EKEV 9 25 (Güz 2005)------- 265 VE ARUZLA Selami BAKIRCI (*) M. Sadi (**) Özet Bu klasik dönemde bir ders olarak ve olan ve Aruzu'l-Endelusf ünlü eserin aruzla ilgili eserler daki yeri ve önemi tespit edilmeye eserin el-Endelusf nisbesiyle veya Ebu' ve fazla bilgi bulunmayan müellifi Ebu Muham- med Abdullah b. Muhammed el-Ensô.ri da elde edilebilen bilgiler Anahtar Kelime/er: Aruz, Endelusi, Hazreci, Halil b. Ahmed . The Prosody of Al-Andalusi Abstract Muhammed Abdullah b. Muhammed al-Ansarf, who lived in VJXI. century, and re- cognized asal-Andalusfor known with the epithet of Abu wrote a booklet about the prosody (the quantitative metric system called "arud" in Arabic) based on his name, which is known as Arudu'l-Andalusf .. Many studies carried out on this work, which is educated as a textbook in the Classical Era and became widespread. In this paper, the- refore, we desired-to determine the importance and place of the author, and his work aboutthe prosody studies, and also to publish according to the conditions of this age. Key Words: Arud, Prosody, Andalusi, KHalil b. Ahmad *) Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dilleri Arap Dili ve (e-posta: sbakirci @atauni.edu.tr) **)Prof. Dr., Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dilleri Arap Dili ve (e-posta: [email protected])
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
EL-ENDELUSİ VE ARUZLA İLGİLİ ESERİ (ARUZU'L-ENDELUSİ)
Selami BAKIRCI (*) M. Sadi ÇÖGENLİ (**)
Özet
Bu çalışmada, klasik dönemde bir ders kitabı olarak okunmuş, okutuZmuş ve yaygınlaşmış olan ve Aruzu'l-Endelusf adıyla tanınan ünlü eserin aruzla ilgili eserler arasındaki yeri ve önemi tespit edilmeye çalışılmış; ayrıca eserin el-Endelusf nisbesiyle veya Ebu' l-Ceyş lakabıyla tanınan ve hakkında fazla bilgi bulunmayan müellifi Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Ensô.ri hakkında da elde edilebilen bilgiler derlenmiştir.
Anahtar Kelime/er: Aruz, Endelusi, Hazreci, Halil b. Ahmed
. The Prosody of Al-Andalusi
Abstract
Muhammed Abdullah b. Muhammed al-Ansarf, who lived in VJXI. century, and recognized asal-Andalusfor known with the epithet of Abu '1-Ceyş, wrote a booklet about the prosody (the quantitative metric system called "arud" in Arabic) based on his name, which is known as Arudu'l-Andalusf .. Many studies carried out on this work, which is educated as a textbook in the Classical Era and became widespread. In this paper, therefore, we desired-to determine the importance and place of the author, and his work aboutthe prosody studies, and also to publish according to the conditions of this age.
Key Words: Arud, Prosody, Andalusi, KHalil b. Ahmad
*) Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Doğu Dilleri Arap Dili ve Edebiyatı (e-posta: sbakirci @atauni.edu.tr)
**)Prof. Dr., Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Doğu Dilleri Arap Dili ve Edebiyatı (e-posta: [email protected])
266 Doç. Dr. Selami BA~CI ·------EKEV AKADEMİ DERCİSİ 1 Prof. Dr. M. Sa di ÇöCENLI
Giriş
Arap Edebiyatında ilk defa Halil b. Ahmed (öl.l75/791)'in tespit ettiği "arfiz" ilmi, özellikle klasik şiir için esas olan vezinlerin yapısını inceleyen bir ilim dalıdır. Özellikle klasik şiirdeki melodik yapı bu ilmin belirlediği vezinler (kalıplar/ölçüler) esas alınarak inceienir. On altı babirden oluşan bu melodik kalıplardan her birine gerek beyitte bulunduğu yere ve gerekse yapısına göre değişik isimler verilmiştir. İşte arfizun babirierinden on beşini ve bu ilimle ilgili ıstılahiarın çoğunu tespit eden ilk kişi, musiki ile de yakından ilgilenen el-Halil b. Ahmed'dirl.
