Top Banner

of 23

Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

May 29, 2018

Download

Documents

KirstyGusmao
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    1/23

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    2/23

    KOKO TOOK:* Foti rai-metan husi fatin rua ka tolu no anliza didiak.

    Se bele, uza lensa ka mikroskopio hodi haree, ka haree deit husi besik ihafatin neeb ho naroman diak.

    Fakar bee uitoan hodi haree rai

    bokon.

    Hatama rai-metan uitoan iha kopu, enxe bee barak, no kedok.

    Bele haree buat barak no halo komparasaun entre rai sira nee. Purezemplu:- rai-henek baluk neeb kiikoan- ai-horis kiikaon nia abut- insetu ka ular kiikoan- rai nia kor- rai-teen neeb namlele iha bee leten

    * Bele halo komparasaun entre rai-metan husi fatin rua ka liutn liuhusi esperimentu kuda ai-musan. Hareems topiku Ai-horis nia moris; rai-metan mak fatr ida boot neeb bele troka. Foti rai-metan husi fatin tolu ka liutn. Foti ms rai-henek. Hatama ida-idak iha kopu (ka botir rohan) nia laran, no hakerek iha kopu nia lolon rai nia fatin origenl. Kuda musan rua ka tolu iha kopu ida-idak. Fore musan ka lakeiru musan diak tanba moris lailais. Enxe bee uitoan no tau iha loro nia okos.

    Loroloron hakerek Ita-nia observasaun atu halo relatriu kiikoan. Hodi halo komparasaun entre rai oin hirakneeb ita foti, fatr seluk hotu tenke hanesan; purezemplu, kopu, bee, loro no fatin hotu tenke hanesan.

    *Husu ba toos nain besik Ita-nia hela fatin kona-ba sira-nia esperiensia no hahalok halo rai-metan bokur.

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    3/23

    Hahn ai-horis nia estruturaAi-horis nia fatin barak mak bele uza ba hahn.

    DISKRISAUN:Ema presiza hahn hodi moris. Ita-nia hahn maioria maihusi ai-horis. Hahn seluk maihusi balada, maib balada ms han ai-horis.Ema uza maneira barak hodi konsume ai-horis oioin. Atu komprendeai-horis nia estrutura no komponente, diak liu hah ho sira neeb itahan.

    TEORIA BZIKA:Ai-horis hotu iha parte hanesan nee: musan, fuan, funan, tahan, kain,hun, abut. Parte sira nee rgaun husi ai-horis. Dala ruma ema bele hanrgaun ida deit, dala ruma han rgaun barak. Dala ruma balada belehan rgaun neeb ema labele han. Iha ms rgaun balu neeb ema nobalada labele han. Haree took lista iha nee. Karik Ita bele hanoin ai-horis seluk iha grupu ida-ida.

    abutai-farinafehuk (oioin)talaskumbilikontassenouralakeiru mutinliis (oioin)sinkomaskinurai-lialenkuasNabu

    funanliis

    lakeiruai-dilahudi (dubu)ai-kala (ai-ture)mostardafehuk

    hunakartua metanau nurakhudi fuik

    kainkankomodomutinmodometanliis

    talasangriauntohulakeirufehuk (nurak)kaburabudu tasi(alga)tabaladuut morin

    tahan(dikin)fehuktalaslakeiru mutinliiskankomodomutin,modometanai-farinahali (nurak)ai-dila (nurak)repoliu (oioin)kobenabukaburaortalaunangiraunmarkijasalfase

    tabalakafeduut morinruku

    fuanlakeirulakeiru mutinromaun

    jambubatekapipinoai-dilahaaskulu (oioin)goiabaskaijusavokateakadeirusabrakahuditomateuvassarmale

    karambolabilimbibrinjelasukaerpatolabariaai-manasAi-nans

    musanbatarforeraiharefore (oioin)uvasromauntuniskulukamiipimentapetaimarkujastrigu [gandum]sukaerlakeiruai-manaskiarlakeiru

    kafekai-jus

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    4/23

    Nuu mak ai-han ida neeb espesil. Ema hemu nia been, han nia isin,no ms hasai mina husi nia isin. Bainhira nuu fuan sai tuan, nuu-oanbele moris husi nia. Nee signifiku katak nuu fuan iha musan iha ninialaran. Nee hanesan ai-fuan seluk maib oin-seluk. Kompara ho avo-kate: musan iha laran, fuan isin iha liur. Se han tiha avokate nia isin,ninia musan sei bele moris no halo avokate-hun foun. Maib nuu niaisin iha laran deit. Se han tiha nuu isin, nuu musan labele halo nuu-hun foun. Nunee, nuu hanesan kami no kiar, maib boot liu no iha

    kuak boot ho been iha laran.

    KOKO TOOK: Lista iha leten nee mak lista neeb grupu TEORIA BZIKA UNTL mak halo.

    Diak liu, naran grupu ka ema halo rasik lista hanesan nee kona ba ai-han ihasira-nia moris fatin.

    Bele ms halo lista ba hahn 10 (ka liutn) neeb importante liu ba moris, noharee took ai-han sira-nee maihusi ai-horis rgaun ida neeb. Grupu TEORIABZIKA UNTL nia lista hanesan nee:

    Ai-han rgaun

    1. Ai-farina Abut, tahan

    2. Fehuk Abut, dikin, funan

    3. Talas Abut, kain, tahan

    4. Hare Musan

    5. Batar Musan

    6. Kamii (ba mina, lilin) Musan

    7. Kulu (oioin) Fuan, musan

    8. Hudi Fuan, funan(dubu)

    9. Akar Hun

    10. Nuu (ba mina) Espesil

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    5/23

    Nuu fuan monuNuu fuan bele lori enerjia barak bainhira monu.

    DESKRISAUN:Ai-fuan barak iha Timr mak boot no todan. Se monu husihun no kona ema ka balada bele halo kanek. Ho frmulafzika, ita bele sura nuu fuan ida nia tempu, velosidade, en-erjia no forsa bainhira monu.

