1 Adam Edward Szczepanowski Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku EGZOGENNE I ENDOGENNE DETERMINANTY ROZWOJU TURYSTYKI W REGIONIE NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO Streszczenie: Region jest ważnym przedmiotem badań ze względu na występujące, a często pogłębiające się zapóźnienia rozwojowe, na które wskazuje m.in. Unia Europejska. W pierwszej części artykułu przedstawiono istotę, rodzaje i rolę regionów w rozwoju społeczno- gospodarczym kraju ze szczególnym uwzględnieniem sektora turystycznego. Druga część opracowania skupia się na wskazaniu najistotniejszych egzogennych i endogennych determinantów rozwoju turystyki w województwie podlaskim, które posiada wysoki potencjał walorów przyrodniczo - kulturowych. Wyłonienia najważniejszych czynników do badań pilotażowych przeprowadzonych w województwie podlaskim w 2013 r. we wszystkich powiatach regionu, dokonano na podstawie studium literatury przedmiotu oraz dokumentów strategicznych w zakresie rozwoju turystyki w regionach. Z badań dotyczących czynników rozwoju turystyki w województwie podlaskim wynika, że w samorządach gminnych większą wagę przywiązuje się do czynników endogennych niż do czynników egzogennych. Wśród czynników endogennych najwieksze znaczenie w zdynamizowaniu rozwoju turystyki w regionie przypisano następującym czynnikom: racjonalne gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego, występowanie i wykorzystanie dóbr kultury dla rozwoju turystyki, wzrost przedsiebiorczości właścicieli bazy turystycznej, poprawa konkurencyjności technicznej obiektów noclegowych, gastronomicznych i około turystycznych. Dużą wagę przywiązuje się też do aktywności i kreatywności władz samorządowych. Spośród grupy czynników egzogennych, które mają wpływ na rozwój turystyki w regionie, najważniejszym czynnikiem (determinantem) jest rozwój i doskonalenie infrastruktury transportowej. Na kolejnych pozycjach wskazano następujące czynniki: wsparcie zewnętrzne (w tym środki pomocowe UE), prowadzenie odpowiedniej polityki budżetowej, finansowej i kredytowej przez państwo, stymulowanie produkcji zdrowej żywności, oraz warunki związane z sytuacją makroekonomiczną (głównie wzrostem gospodarczym) kraju. Abstrakt: Słowa kluczowe: region, turystyka, czynniki rozwoju Wstęp Rozwój społeczno- gospodarczy kraju, na który mają wpływ liczne czynniki o charakterze endogennym i egzogennym, dokonuje się w regionach. Rozwój ten określany jest w literaturze przedmiotu jako rozwój regionalny. Jest on definiowany poprzez pryzmat zmian w strukturze gospodarczej regionu, jego potencjale gospodarczym, środowisku przyrodniczym, infrastrukturze, zagospodarowaniu przestrzennym oraz poziomie i jakości życia jego mieszkańców 1 . W rozwoju współczesnej Europy i świata obserwuje się w ostatnich latach rosnące dysproporcje przestrzenne, zróżnicowanie międzyregionalne 2 , prowadzące do polaryzacji, czyli bogacenia się wysoko rozwiniętych państw i regionów oraz ubożenia słabszych. Wiele regionów boryka się z problemem niskiej dynamiki rozwoju. Są to najczęściej regiony nieuprzemysłowione, które w wielu przypadkach cechują się dużym potencjałem walorów przyrodniczych tj.: czystym środowiskiem, dużą ilością lasów, naturalnych zbiorników wodnych, obszarów chronionych itp. Jedną z dźwigni rozwoju tego typu regionów, wykorzystujących głównie endogeniczne zasoby danego obszaru może być rozwój turystyki. Znaczenie rozwoju turystyki podkreślane jest m.in. w dokumencie Rządowym „Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku”, wskazując, że jest ono istotnym impulsem dynamizującym rozwój społeczno - ekonomiczny kraju. Znaczenie rozwoju turystyki przejawia się w wysokiej zdolności do generowania nowych miejsc pracy, podnoszenia jakości życia lokalnych społeczności, podwyższania konkurencyjności regionów. Równocześnie, turystyka 1 T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999, s.44. 2 J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygocki, Region i jego rozwój w warunkach globalizacji, CEDEWU.PL Wydawnictwa Fachowe, Warszawa2012, s.45. IX Kongres Ekonomistów Polskich
12
Embed
EGZOGENNE I ENDOGENNE DETERMINANTY ROZWOJU … Adam Edward/Szczepanowski... · 1 Adam Edward Szczepanowski Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku EGZOGENNE I ENDOGENNE
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1
Adam Edward Szczepanowski
Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku
EGZOGENNE I ENDOGENNE DETERMINANTY
ROZWOJU TURYSTYKI W REGIONIE
NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO
Streszczenie: Region jest ważnym przedmiotem badań ze względu na występujące, a często pogłębiające się
zapóźnienia rozwojowe, na które wskazuje m.in. Unia Europejska. W pierwszej części artykułu przedstawiono istotę,
rodzaje i rolę regionów w rozwoju społeczno- gospodarczym kraju ze szczególnym uwzględnieniem sektora
turystycznego. Druga część opracowania skupia się na wskazaniu najistotniejszych egzogennych i endogennych
determinantów rozwoju turystyki w województwie podlaskim, które posiada wysoki potencjał walorów przyrodniczo-
kulturowych. Wyłonienia najważniejszych czynników do badań pilotażowych przeprowadzonych w województwie
podlaskim w 2013 r. we wszystkich powiatach regionu, dokonano na podstawie studium literatury przedmiotu oraz
dokumentów strategicznych w zakresie rozwoju turystyki w regionach.
