Ebu Hanife Özel Sayısı

8/9/2019 Ebu Hanife zel Says

1/503

SLAM HUKUKU ARATIRMALARI

DERGS

Say: 19

Nisan 2012

MM-I AZAM

EB HANFEZEL SAYISI


2/503

2 | Dr. Ali Pekcan


3/503

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 3SLAM HUKUKU ARATIRMALARI DERGSwww.slamhukuku.com www.slamhukuku.org www.slamhukuku.net

Nsan Ekm aylarnda ylda k say kar. Hakemldr.Sahb / Publsher /Mustafa ZDEMR

Mehr Vakf Genel Bakan / General Drector of Mehr Vakf /

Edtr / Edtor-n-Chef /Prof. Dr. Saffet KSE

Edtr Yardmcs / Assocate Edtor /Yrd. Do. Dr. Murat MEK

Say Edtr / Guest Edtor /Dr. Necmettn KIZILKAYA

Journal of Islamc Law Studes

Say / Number / : 19 Yl / Year / : 2012

Yayn Kurulu / Edtoral Board /

Prof. Dr. Hall brahm ACAR - Dr. Ahmet AKMAN - Do. Dr. Abdsselam ARI - Prof. Dr. Servet ARMAAN - Do. Dr.evht AYENGN - Dr. uncay BAOLU - Prof. Dr. Murteza BEDR - Do. Dr. Recep CC - Dr. A. Hakan AVUOLU- Dr. Hseyn ELKER - Prof. Dr. aml DACI - Pdof. Dr. Nhat DALGIN - Prof. Dr. Sabr ERURHAN - Prof. Dr. H.ekn GKMENOLU - Prof. Dr. H. Mehmet GNAY - Yrd. Do. Menderes GRKAN - Do. Dr. Hasan KAAK - Prof.Dr. Abdurrahman HAKALI - Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN - Prof. Dr. Cengz KALLEK - Do. Dr. Al KAYA - Do.Dr. Sam KAYADB - Dr. Hseyn KAYAPINAR - Dr. Necmettn KIZILKAYA - Prof. Dr. Ferhat KOCA - Do. Dr. smalKKSAL - Yrd. Do. Dr. Muharrem NDER - Prof. Dr. kr zen - Hasan zer - Yrd. Do. Dr. Al hsan PALA - Dr. AlPEKCAN - Yrd. Do. Dr. zzet SARGIN - Do. Dr. Haluk SONGUR - Do. Dr. Osman AHN - Yrd. Do. Dr. Murat M-EK - Do. Dr. Hasan ANRIVERD - Prof. Dr. alp RCAN - Dr. Mustafa YAYLA - Prof. Dr. Mustafa Yldrm - Do.Dr. Kemal YILDIZ - Dr. Yaar Y

Danma - Blm Kurulu / Advsory Board /

Prof. Dr. Hamza AKAN - Prof. Dr. Vecd AKYZ - Prof. Dr. H. Yunus APAYDIN - Prof. Dr. Fahrettn AAR - Prof. Dr. .Hakk AYDIN - Prof. Dr. M. Akf AYDIN - Prof. Dr. Al BAKKAL - Prof. Dr. Mustafa BAKIR - Prof. Dr. Al BARDAKO-LU - Prof. Dr. Abdlazz BAYINDIR - Prof. Dr. Faruk BEER - Prof. Dr. brahm ALIKAN - Prof. Dr. Orhan EKER -Prof. Dr. Hamd DNDREN - Prof. Dr. . Kaf. DNMEZ - Prof. Dr. Celal ERBAY - Prof. Dr. Mehmet ERDOAN - Prof.Dr. Mehmet ERKAL - Prof. Dr. Osman ESKCOLU - Prof. Dr. Ber GZBENL - Prof. Dr. Hasan GLE - Prof. Dr.Hayrettn KARAMAN - Prof. Dr. Muhsn KOAK - Prof. Dr. Salm S - Do. Dr. Ahmet ZEL - Prof. Dr. MehmetENER - Prof. Dr. Salh U - Prof. Dr. Mustafa YILDIRIM - Prof. Dr. Davut YAYLALI - Prof. Dr. Y. Vehb YAVUZ

Ktap Tantm / Book Revew /Dr. A. Hakan AVUOLU

zetler / Summares /Do. Dr. Haluk SONGUR - Do. Dr. Sam KAYADB

Bblyografya Kontrol / Bblographc Control /Muhammet Al DANIMAN

Uluslararas lkler Koordnatr / Coordnator of Internatonal Relatons /Dr. Necmettn KIZILKAYA - Necmeddn GNEY

Yaz ler Mdr / Edtoral Assstant /Abdullah AFAK

e-mal: [email protected] 1304-1045

Kapak: Do. Dr. Muhttn OKUMULARMzanpaj:Furkan Seluk ERARGN, [email protected]

Bask:Servet Ofset Ltd. t.

Matbaaclar Stes Yayn Cad. 9. Blok Ho: 50 el: 332 342 02 32 Karatay / KONYAslam Hukuku Aratrmalar Dergs Index Islamcus tarafndan taranmaktadr.

slam Hukuku Aratrmalar Dergs EBSCOhostun hazrlad Academc Search Compleate (ASC)de ndekslenmektedr. Ayr-

ca Dergde yaymlanan yazlar EBSCOhostun elektronk tarama mototorlarnda lm dnyasna sunulmaktadr.

Journal of Islamc Law Studes (IHAD) s ndexed by Index Islamcus and EBSCOhost.

Basm Tarh NSAN 2012


4/503

4 | Dr. Ali Pekcan

Yayn lkeler1- Dergde yaymlanmas stenen yazlar slam Hukuku le lgl olmaldr. slam hukuku le lgl ada br problem ,slam hukuk tarh, edebyat, son dnem, daha nce yaam ya da ada slam hukukularnn ve eserlernn tantm,ncek fukahann yazm olduklar rsalelernn erh ve tercmes, sempozyum ve tez deerlendrmeler vb. konularndaolmaldr.2- Aratrma lm metotlara uygun olmaldr.3- Aratrmaya nglzce veya Arapa zet eklenmeldr.4- Aratrmalar hakemlern (en az k hakem) olumlu grnden sonra yaymlanr.5- Dergde yaymlanan yazlarn dl ve erk bakmndan sorumluluu yazarlarna attr.6- Yaymlanmayan yazlar sahplerne ade edlmez.

Prncples and Regulatons For Publcaton1- Research submitted for publication, should be based on Islamic jurispudence2- Research should concentrate on issues, -questions and contemporary problem, -history of islamic jurisprudence, -itsliterature, - past and contemporary Islamic legists, dealing with Islamic subjects, with their works, -critical publicationsand translations of treatises (unpublished manuscripts) of the past Islamic legists / jurists about various subject, -notes onsymposiums, conferences, congresses or theises etc.3- Research should be follwed scentic methods.4- A satised abstract should be attached to the resarch to be translated English or Arabic.5- Researchs should be arbitrated by Islamic legists/jurists according to methods wich indicates principles and proceduresof arbitration6- Te opinions expressed in the articles are solely those of the authors7- Research which not published, will not be returned.

Adres / Address /Musalla Balar Sarn Sk. No: 2 - Seluklu / KONYA

el: 0332 236 14 60Fax: 0332 236 14 65

www.mehr.orgMehr Vakf rkye Gnll eeklller Vakf ve IDBS yesdr


5/503

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 5

NDEKLER

Edtrden ............................................................................................................................9

1. mam Azam Eb Hanfenn Ksel ve Toplumsal Yaamna Br Bak

An Overview on the Personal and Social Lie o Imam Ab Hanah

Dr. Ali PEKCAN .................................................................................................................................. 11-43

2. Ehl- Rey Fkh Ekolnn Temslcs Eb Hanfe (v. 150/767)

Ab Hana (D. 150/767): Te Representative o Ahl al-Ray

Yrd. Do. Dr. Murat MEK ............................................................................................................. 45-67

3. lk Dnem Hanef Kaynaklarna Gre Ebu Hanfenn Usl Anlaynda Snnet

Te Place o Sunnah in Ab Hanahs Methodology According to the Early Hanaite Sources

Yrd. Do. Dr. Metin Y ............................................................................................................... 69-114

4. Ebu Hanfe ve Ehl- Hadsn Snnet Anlaylarndak Temel Farklar

Te Main Differences Between Ab Hana and Ahl-Al Hadths Understanding O SunnahDo. Dr. shak Emin AKEPE ....................................................................................................... 115-130

5. Eb Hanfenn En Kapsaml Yorumu: Kerrmye

Te Comprehensive Interpretation o Ab Hana: Karrmyah

Dr. Salih AYDIN .............................................................................................................................. 131-148

6. Hle- eryye Konusunda Eb Hanfeye Yneltlen thamlar

Accusations Directed Against Ab Hana as to Te Hla al-Shariyya (Legal Stratagems)

Pro. Dr. Saffet KSE ....................................................................................................................... 149-162

7. Hanef Mezhebnn Fkh Slsleler (Eb Hanfeden Hcr VI. Asrn Sonuna Kadar)

Te ransmission Chains o the Hana School o Law

(From Ab Hania Until the End o 6th Century AH.)

