Εξέταση, ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χριστού του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτικές

ΕΛΕΝΗ ΑΛΟΥΠΗ ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΒΙΒΗ ΤΟΡΝΑΡΗ

ΔΗΜΗΤΡIOΣ ΑΓΓΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ-ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΑΡΥΔΑΣΒΑΣΙΛΗΣ ΓΚΙΩΝΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΡΥΣΙΚΟΣ

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χριστού του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου

με μη καταστρεπτικές φυσικοχημικές τεχνικές

ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ σε έργα ζωγράφων του 16ου και του 17ου αιώνα1 όπως των Tintoretto Bellini Tiziano και Lotto έφεραν στο φως στοιχεία για τη χρήση υλι-κών αλλά και των ιδιαίτερων τεχνικών του κάθε καλ-λιτέχνη Τα αποτελέσματα στηρίχτηκαν στην επα-νεξέταση μικροδειγμάτων από τα αρχεία αναλυτικών εργαστηρίων και εργαστηρίων συντήρησης με τις ίδιες ή αναβαθμισμένες τεχνικές με στόχο να συσχετισθούν Βενετοί ζωγράφοι του 16ου αιώνα με τα διαθέσιμα για την εποχή τους υλικά ζωγραφικής τα οποία περιγράφο-νται σε καταλόγους εμπόρων της Βενετίας2 Η ανάληψη των εργασιών συντήρησης της Βάπτισης του Χριστού του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου από το Εργαστήριο Συντήρησης του Μουσείου Μπενάκη ενός έργου που τοποθετείται στην περίοδο εγκατάστασης του ζωγράφου στη Βενετία3 ήταν φυσικό να πυροδοτήσει το έντονο ενδιαφέρον όλων των εργαστηρίων που προσκλή-θηκαν να συμμετάσχουν στην ανάλυσή του Σε αντίθε-ση με άλλους ζωγράφους του 16ου και του 17ου αιώνα έχουμε λίγα τεκμηριωμένα στοιχεία για την τεχνική του Θεοτοκόπουλου4 Σε αυτά πρέπει να προσθέσουμε μερι-κά διάσπαρτα αναλυτικά δεδομένα τα οποία βρίσκονται δημοσιευμένα κυρίως σε εγχειρίδια για την τεχνική της ζωγραφικής5 Η διενέργεια των αναλύσεων συντονίστη-κε με τις εργασίες συντήρησης6 Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε πριν από το στάδιο της συντήρησης περι-λάμβανε την εφαρμογή των τεχνικών της ραδιογραφίας της αξονικής τομογραφίας της ολογραφικής συμβολο-μετρίας της εξέτασης στο υπεριώδες ndash ορατό-υπέρυθρο της εξέτασης στο στερεοσκόπιο και της χημικής ανάλυ-σης με φασματοσκοπία φθορισμού ακτίνων-Χ για τον

προσδιορισμό των ανόργανων υλικών ζωγραφικής Κατά τη συντήρηση του έργου ελήφθησαν μικροδείγματα σε διάφορα στάδια για την εφαρμογή μικροαναλυτικών φασματοσκοπικών τεχνικών (Raman υπερύθρου) υγρής χρωματογραφίας και εξέταση στο αναλυτικό ηλεκτρο-νικό μικροσκόπιο σάρωσης (SEMEDXA) Με το πέρας των εργασιών συντήρησης εφαρμόστηκαν δύο ακόμη μη καταστρεπτικές τεχνικές αυτή της φασματοσκο-πίας εγγύς υπερύθρου (ΝIR) και της φασματοσκοπίας πλάσματος επαγόμενου από laser (LIBS) Παρακάτω πα-ραθέτουμε τα αποτελέσματα των αναλύσεων από τις μη καταστρεπτικές τεχνικές τα οποία στο τέλος συσχετίζο-νται με αυτά των μικροαναλυτικών τεχνικών που δημοσι-εύονται σε άλλο άρθρο στον παρόντα τόμο7

Αποτελέσματα Αναλύσεων

Ακτινογραφία Roentgen (Ραδιογραφία)Για τη διερεύνηση της εσωτερικής δομής του έργου εφαρμόστηκε η μέθοδος της ακτινογραφίας η οποία επιτρέπει τη διατύπωση συμπερασμάτων που αφορούν το φορέα του έργου8 αλλά και τα χρωματικά στρώματα Για την ακτινογραφία της Βάπτισης χρησιμοποιήθηκε συσκευή General Electric Senographe DMR (συνθήκες 25KV ndash 6mAs) Όπως φαίνεται στη ραδιογραφία (εικ 16 στο κείμενο του Στέργιου Στασινόπουλου στον πα-ρόντα τόμο) ο αρχικός φορέας του έργου αποτυπώνεται με ομοιόμορφο τρόπο γεγονός που μπορεί να αποδοθεί είτε στο πολύ λεπτό πάχος του είτε στο είδος του ξύλου (χωρίς έντονα νερά) Το ξύλο που έχει χρησιμοποιηθεί

5 2005 75

76 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 77

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

φαίνεται ότι ανήκει σε είδος πλατύφυλλων δέντρωνΟ νεότερος φορέας (που έχει επικολληθεί στη πίσω

πλευρά του έργου) καταγράφεται έντονα με ευδιά-κριτους αυξητικούς δακτυλίους Στο κάτω μέρος του έργου γύρω από τα πόδια του Χριστού και στο κάτω τμήμα του ενδύματος του δεξιού αγγέλου παρατηρού-νται διαφοροποιήσεις στη τονικότητα οι οποίες οφεί-λονται στην ύπαρξη συγκολλητικού υλικού το οποίο τοποθετήθηκε για τη επανασύνδεση των δύο ξύλων τα οποία είχαν αποκολληθεί (πχ κόλλα που έχει προστε-θεί σε παχύρρευστη μορφή) Η έντονη απορρόφηση σε ορισμένα διάσπαρτα σημεία στη ακτινογραφία (με με-γαλύτερη αυτή δεξιά από τα πόδια του Χριστού) πρέπει να οφείλεται σε ξένα στοιχεία που βρίσκονται ανάμεσα στους δύο φορείς Επίσης διακρίνονται καθαρά οι ρωγ-μές στη δεξιά πλευρά του έργου αλλά και αυτές στην προετοιμασία και το χρωματικό στρώμα Δεν καταγρά-

φονται ίχνη από τη δράση ξυλοφάγων εντόμων Σε ότι αφο ρά τη ζωγραφική το πρώτο συμπέρασμα

που μπορεί να εξαχθεί από τη ακτινογραφία ανεφέρε-ται στη χρήση μιας χρωστικής επάνω από την προετοι-μασία με σύνθεση που απορροφά τις ακτίνες-Χ (περιέ-χουσα δηλαδή στοιχείο ή στοιχεία με μεγάλο ατομικό αριθμό) όπως πχ το λευκό του μολύβδου Το στρώμα αυτής της χρωστικής απουσιάζει από τις δύο προσθή-κες δεξιά και αριστερά του τόξου στο πάνω μέρος του έργου Η χρωστική αυτή καλύπτει το μεγαλύτερο μέ-ρος της προετοιμασίας εξαιρουμένων των περιοχών του σώματος του Ιωάννη του Πρόδρομου των μαλλιών του Χριστού και των αγγέλων καθώς και τμημάτων από τα ενδύματά τους Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος εφαρμογής της χρωστικής στην περιοχή του ουρανού όπου παρατηρούμε πλατιές πινελιές που υποδηλώνουν σύννεφα Αξίζει να σημειωθεί ότι η εικόνα του ουρανού

Εικ 1 Βάπτιση Δομήνικος Θεοτοκόπουλος α) Απεικόνιση των σημείων ανάλυσης με την τεχνική XRF (πράσινο) και δειγματοληψίας για το SEM (κίτρινο) πριν τον καθαρισμό του έργου β) απεικόνιση των σημείων ανάλυσης με τις

τεχνικές LIBS (ιώδες) και εγγύς υπερύθρου FT-nIR (πορτοκαλί) μετά τον καθαρισμό και τη συντήρηση του έργου

76 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 77

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

παρουσιάζει μεγάλη διαφοροποίηση ανάμεσα στο ορατό φάσμα και στην ακτινογραφία Στην ακτινογραφία ο ουρανός καταγράφεται με έντονες τονικές διαφοροποι-ήσεις σε αντίθεση με το ορατό όπου παρατηρείται μια πολύ πιο ομοιόμορφη χρωματικά εικόνα Η διαφοροποί-ηση αυτή οφείλεται στις επάλληλες επιζωγραφίσεις που έχουν γίνει στη περιοχή του ουρανού Στην ακτινογρα-φία αποτυπώνονται επίσης με λεπτές οξείες και πυκνές πινελιές όλα τα σημεία στα οποία έχει χρησιμοποιηθεί το λευκό του μολύβδου ως φώτισμα

Αξονική τομογραφία (CT Scan)Για τον έλεγχο της κατάστασης συγκόλλησης των δύο ξύλινων υποβάθρων του έργου χρησιμοποιήθηκε η τεχνική της αξονικής τομογραφίας9 Αυτή έγινε σε αξονικό τομογράφο Picker PQ 2000 (συνθήκες 120KV 100mA και 210mAs) Το έργο χωρίστηκε σε 23 καθrsquo ύψος τμήματα (ανά 1 εκ) από τα οποία ελήφθησαν εγκάρσιες τομές

Σε πολλές από τις τομές (εικ 17 στο κείμενο του Στέργιου Στασινόπουλου στον παρόντα τόμο) παρα-τηρούνται κενά ανάμεσα στα δύο ξύλα γεγονός από το οποίο συμπεραίνεται ότι αυτά έχουν αποκολληθεί κατά τόπους Από τις αποκολλήσεις αυτές μερικές μόνον όπως φαίνεται από τα αποτελέσματα της ολο-γραφικής συμβολομετρίας επηρεάζουν σημαντικά τη σταθερότητα της προετοιμασίας και του χρωματικού στρώματος ενώ η πλειονότητά τους δεν δημιουργεί προβλήματα στο έργο

Ολογραφική συμβολομετρία Η ολογραφική καταγραφή αναπαράγει κατά την αρχή της περίθλασης οπτικά ή ψηφιακά με τη μεγαλύτερη δυνατή πυκνότητα χωρικής πληροφορίας την οπτική πληροφορία και ιδιαίτερα τη φάση ενός φωτεινού κύμα-τος όπως αυτό διαμορφώνεται κατά την ανάκλασή του στην εξεταζόμενη επιφάνεια του έργου Η διαδικασία καταγραφής περιλαμβάνει δύο στάδια στο πρώτο το έργο βρίσκεται σε κατάσταση ηρεμίαςmiddot ενώ στο δεύτε-ρο σε κατάσταση βραχύβιας θερμικής διέγερσης Η διαφορική μετατόπιση της επιφάνειας του έργου λόγω διέγερσης έχει ως τελικό αποτέλεσμα τη δημιουργία ορατών συμβολομετρικών δακτυλίων που εμφανίζονται μέσω της υπέρθεσης στην αρχική κατάσταση Η μελέ-τη τους συμβολομετρικών δακτυλίων αποκαλύπτει την ομοιόμορφη ή μη αντίδραση του έργου και καταδεικνύει

τις περιοχές απώλειας της δομικής ακεραιότητας λόγω υποκείμενων αλλοιώσεων ή τάσεων Η ιδιότητα αυτή έχει πολλές χρήσιμες προεκτάσεις στην εξέταση έργων τέχνης10 εφόσον μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον πλή-ρη χαρακτηρισμό της δομικής τους κατάστασης ικανο-ποιώντας ταυτόχρονα σημαντικές για την εξέταση τους προϋποθέσεις όπως

α) ασφαλή επίπεδα ορατής ακτινοβολίας laser που προσπίπτει διαχεόμενη στην επιφάνεια του υπό εξέ-ταση έργου χωρίς να τη διαπερνά ή να αλληλεπιδρά θερμικά ή χημικάmiddot

β) καλή διακριτική ικανότητα της χωρικής πληροφο-ρίας (λόγω της συμβολής σύμφωνων κυμάτων) που επι-τρέπει την εμφάνιση των εντός του όγκου του έργου αλ-λοιώσεων οι οποίες προκαλούν μετατοπίσεις (μικρότε-ρες της τάξης του μικρομέτρου) στην επιφάνειά τουmiddot

Εικ 2 Σχηματική απεικόνιση των δομικών αλλοιώσεων όπως προέκυψαν από την εξέταση του έργου με το πρότυπο σύστημα της ψηφιακής ολογραφικής

συμβολομετρίας κοκκίδωσης

78 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 79

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

γ) ο μη καταστρεπτικός χαρακτήρας της τεχνικής επιτρέπει την εφαρμογή της χωρίς να απαιτούνται δείγ-ματα από το έργο ή όποια άλλη επεμβατική προετοι-μασία

Το έργο εξετάστηκε με πρότυπο σύστημα ψηφιακής ολογραφικής συμβολομετρίας κοκκιδίωσης (digital holographic speckle interferometry) ακολουθώντας με-θοδολογία διπλής έκθεσης και θερμική διέγερση που εφαρμόστηκε στις ελεύθερες επιφάνειες του έργου από διαφορετικές και σύγχρονες κατευθύνσεις Οι διαφο-ρετικές κατευθύνσεις διέγερσης χρησιμοποιούνται για την απεικόνιση της επίδρασης των διαφορετικών περιο-χών του έργου στη ζωγραφική επιφάνεια11

Τα αποτελέσματα της εξέτασης συνοψίζονται στη σχηματική απεικόνιση του χάρτη των αλλοιώσεων στην εικ 2 Η ζωγραφική επιφάνεια στο κέντρο του έρ-γου παρουσίασε έντονες ενδείξεις ισχυρής επίδρασης υποκείμενων αποκολλήσεων (κίτρινη ζώνη) που ήταν και το κυριότερο εύρημα της ανάλυσης Χάρη στη χρή-

ση της ολογραφικής συμβολογραφίας οι επιδράσεις αυτές έγινε εφικτό να συσχετιστούν με αντίστοιχα ευ-ρήματα από τα αποτελέσματα της αξονικής τομογρα-φίας Πράγματι στις συγκεκριμένες περιοχές υπάρ-χουν κενά συγκόλλησης τέτοιας σπουδαιότητας που προκαλούν έντονη παραμόρφωση στα αποτελέσματα σχηματισμού των δακτυλίων (εικ 18 στο κείμενο του Στέργιου Στασινόπουλου στον παρόντα τόμο) Παράλ-ληλα η ανάπτυξη τάσεων στα άκρα της ίδιας περιο-χής λόγω της απότομης αλλαγής καμπυλότητας του ξύλινου υποστρώματος (πορτοκαλί ζώνες) καθώς και ανάμεσα στις κεντρικές μορφές του ζωγραφικού θέμα-τος επηρεάζει αρνητικά την ικανότητα για ομοιογενή αντίδραση του έργου Τάσεις που τείνουν να δημιουρ-γήσουν αποκολλήσεις εμφανίζονται επίσης ανάμεσα στις σταθερές και τις ορατές ρωγμές (πράσινες ζώνες) Η ανομοιογένεια λόγω του διαφορετικού ξύλινου υπό-βαθρου αριστερά και δεξιά του τόξου (ιώδεις ζώνες) φαίνεται να επιδρά χαρακτηριστικά στην ανώτερη κυρίως περιοχή της επιφάνειας του έργου δίνοντας εντονότερη αντίδραση συγκριτικά με την κατώτερη και μέση περιοχή της ζωγραφικής επιφάνειας

Συνολικά η εξέταση έδειξε καθαρά μια διακριτή αντίδραση στην άνω και την κεντρική περιοχή του έργου κάνοντας ορατές με τη μέγιστη ευκρίνεια τις δομικές ιδιαιτερότητές του το διαφορετικό άνω υπό-στρωμα και την έντονη καμπυλότητά του στο κέντρο του έργου Πρέπει να σημειωθεί ότι μετά τη συντή-ρηση και τη στερέωση της ζωγραφικής επιφάνειας η κεντρική ζώνη μειώθηκε σημαντικά

