-
Eli, M. Seyid Abdlvahab Efendi, Yazar, SefaretTercman Bozoklu
Osman akir Efendi
Musavver ran SefaretnamesiProf. Dr. Cahit BLM
Sefaretname altn yaldzl sslemelerle kapl albenili bir eserdirve
toplam 80 varaktan olumaktadr'. Eser dier Osmanl
sefaretne-melerinin bir ksmnda olduu gibi elinin maiyet
memurlarndanbiri olan tercman tarafndan yazlmtr. Ancak bu
sefaretnamenindierlerine benzemeyen ve yazarndan kaynaklanan bir
zelii var-dr. Sefaretname yazan Bozoklu Osman akir Efendi ayn
zamandabir ressamdr ve uradklar yerleri yazmann yannda resimlerini
deyapmtr. Nitekim 80 varaktan oluan sefaretnamede 31yerin
resmivardr. Bu kentler srasyle unlardr:.
1. skdar2. Kartal3. Gebze4. Hereke Han5. znik6. Sapanca7.
Geyve8. Tarakl9. Tirebolu10. Mudurnu11. Bolu12. Krolu emesi13.
Gerede14. Bayndr.
. Bozok'lu Osman akir, Musavver ran Sefaretnamesi, 1225, Yazma,
stanbul,Fatih Millet Ktphanesi no:822. Sefaretname, 3 i resim ve 80
varaktan olumaktadr.
-
262 CAHT BLM
15. erke16. Kocalar17. Karacaviran18. Kohisar19. Tosya20.
Hachamza21. Sarmakkaya22. Osmanck23. Dirlik Hseyin Derbendi24.
Merzifon25. Amasya26. Zengan (ran)27. Siyalhan "28. Ebher "29.
Kazvin "30. Klak "31. Tahran "
Sefaretnamede Tahran'a kadar olan kentlerin resimleri yapld-
halde yazl anlatm metinleri Merzifon' a kadardr.
Eli Yasincizade Abdlvahap Efendi, Seyit Osman Efendi'ninoludurz.
1172/1758'de dodu ve on yandayken 1182/1768'deEnderun'a alnd.
Gelenbevi smail ve Palabyk Mehmet Efendi-lerden okuyup mderris ve
Selanik Mollas oldu. II. Mahmut(1808-1839) tarafndan 1226/181O'da
ran eliliine atand.1811 'de kendisine Edirne Mollas payesi
verildi3, ran'dan stan-bul'a gelince 1813'de stanbul payesini,
1816'da Anadolu payesiniald, ayni yl Anadolu Kazaskerlii'ne ykseldi
ve 1817'de Naki-bleraf 01du4, 1819'da Rumeli payesini alan
Abdlvahap Efendi
2. Mehmet Sreyya, Sicill-i Osmam, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
c.l.stanbul, 1966,s.131.
3. Molla mevleviyet rtbelerinden kadlara verilen bir nvandr.
Bkz. Standford J.Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye,
ev.M.Harmanc, c.I, stanbul,1983, s. 195.
4. Kazasker. Askeri kadlara verilen isim. Nakibleraf bir
mevleviyet rtbesi olupkadlara verilen bir nvandr. Bkz. M. Zeki
Pakaln, Tarih Deyimleri ve TerimleriSzl, c. ll, stanbul, 1983.
-
ELi, M. SEYiD ABDLVAHAB EFENDi, YAZAR, SEFARET.... 263
1821 'de eyhlislamla getirildi5 1822'de grevden alnd,
ancak1828'de ikinci kez eyhlislam 01du6 1833'de bu grevden ayrldve
1834'de vefat etti?
Abdlvahap Efendi bir din bilgini idi.Kendisi iyi okur-yazar
vegzel konuurdu. Yzden fazla ulemaya stadlk yapmtr.
OnunHlasat'l-Brban fi taati's Sultan adnda bir eseri vardr8
Sefaretnamenin yazar Bozok'lu Osman akir hakknda kay-naklarda
herhangi bir bilgi yoktur. Ancak kendisi sefaretnameninbanda
"Osmanlde ulftm- Arabiye ve Farisiye ve fnun- hesab vehsn-i hat
(kaligrafi) ve e' ar (iir) ve edebiyat, sarf (gramer) ve on-larn
herbir trlsnn talimlerini" alm olduundan sz eder9 Ay-rca "bir
miktar dahi fnun- heyet (astronomi) ve hendeseden (geo-metri) ve
corafya ve mukayeseden behrement ve bu mezkftradntahrir ve tasviri
ve tersiminde dahi alel kadr'l-kifaye-i ehrebend"olduunu anlatrlo.
Kendisi "lmiye Snf"na mensup olup saydbilimlerin yannda resim
yapmaktada n kazanmtll.
Tahran'da 1289-1294/1872-1877 tarihlerinde elilik yapan M.Tahir
Mnif Paa "Fethiali ah zamannda Osmanl Devleti tarafn-dan ran' a
gnderilmi olan baz zevatn tasvirlerinin Tahran' da a-hn yaptrm
olduu Nigfuistan Kk duvarnda nak olunmu ol-makla bu tasvirlerin ve
ran tarihlerinde bunlarla ilgili vakf olabil-dii baz malmat nakl ve
derc eylediini" syledii yazma risale-sinde Yasincizade Seyit
Abdlvahap Efendi'yle onun mahiyetindeolanlardan sz ederl2 Mnif
Efendi'nin risalesinde Seyit Abdlva-
5. Sreyya, s.1 31. eyhlislam. Osmanllarda ulema snfnn en st
rtbedeki yetki-li kiisidir.
6. Sreyya, s.132.7. Sreyya, s.132.8. Sreyya, s.132.9. O. akir,
V.no.4.o. O. akir, V.noA.lL. F. Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve
Semetnameleri, Ankara, 1988, s.207.12. M. Tahir Mnif Paa, Risale,
Yazma, istanbul, Arkeoloji Mzesi Ktphanesi
Yazmalar, no. 401. Bu risale 14 varaktan olumaktadr. Ayrca o
tane resim vardr. Buresimler altlarndaki yazlarla belirtilerek
unlardr:
l-akir Efendi. Osmanl Elisi Seyit Abdlvahap Efendinin Maiyet
Memuru(Sefaretname Yazar).
-
264 CAHTBLM
hap Efend'iyle Celalettin Efendi'nin Baban'l Abdurrahman Paave
Sleyman Efendi ile grmeleri yer alr. Sefaretname yazarBozok'lu
Osman akir Efendi'den ise sz edilmez.
Mnif Paa Seyit Abdlvahap Efendi'den sz ettii blmde1226/181O'da
maiyetinde akir ve Hayret efendiler de olduu hal-de II. Mahmut
tarafndan eli olarak Fethiali ah'a gnderildiinive ayni yl
"Rebilahnn evastnda" Tahran'a vardklarm ve ranSadrazam Mirza efi'
nin konana indiklerini anlatr13 OsmanlElisi getirmi olduu "Name-i
Hamayun" ile ran ah'na veSadrazamna gtrm olduu hediyeleri bunlara
vermitirl4 MnifPaa elinin grevinin Baban paalarann ve zellikle
Abdurrah-man Paa'mn saldrgan hareketlerinin nlenmesinin salanmas
ol-duunu belirtir. Aynca elinin grevlerinden biri de Ahska ve
Karstaraftanndaki Osmanl snr grevlilerine gerektiinde ranllar
ta-rafndan yardm edilmesini salamakt IS.
Mnif Paa Fethiali ah tarafndan Osmanl elisine ok
sayggsterildiinden sz eder. Elinin nnerileri dorultusunda ehr-izor
paalannn ran Devletinin de katklariyle oyla seilmesi veBadat
valilerinin de zerk bir yapya kavuturulmasna ranllarsz
vermilerdirl6.
Abdlvahap Efendi Tebiriz'de iken ranllar Van Sancanasaldrarak
buradaki Ermeniler' den bir ok esir almlard. Osmanl
2-Seyid Abdlvahap Efendi. II.Mahmut'un Fethiali ah'a gnderdii
eli.3-Hayret Efendi. Osmanl Elisi Seyit Abdlvahap Efendinin Maiyet
Memuru.4-Seyid Abdlvahap Efendinin Serkiitibi.5-Celalettin Efendi.