Huzeye EKER ............................................................................................................................... 163-201


6/503

6 | Dr. Ali Pekcan

8. Nh b. Mustafann El-Kalmt-ere Tenzh Eb HaneAdl Esernn Tahkkl NerEdition Critic o Nh b. Mustaas al-Kalimh al-Sharah anzh Ab Haniah

Mehmet Ali AYEKN .................................................................................................................... 203-244

9. Eb Hanfe Hakknda k dda/tham: Mrclk ve Halkul-Kurnwo Claims/Accusations about Ab Hanah: Murcia and the Creation o the Quran

Fatih OK ......................................................................................................................................... 245-267

10. cthadda sabet Meseles Balamnda Ebu Hanfe ve Hanef Usulcler

Hakknda ler Srlen Grlern DeerlendrlmesTe Study o Opinions about Abu Hania and Hanai Jurists Regarding

the Issue o Being Right in the Ijtihad

Dr. Bilal ESEN .................................................................................................................................. 269-298

11. Hanef Uslndek Baz Prensplern mam Eb Hanfeye Nspetnn DeerlendrlmesExamination o Some Principles o Hana Legal Tought Attributed to Ab Hanah

Dr. Musa GNAY ............................................................................................................................ 299-325

12. Przde brahm ve Mezhebl-mml-Azam sml Rsalesnn Tahkk ve Tercmes

Przde Ibrhm, and the Veriication and the ranslation o His Work

Called Risle F Mazhabil-Immil-Azam

Hasan ZER ..................................................................................................................................... 327-341

13. Osmanlda Eb Hanfe Algsna Br rnek Olarak TakprzadennMevztul-Ulmu

ashkopruzadahs Mawzut al-Ulm as an Example o Te Perception oAb Hanah in the Ottoman Empire

Dr. Said Nuri AKGNDZ............................................................................................................ 343-371

14 Hanais and Teir Legal Methodology

.................................................................................................................373-371

15. Oryantalst Lteratrde Eb Hanfe (v. 150/767) AlgsTe Perception o Ab Hanah (d. 150/767) in the Orientalist Literature

Dr. Necmettin KIZILKAYA ............................................................................................................ 373-397

16. Eb Hanfenn Dn Anlaynda nsan MerkezllkAnthropocentrisim in Abu Hanias Teology Conception

Dr. Hlya ERZOLU .................................................................................................................. 399-415

17. Nh b. Mustafnn (v. 1070/1660) ed-Drrl-Mnazzam

Menkbl-mml-AzamAdl Esernn Tahkkl Ner

Nh b. Musta and His Book ad-Drr al-Mnazzam Menqib al-mm al-Azam

Yrd. Do. Dr. Murat MEK ......................................................................................................... 417-440

18.Eb Hanfenn cthadlarndak Dem (Kaynaklar Sebepler Analz)Te Change in Abu Hanias Ijtihads (Resources Reasons Analysis)

Yrd. Do. Dr. Soner DUMAN ........................................................................................................ 441-465


7/503


19. Eb Hanfede Dn ve erat Ayrm Var M?

Is Tere Distinction o Religion (al-Dn) and Shariah in Ab Hanahs Tought

Pro. Dr. Abdullah KAHRAMAN .................................................................................................. 467-474

Ktap Tantmlar ve Notlar

Yaar Nur ztrkn Arapla Kar Aklcln ncs mam Azam Ebu Hanfe, Esas Fkr-

ler Glgelenen nder Adl Eser Hakknda Baz Mlahazalar

Deerlendiren: Pro. Dr. Mustaa UZUNPOSALCI .................................................................. 475-486

Metn Yt, lk Dnem Hanef Kaynaklarna Gre Eb Hanfenn Usl Anlaynda Snnet,

stanbul: z Yaynclk, 2009, 488 Sayfa

Deerlendiren: Muhammet Ali KOCA ......................................................................................... 487-491

Al Pekcan, Fkhn Bedene Brn, Gelenek Yaynclk: stanbul 2010, 96 Sayfa.

Deerlendiren: Yakup KARA ......................................................................................................... 493-496

Mohammad Akram Nadw,Ab Hanah, Hs Le, Legal Method And Legacy, Kube Publshng

and Interface Publcatons, Lecestershre-Oxfordshre, 2010, 148 Sayfa.

Deerlendiren: Dr. Necmettin KIZILKAYA ................................................................................. 497-499


8/503

8 | Dr. Ali Pekcan


9/503


Edtrden

Eb Hane, slam ilim ve dnce geleneinin en nemli ahsiyetlerinden bi-ridir. Gelitirdii hukuk sistemi ve etkileri dikkate alndnda, katklarnn sadeceslam dnyas ve Mslmanlar ile snrl kalmadn, baka kltr ve medeniyet-lere de uzandn sylemek mmkndr. Bu nedenle Eb Hane sadece Msl-manlarn deil, insanln ortak bir deeri olarak kabul edilmelidir. Bununla be-raber, yaad dnemden itibaren gerek dnce sistemi, gerekse kiilii ile ilgiliolarak deiik ithamlara maruz kalm ve hayatnn bir ksmn hapiste geirmitir.slam medeniyetinden km bu byk slam aliminin dnce miras, ne yazk kiyeterince ele alnabilmi deildir.

Eb Hane, kimi zaman rey ve ictihadnda kendisini kaytsz gren bir kh,kimi zaman Mrcienin en nemli ismi; bazen kys hadslere kar bir delil olaraksavunan bir aklc, bazen Kurnn mahluk olduunu savunan sapkn bir ahsi-yet olarak tasvir edilmitir. Kimileri onu, dedesi klelikten azad edilmi bir ipektccar ve dnemin haliesine ba kaldrm bir isyankar; kimileri de naslar keyiuygulamalarna kurban eden bir ilim adam ve pasi bir kiilik olarak incelemitir.Halbuki Eb Hanenin dnce ve ilim geleneimizde oynad rol dikkate aln-

dnda, onun bunlarn tesinde bir ilim adam olduu ve bu iddialarn hi biri-sinin onu anlatmad ak bir ekilde grlecektir. zellikle bir akh, muhaddisve kelamc olarak yetitirdii renciler ve bu rencilerin slam ilim geleneindeoynadklar roller dikkate alndnda, Eb Hanenin ilmi kiilii ve ahsiyeti ileilgili ortaya atlan deiik grlerin olturduu pheler ortadan kalkacaktr. Ay-rca onun kendi dnemi iin son derece gelimi bir sistemin kurucusu olduugz nnde bulundurulduunda, gnmzde slam ilimler alannda alan ilimadamlarna hi kukusuz nemli bak alar salayaca aikardr.

Eb Hane gibi slam ilim gelenei iin son derece nemli bir ahsiyetin ciddi

almalara konu edinilmesinin gereklilii, mm- AzmEb Hanezel says-nn olumasnn temel siki olmu ve elinizdeki say vcuda gelmitir. Bu sayda,Eb Hane btn ynleriyle incelenmeye alld. Ancak Eb Hane gibi nemli


10/503

10 | Dr. Ali Pekcan

ahsiyetlerin bir derginin zel bir saysna sdrlamayacann bilincinde olarak,onun baz ynleri zerine younlaarak ve daha nce Eb Hane zerine yaplanalmalardaki boluklar da dikkate alarak bu sayy hazrladk. Elinizdeki bu sa-

yda Eb Hanenin hayat, kh dncesi, usl anlay, snnet ile ilgili grleri,mezhepler ve kelm tarihi asndan nemi ve Eb Hane algs gibi konular ze-rinde durulmaya alld. Ayrca Eb Hane ile ilgili risle neri ve drt kitaptantmna yer verildi. Bu makalelerin dalmnda onun slami ilimlerin deiikalanlaryla ilgili grleri dikkate alnd.

slam Hukuku Aratrmalar Dergisinin Eb Hane zel saysna makaleleriylekatk salayan yazarlarmz ve bu yazlar okuyup deerli grleri ile eletiri venerilerde bulunan hakemlerimize dergimiz adna teekkr ederim. Dergimizin

kurucusu ve editr sayn Pro. Dr. Saffet KSE Beye editrlk srecinde yapt- katk ve salad destekten dolay kranlarm sunarm. Saynn hazrlk s-recinden itibaren nemli katklarda bulunan Yrd. Do. Dr. Murat MEK Beye

ve derginin basm ve datm konusundaki desteklerinden dolay Mehir Vaknaayrca teekkr ederim. Siz deerli okuyucularmz olduka zengin bir ierikle ha-zrlanan bu sayyla ba baa brakrken, bu zel saynn nemli bir boluu doldu-racan mit eder, bundan sonra yaplacak almalara nclk etmesini dilerim.

Say Editr

Dr. Necmettin KIZILKAYA


11/503

s lam Hukuku Arat rmalar Dergis i , sy . 19, 2012, s . 11-43

MAM AZAM EB HANFENN KSEL VE

TOPLUMSAL YAAMINA BR BAKI

Dr. Ali Pekcan*

An Overview on the Personal and Social Life of Imam Ab HanfahAb Hanfah is one of the brilliant gures in Islamic intellectual history. His works inIslamic jurisprudence and other areas of Islamic sciences have signicant impact onMuslim thinkers not only in his time but on the modern era as well. His legal approachin trading law, which came through his merchant experience, was very appropriateto the real life. He had devout life on one hand; on the other hand he was one of theprominent opponents of the Umayyad reign. Therefore, he had several problems withthis dynasty. This article focuses on the personal and social life of such sophisticatedMuslim thinker.