Εξέταση στο υπεριώδες ορατό και υπέρυθροΤο έργο εξετάστηκε στο υπεριώδες ορατό και υπέ-ρυθρο φάσμα12 Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκε πολυφασματική κάμερα με δυνατότητα καταγραφής από τα 365 μέχρι τα 1100 nm τύπου MUSIS HS της εταιρείας Forth ndash Photonics13 Χρησιμοποιήθηκαν πη-γές υπεριώδους Blak-Ray B100 AP και πηγές ορατού - υπερύθρου Philips Argaphoto ndash BM

α Υπεριώδες φάσμα - ανάκλαση (365 nm)Στο υπεριώδες φάσμα διακρίνεται καθαρά το σώμα του Χριστού και κάποιες περιοχές γύρω από αυτό ενώ η ζωγραφική του υπόλοιπου έργου δεν γίνεται αντι-ληπτή Από την καταγραφή αυτή προκύπτει ότι στο κεντρικό αυτό τμήμα έχει γίνει παλαιότερη προσπά-

Εικ 3 Ανάκλαση υπεριώδους

78 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 79

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

θεια καθαρισμού της ζωγραφικής επιφάνειας ενώ στο υπόλοιπο έργο διατηρείται στρώμα βερνικιού ικανού πάχους με αποτέλεσμα η υπεριώδης ακτινοβολία να μην το διαπερνά (εικ 3) Γίνονται επίσης αντιληπτές επιζωγραφίσεις οι οποίες ανήκουν σε τουλάχιστον δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους

α) αυτές που έχουν γίνει κάτω από το τελικό βερνίκι και εντοπίζονται στη περιοχή του ουρανούmiddot γίνονται αντιληπτές ως ανοικτόχρωμες περιοχές χωρίς ανάγλυ-φη επιφάνειαmiddot

β) αυτές που έχουν γίνει επάνω από το τελικό βερνί-κι (και επομένως είναι μεταγενέστερες) Εντοπίζονται ανάμεσα στον Χριστό και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο στο δεξιό άγγελο (στο ένδυμα και δεξιά από το κεφάλι του) αλλά και κατά μήκος των ρωγμών στη δεξιά πλευ-ρά του έργου

β Ορατό φάσμα - φθορισμός με διέγερση υπεριώδους ακτινοβολίας (420-700 nm)

Από τον φθορισμό της ζωγραφικής επιφάνειας του έργου προκύπτει ότι αυτή φέρει λεπτό ομοιόμορφο βερνίκι σε όλη την έκτασή της (εικ 4) Κάτω από αυτό υπάρχουν κατά τόπους παλαιότερα βερνίκια Ορατές γίνονται και οι επιζωγραφίσεις που έχουν γίνει επάνω από το τελευταίο βερνίκι Αυτές εντοπίζονται κυρίως α) κατά μήκος των δύο ρωγμών στη δεξιά πλευρά του έργουmiddot β) στα φυλλώματα του δέντρου δεξιάmiddot γ) στα πόδια του Χριστούmiddot δ) στην περιοχή ανάμεσα στον Χρι-στό και τον Ιωάννη τον Πρόδρομοmiddot ε) στο ένδυμα του Ιωάννη του Πρόδρομουmiddot στ) στον κορμό του δέντρου αριστεράmiddot και ζ) στην κάτω αριστερή γωνία του έργου

γ Υπέρυθρο φάσμα ndash ανάκλαση (900-1100 nm)Η χρήση της υπέρυθρης ακτινοβολίας έδωσε πληρο-φορίες που αφορούν τη δομή και τη κατάσταση του έργου14 (εικ 5) Ειδικότερα

ια) βοήθησε στην ανίχνευση του αρχικού σχεδίου του Θεοτοκόπουλου όπως επίσης και των αλλαγών του αλ-

Εικ 4 Φθορισμός της επιφανείας του έργου με διέγερση υπεριώδους ακτινοβολίας

Εικ 5 Ανάκλαση υπερύθρου

80 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 81

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

λά και παρεκτροπών από αυτό κατά τη διάρκεια της δη-μιουργίας της Βάπτισης Το σχέδιο που γίνεται με πινέ-λο είναι εύκολα αναγνώσιμο στις μορφές της σύνθεσης (εικ 6) ενώ στο υπόλοιπο έργο γίνονται ορατά κυρίως τα υποκείμενα χρωματικά στρώματα Εκεί η χρήση σχε-διαστικού σκαριφήματος είναι φειδωλή Αλλαγές κατά τη διάρκεια της δημιουργίας παρατηρούμε σε αρκετά σημεία καθώς το αρχικό σχέδιο είναι αρκετά ldquoελεύθε-ροrdquo και λιτό Ενδιαφέρον παρουσιάζει το κεφάλι του αγγέλου στο δεξί άκρο του πίνακα Στην περιοχή αυτή η διαφορά ανάμεσα στο αρχικό σχέδιο και το τελικό απο-τέλεσμα είναι έντονηmiddot

ιβ) μεγαλύτερες αλλαγές παρατηρούνtai στο κάτω

τμήμα του έργου και ειδικότερα στη περιοχή μεταξύ των ποδιών του Χριστού και του Ιωάννη Εδώ διαφορο-ποιούνται τόσο η όχθη του Ιορδάνη όσο και η περιοχή μπροστά από τα πόδια του Χριστού Ειδικότερα για τη περιοχή κοντά στα πόδια του Χριστού εμφανίζεται ένα ακανόνιστο σχήμα με διαφορετική απορρόφηση που είναι δύσκολο να ερμηνευτεί σχεδιαστικάmiddot

ιγ) διαφοροποιήθηκαν οι επιζωγραφίσεις από το αρχι-κό χρωματικό στρώμα και παράλληλα έγινε καλύτερη εκτίμηση του μεγέθους των απωλειών κάτω από αυτές Παρατηρήθηκαν μεγαλύτερης έκτασης επιζωγραφίσεις από τις φθορές στο ένδυμα του δεξιού αγγέλου αλλά κυρίως στην αριστερή κάτω γωνία του έργου Στο ση-

Εικ 6 Ανάκλαση υπερύθρου λεπτομέρεια του αρχικού σχεδίου

Εικ 7 Ανάκλαση υπερύθρου λεπτομέρεια της χρονολογίας MDLXVII όπως διακρίνεται κάτω από την

επιζωγράφιση

Εικ 8 Μεταβολή του λόγου των εντάσεων των χαρακτηριστικών ακτίνων Μ- και L- του μολύβδου στις

διάφορες θέσεις ανάλυσης με την τεχνική XRF

Εικ 9 Φάσμα XRF από τη περιοχή ανάλυσης 4 Πορτοκαλί χρώμα σουλφίδιο του αρσενικού Τάση

λειτουργίας 15 kV χρόνος μέτρησης 200s

80 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 81

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

μείο αυτό έγινε αντιληπτή και η ύπαρξη της χρονολο-γίας MDLXVII (1567) κάτω από επιζωγράφιση σκούρου χρώματος (εικ 7) Από την επιγραφή αυτή ήταν ορατό μόνον το τελευταίο I από το οποίο το πάνω μισό είχε κα-ταστραφεί Σημειώνεται ότι η διαφορετική τονικότητα που αυτό παρουσιάζει σε σχέση με την υπόλοιπη χρο-νολογία οφείλεται στο ότι το συγκεκριμένο γράμμα δεν ήταν καλυμμένο με την επιζωγράφιση και επομένως ανακλά εντονότερα στην υπέρυθρη ακτινοβολία

Εξέταση στο στερεοσκόπιοΓια την εξέταση του έργου χρησιμοποιήθηκε στε-ρεομικροσκόπιο Olympus SZX9 με φωτιστική πηγή Highlight 3100 Η καταγραφή του έργου έγινε με κά-μερα CCD (Sony Exwave HAD) Η παρατήρηση της ζωγραφικής επιφάνειας έγινε σε μεγεθύνσεις από 10 μέχρι 150 φορές Η εξέταση στο στερεοσκόπιο βοήθη-σε στον εντοπισμό των επιφανειακών επιζωγραφίσεων καθώς και στην επιλογή των περιοχών ανάλυσης με τις τεχνικές φθορισμού ακτίνων Χ και φασματοσκοπί-ας εγγύς υπερύθρου

Φασματοσκοπία φθορισμού ακτίνων-Χ (XRF)Η τεχνική XRF (X-ray fluorescence) είναι μία μέθοδος στοιχειακής ανάλυσης που βασίζεται στην ανίχνευση χαρακτηριστικής ακτινοβολίας Χ που εκπέμπεται όταν τα άτομα των στοιχείων που περιέχονται στην επιφά-νεια ανάλυσης ιονίζονται από μια διεγείρουσα δέσμη ακτίνων Χ Επομένως η τεχνική XRF προσδιορίζει στοιχεία χωρίς να δίνει εν γένει πληροφορίες για το χη-μικό τους περιβάλλον και τις συγκεκριμένες ενώσεις στις οποίες περιέχονται Παρά τις επιμέρους τεχνικές ή εγγενείς δυσκολίες από την εφαρμογή της τεχνικής στην επιφανειακή ανάλυση ζωγραφικών έργων15 η αναγνώριση μιας χρωστικής στη ζωγραφική επιφάνεια μπορεί να επιτευχθεί από την ανίχνευση ενός ή μιας ομάδας χαρακτηριστικών στοιχείων που την προσδι-ορίζουν Για παράδειγμα η ανίχνευση αρσενικού και θείου σε κίτρινη χρωστική οδηγεί στην ταύτισή της με orpiment ή realgar του υδραργύρου και του θείου με κιννάβαρη του σιδήρου με γκαιτίτη ή λιμονίτη χωρίς βεβαίως να διευκρινίζεται η ορυκτή φάση κοκ Το φο-ρητό φασματόμετρο φθορισμού ακτίνων-Χ που χρησι-μοποιήθηκε για την ανάλυση του έργου αποτελείται από μια φορητή λυχνία ακτίνων Χ αερόψυκτη μικρής ισχύος (50 Watt) αλλά με τάση λειτουργίας που μπορεί

να είναι μέχρι και 50 kV Το υλικό της ανόδου (ρόδιο Rh) αλλά και το πάχος του παραθύρου της λυχνίας βελτιστοποιούν τις συνθήκες ανάλυσης του μεγαλύτε-ρου δυνατού αριθμού στοιχείων χωρίς σημαντικά προ-βλήματα επικαλύψεων Ο ανιχνευτής ακτίνων Χ είναι ένας μη κρυογενικός ανιχνευτής νέας γενιάς που απο-τελείται από μια δίοδο PIN πυριτίου τυπικού πάχους 300-500 μm και επιφάνειας 5-7 mm2 Η ldquoκεφαλήrdquo του φασματόμετρου διαθέτει ένα σύστημα σκόπευσης και παρατήρησης της περιοχής ανάλυσης που αποτελείται από δύο lasers Για τη βελτίωση της ποιότητας της φα-σματικής κατανομής της διεγείρουσας ακτινοβολίας η ldquoκεφαλήrdquo του φασματόμετρου διαθέτει έναν επιλο-γέα φίλτρων τα οποία αποτελούνται από διαφορετικά υλικά που τοποθετούνται με κατάλληλη διάταξη Η χρήση φίλτρου βελτιώνει σημαντικά τις αναλυτικές δυνατότητες του φασματόμετρου κυρίως όσον αφορά τη δυνατότητα προσδιορισμού ιχνοστοιχείων προσφέ-ροντας πολύ ικανοποιητικά ελάχιστα όρια ανίχνευσης (LoDrsquos Limits of Detection) Οι αναλυτικές δυνατό-τητες του φορητού φασματομέτρου συνοψίζονται ως εξής επιφάνεια ανάλυσης 5 mm2 ανάλυση όλων των στοιχείων του περιοδικού πίνακα από το πυρίτιο (Ζ=14) μέχρι το ουράνιο (Ζ=92) και ελάχιστα όρια ανίχνευσης που κυμαίνονται στην περιοχή 10-1000 μgg για χρόνο μέτρησης 15-20 min ανάλογα με το στοιχείο και τον τύ-πο του αναλυόμενου δείγματος Η επίτευξη των παρα-πάνω αναλυτικών χαρακτηριστικών είναι δυνατή μέσω της εφαρμογής δύο συνθηκών λειτουργίας ανά σημείο ανάλυσης μία μέτρηση με τάση λειτουργίας της λυχνί-ας τα 40 kV και τη χρήση φίλτρουmiddot και μία δεύτερη με τάση λειτουργίας τα 15 kV χωρίς τη χρήση φίλτρου

Τα αποτελέσματα των αναλύσεων με το φορητό σύ-στημα XRF σε 28 διαφορετικές θέσεις της Βάπτισης παρουσιάζονται αναλυτικά στον πίνακα 1 Στη στήλη laquoανιχνευθέντα στοιχείαraquo σε κάθε σημείο ανάλυσης τα στοιχεία έχουν διαταχθεί σε τρεις σειρές υποδηλώνο-ντας σε ημιποσοτική βάση εκείνα που έχουν κύρια πα-ρουσία (πρώτη γραμμή) ελάσσονα (δεύτερη γραμμή) ή τέλος στην τρίτη γραμμή εκείνα που ανιχνεύθηκαν σε ιχνοποσότητες Από τα αποτελέσματα προκύπτει η εκτεταμένη χρήση υλικών βασισμένων στον μόλυβδο και το ασβέστιο οι οποίες μπορούν να ταυτιστούν με το λευκό του μολύβδου και τον γύψο όπως προκύπτει από τα αποτελέσματα της φασματοσκοπίας εγγύς υπερύθρου Στην περίπτωση του λευκού του μολύβδου

82 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 83

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

Πίνακας 1 Ανάλυση του έργου με την τεχνική φθορισμού ακτίνων-Χ

1 μπλε σκούρο ουρανόςαυθεντικό μπλε

Ca PbK Fe Co Cu AsNi Sr

Κύρια υλικά βασισμένα σε μόλυβδο και ασβέστιο Κύρια μπλε χρω-στική του χαλκού Συστατικό που περιέχει ελάσσονες ποσότητες των στοιχείων (Fe Co Αs)-αζουρίτης και σμάλτο λευκό του μολύβδου γύψος

2 μπλε ανοιχτό ουρανός αυθεντικό μπλε

Ca PbK Fe Co AsNi Sr

Κύρια υλικά βασισμένα σε μόλυβδο και ασβέστιο Συστατικό που περι-έχει ελάσσονες ποσότητες των στοιχείων (Fe Co As)-σμάλτο λευκό του μολύβδου γύψος (+ άλλη μη ανιχνεύσιμη μπλε χρωστική)

3 μπλε άγγελος Α Ca PbK Fe Co Cu AsNi Sr

Κύρια υλικά βασισμένα σε μόλυβδο και ασβέστιο Συστατικό που περιέχει ελάσσονες ποσότητες των στοιχείων (Fe Co As) Μικρό ποσοστό μπλε χρωστικής με βασικό στοιχείο το χαλκό -σμάλτο και λίγος αζουρίτης λευκό του μολύβδου γύψος

19 γαλάζιο-γκρι λευκό ndashγκρι ουρανό (επιζω-γράφιση μεταξύ Χριστού-Ιωάννη)

Ca Pb ΤiFe Co AsNi Sr

Κύριες χρωστικές βασισμένες σε μόλυβδο ασβέστιο και τιτάνιο Συστατικό που περιέχει ελάσσονες ποσότητες των στοιχείων (Fe Co As)-λευκό του Ti (επιζωγράφιση) -σμάλτο λευκό του μολύβδου γύψος(αρχικό στρώμα)

20 μπλε ανοιχτό (περιοχή ουρανού δεξιά επιζωγρά-φιση)