Z badań dotyczących czynników rozwoju turystyki w województwie podlaskim wynika, że w samorządach
gminnych większą wagę przywiązuje się do czynników endogennych niż do czynników egzogennych. Wśród
czynników endogennych najwieksze znaczenie w zdynamizowaniu rozwoju turystyki w regionie przypisano
następującym czynnikom: racjonalne gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego, występowanie i
wykorzystanie dóbr kultury dla rozwoju turystyki, wzrost przedsiebiorczości właścicieli bazy turystycznej, poprawa
konkurencyjności technicznej obiektów noclegowych, gastronomicznych i około turystycznych. Dużą wagę
przywiązuje się też do aktywności i kreatywności władz samorządowych. Spośród grupy czynników egzogennych,
które mają wpływ na rozwój turystyki w regionie, najważniejszym czynnikiem (determinantem) jest rozwój i
doskonalenie infrastruktury transportowej. Na kolejnych pozycjach wskazano następujące czynniki: wsparcie
zewnętrzne (w tym środki pomocowe UE), prowadzenie odpowiedniej polityki budżetowej, finansowej i kredytowej
przez państwo, stymulowanie produkcji zdrowej żywności, oraz warunki związane z sytuacją makroekonomiczną
(głównie wzrostem gospodarczym) kraju.
Abstrakt:
Słowa kluczowe: region, turystyka, czynniki rozwoju
Wstęp
Rozwój społeczno- gospodarczy kraju, na który mają wpływ liczne czynniki o charakterze endogennym i
egzogennym, dokonuje się w regionach. Rozwój ten określany jest w literaturze przedmiotu jako rozwój regionalny.
Jest on definiowany poprzez pryzmat zmian w strukturze gospodarczej regionu, jego potencjale gospodarczym,
środowisku przyrodniczym, infrastrukturze, zagospodarowaniu przestrzennym oraz poziomie i jakości życia jego
mieszkańców1.
W rozwoju współczesnej Europy i świata obserwuje się w ostatnich latach rosnące dysproporcje przestrzenne,
zróżnicowanie międzyregionalne2, prowadzące do polaryzacji, czyli bogacenia się wysoko rozwiniętych państw i
regionów oraz ubożenia słabszych. Wiele regionów boryka się z problemem niskiej dynamiki rozwoju. Są to najczęściej
regiony nieuprzemysłowione, które w wielu przypadkach cechują się dużym potencjałem walorów przyrodniczych tj.:
czystym środowiskiem, dużą ilością lasów, naturalnych zbiorników wodnych, obszarów chronionych itp. Jedną z
dźwigni rozwoju tego typu regionów, wykorzystujących głównie endogeniczne zasoby danego obszaru może być
rozwój turystyki. Znaczenie rozwoju turystyki podkreślane jest m.in. w dokumencie Rządowym „Kierunki rozwoju
turystyki do 2015 roku”, wskazując, że jest ono istotnym impulsem dynamizującym rozwój społeczno- ekonomiczny
kraju. Znaczenie rozwoju turystyki przejawia się w wysokiej zdolności do generowania nowych miejsc pracy,
podnoszenia jakości życia lokalnych społeczności, podwyższania konkurencyjności regionów. Równocześnie, turystyka
1 T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999, s.44.
2 J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygocki, Region i jego rozwój w warunkach globalizacji, CEDEWU.PL
Wydawnictwa Fachowe, Warszawa2012, s.45.