Arfiz üzerinde Ham b. Ahmed'den sonra ilk önemli çalışmayı, çalışmalarını daha çok dil nahiv üzerinde yoğunlaştırmış olan Ahfeş el-Evsat (öl.215/830) yapmış, on beş olan arfiz babirierini on altıya çıkarmıştır2. Ancak bu husus, yani Halil'in tespit ettiği on beş bahri, daha sonra Ahfeş'in on altıya çıkardığını ileri süren görüş ihtiyatla karşılanmaktadır3.
Arap arfizunun babirieri üzerinde bundan sonraki çalışmalar, genel itibariyle kurallan, ıstılahiarı ve genel bilgileri geliştirmeye ve daha somut hale getirmeye dayalı olarak sürdürülmüştür. Halll b. Ahmed'in çalışmasına dayalı olarak yapıldığı anlaşılan4 bütün bu çalışmalar daha çok İslamiyet'in ilk iki yüz yılında ortaya konmuştur. Diğer edebi ilimlerde olduğu gibi arfiz ile ilgili yapılan bu çalışmalarda da, dil ve edebiyat açısından klasik sayılan manzum edebi mahsuller ile fasih Arapça geleneğini devam ettiren edip ve şairlerin eserleri esas alınmıştır5.
Halil b. Ahmed'in başlatmış olduğu arfiz çalışmasına, yüzeysel teşebbüsler veya yapılan kısmi ilaveler> dışında, diğer ilim dallarında olduğu gibi arfiz alanında da pek çok ilim adamı telif ettikleri farklı farklı tarzdaki eserleriyle iştirak etmişlerdir. VJXI. yüzyılda, el-Endelusi (EbU MuhammedAbdullah b. Muhamnied) (öl. 459/1065)'nin kaleme almış olduğu Aruzu'l-Endelusi (Endelusl'nin Arfizu) adındaki eserinin7, an1z alanında yapılmış en önemli çalışmalardan biri olduğu görülmektedir. Yine İbn Malik'in adı verilmeyen bir eserinden başka, İbnu'l-Hacib (öl.646/1249)'in el-Maksa-du'l-celil fi 'ilmi'l-Halil adını verdiği el-LamiyyesiB; Halil b. Ahmed'in tespit ettiği babirieri kısaltarak kaleme alan9 Ebfi Nasr İsmail b. Hammad el-Cevheıi (öl. 400/1009)'niri Kltabu Aruzi'lvaraka adlı eseri bu alanda önemli bir yer tutmaktadır.
1) Hallikan, Vefeyô.tu'l-a'yô.n, Il, 244; Çetin M. Nihad, "Aniz", DlA, III, 424-437; Ebu'I-Hasan el-Ahfeş, Kitô.bu'l-kavô.fi, nşr. Azze Hasan, Dırnaşk, 1390/1970, Naşir mukiıddimesi, s. 14.
2) Koçak, İnci, "Ahfeş el-Evsat", DlA, I, 526. 3) Çetin M. Nihad, "Aıiiz", DİA, III, 428-429. 4) Bkz. Kitô.bu '1-kavô.fi, s. 34. 5) Çetin M. Nihad, "Aıiiz", DlA, III, 429; Kitô.bu'l-kavô.fi, naşir mukaddimesi, s. 13. 6) Çetin M. Nihad, "Aıiiz", DlA, III, 430. 7) Katib Çelebi, Keşfu'z-zunun 'f!.n esô.mi'l-kutub ve'l-funun, nşr. Şerefeddin Yaltkaya, I-II, İstanbul,
1363/1941. Il, 1135; Bağdallı Ismail Paşa, Hediyyetu'l-'ô.rifin esmô.u'l-muellifin ve ô.sô.ru'l-musan; nijin, 1-11, İstanbul, 1951, Il, 92. Hediyyetu'l-fuifin'de ölüm tarihi 549/ olarak gösterilmektedir. Aynca eserin ismi kaynaklarda Aruzu'l-Endelusi, Aruzu Endelusi, el-Aruzu'l-Endelusi gibi üç değişik şekilde verilmektedir. ,
8) Keşfu'z-zunun II. 1539, 1134; Hayruddin ez-Zirikli, el-A'lô.m, I-XI, Beyrut, 1389/1969, IV, 374; Mu'cemu'l-mu'ellifin, VI, 265.