Ca PbΤi Fe Co AsCr Sr

Κύριες χρωστικές βασισμένες σε μόλυβδο και ασβέστιο Ελάσσονες ποσότητες χρωστικής βασισμένης στο τιτάνιο Συστατικό που περιέχει ελάσσονες ποσότητες των στοιχείων (Fe Co As)-λευκό του Ti επιζωγράφιση -σμάλτο λευκό του Pb γύψος (αρχικό στρώμα)

21 μπλε ανοιχτό (περιοχή ουρανού μέση)

Ca PbΤi Fe Co AsCr Sr

Ίδιο με προηγούμενοΒλ και UV φθορισμό-λευκό του Ti (επιζωγράφιση)-σμάλτο λευκό του Pb γύψος (αρχικό στρώμα)

24 μπλε ανοιχτό (ουρανός μεσαίο σύννεφο)

Ca PbFe Co Cu AsNi Sr

Όπως και 3 -σμάλτο και λίγος αζουρίτης λευκό του μολύβδου γύψος

25 μπλε ανοιχτό (ουρανός επάνω σύννεφο) ομοιογενές στρώμα

Ca PbΤiFe Co AsCr Ni Sr

Ίδιο με 21 Βλ και UV φθορισμό-λευκό του Ti (επιζωγράφιση) -σμάλτο λευκό του Pb γύψος (αρχικό στρώμα)

28 λευκό-μπλε- γαλάζιο (ρωγμή στο επάνω μέρος)

Ca PbΤiFe Co Cu ΑsCr Ni Zn

Κύρια υλικά βασισμένα σε μόλυβδο και ασβέστιο Συστατικό που περι-έχει ελάσσονες ποσότητες των στοιχείων (Fe Co As) Ελάσσονα ποσό-τητα μπλε χρωστικής με βασικό στοιχείο το χαλκό Ιχνοποσότητες χρωστικής με βασικό στοιχείο το τιτάνιο-σμάλτο και λίγος αζουρίτης λευκό του μολύβδου γύψος -επιζωγράφιση με λευκό του Ti και αζουρίτη Άλλη γαλάζια χρωστική

4 πορτοκαλί (ιμάτιο αγγέλου Α)

As S CaK FeMn Cu Pb

Κύριο υλικό με βασικό στοιχείο το ασβέστιο Χρωστική με βασικά στοιχεία το θείο και το αρσενικό Ελάσσονες ποσότητες χρωστικής με Mn Fe Ίχνη χρωστικής με βασικό στοιχείο το μόλυβδο και χαλκό Παρουσία οργανικού υλικού -orpiment ή realgar όμπρα ώχρα γύψος

Σημε

ίο

ανάλ

υσης

Χρώ

μα

περι

οχή

ανάλ

υσης

Μικ

ρομο

ρ-φο

λογί

α στ

ο Σ

Μ

Ανιχ

νευθ

έ-ντ

α στ

οιχε

ία

(XR

F)

Χαρακτηρισμός-πιθανά υλικά-παρατηρήσεις

82 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 83

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

5 πορτοκαλί (ιμάτιο αγγέλου Α)

As S CaK FeMn Cu Pb

ίδιο με προηγούμενο-orpiment ή realgar όμπρα ώχρα γύψος

6 πορτοκαλί (ιμάτιο αγγέλου Α)

As S CaK FeMn Cu Pb

ίδιο με προηγούμενο- orpiment ή realgar όμπρα ώχρα γύψος

7 χρυσό (ρούχο δεξιά από τον μηρό του Χρι-στού)

Ca Fe AuMn CuPb Sr

Χρυσός κύρια υλικό με βάση το ασβέστιο Χρωστική με Mn Fe Ελάσσον ποσοστό χρωστικής βασισμένης στο χαλκό Ίχνη χρω-στικής με βασικό στοιχείο τον μόλυβδο Οργανικό υλικό-χρυσός (σκόνη) αζουρίτης όμπρα γύψος ίχνη λευκού του μολύ-βδου οργανικό κόκκινο()

8 χρυσό (ρούχο δεξιά από τον μηρό του Χρι-στού)

Ca Fe AuMnCu Pb Sr

Ίδιο με προηγούμενο λιγότερος χαλκόςΧρυσός (σκόνη) ίχνη αζουρίτη όμπρα άλλη μη ανιχνεύσιμη γαλανή χρωστική () οργανικό κόκκινο

14 χρυσό (χρονολο-γία MDLXVII )

Ca Fe Au PbMn PbCu Zn Sr

Χρυσός κύρια υλικά βασισμένα σε μόλυβδο και ασβέστιο Χρωστι-κή με Mn - Fe ίχνη χρωστικής με βασικό στοιχείο τον μόλυβδο- χρυσός (σκόνη) όμπρα λευκό του μολύβδου

9 σάρκωμα (Χριστός κοιλιά)

PbFe HgCu Sr

Κύρια χρωστική με βάση το μόλυβδο Ελάσσονες ποσότητες χρωστικών με βάση τον σίδηρο και τον υδράργυρο αντιστοίχωςΛευκό του μολύβδου ώχρα κιννάβαρη

10 σάρκωμα (Χριστός στήθος)

Ca Pb FeMn Hg Cu Sr

Κύρια υλικά βασισμένα σε μόλυβδο και ασβέστιο αντιστοίχως Κύρια χρωστική με βάση τον σίδηρο και το Mn-Fe Ελάσσον ποσο-στό χρωστικής με βάση τον υδράργυρο - όμπρα ώχρα ίχνη κινναβαρης λευκό του μολύβδου γύψος

11 σάρκωμα (Ιωάν-νης)

Ca Fe PbMn Hg Cu Cu Sr

Ίδιο με προηγούμενο- όμπρα ώχρα ίχνη κινναβαρης λευκό του μολύβδου γύψος

12 κόκκινο (ιμάτιο Ιωάννη)

CaPbFe Co As Sr

Οργανικό υλικό Κύρια χρωστική με βάση το ασβέστιο Ελάσσον ποσοστό χρωστικής με βασικό στοιχείο το μόλυβδο Ίχνη συστατι-κού που περιέχει ελάσσονες ποσότητες των στοιχείων (Fe Co As) Ίχνη χρωστικής με βάση το σίδηρο -κόκκινη λάκα κιμωλία ή γύψος ίχνη ώχρας λευκό του μολύβδου σμάλτο

13 κόκκινο (ιμάτιο Ιωάννη χαμηλό-τερα)

Ca Pb

Fe Sr

Οργανικό υλικό Υλικά βασισμένα σε μόλυβδο και ασβέστιο Ίχνη χρωστικής με βάση τον σίδηρο - κόκκινη λάκα ίχνη ώχρας λευκό του μολύβδου γύψος

16 κόκκινο (χιτώνας αγγέλου )

Ca PbFeMn Cο Αs Sr

Οργανικό υλικό Κύρια υλικά με βάση τον μόλυβδο και το ασβέ-στιο Συστατικό που περιέχει ελάσσονες ποσότητες των στοιχείων (Fe Co As) Ελάσσων ποσοστό χρωστικής με Mn - Fe Ίχνη χρω-στικής με βάση το σίδηρο -κόκκινη λάκα όμπρα ώχρα

15 κόκκινο-πορτο-καλί (μορφή στο βάθος)

Ca PbHg Fe Co Cu AsMn Sr

Κύρια υλικά με βάση τον μόλυβδο και ασβέστιο Ελάσσων ποσο-στό χρωστικής με βάση τον υδράργυρο Ελάσσων ποσοστά χρωστικών βασισμένων στον χαλκό και Mn-Fe Συστατικό που περιέχει ελάσσονες ποσότητες των στοιχείων Fe Co As-Κιννάβαρι όμπρα αζουρίτης σμάλτο λευκό του μολύβδου γύψος

84 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 85

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

προσδιορίζοντας τη μεταβολή του λόγου των εντάσε-ων των L- και M- χαρακτηριστικών ακτίνων Χ του μο-λύβδου (Pb) μπορούμε να αξιολογήσουμε ημιποσοτι-κά την κατανομή του στην επιφάνεια ή σε εσωτερικά στρώματα Ο λόγος των εντάσεων Pb-LPb-M εξαρτά-ται σημαντικά από το πάχος του χρωματικού στρώμα-τος που περιέχει τον μόλυβδο (Pb) αλλά και από την αναλογία του συνδετικού μέσου με τη χρωστική Από το σχήμα της εικ 8 μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι ldquoακραίεςrdquo μεταβολές του λόγου υποδηλώνουν ότι ο μόλυβδος (Pb) για μεγάλες τιμές του λόγου περιέχεται κυρίως σε ένα εσωτερικό στρώμα προετοιμασίας (πχ στο σημείο ανάλυσης 3) ή ότι για μικρές τιμές του λό-γου έχει χρησιμοποιηθεί και στην επιφάνεια αυτούσιο ή σε ανάμειξη με άλλες χρωστικές (σημεία ανάλυσης 8 12 13 18 19) Στις θέσεις 4 5 και 6 ανιχνεύθηκαν τα στοιχεία -S- και -As- που επιβεβαιώνουν τη χρήση ενός σουλφιδίου του αρσενικού (orpiment ή realgar εικ 9) ενώ η παρουσία υδραργύρου στις θέσεις 15 9 10

11 υποδηλώνει τη χρήση κιννάβαρης (εικ 10) Μόνον στη θέση 15 ωστόσο η κιννάβαρη διακρίνεται στην επιφάνεια (βλ σχετική εικόνα του πίνακα 1) όπου χρησιμοποιείται για την απόδοση μιας πορτοκαλό-χροης μορφής (εικ 12 στο κείμενο του Στέργιου Στα-σινόπουλου στον παρόντα τόμο)middot στις υπόλοιπες θέσεις έχει χρησιμοποιηθεί για το σάρκωμα του Χριστού και του Ιωάννη πιθανόν σε υποκείμενα στρώματα Μπλε και πράσινες χρωστικές με κύριο στοιχείο τον χαλκό ανιχνεύτηκαν σε διάφορες θέσεις (μπλε χρωστική του χαλκού 1 7 24 28 πράσινη χρωστική του χαλκού 17 26 27 εικ 10) Χρυσός ανιχνεύτηκε στις θέσεις 7 8 και 14 (εικ 10)

Ο σίδηρος εμφανίζεται ως κύριο συστατικό σιδηρού-χων χρωστικών (πχ ώχρες στις θέσεις 26 27) είτε μαζί με το -Mn- σε περιοχές με αποχρώσεις του καφέ χρώματος σε μορφή όμπρας (κυρίως στις θέσεις 7 8 14 4 5 6 αλλά και στις 10 11 15-18) Στην περίπτωση αυτή χρησιμοποιώντας τις θέσεις ( 7 8 14 4 5 6)

17 πράσινο (ιμάτιο αγγέλου Α)

Ca Cu PbCa FeMn Sr

Κύρια υλικά με βάση τον μόλυβδο και το ασβέστιο Κύρια πράσινη χαλκούχα χρωστική Μικρά ποσοστά χρωστικών με βάση τα Mn-Fe και με βάση το σίδηρο-Πράσινο χαλκού (πχ Verdigris μαλαχίτης) όμπρα ώχρα λευκό του μολύβδου γύψος

18 καφέ (μαλλιά αγγέλου Α)

Ca PbFeMn Sr

Κύρια υλικά με βάση τον μόλυβδο και ασβέστιο Ελάσσον ποσο-στό χρωστικές με όμπρα Ελάσσον ποσοστό χρωστικής με βάση τον μόλυβδο Οργανικό υλικό - όμπρα και οργανικό μαύρο (πχVandyke άλλο φυτικό υλικό bitumen κα) λευκό του μολύβδου γύψος

22 κίτρινο ndash λευκό (στο Άγιο Πνεύ-μα)

Ca PbFe Co As SnNi Sr

Κύρια υλικά βασισμένα σε μόλυβδο και ασβέστιο Συστατικό που περιέχει ελάσσονες ποσότητες των στοιχείων (Fe Co As) Ελάσ-σονες ποσότητες κασσιτέρου - κίτρινο του κασσιτέρου () Ίχνη σμάλτου άλλη γαλάζια χρωστι-κή () λευκό του μολύβδου γύψος

23 κίτρινο (φύλλα στο κλαδί αρι-στερά)

Ca PbFe Co Cu AsSr

Κύρια υλικά βασισμένα σε μόλυβδο και ασβέστιο Συστατικό που περιέχει ελάσσονες ποσότητες των στοιχείων (Fe Co As)

- ίχνη σμάλτου άλλη γαλάζια χρωστική () λευκό του μολύβδου γύψος

26 πράσινο-μπλε-καφέ ndash επιζωγρα-φισμένη προσθή-κη δεξιά επάνω

Ca PbFe CuSr

Κύρια υλικά με βάση το μόλυβδο και ασβέστιο Ελάσσονες ποσό-τητες πράσινης ή γαλάζιας χαλκούχας χρωστικής Ελάσσον ποσοστό χρωστικής με βάση το σίδηρο -ώχρα αζουρίτης massicot () λευκό του μόλυβδου () γύψος(υλικά 1η επέμβασης - ένθεση στο ξύλο και επιλεκτική επιζωγρά-φιση)

27 καφέ σκούρο-πράσινο (επιζωγράφιση

Ca Cu PbFeSr

ίδιο με προηγούμενο περισσότερος χαλκός- αζουρίτης ώχρα massicot () λευκό του μόλυβδου () γύψος(υλικά 1η επέμβασης - ένθεση στο ξύλο και επιλεκτική επιζωγρά-φιση)

84 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 85

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

ως θέσεις αναφοράς μπορεί να προσδιοριστεί ότι ο λό-γος των εντάσεων MnFe είναι ίσος με 011 plusmn 002 που αντιστοιχεί σε έναν εκτιμώμενο λόγο συγκεντρώσεων των δύο στοιχείων ίσο με 015 plusmn 003 Χρησιμοποιώντας τον λόγο αυτό μπορούν να απομονωθούν στις διάφο-ρες θέσεις ανάλυσης οι ξεχωριστές συνεισφορές στην ένταση του σιδήρου από την παρουσία όμπρας

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανίχνευση κο-βαλτίου που αποδίδεται στην παρουσία σμάλτου σε ελάσσονες ποσότητες σε όλες τις θέσεις με αποχρώ-σεις του μπλε χρώματος ( 1 2 3 19 20 21 24 25 28

Εικ 10 Χαρακτηριστικά φάσματα XRF από τις περιοχές ανάλυσης 15 17 8 (βλ σχετικές εικόνες πίνακα 1)

Τάση λειτουργίας 40 kV χρόνος μέτρησης 200 s α) κόκκινο-πορτοκαλί χρώμα από τη θέση 15 χρωστική υδραργύρου (κιννάβαρη) β) Η πράσινη χρωστική στη

θέση 17 σχετίζεται με τη παρουσία χαλκού γ) χρυσός από τη θέση 8 Εκτός των παραπάνω χρωστικών

ανιχνεύονται επίσης λευκό του μολύβδου όμπρα και ασβέστιο από το στρώμα της προετοιμασίας (γύψος)

Εικ 11 α) Φάσμα XRF από τη περιοχή ανάλυσης 24 μπλε ανοικτό χρώμα και παρουσία χρωστικής με ελάσσονες ποσότητες Fe Co και As και ίχνη Ni

(κοβαλτιούχο γυαλί σμάλτο) Τάση λειτουργίας 40 kV χρόνος μέτρησης 200 s β) Μεταβολή του λόγου των εντάσεων των χαρακτηριστικών ακτίνων Χ του As Co και Fe στις διάφορες θέσεις ανάλυσης που υποδεικνύει