IX Kongres Ekonomistów Polskich
2
przyczynia sie do odkrywania najcenniejszych zasobów kulturowych i środowiskowych, których eksponowanie
poprawia wewnętrzny i zewnętrzny wizerunek kraju, regionów oraz miejscowości3. Dlatego istnieje potrzeba
podejmowania analizy i wskazywania najważniejszych czynników rozwoju turystyki, które szczególnie w
zmieniających się warunkach makrootoczenia mają największy wpływ na rozwój regionów4.
Celem niniejszego artykułu jest próba określenia najważniejszych czynników (determinantów) rozwoju turystyki w
regionie, które będą uwzględniały współczesne uwarunkowania wynikające m.in. z sytuacji makroekonomicznej (w
tym z globalizacji), a także warunków wewnętrznych regionu (w tym m.in. jego zasobów naturalnych i
antropogenicznych). Analizę tych czynników określanych mianem egzogennych i endogennych dokonano na
podstawie badań pilotażowych dokonanych we wszystkich powiatach województwa podlaskiego w 2013 r.
1. Pojęcie i znaczenie regionu
Region jest obecnie jednym z ważnych i interesujących przedmiotów badań, a także obiektem zainteresowania
wielu dziedzin i dyscyplin naukowych. Pojęciem regionu posługują się przedstawiciele różnych dziedzin nauki w
odmiennych aspektach znaczeniowych, takich jak: geografia, politologia, socjologia, ekonomia5. Region w znaczeniu
ogólnym to wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar, odróżniający się od terenów przyległych określonymi cechami
naturalnymi lub nabytymi. Słowo „region” pochodzi od łac. Regio ~onis. W języku francuskim używa się [région], a
niemieckim [Region]6. Etymologicznie pojęcie regionu oznacza krainę.
Pojęcie regionu jako pierwszy zaadaptował do nauki, a zwłaszcza do geografii, francuski badacz Paweł Vidal de la
Blachę, który jest uznawany powszechnie za twórcę geografii regionalnej. Region w jego rozumieniu miał charakter
kompleksowy i bardziej opierał się na wzajemnych związkach wewnętrznych niż na różnicach z otoczeniem7. Obecnie
pojęciem regionu operuje większość dyscyplin naukowych z obszaru nauk społeczno- ekonomicznych8. Stąd
spotykamy kategorie regionów geograficznych, etnicznych, socjologicznych, politycznych, administracyjnych i innych.
Pojęcie regionu jest zawsze łączone z określonym terytorium, obszarem czy też przestrzenią rozumianą jako część
państwa, kontynentu czy świata. Determinantą wyróżniającą region są pewne specyficzne cechy fizyczno-geograficzne,
społeczno-ekonomiczne lub polityczne pozwalające na delimitację określonego obszaru9. Według R. Domańskiego
region w aspekcie ekonomii to: ,,ukształtowany lub kształtujący się układ ekonomiczny, którego elementy powiązane są
między sobą i ze środowiskiem przyrodniczym relacjami współwystępowania i współzależności, a z otoczeniem
zewnętrznym- relacjami współzależności o dużym nasileniu’’10
. Istotę zasobów regionu, które decydują o jego rozwoju
podkreśla również Z. Strzelecki11
.
Wzrost znaczenia regionów, który obserwujemy w ostatnich latach jest konsekwencją procesu słabnącej roli
państwa, zwanej erozją państwa narodowego12
. Często mówi się, że państwo jest organizmem politycznym zbyt dużym,
aby dostrzegać i skutecznie rozwiązywać lokalne, regionalne problemy. Państwo systematycznie zatraca swoją
autonomię przekazując swoje uprawnienia na wyższy, międzynarodowy oraz niższy, regionalny poziom13
. Przeniesienie
mocy decyzyjnych ze szczebla centralnego na szczebel regionalny14
wpływa na lepsze ekonomiczne wykorzystanie
potencjału regionalnego oraz pozwala szybciej i skuteczniej przeciwdziałać negatywnym konsekwencjom działalności
korporacji w warunkach narzuconych przez procesy globalizacji.
3 Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku, Rada Ministrów, Warszawa 2008, s. 3.
4 A.E. Szczepanowski, Czynniki rozwoju turystyki w regionie polski wschodniej, w: Wyzwania współczesnej polityki
turystycznej. Problemy polityki turystycznej, Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 259,
Wrocław 2012, s. 274-275. 5 W. Kosiedowski, Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regionalnego i lokalnego, Wyd. Dom Organizatora,
Toruń 2005, s. 11. 6 swo.pwn.pl, data wejścia [12.04.2012].