II.Mahmut'un Fethiali ah'a gnderdii eli.6-Abdurrahman Paa
Baban.ehr-i zor Valisi.7-eyh Mehmet Suut bn-i Aziz'-Vahabi'nin
Fethiali ah'a gnderdii eli.8-Avaif-i bn'l Seyid Ehzarmi-Ferasta
veh-i Vesain'in Fethiali ah'a gnderdii
eli.9-Tahran.lO-Tebriz.
13.10-20 Rebilahr 1226.MnifPaa v.no.2~14. Hatt-
Hmayun.Padiahlarn mektuplarna verilen isim.15. MnifPaa,v.no.2.16.
MnifPaa,v.no.3.
-
ELi, M. SEyiD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 265
Elisi'nin giriimleri sonucu Abbas Mirza bedel vererek bu
esirleriaskerlerden alarak serbest brakmtr?
AbdIvahap Efendi bir sre Tebriz'de kalp daha sonra Irak-Arab'da
ran askerinin yamalad mallar almak greviyle Tah-ran'a gelen eli
Celalettin Efendi ile bulumutur. Orada iki eli bir-likte grevlerini
yerine getirmee alm ve AbdIvahap Efendidaha sonra buradan stanbul'a
gitmitirl8
MnifPaa'ya gre AbdIvahap Efendi "ok edib, kamil ve fa-zilet
dolu" biri olduundan ranllar onun varlndan, davranla-rndan ve
konumalanndan ok holanmlardl9
Mnif Paa'nn risalesinde sz ettii Seyit AbdIvahap Efen-di'nin
Tahran'da bulutuu Celalettin Efendi de 1228/18l2'de II.Mahmut
tarafndan eli olarak ran'a, Fethiali ah'a gnderilmiti.Onun grevi
ranllar'n Bender ve havalisine asker gndermesiyleBaban'l
Abdurrahman Paa'nn ehr-i zor ynetimine yapt yar-dm ve bu esnada ran
askerlerinin ran- Arab'da yamalam 01-duklan mal ve eyann alnarak
sahiplerine verilmesi idi20
Celaleddin Efendi getirmi olduu name-i hmayunu 18 Cema-zielahr
1228 Cuma gn aha sunup hangi grevle geldiini syle-yince ah bunu
tepkiyle karlam ve eliye diplomasi kurallarnaan szler sylemiti.
Daha sonra dier ran yetkilileriyle yaptgrmeler de bir sonu
vermeyince ahn ayrlmasndan bir sresonra Celalettin Efendi de
Tahran'dan Tebriz'e giderek Seyit Ab-dIvahap Efendi ile
bulutu21
Tebriz'de ranllar'la yaplan grmelerde Celalettin Efen-di'nin
isteine karlk kendisine Irak- Arab'da ranllarn da birok mal ve
eyasnn yamaland her iki tarafn yamalanan mal-lannn birlikte
deerlendirilmesi gerektii ve bunlarn kanlklolarak birlikte
alnabilecei cevab verildi22 Celalettin Efendi Teb-
17. MnifPaa,v.no.3.18. Mnifpaa,v.no.3.19. Mnif Paa,v.no.3 ..20.
MnifPaa,v.noA.21. Mnif Paa,v.no.4;Shaw ,sA3.22. MnifPaa,v.no.5.
-
266 CAHT BLM
riz' den aynlacakt. Ancak ah tarafndan bir sre daha kalmas
is-tendiinden Celalettin Efendi Tebriz'de kald. Daha sonra da
vedaetmeden Erzurum Seraskeri Ahmet Paa'yla grmek
bahanesiyleTebriz'den ayrlarak stanbul'a geldi23
Mnif Paa Celalettin Efendi'nin "tabiatnda gayet musr vesert szl
bir zat" olduunu, hatta sohbet srasnda ranhlar'a sadeisimleriyle
hitab ve bazen "kstahane" deyimler kullandndanranllar yannda ho
karlanmam olduunu anlatr24.
Mnif Paa'nn Rsalesnde Baban'h Abdurrahman Paa'danda sz
edilmitir. Abdurrahman Paa kardei brahim Paa'nn ve-fatndan sonra
onun yerine Sleymaniye Eyaleti mutasamf olmu-tu25 Abdurrahman Paa
Badat Valisi Ali Paa ile anlaamadn-dan Sleymaniye'ye komu olan
Badad'a ait baz yerleri zapdet-miti26
1218/1812'de Badat Valisi Ali Paa bunun zerine asker gn-dermi ve
Sleymaniye civarnda yaplan savata Abdurrahman Pa-a yenilerek 5.000
kiilik kuvvetiyle ran Krdistan'na ekilmiti.Burann emiri Erdel'inin
oraya gelmesiyle ran Devleti Abdurrah-man Paa'nn snma isteini kabul
ve kendisiyle adamlarnn Kr-distan' da oturmasna izin verdi27
Bunun zerine Badat Valisi baz hediyelerle Ahmet elebiadnda
birini Fethiali aha gndererek Abdurrahman Paa'nn s-nma isteinin
kabul edilmemesini ve Krdistan'da oturtulmama-sn istedi. Fakat ah
bunu olumlu karlamayarak Mirza Sadk Ve-keyi-i Nigari'yi sz edilen
Ahmet elebi ile Badad'a gnderdi veehr-i zor ynetiminin Abdurrahman
Paa'ya verilmesini istedi28
Ali Paa ahn isteine uymayarak ehr-i zor ynetimini HalitPaa'ya
verdi. Fethiali ah bunu tepki ile karlayarak Abdurrah-
23. MnifPaa,v.no.5.24. MnifPaa,v.no.5.25. Mutasarrf. Osmanllarda
kaza ile vilayet arasnda bir birim olan sancak yneti-
cilerine verilen isimdir.26. Mnif Paa,v.no.6.27. Mnif Paa,v
.no.6.28. MnifPaa,v.no.7; Shaw, s.43.
-
ELi, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 267
man Paa'y Tahran'a davet etti; kendisine deerli bir kl ve han-er
verip hil'at giydirerek ehr-i zor eyaletini ona verdi ve kendisi-ni
ehr-i zor'a gndererek bu konuda gerekli yardm yapmas iinde Krdistan
Beyine emir verdi29
Halit Paa bunu haber alnca Badad'a gitti. Ali Paa piyade
vesvarilerden oluan 30.000 kiilik bir orduyla Badad'tan hareketedip
Zevab arazisinde ordugah kurarak kzkardeinin olu KethdaSleyman
Paa'y ehr-i zor'u almakiin Abdurrahman Paa'nnzerine gnderdi. Ayrca
Halit Paa ile Kerkk Mtesellimi Sley-man Paay da onun yanna verdi30
Abdurrahman Paa yenilerek yi-ne Krdistan'a ekildi. Bu baardan
cesaret alan Ali Paa'da Kako-re'ye kadar olan yerleri fethetW.
O srada Sultaniye sahrasnda olan Fethiali ah bu haberi alncaAli
Paa'nn zerine Eik Aas Nevruz Han Kaar ynetiminde birordu gnderdi.
Ali Paa bunu haber alnca ehr-i zor ile Badadarasndaki irvan Nehri
kenarna ekildi32. Nevruz Han'n yannda-ki Mehmet Ali Han eitli
Trkmen airetlerinden oluan 10.000suvari ile Badad kentine gelip
Zevab ve Yakubiye taraflarn ya-malad. Zevab mtesellimi Fetah Paa
kalabalk ran ordusu kar-snda Ali Paa ordusuna katld. Abdurrahman
Paa'y ehr-i zorbeyi yapmak zere Ferciallah Han da baz Krd ve Trkmen
atlla-ryla Krdistan tarafna gnderildi33 Dier taraftan Kethda
Sley-man Paa, Halit Paa, Kerkk Mtesellimi Sleyman Paa ile Krd,Arab
ve Grc atllarnn da yer ald Osmanl askerleriyle hareketetti. Mirivan
Gl kenarnda yaplan savata Osmanllar yenildiler,hatta Sleyman Paa
esir oldu. Ancak ranllar da byk bir baarsalayamayarak geri
eklidiler34
Esir alnan Sleyman Paa Tahran'a gtrlmt. O srada Er-zurum Valisi
olan Hac Yusuf Paa, Mahmut Feyzi Efendi adnda
29. MnifPaa,v.no.7.30. MteseIlim. Herhangi bir vilayet ve sanca
orann beyinin adna yneten ve
vergileri toplayan grevliye verilen isim.31. MnifPaa,v.no.8.32.
