Edinburg BosWeb.pdf

Pomirenje i izgradnja povjerenja u Bosni i Hercegovini

Ispitivanje javnih stavova u etiri grada i regiona

Sarajevo, 2012.

Banja Luka

Bugojno

Sarajevo

Mostar

Autori:

G e org e Wil k e sAna Kubu ri G ora zd And r e jZ o ri c a Kub u r iM ark o An toni o B rkiM u ham ed J u siZ l atib orka P opov M o min ov i

3


Ispitivanje javnih stavova u etiri grada i regiona Banja Luka, Bugojno, Mostar i Sarajevo

Sarajevo, 2012.


4

Pomirenje i izgradnja povjerenja u Bosni i Hercegovini Ispitivanje javnih stavova u etiri grada i regiona: Banja Luka, Bugojno, Mostar i Sarajevo

Naslov originala:Reconciliation and Trust Building in Bosnia-HerzegovinaA Survey of Popular Attitudes in Four Cities and Regions: Banja Luka, Bugojno, Mostar and Sarajevo

Autori:G e org e Wil k e s, Uni ve rzitet u Edinburgu;Ana Kubu ri , Uni ve rzitet u Beogradu;G ora zd And r e j, Univerzitet u Exeteru;Z o ri c a Kub u r i, U niv erzitet u Novom Sadu;M ark o An toni o B rki, Univerzitet Hercegovina;M u ham ed J u si, islamski teolog, Bugojno;Z l atib orka P opov M o min ov i, U n iverzitet u Istonom Sarajevu.

Recenzenti: Akademik prof. dr. Ivan Cvitkovi Prof. dr Jolyon Mitchell Prof. dr Milan Vukomanovi Dr Vahdet Alemi

Prevodilac: Sonja uki

Lektor i korektor: Mersiha Jusi

Dizajn korica: Marija i Marko Borovi

Urednik: Zlatiborka Popov Mominovi

Izdavai: CEIR Centar za empirijska istraivanja religije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo i Project on Religion and Ethics in the Making of War and Peace, The University of Edinburgh

Za izdavaa: Ratko Kuburi

Godina izdavanja: 2012.

tampa: tamparija Fojnica, Fojnica

Tira: 100 primjeraka

P roj e k at Re lig ija i e ti ka u r a t u i s tv ara nju mi r a Uni ve r z it e t a u E dinb u r g u i Centra za empirijska istraivanja religije u Bosni i Hercegovini. Sv a p r a va zad r ana. Ov aj i z vjet a j mo e biti um n oa v an u obr azov n e svrhe samo ukoliko sadri obavjetenje o autorskim pravima.

P roj e k at Re lig ija i e ti ka u r atu i stv a r anj u mira j e osmi ljen u c i lj u pr omo cije ak ad ems k i h ist r a iv anja o p ita njima k o ja i skrs a v aju u ko n fl i ktni m i pos tkon fl ikt nim si tuac ij ama , na r o ito t a mo gdje se suk o b o s lanja na rel i gij u. Takoe, promovie razmjenu izmeu naunih radnika koji rade na pitanjima etike u svom radu na izgradnji mira, huma-nitarnim poslovima, kao i vojnih lica zainteresovanih za izgradnju i ouvanje mira. Za vi e i nfo r m acija, pogledati: http://relwar.org, www.ceir.co.rs

ISBN 978-9958-1981-5-1

5

Sadraj

Sadraj

1. Saetak .................................................................................................................................. 7

Stavovi o pomirenju i izgradnji povjerenja u sva etiri regiona ......................................... 7

Razlike povezane sa biografskom pozadinom ispitanika ................................................... 7

2. Nacrt studije.......................................................................................................................... 9

3. Detaljniji zakljuci studije o stavovima javnosti ................................................................................. 11

Odgovori na nivou drave ................................................................................................... 11

Snana podrka procesu izgradnje povjerenja ........................................................... 11

Ciljevi procesa izgradnje povjerenja ........................................................................... 11

Ko treba da vodi takav proces? Gdje bi se on trebao odvijati? .................................. 13

Korelacije izmeu odgovora u anketi i line biografske pozadine ispitanika....................... 14

Javni stavovi o religiji utjecali su na stavove o pomirenju .......................................... 15

Utjecaj aktivnosti ispitanika u okviru vjerske zajednice na stavove o pomirenju ....... 18

Mjesto prebivalita ispitanika bilo je znaajan faktor u razlikama u miljenju o ulozi vjerskih lidera, politiara i uloge prolosti u pomirenju ................................................. 20

Etnika/nacionalna identifikacija ............................................................................... 21

Starosna dob .............................................................................................................. 23

Spol ............................................................................................................................ 24

Obrazovanje ............................................................................................................... 25

Ratno iskustvo ............................................................................................................ 26

4. Literatura ............................................................................................................................. 29


6

7

1. Saetak

1. SaetakPodaci su dobiveni iz 616 popunjenih upitnika. Ispitanici su proporcionalno zastupljeni prema nacionalnom porijeklu u svakom od etiri regiona u Bosni i Herzegovini: Banja Luka, Bugojno, Mostar i Sarajevo.

Stavovi o pomirenju i izgradnji povjerenja u sva etiri regiona

. Mir, izgradnja povjerenja i pomirenje su vani ciljevi: 88,2% ispitanika potvrdilo je da e pro-ces izgradnje povjerenja i iskrenih odnosa biti vaan za budunost Bosne i Hercegovine.

B. Proces izgradnje povjerenja usmjeren na budunost dobio je daleko veu podrku nego pro-ces fokusiran na prolost. Meutim, priblino polovina ispitanika bila je uvjerena da je javno priznanje zloina iz prolosti vano za uspostavljanje povjerenja javnosti prema politiarima.

C. Pomirenje i izgradnja povjerenja su odgovornost irokog spektra drutvenih grupa:

Uitelji i obrazovne ustanove smatraju se najvanijim za izgradnju povjerenja.

Nenacionalisti i ene su u velikoj mjeri ocijenjeni kao vani na nivou drave, ali ne i na lokal-nom nivou.

Vjerski lideri se smatraju vanim na lokalnom nivou, ali su miljenja o njihovoj nacionalnoj vanosti otro podijeljena. Vanost ukljuivanja ljudi iskreno predanih vjeri nije bilo sporno, ali ga je potvrdila samo polovina ispitanika.

Razlike povezane sa biografskom pozadinom ispitanika

A. Najupeatljivije razlike u stavu prema pomirenju nisu podijelile Hrvate, Bonjake i Srbe meu ispitanicima, niti ispitanike iz razliitih gradova, podijelile su, pak, odgovore date od strane ve-inskog stanovnitva od odgovora datih od strane ispitanika koji su u manjini u tim gradovima. U svim gradovima, pripadnici veinskog stanovnitva su izrazili vee povjerenje u ishod procesa pomirenja podranog od strane javnih ustanova i javnih linosti, nego pripadnici manjinskog stanovnitva, kao i vei znaaj uloge vjerskih zajednica i ena, u odnosu na ove kategorije ispi-tanika koji su bili pripadnici manjinskog stanovnitva.

B. to je vei nivo iskazane vjerske predanosti i aktivnosti ispitanika, vea je bila i vjerovatnoa da e iskazati i vjeru u vrijednost procesa pomirenja.

C. Ispitanici u etiri grada dali su prilino razliite odgovore o vanosti politikog i vjerskog do-prinosa u procesu pomirenja, kao i o vanosti ratnog nasljea u procesu pomirenja.

D. Iskustvo steeno u toku rata utjecalo je na stavove o vanosti procesa pomirenja, ali ne i na odgovore na pitanja o nainu na koji bi se do njega trebalo doi. Vojnici i civili su pripisali vei znaaj procesu pomirenja u odnosu na one koji su bili izbjeglice ili one koji su svoju ulogu u toku rata oznaili kao sve od navedenog ili nita od navedenog.


8

9

2. Nacrt studije

2. Nacrt studijeIspitivanje su u novembru 2011. godine pro-veli timovi u Sarajevu, Mostaru, Bugojnu i Banja Luci, koji su odabrani kao vei gradovi karakteristinih regiona Bosne i Hercegovine. Etiko opravdanje za sve aspekte nacrta i na-ina provoenja istraivanja odobrio je za to zadueni Komitet za etiku istraivanja na Uni-verzitetu u Edinburgu.