7 Vidal de la Blachę (1845-1919), opierając się na kompleksowych badaniach i obserwacjach prowadzonych na terenie
Francji (głównie południowo-wschodnia część kraju), za region przyjmował taki obszar, na którym doszło do
połączenia wszystkich kategorii bytów (przyroda, człowiek, gospodarka itd.), wzajemne ich dopasowanie i
przystosowanie do wspólnego życia, w: W. Wilczyński, Ewolucja pojęcia regionu w literaturze geograficznej,
„Rocznik Świętokrzyski”, Seria B - Nauki Przyrodnicze 1997 nr 24. 8 Por. J. Adamiak, W. Kosiedowski, A. Potoczek, B. Słowińska, Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym.
Problemy teorii i praktyki, TNOiK, Toruń 2001, s. 17. 9 J. Sala, Wpływ procesów globalizacji na region, „Prace Komisji Geografii Przemysłu”, Nr 10, Warszawa- Kraków
2008, s. 57. 10
R. Domański, Gospodarka przestrzenna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 23. 11
Z. Strzelecki, Gospodarka regionalna i lokalna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 79. 12
Szerzej na temat erozji państwa narodowego w: Ohmae K., The End of the Nation…, op. cit. 13
Hirst P., Thompson G., Cable V., 1995, Globalization and the Future of Nation State, „Economy and Society”, no 2. 14
Jednym z pierwszych krajów w którym regiony przejmowały zadania administracji rządowej była Francja. Szerzej na
ten temat w: Niewiadomski Z., Regionalizacja dla celów administracyjnych (na przykładzie wybranych krajów Europy
Zachodniej), w: Niewiadomski Z. (red.), Regionalizacja w Polsce w świetle doświadczeń zachodnioeuropejskich,
„Biuletyn PAN KPZK”, 1992, Z. 160, s. 28-29.
3
Docelowo realizowanym modelem integracji w krajach Unii Europejskiej jest idea "Europy regionów", w której to
właśnie regiony mają się stać podstawowym elementem europejskiej struktury. Obecnie przebija się bardziej wizja
państw federacyjnych i konfederacyjnych, czyli idea "Europy państw" - "Europy ojczyzn narodowych". Według opinii
Z. Chojnickiego i T. Czyża, w perspektywie europejskiej konsekwencje regionalizmu odnoszą się przede wszystkim do
stale zwiększającej się roli skali regionalnej w stosunku do krajowej (państwowej), w procesach różnicowania oraz
integrowania społeczeństw. Zmniejsza się też rola dyferencjacyjna państwa i jego granic w Europie Zachodniej. Na
skutek integracji zwiększyła się rola regionów w kształtowaniu struktury przestrzennej Europy i nadało im nowy
wymiar15
. Zjednoczona Europa nie ma być związkiem coraz słabszych państw, lecz związkiem coraz silniejszych
regionów, co jest według K. Ohame kończącą się epoką państw narodowych16
. Tylko taka konstrukcja polityczna
będzie skutecznie chronić zróżnicowanie kulturowe i etniczne Europy oraz promować gospodarkę regionalną.
Położenie akcentu na region pozwoli ożywić regiony najsłabiej rozwinięte, całymi wiekami zaniedbywane przez rządy
centralne. Regiony próbują wpływać na korzystne dla nich decyzje unijne. W niedalekiej przyszłości, w konfrontacji na
płaszczyźnie ekonomicznej z korporacjami transnarodowymi, mówiące jednym głosem regiony mogą stanowić siłę, z
którą będą się liczyły nawet najpotężniejsze korporacje17
. Rozwijające się badania regionalne
18 od końca XVIII w. narzuciły konieczność uporządkowania terminologii
związanej z regionem (w obrębie poszczególnych dyscyplin). Każda z nich stosuje własne, odmienne kryteria
definicyjne (cechy opisowe), a w następstwie tego- różny przebieg i rezultat (w postaci zasięgu) delimitacji. W celu
uzyskania możliwie najogólniejszej (uniwersalnej) definicji, która zadowoliłaby wszystkie dyscypliny, należy ustalić
takie cechy, które są wspólne dla systemów pojęciowych każdej z nich19
. Jedną z podstawowych cech jest
przestrzenność regionu. Druga wspólna dla różnych definicji cecha regionu to przyjęcie określonego, właściwego dla
danej dyscypliny parametru regionu, który jest konieczny dla jego delimitacji. Może to być parametr ilościowy lub
jakościowy, jednoczynnikowy lub wieloczynnikowy, zawsze jednak ustalony w ramach danej dyscypliny. Brak
zrozumienia tego implikuje już na wstępie problemy terminologiczne i interpretacyjne. Przykładem może być określona
przestrzeń, która dla geografa będzie stanowiła pewien region lub jego część, natomiast dla etnografa przestrzeń ta
może pokrywać się tylko w niewielkim stopniu. Region to obszar, w którym charakter części składowych i relacji
przestrzennych tworzy pewną jednolitą lub spójną całość. Całość jest wyodrębniona z większego obszaru za pomocą
specyficznych kryteriów. Wyodrębnienie dokonuje się w taki sposób: według jednego kryterium (np. region
wyodrębniony na podstawie gęstości zaludnienia), według wielu kryteriów (np. region wyodrębniony na podstawie
wartości produkcji przemysłowej i liczy ludności miejskiej), według zawartości struktury, określonej przez
współzależne dziedziny działalności ludzkiej na rozpatrywanym obszarze20
.