    TEORIA BZIKA:Naran buat ida neeb monu iha rai-klaran nia superfsietuir frmula hanesan tuirmai nee:F=mg F=forsa gravidade (todan), m=masa, nog=aselerasaun gravidade nian, maizomenus 10m/s2.Forsa nee mak forsa neeb dada buat ruma ba kraik. Buat todan (masaboot) simu forsa boot; buat kamaan (masa kiik) simu forsa kiik.

    Naran buat ida neeb monu, mak monu ho tempu, nia frmula hane-san tuirmai nee:

    Naran buat ida neeb monu hetan velosidade, nia frmula hanesantuirmai nee:

    Buat ruma neeb muda an iha nia enerjia kintika, nia frmula hanesan tuirmai nee:

    Enerjia potensil mak depende ba buat ruma nia aas no ninia masa, nia frmula hanesan tuirmai nee:

    Se la hanoin kona-ba friksaun husi anin, enerjia kintika iha kraik (bainhira atu besik kona rai) sei saihanesan ho enerjia potensil iha leten:

    Forsa neeb nuu fuan f bainhira nia monu ba rai mak komplikadu uitoan.Nee depende ba tempu ou distnsia neeb nia presiza atu para. Purezemplu, senuu fuan monu ba simente deit, nia f frsa boot tanba ninia velosidade saimenus kedas. Maib se nuu fuan monu ba rai-henek, nia f forsa kiik uitoan,tanba nia para neineik uitoan bainhira nia dudu tama rai-henek. Bele uza fr-mula ba serbisu tuirmai nee hodi hetan nuu nia forsa bainhira kona rai:

    Serbisu neeb nuu fuan bele halo hanesan deit ho ninia enerjia kintika.Nunee:

    KOKO TOOK:*Halo kalkulasaun ba nuu neeb monu atu hetan ninia tempu monu, velosidade bainhira kona rai, enerjia ki-ntika bainhira kona rai, no forsa neeb nia f ba rai.Se nuu hun nia aas mak 6 metru,

    http://videos%20compressed2/MVI_5573.wmv
  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    6/23

    Velosidade nee atu besik 40 km/h, hanesan kareta neeb halai iha sidadelaran.

    Se nuu fuan iha masa 4 kg,

    Nunee, enerjia rua nee maizomenus hanesan.

    Se karik nuu fuan rua ho masa hamutuk 8kg monu husi ai-hun neeb 6m, rezultadu sei sai hanesan nee:

    t = 1,1sv = 11m/sEnerjia = 480 Joule. Nunee, tempu no velosidade hanesan deit ho nuu 4kg neeb monu husi ai-hun 6m,

    maib enerjia boot dala rua. Ita bele haree katak buat ruma nia tempu monu no velosidade ikus la depende baninia masa.Se karik nuu ho masa 4kg monu husi ai-hun neeb aas liu, 12 metru, rezultadu sei sai hanesan nee:

    t = 1,5 sv = 15 m/sEnerjia = 480 Joule. Nunee, tempu no velosidade boot uitoan, no enerjia hanesan deit nuu fuan rua 8kg

    neeb monu husi ai-hun 6m.Joule mak enerjia nia unidade. Ampolas uza enerjia tuir ninia tamau. Ampolas 40 watt uza 40 Joule/

    segundu. Nunee, nuu 4kg neeb monu husi ai-hun 12m iha enerjia atu bele halo lakan ampolas 40 watt ba12 segundu.

    Atu hetan forsa neeb mosu bainhira nuu 4kg monu husi ai-hun 6m, ita bele hanoin katak nuu fuan neepara iha rai-henek ho distnsia 5cm deit. 5cm = 0,05m, nunee,

    Nuu bele f forsa nee ba tempu badak deit.

    Buat ruma neeb ho 484 kg (kuaze bidon rua nakonu ho bee) simu forsa nafatin ba kraik husi gravidade atuhanesan 4840 newton.

    Se karik nuu monu ba simenti, no para ho distnsia 1cm deit,

    Nunee, forsa boot liu.

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    7/23

    Ai-musan no jerminasaun[LI: perkecambahan]Ai-musan ida-idak nia laran, iha buat hotu neeb ai-horis nee presizaatu halo ai-horis foun ida.

    DESKRISAUN:Maioria ai-horis mak f musan atu halo moris ai-oan ida foun. Musannia karakterstiku barak, no ema bele aprende barak kona-ba ai-musanliuhusi observasaun.

    Ai-musan dala ruma boot (avokate), dala ruma kiik (duut), dalaruma ai-musan hela barak hamutuk (batar), dala ruma ida mesak(akadiru). Ai-musan balu iha ninia tempu (sukaer), balu sai nafatin durante tinan tomak (nuu), no balu saidala ida deit iha ai-horis nia moris (tali akar). Ai-horis balu f sai ai-musan lailais (koto), maib balu presizamoris kleur too tinan sanulu resin foin f sai ai-musan (nuu). Ai-horis balu ms ladn uza ai-musan: duutbalu, hudi no au baibain la moris foun husi ai-musan, maib husi abut deit. Bainhira kuda ai-hun oin barak(ai-farina), ema la uza ai-musan maib tesi ai-sanak deit bainhira hakarak halo moris ai-hun foun.

    Ai-musan balu bele moris lailais iha naran fatin ida (fore), seluk susar atu halo moris (tali akar). Ai-musanbalu bele moris lailais (lakeiru), balu presiza tempu kleur (kiar). Ai-musan barak (fore) bele rai kleur se halo

    maran no foin moris foun bainhira hetan bee. Maib seluk hein buat seluk hodi halo moris fali.Ai-musan barak mak importante ba ema nia moris. Nunee, ema tenke komprende ai-musan sira atu tulunsira moris diak. Ai-musan balu mak diak ba han (batar) maib balu tenke hasai molok han (haas). Ai-musanbalu iha mina barak (kamii) no barak iha proteina barak (fore).