Mnif Paa,v .no.8.33. Mnif Paa,v.no.8.34. MnifPaa,v.no.9; Shaw,
s.43.
-
268 CAHTBLM
birini gndererek Kethda Sleyman Paa'nn braklmasn istedi.Fethiali
ah buna izin vererek Abdurrahman Paa'y yine ehr-i zorbey i yapmak
zere Veka-i Nigar Mirza Sadk ile oraya gnderdi.
Kethda Sleyman Paa gelince days Ali Paa'nn yerineBadat Valisi
oldu. Daha sonra nl Halet Efendi stanbul'danBadat'a gelerek Sleyman
Paa'nn yerine Grc Abdullah Paa-y Vali yapt35 Abdurrahman Paa Haled
Efendi ile aralarndaki birgerginlik nedeniyle Osmanl lkesinde
kalamayp tekrar ran'a git-ti36
Mnif Paa bu olaylardan sz ederken 1226/181O'da II. Mah-mut
tarafndan elilikle Fethiali ah' a gnderilen Yasincizade Se-yit
Abdlvahap Efendi'nin ahn yanna gelerek Abdurrahman Pa-a'nn
karklklara neden olduunu dile getirdiini syler. AyrcaAbdurrahman
Paa'nn desteklenmemesini istediini buna karlkranllarn da ehr-i zor
valilerinin ran'la anlaarak seilmesi kar-l Abdurrahman Paa
hakkndaki isteklerin kabul edileceini veelinin memur olduu dier
konular da grebilecekleri cevabnverdiklerini anlatr3?
Bu ekilde Abdurrahman Paa yine ranhllarn yardmn sa-layp ehr-i
zor valiliini ald gibi amcazadesi Halit Paa'y Ze-vabolu Mahmut Aay
"ky harir idaresine" ve kardei AhmetAay da Serdet Kalesi muhafzlna
atad. Bylece vilayetini ge-niletmi oldu. Fakat daha sonra Krdistan
Beyi Emanullah Han ilearalarnda sftme olduundan hann ikayeti zerine
ranllar ta-rafndan zerine gnderilen birlikler Koslo Ky civarnda
kendisi-ni esir ald. Fakat verdii bol hediyelerle yine makamnda
brakl-d38 Abdurrahman Paa bylece yine ranllar sayesinde ehr-i
zorBeyi oldu. Abdurrahman Paa'nn ehr-i zor Valisi olmas ranl-lar'n
o yrede bir takm faaliyetlere giriecei dncesesiyle Ab-durrahman
Paa'nn yerine bu greve amcas Halit Paa'nn atan-mas konusunda Badat
Valisi Abdullah Paa'ya stanbul'dan emir
35. Mnif Paa,Y .no.9.36. Mnif Paa,Y .no.9.37.
MnifPaa,y.no.10.38. Mnif Paa,Y .no.10.
-
ELi, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 269
gnderildi. Bunun zerine Abdullah Paa 30 Cemaziyelahr 1227/12
Austos 1812'de Badat'dan hareketetti. Dier taraftan da Ab-durrahman
Paa hareket etmiti. ehr-i zor civarnda Deli Abbasdenilen yerde iki
ordu savatlar39 Abdurrahman Paa yine yenile-rek askerinin bir ksm
telef, bir ksm da esir oldu ve kendisi deKirmanah'a ekildi.
Abdullah Paa stanbul'un istei dorultusun-da Halit Paa'y enr-i zor
Valisi yapp Badat'a gitti40
Bu haber zerine ve bir de ran'a danmadan Osmanl Devleti-nin
Rusya ile bir anlama yapm olmasn bahane eden Fethiali ahkarlk
olarak ehzade Kasm Han bir byk ordu ile Badat ze-rine gnderdi41
Kasm Han bu orduyu kola ayrarak birini KaraTepe, dierini Kzrabat
zerinden Badad'a gnderip kendisi deZevab'dan hareketle Hankin Nehri
kenarna karargah kurarak Ba-dad civarn yamalamaya balad42
Bunun zerine Abdullah Paa ulemadan eyh Mehmet CaferNahifi'yi
samur krkler ve bir ok hediyelerle birlikte gnderek ba-r istedi.
Kasm Han bu istei kabul ederek ran ordusunu geri ek-ti. Bu haber 5
Ramazan 1227/12 Eyll 1812'de Fethiali aha geldi.
Bu olaydan sonra Osmanl Devleti Tahran'a Celalettin Efen-di'yi
eli olarak gnderdi. Celalettin Efendi Abdurrahman Paa'yayardm
srasnda ran askerinin yamalad mallarn verilmesini is-tedi43.
Celalettin Efendi Tebriz'de Seyit Abdlvahap Efendi ile bu-lutu.
Burada yaplan grmelerde ranllar lrak- Arab'da kendi-lerinin de bir
ok mal ve eyasnn yamalandndan sz edereksorunun karlkl olarak
zmlenebileceini sylediler. Osmanlelileri ayrca ran snr
grevlilerinin Osmanl beylerine ait Babanaireti ve er-i zor ilerine
karmamalar konusundaki Badat'nisteini de ilettiler. Ayrca Baban
aireti ran Krdistan arazisi-
39. Mnif Paa,v.no.1 .40. Mnif Paa,v.no.1 .41. Osmanl Devleti
Rusya ile yapt bu anlama 1812 Bkre Anlamasdr. Bunun
iin bkz. Shaw, c.II, s.40; EZ. Kara, Osmanl Tarihi, c.V,Ankara,
1970, s.100.42. MnifPaa,v.no.l2.43. MnifPaa,v.no.l2.44.
MnifPaa,v.no.13.
-
270 CAHiT BiLM
nide genilediinden ve Krdistan ahalisinin Baban arazisinde
k-lamas Baban paalarnn ran tarafndan atanmalan, bu
airetlerinbirbiriyle birlemesi, devletler arasnda anlamazla neden
olacadile getirildi. Fakat Abdurrahman Paa'nn ran'a verdii
10.000tumanlk vergiden vazgeilmesi kabul edilip Abdurrahman Pa-a'
dan alnacak bir senedin Osmanl elisine verilmesi kararlat-rld45
Abdurrahman Paa vefat edince yine stanbul'un destei ile o-lu
Mahmut Paa onun yerine er-i zor Valisi oldu. 1236/1820'deBadat
Valisi Davut Paa'nn da destei ile ranllar Mahmut Pa-a'nn valiliini
kabul ettiler.
1234/1818'de Sleyman Paa II. Mahmut tarafndan elilikleFethiali
ah'a gnderilmi ve Badat Valisi Davut Paa tarafndanbaz zel grevlerle
Fethiali ah tarafndan gnderilen Ahmet ele-bi ile birlikte Tahran'a
gidip Mirza Sadk Vekayi-i Nigari karla-mak iin grevlendirilmiti.