Gr:

mam Eb Hane, tarihte yaam bir ahsiyet olarak incelendiinde karmzason derece dikkat ekici zelliklere sahip biri olarak kar. Onu anlatmak, hayatnincelemek, dncelerini aktarmak, geni hacimli biyograik almalarn konusu1olsa da biz onun hayatn bir makale erevesinde ksaca zetleyecek daha sonraonun gnlk yaants hakkndaki bilgilere yer vereceiz.

I. ANA HATLARIYLA HAYATI ve FIKH DNCES

A. Eb Hanfenn-Soyu-Ales

mam Azam en byk mam lkabyla bilinir.2

Eb Hane knyesiyle mehur-dur. Hanei mezhebinin kurucu imamdr. Asl ad Numn b. Sbit olup, 80/700ylnda Kede domutur. Ailesinin Arap olmad hemen hemen kesin olmaklabirlikte, onun Araplk dnda hangi millete mensup olduu konusunda arkl g-rler vardr. Farisi veya rk olduu eklinde deiik ikirler ileri srlmektedir.3

* DB. Seluk Dini Yksek htisas Eitim Merkezi.1 rnein Abdlhayy el-Lknev, mam Eb Hanienin biyograsini veren kaynaklar hakknda geni deerlendirmeler

yapar. Bkz. en-Nul-Kebr erhul-Cmis-Sar, Beyrut 1986, s.38-40. Ayrca bkz. Kevser, Muhammed Zhid,Zeylanin Nasbur-Rye ahrici Ehdsl-Hidyesine yazd takdim yazs. Beyrut 1996, I/21-25.

2 Bu sat veren sadece Hane mezhebine bal kimseler deildir. rnein mezhebinden Hz Zeheb

(v.748/1374), mam Eb Hanieyi bu sat ile anar. Bkz., ezkiratl-Huffz, thk Zekeriya Umeyrt, Beyrut 1998,I/127.[ ]Ayrca bkz. bn Askir, Ebul-Ksm Ali b. el-Hasen (v.571), rhu Dmak, thk. mer b. arme el-Amrv, Bey-rut II/186; 4/102.

3 Zeheb, emsddn Muhammed b. Ahmed b. Osman, (v.748/1374) Siyeru Almin-Nbel, thk. uayb el-Arnat-


12/503

12 | Dr. Ali Pekcan

ercih edilen gre gre, dedesi Zta, eym b. Salebeoullar kabilesininazatls olup, Hz. Alizamannda Kbilden Keye gelerek, oraya yerlemitir. An-latldna gre, Ztann olu Sbit de Kede ipek ve yn kuma ticaretiyle ura-

maktayd. slmn toplumsal hayata egemen olduu bir ortamda yetien Numnb. Sbit, kk yata Kurn- Kermi hzetti. Krat, yedi kurrdan biri olaraktannan mam sm(v.127/745)dan ald.4

ahv (v.321/933) nde gelen talebesi bn Ebil-Avvm es-Sad (v.335/950)byk bir cilt halindeki Fezil Eb Hane adl eserinde de anlattna gre5,mam Eb Hane, gzel sakall, yakkl bir grnme sahipti. Varlkl bir kimseolduu giyim-kuamndan da belli oluyordu. Gzel, temiz ve k giyinir, gzel ko-kular kullanrd.6Kimi zamanlarda bana kalensve7denilen uzunca siyah bir ba-lk takard.8Bazen otuz dinar deerinde elbise giyer, ilim tahsil eden rencilerine

de temiz ve k giyinmeleri ynnde t verirdi. Ama bunu yaparlarken daimalimlik vakaryla hareket etmelerini, bu konumda olan kimselerin dier insanla-rn neretini ekecek grnt ve davranlardan saknmalar ynnde uyarlardabulunurdu.9

Yezd b. Harunun iadesine gre, Ebu Hane, tutum ve davranlarnda sonderece zari ve kibar bir kimse idi.10En nde gelen talebesi Eb Yusu un anlatt-na gre Eb Hane, d grn itibariyle orta boylu, gzel yzl olup, konuma-s gayet beli, szleri insicaml ve akcyd. Bu yzden maksadn ve meramn iyi

iade ederdi.11

Olu Hammd babasn, Uzunca boylu, az esmer, gzel ve yakklbir yze sahipti. Srekli heybet ve vakarn korur, soru sorulmadka konumaz, ge-reksiz ve bo ilerden kanrd. biiminde tantr. adaAbdullah b. el-Mbarekde onun hakknda ayn tavsii yaparken,12Syn-Sevr (v.161/778) de onun k-klnden beri kiilikli ve dzgn bir yaam zere olduunu belirtir.13

Kaynaklarn belirttiine gre, Numn b. Sbit, genliini ticaretle geirdik-ten sonra mam ab(v.104/722)nin tavsiye ve desteiyle renimine devam etti.

Hseyin el-Esed, Beyrut 1990 (7.Bask), VI/390 vd.4 bn Kesr, Ebul-Fid smail (v.774/1372), el-Bidye ven-Nihye, Beyrut 1990, (II.Bask), IX/405; bn Hacer Hey-

tem (v.973/1565), el-Hayratul Hisan Menkbil-mmil-Azam Eb Hanie en-Numn, Beyrut 1983, s.37 vd.;akprzde, abakatl-ukaha, Musul ts, s.11 vd.; Mustaa Uzunpostalc, Eb Hanie, DA, stanbul 1994;X/131-140; A.melli., Eb Hanie ve Nasslar Deerlendirmesi, slm Aratrmalar Dergisi, (Eb Hanie zelSays), Ankara 2002, c.15; sy.I (s.19-50); smail Hakk nal, mam Eb Hanienin Hadis Anlay ve Hane Mezhe-binin Hadis Metodu, Ankara 1994.

5 Bkz., bn Ebil-Avm, Ebul-Ksm Abdullah (v.335), Fedil Eb Hane Ahbruh ve Menkbuh- ner.Laturrahmn el-Behric el-Ksm, Mekke el-Mkerreme, I. Bask, 2010, s.45-49.

6 Saymer, Eb Abdillah Hseyin b. Ali (v.430/1038),Ahbru Eb Hanie Ashbih, Beyrut 1985, s.16; Badad, rihuBadd, 13/330 vd.; Zeheb,Menkbl-mm Eb Hanie,s.16, vd.

7 Kalensve, resmi toplantlarda giyilen balk.8 Nevev, ehzbl-Esm vel-Lt, II/218; Zeheb,Menkbl-mm Eb Hanie, s.16.9 Zeheb, Muhammed b. Ahmed b. Osman (v.748/1347), rhul-slm, thk. mer Abdirrahman et-edmr, Beyrut

1988, VI/310; Heysem, ihabddin, el-Hayrtl-Hsn Menkbil-mm el-Azam Eb Hanie en-Numn, nr.

Halil el-Meys, Beyrut 1983, s.84 vd.10 Zeheb,Menkb, s.25; Heysem, el-Hayrtl-Hsn , s.4011 Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, VI/399.12 Badad, rihu Badd, 13/330 vd.; Heysem, a.g.e., s.32.13 Eb Nuaym,Msned-i Eb Hanie, s.21.


13/503


Arapa, edebiyat, sar, nahiv ve iir rendi. Yetitii Ke ehri ve btn Irak bl-gesi mslim-gayrimslim birok dncenin, itikadi rkalarn bulunduu, itikatlailgili ateli tartmalarn yapld rey ehlinin yerletii bir ehirdi. Dindar bir ailede

yetien Eb Hanenin de bu itikadi tartmalara zaman zaman katld kuvvetlemuhtemeldir. Eb Hane, abnin kendisini ilme tevikini yle anlatmaktadr:

Bir gn abnin yanndan geiyordum. Beni ard ve bana, Nereye devamediyorsun? dedi. Ben de, ar-pazara dedim. O, Maksadm o deil, ulemadan ki-min dersine devam ediyorsun? dedi. Ben, Hibirinin diye cevap verince ab; ilmive ulema ile grmeyi sakn ihmal etme. Ben senin uyank ve akti bir gen olduunugryorum dedi. Onun bu sz benim iimde iyi bir etki yapt. icareti braktm,ilim yolunu tuttum. Yce Allahn inayetiyle abnin sz bana ok aydal oldu.14

Kendisinin de belirttii gibi abnin bu tavsiyesi onun iin bir dnm nokta-

s olmutur. Bundan byle ticaret iini orta Has b. Abdirrahmana devredecek,ara-sra dkknna urayacak, asl ii ilim meclislerine devam etmek olacaktr. Ozaman Numan henz yirmi iki yandadr.15Rivayete gre, grt ve kendile-rinden istiade ettii alimlerin says 4000e ulamtr.16Bunlar ierisinde en ndegeleni Hammd b. Eb Sleyman(v.120/737)dr.17

Eb Hanenin yaad yer ve ada itikdi rkalar oalm, bir literatrderak- dlle olarak iade edilen sapk rkalar ortaya km, Emev hkmdarlar-nn Ehl-i Beyte zulm kesintisiz olarak devam etmitir. ok kuvvetli bir mantk vediyalektie sahip olan Numan b. Sabit, hibir rkaya balanmadan ilim tahsilini

ilerletmi ve kelm ilmine ynelmitir. artmak (cedel) iin sk sk Basraya git-mi, ancak Kelm ve Cedelin dinin zne aykr olduunu dnerek kha ynel-mitir. Arkadan tekir etmek isteyen ondan nce kre der diyordu.18Kendisibunu yle anlatr:

Sahbe ve bin, bize gelen konular bizden iyi anladlar. Aralarnda sert m-nakaa ve mcadele olmad ve onlar kh meclisleri ile halk kha tevik ettiler; etvaverdiler, birbirlerinden etva sordular. Bunu anlaynca ben de mnakaa, cedel veKelm braktm; selein yoluna dndm. Kelmclarn selein yolunda olmadn;cedelcilerin kalpleri kat, ruhlar kaba, nasslara muhaleetten ekinmeyen, ver vetakvadan uzak kimseler olduklarn grdm19

Birok hocadan ders alan Eb Hane, en ok Hammd b. Eb Sleyman (v.120/738)dan ok istiade etmitir. Hammdn Eb Hane ile ilgili vc vetakdirkr iadeleri vardr.20Btn biyograi ve tabakt kaynaklarnn ittiakla dile

14 Bkz., bn Ebil-Avm, a.g.e., s.143.vd.15 Saymer, Ebu Abdillah Hseyin b. Ali,Ahbru Eb Hanie ve Ashbih, leml-Ktb, Beyrut 1985, s.19 vd.; Eb

Zehre, Muhammed, Eb Hanie, . Osman Keskiolu, stanbul 1970, 43.16 Bkz. Muvaffak bn Ahmed el-Mekk (v.568/1172),Menkb Eb Hanie, Drul-Ktbil-Arab, Beyrut 1981 s.370-

377; Mizz, Ebl-Haccc b. Ysu (v.742/1341), ehzbl-Keml, thk. Ber Avvd Mar, Beyrut 1992, I. Bask,

29/430 vd.; Kerder, Hzddn b. Muhammed (v.827/1423),Menkb Eb Hane, Beyrut 1981, s.78-99.17 Muvaffak el-Mekk (v.568/1172),Menkb Eb Hanie, s.52. vd.18 Hatb el-Badad, rihu Badd, XIII, 333.19 bnl Bezzz,Menkbu Eb Hanie, I, 111.20 Saymer,Ahbru Eb Hanie ve Ashbih, s.23.


14/503

14 | Dr. Ali Pekcan

getirdiklerine gre, Drt byk Mezhep mam ierisinde Sahblerden bazlarngren, onlarla mlaki olan sadece odur.21

nl i akhi Eb shk e-rz (v.476/1083) Sahbeden drt kiiyle g-

rmesinden dolay mam Eb Haneyi Ke de yaam tbiler arasnda zikre-der.22Bunlar; Enes b. Mlik (v.93/711)23, Abdullah b. Eb Ev el-Ensr (v.87/705),Sehl b. Sad es-Sid (v.91/710) ve Ebt-ueyl mir b. Vsile (v.100/718)dir.24

Slih e-inin belirttiine gre, mam Eb Hane, Enes b. Mlik (r.a.)iKeye geldiinde dealarca grmtr.25Hane olmayan bir mezhebin nde ge-len bir ilim otoritesinden byle bir deerlendirme yaplmas dikkat ekicidir. Buynyle O, ikinci nesil olan abin kuandan olmu, bylece Raslullahn (s.a.s.)tarandan vlen mbarek kuan iine girmi, bu mjdenin kapsamna dhilolmutur.26mam Eb Hanenin, bu hakl hretine manevi bir iaretle kavutuusylenir. Bu hususu torunu smail (v.212/827) yle anlatyor:

Dedem Eb Hanenin babas Sbit kk yalarda iken bir deasnda Mmin-lerin Emiri Hz. Ali (v.40/661)nin yanna gelmi, O da kendisine ve soyuna bereket vehayr duada bulunmutur. Yce Allahtan umarz ki Hz. Alinin bizim hakkmzdakiduasn kabul buyurmutur.27Szne yle devam eder:

Sbitin babas Numan b. el-Merzbn, Nevrzgn ikram iinlzecdeni-len peltemsi bir tatl ikram etmi, Hz. Ali (r.a.) de, Bizim her gnmz Nevrzdur.[Ya da mehrecndr] diyerek nkte yapm, bylece ince bir iltiatta bulunmutur.28

21 Haz bn Hacer Askaln (v.852/1448) ile Haz Irk (v.806/1403) Eb Hanienin tabilii konusunda kendilerineyneltilen soruya verdikleri cevapta soruya olumlu cevap vermiler, bn Hacer, bu bakmdan Eb Hanienin diermtehit mamlarda olmayan bir meziyete sahip olduunu dile getirir. Bkz. mam Syt (v.911/1505), ebyzus-Sahe Menkbil-mm Eb Hanie, nr. Muhammed k lh el-Burn, Karai 141/1991, s.25-25.

22 Rivayetlerinin tamamna yakn binden olduundan dolay mam Eb Hanie, sar- tbinden saylr. Bkz.Zeheb, Muhammed b. Ahmed b. Osman, el-Mun abaktil-Muhaddisn, thk. Hemmm Abdrrahm Sad, Am-man/rdn 1404, s.13.

23 nl muhaddislerden Eb Nuaym el-Isehn (v.430/1038)nin, kendisine ait sahih bir senetle rivayet ettiine gre,Enes b. Mlik h.94 de veat etmitir. mam Eb Hanie de h.80 de doduuna gre, Enes b. Mliki yaklak 13-14yalarnda iken Haremde namaz klarken grm, ondan, lim renmek kadn-erkek tm Mslmanlara arzdr

hadisini iitmitir. Bkz.Msned-i Eb Hanie, thk. Nazar Muhammed el-Fryb, Riyad 1994, s.23, 24. [Ayn yerdeEb Hanienin grt rivayet edilen dier Sahablerle ilgili bilgiler de bulunmaktadr.] Bu konularda deerlibilgiler iin ayrca bkz. Abdlaziz Yahya es-Sadnin el-mml-Azam Eb Hanie ves-Sniyyt Mesndihadleserine baklabilir. Beyrut 2005, s.51-56.

24 rz, Eb shak, abaktl-Fukah, nr. Halil el-Meys, Drul-Kalem, Beyrut ts., s.87, 88; Ayrca bkz. Vst,er Muhammed b. el-Hasen (v.776/1374),Mecmaul-Ahbb ve ezkirat lil-Elbb[Muhtasaru Hlyetil-Evliy],Drul-Minhc, 2003, III/332; mam Eb Hanienin grt iddia edilen sahabiler ve onlardan hadis rivayetikonusunda geni deerlendirmeler iin bkz. Bedruddn el-Ayn (v.857/1453),Menil-Ahyr erhi Esmi RicliMenil-sr lil-mm Eb Caer et-ahv, thk. Esad Muhammed et-ayyib, Mekke-Riyad 1997, III/980 vd.

25 Slih, bn Abdilhd ed-Dmek (v.744/1343), abakt Ulemil-Hads, thk. Ekrem el-B, Beyrut 1989, I/261.26 Byk hadis otoritesi Hz Zeheb e- (v.748/1347), mam Eb Hanienin birok sahabiye yetitiini Enes b.

Mliki grdn dolaysyla ikinci kutlu nesilden yani tbinden olduunu belirtir. Bkz. Zeheb, Muhammed b.Ahmed b. Osman,Menkbl-mm Eb Hanie ve Shbeyhi Eb Yusu ve Muhammed b. el-Hasen, nr. Muhammed

Zahid el-Kevser-Ebl-Ve el-An, Beyrut 1408. s.14, vd27 Badad, Hatb, rhu Badd [ev Mednets-Selm], Beyrut ts. [Drul-Ktbil-lmiyye]13/326; Nevev, Muhy-

iddn, ehzbl-Esm vel-Lt, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut ts., II/217; Askaln, bn Hacer (v.852), ehzbt-ehzb, Beyrut 1327, X/449;

28 Badad, a.g.e.,13/326; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, IX/405;


15/503


B. DERS ALDII HOCALARINumn b. Sbit, babasyla on alt yanda hacca gittiinde orada bindenAt

b. Eb Rabhile tanarak ondan hadis dinledii, rivayet edilir.29Kendisi, tbinden

saylr.30

Onun, genliinde ann btn dnce akmlarn izledii, ihtilarok iyi tespit ettii zikredilmektedir.31

Fkhta karar klp selein yolunu izlemeye baladktan sonra gelenee uyarakkendisine bir stat lim seti. On sekiz yl Irakn byk akihi Hammd b. Eb S-leyman(v.120/737)n derslerine devam etti. Onun vekili oldu ve on yllk renci-likten sonra kendi krssn amak istediyse de, altm kadar etvasnn krknnHammd tarandan tasvip edildii ve yirmisinin dzeltildiini grnce bundan

vazgeerek onun lmne kadar vekletinde bulundu.32

Hocas Hammd b. Eb Sleyman, brahim en-Neha ve abgibi iki byklimden kh okudu. Abdullah b. Mesud ve Hz. Alinin khna sahip n khndanaydaland. Eb Hanenin khnda daha ziyade brahim en-Neha okulunun tesi-ri grlr. Dehlev, Hanei khnn kayna, brahim Nehanin kavilleridir der.33