9) Kılıç, Hulusi, "Cevherl" DlA, VII, İstanbul, 1993, s. 459.
EL-ENDELUS! VE ARUZLA İLGİLİ ESERİ (AR0ZU'L-ENDELUS1)-- 267
Bu konuda diğer bir önemli eser de el-Hatib et-Tebriz! (Ebu Zekeriya Yahya b. Ali b. Muhammed) (öl. 502/1109) tarafından kaleme .alınmıştır. el-Kaflfi 'ilmeyi'l-aruz ve'lkavôfiiO adındaki eseri, daha sonraki ilim adamlannca okunan ve okutulan ve oldukça yaygınlaşan bir eser olmuştur. et-Tibrizl'nin Nizarniye Medreselerinde edebiyat derslerinin yegane hocası olduğu göz önünde bulundurulursa, ariizla ilgili bu eserinin bu alanda önemli bir yeri olacağı muhakkaktır. Üzerinde, şerh, başiye vs. pek çok çalışmanın yapılmış olması da bunu göstermektedir.
Ariiz alanında yaygın olan diğer bir eser de Ziyaurldin Ebu Muhammed Abdullah elHazrect (öl. 626/1229)'nin el-Kasidetu'r-rfimize veya el-Kasidetu'l-Haueciyye adlı ariiz ve kafıye konusunu işleyen kasidedir. Bu kasidenin.üzerinde de şerh ve başiye gibi pek çok çalışma yapılmıştır ll.
ez-Zencaru (öl.660/1262)'nin aruz, kafiye ve bedi'i sanatlar konusunda yazdığı Mi'yfiru'n-nuzzfir fl ulumi'l-eş'firi2 adındaki eseri de bunlardan biridir. ez-Zencaru, elHaill 'den aktarılan şahid beyiderden başka yeni şahitler getiren Tibrizi' nin metodunu takip ettiğini açıkça belirtmese de bundan etkilendiği eserinden anlaşılmaktadır.
Daha sonraki döneıiı.lerde, değişik alanlarda olduğu gibi arOz konusunda da eser vermiş olan İbnu'd-Demiinllni(Muhammed b. EbiBekr) (öl. 827/1424)'yi görmekteyiz. İbnu'd-Demiimini'nin, Cevfihiru'l-buhur adında kendisinin telif ettiği arOz konulu eserinden başka el-Uyunu'l-jfihire el-gfimize alfi habiiya'r-Rfimizei3 adındaki eseriyle de Hazred'nin eseri üzerinde çalıştığı anlaşılmaktadır.
Kısaca anlaşıldığı gibi, Haill b. Ahmed'den sonra arOz konusunda yapılan çalışmalar genellikle, belirli bir düzeye ulaşmış olan bilgilerin daha tertipli ve daha açık hale getirilmesi şeklinde olmuşturl4. Diğer bir ifadeyle ill.!IX. yüzyıldan itibaren, bu zamana kadar tespit edilmiş olan on altı balıirdeki kalıplar artık ariizun esası olarak kabul edilmiş ve bundan sonraki çalışmalar, ariizun daha kolay öğretilir veya anlaşılır olması yönünde yapılınıştır.
Ariizla ilgi yapılan çalışmalarda genel olarak arOz ve kafıye ilimlerinin üstadı olarak anılan Halil b. Ahmed'in uyguladığı metot takip edilmiştir. el-Haill'in tespit ettiği ölçülere delil olarak getirdiği şiirlerin büyük bir kısmı ileri gelen Arap şairlerine ait olup, ariizla ilgilenen diğer ilim adamlarının büyük çoğunluğunun da bu şiirleri delil olarak kullandığı anlaşılmaktadır. Örneğin ei-Haill'den sonra bu ilimle yakından ilgilenen elAhfeş el-Evsat'ın "Halil'in dile getirdiği şeylerin hepsi böyledir" lS mealindeki sözlerinden.bıi konuda Haill b. Ahmed'in takip edildiği anlaşılmaktadır.