    Nuu nia ai-musan interesante tebes. Nia iha kulit mahar no kulit toos, no f isin ho mina barak, hanesankamii no kiar. Maib se ema hasai nuu nia kulit mahar, nia labele moris. Ema bele hasai kulit balu deit, ihaokos, maib fatin husi neeb abut no tahan atu sai labele book. Dala ruma ms bele haree nuu neeb morisfoun molok nia tun husi nuu-tutun! Ms, bainhira nuu atu moris foun, bola ida mosu iha ninia laran. Bainhiranuu nia tahan sai tiha ona husi nuu fuan, bola iha laran sai midar liu.

    Ai-hali ms interesante. Nia hun boot, maib musan kiikoan liu. Iha fuan nia laran bele hetan funan nomusan hotu, no kuak kiikoan iha kraik. Ai-hali presiza inseta, dihi oin ida, atu lori polen husi funan ida too

    funan seluk atu musan bele kaben no moris foun. Dihi nee ms presiza ai-hali tanba nia tau tolun iha fuan nialaran. Baibain labele hetan ai-hali moris foun iha rai-metan, maib iha fatuk kuak, ai seluk nia leten, no kaku-luk. Baibain manu mak han hali-musan, semo dook husi hun nee, no tee fali hali-musan iha fatin diak atumoris. Ami-nia grupu kokokuda ai-hali, maib la kon-sege halo nia moris, kariktanba manu no dihi la f tu-lun. Ema ida husi ami-niagrupu hetan hali-oan neebmoris iha ai nia hun ida, ihaErmera. Ninia foto iha sorin

    nee.

    TEORIA BZIKA:Ai-musan lori informasaun jentiku neeb ai presiza atu halo ai-horis foun. Ai-musan balu mak la diak nolabele halo ai-horis foun. Se ai-musan diak, nia lori ai-oan kiikoan, naran embriaun, neeb hein hela atuhalo ai-horis foun. Iha ai-musan nia laran ms iha hahn ba embriaun atu nia bele simu enerjia molok niahetan fali loro no bee. Dala barak ita ema ms bele naok enerjia ida-nee no uza atu han diak.

    Maioria ai-musan presiza kaben (fertiliza) molok atu halo ai-horis foun. Nee katak sira tenke simu po-len husi funan seluk, dala ruma iha hun ida deit, dala ruma husi hun ida seluk neeb hanesan. Baibain insetuhanesan bani ka tekilili mak lori polen nee. Nunee, se ema la gosta bani no oho hotu, ai-horis hotu neebpresiza bani nia tulun iha prosesu polenizasaun sei mate. Nee ezemplu diak kona-ba oins buat hotu neebmoris depende ba malu. Nee duni, meiu ambientl komplikadu duni, no ema bele estraga nia lailais se la laoho kuidadu.

    Atu halo ai-horis foun, ai-musan hotu presiza kondisaun hanesan nee: bee, temperatura ruma, oksijniu,no dala ruma naroman ka nakukun. Buat ezatamente neeb ai-musan ida-idak presiza la hanesan. Purezem-plu, halo fore mungu bokon no nia bele moris iha oras sanulu deit. Maib halo kamii-musan bokon, kleur sei

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    8/23

    la mosu buat ida. Se halo ai-musan bokon demais, hanesan iha bee nia okos, dala barak ai-musan la belemoris maib dodok deit. Nee duni, ai-musan presiza hetan kondisaun perfeitu foin nia halo moris foun.

    Ai-musan iha ligasaun metin ho animl sira neeb hela iha sira-nia leet. Dala ruma balada han ai-musanno estraga, hanesan fahi han batar. Maib dala ruma balada han ai-musan neeb toos liu no la estraga ida. Ai-musan hanesan nee sai hamutuk ho balada nia teen prontu atu moris, dook husi ninia ai-inan.

    Bainhira halo toos, ema buka maneira atu ai-musan bele moris lailais. Purezemplu, ema balu halo ai-musan bokon molok hatama iha toos. Ema balu ms hatama sabaun uitoan hodi tulun prosesu.

    Dala ruma ai-musan balu presiza buat espesil. Purezemplu, ai-musan balu neeb kulit toos presiza sunu

    foin nakfera atu bele moris. Ai-musan selukpresiza tama liuhusi animl ka manu ruma nia sistema digestivufoin bele moris. Se animl nee mate hotu, ai sira-nee ms labele moris ona.

    KOKO TOOK:*Foti ai-musan balu no tau iha bee uitoan. Hein no haree lorolorontoo nia moris. Hekerek prosesu hotu atu labele haluha bainhira niamoris. Halo komparasaun entre ai-musan sira-nee. Bele ms halokomparasaun entre ai-fuik nia musan no ai-musan husi ai-horis neebema kuda. Haree took se bele hetan ezatamente saida mak ai-musanida-idak presiza hodi moris (temperatura saida, bee barak ka uitoan,tempu saida, buat seluk neeb espesil)

    Purezemplu, ema ida iha ami-nia grupu halo bokon hare, depoisrai balu iha fatin tolu:

    plstiku laran neeb iha kuak

    plstiku laran neeb taka metin

    Tisu neeb bokon uitoan.

    Rezultadu husi esperimentu tolu nee mak moris lailais hotu. Nunee,

    esperimentu nee prova katak bainhira hare-musan hetan bee, niamoris kedas.

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    9/23

    Ezemplu ida tan, ema ida kuda lakeiru iha fatin haat: plstiku laran rai-metan rai-henek rai-henek kahur ho rai-metan no buat orgniku hansan ai-tahan no

    ai uut

    Rai oin tolu mak bokon uitoan, no ida iha plstiku laran nia hobanmeia oras molok hatama iha plstiku laran. Nia kuda ai-musan besikkopu ninin atu bele haree momentu neeb nia halo moris.

    Ema seluk husi ami nia grupu koko ho fore-mungu, fore, batar, hali, akar, koto, no seluk tan.

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    10/23

    *Bele haree iha ai-musan ida nia laran hodi buka ninia baluk hotu, hanesan foto sira iha sorin. Diak liu uzaai-musan boot, neeb hah moris ona. Koko atu hetan ninia baluk hotu.

    * Ai-musan idaida ms iha maneira atu halai ba fatin seluk. Bele halo lista ba maneira neeb Ita hatene kaobserva tiha ona, hanesan tuirmai nee:

    Hili no halo komparasaun entre ai-musan oi-oin. Bele aprende buat barak husi observasaun deit.