συσχέτιση των τριών στοιχείων

86 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 87

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

εικ 11) αλλά και σε μερικές άλλες όπου πιθανότατα μπλε χρωστική έχει χρησιμοποιηθεί είτε σε ανάμιξη με άλλη χρωστική είτε υπάρχει σε ένα εσωτερικό στρώμα ( 12 15 16) Από τις παραπάνω θέσεις ανάλυσης προ-κύπτει ότι η παρουσία του κοβαλτίου συσχετίζεται με την παρουσία σιδήρου και αρσενικού (εικ 11) Σε πολ-λές θέσεις μπλε χρώματος συνυπάρχει νικέλιο σε ιχνο-ποσότητες ενώ σε μερικές άλλες ανιχνεύεται ακόμη και χρώμιο Από το διάγραμμα της εικ 11 μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι λόγοι των εντάσεων AsCo και CoFe παρουσιάζουν μικρές σχετικά μεταβολές γύρω από τη μέση τιμή τους που είναι ίση με 100 plusmn 45 και 141 plusmn 025 αντίστοιχα υποδηλώνοντας ότι τα στοιχεία αυτά περιέχονται σε κοινό συστατικό στο οποίο εμφα-νίζονται σε δεδομένες συγκεντρώσεις Αξίζει να σημει-ωθεί ότι σε πολλές θέσεις ανάλυσης με αποχρώσεις του μπλε ανιχνεύεται τιτάνιο ( 19 20 21 25 28) σε κύρι-ες ή ελάσσονες ποσότητες που υποδηλώνει σαφώς τη χρήση διοξειδίου του τιτανίου ως λευκής χρωστικής σε μεταγενέστερη επιζωγράφιση (εικ 12)

Στη φασματοσκοπία XRF η ένταση της σκεδαζόμε-νης κατά Compton χαρακτηριστικής συνιστώσας της διεγείρουσας δέσμης (στην περίπτωση μας είναι η Kα χαρακτηριστική του Rh) μπορεί να μας δώσει ημιποσο-τική ή και ποσοτική πληροφορία Στο σχήμα της εικ 13 παρουσιάζεται η γραμμική συσχέτιση της έντασης της Compton σκεδαζόμενης κορυφής με το άθροισμα όλων των εντάσεων των χαρακτηριστικών ακτίνων Χ των μεταλλικών ανιχνευόμενων στοιχείων (Fe Co Cu Pb As) που σε πρώτη προσέγγιση αναμένεται να είναι ανάλογο με την αντίστοιχη ολική συγκέντρωσή τους Όταν η υψηλή τιμή Compton συνδυάζεται με χαμη-λούς ρυθμούς εκπομπής lt 100cps υποδηλώνει την ιδιαί-τερη παρουσία οργανικού υλικού ( 4 5 6 7 8 10 12 13 16 18) Συνολικά όπως φαίνεται και στον πίνακα 1 για το κόκκινο στα ιμάτια του Ιωάννη και αυτό που προσφέρεται στον Χριστό καθώς και το πορτοκαλί του δεξιού αγγέλου έχουν χρησιμοποιηθεί οργανικές χρω-στικές Οργανικό μαύρο σε ανάμιξη με όμπρα έχει επί-σης χρησιμοποιηθεί για τις σκιάσεις στο σάρκωμα του Χριστού σε όλο το σάρκωμα του Ιωάννη καθώς και για τα μαλλιά όλων των μορφών

Φασματοσκοπία LIBSΤο έργο μετά τον καθαρισμό του εξετάστηκε με την τεχνική LIBS (laser induced breakdown spectroscopy -

φασματοσκοπία πλάσματος επαγόμενου από λέιζερ) με στόχο τον προσδιορισμό των χρωστικών σε τρεις επιλεγμένες περιοχές μπλε κίτρινης και πράσινης απόχρωσης που δεν είχαν ταυτοποιηθεί με βεβαιότη-τα με την τεχνική XRF (πίν 2)

Η τεχνική LIBS παρέχει ποιοτική και ημιποσοτική πληροφορία σχετικά με τη στοιχειακή σύσταση των υλικών και έχει εφαρμοστεί με επιτυχία στην ανάλυση υλικών σε έργα τέχνης και αρχαιολογικά αντικείμενα16 Βασίζεται στη φασματική ανάλυση και την καταγρα-φή της οπτικής εκπομπής που παράγεται από μικρο-πλάσμα σχηματιζόμενο στην επιφάνεια στερεού όταν σrsquo αυτήν εστιάζεται ακτινοβολία από παλμική πηγή laser με τυπική χρονοδιάρκεια παλμού 10 nanosecond (1 nanosecond = 10-9 second) Η εκπεμπόμενη από το πλάσμα ακτινοβολία είναι χαρακτηριστική των στοι-χείων από τα οποία αποτελείται το στερεό Ως εκ τού-του η αναλυτική πληροφορία προκύπτει από την ανα-γνώριση των φασματικών γραμμών που καταγράφο-νται στο φάσμα εκπομπής Σημαντικό πλεονέκτημα της τεχνικής είναι ότι επιτρέπει την ανάλυση επί του αντικειμένου (in situ) χωρίς να απαιτεί δειγματοληψία Ένας παλμός από το laser είναι επαρκής για την ανά-λυση Κατά την αλληλεπίδραση του παλμού ανάλυσης με την επιφάνεια αναλώνεται μικροσκοπική ποσότητα του δείγματος που αντιστοιχεί σε επιφάνεια διαμέτρου 01-02 mm και βάθους περίπου 0001-0005 mm έτσι η τεχνική LIBS αναφέρεται ως μικροκαταστρεπτική

Η ανάλυση πραγματοποιήθηκε σε εργαστηριακή διάταξη LIBS η οποία αποτελείται από παλμικό laser NdYAG (μήκος κύματος 532 nm χρονοδιάρκεια παλ-μού 15 nanosecond) και σύστημα φασματογράφου και ανιχνευτή ICCD (intensified charge-coupled device) Η εστίαση της δέσμης στην επιφάνεια του έργου έγινε με τη βοήθεια φακού εστιακής απόστασης 50 mm και η επιφάνεια της αναλυόμενης περιοχής ήταν της τάξης των 001 mm2 Η πυκνότητα ενέργειας της εστιασμέ-νης στο αντικείμενο δέσμης laser ήταν 20 mJcm2 Κά-θε σημείο αναλύθηκε με έναν παλμό laser

Εξετάστηκαν τρεις περιοχές στην επιφάνεια του έργου που αντιστοιχούν σε μπλε κίτρινη και πράσινη απόχρωση όπως φαίνεται στην εικ 1 Τα αποτελέσμα-τα περιγράφονται συνοπτικά στον πίνακα 2

Πίν 2 Συνοπτικά αποτελέσματα αναλύσεων LIBS στο έρ-

86 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 87

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

γο Η Βάπτιση του Χριστού (στην παρένθεση αναφέρονται στοιχεία τα οποία ανιχνεύτηκαν σε χαμηλές ποσότητες)

Περιοχή ανάλυσης

Στοιχεία που ανιχνεύτηκαν

Πιθανή ταυτότητα χρωστικών

Μπλε (1) Pb Al Si Νa Mg (Cu)

Lapis lazuli Λευκό

του μολύβδου

Κίτρινο (2) Pb Sn Mg Si Ca (Al Cu)

Κίτρινο του κασσιτέρου τ II

Λευκό του μολύβδου

Πράσινο (3) Pb Cu Al Mg Si Ca

Πράσινη χρωστική του χαλκού

Λευκό του μολύβδου

Μπλε χρώμα Στο φάσμα LIBS (εικ 14α) από την περιοχή μπλε από-χρωσης του έργου παρατηρήθηκε εκπομπή χαρακτη-ριστική των στοιχείων του μολύβδου (Pb) του αργίλιου (Al) του πυριτίου (Si) και του νατρίου (Na) Η συνδυα-σμένη ύπαρξη και οι σχετικές εντάσεις των κορυφών των στοιχείων του αργιλίου (Al) του πυριτίου (Si) και του νατρίου (Na) συνιστούν ένδειξη της ύπαρξης της μπλε χρωστικής lapis lazuli (Na6[Al6Si6O24]Sn) Η έν-δειξη αυτή υποστηρίζεται και από τη σύγκριση με φά-σμα της χρωστικής ultramarine blue η οποία αποτελεί συνθετικό ανάλογο του lapis lazuli Η παρουσία μολύ-βδου υποδεικνύει τη παρουσία λευκού του μόλυβδου Η ανίχνευση μικρής ποσότητας χαλκού (συνάγεται από την αντίστοιχη ασθενή εκπομπή που καταγρά-φηκε) η οποία ανιχνεύτηκε και με την τεχνική XRF σε παραπλήσιο σημείο (θέση 24 στον πίν 1) είναι δυνα-τόν να αποδοθεί στην συνύπαρξη αζουρίτη

Κίτρινο χρώμαΑπό το σχετικό φάσμα LIBS (εικ 14β) και με βάση την παρατηρούμενη χαρακτηριστική ατομική εκπομπή από τα στοιχεία του μολύβδου (Pb) και του κασσίτερου (Sn) συμπεραίνεται η ύπαρξη κίτρινου του κασσιτέρου που λόγω της παρουσίας του πυριτίου (Si) πρέπει να εί-ναι της μορφής τύπου ΙΙ (Pb[SnSi]O3) Επίσης υπάρχει έμμεση ένδειξη της παρουσίας λευκού του μολύβδου σε ανάμιξη με την κίτρινη χρωστική (αυτό συνάγεται από την αυξημένη ένταση του σήματος εκπομπής μο-λύβδου (Pb) συγκριτικά με αυτήν του κασσιτέρου (Sn)

Εικ 12 Φάσμα XRF από περιοχή ανάλυσης με έντονη παρουσία τιτανίου Τάση λειτουργίας 40 kV χρόνος

μέτρησης 200 s Πρόκειται για επιζωγράφιση του 20ού αιώνα που περιλαμβάνει λευκό του τιτανίου και μπλε

χρωστική που δεν ανιχνεύεται με τη τεχνική XRF (μάλλον lapis) Ανιχνεύονται παράλληλα το υποκείμενο λευκό του

μολύβδου και σμάλτο (βλ εικ 13)

Εικ 13 Μεταβολή της έντασης της σκεδαζόμενης κατά Compton χαρακτηριστικής κορυφής του Ροδίου ως συνάρτηση της ολικής έντασης των ανιχνευόμενων

μεταλλικών στοιχείων

88 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 89

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

στο έργο σε σχέση με την καθαρή χρωστική)

Πράσινο χρώμα Στην ανάλυση του πράσινου χρώματος παρατηρείται έντονη χαρακτηριστική εκπομπή προερχόμενη από χαλκό (Cu) καθώς και από μόλυβδο (Pb) αργίλιο (Al) και ασβέστιο (Ca) (εικ 14γ) Η παρουσία του χαλκού υποδεικνύει την ύπαρξη αντίστοιχης πράσινης χρωστι-κής του χαλκού η οποία δεν είναι δυνατόν να ταυτο-ποιηθεί περαιτέρω δεδομένης της ύπαρξης διάφορων τύπων πράσινων χρωστικών του χαλκού (πχ μαλαχί-της verdigris κά) οι οποίες δεν διαφοροποιούνται με βάση τα δεδομένα στοιχειακής ανάλυσης Η παρουσία κορυφών μόλυβδου στο φάσμα συνηγορεί στη συνύ-παρξη όπως και παραπάνω λευκού του μόλυβδου

Φασματοσκοπία εγγύς υπερύθρου (ΝIR)Μετά τον καθαρισμό του έργου και επομένως την αφαίρεση προηγούμενων βερνικιών και άλλων οργανι-κών επιμολύνσεων αναλύθηκαν 28 σημεία (βλ εικ 1) με την τεχνική φασματοσκοπίας του εγγύς υπερύθρου (NIR 4000-12000 cm-1) η οποία παρουσιάζει ευαισθη-σία στον προσδιορισμό οργανικών καθώς και ένυδρων ανόργανων υλικών Χρησιμοποιήθηκε φωτόμετρο μετασχηματισμού Fourier (Vector 22N της Bruker Optics) εξοπλισμένο με διάταξη ανακλαστικότητας δι-

Εικ 14 Φάσματα LIBS από τις θέσεις 123 της εικόνας 1β Ανιχνεύονται lapis lazuli (α) κίτρινο του κασσιτέρου

τ ΙΙ (β) και πράσινη χρωστική του χαλκού (γ) καθώς και λευκό του μολύβδου

Εικ 15 Φάσματα nIR από το σύνολο σημείων ανάλυσης Ανιχνεύεται γύψος από το στρώμα προετοιμασίας του

έργου και ελαιώδης φορέας

88 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 89

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

άχυσης μέσω δέσμης οπτικών ινών Οι τυπικές συνθή-κες συλλογής των φασμάτων περιλάμβαναν διακριτική ικανότητα 8 cm-1 και ολοκλήρωση 32 σαρώσεων Το βάθος διείσδυσης της ακτινοβολίας στο πολυστρωματι-κό δείγμα εξαρτάται από τις ιδιότητες οπτικής απορρό-φησης και ανακλαστικότητας των στιβάδων καθώς και από τη σειρά εναπόθεσής τους

Στο σύνολο των σημείων ανάλυσης NIR (εικ 15) ανιχνεύεται γύψος (διένυδρο θειικό ασβέστιο) και μια ελαιώδης ουσία χωρίς να υπάρχει συσχετισμός των δύο Πρόκειται προφανώς για το στρώμα προετοιμασί-ας του έργου (gesso)17 και το μέσο εφαρμογής των χρω-στικών (λάδι) Σε καμία περίπτωση δεν ανιχνεύεται το φάσμα του ξύλου και αυτό θέτει ως μέγιστο όριο του βάθους διείσδυσης τα 120-150 μm Η παρουσία λευκού του μολύβδου βρέθηκε να συσχετίζεται με ελάττωση του σήματος που οφείλεται στον γύψο αλλά δεν συν-δυάζεται με την χαρακτηριστική παρουσία των υδροξυ-λίων του υδροκερουσσίτη [Pb(OH)2] ή πλουμπονακρί-τη Συνεπώς η σύσταση του λευκού του μολύβδου (που ανιχνεύεται από τις τεχνικές XRF και LIBS) πρέπει να αφορά αποκλειστικά κερουσσίτη (PbCO3) Στα σημεία 2 amp 16 η υπογραφή του γύψου εμφανίζεται μειωμένη ενδεχομένως λόγω παχύτερης πινελιάς του υπερκεί-μενου λευκού του μολύβδου στα σημεία αυτά (γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τη ραδιογραφία) το οποίο ανακλά την ακτινοβολία πριν αυτή φτάσει στο βάθος του γύψου Το ίδιο φαίνεται να συμβαίνει και στο ση-μείο 6 Τα φάσματα που αντιστοιχούν στα σημεία NIR 19 20 22 23 που βρίσκονται στις νεότερες προσθήκες πάνω δεξιά και αριστερά του τόξου χαρακτηρίζονται από σημαντικά μικρότερες συγκεντρώσεις του ελαιώ-δους μέσου

Η υπογραφή του οργανικού μέρους των διάφορων σημείων παρουσιάζει ελαφρές διαφοροποιήσεις και μπορεί να διαχωριστεί σε δύο επικαλυπτόμενους πλη-θυσμούς με χαρακτηριστικότερους εκπροσώπους τα σημεία 2 4 6 15 16 αφενός και 9 11 12 18 αφε-τέρου Η διάκριση των πληθυσμών μπορεί σαφώς να οφείλεται στην τοπική συνύπαρξη άλλων οργανικών τα οποία εν μέρει επικαλύπτονται από το ισχυρό φά-σμα του ελαίου και φαίνεται να το τροποποιούν Το σημείο 10 (πορτοκαλί ιμάτιο δεξιού αγγέλου) παρου-σιάζει ελαφρά επιπλέον διαφοροποίηση των οργανι-κών του συστατικών18 Τα φάσματα ΧRF (θέσεις 4 5 6 στον πίν 1) στα αντίστοιχα τρία σημεία μας δίνουν

θειούχο αρσενικό (orpiment realgar) όμπρα και κά-ποιο οργανικό Κανένα από αυτά δεν ανιχνεύεται με τη συγκεκριμένη τεχνική