Hac Mehmet Hseyin Han'n kona-nda misafir edildi. Getirdii Name-i
Hmayun ile hediyeleri ahaverdi, ayrca ikisine de hil'at ve ssl
haner verildi. Daha sonraName-i Hmayun'un cevabn alarak stanbul'a
geldi46
II. Mahmut Devrinde ran'n bandaki Kaar HanedanndanFethiali ah
(1797 -1834). Devrinde Avrupa Devletlerinin Ortadoupolitikalar
yleydi: Fransz mparatoru Napoleon Bonaparte ngi-lizlere en byk
smrgesi olan Hindistan'da saldrmak iin ran'bir s olarak kullanmay
pliinlyordu47 ngiltere ise Fransa'nn bupolitikasn ve hem de
Ruslar'n ran zerinden denizlere inmesiniengellemek istiyordu. nk
Akdeniz ve Akdeniz ticareti ngiltereiin ok nemliydi. Bu nedenle
ngiltere 1798'de Afganistan' n-fuzu altna almak isteyen ran'
destekledi. Rusya 1800'lerde Gr-cistan' feth edince ngiltere Sir
John Malcolm'u eli olarak ran'agnderip yardm nerdi. Bunun zerine
Fransa da ran'a bir heyetgnderek Kafkasya ve Hindistan' a
yapacaklar hareketler iin des-
45. Mnif Paa.v.no.l 3.46. MnifPaa,v.no.13.47. Shaw, s.43.
-
EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 271
tek sz verdiler. Fethiali ah Rusya'ya kar ve Bat ile
yapacaanlamalar iin Osmanl Devletin'den de destek ve ayrca
Trkiye,Fransa ve ngiltere ile bir Balama yapmak istiyordu48 Bu
neden-le stanbul'a Asker Han adnda bir eli gndermiti. Rusya'ya
karOsmanllarla ibirliine nem veren ah bir sre sonra da iki
devletarasnda dostluk ve iyi ilikiler salanmas ve bunlarn
srdrlme-si iin Hoy Mfts Hac brahim Efendiyi stanbul'a gnderdi. El-i
Osmanl Padiah'na Fethiali ah'n ve Veliaht ehzade AbbasMirza'nn
mektubunu ve hediyelerini getirmiti. II, Mahmut'da bu-na karlk hem
ran'la olan dou vilayetleriyle ilgili baz sorunlarzmek ve hem de
devletler arasnda bir dostluk salamak zereYasincizade AbdIvahab
Efendi'yi bykeli olarak atad ve yan-na da Farsca tercman olarak
Bozoklu Osman akir Efendi'yi ver-d'49 .
ran'a eli olarak gnderilen Seyit Abdivahap Efendi'ninFarsa
Tercman olan Bozok'lu Osman akir Efendi tarafndanyazlan
sefaretnamenin ilk vara dier Osmanl eserleri ve se-faretnamelerde
olduu gibi allagelmi biimde dua ile balar50akir Efendi
sefaretnamede daha sonra Osman akir Efendi der kidiyerek UlUm-
Arabiye ve Farisiye (Arapa ve Farsa), Hsn- hat(Kaligrafi), E'ar
(iir), Edebiyat, Sarf (Cmle Bilgisi) gibi bilim-lerin her eidinin
eitimini alm olduunu ayrca biraz fnn- he-yet (astronomi), hendese
(geometri), corafya okuduunu ve tmbunlarn yazma, betimlerne ve
resimlemesinde usta olduunu anla-tr51.
Sefaretnamede ran' a eli olarak gnderilmesinin nedenlerin-den
ise yle sz etmektedir: ran ah Fethiali ah Kaar tarafn-dan Osmanl
Devleti tarafna Asker Han tarafndan bir eli gnde-rilmi ve bu eli
stanbul'a ahn bir de mektubunu getirmiti52 Da-ha sonra da yine ah
adna Veliaht ehzade Abbas Mirza tarfndan
48. Shaw, 8.43.49. F. Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve
Sefaretnameleri, Ankara, 1987, s.206 v.d.50. akir,v.no.1-3.51.
akir, v.no.4.52. akir, v.no. 5.
-
272 CAHiT BiLM
mektup ve hediyelerle Hive Mfts Hac brahim bir eli gnder-d's3
.
Sefaretnameye gre bunun zerine Evast Ramazan 1225/181O'da padiah
II. Mahmut da "name-i hmayun- muhabbet u-mul ve hedayay- bahayay"
gtrmek zere "ulemay- kiram vemevali-i azamdan" Yasincizade Seyit
Abdlvahap Efendi'yi b-ykeli olarak grevlendirdis4. Yine "Ulemay-
kiram ve mderri-sin-i zevayay- el kiramdan" akir Efendi'yi Farsa
Tercman ola-rak elinin mahiyetine verdi. Seyit Abdlvahap Efendi'ye
tm Os-manl elilerine yapld gibi hil'at giydirildi. Osman akir
Efendibu greve getirilmesinden dolay ok memnun olmutu. Nitekim
s-tanbul'da "skdar-letafetdar"a giderken kalbinin sevinle doldu-unu
sylerss. Ayrca burada sefaretnamenin zelliklerini de
belirt-mektedir. Buna gre kendisi skdar'dan ran'a giderken
uranlanher yerin anlatldn, betimlendiini, o yerle ilgili olarak
duyduk-larna, sylencelere ve ilgin olaylara sefaretnamede yer
verildiini,belde ve kentlerin resimlerinin yapldn anlatrs6.
akir Efendi okuyanlarn dnya hakknda pein fikirlerdenuzak,
objektif deerlendirmeler yapmalar iin sefaretnameyi yaz-maa zen
gsterdiini ve bu eserde tarih ve corafya konularnyannda gzel yaz ve
anlatma da nem verdiini belirtirS?
Sefaretnemede ilk olarak akir Efendi'nin ok sevdii "letafet-dar,
canfeza, dilruba, sadetgzar" nitelemelerini kulland sk-dar'n anlatm
ve Beikta tarafnda Dolmabahe iskelesindenyaplm resmi yer alr. akir
Efendi skdar'n resmini yaptktansonra "piyade olarak skdar'a
gidildi" demektedir. Burada szedilen atlarn daha nce konak yerine
gnderilip kendilerinin dekayklarla skdar'a gitmi olmalardr. Elilik
kafilesi o gece s-kdar' da konaklamtrs8.
53. akir, v.no. 6.54. akir, v.no. 7.55. akir, v.no. 8.56. akir,
v.no. 9.57. akir,v.no.lO.58. akir.v.no.l .
-
EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 273
Ertesi gn 25 Ramazan i225/24 Ekim i8iO'da yol iin gereklieyalar
salandktan ve atlara yklendikten sonra sabahleyin hare-ket edilerek
Kartal'a gelinmitir. akir Efendi skdar'la Kartal'oranlayarak
Kartal'n skdar'n yannda "kanad krk bir ku gi-bi" olduunu, evlerinin
kk ve bu nedenle resminin de bu ekildeyapldn syler59
Kafile sabahleyin atlara binip buradan Gebze'ye hareket
etmi-tir. akir Efendi saanak halinde yamur yadn, elbiselerinin
sudolduunu ve 5 saatte "Gekbuze" dedii Gebze'ye vardklarn an-latr.
Konaklarnn nceden giderek elilik kafilesinin geleceinihaber
vermelerine ramen kendilerini gereken ilginin gsterilme-diini ve
kalacak yer olarak ok basit evler aynldn anlatr. akirEfendi bunun
belde ayannn semerci, bayraktar V.s. gibi kk es-naftan basit
insanlar olduundan kaynaklandn syler. Nitekimbunlarn ayrdklar
yerlerde deil misafirhaneye gelerek orada kal-mlardr. akir Efendi
Gebze'nin resmini bu duygularla yaptnbelirtif60.
Kafile o gece Gebze' de kalm ancak iddetli souklardan
oketkilenmilerdir. akir Efendi "Eriir menzil-i maksuduna
ahestegiden. Tiz-i reftar olann payna damen dolar" beytini
syleyerek"aheste-beste", "znikmid" dedii znik' e doru hareket
ettiklerinisyler. Kafile Hereke Hannda konaklamtr. Buras Gebze ile
z-nik arasnda birka dkkan ve handan oluan kk bir yer oldu-undan
resmi de bu ekilde yaplmtlf61
Hereke Han'nda yarm saat moladan sonra znik' e doru hare-ket
edilmi, kente yarm saat mesafede ehir kethdas onlar kar-layarak
hatrlarn sormu, ikramlar yapmtr. Bylece dokuz saatsonra kafile
znik'e gelerek ehir kethdasnn evine misafr olmuve iki gece orada
kalmtr. akir Efendi znik'in resmini buradanyaptn sylef62
59. akir,v.no.l2 ..60. akir,v.no.l3.61. akir,v.no.l4.62.
akir,v.no.l5.