Ayrca Eb Hane, istihsan kullanmada tartlmaz bir ilim elde etmitir.Onun tacir olarak halkn gnlk hayatyla i ie oluu ve sk sk ilim merkezlerineseyahat edip birok lim ile dnce alveriinde bulunmas, bu alandaki saygnl-n arttrmtr. Hac seyahatlerinde bin limlerinin ileri gelenleriyle grm,ilm sohbetlerde bulunmu, onlardan hadis dinlemitir. At b. Eb Rabh, Atiyye

el-Av, Abdurrahman b. Hrmz el-Arec, krime, Ni, Katdebunlardan bazlar-dr.34Kendisi yle der:

Hz. merin, Hz. Alinin, Abdullah b. Mesdun ve Abdullah b. Abbsn k-hn onlarn ashbndan aldm35

C. TALEBELERmam Ebu Hane renci yetitirmeye byk nem vermi ve hretli tale-

beler yetitirmitir. Onun rencileri de, kendisi gibi st dzey khlar olaraktarihe gemilerdir. Burada sadece onlarn isminden bahsedecek, detaylar yeniaratrmalara brakacaz. Eb Hanenin en nde gelen talebeleri unlardr:

1-mam Ebu Yusu (v.182/798)

2-mam Muhammed b. El-Hasen e-eybn (v.189/805)

3-mam Zer (v.158/775)

29 bnl Esir, sdl-be, III, 133.30 Bkz. Ebu shak e-rz (v.476) , abaktl-Fukah, nr. eyh Halil el-Meys, Beyrut ts., s.87; Ebu Zehra, Ebu

Hanie, s.71 vd.31 arni, Abdlvehhb, et-abakatl-Kbr, I, 52-53.

32 Uzunpostalc, Mustaa Eb Hane, DA, c.10, s.132 vd.33 Dihlev, ah Veliyullah, Huccetullahil Blia, I/146. Ayrca bkz., Uzunpostalc, Eb Hane, s.132.34 Bkz. Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Osman, Menkibul-mm Eb Hanie ve Sahiheyni Eb Ysu ve Mu-

hammed b. el-Hasen,nr. Muhammed Zhid el-Kevser-Ebulve el-Agn, Beyrut 1408, s.20 vd.35 Eb Zehra, Eb Hanie, 44.


16/503

16 | Dr. Ali Pekcan

4-Hasan b. Ziyd el-Ll (v.204/819)

5-Nuh b. Eb Meryem (v.173/789)

6-Ksm b. Man (v.175/791)

7-Yahya b. Zekeriya (v.183/799)

8-Esed b. Amr el-Becel (v.190/806)

9-Has b. Gys (v.194/810)

10-Veki b. el-Cerrh (v.197/812)

11-Ebu Mut el-Belh (v.199/814)36

D. ESERLERmam Ebu Haneye nispet edilen eserler unlardr:37

1- el-Fkhul-ekber:Eserin konusu slam akaidinin temel esaslarn veciz ve beli bir ekilde bir

araya getirip, mslmanlarn neye nasl inanacan belirlemektir. Bu eser mamEb Hane tarandan bizzat kaleme alnmayp, sonradan rencileri tarandanonun grleri dorultusunda hazrlanmtr. Eserin dnyann eitli ktpha-nelerinde yazmalar bulunmaktadr. Fkh ekberin en eski iki nshas, Medinede

eyhul-slamAri Hikmet Ktphanesino: 226 da kaytldr. Bu eserin ok saydarke tercmesi vardr.38

2-el-Fkhul-ebsat:

Ebul-Mut el-Belh(v.199/814) tarandan mamdan rivayet edilmitir. nanesaslar ile ilgilidir. Muhammed Zhid el-Kevserbu eseri el-lim vel-Mteallimadl eserle birlikte neretmitir. Bu eser, Ebul-Leys es-Semerkand, brahim b. s-mail el-Malat, Ata b. Ali Muhammed el-Crcn (v.687/1288) tarandan da er-

hedilmitir.

3-el-Msned:

mam Ebu Hanenin rivayetlerinin sonradan derlenmesi sonucu oluturul-mu bir eserdir. Dnyann deiik ktphanelerinde mma nispet edilen on

36 Bu zatlarn biyogra bilgileri iin bkz. Ahmet zel, Hane Fkh limleri, DB. Yaynlar, Ankara 1990, s.19 vd.37 mam Ebu Hanienin eserleri hakknda daha geni bilgi iin bkz. Mustaa Uzunpostalc, Eb Hane, DA, c.10,

s.154-155, stanbul 1994; brahim Emirolu, mam- Azamn Be Eseri zerine, slam Aratrmalar Dergisi, Anka-

ra 2002, cilt. 15, say 1-2, saya. 245; lyas elebi, Risaleleri ve tikadi Grleri le mam- Azam Eb Hane, slamAratrmalar Dergisi, Ankara 2002, cilt. 15, say 1-2, saya, 63 vd.; emel Yeilyurt, Fkhul-Ekbere Metodolojik BirBak, slam Aratrmalar Dergisi, Ankara 2002, cilt. 15, say 1-2, saya, 175 vd.

38 Bu eserin tercme ve mtevaz bir erhi taramzdan da yaplm, eser stanbulda yaymlanmtr. Bkz., Ali Pekcan,slam Akid Metinleri,el-Fkhul ekber ve ahv Akid Risalesi eviri ve erh, Rabet Yaynlar, stanbul 2009.


17/503


be adet msnedbulunmaktadr. Bunlarn tamamna yaknn Ebl-Meyyed el-Hrizm(v.655/1257), Cmiu mesndi Eb Hane adl eserde toplamtr.39

4-el-lm vel-Mteallm:Bu eserin ravisi Ebu Muktil Has b. Selem es-Semerkand (v.208/823) dir.

nan esaslar konusundadr. Eser soru-cevap eklinde hazrlanmtr. Eserdekilim, mam- Azam Ebu Hane, renci de Ebu Muktildir.

5-Rsle l Osmn el-Bett:Eb Hane Basrada bulunan arkada akih Osman el-Bett(v.143/760)ye yaz-

d akaidle ilgili kk bir risalesidir.

6-el-Vasyye:Konusu akid olan bu eser, Eb Hanenin olu Hammd ve mam Eb Ysu

tarandan rivayet edilmitir. Eser, Ekmelddin Bbert (v.786/1385), Molla H-seyin b. skender er-Rum el-Hane (v.1084/1673), kodral Nurettin Eendi(v.1260/18844) ve mam Yusu (v.1056/1646) tarandan Zuhrul-Atyye erhil-Vasyyeadyla erh edilmitir.

Onun mezhebini kh gr ve dncelerini sistematik hale getiren, mamEbu Yusu ile mam Muhammed b. el-Hasen e-eybndir.40 el-Asl, el-Cmius

39 Bu msnedlerden Haske(1088/1677)ye ait olan, rivayetlerin tahrileri ve ilgili deerlendirmeler ile birlikte tara-mzdan rkeye de evrilmitir [Ali Pekcan, Ebu Hane Msnedi, Yediveren yaynlar 2005 Konya].

40 Bu iki mamn meydana getirdii eserleri ilim ehline aydal olur amacyla bask yeri ve tarihleriyle birlikte buradavermek istiyoruz:

1. mam Eb Hane (v.150/767), el-Msned, [Eb Nuaym el-Isehn (v.430) nin rivayeti] (thk. M. el-Fryb)Riyad 1994, I.B.2. mam Eb Hane, el-Msned(s-Sar)[Ms bn Zekeriyy el-Haske el-Hane (v.650) rivayeti], (thk: Savetes-Seg), Khire 19623. mam Eb Ysu, Kitb-Harc, [Bulak,1302.h.tan oset], Drul-Marie, Beyrut.

4. mam Eb Ysu (v.182/798), htilu Eb Hane ve bni Eb Leyl(v.146), (thk. Ebl-Ve el-Agn) (yy.hz.Rdvn M.Rdvn), Kahire h.1357 (?), I.B.

5. mam Eb Ysu, er-Redd al Siyeril-Evz, (thk: Ebl-Ve el-Agn) [yy. haz: Rdvn Muhammed Rdvn],

Kahire/Beyrut, h.13576. mam Eb Ysu, Kitbl-sr,(thk: Ebl-Ve el-Agn), Haydarabad -Deken/ Beyrut, 1355 (?)

7. eybn, el-Cmiul-Kebr, (thk: Ebl-Ve el-Egn), Lhor, 1981 8. eybn, el-Hucce al Ehlil-Medne, (thk.Ebl-Ve el-Agn), Haydarabad-Deken, 1965, I.B., (c.I-IV) 10. eybn, el-Cmius-Sar, [Abdlhayy el-Lknev (v. 1304.h) nin erhi en-Nul-Kebr ile birlikte] Beyrut

1986, I.B. 11. eybn, Kitbl-Asl(el-Mebst), [thk: Ebl-Ve el-Agn], Beyrut 1990, I.B., (c.I-V) 12. eybn, Ziydetz-Ziydt(Serahs (v.483)nin en-Nket adl erhi ile birlikte), [thk: Ebl-Ve el-Agn],

Beyrut 1986, I.B. 13. eybn, Kitbl-sr, Karai H.1419, III. B. 14. eybn, Kitbl-sr: [Ebl-Ve el-Agn thk. Ve Bbu Ziyratil-Qubr blmne kadar yapt erh ile

birlikte] Beyrut 1993, II. B. (2 cilt)15. eybn, ez-Ziydt(Kdhn (v.592/1196)n erhuz-Ziydt adl erhi ile birlikte), [thk. Dr. Ksm Ere],

Karai 2000, c.I-VI 16. eybn, Kitbl-Kesb(Serahs (v.483)nin erhi ile birlikte), [yy.hz. A.Eb udde] Beyrut, 1997, I.B. 17. eybn, el-Muvatta, (thk. Abdlvehhab Abdllat), Kahire, 1979, VIII. B. (tek cilt) 18. eybn, el-Muvatta, (Lknevnin et-alkul-Mmecced al Muvatta Muhammedadl erhi ile birlikte), (thk.