Τα σημεία NIR 11 12 18 (στο κάτω μέρος της εικό-νας) παρουσιάζουν μια οξεία κορυφή στους 4377 cm-1 η οποία δεν είναι διαγνωστική και μπορεί να οφείλεται τόσο σε οργανικά μόρια όσο και σε ανόργανα OH

Τα σημεία 8 9 και 13 (και δευτερευόντως τα 11 12 18) ομαδοποιούνται με βάση την ισχυρή αλλά ευρεία απορρόφηση στις υψηλές συχνότητες η οποία οφεί-λεται στο ηλεκτρονιακό (ορατό χρώμα) και όχι στο δονητικό φάσμα Όλα τα παραπάνω σημεία περιέχουν πράσινο του χαλκού copper resinate ή copper glaze δη-λαδή verdigris σε λάδι

Ενδιαφέρον αποτελεί η αδυναμία ανίχνευσης αζου-ρίτη στα σημεία NIR 14 και 16 στα οποία ανιχνεύτηκε χαλκός με τις τεχνικές XRF και LIBS (αντίστοιχα) Όπως φαίνεται και στο στερεοσκόπιο (θέσεις 1 7 του πίν 1) πρόκειται για ένα εξαιρετικά λεπτό σχεδόν διάφανο στρώμα της χρωστικής που επικάθεται στα υποκείμενα χρωματικά στρώματα Προφανώς η ποσό-τητα που απαιτείται για να δώσει το επιθυμητό βάθος χρώματος είναι μικρότερη από το όριο ανίχνευσης της μεθόδου Το ίδιο συμβαίνει με τα σημεία που κατά την XRF αναμένεται να περιέχουν όμπρες (πχ NIR 5 25 15) στα οποία δεν αναγνωρίζεται το χαρακτηριστικά ευρύ προφίλ απορρόφησής τους στις ψηλές συχνότη-τες Πιθανόν πρόκειται και πάλι για εξαιρετικά λεπτά στρώματα χρωστικής κάτω από το όριο ανίχνευσης19

Συζήτηση-Συμπεράσματα

Η σύνθεση των αποτελεσμάτων από την εφαρμογή των μη καταστρεπτικών απεικονιστικών και αναλυτι-κών φυσικοχημικών τεχνικών επιτρέπει τη διατύπωση συμπερασμάτων τόσο για τα υλικά όσο και για την τεχνική που χρησιμοποίησε ο Δομήνικος Θεοτοκόπου-λος στη Βάπτιση του Χριστού Με βάση αυτά και μετά την αποκάλυψη της χρονολογίας της είναι δυνατό να σχολιάσουμε τον τόπο δημιουργίας του έργου και κατrsquo επέκταση του τριπτύχου από το οποίο προέρχεται

Υλικά και χρωστικέςΓια το έργο χρησιμοποιήθηκε ένας φορέας προερχόμε-νος από ξύλο πλατύφυλλου δέντρου (πχ πλάτανος ή

λεύκα) πάχους τουλάχιστον 6-8 mm Αυτό συμπεραί-νεται από το σημερινό πάχος του έργου που είναι μόλις 25-3 mm Για την προετοιμασία έχει χρησιμοποιηθεί γύψος ο οποίος κατά την τεχνική gesso αναμιγνύεται με ζωική κόλλα Ακολούθησε η τοποθέτηση του θέμα-τος με πινέλο η οποία περιλαμβάνει λεπτομερή σχεδι-ασμό του σώματος της κεφαλής και του προσώπου του Ιησού και αδρότερα του Ιωάννη και των αγγέλων Ση-μειώνουμε τη σαφέστερη απόδοση του περιγράμματος στο ιμάτιο του Ιωάννη στα φτερά του αριστερού αγ-γέλου στο πρόσωπο του μεσαίου αγγέλου καθώς και τη διαφοροποίηση της κόμμωσης του δεξιού αγγέλου μεταξύ του αρχικού σχεδιαστικού περιγράμματος και της τελικής απόδοσης στο καθαρισμένο έργο

Σε επόμενη φάση έγινε επιλεκτική εφαρμογή μιας λαμπερής (δηλαδή με μεγάλο δείκτη διάθλασης) λευ-κής20 χρωστικής πιθανόν ως imprimatura σε στρώμα-τα κυμαινόμενου πάχους η οποία αποτελείται κυρίως από λευκό του μολύβδου Όπως προκύπτει από τη ραδιογραφία σε συνδυασμό με τις αναλύσεις-XRF η χρωστική του μολύβδου χρησιμοποιείται στο σώμα του Χριστού (με εξαίρεση τα μαλλιά του) στο γαλανό ιμάτιο του δεξιού αγγέλου σε όλο τον περιβάλλοντα χώρο και τον ουρανό στα νερά του Ιορδάνη καθώς και στην περιοχή μεταξύ Ιησού και Ιωάννη Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα δέντρα που πλαισιώνουν τις μορφές τα οποία χαρακτηρίζονται από έλλειψη σαφούς σχε-διαστικού περιγράμματος και φαίνεται ότι τοποθετού-νται σε επόμενη φάση αφού δεν λαμβάνονται υπόψη κατά την εφαρμογή της imprimatura Απουσία της imprimatura παρατηρούμε στο σώμα του Ιωάννη στις μορφές των τριών αγγέλων καθώς και στο πράσινο και το μισό πορτοκαλί ένδυμα του δεξιού αγγέλου

Οι χρωστικές που ανιχνεύτηκαν είναι (α) lapis lazuli μπλε κοβαλτιούχο γυαλί (σμάλτο)

και έχουμε ενδείξεις ότι χρησιμοποιήθηκε επιλεκτικά καλής ποιότητας (καλά κρυσταλλωμένος) αζουρίτης21 που τοποθετείται σε πολύ λεπτά στρώματα επάνω από τα δύο προηγούμενα προκειμένου να αποδοθούν οι σκούρες μπλε αποχρώσεις στο περίζωμα του Χριστού στο μπλε του ουρανού και στο μπλε ιμάτιο του δεξιού αγγέλουmiddot

(β) το περίζωμα του Χριστού διακοσμείται με λεπτές χρυσές πινελιές ενώ χρυσή βαφή χρησιμοποιείται επί-σης για τη χρονολογία MDLXVII middot

(γ) όμπρα για το καφέ πιθανόν σε συνδυασμό με ορ-

γανικό μαύροmiddot δ) ενώσεις θειούχου αρσενικού (orpiment είτε

realgar) σε συνδυασμό με όμπρα και κίτρινη ώχρα για το πορτοκαλί ιμάτιο του δεξιού αγγέλουmiddot

(ε) πιθανόν verdigris (δηλαδή βασικός οξικός χαλ-κός) για το πράσινο στα φύλλα των δέντρων και το πράσινο ένδυμα του δεξιού αγγέλου το οποίο διαλύ-εται στο ελαιώδες μέσο δημιουργώντας glaze χαλκού (βλ παρακάτω)middot

(στ) οργανική χρωστική δηλαδή κόκκινη λάκα για το ένδυμα του Ιωάννη καθώς και για το κόκκινο ύφα-σμα που κρατά ο δεξιός άγγελος Κόκκινη λάκα έχει χρησιμοποιηθεί και για τα κόκκινα σύννεφα του ουρα-νού (βλ Παράρτημα)middot

(ζ) κιννάβαρη στη μικροσκοπική μορφή που ξε-χωρίζει μέσα στο πλήθος και που αποδίδεται με 3-4 πινελιές (θέση 15 του πίν 1 εικ 12 στο κείμενο του Στέργιου Στασινόπουλου στον παρόντα τόμο)22 Ένα πολύ λεπτό στρώμα κιννάβαρης υποκείμενο του λευ-κού έχει επίσης χρησιμοποιηθεί23 στο σάρκωμα του Χριστού ενώ για τις σκιάσεις στο στήθος του έχει χρη-σιμοποιηθεί και όμπραmiddot

(η) για τα φωτίσματα έχει χρησιμοποιηθεί λευκό του μολύβδουmiddot

(θ) κίτρινο του κασσιτέρου τύπου ΙΙ δηλαδή κί-τρινο μολυβδούχο γυαλί (lead-tin yellow τύπου ΙΙ Pb[SnSi]O3 πιθανόν σε ανάμιξη με Pb-SnO3) στο κί-τρινο του ουρανού και σε μερικά φύλλα στο αριστερό δέντρο

Σε όλο το έργο ανιχνεύεται ένας ελαιώδης φορέας που μπορεί να αποδοθεί στο οργανικό μέσο που χρησι-μοποιήθηκε για τη ζωγραφική Εξαίρεση αποτελεί το πορτοκαλί ένδυμα του δεξιού αγγέλου που παρουσιά-ζει διαφοροποίηση ως προς το οργανικό του μέρος24

Η εξέταση μικροδειγμάτων με φασματοσκοπικές τεχνικές και υγρή χρωματογραφία25 επιβεβαίωσε τη χρήση ενός ελαιώδους μέσου για τη ζωγραφική καθώς και της ζωικής κόλλας που έχει χρησιμοποιηθεί για το gesso Επιπλέον προσδιορίστηκε η λάκα κογχινίλης για το κόκκινο και ανιχνεύτηκε η χρήση indigo κάτω από την πράσινη λάκα στο ένδυμα του δεξιού αγγέλου Επίσης σε ένα δείγμα από το αριστερό μέρος της πα-ρατηρήθηκαν ίχνη χρυσώματος και του υποκείμενου μπόλου πράγμα που δείχνει ότι το κεντρικό μέρος του τριπτύχου έφερε χρύσωμα όπως σχολιάζεται εκτενώς και στο παράλληλο άρθρο που αφορά τη συντήρηση

του έργου26 Ο συνδυασμός των αποτελεσμάτων από τις επιφανειακές μη καταστρεπτικές τεχνικές με αυτά των μικροαναλυτικών τεχνικών θέτει νέα ερωτήματα ή αναδεικνύει θέματα τα οποία συζητούνται παρακάτω

α Μπλε γκρι και άχρωμα γυαλιά (σμάλτο)Η εξέταση των μικροδειγμάτων στο οπτικό μικροσκό-πιο27 υπέδειξε τη χρήση γυαλιών στο στρώμα του λευ-κού του μολύβδου που χαρακτηρίζεται ως imprimatura Το στοιχείο αυτό σε συνδυασμό με τον σταθερό λόγο CoFe και την παρουσία As που προέκυψαν από την τεχνική XRF οδήγησαν στην περαιτέρω εξέταση επι-λεγμένων δειγμάτων στο αναλυτικό μικροσκόπιο σά-ρωσης που δίνονται στο Παράρτημα Επιβεβαιώθηκε έτσι η χρήση μπλε υπόγκριζου και άχρωμου κοβαλτι-ούχου γυαλιού δηλαδή σμάλτου στην imprimatura που της προσδίδει μια γκριζογάλανη χροιά Σμάλτο το οποίο έχει σχετικά αποχρωματιστεί έχει χρησιμο-ποιηθεί επίσης επιλεκτικά στον ουρανό κυρίως στην κορυφή του τόξου σε ανάμιξη με lapis lazuli Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση γκρίζου ή άχρωμου γυαλιού παρόμοιας σύστασης για την απόδοση των νε-ρών του Ιορδάνη και ως υπόστρωμα του γαλανού στον ουρανό στο τόξο της εικόνας Το γυαλί που εκτός του Si περιέχει Co Fe As και K χρησιμοποιείται σχεδόν αυτούσιο ή σε ανάμιξη με χαλαζία και με λίγο λευκό του μολύβδου Η ατομική αναλογία SiPb σε αυτή την περίπτωση είναι SiPb =7 ενώ στο λευκό του ουρανού είναι περίπου 3 πράγμα που δείχνει την υψηλότερη συ-γκέντρωση του γυαλιού

Η παρουσία σιδήρου (Fe) και αρσενικού (Αs) σε όλες τις περιπτώσεις με σύγχρονη παρουσία Ni σε μερικά μόνον εγκλείσματα δείχνει ότι το πρωτογενές μετάλλευμα που χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή του zaffer (zaffera)28 από το οποίο προκύπτει το σμάλ-το είναι της σειράς αρσενοπυρίτη-σμαλτίτη Ορυκτά αυτής της σειράς όπως ο κοβαλτίτης (Co Fe)AsS και ο ερυθρίτης ([Co Ni]3[AsO4]2 8H2O) συναντώνται τόσο στην Κεντρική Ευρώπη (Σαξωνία - Βοημία) όσο και σε περιοχές της Βόρειας Ιταλίας Η σχετικά σημα-ντική περιεκτικότητα σε σίδηρο δεν φαίνεται να συν-δυάζεται με μια πρασινωπή χρώση του κοβαλτιούχου γυαλιού (ως συνδυασμός του μπλε με το κίτρινο-κα-φέ) όπως θα αναμένονταν Επομένως ο συνδυασμός των ιόντων FeIII- FeII29 που δεν επηρεάζουν το μπλε χρώμα του σμάλτου και παράλληλα η αμελητέα περι-

εκτικότητα σε Mn που δρα ως αποχρωματιστής υπο-δηλώνει μια καλά ελεγχόμενη διαδικασία όπτησης κατά την παραγωγή του30 Προβληματίζει επιπλέον η πολύ χαμηλή περιεκτικότητα σε κάλιο (μεταξύ 06 και 14 εκφρασμένο σε K2O) που πιθανόν οφείλεται σε leaching του Κ το οποίο θεωρείται εν μέρει υπεύθυνο για τον αποχρωματισμό του σμάλτου31 Ο μηχανισμός αποχρωματισμού του σμάλτου σε πίνακες του 15ου έως και του 17ου αιώνα έχει απασχολήσει πολλούς ερευνητές δεδομένου ότι προκαλεί σημαντική χρω-ματική αλλοίωση του έργου Μεταξύ των έργων που καταγράφονται ως προβληματικά32 αναφέρεται και ο πίνακας με τη Λατρεία του ονόματος του Ιησού του Δο-μήνικου Θεοτοκόπουλου που χρονολογείται γύρω στο 1570 (Λονδίνο Εθνική Πινακοθήκη)

Συμπερασματικά στη Βάπτιση χρησιμοποιείται από τον ζωγράφο σμάλτο δηλαδή γυαλί που περιέχει κοβάλτιο με δύο τρόπους α) σχετικά χονδρόκοκκο χρησιμοποιείται αναμεμιγμένο με lapis lazuli για την απόδοση του μπλε χρώματοςmiddot β) κονιοποιημένο σε διαφορετικές αναλογίες με λευκό του μολύβδου χρη-σιμοποιείται ως υπόστρωμα των επιφανειακών χρω-στικών αφενός για τα σύννεφα του ουρανού και για το σάρκωμα του Χριστού αφετέρου σε μεγαλύτερη αναλογία για τα νερά του Ιορδάνη και στο τόξο του ουρανού προσδίδοντάς τους διαφάνεια και λάμψη Η ανίχνευση κοβαλτιούχου γυαλιού συμφωνεί και με την πρόσφατη βιβλιογραφία που το εντοπίζει σε έργα των Tintoretto και Lotto Στον βαθμό όμως που γνωρίζου-με η σχεδόν αυτούσια χρήση γυαλιού διαπιστώνεται για πρώτη φορά στο έργο της Βάπτισης Λαμβάνο-ντας υπόψη τον αποχρωματισμό των κοβαλτιούχων γυαλιών (σμάλτου) ένα ερώτημα που προκύπτει είναι κατά πόσο ο ζωγράφος χρησιμοποίησε εξαρχής κατά περίπτωση διαφορετικής χρώσης γυαλιά

β Κίτρινο του κασσιτέρουΟι αναλύσεις κίτρινων διάφανων εγκλεισμάτων σε δείγματα από τον ουρανό πιστοποιούν την παρουσία κίτρινου του κασσιτέρου Pb(SnSi)O3 το οποίο προσ-διορίστηκε μέσω της ανίχνευσης των Sn και Si με την τεχνική LIBS και του Sn με την XRF Το κίτρινο του κασσιτέρου (lead-tin yellow) το οποίο συμβατικά χαρα-κτηρίζεται ως τύπου ΙΙ amp Ι ανάλογα με το αν περιέχει ή όχι πυρίτιο φυσικοχημικά είναι ένα μολυβδοπυριτικό γυαλί που περιέχει Sn και είναι αναμενόμενο να παρου-