-
274 CAHT BLM
Oradan atlarla hareket eden kafile alt saat sonra
Sapanca'yagelmitir. Sapanca'y beenen akir Efendi burada bir handa
kal-dklarn ve ok rahat ettiklerini syler. Sapanca ve yanndaki"deniz
benzeri" gl bu gzel duygularla resmedilmitir.
Kafile Sapanca'dan sabah seher vakti hareket ederek bir okyol,
tepe atktan sonra Sakarya rma zerindeki II. Beyazt(1481-1512)
tarafndan yaptrlan kpry seyretmi ve daha sonrada Sakarya kenarndan
Geyve tarafna hareket etmitir. akir Efen-di 'ye gre bu gzel esiz
kprnn bir taraf harap olmu oldu-undan bir hayr sahibi o taraf
onartarak bu deerli eseri canlan-drsa nice byk dle layk olur ve
Allah katnda ykseklere eri-if63 yle ki bu byk kpr "Srat olup o hayr
sahibi bunu da ra-hatlkla aar".
akir Efendi burada ilgin bir konudan da sz eder. O bu duru-mu
"tuhaflk uradadr ki eyhlislam- veli-el enam olanlar SultanBayezid
Veli'nin evkafndan fazla namiyle nice yz kese ake yer-ler. Ama
hayrat ve evkafnn tamiri konusunda bilmem ne ekilederler" diyerek
belirtirM.
akir Efendi daha sonra Sakarya Nehri 'ni anlatmtr. Buna g-re
Sakarya rma'nn kayna ifteler iftlii adl ky yannda Ba-kr Kr denilen
yerdir. Kapl Ky ile Saray Ky ve asi Mihaliyannda Tarakl tarafna
akar. St civarndan, Lefke'nin arkasn-dan, Geyve'nin nnden ve
Sapanca Gl'nn birka saat te me-safesinden ve Adapazar yanndan akp
Kefken denilen yerde deni-ze kavuur. akir Efendiye gre Sakarya
Nehri yaramaz bir sudur.Etraf beldelerden nice sularn karmas ile
bir byk akarsu olur.Nehrin ak ok eitli olduundan sahilindeki
kylerde taknlarmeydana gelir, "suyundan ien isyana taraftar" oluf65
Kamerci e-kiyann olduu yer de nehrin adasndaki kaynana bir saat
mesafe-dedir. Ondan aada da Seferolu Adas, Adal Mehmet
Efendininoturduu ada gibi birka ada daha vardr. Kafile Sapanca'dan
hare-
63. akir,v.no.16.64. akir,v.no.17.65. akir,v.no.l8.
-
EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 275
ket ederek birka saat sonra Geyve'ye gelmitir. akir Efendi
il-gintir zengin bir doa yapsna sahip olan Geyve'den
"Geyve-ibi-meyve" diye sz eder. Burada lo ve viran bir handa
kalmlardr.Sakarya Nehri, kpr ve Geyve bu ekilde
resmedilmilerdir66.
akir Efendi daha nceden konaklarnn elilik kafilesiningeleceiyle
ilgili padiah fermann Geyve Ayan Bekir Aa'ya ver-mi olmalarna ramen
bu adam gayet uyuuk bir insan olduundangerekli nlemleri almam
olduunu, fakat daha sonra Name-i H-mayunu okuyunca eliyi handan
alarak zr dileyip sayg gsterdi-ini ve hepsini kendi evinde konuk
ettiini anlatr.
akir Efendi Geyve'den aynllann anlatrken espirili bir bi-imde
"oradan seher vakti byk taramz klfna koyup Tarak-l'ya doru hareket
ettik" der. Da ve ova demeyip alt saatten sonraTarakl'ya gelmiler
ve orann resmi de bu ekiliye yaplmtf67 a-kir Efendi Tarakl'dan
konuksever bir yer diye sz eder. Buralarndoasn ok beenmi olmal ki
"dnyay aydnlatan gnein da,ve ovalar aydnlattndan, vadileri parlak
bir hale getirdiinden,her tarafa nur satndan ve bitki rtsnn her
tarafa gzel koku-lar yaydndan sz edererek bu duygularla Tireli
tarafna gittikleri-ni anlatr. Kafile alt saat gittikten sonra
Tireli'ye gelerek buradakonaklamtr. akir Efendi Tirebolu olarak da
adlandrd bukentte Fatih Sultan Mehmet'in (1451-1481) kardei Sleymen
Pa-a'nn yaptrm oluduu bir hamamn yksn anlatr. ykyegre bu hamamn
kubbesi ter saarm68. ehzade Sleyman PaaAkemsettin Veli'ye giderek
kubbenin ter damlatmamas iinyardm ve dualarn rica etmi. Akemsettin
de Tann'ya dua edin-ce kubbenin damlamas kesilmi, terleme ve
damlamalar tamamenyok olmu. akir Efendi kendilerinin bu keramete
vakf olamadk-lann ancak orada aptes alarak Akemsettin ve Kad
Beyzavi er-hi yazar Sudi elebi'nin trbelerini ziyaret ve dua
ettiklerini vedaha sonra misafirhaneye geldiklerini ve burada rahat
bir ekildi
66. akir,v.no.l9.67. akir,v.no.20.68. akir,v.no.21.
-
276 CAHTBLM
dinlendiklerini anlatr69 Ertesi gn seher vakti yine Akemsettin'
iziyarete gitmilerdir. akir Efendi kentin resminini yaparken
bura-da trbenin de tasvir edildiini anlatr70
Kafile buradan kratlara binerek yine aym ekilde da, ova
vevadileri seyrederek sekiz saat sonra "Mudumu denilen byk
kye"gelmitir. Eli Abdlvahap Efendi'ye Mft Efendi ev sahiblii
ya-parken, akir Efendi'yi de Ayan Kethdas konuk etmitir. akirEfendi
bu kyde ince bir sanat dal olduundan sz ederek ok inceine imal
ettiklerini ve bu kadar kk ve ince olan inelere nasldelik aldna
hayret ettiklerini ve bunu ilgiyle seyrettikten sonramisafirhaneye
geldiklerini anlatr. Mudumu' nun resmini de bu e-kilde yaptndan sz
eder7!.
Kafile Mudumu'dan kula atlara binip Bolu tarafna hareket
et-mitir. Yine seyahat srasnda birok da, ova ve vadi alm karlakark
yamurdan slanm ve iddetli souktan m olarak Bo-lu'ya varmlardr. akir
Efendi Bolu'nun resmini i. Abdlhamifin(1774-1789) vezirlerinden
Ahmet Paa' mn yaptrd saat kulesiylebirlikte resmettiini sylern.
Bolu'ya gelindiindiinde eliye Bolu Mtesellimi ev sahipliiyapm,
akir Efiendi'yi de "gruh- mekruhtan bir saygsz "evin-de konuk
etmitir. akir Efendi hem ev sahibini ve hem de evi be-enmediinden
ve o gece pek de dinlenemediinden sz eder. Dahasonra Bolu'yu
anlatrken Bolu adnn Yunanca'da ve Roma dilindekent anlamnda olduunu
syler. Ertesi gn Ramazan Bayram ol-duundan saat 03.00'den sonra
tepeler, parlak aalar, gzel doaseyredilerek Caa Gl civarndaki Krolu
emesi denilen yeregelinmitir73 Kafile oradaki derbendde mola
vererek dinlenmitir.akir Efendi buradaki dalarn gzelliinden sz
ederken ok ilginbir konuya deinir. Bu derbendde dan arasnda bir
dikili ta var-dr. Bu ta stanbul'daki dikilitan 1/3' kadardr ve
zerinde bir-
69. akir,v.no.22.70. akir,v.no.23.71. akir,v.no.24.72.
akir,v.no.25.73. akir,v.no.26.
-
EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 277
ka satr yaz yer almaktadr. akir Efendi o yaznn "bir suretini
birkada yazp Tokat' a gittiklerinde bir kltrl papazIa tanp yazyona
gsterdiini, onun da okuyarak bunun "skender-i Rumi vaktin-de yazlm
olduunu" sylediini anlatr74. Gedekten de sefaret-namede "ol tata
olan yaznn resmidir" diyerek tataki kitabeninyazlarnn Yunanca
harflerinin zerine Arapa harfleri koyarak Se-faretname'nin 28.
varana aynen koymutur. Aynca "bu yaznnierii budur" diyerek
Latincesini de yle vermitir:
"Ziyelis sefti tura apisanti kki fshpandi kuki afriyas has
inarikami babann safeti vefat eyledi. Beni kekken terbiye eylediOna
sayg iin bu ta diktirdim ki babam unuttuumda hatrhya-ym"75.