Dr. akyyuddin en-Nedv), Bombay /Dmek / Beyrut,1991, I.B. (c.I-III)


18/503

18 | Dr. Ali Pekcan

Sar, el-Cmiul-Kebr, ez-Ziydt, es-Siyerl-Kebri yazan odur. Bu kitaplar g-venilir rivayetler olarak zikredilerek Zhirr Rivye veya Mesill-Usl adylamezhebin ana kaynaklar saylmtr.41

alebelerinin toparlad el-Fkhul Ekber, kesin olarak mam zama aittirve ehl-i snnet akidesinin temel kitabdr.42Ayrca el-Fkhl-Ebst, Kitbl-limvel-Mteallim, Kitbr-Risle, el-Vasiyye, el-Kasdetn-Numniye, Marietl-Mezhib, Msnedl-mam Eb Haneadl eserler de imamdan rivayet edilmitir.43

E. FIKIHTA ZLED YNTEMEb Hanenin kh muhteval alma ve itihatlarnda izledii yol ve yntem

hakknda zetle unlar sylemek mmkndr.44

1-mm Ebu Hane, herhangi hukuki bir problemle karlatnda ya da ken-disine arz edildiinde, nce meselenin hkmn Kurn- Kermde arar, orada her-hangi bir cevap bulamazsa, -kendisinin belirledii shhat artlarna uyan- hadislerebavururdu. Rivayet edilen hadislerde, mehur olma (kullanmda yaygn kabul)artn ileri srmekteydi. Bunun nedeni, iinde yaad Irak (Ke-Badat-Basra)blgesi, sosyal ve kltrel artlar bakmndan dier slm beldelerine gre daha kar-mak ve eitlilik arz ediyordu. Dolaysyla nceleri bu blgede bulunmayp, dahasonradan buraya ulaan rivayetlere kar ok temkinli ve ihtiyatl davranyordu. Buihtiyat ve duyarllk onun haber-i vhidlerkonusunda sk artlar ileri srmesine

neden olmu, yaygnlk kazanmam (garb-zz) haberlere itibar etmemitir.45

2-Hadis konusunda, -sanlann ya da iddia edilenin aksine- olumlu bir izgitakip etmi, ilke olarak, Kurandan sonra teride ikinci hukuk kaynann Snnet/hadisolduunu kabul etmitir.

3-Verilen rivayetlerde de grld zere, onun nasslar-zelde ise hadisleri-bir taraa brakarak, salt kendi arzu ve isteklerine dayanarak kyas, istihsn, masla-

19. eybn, Kitbus-Siyer vel-Harc vel-Ur (min kitbil-asl), [Hz.Mecd Haddr] Washington U.S.A (nr. N.Ere Nr Ahmed), Karai h.1417, I.B.

20. eybn, es-Siyerul-Kebr (maa erhis-Serahs (v.490), (thk. A. Muhammed), Beyrut 1997, I.B.41 Bu eserlerin mezhep ierisindeki deeri hakknda bkz. Lknev, Abdlhayy, en-Nul-kebr erhul-Cmis-sar,leml-ktb, Beyrut 1986, s.17 vd.Zeheb, Siyer, 6/401; Menkb, s.32, 33; Saymer,Ahbru Eb Hane, s.27

bn Abdilberr, el-ntiq, s.257; Kura, el-Cevhirul-Mudyye, 1/61; Zeheb, rhul-slm, 6/310; Siyer, s.40.42 Fahrl slm Pezdev, Usll-Fkh, I, 8; bnn-Nedim, Kitbl-Fihrist, I, 204.43 Bu eserlerin otantik deeri konusundaki tartmalarn zl bir deerlendirmesi iin bkz. lyas elebi, Risaleleri ve

tikadi grleri ile mam- Azam Ebu Hanie, slami Aratrmalar dergisi, Ebu Hanie zel says, Ankara 2002, sh.63 vd.

44 Daha azla detay iin ayn adl makalemize baklabilir. slm Aratrmalar Dergisi, Ankara 2002, c.15., s.131-142;mm- Azamnkhve hadisynnden deerlendiren u almalar da burada anmak yerindedir. MuhammedHamdullhn mm- Azam ve Eseriadyla evrilen eseri (stanbul 2004) bkz. s.51 vd., s.72-74; Mustaa Uzunpostalc, Eb Hane Hayat ve slm Fkhndaki Yeri, Konya 1986 (Baslmam doktora tezi); A.ml., Eb Hane,

DA, stanbul 1994; X/131-140; A.ml., Eb Hane ve Nasslar Deerlendirmesi, slm Aratrmalar Dergisi, (EbHane zel Says), Ankara 2002, c.15; sy.I (sh.19-50); smail Hakk nal, mam Eb Hanenin Hadis Anlay veHane Mezhebinin Hadis Metodu, Ankara 1994.

45 Geni bilgi iin bkz. (Kevser, Muhammed Zhid, Fkhu Ehlil-Irq ve Hadsuhum, (Hane Fkhnn Esaslar),[.Abdulkadir ener -Ceml Souolu, Ankara 1991] , ek ksm s.88-90))


19/503


hat, r v.b nass d yntemlere bavurduu eklinde -bilhassa kendilerini Ehl-i ha-disismini veren- kimi evreler tarandan oluturulduunu sandmz bir mamEb Hane varl gze arpmaktadr. Bu durum, baz diyaloglarn muhtevasna

da yansmaktadr. Ancak bata arkadalar ve byk mezhebin imamlarndanaktarlanlardan da anlalaca zere; O, slmn temel ilke ve amalarn kavra-m, esiz bir hukukudur. Bu tespiti, kart olduu bilinen dier uzman lim veakihlerin itiraarnda da bulmak mmkndr.

4-mam Eb Hane, hadislerde arad zm bulamazsa, Sahabenin konuile ilgili grlerini dikkate almaktayd. Sahabe bir konuda ittiak (icma) etmiler-se bunu balayc sayyor, eer ittiak sz konusu deilse, bunu kh bir zenginlikkabul ediyordu.

5-binden herhangi bir gr rivayet edilirse, bu durumda, kendisinin de-ekinmeden belirttii zere- onlar gibi ictihat edeceini sylemekteydi.

6-Ayrca O, kendi yresinde bulunan hukuk bilginlerinin gr ve uygulama-larna da byk nem vermekteydi (yresel icmaya da sahih r).

7-mam, yaygn bir istinbat metodu olarak kullanlmasna ramen kyas, ouzaman terk etmektedir. Bunun nedeni ise, artk kyasn monoton ve verimsiz halegelmesi, artk kendisinden amalanan yarar salamamasdr. Yaplan kyas; mas-lahata, re, zaruretilkesine aykr oluyorsa bu durumda istihsnmetodunu dev-

reye sokuyor. Bylece kyasn daraltt dar itihat alann geniletiyor, hukukunesnek bir yapya kavumasn salyordu.

ONUN FIKH DNCESNN TEMEL PARAMETRELERBiz bu blmde, mam Ebu Hanenin kh dncesinin dayand temeller

ile onun hukuk mantn oluturan asli zemin hakknda deerlendirmelerde bu-lunacak, bunlar maddeler halinde sralayacaz.