    Manu Kiar: pombu fuik, manu metan,

    Akar: pombu fuik,Balada Kiar (fahi fuik), duut barak (bibi, rusa)

    Bee Samatuku, ai-bubur, nuu

    Anin Samatuku, Mahoney

    Ema Ai-daar, ai-fuan hotu neeb ita han

    Seluk tan Ai-daar: niki

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    11/23

    *Buka nuu fuan neeb moris tiha ona. Loke nia no haree didiak ninia estrutura.

    Ami nia grupu ihaUNTL ms hetanfuan ida neebmoris dala rua husikuak ida.

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    12/23

    Ai-horis nia morisFatr barak f influnsia ba ai-horis nia moris

    DESKRISAUN:Ai-horis ida atu moris diak ka la diak depende ba fatr barak.

    Atu komprende fatr ida nia influnsia, bele halo esperimentu simplestuir regra TEORIA BZIKA. Nee duni, tenke kuda ai barak, no baida-idak troka fatr ida. Purezemplu, estudante ida husi ami-nia grupuiha UNTL halo komparasaun entre musan neeb kuda iha rai-metanno rai-henek, no ms halo komparasaun entre musan neeb moris ihaliur no iha uma laran, no ms halo komparasaun entre musan oin rua.Ninia esperimentu iha foto iha sorin nee, bainhira ai-horis sira atubesik mate ona. Atu haree ninia relatriu kompletu, klik iha nee:INCIO NIA RELATRIU

    Bainhira halo esperimentu, tenke hanoin didiak. Bele halo kom-parasaun entre musan neeb troka fatr ida deit. Nia koko fatr tolu:

    Fatin: uma laran ka iha liur Rai: rai-henek ka rai-metan

    Musan: batar ka foreHusi ninia esperimentu, purezemplu, la bele halo komparasaunentre batar musan neeb kuda iha rai-metan iha liur no ida neebkuda iha rai-henek iha uma laran, tanba fatr rua mak troka hotu, no ita la bele hatene fatr ida neeb mak foinflunsia. Purezemplu, ba fatr fatin, bele halo komparasaun sira-nee:

    Batar musan kuda iha rai-metan iha liur no iha uma laran Batar musan kuda iha rai-henek iha liur no iha uma laran Fore musan kuda iha rai-metan iha liur no iha uma laran Fore musan kuda iha rai-henek iha liur no iha uma laran

    Kolega seluk halo esperimentu kuda lakeiru musan iha fatin haat: plstiku

    laran (la uza rai), rai-metan, rai-henek, no rai-metan neeb kahur ho buat or-gniku (ai-tahan, duut, foer dodok),depois rega ho bee. Ninia esperimentums sai kaps. Esperimentu nia rezul-tadu sai hanesan foto iha sorin nee. Atulee ninia relatriu, klik iha nee:CELESTA NIA RELATRIU Ikus liu,ai-horis hotu simu limitasaun husi botirkiikoan. Iha botir nia kidun bele hareeabut barak buka nutrisaun tan.

    TEORIA BZIKA:Moris mak buat neeb komplikadu la halimar. Naran buat ida neeb moris tenke hetan buat barak atu

    bele moris. Se susar atu hetan, dala ruma buat nee moris neineik ka mate. Biologista hetan ona katak ai-horis presiza buat hanesan tuir mai nee:

    Naroman Krbonu-dioksidu Bee Minerl balu (pot sium, nitrojniu, no seluseluk tan)Laos fatr haat iha leten deit, maib iha ms fatr seluk tan neeb f influnsia ba ai-horis. Bainhira

    ema komprende didiak, bele halo toos diak liu no bele hetan ai-han barak liu. Ida-nee mak TEORIABZIKA nia funsaun, no ema halo buat nee desde tinan rihun ba kotuk. Agora ema sientista bele haloanliza ba ai-horis no hetan informasaun barak tan ho mtodu modernu atu f tulun hodi halo toos buras liu.Maib bele ms hetan informasaun barak liuhusi esperimentu simples deit.

    http://videos%20compressed2/Inacio.pdfhttp://videos%20compressed2/Inacio.pdfhttp://videos%20compressed2/Inacio.pdfhttp://videos%20compressed2/Celesta.pdfhttp://videos%20compressed2/Celesta.pdfhttp://videos%20compressed2/Inacio.pdf
  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    13/23

    KOKO TOOK:*Hili fatr ida ka liutn no halo esperimentu hanesan iha leten. Loroloron hakerek didiak buat neeb mosu.Diak liu sukat ms ai-horis nia aas. Fatr seluk neeb interesante mak hanesan tuirmai nee:

    Botir boot ka kiik (rai barak ka uitoan) Fatin nakukun (kaixa nia laran) ka naroman Fakar bee barak ka uitoan Kahur buat ruma ho rai-metan, purezemplu kuda teen, masin, masin midar, ahu-kadesan, tua mutin, tua

    siin, no seluseluk tan. Rai toos ka mamar Rai manas, hanesan iha uma vidru (lia-portuges: estufa) nia laran, ka malirin, hanesan iha foho nia

    leten.

    * Se karik iha oportunidade ba distritu seluk, haree took fatin seluk nia ai-horis oins la hanesan. Atuhatene nia tanbas la hanesan, haree didiak kondisaun rai, udan, temperatura, anin, no anliza ms ema niamtodu halo toos. Hanesan nee bele komprende diak liu kona-ba fatr neeb f influnsia ba ai-horis niamoris. Se bele, lori musan husi Ita-nia fatin no kuda fali iha fatin foun. Ho tempu bele haree ai-horis neebele moris diak liu, aat liu, ka hanesan deit ninia moris iha Ita-nia fatin.

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    14/23

    Enerjia atu hetan ai-hanEma hetan enerjia husi ai-han, maib ema ms tenke f enerjia atuhetan ai-han.