Istraivanje je uraeno na uzorku od 616 is-pitanika koji su skoro ravnomjerno raspodi-jeljeni u okviru tri glavne etnike grupe, kao i u okviru starosnih grupa, prema spolu i lo-kalitetu. Stoga ovo istraivanje ne odraava u potpunosti stajalita stanovnitva Bosne i Her-cegovine u skladu sa proporcijama bonja-kog, hrvatskog i srpskog stanovnitva, koje su u protekloj deceniji procijenjene na 4548%, 14,315% i 3637,9%, respektivno. Kao to e se u nastavku vidjeti u okviru detaljne diskusije o znaajnim regionalnim razmimoilaenjima unutar svake od tri glavne etnike grupe, istra-ivanje koje bi na osnovu odabranih uzoraka generaliziralo stavove shodno proporcijama u stanovnitvu ne bi sa sigurnou dalo pre-cizniju sliku opeg miljenja u BiH. Istraivaki tim teio je to priblinijem odnosu Bonjaka, Hrvata i Srba na svakom od etiri lokaliteta, koliko je to bilo mogue, u cilju odslikavanja stavova manjinskog stanovnitva, jednako kao i miljenja veinskog. Broj Srba u Mostaru i Bugojnu, kao i Bonjaka i Hrvata u Banja Luci, vrlo je mali. Srpski ispitanici su pronaeni u selima oko Mostara, kao i samom gradu. Dva ispitanika iz sela Petrievac (vrlo blizu Banja Luke) bili su ukljueni u ispitivanje u Banja Luci, iako je inae dovoljan broj bonjakih i hrvatskih ispitanika pronaen u samoj Banja Luci. Vrlo je mali broj Srba i dalje u Bugojnu, kao i u samom regionu Srednje Bosne u Fede-raciji Bosne i Hercegovine. Kako bi se dobila slika o miljenju Srba u tom regionu, pronae-

no je 38 ispitanika u gradovima koji se nalaze u njegovoj blizini.

Ispitanicima se prilazilo na javnim mjestima sa molbom da svojeruno na dobrovoljnoj os-novi popune pismeni upitnik, u verzijama na bosanskom, hrvatskom i srpskom jeziku. Ispi-tanici nisu bili obavezni da odgovore na sva pitanja i ostali su anonimni. Dobili su mogu-nost da se ne identificiraju ni sa jednom od tri slubene etnike grupe (0,8% izabralo ovu opciju), ili da odaberu neku drugu nacionalnu pripadnost (1,7%).

Ovo istraivanje je osmiljeno tako da obuhva-ti pitanja o utjecaju linih okolnosti na stavove prema pomirenju i izgradnji povjerenja, obra-ajui veu panju na niz faktora koji su u igri, nego to je to bio sluaj u prethodnim istrai-vanjima. Pitanja su se odnosila na iri spektar oblika i ciljeva tranzicijske pravde i pomirenja nego to se dosad pokualo. Podaci iz istrai-vanja se stoga odnose na rasprave o tome da li proces izgradnje povjerenja treba da bude povezan sa politikim i vjerskim elitama, sa historijskim presudama uz izvinjenje aktuel-nih lidera, sa pomirenjem, sa drutvenom re-konstrukcijom ili pravdom.

Iako je proveden relativno mali broj ispitivanja javnih stavova o ovoj temi, postoje neke vrlo korisne studije koje imaju trajnu vrijednost. 2004. godine je objavljena vrlo vana studija koja ukazuje na opadanje nivoa povjerenja i meuetnike interakcije na tri lokaliteta, u toku, a posebno nakon zavretka rata. Studiju je objavio Eric Stover i Harvey M. Weinstein (Moj komija, moj neprijatelj - pravda i za-jednica u vremenu nakon masovnog zloina, Cambridge University Press). Marta Valinas, Stephan Partmentier i Elmar Weitekamp obja-vili su Obnova pravde u Bosni i Hercegovini, izvjetaj zasnovan na ispitivanju stanovnitva


10

(Luven, 2009), koji pokazuje odreeni stepen razilaenja izmeu tri glavne vjersko-etnike grupe. UNDP je objavio svoje najnovije istra-ivanje 2010. (Suoavanje s prolou i pristup pravdi iz perspektive javnosti), koje pokazuje vii nivo podrke mehanizmima tranzicijske pravde meu onima sa viim nivoom obrazo-vanja, a malo razilaenje zavisno od etnike pripadnosti i spola.

Dok nijedna od ovih studija nije postavljala pitanja o religiji, Gallup je objavio godinje ankete o vjerskoj identifikaciji u Bosni i Herce-govini ukljuivi i komentare o meuetnikim odnosima i religiji tokom anketiranja za istra-ivanje 2010 Gallup Balkan Monitor (Fokus na Bosnu, novembar 2010.). Centar za dijalog Nansen je takoer pruio koristan podsjetnik o snazi sveopeg suprotstavljanja mijeanju religije i politike, u svom istraivanju pod nazi-

vom Ostavljanje prolosti za sobom: stajalita mladih u Bosni i Hercegovini (2012).

Naa anketa je osmiljena sa ciljem da otvo-ri perspektive istraivanja kako bi se uradilo obimnije istraivanje o obraenim temama. Izvjetaj koji je pred Vama predstavlja saetak statistiki znaajnih nalaza, osmiljen poseb-no da potakne razmiljanje i dijalog. Detaljniji rezultati e biti objavljeni za strunjake u bli-skoj budunosti, a dalji rad je planiran nakon odreenog vremena konsultacija na osnovu ovih nalaza.

Ovaj izvjetaj iz postojeih podataka ne izvodi zakljuke o daljem radu, kako za one koji se bave odreenim oblicima aktivnosti u proce-su pomirenja, tako ni za one od kojih e biti zatraeno da iznesu politika miljenja o bu-duim koracima ka izgradnji povjerenja.

11

3. Detaljniji zakljuci studije o stavovima javnosti

3. Detaljniji zakljuci studije o stavovima javnostiOdgovori na nivou drave

Snana podrka procesu izgradnje povjere-nja

88,2% je potvrdilo da e proces izgradnje po-vjerenja i iskrenih odnosa biti vaan za budu-nost BiH

85,4% smatra da bi to bilo vano na njihovom lokalitetu

85,6% smatra da bi to bilo vano za regiju biv-e Jugoslavije

Snana podrka takvom procesu koja se vidi u ovim podacima i u detaljima koji slijede, pri-sutna je u sve tri zajednice i ne bi bila uma-njena ukoliko bi istraivanje obuhvatilo manju proporciju Hrvata i vei broj srpskih i bonja-kih graana u stanovnitvu kao cjelini.

Ciljevi procesa izgradnje povjerenja

Na pitanje ta bi trebalo da bude u fokusu procesa izgradnje povjerenja, daleko je vea bila podrka uspostavljanju razumijevanja iz-meu obinih graana i djece, nego u stru-nom ispitivanju iskustava i uzroka rata, kao ni priznavanju onoga to je uinjeno u ratu.

Postojala je vrlo jaka podrka ciljevima proce-sa izgradnje povjerenja koji zagovaraju usmje-renost na budunost, dok je mnogo manje odlune podrke prueno aktivnostima pomi-renja usmjerenim na prolost. Ipak, priblino polovina ispitanika podrava fokusiranje na historijska pitanja. Ovo se moe vidjeti u slije-deim brojkama:

Upitani da li je skup odreenih ciljeva vaan (na skali od 04) za sigurnost i inicijativu iz-gradnje povjerenja, odgovori su bili slijedei:

79,2% (4/4) je odgovorilo da je mir vrlo vaan cilj, 12.1% da je vaan (3/4) ,

72,9% odgovorilo je da je razumijevanje vrlo vaan cilj (4/4), 18.5% da je vaan (3/4),

74,7% odgovorilo je da je drutveni napredak vrlo vaan cilj (4/4), 15.9% da je vaan (3/4),

72,1% odgovorilo je da je poveanje sigurno-sti vrlo vaan cilj (4/4), 16.9% da je vaan (3/4),

71,6% odgovorilo je da je povjerenje vrlo vaan cilj (4/4), 19.1% da je vaan (3/4),

68,2% odgovorilo je da je obnavljanje drutva vrlo vaan cilj (4/4), 18.5% da je vaan (3/4),

65,2% odgovorilo je da je pomirenje vrlo vaan cilj (4/4), a 19.3% da je vaan (3/4),

56,9% odgovorilo je da je ustanovljavanje istine vrlo vaan cilj (4/4), 18.1% da je vaan (3/4),

54,9% odgovorilo je da su ustavne promjene vrlo vaan cilj (4/4), a 18.1% da je vaan (3/4),

54,3% odgovorilo je da je utvrivanje odgo-vornosti/krivice vrlo vaan cilj (4/4), 18.2% da je vaan (3/4),

50,5% odgovorilo je da je historijska preci-znost vrlo vaan cilj (4/4), a 15.6% da je vaan (3/4),


12

49,2% odgovorilo je da je izvinjenje vrlo va-an cilj (4/4), a 20% da je vaan (3/4).

Ciljevima koje je veina ispitanika oznaila kao vrlo vane teilo se vie nego ciljevima koji su dobili rezultate manje od 4, a koji su fokusirani na rjeavanje nepravdi uinjenih u prolosti. Meutim, i ove ciljeve polovina is-pitanika smatra vrlo vanim. Praktini znaaj ovih ciljeva takoer ne treba odbaciti. Tako je 53,7% ispitanika izjavilo da je javno priznanje odgovornosti za djela u prolosti vano zbog stjecanja povjerenja u javne linosti.

Mora se obratiti panja na nejasnou nekih od najee iskazivanih tenji. Popularnost mira i razumijevanja navodi nas na gomi-lu pitanja o tome ta ovi termini zapravo po-drazumijevaju, koji kompromisi ili rtvovanja bi bili prihvaeni u cilju njihovog ostvarenja i kakav znaaj imaju ove tenje u rjeavanju konflikata ugraenih u politiki ivot zemlje. Oni su praeni drugim ciljevima koje treba po-stii, a koji imaju praktine posljedice, kao to

je poveana sigurnost. Za razliku od historij-skih ciljeva koji su dobili nejasnije odgovore, ciljevi koji su se pokazali znaajnijim takoer izgledaju manje otvoreno politiki manje su usko vezani za politiki proces i manje utje-u na podjele.