1-Vera ve Takvasnn Hads-Fkh Anlayna Yansmas:

Onun khi hkm karma yntemini Yahya b. Dreys yle aklar:Syn es-Sevrnin yannda iken ilim ve ibadetiyle tannan bir ahs onun

yanna gelerek: Ey Eb Abdillh! mam Eb Haneye niin bu kadar dmanlkbesliyorsunuz? deyince: Ne olmu ona? dedi. O adam da: Onu, z itibariyleinsa ve hccet ieren u szleri iade ederken iittim:

Ben, bir meselenin hkmn Kurnda bulursam hemen alrm. ayet ondabir hkm bulamazsam, Raslullah (s.a.s.)n Snnetini -sika rvilerin yine ken-dileri gibi sika kimselerden yaptklar yaygn sahih eserleri/haberleri-alrm. Eer

hkm, ne Kuranda ne de Snnet de bulamazsam; ashabn grlerinden diledi-imi alrm, dilediimi brakrm. Fakat onlarn grlerini brakp bakalarnngrlerine itibar etmem. Nihayet i; brahim en-Neha, ab, bn Srn, Hasan


20/503

20 | Dr. Ali Pekcan

Basr, At b. Eb Rabh, Sad b. el-Mseyyebgibi kimselere gelince, onlar itihateden bir topluluktu. Ben de onlarn itihat ettikleri gibi itihat ederim!46

mam Eb Hane yaad dnemde snnet ve hadise gereken nem verme-

dii hatta snnet dman47olduu sulamasyla kar karya gelmiti. mam EbHane, Hz. Peygamberin dindeki yeri ve konumuhakknda yle demektedir:

Eer bir kimse: Peygamber (s.a.s.)in her sylediine inanyorum, ancakNebi (s.a.s.), haksz yere konumaz ve Kurna muhaleet etmez. derse: Bu, onunpeygamberi tasdik ettiini ve Peygamberi Kurana muhaleetten tenzih ettiinigsterir. ayet Peygamber (s.a.s.) Kurna muhaleet etse ve Yce Allaha kar hak-tan baka bir ey syleseydi, Yce Allah: Eer Muhammed, bize kar o (Kurn)abaz szler katm olsayd, biz onu kuvvetle yakalardk, sonra da onun ah damarnkoparrdk, hi biriniz de onu koruyamazdnz!(Hkka, 44-47) kavline uygun ola-rak, onu kuvvetle yakalar ve ah damarn koparrd. Allahn Rasl, Yce AllahnKitabna muhaleet etmez. Yce Allahn Kitabna muhaleet eden de Yce AllahnRasl olamaz! Dolaysyla Nebi (s.a.s.)den Kurna aykr olarak hadis rivayeteden kimseyi reddetmek, Hz. Peygamberi ret ve yalanlamak anlamna gelmez. Bu,ancak Peygamber (s.a.s.)den batl rivayette bulunan kimseyi ret etmektir. thambu kimseyedir, Peygambere deil! Bu nedenle Hz. Peygamberin syledii her ey,iitelim- iitmeyelim bamzn gzmzn stndedir. Buna iman eder ve YceAllahn Raslnn sylediine olduu gibi ahadet ederiz. Ve yine ahadet ederizki, O; Yce Allahn nehyettii bir eyi emretmez. Allahn balad bir eyi kopar-maz. Yce Allahn tavsi ettii bir eyi ona aykr bir ekilde tavsi etmez. ahadetederiz ki O, btn ilerde Yce Allaha muvaktr. Bidat olabilecek hibir ey yap-mamtr, Yce Allahn syledii szlere hibir ekleme yapmam, zorlayclardanolmamtr. te bu yzden Yce Allah: Kim Peygambere itaat ederse, Yce Allahaitaat etmi olur! (Nis, 80)buyurmutur.48

mam Eb Hane, Osman el-Bett (v.143/760)ye yazd nl risalesindeSnnetin gereklilii hakknda unlar sylemitir:

46 Saymer, a.g.e., s.24; bn Abdilberr, el-ntq, s.261-265; Mekk, Menkb, s.80; Zeheb, Menkb, s.34; Kerder,Menkb Eb Hane, s.163 vd.; Mizz, ehzbl-Keml, 29/443; Askaln, ehzbt-ehzb, 10/451; arn, el-Mznl-Kbr, 1/56; Slih, Muhammed b. Yusu e-, Uqdul-Cmn Menkbil-mm el-Azam en-Numn (v.942/1535), 1394 Medine-i Mnevvere, s.172; Syt, ebyz, s.109

47 Maalese uras bir gerektir ki, hadis ilmiyle megul olan kimi limler arasnda, mam Eb Hanienin hadis/sn-net konusunda zay ve gevek olduu, hatta onun hadis ve hadisilerle alay ettii (!) gibi temelsiz iddialar yaygnolarak dolamaktadr. Hlbuki hadis konusunda zellikle cerh ve tadlde grlerinin bizzat hadis otoritelerincekabul edildii, hatta bu ilmin ilk kurucular arasnda yer ald bizzat bu iin uzmanlarnca belirtilmektedir. Buhususta u almalara baklmasn zellikle tavsiye ederiz. akyyddn et-emm (v.1005/1596), et-abakts-Seniyye abaktil-Haneyye, thk. Abdletth Muhammed el-Hlv, Riyad 1993, III/59 vd.; Lknev, Abdl-hayy (v.1304/1886), er-Rau vet-ekml l-Cerhi vet-adl, thk. Abdletth Eb udde, Beyrut 1987; el-Hris,Muhammed Ksm Abduh Meknetl-mm Eb Hane beynel-Muhaddisn, . Ahmet-Ycel-brahim eki,stanbul 2004, (c.I-II); Muhammed Abdrred en-Numn, Meknetl-mm Eb Hane l-Hads . Enbiya

Yldrm, stanbul 2004; Zekeriya Gler, mam Eb Hanienin Hadis lminde Zay Olduu ddiasnn ahlili,KURAV tarandan 16-19 Ekim 2003 de dzenlenen sempozyuma sunulan tebli, Bkz. mam Azam Eb HanieMsnedi, eviri ve tahri: Ali Pekcan, Konya 2005. [Mukaddime blm]

48 Eb Hanie, el-lim vel-Mteallim, s.26; (Benzeri bir rivayet iin bkz. Kerder,Menkb, s.159-160; Mekk,Menkb,s.87, 88)


21/503


Bil ki sizin bildiiniz ve insanlara rettiiniz eylerin en aziletlisi (Raslullahn)Snnetidir. Sana den, Snneti renmeleri gereken ehil kimseleri bulup tespitetmendir49 Bir baka deasnda yle demitir:

Benim sadece reye dayal etva verdiimi iddia ediyorlar. Hlbuki ben sadecehadis/eserle etva veririm!50

Zamannn hadis otoritesi Ame, onun kh ilmindeki maharetini teslim eder,snnet konusundaki tutumunu takdir ederdi. Bir deasnda Eb Hanenin, kendirivayetine dayanarak etva vermesine arr ve u itirafa bulunur:

[ ]Ey akihler topluluu siz doktorsunuz biz iseeczacyz!51

2-Onun ver ve takvas hads rvayetnde de ttz ve hassas davranmasnayol amt.

Muhammed Murtaza ez-Zebd (v.1205/1791) bu hususta yle der:

Mtehit mamlar ierisinde hadis rivayeti konusunda en titiz ve ihtiyatl olanzat Eb Hanedir. Hadisleri alrken ve deerlendirirken ileri srd ar artlaronun verasndan kaynaklanmaktadr.52

bn Hacer el-Askaln (v.852/1447), mam Eb Hanenin snnet/hadis ko-nusunda ok titizlik gsterdiini, onun rivayetin sahih olmas iin, ilgili hadisi ri-

vayet eden ravinin hadisi tahamml ettiinden itibaren eda edinceye kadar aynenhznda tutmas gibi ar artlar ileri srmesinden dolay rivayetlerinin az olduu-nu belirtir.53emsleimme es-Serahs (v.483/1090) de bu meyanda: Eb Hane,dneminin en iyi hadis bileniydi. Zapt artlarndaki sk ve titiz tutumundan dolayhadis rivayeti az olmutur der.54Alddn el-Ksn (v.587/1191), onun bu yny-le tam bir hadis sarraolduunu belirtir.55

3-mam Eb Hanfe, fkh br konuda fetva verrken son derece dkkatl ve

ttz davranr, olayn manev sorumluluunu srekl zernde hssederd.mam Mlik (v.179/795)ten yaplan nakle gre, mam Eb Hane, altm binkh meseleyi hkme balamtr. Bir baka rivayete gre ise, zme kavuturu-lan mesele says seksen bine ular.56Rivayete gre, kendisine cevaplamas istenen

49 Eb Hanie, Risle il Osmn el-Bett, s.65.50 Syt, ebyzus-Sahe Menkbil-mm Eb Hanie, s.118.51 Mekk,Menkb Eb Hanie, s.141;52 Zebd, Murtaza, Ukd Cevhiril-Mne, thk. Vehb Sleyman vc el-Elbn, Beyrut 1985, I/22.53 bn Hacer ve dier hadis hazlarn grleri iin bkz. Numn, Muhammed Abdrred,Meknetl-mm Eb

Hanie l-Hads, nr. Abdletth Eb udde, Beyrut 1416, s.126 vd. Benzeri deerlendirmeler iin bkz. bn Ab-

dilberr, el-ntiq, s.257; Kura, el-Cevhirul-Mudyye, 1/61; Zeheb, rhul-slm, 6/310; emm, et-abakt-Seniyye abaktil-Haneyye, I/62.

54 Serahs, Usl, Drul-Ktbil-Arab 1372, s.350,55 Ksn, Alddn, Bedius-Sani ertbi-eriMsr 1328, V/188.56 Bkz. Kerder,Menkb, s.161-163.


22/503

22 | Dr. Ali Pekcan

bir soru yneltildii zaman uzun uzun dnr, derin derin nees alr sonra da:( )Allahm bizi muaheze etme! derdi.57

Mlik b. Mivel anlatyor: Eb Hanenin ilim meclisine ok katldm. Bir

gn kendisine bir mesele soruldu. Konuyu orada bulunan arkadalarna arz etti.Fakat onlar bir cevap veremediler. Eb Hane soruyu cevaplad. Ardndan uzuncabir sre ban ne eip, dnd. Sonra ban yukar doru kaldrd, bu sradagzleri dolu dolu oldu ve yle dedi: [ ]

Allahm, byle yapmakla sadece senin rzan amalyorum!58

mam Eb Yusu konuyla ilgili yle bir hikye nakleder:

Bir gn mam Eb Hanenin yanna girdim, zntl idi. Ona soru sormak-tan ekindim. Biraz sonra ban kaldrd ve:

Ey Eb Yusu! Baksana, Yce Allah iinde bulunduumuz bu durumdan do-lay bizi sorguya ekecek! dedi Ben de: Mtehide den sadece itihat etmektirdedim. Bunun zerine, ban kaldrp: Yce Allahm! Ne olur bizi ar sorguyaekme! diye dua etti.59

mam bu szyle gelii gzel etva vermenin sorumsuzluuna vurgu yapmak-tadr.