    DESKRISAUN:Prosesu atu hetan ai-han ida-idak la hanesan. Balu presiza serbisu ba-rak, balu ladn. Bele halo komparasaun entre prosesu kuda ai-hanoioin atu haree ida neeb mak susar, ida neeb mak fasil. Ami-niagrupu iha UNTL halo lista ba ai-han balu neeb importante ba morisiha Timr hanesan tuirmai nee:

    Prepara fatin Kuda Hein Foti Prepara Atu raikleur

    Hare Halo tetuk na-tar,hadia kabubu,husik bee tama,duni ho karau,tratr ou insada,

    hamoos duut

    Hili fini,hoban,kari ba rai,depoismaizomenussemana tolu,

    fokit no kudafali hare-oan,

    Hamoosduut(dalaruma)

    Koa Baku ka sama (emaka kuda) ka lori barontu,fai ka dulas ho gili

    Halo ma-ran, tauiha okan

    Batar Hamoos toos,dala ruma sunu,fila rai

    Hili fini,hakuak rai hoai-suak,kuda,taka ho rai

    Hamoosbatarduutnafatin,tau rai babatar hun

    Silu Halo maran, dereka behu

    Halo ma-ran, futu,tara

    Ai-

    farinaisin

    Hamoos toos,

    dala ruma sunu,fila rai

    Kuda kain

    pedasuk ida

    Hamoos

    duut

    Ke Fase, hasai kulit Husik iha

    rai (labelekleur liu),fera halobaluk, ha-bai maran

    Talas Hamoos toos,dala ruma sunu,fila rai

    Talas rai-maran: Kudaisin ka hunboot tomak kabaluk ida kamatan ida

    deit.Talas bee:Kuda oankiik.

    Hamoosduut,tau rai bahun,

    Ke Fase, hasai kulit Tau iha ai-kuak kafatukkuak, belerai ihaneeb

    deit.

    Fehuk-roupa

    Hamoos toos,dala ruma sunu,fila rai

    Rai tiha isinbalu iha rai niaokos fatinseguru, hodiuza ba fini.Kuda baluk idaho matan.

    Hamoosduut

    Ke Fase (Ladnbele raikleur)

    Fehuk-midar

    Hamoos toos,dala ruma sunu,fila rai

    Kuda nia kainka nia isin

    Hamoosduut

    Ke Fase, hasai kulit Koa halobaluk mi-his, habaimaran

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    15/23

    Husi tabela ida-nee ita bele haree katak hare prosesu susar uitoan, ai-farina no talas nia prosesu mak fasil.

    Fatr seluk neeb la tama iha tabela ida-nee mak transporte atulori fini ba toos, no lori fali ai-han ba uma. Ida-nee ms dala rumapresiza enerjia barak.

    Iha prosesu sira-nee nia laran, enerjia husi animl bele f tulun.Ema dala ruma uza kuda hanesan transporte no karau hodi halai natar.Se rai tetuk, ema bele uza tratr hodi fila rai no halai natar. Maib iha

    foho dala barak tratr labele tama. Ms, presiza enxe mina atu uzatratr. Nunee, ikus liu tenke faan produtu balu atu hetan osan hodisosa mina.

    TEORIA BZIKA:Ema nia enerjia hetan husi ai-han. Tempu uluk, tinan rihun atus ida (100,000) liuba, ema la hatene halo toos.Nunee sira buka deit ai-han iha ailaran no tasi laran. Agora ita-nia ai-han maioria maihusi toos. Ai-han ida-idak f enerjia neeb la hanesan. Tuir referensia, 100 grama husi ai-han neen iha tabela leten nia enerjia noproteina mak hanesan informasaun iha tabela tuirmai nee:

    Bele haree katak batar nia enerjia barak liu, no proteina ms diak.Fehuk roupa nia proteina barak liu, maib ninia enerjia kiik liu. Bele ms haree katak ai-farina, talas, no fe-huk midar ladn iha proteina. Ema bele han buat tolu nee too bosu maib sei presiza buka proteina husi ai-han seluk, hanesan koto, fore-mungu, tahu, tempe, manu tolun kanaan.

    Ema ida neeb uza tratr bele halo toos barak liu, tanba enerjiabarak maihusi mina (gazleu ka gazolina). Ema neeb iha osan belefoti enerjia husi mina no halo servisu barak. Ema neeb la iha osantenke halo sebisu ho enerjia husi ai-han deit, ka dala ruma uza baladania enerjia.

    KOKO TOOK:*Halo kalkulasaun ho matemtika:

    Presiza han fehuk roupa hira atu hetan enerjia hanesan ho 100g batar? Presiza han talas hira atu hetan enerjia hanesan ho 100g etu? Presiza han fehuk midar hira atu hetan enerjia hanesan ho 100g ai-farina?

    *Istria hahn interesante loos. Purezemplu, batar no fehuk midar (no ai-han barak tan hanesan tomate no ai-manas) maihusi kontinente Amrika, no ema Europa foin hetan ai-han sira nee depois Columbo hetanAmrika iha 1492. Portugs sira lori batar no fehuk-midar mai Timr, no ema Timr foin aprende kuda ihanee. Husu ba av sira, bainhira sira se labarik, sira-nia hahn importante mak saida? Husu ba sira se karik

    sira hatene sira-nia av nia hahn importante mak saida?

    Ai-han (100 g) Enerjia (kcal) Proteina (grama)

    Etu 370 8,0Batar 419 14,5

    Ai-farina 160 1,4

    Talas 112 1,5

    Fehuk roupa 77 18,0

    Fehuk midar 86 1,6

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    16/23

    Tasi no tasi ibunTasi maran, tasi nakonu (Mar)

    Tasi sai maran no sai nakonu loron ida dala rua tanba forsagravidade husi fulan no loro dada ba bee iha tasi laran.

    DESKRISAUN:

    Tasi iha laloran neeb baku ba tasi ibun dala ruma boot,dala ruma kiik. Ida-nee depende deit ba anin. Buat ketakmak tasi nia nivel. Dala ruma tasi bele sae too nivel aas,no dala ruma tasi bele tun too nia maran. Diferensa entrenivel nakonu no nivel maran dala ruma too metru tolu. Ida-nee importante ba peskadr, no ms ema neeb hela besiktasi. Bainhira tasi maran, ema bele lao ba laran hodi hiliikan no buat seluk atu han. Bainhira tasi nakonu, hatama rola susar.