Jedan od ciljeva kome se vie tei, a koji me-unarodni akteri esto koriste u pribliavanju politikih stavova u Bosni i Hercegovini, je po-mirenje. Lokalni strunjaci najee saopava-ju da se ovo smatra neprikladnim na lokalnom nivou - podrazumijevajui dvije strane koje treba da se pomire ili nepopularnim iz dru-gih razloga (moglo bi se doivjeti kao nejasno ili kao neto to implicira odricanje od linih ili istorijskih istina). U ovom istraivanju, pomi-renje nije bilo najvaniji cilj, ali je bilo vanije od procesa usmjerenih na postizanje tranzi-cione pravde. Pomirenje je imalo vrlo nizak procenat negativnih odgovora, jednako kao i neke druge visoko bodovane opcije (rezultat od 1 ili 2, pre nego 3 ili 4).

72,9

79,2

74,7

72,1

71,6

68,2

65,2

56,9

54,9

54,3

50,5

49,2

18,5

12,1

15,9

16,9

19,1

18,5

19,3

19,9

18,1

18,2

15,6

20

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

vrlo vano vano

Razumijevanje

Mir

Drutveni napredak

Poveanje bezbjednosti

Povjerenje

Obnova drutva

Pomirenje

Ustanovljavanje istine

Ustavne promjene

Priznanje odgovornostii/ili krivice

Historijska tanost

Izvinjenje

Inicijativa za izgradnju povjerenja trebala bi imati za cilj

13


Ko treba da vodi takav proces? Gdje bi se on trebao odvijati?

Smatra se da su nastavnici i obrazovne insti-tucije od prvorazrednog znaaja za izgradnju povjerenja; nenacionaliste i ene su mnogi smatrali vanima na nivou cijele zemlje, ali ne i na lokalnom nivou; vjerske lidere su mnogi smatrali vanima na lokalnom nivou, dok je miljenje o njihovoj ulozi na nivou BiH bilo o-tro podijeljeno.

Na pitanje koji su akteri vani za izgradnju po-vjerenja javnosti i sigurnosti na nivou cijele zemlje, najvie vjere polae se u nenaciona-liste i nastavnike, zatim ene prije nego na mukarce. Manje vjere se ima u vjerske lide-

re, organizacije koje zastupaju rtve, potom u vjernike, a najmanje u novinare i politiare. Srednjem nivou podrke vjerskim liderima na nacionalnom nivou treba posvetiti vie pa-nje. Ovaj rezultat odraava podjednaku po-dijeljenost izmeu znaajnog broja ispitanika koji imaju vjere u njih i onih koji je imaju vrlo malo.

Na pitanje koje bi institucije bile najvanije u procesu pomirenja, najvie rangirane su bile obrazovne i graanske institucije, ispred mje-sta na kojima se garantuje sigurnost i javnih mjesta, koja su pak sva bila vanija od medija, prirode, parlamenta, vjerskih institucija i lo-kalnih politikih tijela.

0 1 2 3 4

Obrazovne institucije

Radna mjesta

Mjesta na kojima jezagarantovana sigurnost svih

Javni prostor (sport, kino)

Mediji

Priroda

Parlament

Vjerski objekti i institucije

Politika tijela lokalnog tipa

3,44

3,34

3,16

3,12

2,93

2,92

2,75

2,71

2,51

Na lokalnom nivou ispitanici smatraju da se treba vjerovati nastavnicima, piscima i vjer-skim liderima, dok su nenacionalisti podjed-nako nepouzdani kao i politiari. Slini re-zultati dobiveni su i na pitanje o tome ko je najvaniji kad je rije o priznavanju dogaaja iz prolosti.

Sloena je pria koja prati odgovore date na pitanja o umijeanosti religije u proces pomi-renja. 56,6% anketiranih je navelo da su oni lino vrlo religiozni. Priblino polovina ispi-tanika istakla je da prisustvuje redovno vjer-skim obredima, a priblino isti broj to ne ini, ili ini vrlo rijetko. Neslaganje oko uloge vjer-

Vanost institucije (sredine) za stvaranje boljih uslova za suivot

Srednja vrijednost odgovora na skali od 0 - 4


14

skih lidera u procesu pomirenja na nivou BiH naglaava kontroverze u vezi sa ovim, kao i sa injenicom da postoje vrlo religiozni ispitanici koji ne misle da bi religija trebala igrati ulogu u procesu pomirenja. Tvrdnju da iskreni vjer-nici imaju posebnu ulogu potvrdilo je 46,4% ispitanika. Ovu tvrdnju je odbacilo samo 3,6% uzorka. Tako je bilo nekih vrlo religioznih is-pitanika koji se nisu slagali u tome da iskreni vjernici imaju posebnu ulogu u procesu po-mirenja, ali je znaajan dio i nereligioznih i manje religioznih ispitanika koji nisu odbacili posebnu ulogu iskrenih vjernika.

Ispitanike se takoer pitalo da li konfesional-na vjerska nastava doprinosi meureligijskom pomirenju. 31,0% je reklo da, 33,3% ne, a 35,7% ne znam. Ponovo se znatan dio izra-zitih vjernika meu ispitanicima nije slagao s tim da konfesionalna vjerska nastava doprino-si meureligijskom pomirenju. Znaajan dio nereligioznih ili manje religioznih ispitanika je naveo da doprinosi. Znaajan je i dio onih koji su se opredijelili za ne znam. To je pitanje koje je privuklo mnogo panje javnosti, a i da-lje nastavlja biti predmetom neslaganja i kon-fuzije meu ispitanicima razliitog porijekla.

Korelacije izmeu odgovora u anketi i line biografske pozadine ispitanika

Naa anketa postavila je niz pitanja o linoj historiji ispitanika i trenutnoj situaciji, prije postavljanja detaljnih pitanja o stavovima ve-zanim za ciljeve i oblik lokalnih, nacionalnih i regionalnih napora u pomirenju i izgradnji povjerenja. Od uesnika u anketi je takoer zatraeno da u pisanoj formi daju objanjenja svojih anketnih odgovora vezanih za prepreke pomirenju, ulogu vjeronauke i utjecaj njihove line historije na njihove stavove. Ispitanici su svojeruno popunjavali upitnik u pisanoj formi, to, naravno, podrazumijeva da veina ispitanika nije dala pisane komentare na svim mjestima gdje je to zatraeno. Suprotno od oekivanog, nivo neodgovaranja na lina pi-tanja bio je ipak vrlo nizak, a posebnu opciju da ne iznose svoju nacionalnost (Ne elim da odgovorim) je malo ko i iskoristio.

Faktori koji su pokazali najizraeniju korelaciju sa stavovima o procesu pomirenja bili su vjer-ska predanost, lokacija i da li je ispitanik dio veinskog ili manjinskog stanovnitva u svom gradu i regionu. Oni su bili vaniji od nacional-ne/etnike/vjerske pripadnosti irom zemlje.

To je znailo slijedee:

Ispitanici koji su rekli da su religiozni ima-li su tendenciju da favoriziraju pomirenje i

inicijativu u izgradnji mira vie od ispitanika koji su rekli da nisu religiozni,

na mnoga pitanja, odgovori Bonjaka, Srba i Hrvata koji ive u manjini u Banja Luci, Bugojnu, Mostaru ili Sarajevu imali su vie zajednikog meu sobom, nego sa odgo-vorima ispitanika iste etnike ili nacionalne pripadnosti koji ive u gradu kao veinsko stanovnitvo,

slino tome, odgovori Bonjaka, Srba i Hr-vata kao veinskog stanovnitva u Banja Luci, Bugojnu, Mostaru ili Sarajevu, esto su imali vie zajednikog meu sobom, nego to su imali sa ispitanicima iste etni-ke ili nacionalne pripadnosti koji ive u gra-du kao dio manjinskog stanovnitva.

Ovi faktori bili su statistiki znaajniji od nivoa obrazovanja, spola, ratnog iskustva ili starosti. Interes za pomirenje vei od prosjenog, od strane starijih ena i veterana u sve tri naci-onalne grupe, takoer je upadljiva karakteri-stika rezultata. Ono to slijedi je kratak prikaz statistiki znaajnih korelacija uzevi u obzir i-tav spektar uesnika i institucija obuhvaenih istraivanjem ukljuujui novinare, umjetni-ke i intelektualce, ene, prirodno okruenje i to ne samo za one iju je ulogu vrednovala veina ispitanika.

15


Rezultati nedvosmisleno odbacuju ideju da su u svojim stavovima prema pomirenju i izgrad-nji povjerenja graani Bosne i Hercegovine

podijeljeni na ideoloki suprotstavljene naci-onalno-vjerske korpuse.