2. Cechy i rodzaje regionów
Region występuje zawsze w przestrzeni. Przyjmuje się, że A. Losch był pierwszym autorem, który dokonał próby
określenia zespołu cech wyodrębniających pewien obszar spośród całej przestrzeni21
. Region w ujęciu
przestrzennym22
zawiera w sobie obiekty i zjawiska odnotowane w rzeczywistej przestrzeni geograficznej. Wśród
geografów fizycznych, ale także ekonomicznych istnieje pogląd, że region jest to obszar, którego poszczególne części
posiadają możliwie wiele cech wspólnych i który wykazuje możliwie wiele różnic w stosunku do obszarów
otaczających. Dlatego określają oni region jako kompleks przyrodniczy (region naturalny) wyróżniany dzięki cechom,
15
Z. Chojnicki, T. Czyż, Region – regionalizacja – regionalizm, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 1992,
Rok LIV, 2, s. 12. 16
K .Ohmae, The End of the Nation-State: the Rise of Regional Economies, Simon and Schuster Inc., New York 1995,
p.32. 17
S. Sala, Wpływ procesów …, op. cit., s. 58. 18
Najwcześniejsze badania i ewaluacja funkcji regionów od pomocniczych planistycznych, poprzez administracyjne po
gospodarcze nastapiły we Francji i Belgii. Szerzej na ten temat w: J. Bagenard, L’organisation regionale (Li du 5 juillet
1972), Revue du Driot de la Sciente Politique nr 6/1973, s. 1417, G. Suomevins, Ętude sur regionalisme en Belgique et
a l’etranger, Bruyland 1973, s. 362-373. 19
A. Wallis, Socjologia przestrzeni, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1990, s. 41-42. 20
R. Domański, Gospodarka ..., op. cit., s. 110. 21
Przyjęte założenia A. Loscha pozwoliły na wyodrębnienie heksagonalnych obszarów upodabniających analizowaną
przestrzeń do plastra miodu. Niektóre z tych założeń są już nie do przyjęcia z punktu widzenia współczesności (np.
hipotetyczny, harmonijny rozkład ludności w przestrzeni), Szerzej na ten temat w: R.H. Funck, J. Kowalski,
Innovation. New Information Technologies and the Structure of Urban Regions, (w:) Spatial Context of Technological
Development, R. Cappellin, P. NiJ- kamp (red.), Gower Publishing Co., Brookfield 1990, s. 12-25. 22
Przestrzenne postrzeganie regionu było nakreślone przez amerykańskich geografów D. Whittlesseya i R. Hartshorna,
dla których region stanowił narzędzie badawcze do analizy i generalizacji przestrzennej. Wyodrębnili oni trzy rodzaje
regionów: proste (wyznaczone na podstawie jednej cechy, złożone (wyodrębnione na podstawie zespołu cech) i
całkowite (wyróżnione na podstawie pełnej treści wykorzystania danego obszaru przez człowieka). Region całkowity
jest zespołem powiązanych cech przyrodniczych i społecznych22
.
4
które z kolei wynikają z położenia, historii rozwoju oraz współczesnych procesów zmian środowiska geograficznego23
.
Region podlegał wyodrębnieniu na podstawie homogenicznych kryteriów fizycznych oraz środowiskowych24
.