92 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 93

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

σιάζει σχετική ανομοιογένεια ως προς τον λόγο PbSi εξαιτίας φαινομένων διαχωρισμού υγρών φάσεων33 κατά την παρασκευή της υαλώδους χρωστικής Το ίδιο συμ-βαίνει με την περιεκτικότητα σε Ca που δρα ως σταθε-ροποιητής και που διαφοροποιείται μεταξύ των διάφο-ρων κόκκων της κίτρινης χρωστικής Ωστόσο η κίτρινη χρωστική παρουσιάζει ομοιόμορφη μικρομορφολογία και οπτικά χαρακτηριστικά στο στερεοσκόπιο

γ Verdigris ή copper resinate Η ανίχνευση Cl στο στρώμα του πράσινου χαλκού (α-τακαμίτη) και μικρής ποσότητας ασβεστούχων εγκλει-σμάτων μάλλον κιμωλίας μεγέθους μόλις 1-2 μm σε δείγμα από τη δεξιά ακμή του έργου (βλ Παράρτημα) μπορεί να συσχετιστεί με τη χρήση του verdigris Ο ατακαμίτης εξηγείται ως παραπροϊόν ή μόλυνση κα-τά την παρασκευή του οξεικού χαλκού (verdigris)34 Πρόσφατες αναλύσεις πολυάριθμων δειγμάτων με χαλκούχο πράσινο χρώμα από πίνακες του Tiziano και του Raphael καθώς και άλλων Ευρωπαίων ζωγράφων από τον 15ο έως τον 17ο αιώνα35 έδειξαν ότι σε όλες τις περιπτώσεις πρόκειται για τη χρήση verdigris σε ελαιώδες μέσο στο οποίο διαλύεται δημιουργώντας πράσινες λαζούρες (glazes) ή semi-glazes Το τελικό αποτέλεσμα ιδιαίτερα η δυσχρωμία του πράσινου λόγω δευτερογενούς σχηματισμού οξειδίου του χαλ-κού φαίνεται ότι επηρεάζεται από την ύπαρξη κιμω-λίας και του σχετικά αλκαλικού περιβάλλοντος στο στρώμα της χρωστικής Αυτό πιθανόν εξηγεί την πολύ σκοτεινή χροιά στο πράσινο των δέντρων σε αντίθεση με το στρώμα του πράσινου στο ένδυμα του δεξιού αγ-γέλου που σύμφωνα με τα αποτελέσματα των μικρο-αναλυτικών τεχνικών36 πρόκειται για ρητινούχο χαλκό (copper resinate) που έχει παραχθεί από την ανάμιξη verdigris με ρητίνη τερεβινθίνης και δεν περιέχει καθό-λου κιμωλία

Χρόνος και τόπος εκτέλεσης του έργουΑπό το πρώτο στάδιο της εξέτασης του έργου στο υπέ-ρυθρο αποκαλύφθηκε η χρονολογία MDLXVII (1567) Παρότι αρχικά υπήρχαν αμφιβολίες σχετικά με την ύπαρξη του δεύτερου ldquoI rdquo στο τέλος (δηλαδή MDLXVI - 1566) λόγω των επιζωγραφίσεων σε όλο το αριστε-ρό κάτω μέρος μετά τον καθαρισμό του έργου έγινε σαφής η αναγραφόμενη χρονολογία Αυτό συμφωνεί με την άποψη των μελετητών του έργου που θεωρούν

ότι ζωγραφίστηκε στη Βενετία37 Η χρήση μιας τέτοιας ποικιλίας χρωστικών (πχ χρησιμοποιούνται όλες οι δι-αθέσιμες για την εποχή μπλε χρωστικές δηλαδή lapis lazuli αζουρίτης σμάλτο indigo) συμπεριλαμβανομέ-νων των υαλωδών υλικών (κίτρινο μολυβδοπυριτικό γυαλί γυαλί γκριζογάλανης απόχρωσης) φαίνεται να υποδεικνύει ως τόπο κατασκευής του έργου τη Βενετία Πρόσφατες αναλύσεις σε έργα μεγάλων ζωγράφων του 16ου και του 17ου αιώνα καθώς και η καταγραφή των υλικών και των χρωστικών που διατίθεντο σε καλλιτέ-χνες και χειροτέχνες στη Βενετία38 συνηγορούν στα παραπάνω Η πολύ προσεκτική χρήση όμως του γκρι-ζογάλανου γυαλιού που περιέχεται στην imprimatura ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιείται σχεδόν αυτούσιο για την απόδοση της διαφάνειας στα ldquoκρυστάλλιναrdquo κα-θαρά νερά του Ιορδάνη ποταμού δείχνει ταυτόχρονα και μια ιδιαίτερη τεχνική που πιθανόν φέρνει από την Κρήτη Άλλες ιδιαιτερότητες του έργου αφορούν την εξαιρετικά επιλεκτική χρήση δύο χρωστικών όπως η κιννάβαρη και το indigo39 Όπως αναφέρθηκε παραπά-νω η κιννάβαρη που χρησιμοποιείται αυτούσια για την απόδοση με 3-4 πινελιές μιας μικροσκοπικής μορφής που αναδύεται από το πλήθος στην όχθη του Ιορδάνη είναι και η μόνη χρωστική που δίνει αυτή τη δυνατό-τητα στον καλλιτέχνη Στην περίπτωση του indigo το οποίο είναι γνωστό ότι αλλοιώνεται με το φως ο καλ-λιτέχνης πολύ σοφά το εγκλωβίζει κάτω από το στρώ-μα της πράσινης χρωστικής (στο ένδυμα του δεξιού αγγέλου) με αποτέλεσμα να διατηρήσει το αρχικό του χρώμα Δεδομένου λοιπόν ότι αφενός δεν γνωρίζουμε τη διαθέσιμη παλέτα του ζωγράφου στην Κρήτη ούτε έχουμε αντίστοιχα στοιχεία για την ανάλυση της τεχνι-κής του αυτή την περίοδο και αφετέρου τα λίγα αλλά ανάλογα ευρήματα από τη Βενετία βασίζονται κυρίως σε έργα του Tintoretto θεωρούμε πρόωρη τη διατύπω-ση συμπερασμάτων προς αυτή την κατεύθυνση με βά-ση τα αναλυτικά δεδομένα

Ύστερες επεμβάσειςΔιακρίνουμε τουλάχιστον τρεις επεμβάσεις-επιζωγρα-φίσεις Η πρώτη σχετίζεται με τον αποχωρισμό του έργου από το τρίπτυχο και την ένθεσή του στο ξύλινο υπόβαθρο-φορέα και συνδυάζεται με τη χρήση λε-πτόκκου αζουρίτη-μαλαχίτη λευκού του μολύβδου() και ώχρας που χρησιμοποιούνται για τη συνέχιση του ουρανού και τη συμπλήρωση των δέντρων προς τα

92 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 93

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

πάνω Σε αυτή τη φάση δεν γίνονται καθόλου ή πο-λύ μικρής έκτασης επιζωγραφίσεις στο κυρίως έργο Η δεύτερη επιζωγράφιση συνδυάζεται με τη χρήση μπλε χρωστικής που δεν ανιχνεύεται με την τεχνι-κή XRF (μάλλον lapis lazuli) και λευκό του τιτανίου Επομένως έλαβε χώρα κατά τον 20ό αιώνα Αυτή η επιζωγράφιση που μοιάζει χονδροειδής γίνεται για να καλυφθούν κάθετες ρωγμές (που χαρτογραφήθηκαν λεπτομερώς με την τεχνική της ολογραφικής συμβο-λομετρίας) καθώς και σημαντικές φθορές (αποκολ-λήσεις και μικρορηγματώσεις) στο μπλε του ουρανού και στο ανοιχτόχρωμο βάθος μεταξύ του Χριστού και του Ιωάννη Οι επεμβάσεις αποδίδονται με λεπτομέ-ρεια στο υπεριώδες όπου αποτυπώνονται τα στρώ-ματα αυτών των επιζωγραφίσεων ως υπερκείμενα του βερνικιού Όταν έγινε αυτή η επιζωγράφιση πιθανόν η εικόνα ήταν τοποθετημένη σε πλαίσιο (κορνίζα) που κάλυπτε τα επιζωγραφισμένα μέρη του ξύλινου φορέα δεξιά και αριστερά του τόξου Τέλος διακρίνουμε μια τρίτη προσεκτική επιλεκτική και μικρής έκτασης δι-αδικασία επιζωγράφισης πιθανόν για τον εξωραϊσμό του έργου πριν την πώλησή του και αγορά από τον Δήμο Ηρακλείου

Είναι προφανές από τα παραπάνω ότι η συνολική εξέταση του έργου με τις διαθέσιμες αναλυτικές και άλλες φυσικοχημικές απεικονιστικές τεχνικές επέ-τρεψε σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα τη σχεδόν πλήρη προσέγγιση της τεχνικής που ακολού-θησε ο ζωγράφος τον προσδιορισμό των υλικών και τη διασπορά χρήσης τους στο έργο ανέδειξε αθέατες τεχνικές λεπτομέρειες και επέτρεψε την αξιολόγηση και τεκμηρίωση της σημερινής κατάστασης του έργου Παράλληλα η πρότυπη μεθοδολογία που ακολουθή-θηκε επέτρεψε την εξοικείωση των συντηρητών με το έργο και επομένως μια ασφαλή αντιμετώπιση και επε-ξεργασία του κατά το στάδιο του καθαρισμού και της συντήρησης

ΠΑΡΑΡΤΗΜ Α

Εξέταση μικροδειγμάτων στο αναλυτικό ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης

Προκειμένου να διερευνηθεί η φύση των εγκλεισμά-των γυαλιού στο στρώμα του λευκού του μολύβδου (imprimatura) που παρατηρήθηκε στο οπτικό μικρο-σκόπιο40 τα οποία φαίνεται να συσχετίζονται με τον

σταθερό λόγο CoFe και την παρουσία αρσενικού (As) που προέκυψαν από την τεχνική XRF με την ανάλυ-ση στις ίδιες περιοχές επελέγησαν τέσσερα δείγματα για περαιτέρω εξέταση στο αναλυτικό μικροσκόπιο σάρωσης (SEMEDX) Παράλληλα με το στρώμα της imprimatura εξετάστηκαν και τα συνυπάρχοντα χρω-ματικά στρώματα οι αναλύσεις των οποίων επιβεβαί-ωσαν τα αποτελέσματα των μεθόδων που είχαν προη-γηθεί Τα σημεία από τα οποία προήλθαν τα δείγματα απεικονίζονται στην εικ 1 και αναφέρονται παρακάτω ως SEM 1 2 3 4

Δείγμα GR-14 (σημείο SEM 3 εικ 1)Το δείγμα προέρχεται από την περιοχή του ουρανού και έχει ληφθεί κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης και μετά την αφαίρεση των επιζωγραφίσεων Στις εικ 16 και 17 συνδυάζονται εικόνες του ηλεκτρονικού μι-κροσκοπίου με αυτές από το οπτικό μικροσκόπιο Στην εικ 16 διακρίνονται τα στρώματα της imprimatura (στην οποία περιέχεται κοβαλτιούχο γυαλί) του lapis lazuli και του κίτρινου του κασσιτέρου όλα σε ανάμιξη με λευ-κό του μολύβδου Το κίτρινο του κασσιτέρου (lead-tin yellow) μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα μολυβδοπυρι-τικό γυαλί που περιέχει κασσίτερο (Sn) και παρουσιάζει σχετική ανομοιογένεια ως προς τον λόγο PbSi γεγονός που αναμένεται από τον διαχωρισμό υγρών φάσεων41 κατά την παρασκευή του Το ίδιο συμβαίνει με την περι-εκτικότητα σε ασβέστιο (Ca) που δρα ως σταθεροποιη-τής και που διαφοροποιείται μεταξύ των διάφορων κόκ-κων της κίτρινης χρωστικής Στην εικ 17 παρατηρείται το υπόλοιπο τμήμα της στρωματογραφικής τομής όπου τα χρωματικά στρώματα παρουσιάζουν ασυνέχειες και εναλλάσσονται μεταξύ τους Η μακροσκοπική παρατή-ρηση του σημείου δειγματοληψίας δίνει την εντύπωση πολλαπλών χρωματικών στρωμάτων που πιθανόν έχουν αναμιχθεί επάνω στο έργο κάτι που συναντάται συχνά σε ζωγραφικά έργα με ελαιώδη φορέα Το μπλε γυα-λί (σμάλτο) έχει χρησιμοποιηθεί αναμεμιγμένο με το λευκό του μολύβδου (στην imprimatura) προσδίδοντάς του μια γκριζογάλανη χροιά Στην εικ 17 διακρίνονται γωνιώδη εγκλείσματα γυαλιού από την επιφάνεια και το στρώμα του λευκού που περιέχουν κοβάλτιο (Co) σί-δηρο (Fe) και αρσενικό (As) Διάφορα άχρωμα ή γκρίζα εγκλείσματα γυαλιού που διακρίνονται στο στρώμα της imprimatura δεν δια-φοροποιούνται ως προς τη σύστα-ση (βλ τον πίνακα παρακάτω)

94 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 95

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

Δείγμα GR-2 (σημείο SEM 4 εικ 1)Το δείγμα προέρχεται από τη περιοχή του ουρανού στην κορυφή του τόξου Στην εικ 18 παρατηρούμε το στρώμα της imprimatura όπου περιέχονται κυρί-ως εγκλείσματα γυαλιού αναμεμιγμένα με λευκό του μολύβδου καθώς και το στρώμα του lapis lazuli που περιέχει σμάλτο (μπλε γυαλί) το οποίο έχει σχετικά αποχρωματιστεί Η στρωματογραφία αυτή μπορεί να συσχετιστεί με τη μακροφωτογραφία της ίδιας περιο-χής στο σημείο XRF-28 του πίνακα 1 όπου η παρουσία του σμάλτου πιθανόν σχετίζεται με το γκρίζο στρώμα που διακρίνουμε Στη στοιχειακή χαρτογράφηση της περιοχής φαίνεται η κατανομή των στοιχείων Si Al Na Pb Ca S Παράλληλα δίνεται το φάσμα ακτίνων-Χ ενός άχρωμου εγκλείσματος γυαλιού από το στρώ-μα της imprimatura απrsquo όπου διαπιστώνεται σύσταση αντίστοιχη του σμάλτου όπως αναφέρθηκε παραπάνω Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σημαντική κατrsquo όγκον αύ-ξηση της περιεκτικότητας σε γυαλί στο στρώμα της imprimatura όπου η ατομική αναλογία για τα στοι-χεία SiPb είναι 65-7 ενώ στο αντίστοιχο στρώμα του δείγματος GR-14 ήταν 28-3 Οι ποσοτικές αναλύσεις εγκλεισμάτων γυαλιού καθώς και του στρώματος της imprimatura δίνονται στον πίνακα 3

Δείγμα GR-11 (σημείο SEM 1 εικ 1β)Το δείγμα προέρχεται από την περιοχή των νερών του Ιορδάνη κοντά στα πόδια του Χριστού και η δειγμα-τοληψία έχει γίνει μετά τον καθαρισμό του έργου Το παρασκεύασμα χαρακτηρίζεται από ένα παχύ στρώμα που περιέχει κυρίως γυαλί Η ατομική αναλογία για τα στοιχεία SiPb είναι 7 όπως συμβαίνει με το προη-γούμενο δείγμα Στην εικ 19 το διάφανο στρώμα του γυαλιού πάχους περίπου 15 μm επικάθεται σε ένα πολύ λεπτό στρώμα λευκού του μολύβδου (~1 μm) και αυτό με τη σειρά του επάνω σε ένα στρώμα όμπρας μόλις 2-3μm Το στρώμα της όμπρας τοποθετείται απευθείας στην προετοιμασία του γύψου Στην εξωτερική επιφά-νεια του γυαλιού ανιχνεύονται κρύσταλλοι lapis lazuli με ίχνη πράσινου του Cu (λαζούρα χαλκού ή copper resinate) που προσδίδουν μπλε και πράσινες αποχρώ-σεις στο διάφανο υποκείμενο στρώμα του γυαλιού