ARUZU'L-ENDELUSI Yapılan bu çalışmalar içerisinde bizim ele aldığımız ve neşre hazırladığımız eser, da
ha çok Aruzu'l-Endelusi (Endelusi'nin Ariizu) adıyla tanınan eserdir. Bu eserin müellifı,
268 Doç. Dr. Selami BA~RCI ·------EKEV AKADEMİ DERGİBİ 1 Prof. Dr. M Sa di Ç6GENLI
sadece el-Endelusi nisbesiyle veya Ebu'/-Ceyş lakabıyla ünlü, V./XI. asırda yaşamış EbU Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Ensari el-Endelusi (öl. 459/1065)'dir. Kendi adına nisbetle Arfizu'l-Endelusi olarak tanınan eserinin ismi kaynaklarda Aruzu Endelusi veya el-Arfi::.u'l-Ende/usi şeklinde de geçmektedir. Gerek klasik dönem ilim adamlan arasında gerekse Osmanlı döneminde medreselerde okunmuş ve okutulmuş olması, aynı zamanda eser üzerinde bir hayli şerh, haşiye vs. çalışmalar yapılmış olması bu eserin önemini ortaya koymaktadır. Ancak bu kadar önem arzeden bu eserin gerek kendisi gerekse müellifi hakkında kaynaklarda fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Buna rağmen eserltı bu kadar yaygınlaşması ve meşhur olması, eserin kısa ve öz oluşu ve Nihat Çetin'in ifadesiyle "pratiğe yönelik ve konulan tartışmaya girmeden" ele almasından kaynaklandığı sanılmaktadır. Bundan dolayı ilim adamlan arasında tutulmuş ve bir hayli yaygınlaşmış olan Endelusi'nin bu eseril6, gerek kendinden önce gerekse kendinden sonra gelen ilim adamlarını kıskandıracak bir şekilde meşhur olmuşturl7. Bu eser üzerine bir hayli şerh ve başiye yapılmıştır. Bunlardan biri de Osmanlı ruimlerinden Muhsin el-Kayseri (öl. 872/l467)'ninl8 yaptığı şerhtir. Eserin kendisi gibi Muhsin el-Kayserinin yaptığı bu şerh de oldukça yaygınlaşmış ve Osmanlı medreselerinden okuiımuş ve okutulmuştur. Yayınladığımıı: metninde bulunan dipnot şeklindeki açıklamalan da bu şerhten yararlanarak verdik.
Müellif, daha önceki Arfiz eserlerinde yapılanın aksine, mesela Tibrizi ve Cevherinin yıc>ptığı gibi, örnekleri geleneksel şahid beyitlerle vermek, yani konuyu eski Arap şairlerine ait şiirlerden alınan örneklerlel9 açıklamak yerine, kendisinin nazmettiği beyitlerle anlatmaya çalışmış ve yaptığı bu yenilikleri eserinin mukaddimesinde kısaca dile getirmiştir. Bunlar, e_serin metni ve verdiğimiz şerhle birlikte okunduğunda kolayca anlaşılacaktır.
Sonuç:
el-Endelusi, arfizla ilgili olan bu eserini, daha önce tespit edilmiş ve belirli bir standarda ulaşmış olan arfizun esasını tartışmalardan uzak, sadece öğretmeye yönelik olarak hazırladığı için gerek üslubu gerekse metodu bakımından bir takım yenilikler yapmıştır. Belirtildiği gibi, örnek beyiderini kendisi nazmetmiş ve söz konusu terimierin daha kolay akılda tutulması için kısaltına veya anlamlı bir cümle oluşturacak şekilde yapılandırmaya gitmiştir.
16) Yayma esas aldığımız bu eserin baskısı, İstanbul (İsmail Hakkı Efendi Matbaası), tsz. dir. Başka baskılan da bulunmaktadır.
17) Çetin M. Nihad, "Ariiz", DlA, III, 429.
18) Hayatı için bakz. Hediyyetu'/-/irifin, I, 620; Bursalı, Mehmed Tahir, Os11Ulllll Müellifleri, I-III, İstanbul, matba'a-i amire, 1333- 1342, I, 351; Mu'cemu'/-Mu'e//ifin, VI, 172. Muhsinel-Kayseri'nin eseri "Muhsin e/-Kayseri'a/e'/-Ende/ust" adıyla, İstanbul'da (İbrahim Efendi Matbaası, tsz.) basılmıştır.