    SINSIA:Matenek nain Isaac Newton nia lei kona-ba gravidadedehan katak buat hotu dada ba buat hotu. Nunee, ita emadada ba rai-klaran no rai-klaran dada ba ita. Rai-klaran dadaba fulan no loro, no sira ms dada ba rai-klaran. Rai-klarannia superfisie iha fatuk no rai barak, maib ms iha bee ba-rak, maioria neeb hela iha tasi. Bainhira fulan no loro niagravidade dada ba fatuk no rai, sira ladn muda, tanba belithamutuk. Maib bainhira loro no fulan nia gravidade dadaba bee, bee nee bele suli sae uitoan. Ida-nee mak naranmar (husi lian Portugs) ka tasi maran no tasi nakonu.

    Rai-klaran hadulas an loron ida dala ida. Sempre ihafatin rua iha rai-klaran nia sorin-sorin neeb tasi sae, nofatin rua neeb nia tun. Baibain ida mak sae aas, no idasae natoon deit. No ida-nee laos loroloron mosu hane-san. Dala ruma tasi sae aas liu, dala ruma sae uitoan deit.Ida-nee depende ba pozisaun loro no fulan. Se karik lorono fulan hamutuk iha sorin ida (fulan foun) ka loro no fulaniha sorin ezatamente kontrriu (fulan nakonu ka fulan boot)tasi bele sae no tun makaas, tanba fulan no loro serbisuhamutuk. Bainhira fulan sorin deit, fulan no loro dada ihadiresaun 90 la hanesan, nunee tasi tun no sae uitoan deit.

    KOKO TOOK:* Husu ba ema neeb hela besik tasi atu haree katak sirahatene ona: Tasi tun/sae loron ida dala hira? Tasi tun/sae depende ba saida? Tasi tun/sae makaas bainhira?

    * Bainhira foin too tasi ibun atu hariis tasi, tau ai iha rai-henek ihafatin aas liu neeb laloran tasi bele kona, hanesan foto iha nee. De-pois, bainhira atu besik fila ona haree tasi tun ka sae ho distnsia hira.

    *Se hela besik tasi, haree took tasi no fulan nia ligsaun. Loos ka laekatak tasi tun liu no sae liu iha tempu fulan foun, fulan nakonu?

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    17/23

    Laloran TasiLaloran tasi mosu tanba anin huu ba tasi.

    DESKRISAUN:Laloran tasi la iha ligsaun ho tasi maran/tasi nakonu [LI: pasang su-rut air laut P: mar]. Laloran tasi mosu tanba anin huu ba tasi nia su-perfsie. Nee duni, tasi bele nakonu, no laloran sai kiik liu, ka tasims bele maran maib laloran sai boot. Tasi nia laloran bele kiik, niaaas menus husi 1 sentmetru; ka boot ho aas 1 metru resin.

    TEORIA BZIKA :Bainhira anin huu ba bee, friksaun mosu entre anin no bee. Liu husifriksaun nee anin bele fo forsa ba bee no hamosu laloran kiikoan.Bainhira laloran kiikoan mosu tiha, friksaun aumenta uitoan, no aninbele fo forsa boot uitoan ba bee. Nunee bele mosu laloran boot ui-toan. Bainhira laloran boot uitoan mosu tiha, anin nia forsa liu husifriksaun aumenta tan, no laloran boot liu bele mosu. Bainhira aninmakaas liu, laloran ms bele sai boot liu.

    Dala ruma ema bele haree laloran boot, maib anin ladn makaas.Nee tanba laloran sempre halai. Anin bele huu makaas iha fatin se-luk, neeb dook husi Timr, depois laloran sira halai nafatin too xoketasi-ibun Timr nian. Se laloran boot xoke tasi-ibun iha Timr, neekatak anin boot huu ba tasi iha fatin seluk no hamosu laloran boot siranee.

    Presiza distnsia naruk atu hamosu laloran boot. Tanba nee laloran iha Tasi-mane baibain boot liu falilaloran iha Tasi-feto. Tasi-feto nia rea kiik tanba iha ilha sira hanesan Alor, Atauro no Wetar helamaizomenus 30km husi Timr. Ilha sira nee hapara laloran sira neeb maihusi tasi neeb norte liu. Laloranneeb xoke ba Timr nia ninin norte halai distnsia kiik deit, nunee labele sai boot. Tasi-mane boot: Aus-trlia dook husi Timr nia ninin sul, atu besik 400km. Nee duni, iha distnsia boot iha neeb laloran bele

    simu enerjia barak husi anin.Laloran tasi nakdulas: iha movimentu ba leten/kraik no ms ba oin/kotuk. Buat ruma neeb namlele ihatasi bele hatudu movimentu nee: leten-oin-kraik-kotuk-leten-nsst. Bainhira laloran baku tasi ibun, funan sai(tasi been sai nakfurin) tanba bee la klean, nunee laloran labele nakdulas ona.

    Bainhira ita haree tasi, bele hanoin katak laloran hotu maihusi tasi atu xoke mai tasi ibun. Maib hareedidiak: laloran tasi halai iha diresaun hotu. Balu ms halai husi tasi ibun no ba fali iha diresaun tasi. Beleharee fenmena ida-nee bainhira soe fatuk ba bee lihun: laloran mosu no halai ba diresaun hotu.

    KOKO TOOK:*Iha tasi ibun, Ita bele haree laloran tasi nia karakterstiku.Laloran nia diresaun. Baibain ema haree deit laloran tasi neeb xoke mai tasi ibun. Buka ms laloran

    neeb ba sorin, ka halai husi tasi ibun ba fali tasi.

    Laloran nakdulas. Tur iha bee laran, haree tasiibun, no hein laloran. Bainhira laloran mai, belesente bee dudu ita ba leten, depois ba oin, depoisba kraik, depois ba kotuk. Nee tanba ita-nia isinmuda tuir bee neeb muda iha dalan srkulu nian.