Determinantą wyróżniającą region są pewne specyficzne cechy (np. parametry jakościowe), które mogą być
zastosowane do jego opisu oraz delimitacji określonego obszaru25
. Mogą to być cechy fizyczno- geograficzne,
społeczno- ekonomiczne lub polityczne, które wyróżniają go w pewnej strukturze, środowisku geograficznym,
zasobach ludzkich. Cechy różnicujące regiony można podzielić na dwie podstawowe grupy - naturalne i
antropogeniczne. Naturalne cechy to położenie geograficzne oraz cechy przyrody ożywionej i nieożywionej. Istotnymi
cechami antropogenicznymi bywają najczęściej odrębność językowa, religijna lub etniczna zamieszkującej region
społeczności oraz cechy lokalnej gospodarki. Odpowiednio do wyodrębnionych cech można dokonać podziału
regionów na:
- regiony naturalne (o wspólnych cechach fizycznogeograficznych, klimatycznych itp.),
- regiony kulturowe (o wspólnych cechach kulturowych),
- regiony ekonomiczne, zwane też gospodarczymi (o wspólnych centrach bądź powiązaniach gospodarczych),
- regiony administracyjne (wyodrębnione prawnie jednostki administracji terenowej).
Region naturalny określany jest jako zespół potencjalnych sił przyrody, któremu człowiek przez odpowiednie
użytkowanie może nadawać indywidualne piękno. Regiony fizyczno-geograficzne (naturalne) wyodrębniane są na
podstawie cech elementów środowiska geograficznego, takich jak; rzeźba terenu, szata roślinna, klimat. Regiony
naturalne stanowią terytorialną całość, cechuje je wewnętrzna jedność wynikająca ze wspólnoty rozwoju historycznego,
położenia geograficznego, jedności procesów geograficznych i przestrzennego powiązania oddzielnych części
składowych26
. Regiony te były obszarami homogenicznymi pod względem przyrodniczym lub obszarem o dominacji
określonego rodzaju działalności o charakterze strefowym, powierzchniowym27
.
Region kulturowy to terytorium określone poprzez odrębność lub ustrukturyzowanie cech kultury ludności stale je
zamieszkującej. Terminu tego używa się przy podziale danego terytorium narodowego na obszary grup etnograficznych
lub regionalnych, a także przy określeniu łącznie terytoriów narodowych kilku narodów, których kultury mają cechy
wspólne. Terminu tego nie używa się przy określaniu terytorium narodowego czy też przy opisywaniu odrębności
kultury danego narodu28
. W Polsce istniej wiele regionów kulturowych, w obrębie których stale kultywuje się tradycje.
Często nazywa się je „małymi ojczyznami”, co świadczy o zjednoczeniu społeczności danego obszaru. Kultura regionu
jest więc wspólnotą „małych ojczyzn” wyodrębniającą się spośród innych regionów. W regionie kulturowym bierze się
pod uwagę partycypację mieszkańców we wspólnym zasobie kultury, dającym się porównać z centrum („kanonem”)
kultury narodowej. Możemy wówczas mówić o regionie etnograficznm, który wyróżnia się ze względu na specyfikę
tradycyjnej kultury ludowej (szczególnie folkloru i kultury materialnej), np. Kurpiowszczyzna. Regiony kulturowe mają
szczególne znaczenie dla turystyki, ponieważ przyciągają swą specyfiką kulturową pozostawioną przez poprzednie i
obecne pokolenia. Jest to dziedzictwo kulturowe (materialne i duchowe) określane jako swego rodzaju kod genetyczny-
oddziedziczony po przodkach, który w prawidłowo ukształtowanym środowisku ma szansę na rozwój29
.