Uradklar yerleri anlatmas ve resimlerini btn
zellikleriniyanstacak yerleri seip oradan yapmas ve bu tan
kitabesini birkada yazap yanna alarak bunu daha sonra bir papaza
okutmasakir Efendi'nin etrafyle ne kadar ilgili bir insan olduunu
gsterir.
akir Efendi kitabeyi kada yazdktan sonra yine atlara binipiki
kol halinde on iki saat gittikten sonra gece saat 04.00'de
Gere-de'ye vardklarn syler. Burada eliyi Mft Efendi, akir
Efen-di'yi de "bir kibar insan" konuk etmitir. akir Efendi havann
oksouk olduunu ve ev sahiplerinin ne kadar ate yaksa da
snama-dklann ve iddetli dolu sesinden uyuyamadklarn syler76.
akir Efendi Gerede'nin ikliminden sz ederken "Gerede'nink nl
imi. Kn Gerede'ye gelen biri bu havalar nedeniyle ha-valar snp
gzelleene kadar burada kahrm" diyerek anlatnlan-lan naklederek
kasabada kardan baka bir eyolmadn syler77.
Kafile Gerede'den atlara binerek hareket edip, bir ok aalk-lar
ap dokuz satte Bayndr denilen kye gelmi ve konuklar iinboaltlan
"han benzeri yerlerde ve kahvehanede" konaklamtr.akir Efendi'nen
buras hakkndaki anlattklar ilgintir. Ona gre
74. akir,v.no.27.75. akir,v.no.28.76. akir,v.no.29.77.
akir,v.no.30.
-
278 CAHTBLM
bu kyn halk yaramaz insanlardr ve hrszlkla nldrler78. ylenldrler
ki, "bir mert ve edepli ahs" Bayndr' a konuk olmu. Okonuun alm
olduu gzel ayakkablar alnm. Sabah oluncakonuk pabucunu sormu,
nereye gitti demi. Ev sahibi "pabucu da-na yemi" diye cevap vermi.
Komular da ev sahibini destekleye-rek "doru sylyor, dana yedi"
demiler. Konuk da kald odannduvarna yreini ferahlatmak iin u drtl
yazm79:
Kyn ad Bayndr.Adamlar hayndr.Dana pabu yemez ama.Bu da bize
oyundur.
akir Efendi bir gece kaldklarn ve dinlenemediklerini syle-dii
Bayandr' dan pek holanmamtr. Kyn binalarnn tahtadanyaplm derme-atma
kulbeler olduunu ve insanlarnn da yon-tulmam kaba-saba olduklarn
anlatr ve kentin resmini de bu duy-gular iinde yaptndan sz
ederBo.
Bayndr' dan atlarla hareket eden kafile erke' e gelmitir. a-kir
Efendi'nin Cerke'i anlatrken kulland szckler buradan nekadar
holandn gstermektedir. Ona gre erke "bir kk ka-sabadr ama bir
emenzar ve iek bahesidir ki, revani ve bal gibiirin" bir yerdir.
Halk da misafirperver ve yardm sever iyi insan-lardr. akir Efendi
burada bir ka saat kaldklarn, gzelce dinlen-diklerini ve erke'in
resmini de bu ekilde yaptn sylerBl.
erke' den hareketle dokuz saat gidildikten sonra KaracalarKy'ne
gelinerek burann misafirhanesinde kalnmtr. akirEfendi bu kyn
halkndan da gelen misafirleri soyan yaramazadamlar olarak sz ederek
"hatta misafirhanenin dolaplarnn arka-larna fare delikleri gibi
delikler atklarn, eer misafr eyasndolaba koyarsa arka taraftan
ellerini sokarak bunlar kolaylkla al-dklarn" belirtir. akir Efendi
bu durumun farknda olduklarndan
78. akir,v.no.3i.79. akir,v.no.32.80. akir,v.no.33.81.
akir,v.no.34 ..
-
EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 279
eyalann korumak: iin sabaha kadar uyank kaldklanndan sz
veKaracalar'n resminin de bu ekilde yapldn syler. Oradan se-her
vakti "yksek atlara" binen kafile Karacaviran'da
menzilhaneolduundan oraya giderek mola vermitir.Bu kasaba olduka
ho,ar-pazar gzel bir yerdir ve halk da terbiyeli, iyi
insanlardr.Karacaviran da bylece resmedilmitir82
Buradan da yine yksek atlara binilerek Kohisar tarafna hare-ket
edilmi", kah ekin kah yava, bazen yumuak giderek ve bu s-rada "kmaz
koyundan o kuzucak Kohisar'ldr" deyiini syleye-rek Kohisar' a
gelmilerdir. O gece orada kalan kafile rahat etmive Kohisar'n resmi
de bu ekilde yaplmtr83
Kafile sabah gnei doarken atlara binerek buradan hareketetmi ve
Devres Nehri kenanndan giderek dokuz saat sonra Tosyacivarndaki
balara varmtr. Buradan hareket edecekleri srada"ehir Kethdas"
gelerek onlar karlam ve hep birlikte kentegelerek eli "ehir
Ayan'nn" konana, akir Efendi'de Gemal-maz brahim Aa'nn evine
misafir edilmilerdir. akir Efendi ogece orada kaldklann ve rahat
ettiklerini, kenttin resminin de by-le yapldn belirtir84 akir
Efendi Tosya'y anlatrken kentin do-u ve kuzey tarafnda duvar gibi
kayalar olduunu syler. ak:irEfendi aynca Tosya'nn ilgin bir
zelliinden szeder. III. yy' danberi gnein douu ve bat kentin iinden
seyredilebilmektedir.Kentin konumundan dolay poyraz tarafnn havas
serttir. Ancakle gnei olduundan kentin ii gayet scaktr. Bura halk
mert veyiit karekterli, sevecen, cmert ve misafirperver
insanlardr85
akir Efendi buradan ok memnun aynldklann syler. YineDevres Nehri
kenannda suyun ak, da ve ova seyredilerek HacHamza tarafna doru
hareket edilmitir. Devres Nehri ok yararlbir sudur. Nitekim Tosya
tarafnda tanm yaplan pirin orada reti-lir ve bundan birok insan
yararlanr. Tosya'dan hareketlerinden onsaat sonra Hac Hamza'ya
gelinmitir. Buras "bir dizdar karargah
.82. akir,v.no.36.83. akir,v.no.37.84. akir,v.no.38.85.
akir,v.no.39.
-
280 CAHT BLM
imi ve Tosya'dan Osmanck'a kadar onsekiz saatlik mesafede ba-ka
konaklanacak yer yokmu"86. akir Efendi bir zamanlar buradaekiyalar
olduunu syleyerek u hikayeyi anlatr: Dergah- Ali Ka-pcbalanndan bir
kimseyi burada haydutlar ldrp Kzhrmak'aatmlar. III. Ahmet'in damad
brahim Paa bu olay zerine orayaHac Hamza adnda bir Kapcba daha
gndermi. Hac HamzaAa Tosya'dan hareket ederek buraya gelmi.
Haydutlar eski kap-cbay ldrp ormana atmlar87. Hac Hamza Aa bir daha
hay-dutluk olmamas iin orada gzel bir derbend yaptrm. Bu neden-le
buras daha sonra yaptrann adyla anlm.
Hac Hamza Kzlrmak kenarnda, su iinde 70-80 evli birkydr. Kafile
o gece orada kalm, rahat etmi ve resmi de bu e-kilde yaplmtr88.
Hac Hamza'dan "besili atlara" binen kafile Kzlrmak kena-rndan
giderek Sarmakkaya'ya gelmitir. Buras Hac Hamza ileOsmanck
arasndaki geometrik llerle on minare boyu yksek-liinde bir kayadr.
i. Abdlhamit'in veziri Darendeli Mehmet Paaburayla ilgilenmitir89.