Javni stavovi o religiji utjecali su na stavove o pomirenju

Ispitanici su upitani da identificiraju svoj lini stav prema religiji jednim od pet iskaza, sa sli-jedeim rezultatima:

a) Religija je vrlo vana u mom ivotu 56,6% odgovora;

b) Religija je vaan dio mog privatnog ivota 11,6%;

c) Religija ima malo smisla u mom ivotu 17,8%;

d) Nisam religiozan, ali se identificiram sa vjerskom zajednicom iji sam pripadnik 5,7%; i

e) Uope nisam religiozan 8,3 %.

3 ispitanika nisu odgovorila na postavljeno pi-tanje.

Kategorije se mogu posmatrati kao skala opa-dajueg (ili rastueg) stepena religioznosti, u smislu uloge religije u javnom i privatnom ivotu pojedinca. To nije jasna i nedvosmisle-na skala koja ukazuje na pravi nivo vjere ili po-bonosti, i ne mora biti sluaj da je ispitanik koji se opredijelio za b) Religija je vaan dio mog privatnog ivota manje religiozan od onoga koji je izabrao a) Religija je vrlo vana u mom ivotu. Moe postojati odreeni broj ispitanika koji su preuveliali nivo svoje vjer-ske identifikacije, odnosno koji su preuveliali svoju distancu od religije, to je fenomen koji se pojavljuje i u drugim anketama. Moe se, ipak, u nastavku vidjeti da ovi rezultati kore-liraju sa odgovorima na niz pitanja o pomire-nju: to je vii nivo znaaja dat religiji od stra-

ne ispitanika/ce, vea je vjerovatnoa da je on ili ona potvrdio/la znaaj pomirenja.

Korelacija stavova prema pomirenju sa nivo-om uea u vjerskoj aktivnosti obuhvaena je posebnim pitanjem, koje je obraeno u slije-deem odjeljku.

Religija. Skala odgovora na pitanje o vjerskoj identifikaciji korelira sa nivoom povjerenja u religiju kao faktor u pomirenju.

Shodno tome, na osnovu poznavanja opisa ispitanikovog odnosa prema religiji, moglo se predvidjeti kakav e biti njegov/njen sud o utjecaju vjerskih linosti na aktivnosti ve-zane za pomirenje. U izvjesnom smislu to nije iznenaenje. Ipak, kao to je ve spo-menuto, lini stavovi prema religiji nisu u potpunosti pouzdani pokazatelji stavova ispitanika o ulozi vjerskih linosti u pomi-renju: neki vrlo religiozni ispitanici nisu potvrdili njihov znaaj, a neki nereligiozni jesu, naroito na lokalnom nivou.

Slino tome, vjerski objekti i institucije se smatraju vanijim mjestima za poduzima-nje aktivnosti u procesu pomirenja vie od strane religioznih, a manje od onih ispitani-ka koji nisu religiozni.

Religiozni ispitanici misle da konfesional-no obrazovanje ima pozitivan efekat na pomirenje u veoj mjeri nego nereligiozni ispitanici. Izuzetak od ovoga je injenica da religiozni ili nereligiozni ispitanici bonja-ke nacionalnosti nisu podijeljeni u svom stavu o utjecaju vjerske nastave na javno miljenje o aktivnostima poduzetim u cilju pomirenja na gradskom nivou.


16

Utjecaj vjerske identifikacije na stavove prema pomirenju je posebno upadljiv kod Hrvata koji su se izjasnili kao religiozni, a takoer je vaan i u odgovorima religioznih Srba. To je bilo evidentno u svim gradovi-ma osim u Mostaru, gdje vea religioznost ispitanika nije utjecala na odgovore na ovo pitanje.

Vea religioznost povezana je sa viim ni-voom povjerenja u ulogu vjerskih lidera u Bugojnu i Sarajevu, ali ne i u Banja Luci, gdje je povezana sa veim povjerenjem u potencijalnu ulogu vjernika u pomirenju.

Nastavnici. Vjera u ulogu nastavnika u pro-movisanju pomirenja nije bila ujednaena u stanovnitvu i religija je bila jedan od faktora podjele izmeu razliitih sektora stanovnitva kad je rije o njihovom vienju uloge nastav-nika. Religiozni Srbi iskazali su manje povjere-nja u ulogu nastavnika, nego u ulogu vjerskih linosti u pomirenju, to nije sluaj kod religio-znih Bonjaka ili Hrvata. U Sarajevu i Mostaru, obuhvatajui sve tri grupe, vea religioznost ispitanika bila je u korelaciji sa veim potova-njem prema ulozi nastavnika u promoviranju pomirenja.

Novinari. U Bugojnu i irem regionu, ispitanici koji su tvrdili da imaju vii nivo vjerske identifi-kacije izrazili su i veu vjeru u ulogu novinara. U ostalim gradovima obuhvaenim anketom religija nije bila znaajan faktor utjecaja na stavove o ulozi novinara.

Parlament i politika. Ispitanici sa viim ste-penom vjerske identifikacije pripisali su vei znaaj ulozi parlamenta i lokalnih politikih ti-jela u procesu izgradnje povjerenja, nego oni manje religiozni.

Organizacije koje predstavljaju rtve, i grupe koje predstavljaju interese graana. Religio-zni Srbi izrazili su manje povjerenja u organi-zacije koje zastupaju rtve i druge grupe koje predstavljaju interese graana, nego u vjerske

linosti kao potencijalne snage u procesu po-mirenja, to je udaljilo njihove odgovore od odgovora manje religioznih ili nereligioznih Srba. Religija nije bila znaajan faktor razdva-janja u stavovima Bonjaka i Hrvata prema ovim tijelima.

Nenacionalisti. Ispitanici su upitani da ocije-ne znaaj nenacionalista u napretku procesa pomirenja na nivou grada i u BiH, a rezultati su bili razliiti kod religioznog i nereligioznog dijela stanovnitva svake nacionalne zajedni-ce. Mostarski Hrvati, religiozni ili ne, pridali su malo vanosti nenacionalistima u procesu pomirenja. Na nivou BiH, religiozni Hrvati po-voljnije su ocijenili utjecaj nenacionalista, iako su u razmiljanju o pomirenju u svom gradu bili podjednako suzdrani kao i Bonjaci. Uk-ljuujui sva etiri regiona, nereligiozni Srbi smatrali su nenacionaliste vanijim u okviru gradskih poslova nego u davanju odgovora o procesu pomirenja na dravnom nivou. Ukrat-ko, vjerski i geografski faktori oteali bi veinu pokuaja uopavanja stavova Bonjaka, Hrva-ta ili Srba irom zemlje.

Oni koji se identifikuju sa veinskom zajed-nicom. Ispitanici su upitani da ocijene znaaj ljudi koji se identificiraju sa veinskom zajed-nicom u okviru procesa pomirenja na grad-skom i dravnom nivou. Ispitanici nisu dobili jasnije smjernice o tome ta ovo pitanje znai, a moda bi se moglo pretpostaviti da su ispi-tanici ovo razumjeli kao suprotnost pitanju o nenacionalistima koje je prethodilo. U Bu-gojnu i Banja Luci, poveana religioznost u korelaciji je sa iskazivanjem vie potovanja prema potencijalu ove kategorije, kako na gradskom tako i na nivou cijele drave.

Proces pomirenja Vea religioznost ispitanika u korelaciji je

sa izraavanjem veeg stepena povjerenja u to da bi uspjean proces pomirenja po-boljao ivotne uslove na nivou gradova i BiH u cjelini.

17


Nivoi vjerske identifikacije bili su u skladu sa nivoom potvrde vanosti niza ciljeva uspjene izgradnje pouzdanja (mir, povjere-nje, pomirenje). Rezultati nisu pratili sasvim jednostavnu linearnu putanju, ali obrazac jasno pokazuje podjelu izmeu vrlo religio-znih i nereligioznih ispitanika: vrlo religiozni (a) bili su najafirmativniji u svojim odgovori-ma, potom oni kojima je religija od manjeg znaaja (c), zatim nereligiozni koji odlaze u crkvu/damiju (d), religiozni (b) i na kraju oni koji nisu religiozni (e).

Ispitanici razliitog nivoa line religiozno-sti razliito su posmatrali uslove koji imaju

pozitivan utjecaj na proces pomirenja. Vrlo religiozni Hrvati (grupa a) su u najveem broju potvrdili da proces pomirenja ne treba da ometa voenje suenja za ratne zloine, slino kao i vrlo religiozni Bonjaci, kod kojih je zabrinutost za suenje ratnim zloincima takoer bila znatno jae izrae-na nego kod nereligioznih Bonjaka. Podr-ka meu Srbima za tvrdnju da bi proces tre-bao da promijeni stavove prema karakteru rata 1990-tih podijelila je ispitanike na one koji su religiozni (b), koji su ovo najsnanije potvrdili, i vrlo religiozne (a) i nereligiozne (e), koji su ovom cilju pripisali manji znaaj.

Mir

a - vrlo religiozni; b - religiozni; c - oni kojima je religija od manjeg znaaja;d - nereligiozni, koji odlaze u crkvu-damiju; e - nereligiozni

a

b bb

e

e

e

c c c

aad dd

Povjerenje PomirenjeKorelacija vjerske identifikacije sa pridavanjem vanosti odreenim ciljevima

Vea vjerska identifikacija nije utjecala na odgovore na pitanje o vanosti javnog priznanja odgovornosti za prolost, dok je nivo vjerske aktivnosti na ove odgovore utjecao (podaci su obraeni u slijedeem

odjeljku). Vjerska aktivnost je u ovom slu-aju bila znaajniji pokazatelj fokusa koji bi proces pomirenja trebao da ima, nego nivo vjerske identifikacije.