Region ekonomiczny, zwany także gospodarczym (np. w anglojęzycznej literaturze przedmiotu) kształtuje się przez
działalność gospodarczą i kulturową człowieka, przy czym charakteryzuje się większą skalą wewnętrznych powiązań
gospodarki niż powiązań zewnętrznych, lub występowaniem danej działalności gospodarczej w innej formie i
intensywności niż na obszarach otaczających30
. Pojęcie regionu ekonomicznego ma ponad sto definicji, dlatego jest
pojęciem wieloznacznym i niekiedy kontrowersyjnym. W literaturze ekonomiczno-geograficznej i ekonomicznej
traktowane jest dwojako, jako obiektywna kategoria gospodarczo-przestrzenna i jako pojęcie intelektualne. W grupie
definicji gospodarczych spotykamy się z trzema głównymi rodzajami pojęć31
:
region to obszar jednorodny, którego poszczególne części mają możliwie wiele wspólnych cech i który
wykazuje wiele różnic w stosunku do obszarów otaczających,
region to obszar ciążeń i powiązań funkcjonalnych, usługowych, produkcyjnych i innych,
23
S. Berezowski, Regionalizacja gospodarcza, w: S. Berezowski (red.), Geografia ekonomiczna Polski, Wydawnictwo
PWN, Warszawa 1978, s. 425. 24
J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 21-29. 25
J. Sala, Wpływ procesów globalizacji na region, „Prace Komisji Geografii Przemysłu”, Nr 10, Warszawa- Kraków
2008, s. 57. 26
A. Isaczenko, Osnowy landszaftowiedienija i fizikograficzeskogo racjonirowanija, Moskwa 1965, s. 234. 27
Region strefowy, powierzchniowy, homogeniczny to określenia stosowane zamiennie w ramach najstarszej
historycznie koncepcji regionu. Szerzej na ten temat w: K. Kuciński, Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny SGH,
Warszawa 2002, s. 176. 28
K. Kwaśniewski: Słownik etnologiczny : terminy ogólne. Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa-Poznań,
1987, s. 304. 29
M. Woźniczko, T. Jędrysiak, Wioski etnograficzne przyszłością zachowania dziedzictwa kulturowego, w: Kultura i
turystyka – wspólne korzenie, B. Włodarczyk, B. Krakowiak (red.), Wydawnictwo Regionalna Organizacja Turystyczna
Województwa Łódzkiego, Łódź, 2012, s. 139. 30
Encyklopedia.pwn.pl 31
Z. Zioło, Regionalizacja w Polsce w świetle doświadczeń zachodnioeuropejskich, „Biuletyn PAN KPZK”, 1992, Z.
160, s. 74.
5
region to terytorialnie wykształcony kompleks (system) produkcyjno- usługowy.
Trzeciej grupie definicji regionu ekonomicznego odpowiada definicja A. Fajferka, według której region
ekonomiczny to region geograficzo-ekonomiczny stanowiący terytorialny kompleks produkcyjno-usługowy,
wyróżniający się od otaczających go obszarów swoistymi formami zagospodarowania”32
. Autor dodaje też, że region
tego typu jest kategorią ekonomiczną, podlegającą ciągłym zmianom. Podobną definicję przedstawia B. Mayer, według
której region ekonomiczny jest obszarem zwartym przestrzenne i jest częścią terytorium większego, powiązanego z
innymi, spójnego wewnętrznie i stanowi komplekso- przestrzennych o określonym profilu gospodarczym33
.
Charakteryzuje się on określoną specjalizacją gospodarczą, będącą wynikiem wykorzystania endo- i egzogenicznych
czynników rozwoju. Takie definiowanie regionu ekonomicznego spełnia warunki ujęcia systemowego. Według R.
Domańskiego region w aspekcie ekonomii to: ,,ukształtowany lub kształtujący się układ ekonomiczny, którego
elementy powiązane są między sobą i ze środowiskiem przyrodniczym relacjami współwystępowania i
współzależności, a z otoczeniem zewnętrznym- relacjami współzależności o dużym nasileniu’’34
. Podkreśla się tu rolę
zasobów (w tym przyrodniczych). Również Z. Strzelecki podkreśla istotę zasobów regionu, które decydują o jego
rozwoju. Składają się na nie rzeczy bądź wartości intelektualne wykorzystywane do produkcji dóbr i usług w regionie35
,
a więc: ziemia, praca (zasoby ludzkie), kapitał (dobra inwestycyjne), technologia (wiedza, jak zasoby mogą być łączone
w produktywny sposób) oraz przedsiębiorczość. W ostatnich dziesięcioleciach oddziaływania poszczególnych rodzajów
zasobów na gospodarkę regionalną uległy zmianie- zdecydowanie zmniejszyła się rola ziemi, a wzrosła wiedzy,
technologii (głównie informatycznych) i przedsiębiorczości36
.
W ostatnich dziesięcioleciach pojęcie regionu używa się coraz częściej dla obszarów przekształconych przez
człowieka, mając przy tym na względzie nazwę regionu ekonomicznego, który jest związany silnie z gospodarczą
aktywnością człowieka. Rozwój gospodarczy, zmiana charakteru przestrzeni i funkcji danego obszaru przyczyniają się
do nadania danemu regionowi zupełnie nowych cech jakościowych. Na przykład wzrostowi poziomu rozwoju
gospodarczego państw i ich części towarzyszyło wprowadzenie pojęcia regionu uniwersalnego (heterogenicznego),
którego specyfika wynikała z występowania wielu, a nawet wszystkich cech gospodarczych wspólnych na danym
obszarze37
.