Harap olan, su dolan yerleri yaptrm, Sar-makkaya'y barut ile
patlatarak atrm ve burada bir derbendyaptrmtr ki, bundan dolay
kendisine sevap yazlmtf90.
III. Selim'in (1789-1807) annesi bu gkyzne ykselen bina-nn nne
hayvanlarn ayaklar srmesin ve kaymasn diye bykiviler aktrp bunlar
zerine setler yaptrmtr. Bu gzel davranherkes tarafndan beeniImitir.
te Sarmakkaya'nn resmi de buekilde yaplmtr91
akir Efendi bu eseri beeni ile seyrederek ve bir doa harikasolan
Sarmakkaya'ya hayran kalarak buradan hareket edip sekiz
86. akir,v.noAO.87. akir,v.noAl.88. akir,v.noA2.89.
akir,v.noA3.90. akir,v.noA4.91. akir,v.no.45.
-
ELi, M. SEYiD ABDLVAHAB EFENDi, YAZAR, SEFARET.... 281
saat sonra II. Beyazid'in (1481-1502) Kzlrmak zerine yaptrmolduu
Osmanck adndaki kprye geldiklerini syler. Ona grealtndan byk bir su
olan Kzlrmak'n akt bu kpr onbe ke-merden olumaktadr ve dnyada bir
ei daha yokturn. Bu bykkprnn Osmanck tarafndaki bana "Farsa
tarihini yazmlar,elmas kalemle gzelini kazmlar"dr. Kprnn yapm
tarihi 889/1484'dJI93 .
akir Efendi burada Kzlrmak' da anlatmaktadr. Kzlr-mak'n kayna
Sivas tarafnda itiimen denilen yerdedir. SuyuSakarya Nehri'nin
suyundan daha boldur. Nehir kaynandan itiba-ren Sivas, Kayseri,
Nevehir, Krehir, orum, Bozok, Kalecik,Yahihan, Keskin ve skilip'ten
akp Osmanck ve Hac Hamza ci-varnda denize doru giderken tekrar
kaynana doru ynelip dahasonra Canik iinden akarak Bafra civarnda
Kara Denize kavuur.Osmanck Kalesinin ve buradaki kprnn resimi bu
ekilde yapl-mtr94
akir Efendi'ye gre "Nehr-i Ahmer dahi Sakarya rma gibibir
menfaatsiz sudur. Kimsenin tarlasna bir damla faydas olmad-ndan
baka gariki dahi ol kadar olur". Ancak yine de sahilindeoturanlar
Sakarya halk gibi "asi ve serke deildirler". Hepsi uysalinsanlardr
ancak Kzlrmak "Sultan Bayezid'in kerameti ve yaptr-d byk esirin
bereketi" nedeniyle Osmanck'lya yarar salar.Kysndaki deirmenleri
iletir95 Kzlrmak' a bu adn verilme-sinin nedeni akt topran
zelliinden ve buradaki pas made-ninden dolaydr. Nehir ve kpr
seyredilip, yaptrana dualaredildikten sonra Osmanck' a gelinerek
misafirhaneye gidilmi-tir96
akir Efendi Osmanck' anlatrken burann eski devirlerdenkalma
kesme talardan yaplm bir kalesi olduundan szeder ve
92. akir,v.no.46.93. akir,v.no.47.94. akir,v.no.48.95.
akir,v.no.49.96. akir,v.no.50.
-
282 CAHTBLM
ilgin bir konuya deinir: Kalede derin bir kuyu ve bu kuyuda
Kzl-rmak'tan su almaya yarayan bir kanal vardr. Abbasi Halifesi
za-mannda Seyyid Battal Gazi'nin evlad Melikdanimend
Gazi'ninalemdar Osmanck tccar klnda kaleye gelip, kale beyini
orta-dan kaldrarak Mslmanl kabul etmiyen "kffar telef, msl-manl ve
cizyeyi kabul edenleri" balayp onlara ho davran-mtr. Bu nedenle
buras fatihinin adyla anlmaktadr97
Kafile orada iki gece kalarak dinlenmitir. Daha sonra atlara
bi-nilerek buradan hareket edilmitir. akir Efendi kendilerine
"gyaduvar benzeri" diyerek verdikleri atlarn zayf olduunu, "gya
du-var yrtt" sylenen Hac Bekta olsa bu atlar yrtemeye-ceini anlatr.
Kafile bu ekilde Dingil Hseyin Derbendi denilenyere gelmitir98
Kafile orada dinlenmi ve kahve imitir. akirEfendi buradan resim
yaptn syler. Daha sonra Merzifon'a do-ru hareket edilmi ve onalt
saat sonra Merzifon' agelinerek misa-firhaneye gidilmitir. Eliyi
Mollazade, akir Efendiyi de MustafaAa adnda biri konuk etmitir.
Merzifon'un resmi de byle yapl-mtr99.
akir Efendi Merzifon'u ok beenmitir. Ona gre burannhalk
misafirperver, kenti bal baheli, topra misk-i amber koku-lu, aalan
meyveli, yiyecei, iecei, suyu bol, deeri esiz, bl-bl baheleri iveli
ve gnl okayc, gllk ve glistanlk, sevinvericidir100
Sefaretnamede skdar'dan Merzifon'a kadar uranlan, molaverilen ve
kalnan ky, kasaba ve kentler anlatlmtro. Buradansonra gidilen
yerlerin anlatm sefaretnamde yoktur, sadece resim-leri yaplmtr.
Yani sefaretnamede yer alan 31 resimden sk-dar' dan Merzifon' a
kadar olan 14 yer anlatlmtr. Merzifon' dansonra Trkiye'de Amasya,
ran'da Zengan, Siyalhan, Ebher, Kaz-
97. akir,v.no.5l.98. akir,v.no.5L.99. akir,v.no.52.100.
akir,v.no.53.101. akir,v.no.54.
-
EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 283
vin, Klak ve Tahran hakknda bilgi yoktur, sadece resimleri
yapl-mtrl02
SONUSefaretname genel hatlariyle dier Osmanl
sefaretnamelerine
benzer. rnein sefaretname elinin maiyetindeki tercman tarafn-dan
yazlmtr, misafirhanelerde veya kenten ileri gelenlerinin ev-lerinde
kalnmtr, uranlan ve konaklanan yerler anlatlm ve be-timlenmitir.
Ancak bu sefaretnamenin dierlerinden ayn bir takmzellikleri vardr.
En bata gelen zellii resimli olmasdr. Bu yn-den Matrak Nasuh'un
eserine benzerl03. Yazan Osman akirEfendi ayn zamanda ressam
olduundan Bat'l gezginlere benzerbir ekilde uradklan yerleri hem
anlatm hem de resimlemitir.Bu resimlerin de kendine zg taraftan
vardr. rnein resimlerorann en tipik zelliini gsteren yerlerden
yaplmtr ve detaylarayer verilmitir. Aynca resimlerde perspektif
yani bir lde derin-lik vardr. Bunun yannda resimlerde o yerlerin
zellikleri belirtil-mi oralann en tipik eserleri yaplm ve yre
hakknda anlatlan
102. Sefaretnamede izlenen gzergah daha nceleri de baka
gezginler tarafndankullanlmtr.Bu gezginlerden bir ka rnek ve
yaptlarnda yer alan uradklar konak,ky ve kentlerle ilgili isimler
bir fikir vermesi iin aada gsterilmitir:
JacquesGassot.
Sutari (skdar), Nicomedia (zmit),Sabangich (Sapanca), Gene
(Geyve), Taracl(Tarakl),Gohenuch (Gynk), Dibech (Dibekta), Boly
(Bolu), lenardo (Gerede),Camaraly (Hamaml), Buosoli (erke),
Caraguiria (Atkocalar), Cogiasar (Kohisar),Totia (Tosya),
Cacambayar (Hachamza), Ottomanzich (Osmanck), Cagionde (Gmha-cky),
Merzuchan (Merzifon). Bkz.Stephane Yerasimos, Les Voyageurs dans
L'EmpireOttoman (XIV. siecles), Bibliographie, Itinaraires et
Inventaire des Lieux Habites,Ankara, 1991,s.208.