18

Utjecaj aktivnosti ispitanika u okviru vjerske zajednice na stavove o pomirenju

Aktivnost u vjerskoj zajednici utjecala je na vie razliitih odgovora od proste naznake ni-voa line religioznosti. ini se da podaci iz an-kete ukazuju na socijalnu dimenziju poveza-nosti vjerske identifikacije i inicijative podrci za pomirenje. Stavovi prema pomirenju nisu samo odraz razliitih preferencija ispitanika, bili oni religiozni ili ne.

Upitani da opiu svoj nivo ukljuenosti u ivot lokalne vjerske zajednice, ispitanici su odgo-vorili na slijedei nain: a) 19,7% su bili redov-no aktivni u svojoj lokalnoj vjerskoj zajednici, b) 24,6% su ponekad bili aktivni i redovno odlaze u crkvu/damiju c) 35,7 % nisu bili vrlo aktivni, ali ponekad odlaze u crkvu/damiju, i d) 20% nisu bili aktivni i ne odlaze u crkvu/damiju. Relativno izjednaen odgovor u razli-itim kategorijama ini ovo pitanje korisnijim mjerilom za ocjenu korelacije u odnosu na prethodno pitanje o znaaju religije, na koje je 56% ispitanika odgovorilo da je religija vrlo vana u njihovim ivotima. Ovdje se mogu razlikovati oni ispitanici koji sebe vide kao aktivne, od onih koji sebe vide kao pasivne, mada redovno odlaze u crkvu/damiju. To ta-koer dovodi do odreenih zakljuaka koji su u suprotnosti sa opim obrascem individualne religioznosti, kao to je navedeno u nastavku u vezi sa stavovima o znaaju nastavnika kao snaga u pomirenju.

Ovu razliku treba dalje istraiti prije nego se sa sigurnou prosudi o korelaciji izmeu vjerske aktivnosti i stavova prema pomirenju. Dalje istraivanje o utjecaju ivota lokalne vjerske zajednice na stavove o pomirenju i izgradnji povjerenja moe biti od praktine koristi, kako profesijama koje se ovim bave u praksi, tako i za kreatore politike.

Religija. Postojao je opi obrazac u odgovori-ma na pitanja prema kojima aktivnost u vjer-

skoj zajednici korelira u veoj mjeri sa ulogom vjerskih lidera i vjernika u radu na pomirenju. Kada je napravljena razlika izmeu pomirenja na nacionalnom i gradskom nivou, ova korela-cija je bila oiglednija na nivou grada (u Banja Luci samo za vjernike laike, u Sarajevu i Bugoj-nu samo za vjerske lidere).

Nenacionalisti. Rezultati ankete ukazuju da bi bilo pogreno pretpostaviti da religiozniji u veoj mjeri odbijaju one izvan svog vlasti-tog nacionalnog korpusa. Aktivnost u vjerskoj zajednici bila je zapravo u korelaciji sa prida-vanjem veeg znaaja ulozi nenacionalista u radu na pomirenju na nivou grada, nego to su im nereligiozni ispitanici pridavali. Ovo se odnosi kako na Mostar, tako i na druge grado-ve, bez obzira to je Mostar grad u kojem su ispitanici najmanje potvrivali ulogu nenacio-nalista kao saradnika na pomirenju na nacio-nalnom nivou.

Politiari. Uee u vjerskoj zajednici u kore-laciji je sa veim nivoom potvrivanja poten-cijalne uloge lokalnih politiara i lokalnih poli-tikih institucija, to nije ogranieno samo na veinske zajednice. Ovaj opi obrazac moe takoer ukazivati na vezu izmeu vjerske pri-padnosti i nivoa povjerenja u lokalne politike pristupe pomirenju, to zavreuje dalja istra-ivanja.

Ljudi koji se identificiraju sa veinskom zajed-nicom. Ova kategorija je bila bolje ocijenjena od strane vjerski aktivnih ispitanika u Banja Luci i Sarajevu nego ostalih grupa u ovim gra-dovima. Bie potrebno dalje istraivanje koje bi ukazalo u kojoj mjeri je to odraz stavova prema nacionalnoj politici, a koliko prosto odraz drutvenih faktora. Podaci iz istraiva-nja nisu ustanovili obrasce koji sugeriu zato je ovo bilo uoljivo u Banja Luci i Sarajevu, a ne i u Bugojnu i Mostaru (iako izvjesna parale-

19


la postoji u odnosu na razlike izmeu gradova u stavovima o iroj potencijalnoj ulozi religio-znih ljudi i iskrenih vjernika u radu na procesu pomirenja, to je obraeno u daljem tekstu).

Nastavnici/obrazovne institucije. U Bugojnu su nastavnike vie vrednovali vjerski aktivni pripadnici nego onih manje aktivni ili pak ne-religiozni. Meutim, u cijeloj zemlji vjerski ak-tivniji ispitanici u manjoj mjeri su prepoznavali obrazovne institucije kao vana mjesta pomi-renja. Ovo je, ini se, u suprotnosti sa gore navedenim podacima o stepenu religioznosti, gdje je polovina uzorka koja je identifikovala religiju kao vrlo vanu smatrala i obrazovne institucije vanim mjestima za rad na procesu pomirenja.

Kako proces pomirenja treba da bude osmi-ljen. Stepen uea u lokalnoj vjerskoj zajed-nici nudi zanimljivu korelaciju sa stavovima o tome kako aktivnosti u procesu pomirenja mogu biti osmiljene. U pitanjima o znaaju procesa pomirenja, ovaj faktor je imao vei statistiki uticaj nego odgovori na prethodno pitanje o znaaju religije u ivotu pojedinca. Nasuprot tome, u pitanjima o ciljevima proce-sa pomirenja, odgovori na ova dva pitanja su bili podjednako znaajni.

Znaaj procesa pomirenja (na svim nivoima - BiH, region bive Jugoslavije, i na lokalite-tu ispitanika) su najee potvrdili ispitanici koji su ponekad bili aktivni u vjerskim obre-dima. Ispitanici koji su bili redovno aktivni su ovo manje potvrivali, dok su oni koji su se izjasnili kao rijetko aktivni ili neaktivni navodili da proces pomirenja ne bi imao ni-kakvog utjecaja. Ovaj obrazac je bio vidlji-viji kad je rije o pitanjima o aktivnostima u procesu pomirenja na lokalnom nivou, kao to je takoer sluaj u vezi sa podacima o znaaju utjecaja religije na pojedinca.

Na pitanje da li bi se proces pomirenja trebao fokusirati na javna priznanja koja se tiu nasljea prolih dogaaja, oni koji

su vjerski aktivni pridavali su tome manje znaaja nego ispitanici koji su manje ili nisu vjerski aktivni.

Vjerski aktivniji su bili manje zainteresira-ni za podsticanje djece da govore o svojim zajednikim oekivanjima u budunosti (mada suprotno kau podaci o religiozno-sti).

Manje vjerski aktivni su manje iskazivali stav da je za proces pomirenja potrebno otkriti vie o prolosti ili pokazati koji su ne-ophodni uslovi za suivot. Podjela je ovdje oigledna: manje religiozni Bonjaci vie su vrednovali mogunost suivota, dok su manje religiozni Hrvati naglasili potrebu da se pokae kako ljudi osuuju ratne zloine.

ta je tano potaklo manje religiozne ispi-tanike da slabije ocijene znaaj rada na pro-cesu pomirenja zahtijeva dalje istraivanje. Moe se zakljuiti da ispitanici koji su ma-nje ili nisu nikako ukljueni u vjerske aktiv-nosti, vjeruju da imaju vie razloga da budu skeptini prema vrijednosti pomirenja u sadanjim uslovima u Bosni i Hercegovini, nego njihovi sunarodnjaci koji su vjerski aktivniji. Podaci ovdje ne ukazuju na emu se bazira ovaj skepticizam - dok neki mogu biti skeptini zbog politikih konstelacija u zemlji, postoji i mogunost da ispitanici ne vjeruju da je pomirenje potrebno, ili, pak, zastupaju uvjerenje da ono nije prikladno.

Znaaj aktivnosti pomirenja koje se provode na javnim mjestima, mjestima gdje se garan-tuje sigurnost i radnim mjestima. Vjerski ak-tivniji ispitanici su u manjoj mjeri pridavali vanost ovim aktivnostima u odnosu na ma-nje religiozno aktivne ispitanike. To podupire opi zakljuak da postoji niz drutvenih fak-tora u osnovi korelacija izmeu podataka o vjerskoj aktivnosti i stavova prema pomirenju, nego to je to prosto individualna procjena ili tenja za promjenama u zemlji.