Region można także zdefiniować jako jednostkę administracyjną, której wyodrębnienie wynika z podziału
terytorialnego państwa. Taki region uznawany jest jako region administracyjny. Przeciwni takiemu sposobowi
delimitacji są zwolennicy obiektywnie występujących więzi na różnych płaszczyznach przestrzennych, które
niekoniecznie muszą być tożsame z podziałami administracyjnymi38
. Jednak regiony administracyjne często pojawiają
się w badaniach naukowych z względów czysto pragmatycznych. Uznanie ich istnienia ułatwia bowiem prowadzenie
analiz na podstawie dostępnych danych statystycznych lub dzięki istniejącej strukturze władzy samorządowej, która
wyznacza zakres obowiązków i kompetencji w regionie39
. Dlatego najkorzystniej byłoby, gdyby pomiędzy podziałem
administracyjnym i podziałem rzeczywistym istniała jak najdalej idąca zbieżność, co uważa się za jeden z
podstawowych wyznaczników sprawności działania państwa40
. Jest to jednak bardzo trudne w funkcjonowaniu
poszczególnych państw ponieważ uwarunkowane to jest często historycznymi zaszłościami (tradycją) lub trwającymi
wojnami np. na tle etnicznym. Regionami administracyjne posiadają relatywnie dużą powierzchnię i znaczną liczbę
ludności. Powinne one być w jak największym stopniu jednolite z punktu widzenia gospodarczego, społecznego i
kulturowego, co zapewnia prowadzenie odpowiedniej do potrzeb polityki gospodarczej, społecznej i kulturalnej przez
32
A. Fajferek, Region ekonomiczny i metody analizy regionalnej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
1966, s. 11. 33
B. Mayer, Gospodarka przestrzenna. Mechanizmy rozwoju, teorie i systemy, PTO, Szczecin 1999, s. 115. 34
R. Domański, Gospodarka przestrzenna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 23. 35
Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Kosiedowski W., Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regionalnego i lokalnego, Wyd. Dom Organizatora, Toruń
2005.
Kosiedowski W., Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym, w: Gospodarka regionalna i lokalna, Wyd. Naukowe
PWN, Warszawa 2008. Kuciński K., Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny SGH, Warszawa 2002.
Kudłacz T., Programowanie rozwoju regionalnego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999.
Kwaśniewski K., Słownik etnologiczny : terminy ogólne. Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa-Poznań, 1987.
Maciołek M., Region - problemy z delimitacją, nieporozumienia i zagrożenia, „Wspólnota" 1991, nr 36.
Mayer B., Gospodarka przestrzenna. Mechanizmy rozwoju, teorie i systemy, PTO, Szczecin 1999.
Niewiadomski Z., Regionalizacja dla celów administracyjnych (na przykładzie wybranych krajów Europy Zachodniej),
w: Niewiadomski Z. (red.), Regionalizacja w Polsce w świetle doświadczeń zachodnioeuropejskich, „Biuletyn PAN
KPZK”, 1992, Z. 160.
Ohmae K ., The End of the Nation-State: the Rise of Regional Economies, Simon and Schuster Inc., New York 1995.
Sala J., Wpływ procesów globalizacji na region, „Prace Komisji Geografii Przemysłu”, Nr 10, Warszawa- Kraków
2008.
Strzelecki Z., Gospodarka regionalna i lokalna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Szczepanowski A.E., Czynniki rozwoju turystyki w regionie polski wschodniej, w: Wyzwania współczesnej polityki
turystycznej. Problemy polityki turystycznej, Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 259,
Wrocław 2012.
Szczepanowski, A. E. Walory i atrakcje turystyczne województwa podlaskiego. Tom I. Walory przyrodnicze, Wyd.
Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2011.
Szczepanowski A. E., Walory i atrakcje turystyczne województwa podlaskiego. Tom II. Atrakcje kulturowe, Wyd.
Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2013.
Wallis A., Socjologia przestrzeni, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1990. Whittlesey D., The regional concept and the regional method, w: P.E. James, C.F. Jones (red.), American Geography
Inwentory and Prospect, Syracuse Uniwersity Press, New York 1954.Wilczyński W., Ewolucja pojęcia regionu w
literaturze geograficznej, „Rocznik Świętokrzyski”, Seria B - Nauki Przyrodnicze 1997 nr 24.
Woźniczko M., Jędrysiak T., Wioski etnograficzne przyszłością zachowania dziedzictwa kulturowego, w: Kultura i
turystyka – wspólne korzenie, B. Włodarczyk, B. Krakowiak (red.), Wydawnictwo Regionalna Organizacja Turystyczna
Województwa Łódzkiego, Łódź, 2012.
Zioło Z., Regionalizacja w Polsce w świetle doświadczeń zachodnioeuropejskich, „Biuletyn PAN KPZK”, 1992, Z.