Στον παρακάτω πίνακα δίνονται οι αναλύσεις εγκλεισμάτων γυαλιού που ανιχνεύτηκαν σε μικρο-δείγματα από τον ουρανό (δείγματα GR-2 και GR-14

Εικ 16 Δείγμα GR14 (θέση SEM 3 εικ 1β) Στις εικόνες από το οπτικό μικροσκόπιο και το SEM διακρίνεται η

imprimatura και τα υπερκείμενα χρωματικά στρώματα που περιέχουν κίτρινο του κασσιτέρου και lapis lazuli

94 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 95

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

Εικ 17 Δείγμα GR14 (θέση SEM 3 εικ 1β) Διακρίνονται γωνιώδη εγκλείσματα γυαλιού από την επιφάνεια και το

στρώμα της imprimatura που περιέχουν Co Fe As

Εικ 18 Δείγμα GR2 (θέση SEM 4 εικ 1α) Στην imprimatura περιέχονται κυρίως εγκλείσματα γυαλιού που

αναμιγνύονται με λευκό του μολύβδου Το επιφανειακό μπλε στρώμα περιέχει εκτός του lapis και μπλε γυαλί που έχει

σχετικά αποχρωματιστεί (βλ στοιχειακή χαρτογράφηση Si Ca Pb Na Al S)

Εικ 19 Δείγμα GR11 (θέση SEM 1 εικ 1β) Δείγμα από την περιοχή των νερών του Ιορδάνη Διακρίνεται

το στρώμα της προετοιμασίας (γύψος) της όμπρας και ένα στρώμα που περιέχει κυρίως γυαλί Το στρώμα του γυαλιού πάχους 15 μm επικάθεται πάνω σε ένα

λεπτό στρώμα λευκού του μολύβδου (βλ στοιχειακή χαρτογράφηση Si Ca Pb Na Al S στην ίδια περιοχή)

96 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 97

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

Πίνακας 3 Στοιχειακή επί τοις εκατό ανάλυση εγκλεισμάτων γυαλιού που ανιχνεύτηκαν σε μικροδείγματα από τον ουρανό και τα νερά του Ιορδάνη στο αναλυτικό ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης (SEMEDX)

στο οπτικό μικροσκόπιο είναι άχρωμα ή έχουν μια υπόγκριζη εμφάνιση

Δείγμα

Περιοχή

GR-2

SEM-4μπλε γυαλίστην

επιφάνεια

GR-14

SEM-3μπλε γυαλίστην

επιφάνεια

GR-2

SEM-4άχρωμο γυαλί

εσωτερικά

GR-14

SEM-3γκρι -μπλε γυαλί στην

imprima-tura

GR-14

SEM-3γκρι-γυαλί

imprima-tura

GR-2

SEM-4γκρι

στρώμα γυαλιού

GR-11

SEM-1γκρι

στρώμα γυαλιού

Παρατηρήσεις

Εικόνα 18α 17α 18β 17β 17β ουρανός Ιορδάνης

Στοιχεία Βάρος

C K 4069 4717

O K 5607 5342 5638 5507 5212 3366 3352

Si K 3117 3006 2972 2675 2627 944 671

Pb M 056 060 501 912 1117 766

Παρουσία λευκού του μολύβδου και επιμόλυνση κατά την ανάλυση από το λευκό του μολύβδου ανάλογα με το μέγεθος του γυαλιού

As L 637 762 699 661 695 213 159

Co K 271 347 295 247 129 085

Fe K 167 223 207 187 189 096 066

Ca K 029 028 024 033 036 125

K K 011 135 024 157 045 030 060

Cl K 055

Na K 034

Ni K 043 056 038

Cu K 029 035 020 036 042

Σύνολα 10000

96 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 97

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

εικ 1) καθώς και από τα νερά του Ιορδάνη (GR-11) όπως προσδιορίστηκαν με τη μικροανάλυση ηλεκτρο-νίων Από τις αναλύσεις των τριών πρώτων εγκλει-σμάτων φαίνεται ότι πρόκειται για πυριτικό γυαλί που περιέχει κοβάλτιο (Co) σίδηρο (Fe) και αρσενικό (As) με χαμηλή συγκέντρωση αλκαλίων (πιθανόν λόγω leaching) Μερικά εγκλείσματα περιέχουν ίχνη νικελί-ου (Ni) και χαλκού (Cu) Η ανίχνευση μολύβδου (Pb) οφείλεται και στην επιμόλυνση κατά την ανάλυση από τη σύσταση του περιβάλλοντος που περιέχει λευκό του μολύβδου και γιrsquo αυτό επηρεάζεται από το μέγεθος του αναλυόμενου εγκλείσματος γυαλιού Ο λόγος CoFe είναι σχεδόν σταθερός (δηλαδή 162 155 143) και συμπίπτει με τα αποτελέσματα των αναλύσεων από την τεχνική XRF Είναι ενδιαφέρον ότι η περιεκτικό-τητα σε σίδηρο δεν συνδυάζεται με πρασινωπή χρώση του γυαλιού και αυτό πρέπει να οφείλεται στον συνδυ-ασμό δισθενούς-τρισθενούς Fe ως αποτέλεσμα της δια-δικασίας όπτησης Ο λόγος CoFe δεν φαίνεται επίσης να σχετίζεται με τη σημερινή χρώση των γυαλιών

Δείγμα GR-6 (σημείο SEM 2 εικ 1)Το δείγμα προέρχεται από την καφέ-μαύρη περιο-χή της δεξιάς ακμής του έργου και έχει ληφθεί πριν από τον καθαρισμό του Στην εικ 20 διακρίνουμε το στρώμα του γύψου και δίνεται το χαρακτηριστικό του φάσμα Επάνω από την προετοιμασία του γύψου δια-κρίνονται δύο καφέ-μαύρα στρώματα που περιέχουν στη σειρά όμπρα οργανικό μαύρο και ένα υπερκείμενο στρώμα που περιέχει χαλκό (Cu) Στα δύο τελευταία στρώματα η σημαντική μείωση της έντασης των εκπε-μπόμενων ακτίνων-Χ (περίπου στο 10 του προηγού-μενου) υποδεικνύει ότι πρόκειται για οργανικά υλικά Όπως φαίνεται στην εικ 20 το στρώμα της μαύρης χρωστικής στο οποίο επικάθεται το οργανικό του Cu χαρακτηρίζεται από αυξημένες συγκεντρώσεις σε Ca και P ενώ η παρουσία Cl φαίνεται να συσχετίζεται με το στρώμα του χαλκού Στοιχειακή χαρτογράφηση στο εξώτερο αυτό στρώμα έδειξε την παρουσία διάσπαρτων μικρών κόκκων που περιέχουν ασβέστιο (Ca) (πιθανόν ασβεστίτη κιμωλίας) μεγέθους 1-2 μm Είναι πιθανόν λοιπόν ότι πρόκειται για ένα στρώμα λαζούρας του Cu το οποίο παρουσιάζει δυσχρωμία λόγω σχηματισμού CuO Η παρουσία ασβεστίτη (κιμωλίας) στο στρώμα αυτό δημιουργεί αλκαλικό περιβάλλον το οποίο επι-ταχύνει τη χρωματική μεταβολή του πράσινου Είναι

Εικ 20 Δείγμα GR6 (θέση SEM 2 εικ 1α)

98 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 99

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

ενδιαφέρον ότι ενώ στις εικόνες των δευτερογενών ηλεκτρονίων τα τρία στρώματα διακρίνονται λόγω της διαφορετικής μικρομορφολογίας τους ως προς τη σύ-στασή τους φαίνονται μάλλον να αναμιγνύονται όπως συμβαίνει και στην εικόνα της τομής στο οπτικό μικρο-σκόπιο

Ελένη Αλούπηδρ χημικός-αρχαιομέτρηςΘΕΤΙΣ authentics ΕΠΕM Mουσούρου 41 11636 Aθήναemail aloupiethetisgr

Βασίλης ΠασχάληςΤμήμα Συντήρησης Μουσείου Μπενάκηemail paschalisbenakigr

Στέργιος ΣτασινόπουλοςΤμήμα Συντήρησης Μουσείου Μπενάκηemail stassinopoulosbenakigr

Βιβή Τορνάρη δρ φυσικόςΙνστιτούτο Ηλεκτρονικής δομής και λέιζερΊδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας

Βασιλικά Βουτών 71110 Ηράκλειοemail vivitorieslforthgr

Δημήτριος Άγγλος δρ χημικόςΙνστιτούτο Ηλεκτρονικής δομής και λέιζερΊδρυμα Τεχνολογίας και ΈρευναςΒασιλικά Βουτών71110 Ηράκλειο email anglosieslforthgr

Ανδρέας-Γερμανός Καρύδας δρ φυσικόςΙνστιτούτο Θεωρητικής και Φυσικής ΧημείαςΕθνικό Ίδρυμα ΕρευνώνΒασ Κωνσταντίνου 4811635 Αθήναemail vgioniseiegr

Γιώργος Χρυσικός δρ χημικόςΙνστιτούτο Θεωρητικής και Φυσικής ΧημείαςΕθνικό Ίδρυμα ΕρευνώνΒασ Κωνσταντίνου 4811635 Αθήναemail gdchrysseiegr

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Η συλλογή των αποτελεσμάτων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στους συνεργάτες των συγγραφέων τον δρα Χ Ζαρ-κάδα από το Εργαστήριο Ανάλυσης Υλικών (ΙΠΦ ΕΚΕΦΕ laquoΔημόκριτοςraquo) τις Α Γιακουμάκη και Κ Μελεσανάκη Ε Τσιρανίδου και Ι Ορφανό από το Ινστιτούτο Ηλεκτρονικής Δομής και Λέιζερ (ΙΤΕ) Η διάθεση του νεότερου μοντέλου της MUSIS HS υψηλής ανάλυσης οφείλεται στον δρ Κ Μπάλα τον οποίο ευχαριστούμε θερμά για την προσφο-ρά της FORTH-Photonics Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο Ερευνητικό Πρόγραμμα Laser ACT EVK-4-CT-2002-00096 που επέτρεψε την εφαρμογή της ολογραφικής συμ-βολομετρίας στο έργο πριν και μετά τις εργασίες συντήρη-σής του Iδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται τέλος στον Θ Καραμπότσο ο οποίος εξασφάλισε την πρόσβαση στο Ανα-λυτικό Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Σάρωσης του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων του ΤΕΙ Αθήνας και υποστήριξε

αμέριστα την αναλυτική διαδικασία

1 Β Η Berrie ndash L C Matthew Material innovation and artistic invention new materials and new colors in Renaissance Venetian paintings στο Scientific Examination of Art Modern Techniques in Conservation and Analysis Proceedings of the National Academy of Science PNAS (2005) 12-26

2 L C Matthew lsquoVendecolori a Veneziarsquo the reconstruc-tion of a profession The Burlington Magazine CXLIV 1196 (2002) 680-86

3 M Vassilaki - R Cormack Domenikos Theotokopoulos the Baptism of Christ A recent acquisition of the Municipality of Heraklion ΔΧΑΕ (Τόμος αφιερωμένος στη μνήμη του Γ Γαλάβαρη) 26 (2005) 227-39 οι ίδιοι The Baptism of Christ New Light on Early El Greco Apollo (August 2005) 34-41

98 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 99

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

4 Βλ για παράδειγμα A Massing The examination and restoration of El Grecorsquos El Espolio The first ten years στο I McClure (επιμ) The examination and conservation of paint-ings 1977 to 1987 (= The Βulletin of the Hamilton Kerr In-stitute 1 (1988) 76-81)middot S Pauli Two Paintings by El Greco Saint Martin and the Beggar Analysis and Comparison (forthcoming publication Conservation Department Papers National Gallery of Art)

5 Α Roy Artistrsquos Pigments A handbook of their history and characteristics 2 123 A Kirsh ndash R S Levenson Seeing Through Paintings Physical Examination in Art Historical Studies (New Haven-London 2000)

6 Bλ το κείμενο του Στ Στασινόπουλου στον παρόντα τόμο

7 Bλ το κείμενο των Μοναχή Δανιηλία - Κ Σ Ανδρικό-πουλου - Σ Σωτηροπούλου - Ι Καραπαναγιώτη στον παρό-ντα τόμο

8 L Uzielli Historical Overview of Panel-Making Tech-niques in Central Italy στο The Structural Conservation of Panel Painting Proceedings of Symposium at J Paul Getty Museum April 1995 (Los Angeles 1995) 110-35

9 N Knut The Restoration of paintings (Cologne 1999) M Ghysels CT Scans in Art Work Appraisal Art Tribal 4 (Paris 2003) 116-31

10 S Amadesi κά Holographic methods for painting dia-gnostics Applied Optics 13 (1974) 2009-13 D Bertani ndash M Cetica ndash G Molesini Holographic tests on the Ghiberti panel The life of Joseph Studies in Conservation 27 (1982) 61-64middot P M Boone ndash V B Markov Examination of museum objects by means of video holography Studies in Conservation 40 (1995) 103-09middot V Tornari κά Investigation on growth and dete-rioration of defects in Byzantine icons by means of holographic interferometry στο Restauratorenblaumltter Sonderband - LACO-NA II (Vienna 2000) 2nd International Conference on Lasers in Art Conservation-April 1997 (Liverpool 1997)middot V Tornari κά Modern technology in artwork conservation A laser based approach for process control and evaluation Journal of Optics and Lasers in Engineering 34 (2000) 309-26middot V Tornari ndash E Tsiranidou ndash Y Orphanos invited Optical Non Destructive Testing For Artwork Inspection International Conference on Experimental Mechanics Bari 29 September - 2 October 2004 ICEM 12 (2004)

11 ό π

12 A Αλεξοπούλου-Αγοράνου ndash Ι Χρυσουλάκης Θετι-κές επιστήμες και έργα τέχνης (Αθήνα 1993)

13 Το Τμήμα Συντήρησης του Μουσείου Μπενάκη έχει στη διάθεσή του μια πολυφασματική κάμερα MuSIS 2007 αλλά για τις ανάγκες της μελέτης του συγκεκριμένου έργου παραχωρήθηκε από την εταιρία FORTH-Photonics το νεό-τερο μοντέλο MuSIS HS υψηλότερης ανάλυσης

14 Ν Χατζηδάκη κά Συμβολή των φυσικοχημικών μεθόδων ανάλυσης στη μελέτη 13 εικόνων του Βυζαντινού Μουσείου ΔΧΑΕ περ Δʹ 13 (1985-86) 215-45