20

Mjesto prebivalita ispitanika bilo je znaajan faktor u razlikama u miljenju o ulozi vjerskih lidera, politiara i uloge prolosti u pomirenju

Jedan od faktora koji se kroz rezultate naje-e pokazao kao znaajan jeste razlika izmeu etiri grada i regiona obuhvaenih anketom. Postoje relevantne nijanse u toj injenici koje ovdje treba naglasiti. Neki odgovori jasno su povezani sa lokalnim etnikim odnosima i ra-zlikama izmeu veine i manjine, vjerskom pripadnou, kao i sa stepenom religioznosti i vjerskog angamana. Ove komplikacije znae da rezultati ne odraavaju jednostavnu ili di-rektnu razliku izmeu gradova, kao to bi bila religija ima daleko vaniji uticaj na stavove prema pomirenju u Mostaru nego u Saraje-vu. Umjesto toga, razlike meu podacima iz etiri grada ukazuju na to da su razlike u mi-ljenjima u svakom gradu usko povezane sa lokalnim drutvenim i politikim kontekstima koje njihovi stanovnici doivljavaju.

Religija. Ispitanici iz etiri grada dali su znaaj-no razliite odgovore na pitanja o ulozi vjer-skih lidera u pomirenju. Upitani da li vjerske voe i vjernici treba da imaju posebnu ulogu u pomirenju irom zemlje, stanovnici Mosta-ra i Banja Luke ovu opciju su zastupali vie od stanovnika Bugojna, centralnog regiona BiH i Sarajeva. Isti ablon zapaamo i kod odgovora na pitanja o znaaju vjerskih institucija i kon-fesionalnog obrazovanja. Nasuprot tome, u razmiljanjima o vanosti religioznih ljudi koji igraju neku ulogu u pomirenju u svom gra-du, stanovnici Mostara i Bugojna su o ovome imali najbolje miljenje. Meutim, pitanje o potencijalnom doprinosu ljudi koji su iskreni vjernici imalo je najvee vrijednosti u Banja Luci, a znatno manje u Sarajevu i Bugojnu, te jo znatno manje u Mostaru. Samo su u Sara-jevu odgovori o svim vrstama vjerskih aktera

bili usklaeni. Meutim, irom zemlje u cje-lini, pitanje religije se ne shvata nuno na isti nain, a znaaj vjerskih lidera ne vidi kroz jedinstvenu prizmu.

Politika. Stavovi prema ulozi politiara bili su izrazito negativni irom zemlje, ali bilo je i zanimljivih razmimoilaenja u odgovorima datim u etiri grada. U odgovoru na pitanje o ulozi politiara u pomirenju na nivou BiH, sta-novnici Sarajeva su bili najnegativniji. Oni su takoer bili najnegativniji u odgovorima veza-nim za znaaj parlamenta kao mjesta za rad na pomirenju. U pitanjima vezanim za pomirenje na nivou grada, uloga politiara bila je podjed-nako nisko ocijenjena u Sarajevu i Bugojnu. Ipak, u Bugojnu su ispitanici nedvosmisleno ocijenili potrebu za susretom meu politia-rima, kako onih koji su trenutno na funkciji, tako i onih koji su bili odgovorni za dogaaje 1990-tih godina. Vie nijansi u odgovorima u Bugojnu moe se zapaziti u etnikim razmimo-ilaenjima prikazanim na nain da je bonja-ka veina izrazila pozitivnije miljenje o ulozi koju e odigrati politiari na gradskom nivou, nego to je to sluaj u odgovorima predstavni-ka manjinskog stanovnitva.

Ispitivanje prolosti. Upitani da ocijene vrijed-nost procesa koji bi se jasno bavio dogaajima iz prolosti, ova opcija je najbolje ocijenjena u Sarajevu, a najloije u Mostaru. Pripadnici hrvatske veine u Mostaru u svojim odgovo-rima nedvosmisleno potvruju potrebu za istragom o uzrocima rata. Stanovnici Mosta-ra u cjelini imali su najpozitivnije odgovore o ispitivanjima uzroka rata, mada su najmanje pozitivno ocijenili vanost procesa uspostav-ljanja historijske tanosti i istine.

21


Etnika/nacionalna identifikacija

Etnika ili nacionalna identifikacija u znaajnoj je korelaciji sa odgovorima na skoro polovinu postavljenih pitanja. Meutim, podaci ne uka-zuju na to da Hrvati, Srbi i Bonjaci zauzimaju suprotne stavove prema pomirenju - esto je sluaj da su stavovi ispitanika bili vie odree-ni ivotom u okviru etnike veine ili manjine u nekom gradu. Hrvati, Srbi i Bonjaci imali su iste stavove o nainu i perspektivama u pro-cesu pomirenja tamo gdje su ivjeli kao dio veinske populacije, dok su, s druge strane, i oni koji su ivjeli u gradu kao manjina takoer imali upadljivo sline stavove.

Religija. Etnika veina iskazala je tendenciju da vrednuje ulogu religije vie nego manjina.

Religiozni Hrvati vrednuju ulogu vjerskih linosti vie od religioznih Bonjaka ili Srba.

Nereligiozni Hrvati, nasuprot tome, ne ra-zlikuju se u svojim odgovorima od ispitani-ka drugih nacionalnosti koji su se izjasnili kao nereligiozni.

Mostarski Hrvati su u prosjeku imali po-zitivnije miljenje o ulozi vjernika nego predstavnici manjinskih zajednica u ovom gradu, a kod Bonjaka u ovom gradu je naj-manji procenat povjerenja u ulogu vjernika laika.

Mostarski Hrvati su takoer izrazili pozitiv-nije miljenje o potencijalnoj ulozi religije i vjerskih institucija od veinskih zajednica iz drugih gradova, od kojih su Bonjaci u Bu-gojnu bili najmanje pozitivni u poreenju sa svim veinskim zajednicama po ovom pitanju.

U Banja Luci, srpska veina pokazala je vie povjerenja u utjecaj vjerskih voa, vjernika laika i vjerskih institucija nego pripadnici manjinskog stanovnitva.

Kao rezultat toga, bilo bi pogreno zaklju-iti da opi obrazac pokazuje kako Hrvati

imaju pozitivnije miljenje o ulozi vjerskih linosti i vjernika irom zemlje.

Uoljiv je utjecaj manjinsko-veinskih perspektiva u vezi sa stavovima o poten-cijalnom doprinosu iskrenih vjernika u Sarajevu. U Sarajevu, bonjaki ispitanici vrednuju doprinos iskrenih vjernika vie nego druge etnike grupe. U drugim grado-vima, ukljuujui Bugojno, upravo suprot-no se pokazalo tanim.

Nenacionalisti

Veinsko stanovnitvo je imalo vie vjere u potencijalnu ulogu nenacionalista nego to su to imali ispitanici iz reda manjinskog sta-novnitva. Shodno miljenju veinske po-pulacije, nacionalizam ne koi potencijalnu ulogu nenacionalista u ovim gradovima.

Srbi su ulozi nenacionalista pridali najma-nje vanosti ako uzmemo u obzir cijelu teritoriju BiH. Meutim, poreenje po lo-kalnim veinskim zajednicama pokazuje da su Hrvati u Mostaru ovaj faktor ocijenili daleko najnie. Potencijalnu ulogu nenaci-onalista znatno viom su ocijenili Bonjaci u Bugojnu, sa ponovnim rastom procenta kod Srba u Banja Luci, dok su Bonjaci u Sarajevu ovaj faktor najpovoljnije ocijenili.

regionalna raznolikost u okviru uzorka srp-skih ispitanika ponovo ukazuje na to da bi bilo neadekvatno podijeliti ispitanike jed-nostavno na nacionalne korpuse.

U Mostaru su pripadnici manjinskog sta-novnitva vie vrednovali ulogu nenaciona-lista u pomirenju na gradskom nivou nego Hrvati kao veinsko stanovnitvo. Ovaj po-datak bi se isto tako izgubio u istraivanju ako bi se izvrila podjela na tri nacionalne zajednice irom zemlje, ne uzimajui u ob-zir lokalne kontekste.


22

Grupe koje predstavljaju interese graana, i grupe koje predstavljaju rtve. Srpski ispita-nici ocijenili su potencijalnu ulogu ovih grupa nie od Hrvata i Bonjaka.

Nastavnici i obrazovne institucije. Pripadnici veinskog stanovnitva pokazali su tendenciju da vie vjeruju u potencijalnu ulogu nastavni-ka nego pripadnici manjinskog stanovnitva, a bilo je i neke razlike u stavovima izmeu samih etnikih grupa. Srbi su vrednovali po-tencijalnu ulogu nastavnika manje nego ostali ispitanici. Bonjaci su, u prosjeku, imali pozi-tivnije miljenje o ulozi obrazovnih institucija u pomirenju nego druge dvije nacionalnosti. U Sarajevu, bonjaka veina ocijenila je po-tencijalni utjecaj nastavnika viim nego manji-ne i viim nego veinska populacija u drugim gradovima. Jasno je pokazano da sadanji si-stem kolovanja moe da ima znaajnu ulogu u diferencijaciji odnosa prema nastavnicima, iako su postavljena pitanja bila strogo u vezi sa njihovim potencijalom, a ne njihovim stvar-nim ulogama. Dalje istraivanje o ovoj temi je planirano za narednu godinu.

ene. Nije bilo opih odstupanja o potenci-jalnoj ulozi ena izmeu nacionalnih grupa, osim u Sarajevu. Bonjaka veina je ocijenila potencijalnu ulogu ena viom nego manjine.