Jean Chesneau.
Scutary (skdar), Lebisa (Gebze), Nicomedie (zmit), Sabangil
(Sapanca), Guye-me (Geyve), Tavachy (Gebze), Gohememe (Gynk), Bolu,
Huvada (Gerede), Cameney(Hamaml), Bouyoly (erkke), Caraguiria
(Atkaracalar), Cogiaror (Kohisar), Toscia(Tosya), Caberiyac
(Hachamza), ctomangiac (Osmanck), Cagionde (Gmhacky),Merziva
(Merzifon), Ladicq (Ladik), Scepecly (Sepetli). Bkz. Yerasimos,
s.211 vd.Bunlrn yannda ayni gzergah izleyen iki Trk, M'itrak Nasuh
iin bkz. Yerasimos, s.216 vd.; Seydi Ali Reis iin bkz. Yerasimo,
s.235 vd.
103. Matrak Nasuh, Beyan- Sefer-i Menazil-i Irakeyn, Yay. H.G.
Yurtaydn,Ankara, 1976.
-
284 CAHTBLM
sylenceler dorultusunda buralar resimlerde de belirtilmitir.
Fa-kat en ilgin taraf akir Efendi bu resimlere duygularn da
katm-tr. Sefaretnamede yer alan resimler ve zellikleri srasyla
yledir:
1-skdar. Arkada kayalklar, ormanlar ve eyler nde Kzku-lesi ,
deniz ve yelkenliler.
2- KartaL.Arkada evler, aalar, nde deniz ve yelkenliler.
3- Gebze.Kiremitli, at1 evler, camii.
4- Hereke Ham. Aalar, bir han ve eme.
5- zniknid (znik). atl evler, iki camii, evlerin arasndaaalar,
nde deniz ve yelkenliler.
6- Sapanca. at1 evler, camii, aalar, gl ve kayklar.
7- Geyve. Sa tarafta Sakarya Nehri zerinde kpr, soldaaalar onun
solunda kent, camii.
8- Tarakl. Aalar, kiremitli bask evler, ortadan akan bir su.
9- Tireli. Sada aalar, at1 evler. nde bir trbe zerinde"Trbe-i
Akemseddin" yazs. Solda bir camii ve onun solundakubbeli ve delikli
bir hamam.
10- Mudurnu. Arkada orman nde sada aalar, at1 evler,camii, n
taraf ayrlk.
11- Bolu. Byk geni bir kent. Sada at1 evler, bir minare,onun
yannda bir alan, alanda saat kulesi ve yannda "saat kulesi"yazs.
Onun solunda at1 eyler ve iki camii. n taraf geni biraalkl
alan.
12- Krolu enesi. ok gzel bir resim. Arkada da slet-leri, sada
uzun bir dikili ta.
13- Latince Kitabe. Tm arkada aalar, nde gzel bir emeve yalaklan
sol tarafta bir ev.
14- Gerede. Geni aklk bir alan, ortada at1 bacal evler,yine
ortada bir camii.
-
EL, M. SEYD ABDLVAHAB EFEND, YAZAR, SEFARET.... 285
15- Bayndr. Kk bir alanda on evden oluan kk bir yer.Evler kule
gibi sivri yaplar.
16- erke. Geni bir ayrlk. Sada aalar, onun solunda bireme ve
nnde geni bir havuz. Onun yannda atl evler. Kentinortasnda bir cami
ve kentin sol tarafnda delikli kubbeli bir hamam.Onun solunda boluk
bir alan ve aalar, gzel bir yer.
17- Karacalar. Sada aalar daha sonra atl kk evler.Kentin
sonrasnda sivri bir kule ortada orman.
18- Karacaviran. Sa tarafta aalar, atl geni evler. Ortadacami,
arkada orman, nde ayrlk.
19- Kohisar. Birka aa, atl evler. Ortada cami. Bozkr iz-lenimi
veriyor.
20- Tosya. Sada yksek aalar. Arkada masif dalar. Sa ta-rafta
kente giden bir yol. atl fakat kk eyler. camii, bir ha-mam, nde
ayrlk.
21- Hac Hamza. Sada iki aa, yksek atl geni evler, bircami, nde
aklk.
22- Sarmakkkaya. Sivri masif kayalar, nde bir eme.23- Osmanck
Kalesi. Sada aalar, orman yannda yksek
dan zerinde sarp bir kale, yksek burlar, nde evler. Onunyannda
atl evlerle kentte iki camii, solda aalar, nde geni birnehir
zerinde uzun, geni bir kpr.
24- Dingil Hseyin Derbendi. Aalar, nde ev, bo biralandan sonra
tek bir ev, nde geni bir alan.
25- Merzifon. Sada aalar, byk bir kenL atl, geni, g-zel evler.
Drt cami, iki hamam, nde kente giden geni bir yol veyine geni bir
alan.
26- Amasya. Sada yksek bir da ve buradan kente den b-yk bir
kaya. Solda yksek bir kale ve yol, ikisin arasnda kent,kentin
ortasndan akan nehir ve stnde iki kpr. Nehrin sol tara-fnda ikinci
kprnn iki tarafnda, nehirden su almak iin iki sudolabi. Kentin
nehrin sa tarafndaki ksmnda drt cami, ikihamam. Sol tarafnda ise
bir cami, bir hamam.
-
286 CAHT BLM
27- Zengan. Bombo bir ovada etraf surlarla evrili basit, dzdaml
evler. Cami yok. hamam.
28- Siyamermenan. Sada aalar, etraf bo. Ortada yuvarlaksurlarla
evrili daire eklinde bir kent. Dz daml evler, kente gidenbir
yol.
29- Ebher. Sada ve solda aalar. Yuvarlak, surlarla
evrilidairemsi bir kent. Dz daml evler, ortada bir kubbe.
30- ehr-i Kazvin. ehrin surlar dnda bir trbe, zerinde"mam Gazali
rahmetullah- aleyh hazretlerinin trbe-i erifleri" ya-zs. Solda
yuvarlak, surlarla evrili daire eklinde bir kent. Dzdaml basit
evler. Ortada bir aklk ve zerinde "meydan" yazs.Drt tane kubbe,
kenten nnde seyrek aalar.
31- Klak. Sada bir ka aa, yanda yuvarlak surlarla evrilidaire
eklinde kk bir kent. Dz daml, basit evler. Kentin ngeni, ak bir
alan.
Metinde de kendine zg zellikler vardr. ncelikle Farsaszck ok
kullanlmtr. Aynca cmlelerin sonundaki szcklerinou kafi yelidir.
Osmanlca' da anlam glendirmek iin e anlamlszckler kullanm
sefaretnamede de bol miktarda vardr. akirEfendi ayni zamanda her
eyle ilgili bir yapya sahiptir. Evliya e-lebi gibi gittikleri
yerlerin zelliklerini, nl yer, olay ve insanlar-n, hatta yreye ait
hikaye ve sylenceleri de anlatmtr. Aynca ya-zarn slubu da espirili
ve gzeldir.
KAYNAKA
Bozoklu, Osman akir, Musavver ran Sefaretnamesi, 1225, Yazma,
stanbul, FatihMillet Ktphanesi, nO.822.
Kara, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, c.V. Ankara, 1970.Matrak,
Nasuh, Beyan-. Sefer-i Menazil-i Irakeyn, yy. H.G .Yurtaydn,
Ankara, 1976.
Mnif, Paa, M.T., Risale, Yazma, stanbul Arkeoloji Mzesi
Ktphanesi, no.40!.
Pakaln, MZ., Osmanl Tarih Terimleri ve Deyimleri Szl, d'
stanbul, 1983.Shaw, J. Stanford, Osmanl mparatorluu ve Modern
Trkiye, ev: M. Harmanc, c.II,
stanbul, 1983.Sreyya, M., Sicill-i Osmani, Tarih Vakf Yaynlar,
d, stanbul, 1996.
Unat, F.R., Osmanl Selirleri ve Sefaretnameleri, Ankara,
1988.
0000000100000002000000030000000400000005000000060000000700000008000000090000001000000011000000120000001300000014000000150000001600000017000000180000001900000020000000210000002200000023000000240000002500000026