    Amplidaun. Ida-nee simples atu sura. Hamriikiha bee laran no hein laloran. Haree bee kona ita-nia isin. Marka nivel leten liu iha neeb, depoisbadak liu iha neeb. Distnsia ida-nee mak am-plidaun dala rua. (Amplidaun mak distnsia husileten ba zero, ka husi kraik ba zero. Haree dezeuiha sorin nee.)

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    18/23

    Frekunsia. Ida-nee ms bele sura simples. Tu ai iha beelaran, ka haree fatin ida hanesan fatuk. Hein laloran rua katolu mak mai hamutuk. Bainhira ida mai xoke ai, hahkonta tempu (segundu [LI: sekon]), no para bainhira ida se-luk neeb tuir mai xoke ai. Nmeru neeb ita hetan makperodu T: tempu hira ba laloran ida. Frekunsia maklaloran hira iha tempu ruma, baibain iha segundu ida.Nunee, presiza buka T nia inversu: 1/T = frekunsia. (Iha

    vdeo ida-nee, bele haree fatuk ida no konta perodumaizomenus 15 segundu, frekunsia 0,07 hz.)

    Laloran naruk . Haree distnsia entre laloran rua neebtuir malu. Dala ruma boot, dala ruma kiik. Ema nain ruabele foti tali, tama tasi no koko sukat, maib susar tanbalaloran nunka para!

    Velosidade. Bele haree deit se laloran lao lailais ka neineik. Atusura velosidade, bele uza frmula rua: v=s/t ka v=f. Se hetan ona no f, bele tama kedas iha frmula. Bele ms tama tasi no sukat distn-

    sia ruma s, no tempu t. Uza tali atu sukat distnsia ruma, purezem-plu 20m. Ema nain rua lori tali tama tasi, hamriik iha ninia rohan ruatuir diresaun laloran, no estika metin tali. Depois hein laloran. Bain-hira laloran ida mai too rohan ida, hah konta tempu (segundu [LI:sekon]), no para bainhira nia too rohan seluk. Rezultadu mak t. De-pois uza frmula v=s/t.

    http://videos%20compressed2/MVI_4458.wmv
  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    19/23

    Tasi nia MasinBele koko tasi been lori masin hira.

    DESKRISAUN: Foti kopu rua, ida ho tasi been, ida ho bee moos. Halo idrmetru hodi halo

    komparasaun entre bee oin rua nee.

    Foti xupadr ida. Silu iha rohan kraik no kesi ho borraxa, hanesan foto iha sorin nee. Silu fali no kesi tan. Hatama pregu kiikoan ida ba ida, too xupadr namlele diak iha bee laran

    no la haliis. Ida-nee mak idrmetru.

    Halo nia namlele iha tasi been nohalo marka ba xupadr ho lapiz ka lapizeira.

    Tau fali iha bee moos nobuka marka. Baibain markaiha bee nia okos.

    Aumenta masin kanuru idaba bee moos, kedok diak, nokoko fali ho idrmetru. Se idrmetru seidauk namlele iha nivel hanesan iha tasi been, au-menta masin kanuru ida tan, kedok no koko fali.

    Aumenta masin ba bee moos too idrmetru namlele iha nivelneeb hanesan nia namlele iha tasi been.

    Ikus liu bele foti konkluzaun katak masin iha tasi been mak kuan-tidade maizomenus hanesan masin neeb ita foin aumenta iha beemoos.

    Se labele hetan tasi been, bele ms halo esperimentu ho bee oin ruaneeb mestre mak prepara: Ida ho masin barak, ida moos. Depois

    estudante sira bele buka took ho esperimentu ida-nee: iha masin hiraiha bee masin nee nia laran?

    TEORIA BZIKA:Naran been (lkidu [LI: cair]) nia karakterstiku ida mak ninia densidade [LI: massa jenis]. Densidade makbuat ruma nia masa fahe (divididu) por ninia volume. Se buat ruma nia densidade kiik liu fali been ruma niadensidade, buat ruma nee bele namlele iha been nee nia leten. Iha esperimentu ida-nee, xupadr idrmetrumak iha densidade kiik liu fali bee, nunee nia namlele iha bee leten no la tun ba okos.

    Ms, ema bele haree nia namlele too nivel hira. Se nia namlele aas, nee katak ninia densidade kiik liufali been nian. Se nia namlele uitoan deit, nee katak ninia densidade atu besik hanesan been nee nian. Tasibeen iha masin barak neeb halo ninia densidade boot liu fali bee moos nian. Nunee, idrmetru xupadrnamlele aas iha tasi been, no tun liu iha bee moos.

    Masin baibain neeb ema uza mak elementu rua hamutuk iha kompostu kmiku: NaCl (Lia-Portugs:Cloreto de sdio [LI: Natrium Klorida]). Ema nia isin presiza masin, hanesan deit balada maioria ms pre-siza. Bele hetan masin husi tasi, bee masin seluk, no ms direitamente husi fatuk. Tasi nia masin maihusifatuk. Bainhira udan monu iha rai neeb iha fatuk masin, bee lori masin balu suli tama tasi. Depois, tuir

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    20/23

    Siklu Bee, bee sai husi tasi ho prosesu evaporasaun maib masin hela deit. Tanba nee tasi been nia masinbarak.

    Tuir loloos, tasi been lori masin oin barak, laos deit NaCl. Ma-sin sira-nee hotu tama iha solusaun ho bee, nunee, masin sira-neehotu bele halo bee nia densidade aumenta no halo buat ruma namleleaas uitoan.

    KOKO TOOK:

    * Bele tein masin husi tasi been. Tau deit iha sanan kiik ka kalnno halo bee nakali too maran. Masin sei mosu iha sanan ka kaln la-ran. Haree tpiku Tein Masin husi Rai-masin.

    *Bele husik tasi been ka naranbee masin sai maran neineikliu husi prosesu evaporasaun,ka tein hodi halo maranlailais, no haree kristl masinneeb mosu. Diak liu

    hatama hena ka ai-kesak hodimasin nia kristl bele halai baleten no sai kaps.