Politiari i parlament. Podaci ne pruaju osnovu za pretpostavku da veinsko stanov-nitvo prirodno podrava politiare vie nego manjinsko, posebno kada su u pitanju malo-brojne manjinske zajednice. Bilo je nekih razli-ka izmeu nacionalnih zajednica. Bonjaci su pokazali najvie povjerenja u parlament kao mjesto za pomirenje, a Srbi najmanje. Bo-njaka veina u Bugojnu imala je vie vjere u ulogu politiara u pomirenju na gradskom nivou nego manjine. Ovaj podatak nijansira gore navedene podatke za Bugojno u odjeljku o razmimoilaenju izmeu ispitanika u etiri grada. Navedeno je da ispitanici u Bugojnu i okolini imaju manje vjere u ulogu politiara na

gradskom nivou nego na nivou BiH. Najupad-ljiviji je podatak u Mostaru, gdje su ispitanici koji pripadaju manjinskom stanovnitvu iska-zali vie vjere u ulogu politiara na nivou gra-da nego Hrvati.

Mediji. Bonjaci su vie naglasili ulogu medija u pomirenju u odnosu na druge nacionalnosti. U Banja Luci je veinsko srpsko stanovnitvo povoljnije ocijenilo ulogu medija nego ma-njinsko.

Javna mjesta. Bonjaci su vie naglasili ulogu javnih prostora u pomirenju u odnosu na dru-ge nacionalnosti.

Stavovi prema ciljevima i formama koje se koriste u procesu pomirenja. Ispitanici sve tri nacionalnosti uviaju razloge za pomirenje i potvruju vanost poduzimanja ozbiljnih ak-tivnosti na pomirenju. Opi obrazac je da pri-padnici manjinskog stanovnitva ovo ozbiljnije shvataju, dok je veinsko stanovnitvo u pro-sjeku ozbiljnije shvatalo ulogu medija, vjerskih lokaliteta, obrazovnih institucija i javnih pro-stora u odnosu na manjinske zajednice.

Neke se razlike uoavaju izmeu nacionalnih grupa, u kojima Mostar posebno pokazuje neke interesantne izuzetke od opeg obrasca, kako slijedi:

Vei procenat Bonjaka vrednovao je jav-no priznanje ratne odgovornosti javnih linosti, nego to je bio sluaj sa ostalim grupama, zatim dolaze Hrvati, i potom Srbi.

Etnika pripadnost nije generalno napravi-la statistiku razliku u stavovima o vanosti procesa pomirenja, osim u Mostaru. Tu su hrvatski ispitanici kao predstavnici veine jasnije potvrdili znaaj procesa pomirenja nego manjine.

Bonjaci su pruili vie podrke od drugih nacionalnosti trima vrstama inicijativa za pomirenje - ukljuivanjem obinih ljudi, djece i eksperata. Hrvati su favorizirali an-gairanje djece u pomirenju vie nego Srbi,

23


a Srbi angairanje strunjaka vie nego Hr-vati.

Sa relativno niskim statistikim znaajem pokazao se obrazac prema kojem ispitani-ci bonjake nacionalnosti smatraju znaaj pomirenja, ustavne promjene i historijsku tanost vanijim od ispitanika hrvatske nacionalnosti, a ispitanici hrvatske nacio-

nalnosti vanijim od ispitanika srpske na-cionalnosti. Najvea razlika u miljenjima manjinskih i veinskih populacija bila je u Mostaru, gdje je vei procenat ispitanika hrvatske nacionalnosti bio koncentrisan na rjeavanje pitanja koja se odnose na pro-lost nego to je to bio sluaj u odgovorima ispitanika iz reda manjinskih populacija.

Starosna dob

Starosna dob se nije dosljedno pokazala od-luujuim faktorom u cjelokupnom sastavu odgovora na pitanja u naoj anketi i bila je znaajno manje vana od vjerske aktivnosti ili veinsko-manjinskih razlika. Meutim, sta-rosna dob utjecala je na odgovore na znatan broj pitanja, esto sa niim nivoom znaajno-sti. Bilo je nekoliko pitanja u kojima su stari-je ispitanice enskog spola, ili stariji vjernici i stariji nereligiozni ispitanici imali drugaije poglede, favorizirajui odreene modele pro-cesa pomirenja. Mlai ljudi su bili jedino vie zainteresirani za to da proces pomirenja do-vede do preuzimanja javne odgovornosti onih koji su bili odgovorni tokom 1990-tih godina.

Kategorije starosne dobi podijeljene su u ras-ponima od 1630, 3150, 5187.

Parlament. Ispitanice u dobi od 30 godina pa nadalje su sve znaajnijim ocjenjivale ulogu parlamenta u procesu pomirenja.

Nenacionalisti. Ispitanice starije dobi prida-ju vei znaaj ulozi nenacionalista u radu na procesu pomirenja na nivou BiH, kao i stariji religiozni ispitanici. Meutim, u razmatranju uloge nenacionalista u aktivnostima procesa pomirenja na nivou grada, stariji vrlo religiozni ispitanici su imali manje pozitivno miljenje u odnosu na druge grupe. Kad je rije o ulozi ne-nacionalista u radu na procesu pomirenja na nivou grada, stariji ljudi koji su bili najreligio-

zniji i oni koji su bili najvie sekularni, imali su najmanje povjerenja u ulogu nenacionalista.

Organizacije koje zastupaju graane i rtve. Meu nereligioznim ispitanicima, porast sta-rosne dobi stoji u korelaciji sa smanjenjem priznavanja uloge ovih organizacija u cijeloj BiH. Razmiljajui o aktivnostima u radu na pomirenju na gradskom nivou, vrlo religiozni su sa porastom starosne dobi pokazali opada-nje vjere u organizacije koje zastupaju rtve.

Nastavnici. Sa porastom ivotne dobi, nere-ligiozni ispitanici pridaju manji znaaj ulozi nastavnika u pomirenju. Ova grupa u cjelini je dala manji znaaj ulozi nastavnika nego to su to uinili religiozniji ispitanici.

Ljudi koji se identificiraju sa veinom. Sa po-rastom starosne dobi, nereligiozni su dali ma-nji znaaj vanosti pomirenja u radu onih koji se identificiraju sa veinom. Primjeeno je u dva grada, Bugojnu i Banja Luci, da su nereligi-ozni ispitanici u cjelini manje naglaavali ulogu nastavnika u odnosu na religioznije ispitanike.

Vjerske linosti i vjernici. Starosna dob nije igrala ulogu u razlikovanju stavova o tome ko je vaan u procesu pomirenja na nivou BiH. Odgovarajui na pitanja o tome koji uesni-ci su vani u ovom procesu na nivou grada, samo nereligiozni ispitanici su dali razliite odgovore u skladu sa svojim godinama: stariji


24

nereligiozni ispitanici pokazuju manje vjere u ulogu vjerskih lidera u odnosu na mlae nere-ligiozne ispitanike.

Proces pomirenja. Sa porastom starosne dobi, ispitanici su dali vie podrke procesu pomire-nja koji ukljuuje:

ozbiljan susret aktuelnih politikih lidera (ova podrka se meu enama smanjila na-glo poslije 30 godina starosti, pa je ovaj re-zultat odraz podrke takvom susretu meu mukim ispitanicima),

omoguavanje boljeg razumijevanja izme-u obinih ljudi,

doprinos iskrenih vjernika (dok meu mu-karcima podrka iskrenim vjernicima opa-da sa godinama, to je bilo vie nego kom-penzovano poveanjem podrke meu enama), i

doprinos ljudi koji mogu da razumiju razli-ite stavove i poglede raznih zajednica (ovo je posebno tano za mukarce).

Sa porastom starosne dobi, ispitanici su bili manje skloni da podre proces pomirenja koji bi se odnosio na objanjenja dogaaja iz 1990-tih.

Ciljevi u procesu pomirenja

Vjera ili povjerenje i mir bili su vani ispitani-cima vee starosne dobi. Ovo je posebno ja-sno u odgovorima ena. ene su takoer vie vrednovale znaaj izvinjenja sa porastom sta-rosne dobi, a napredak je vrednovan najvie

od strane najmlaih i najstarijih ispitanica. Sa poveanjem starosne dobi, ene su dale vei znaaj procesu pomirenja koji pokazuje da ve-ina ljudi u BiH osuuje ratne zloine poinje-ne od strane njihovih naroda i koji pokazuje ta ljudi smatraju potrebnim za dobar suivot.

Znaaj ratnog iskustva. Starije ene koje su bile civili u ratu neto ee se slau od mla-ih da je njihovo ratno iskustvo utjecalo na formiranje njihovog stava prema pomirenju. Starosna dob u drugim grupama nije promi-jenila odnos prema znaaju linog iskustva u formiranju stavova prema pomirenju.

Mediji. Najjaa podrka potencijalnoj vanosti medija u procesu pomirenja potekla je iz sta-rosne grupe od 31 do 50 godina.