15 Η τεχνική φθορισμού ακτίνων-Χ έχει πολύ περιο-ρισμένη διακριτική ικανότητα με το βάθος δηλαδή όταν αναλύεται μία ζωγραφική επιφάνεια που έχει δημιουργηθεί από την επαλληλία επιστρώσεων διαφορετικών χρωστικών δεν έχει γενικά τη δυνατότητα να απομονώσει το αναλυτικό σήμα που προέρχεται από την κάθε χρωστική και να ανα-δείξει με τον τρόπο αυτό τη σειρά διάταξής τους Σε πολλές περιπτώσεις η ανίχνευση ενός στοιχείου που είναι κοινό είτε σε διαφορετικές χρωστικές είτε σε διαφορετικές χρω-ματικές επιστρώσεις (όπως συμβαίνει για παράδειγμα με το ασβέστιο στην περίπτωση που ο γύψος χρησιμοποιείται για την εφαρμογή ενός στρώματος προετοιμασίας αλλά και σε ανάμιξη με άλλη χρωστική για να δώσει έναν διαφορετικό χρωματικό τόνο) δημιουργεί πρόσθετα σημαντικά προβλή-ματα για την ανάλυση της στρωματογραφίας μιας ζωγρα-φικής επιφάνειας Παρά τα παραπάνω προβλήματα εκτός από την ποιοτική ανάλυση άγνωστες πειραματικές παρά-μετροι που σχετίζονται με το μεταβλητό πάχος μιας χρω-ματικής περιοχής ή ακόμα και με το ποσοστό ανάμιξης της χρωστικής με το συνδετικό μέσο δημιουργούν δυσκολίες στην κατεύθυνση ποσοτικοποίησης των αναλυτικών αποτε-λεσμάτων XRF ακόμα και στην περίπτωση μια ομοιογενούς χρωματικής επίστρωσης Σε πολλές όμως περιπτώσεις μια ημιποσοτική ταξινόμηση των ανιχνευόμενων στοιχείων ως κύρια ελάσσονα ή ως ίχνη είναι δυνατή εφόσον η απόκριση του φασματομέτρου στη διέγερση των διάφορων στοιχεί-ων είναι γνωστή τουλάχιστον σε σχετική βάση αναφοράς Οι Μ Mantler και M Shreiner (2000) έχουν συζητήσει εκτενώς τις δυνατότητες της τεχνικής XRF στην ανάλυση χρωστικών σε έργα ζωγραφικής ενώ οι Karydas et al (2005) συζητούν την εφαρμογή των φορητών διατάξεων XRF σε προβλήματα χαρακτηρισμού υλικών πολιτιστικής κληρο-νομιάς Οι J L Ferrero et al (2002) έχουν χρησιμοποιήσει ένα φορητό φασματόμετρο XRF στη μη καταστρεπτική ανάλυση ανάμεσα σε διάφορα ισπανικά έργα τέχνης Πρέ-πει να σημειωθεί ότι το μεγάλο πλεονέκτημα της τεχνικής σε πίνακες ζωγραφικής αναφέρεται στο γεγονός ότι μέσω μιας εκτετεταμένης σάρωσης και μη καταστρεπτικής ανά-λυσης της ζωγραφικής επιφάνειας μπορεί να αναδείξει αν όχι όλες τις χρωστικές που χρησιμοποιήθηκαν τουλάχι-στον να προσφέρει ισχυρά και αδιαμφισβήτητα δεδομένα για την ταύτιση των περισσότερων από αυτών M Mantler - M Schreiner X-Ray Fluorescence Spectrometry in Art and Archaeometry X-Ray Spectrometry 29 (2000) 3middot A G Karydas κά Importance of in-situ EDXRF measurements in the preservation and conservation of Material Culture στο X-Rays for Archaeology Edited by M Uda G Demortier and I Nakai (Spring 2005) 27-53middot J L Ferrero κά Analysis of pigments from Spanish works of art using a portable EDXRF spectrometer X-Ray Spectrometry 31 (2002) 441-47

16 E Tognoni κά Quantitative micro-analysis by laser-induced breakdown spectroscopy a review of the experimental approaches Spectrochimica Acta B 57 (2002) 1115middot D Anglos ndash S Couris ndash C Fotakis Laser Diagnostics of Painted Art-works Laser Induced Breakdown Spectroscopy of Pigments Applied Spectroscopy 51 (1997) 1025middot D Anglos Laser-Induced Breakdown Spectroscopy in Art and Archaeology Applied

100 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 101

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

Spectroscopy 55 186A (2001)middot I Borgia κά Self-calibrated quantitative elemental analysis by laser-induced plasma spec-troscopy application to pigment analysis Journal of Cultural Heritage 1 S281 (2000)middot L Burgio κά Pigment identification in paintings employing Laser Induced Breakdown Spectros-copy (LIBS) and Raman microscopy Spectrochim Acta B56 (2001) 905

17 Στην τεχνική gesso ο γύψος αναμιγνύεται με ζωική κόλλα η οποία όμως δεν είναι ανιχνεύσιμη με την τεχνική NIR

18 Είναι πιθανή η χρήση διαφορετικής τεχνικής (πχ αυ-γοτέμπερας ή ενός γαλακτώματος αυγού-λαδιού) στην πε-ριοχή αυτή (πορτοκαλί ιμάτιο δεξιού αγγέλου) γεγονός που μπορεί να υποστηριχτεί και από την παρατήρηση μικροκρα-τήρων στο στερεοσκόπιο Όπως σχολιάζεται και στην περί-πτωση της εικόνας El Espolio (σημ 4) όπου υπάρχουν αντί-στοιχες ενδείξεις η χρήση τέμπερας ή ενός γαλακτώματος λαδιού-αυγού από τον Θεοτοκόπουλο έχει αποτελέσει θέμα μακρόχρονων συζητήσεων μεταξύ ειδικών χωρίς να έχου-με όμως αντιστοίχως αναλυτικά δεδομένα βλ και H v Sonneburg Zur Maltechnik Grecorsquos Muumlnchener Jahrbuch der bildenden Kuumlnste 910 (195859) 243-55

19 Όπως έδειξε η ανάλυση μικροδειγμάτων στο SEM το πάχος του στρώματος της όμπρας είναι συνήθως μόλις 1-15 μm και δεν υπερβαίνει τα 3 μm Βλ Παράρτημα εικ 19

20 Η imprimatura είχε μια υπογάλανη-υπόγκριζη χροιά καθώς όπως αποκαλύφθηκε από τις μικροαναλυτικές τεχνι-κές (σημ 7) αποτελείται από λευκό του μολύβδου στο οποίο περιέχονται γκριζογάλανα και γκρίζα γωνιώδη εγκλείσματα γυαλιών παρόμοιας σύστασης με αυτή του σμάλτου (βλ Πα-ράρτημα) γεγονός που συμφωνεί και με την ανίχνευση Co με την τεχνική XRF σε σημεία στα οποία δεν υπάρχει μπλε χρωστική (θέσεις 12 15 16 του πίν 1)

21 Επειδή συνήθως η παρουσία αζουρίτη συνδυάζεται με μια γαλαζοπράσινη χροιά της χρωστικής κάτι που δεν συμβαίνει εδώ υποθέτουμε ότι ο αζουρίτης αν υπάρχει είναι καλής ποιότητας δηλαδή υψηλής κρυστάλλωσης που με τον χρόνο ιδιαίτερα σε ελαιώδες μέσο σκουραίνει Ο αζουρίτης που έχει χρησιμοποιηθεί μεταγενέστερα και ανι-χνεύεται στη ζωγραφική επιφάνεια του τόξου παρουσιάζει τον χαρακτηριστικό γαλαζοπράσινο χρωματισμό που ανα-μένεται από το verditer (εικόνες ΟΜ στις θέσεις 13 vs 27 στον πίν 1) R J Gettens ndash E W Fitzhugh Azurite and Blue Verditer στο Roy (σημ 7) 25

22 Στασινόπουλος (σημ 6)

23 Η τεχνική αυτή περιγράφεται στην εικόνα της Αγίας Αικατερίνης του Lotto από τις Berrie ndash Matthew (σημ 1) 18

24 ό π σημ 18

25 Μοναχή Δανιηλία κά (σημ 7)

26 Στασινόπουλος (σημ 6)

27 Μοναχή Δανιηλία κά (σημ 7)

28 B Muhlethaler - J Thissen Smalt στο Roy (σημ 5) 113-30 J Hartwig Production and use of Safre or Zaffera (cobalt) and Smalte by glassmakers from 16th to 18th cen-tury Verre 7(14) (2001) 40-48

29 S Davison Conservation and Restoration of Glass (Oxford 2003) 76-77

30 Συγκρίσεις αναλύσεων ρωμαϊκών γυαλιών και βυ-ζαντινών γυαλιών από την περιοχή του Torcello δείχνουν παρόμοιες συστάσεις J Mass-A ndash Ammerman - J A Hunt Archaeological exploration with the electron microprobe the early history of glassmaking in the Venetian lagoon Ameri-can Laboratory April 2001 52-55

31 Muhlethaler ndash Thissen (σημ 28)middot J R J van Asperen de Boer ndash A Wallert ndash J J Boon Smalt στο Molart Final Report and Highlights 1995-2002 (Amsterdam 2003)

32 Κυρίως των Tiziano Tintoretto και Veronese (σημ 5) σελ 123

33 Για το φαινόμενο διαχωρισμού υγρών φάσεων (liquid to liquid phase separation) βλ Ν Kreidl Phase separation in glasses Journal of Non-Crystalline Solids 129 (1991) 1-11

34 M v Eikema Hommes Changing Pictures Discolora-tion in 15th-17th Century Oil Paintings (London 2004)

35 όπ

36 Μοναχή Δανιηλία κά (σημ 7)

37 Vassilaki ndash Cormack (σημ 3)

38 σημ 2

39 Ανιχνεύτηκε από τους Μοναχή Δανιηλία κά (σημ 7)

40 Μοναχή Δανιηλία κά (σημ 7)

41 Kreidl (σημ 33)

100 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 101

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

The restoration of El Grecorsquos Baptism of Christ under-taken by the Conservation Department of the Benaki Museum Athens provided a unique opportunity to ex-amine analyze and document the material and technical aspects of the painting by using non-destructive physico-chemical techniques as presented here and micro ana-lytical techniques as presented elsewhere in this volume The Baptism of Christ dating from 1567 was painted by El Greco soon after his arrival in Venice where it is as-sumed that he joined Titianrsquos workshop and became ac-quainted with the works of Tintoretto and of the Vene-tian School Recent studies of the material and technical aspects of late 16th - early 17th century Venetian paint-ings have brought to light specific information relating to individual masters such as Titian Tintoretto Bellini Lotto and others The non-destructive techniques used prior to conservation were radiography computer aided tomography (CAT) holographic interferometry multi-spectral (UV-Visible-IR) imaging optical microscopy and X-ray fluorescence spectroscopy (XRF) Finally follow-ing completion of the restoration the painting was ana-lyzed by using near infrared (FT-NIR) and laser induced breakdown spectroscopy (LIBS) In addition scanning electron microscopy combined with energy dispersive X ray analysis (SEMEDX) was used on selected micro-samples obtained during the conservation process

The results allowed the drawing of conclusions on all aspects of the history of the panel ie both the technique and materials used by El Greco as well as structural information and evaluation of the present condition of the painting before and after conservation More specifi-cally the presence of gypsum (FT-NIR spectroscopy) for the ground layer reveals the application of the gesso tech-nique By taking into account the ratio of intensities for M and L lines of lead (Pb) (XRF results) in combination with the X-radiography it became clear that lead white was used for both the preparation layer (imprimatura) and the highlights The very detailed drawing of the figure of Christ was made with a thin brush (IR imag-

ing) most probably with the use of organic black andor umbrae (XRF SEMEDX) St John and the angels are formed with rather rugged outlines Detailed examina-tion of the painting with the same technique revealed the existence of a date (MDLXVII) in the lower left part of the panel which was hidden under the layers of subse-quent overpaintings and retouchings All FT-NIR spec-tra are characterized by the presence of an oil substance which points in the direction of an oil medium Slight differences in the FT-NIR spectra of the orange-yellow himation of the right angel and the observation of mi-cro-craters under the optical microscope may also sug-gest the selective application of an oil-egg emulsion

The pigments used for the blue were lapis lazuli (LIBS technique) smalt (cobalt rich glass XRF) for the light blue and well crystalised azurite (XRF) for the dark blue of the sky (center of panel) and Christrsquos loincloth gold paint has been used for the details of Christrsquos loincloth and the date umbrae possibly mixed with organic black for the brown and dark arsenic sulfides (orpiment andor realgar) mixed with umbrae and yellow ochre for the orange himation of the right angel most probably verdigris (basic copper acetate) for the foliage of the trees and the green garment of the right angel which in an oil medium forms a copper glaze organic red (lake) for St Johnrsquos garment the towel held by the angel and the red tints in the sky cinnabar for the miniature orange-red figure which stands out in the crowd on the bank of the river Jordan (between St John and Christ) cinnabar most possibly in thin underlying layers has also been used for the flesh of Christ while the shadows are worked with umbrae lead tin yellow type II (mixed with lead-tin type I) has been used selectively for the yellow leaves of the trees and the yellow highlights of the sky around the Holy Spirit Poorly crystallized azurite ochre and gypsum have been used for the painting of the wooden substrate (on both sides of the arch) into which the panel was laid after its separation from the original triptych ti-tanium oxide and a blue that is non-identifiable with the

ELENI ALOUPI VASSILIS PASCHALIS STERGIOS STASSINOPOULOS VIVI TORNARI DEMETRIOS ANGLOS VASSILIS GIONIS GEORGE CHRYSSIKOS

Analysis and documentation of the Baptism by Domenicos Theotokopoulosusing non-destructive physicochemical techniques

102 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 103

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

XRF (lapis) were used for an extended retouching on the sky in an attempt to cover cracks and craquelure clearly visible under UV imaging titanium oxide has been also used for the most recent retouching before or on the oc-casion of the appearance of the panel on the market

An interesting feature revealed by the XRF analysis in most of the spots tested was a characteristic pattern be-tween Co-Fe-As expressed as stable ratios between the elements The results from SEMEDX technique verified the presence of cobalt glass inclusions in the preparation layer of imprimatura which are colourless or vary in col-our from grey-blue to pale grey The tint of the glass does not present any correlation with the chemical composi-tion and can probably be attributed to discoloration The proportion of glass inclusions over lead white in this layer varies greatly Another interesting feature in the Baptism is the use of almost pure glass mixed with small quan-tity of lead white for the underlying transparent layer for the depiction of the clear waters of the River Jordan and for the sky in the upper part of the panel Smalt or cobalt glass of the same composition has been used mixed with lapis lazuli for the blue of the sky The pres-ence of Fe with simultaneous detection of Ni as trace element shows in the use of minerals in the series of arsenopyrite-smaltite such as cobaltite (CoFe)AsS and erythrite [CoNi]3[AsO4]28H2O for the production of zaffer parent material of smalt which are found both

in Central Europe (Saxony and Bohemia) and in North Italy The colour of glass inclusions (ie blue-grey) is dis-cussed especially in view of the significant amount of Fe which usually results in green hues The data presented here are in agreement with those recently revealed by the re-analysis of samples of paintings by Bellini Giorgone Titian and Tintoretto and clearly show that Greco soon after his arrival in Venice incorporated in his work the ldquoVenetian paletterdquo as well as materials and colorants not specifically designed for use in oil paint (ie glassy mate-rials-ldquosmaltirdquo lead tin type II blue smalt)

This paper also puts forward a new methodological approach for the examination of paintings based on the combined use of visual structural and analytical non-destructive techniques Finally the application of digital holographic interferometry allowed a thorough struc-tural examination of the panel with the identification of detachments cracks and other damages underneath the surface and facilitated the conservatorrsquos work The re-examination of the panel after the completion of res-toration has provided it with a strong documentary base for the future

102 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ

5 2005 103

Εξέταση ανάλυση και τεκμηρίωση της Βάπτισης του Χρισ τού του Δομήν ικου Θεοτοκόπουλου με μη καταστρεπτ ικές φυσ ικοχημικές τεχν ικές

104 ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Ε Λ Ε Ν Η Α ΛΟΥ Π Η Β Α Σ Ι Λ Η Σ Π Α Σ Χ Α Λ Η Σ Σ Τ Ε ΡΓ ΙΟΣ Σ ΤΑ Σ Ι ΝΟΠΟΥ ΛΟΣ ΒΙ ΒΗ Τ ΟΡ Ν Α Ρ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ I OΣ Α Γ ΓΛΟΣ Α Ν Δ ΡΕ Α Σ - Γ Ε ΡΜ Α ΝΟΣ Κ Α Ρ Υ Δ Α Σ Β Α Σ Ι Λ Η Σ Γ Κ Ι Ω Ν Η Σ Γ Ι Ω ΡΓ ΟΣ Χ Ρ Υ Σ Ι ΚΟΣ