    *Se iha dasin balansu ka dasin mola kiikoan, bele ms buka tasi nia molaridade. Halo tiha esperimentu ihaleten, foti kuantidade masin hanesan ho buat neeb ita foin aumenta iha bee laran. Depois tetu ninia masa.Purezemplu, se ita tau masin kanuru tolu, buka kanuru tolu nia masa ho dasin. Depois buka ms bee nee niavolume. Depois hatama iha frmula ba molaridade: M=mol/litru:Na nia masa molekulr = 23g/mol

    Cl nia masa molekulr = 35g/mol Nunee, NaCl nia masa molekulr = 58 g/molAmi nia grupu iha UNTL tau masin kanuru rua atu halo bee moos niadensidade sai boot hanesan ho tasi been nian. Depois ami hetan masinkanuru rua nia masa 22 grama, no ami uza bee 500ml=0,5l. Ami niakalkulasaun hanesan tuirmai nee:

    Livru referensia dehan tasi been nia molaridade mdia nian mak

    maizomenus 0,6 mol/litru.

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    21/23

    Tein Masin husi Rai-masinBainhira tasi tama beibeik ba rai, tasi been husik hela masin barak noema bele hasai hodi faan ka han.

    DESKRISAUN:Iha Likis, suku Ulmera, tasi been tama ba rai tetuk neeb besik tasi-

    ibun dala ruma deit, bainhiratasi nakonu liu. Buat neemosu maizomenus fulan idadala rua. Tasi been tama nodepois suli tun fali ba tasi.Prosesu nee halo bokon rai hotu iha fatin nee, no aumenta masin ba-rak. Ema bele aproveita masin barak iha rai nee no hasai atu uza.Prosesu neeb sira uza mak hanesan tuirmai nee: Tempu bailoro (bainhiraudan la iha) bainhira tasi ma-ran, sukit rai neeb masin.

    Habai rai-masin neeb sukit tiha durante loron rua.

    Suru fali no fakar hamu-tuk.

    Budu hela too maran.

    Kuru tasi been maizomenus au isin rua.

    Uza tasi been nee hodi fase seri (taes fatin) no hadak. Tau saku iha seri nia laran. Fakar rai-henek ka ahu kadesan iha seri laran.

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    22/23

    Suru rai neeb budu tiha ona, fakar ba seri laran sukat tuir ninialuan. Iha foto nee, sira fakar bote 25 too 30.

    Kuru tasi been iha oronno fakar fali ba seri.

    Kuru tasi been au isintolu tan.

    Taes moos tasi beenneeb tau hamutuk ho rai atutun ba oron.

    Kuru tasi been neebtaes tiha ona iha oron no tauba bidn kaln neeb halokuadradu hodi tein masin.(naran pidar.)

    Tau ahi iha kraik. Uza aitukan boot hodi halo manastasi been too nakali.

    Bainhira bee sai menusiha pidar nia laran, soran faliho bee husi oron. Hein too bee maran nomasin isin.

    Suru tau ba bote.

    Rai iha ahu-kadesan ma-nas nia leten too masin ma-ran.

    Informasaun tan: Rai neeb fakar ba seri bele uza tasi been taes dala rua.

    Depois dala rua, rai mihis ona no la lori masin barak. Tenkekee sai tiha, tau foun fali.

    Masin neeb tein primeiru hetan bote rua ho balun. Masin neeb tein segundu hetan bote ida ka

    ida ho balun. Rai neeb udan kona labele uza tein masin tanba udan fase masin neeb iha. Tasi been neeb

    udan kona ms labele uza tanba nia mihis ona, katak ninia konsentrasaun masin ladn boot. Loron ida bele tein dala rua hodi hetan bote haat. Bote ida bele hetan $1,50 iha merkadu Likis ka Gleno, ka iha dalan deit.

  • 8/8/2019 Ensiklopedia_Agrikultura_Tasi

    23/23

    Ema husi Angola hanorin ba ema iha suku Ulmera oinsa tein masin iha tempu Segundu FunuMundil, no sira halo nafatin too agora. Av hanorin ba labarik.

    Fatin seluk tein deit tasi been, maib labele hetan masin barak. Tuir ami nia esperimentu, bee husi prosesu taes ida nee lori masin nia kuantidade boot dala tolu fali

    tasi been nia masin.

    TEORIA BZIKA:Prosesu ida-nee aproveita fenmena rua neeb importante:

    #1 Bainhira bee masin sai maran (evapora), sei husik hela masin iha nia fatin. Fenmena nee mosu dala rua,ida iha rai ho loro manas, ida fali iha pidar ho ahi.#2 Bainhira bee kona masin, masin tama ba bee nudar solusaun [LI: larutan]. Ho liafuan husi kmika, beledehan katak bee mak solvente [LI: pelarut] no masin mak solutu. [LI: terlarut] Ita hotu haree tiha onaprosesu nee: bainhira tau masin midar iha kaf ka xa, nia disolve [LI: melarut] no labele haree ona. Nunee,tasi been aumenta ninia masin bainhira nia liuhusi rai-masin iha seri laran, tanba rai-masin nia masin desolveiha tasi been nia laran.

    KOKO TOOK:* Se Ita la hatene, husu took ita-nia masin maihusi neeb. Husu ms kona-ba prosesu neeb ema uza atuprepara masin nee hodi faan.

    *Se ita hela besik fatin neeb ema tein masin, foti bee uitoan neebsira taes tiha ona no koko nia ho mtodu neeb hakerek iha tpikuTasi nia Masin. Ami hetan bee-masin neeb halo ho prosesuneeb hanesan iha leten nia kuantidade masin boot liu dala tolu falitasi been nian.

    *Tein took masin. Bele hah ho buat tolu: #1Rai-masin, #2Tasi been, ka #3Bee moos.#1.Uza rai-masin se bele hetan. Se lae, bele ms halo rai-masin: Foti rai-metan uitoan no kahur ho masin.Depois halo tuir prosesu iha leten.#2.Simples liu mak hah ho tasi been deit. Tau iha sanan kiik ka kaln no halo nia nakali too maran.#3.Se labele hetan tasi been, bele ms aumenta masin iha bee moos. Depois tein atu halo ketak fali.