Kulturne linosti (umjetnici, muziari, itd.) Meu religioznim ispitanicima bio je relativno nizak stepen korelacije izmeu starosne dobi i nivoa prepoznavanja vanosti uloge kulturnih linosti u procesu pomirenja u BiH. Upitani o aktivnostima u procesu pomirenja na nivou grada, starosna dob je diferencirala odgovo-re samo meu nereligioznima koji ponekad prisustvuju vjerskim obredima: u ovoj grupi, stariji ispitanici su manje vrednovali utjecaj kulturnih linosti nego mlai.

Priroda. Starije ene su vie potvrivale ulo-gu prirode u pomirenju nego srednje starosne grupe, dok su srednje starosne grupe ena pokazale tendenciju da vie potvrujuju ulogu prirode u odnosu na mlae.

Spol

Spol nije stalno bio odluujui faktor u ovom istraivanju, ali su mukarci i ene imali razli-ite odgovore na neka pitanja. Kao to smo vidjeli u odjeljku Starosna dob, bilo je ne-kih faktora kojima stariji ispitanici, a naroito starije ene, pridaju znatno vei znaaj u raz-

miljanju o pomirenju. Neki od ovih odgovora mogli su se predvidjeti, neki ne.

Nenacionalisti. Starije ene ee su smatrale znaajnom potencijalnu ulogu nenacionalista na gradskom i na nivou BiH.

25


Kulturne linosti. Starije ene su neto ee cijenile potencijalni znaaj glumaca, muziara i drugih umjetnika i intelektualaca za pomire-nje na nivou BiH.

Nastavnici i obrazovne institucije. U okviru aktivnosti na pomirenju na gradskom nivou, sa poveanjem starosne dobi mukarci su imali tendenciju da vie vrednuju ulogu na-stavnika.

ene. Ulogu ena su u procesu pomirenja na nivou grada vie vrednovale ene nego mu-karci, mada ne i na nacionalnom nivou. Ovo je bio sluaj u svim gradovima osim u Bugojnu. Kao to je prethodno navedeno, nacionalnost je bila u korelaciji sa razliitim stavovima o ulo-zi ena samo u Sarajevu, gdje su Bonjaci kao dio veine ocijenili potencijalnu ulogu ena vi-om nego pripadnici manjinskog stanovnitva.

Grupe koje predstavljaju interese graana. U Mostaru su ene ocijenile grupe koje pred-stavljaju interese graana znaajnijim nego mukarci.

Razliiti fokusi pomirenja. ene su ee vred-novale inicijative koje ukljuuju djecu. Srbi i Hrvati mukarci su bili negativniji od ena u

odnosu na inicijative koje ukljuuju one koji su bili zvanino odgovorni tokom 1990-tih go-dina. Meu Bonjacima je ovo bilo obrnuto. U Bugojnu su ene bile manje pozitivne nego mukarci o nizu pitanja u procesu pomirenja:

doprinosu vjernika,

doprinosu ljudi koji mogu da razumiju razli-ita stajalita,

odgovornosti javnih lica u1990-tim, i

inicijativama koje ukljuuju djecu.

ene su naglasile znaaj slijedeih ciljeva u procesu pomirenja:

sigurnost,

rekonstrukcija,

mir, povjerenje, razumijevanje, izvinjenje i ustavne promjene.

Radna mjesta, javni prostori i priroda. ene su ee potvrivale vrijednost ovih mjesta u procesu pomirenja nego mukarci.

Obrazovanje

Nivo obrazovanja imao je mali utjecaj na od-govore na pitanja iz upitnika, sa nekim izuzeci-ma. On je, nasuprot tome, kao znaajan faktor naveden u studiji UNDP-a iz 2010. o stavovima prema tranzicionoj pravdi, Suoavanje s pro-lou i pristup pravdi iz perspektive javnosti.

Religija. Doprinos iskrenih vjernika su ee vrednovali manje obrazovani od vie obrazo-vanih ispitanika. Znaaj vjerskih institucija u izgradnji povjerenja je najvie rangiran meu ispitanicima sa zavrenom osnovnom kolom,

blago opadajui kod onih sa viim nivoom ob-razovanja, da bi dosegao najvie vrijednosti kod ispitanika koji su fakultetski obrazovani, smanjujui se potom kod onih sa zavrenim postdiplomskim studijama.

Proces pomirenja. to ranije je ispitanik pre-kinuo obrazovanje, vea je bila vjerovatnoa da vrednuje mir kao cilj u procesu izgradnje povjerenja. Obrazovaniji su pridavali veu vri-jednost fokusiranju na uzroke rata. Oni vieg obrazovanja takoer su pridavali veu vrijed-


26

nost procesu kojim e se promijeniti pogled na karakter rata.

Mediji. Poveanje obrazovanja i poveanje vrijednosti uloge medija u pomirenju bili su povezani.

Obrazovanje. Vii nivo obrazovanja ispitanika poklapao se sa poveanjem vrednovanja zna-aja obrazovnih institucija.

Ispitanici su upitani da opiu svoje ratno isku-stvo: 8,3% je odgovorilo vojnik; 33,8% ci-vil; 39,1% izbjeglica; 14,8% gotovo sve, a 4,0% nita od navedenog.

Bez kolovanja

Srednja kolaMagisterij

DoktoratVia kola

Osnovna kola

Fakultet

Korelacija stepena obrazovanja sa prida-vanjem vanosti vjerskim institucijama u

izgradnji povjerenja

27


Ratno iskustvo

Ratno iskustvo nije imalo jednoznaan utjecaj u odgovorima na pitanja iz upitnika, ali je bilo zanimljivih obrazaca u odgovorima na neko-liko pitanja koja su bila fokusirana na znaaj procesa pomirenja.

Na mjestima gdje je postavljeno pitanje o zna-aju javnih priznanja usmjerenih na prolost, onima koji su oznaili nita od navedenog najmanje je bilo stalo do takvih priznanja. Sli-jedei su bili ispitanici koji su se identificirali sa gotovo svim pozicijama, zatim izbjeglice, pa civili, te na kraju vojnici, koji su tome pridavali najvie panje.

Vojnici i civili pridali su vei znaaj tome da proces pomirenja obuhvati cijelu bivu jugo-slovensku teritoriju, u odnosu na izbjeglice ili one koji su odgovorili sveili nita od nave-denog. Isto je bilo evidentno i na mjestima gdje je od ispitanika traeno da procijene da li e formalni proces pomirenja biti vaan ako doprinese uenju o neophodnim aspektima suivota. Upitani o napretku u pomirenju na gradskom ili na nivou BiH, ovaj obrazac nije se pokazao dovoljno znaajnim.

14,8%

4,0%

8,3%

33,8%

39,1%Vojnik

Civil

Izbjeglica

Gotovo sve

Nita od navedenog

Za vrijeme rata bio sam


28

29

4. Literatura

4. Literatura

Gallup Balkan Monitor survey, Focus on Bosnia, November 2010.http://www.balkan-monitor.eu/

Zorica Kuburi and Ana Kuburi, Degree of Trust in the Western Balkans and Bulgaria, Balkan Journal of Philosophy, II/1, 2010, pp. 75-94.

Nansen Dialogue Centre Sarajevo and Saferworld, Leaving the Past Behind: The perceptions of youth in Bosnia and Herzegovina, Sarajevo/London, March 2012.http://www.nansen-dialogue.net/index .php?option=com_abook&view=book&-catid=1%3ANDN+Publications&id=17%3Aleaving-the-past&Itemid=557

Eric Stover and Harvey M. Weinstein, My Neighbor, My Enemy: Justice and Community in the Aftermath of Mass Atrocity, Cambridge, Cambridge University Press, 2004.

Marta Valinas, Stephen Parmentier and Elmar Weitekamp, Restoring Justice in Bosnia and Her-zegovina: Report of a Population-Based Survey, Leuven, Katholieke Universiteit Leuven, 2009.https://ghum.kuleuven.be/ggs/publications/working.../wp31.pdf

UNDP, Facing the Past and Access to Justice From a Public Perspective, Sarajevo, 2011. www.undp.ba/index.aspx?PID=36&RID=127


30

CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo

316.4:172.4(497.6) 316.4.674.5(497.6) 323.1:159.964.21(497.6) 316.485.6

POMIRENJE i izgradnja povjerenja u Bosni i Hercegovini : ispitivanje javnih stavova u etiri grada i regiona : Banja Luka, Bugojno, Mostar i Sarajevo / [autori George Wilkes ... [et al.] ; [prevodilac Sonja uki]. - Sarajevo : Centar za empi-rijska istraivanja religije, CEIR ; Edinburgh : Project on Religion and Ethics in the Making of War and Peace, 2012. - 29 str. : ilustr. ; 21 cm

Prijevod djela: Reconciliation and trust building in Bosnia-Herzegovina. - Tekst na bos. jeziku. -

Bibliografija: str. 29.

ISBN 978-9958-1981-5-1 1. Wilkes, George COBISS.BH-ID 19993862

Zakljuak studije koju je proveo tim uz potporu Projekta Religija i etika u ratu i stvaranju mira Sveuilita u Edinburgu i

Centra za empirijska istraivanja religije u Bosni i Hercegovini

Edinburg BosWeb.pdf

Documents