4-O, Fetva verrken, fkh br konuda that ederken kend grnn ka-

bul konusunda herkes serbest brakr, hr davranrd.Hasan b. Ziyd el-Ll (v.204/819)nin sylediine gre mam Eb Hane

yle demitir: 60

Bir deasnda da yle demitir: Bu, bizim grmzdr. Kimseyi bu gralmaya zorlamayz. Herkes bu gr mutlaka kabul etmelidir. de demeyiz. Kiminyannda bizim grmzden daha gzeli varsa, onu ortaya koysun!61

5-Ona Gre Fkh lmyle Uramak Zor ama Onurlu Br tr.

mam Eb Haneye gre, kimi zaman, kendisiyle zor dostluk kurulan kim-selerin khn ve akihlerin kadru kymetini bilemeyeceini syler ardnda da ubeyitleri terennm ederdi62:

Her beldenin olgun insanlarndan mahrum kaldk.

Ey Rabbim! Kaba-hainlerin hibirini balama!

57 Mekk, Menkb Eb Hanie,s.100

58 Mekk, a.g.e., s.102.59 Mekk, a.g.e., s.105.60 Mekk, a.g.e., s.71; Slih, Uqd, s.174; Kerder,Menkb Eb Hane, s.162.61 bn Abdilberr, el-ntiq, s.25862 Saymer,Ahbru Eb Hanie ve Ashbih, 24.


23/503


6-Ona Gre lm, Asla Hocasz renlemez!Bir deasnda Eb Haneye: Ey mam, u [Ke] mescidinde bir grup insan

kh rendiklerini/mzakere ettiklerini sylyorlar denildi. Eb Hane, onla-

rn bir bakanlar/hocalar yok mu, diye sordu. Oradakiler, hayr dediler. Bununzerine Eb Hane: yleyse onlar ebediyyen akih olamazlar! dedi.63

7-Ona Gre Fkhta Yetknlk Zaman ster!Anlatldna gre, Eb Yusu, ilm hayatnn balangcnda bir ara hastalanr.

mam Eb Hane bunu haber alnca. Eer Eb Yusu lrse, yeryznde onunyerini dolduracak kimse yoktur diye ona iltiat eder. Eb Yusu salna kavu-unca, bu iltiattan dolay kendini beenmeye balar. lim ve khta olgunlatndnerek, mescitte hocas Eb Haneden ayr olarak kendine ait yeni bir ilim

halkas kurar. Eb Hane onun bu ham tavrn sezer, onun halka kurmasna bir ikign izin verir. Sonra da bir takm sorular hazrlar, rencilerine, bunu Eb Yusu agidip sormalarn ister. Onlar da gidip ona sorular sorarlar ve Eb Yusuun ver-dii cevaplar da Eb Haneye getirirler. Eb Hane verilen cevaplarn hepsininhatal olduunu syler. Eb Yusu kendinden emin bir ekilde hi vakit kaybetme-den hocasnn yanna gider. Eb Hane kendisine doru cevaplar gerekeleriylebirlikte tek tek anlatr. Eb Yusu hatasn anlar, mahcup bir ekilde hocasndan adiler, bir daha da hocasndan lnceye kadar hi ayrlmaz.64

8-Ona Gre lm Amel ndrmam Eb Haneye gre, kh ilmi, kiinin, kendi lehinde ve aleyhinde olan

eyleri bilmesidir. lim ancak amel etmek iindir. lmiyle amel etmek, ahiret saadetiiin dnya megalelerini terk etmektir.65

Bu meyanda emsleimme Serahs(v.483/1090) yle der:

Bizim mezhep mamlarmz Eb Hane, Eb Yusu ve Muhammed b. el-Hasen de bu satla bezenmiti, yani ilim ve ameli kendi neislerinde uygulamlar-d. te bundan dolay kh ilmi u eyin bir araya gelmesiyle tamamlanr.

1-er hkmleri bilmek. 2-Bu hkmlerin delil ve dayanaklarn bilmek.3-renilen khi meseleleri hayata uygulayarak amel sahasna koymak.66

Bir baka anlatmna gre, Eb Haneyle demektedir:

Bilmi ol ki amel ilme uyar. Nasl ki azalar gzn grmesi sayesinde hareketeder. Az dahi olsa amel ile ilim, ok amel ile cehaletten daha aydaldr. Bu unabenzer: lde bir adamn yannda az miktar azk bulunsa bile doru yolu biliyorsakurtulur. Bu adamn durumu yannda ok azk bulunup da yolu bilmeyen adamnhalinden daha hayrldr. Cenab- Hak yle buyurur: Hi bilenlerle bilmeyenler bir

63 bn Abdilberr, el-ntq, s.26164 Bkz. Heysem, el-Hayrtl-Hsn , s.64, 65.65 Zernc, Brhnddn, alml-Mteallim , (Osmn Pazr erhi ile birlikte), Dersadet 1321, s.28, 29.66 Serahs, Ebbekir Muhammed b. Ahmed Eb Sehl, el-Usl, nr. Muhammed b. Uveyza, Beyrut 1996, s.5.


24/503

24 | Dr. Ali Pekcan

olur mu?. Bunu ancak akll olanlar anlar.67

Hammad b. Eb Sleyman, talebesi mam Eb Haneye eitim ve retimingayesini dile getiren u iiri yazdrmtr.

Ahiret yurdunu kazanmak iin ilim renen, doru yolda kurtulua erer.

Halkn nazarnda deer kazanmak iin ilim talep edenlere yazklar olsun!68

9-Ona Gre Amel ve Ahlk Salam Blgye DayanmaldrEb Haneye gre doru amel ancak salam bilgi zerine kurulabilir, iyi insan

sade hayr ileyen deildir, hayrl insan olabilmek iin hayr ve erri bilmelidir.Hayrn meziyetlerini bilerek hayr ilemelidir. Ktnn zararlarn anlayarak k-tlkten kanmaldr. dil olmak, zulm tanmakszn adalet yapmak deildir.Belki zulm ve gadri adaleti ve gayesini bilerek adalet icra etmektir. erei netice-lerini dnerek adalet yapan dildir. Bu konuda mam Eb Hane el-lim vel-Mteallimadl kitabnda yle der:69

Bilmi ol ki amel ilme uyar. Nasl ki aza gzn grmesi sayesinde hareket eder.Az dahi olsa ilim ile amel, ok amel ile olan cehaletten daha aydaldr. Bu unabenzer. lde bir adamn yannda az miktarda azk bulunsa bile doru yolu bilirse

kurtulur, bu onun iin, yannda ok azk bulunup ta doru yolu bilmeyen kimse-den daha hayrldr. Cenab Hak yle buyurur: Hi bilenlerle bilmeyenler bir olurmu? Bunu ancak akl olanlar anlar.70

10-Onun lmlk Vakarn Srekl KorumasAnlatldna gre mam Eb Hane, az gler, genellikle kendisine soru so-

rulmadka konumazd. ou zaman sanki az nce bana byk bir bela gelmibirisi gibi hznl ve dnceli bir hali vard.71Abdullah b. el-Mbarekbir deer-lendirmesinde yle demektedir:

Eb Hanenin meclisinden daha vakarl bir toplant grmedim. Onun bu-lunduu toplant ukaha meclisini andryordu. k giyimli, gzel yzl, ho suretliidi. Onun cesur ve korkusuz oluuna u olay tanklk edebilir. Bir gn Keninbyk mescidinde hep birlikte otururken atdan bir ylan mamn kucana d-m, mescitte bulunanlarn tamam korkup kaarken Eb Hane hi istiini boz-mam, ylan bir kenara atp yerine tekrar oturmutur.72

67 Kerder,Menkb, s.159; Eb Zehre, Eb Hanie,s. 175.68 Bkz. Zernc, alml-Mteallim, s.34, 35; Beyzzde, Ahmed Eendi (v.1098/1687), el-Usll-Mne lil-mm

Eb Hane,[mam Azam Eb Hanienin tikad Grleri] . lyas elebi, stanbul 2000, s.8169 Eb Hanie, el-lim ve Mteallim, nr. Muhammed Zhid el-Kevser, Kahire 1949, s.11, 12.70 Zmer, 39/9.71 Zeheb,Menkb, s 18-19; Slih, a.g.e., s.292.72 Saymer,Ahbru Eb Hanie, s.17; Badad, rihu Badd, 13/336 vd.


25/503


Hatb el-Badadnin naklettiine gre, mam Eb Hane yle anlatr:

Mekke de bulunuyordum. Bu srada At b. Eb Rabah(v.114/733) ile kar-latm. Kendisine bir takm sorular ynelttim. Bana nereli olduumu sordu. Ben

Keliyim dedim. u dinlerini para para edip blnenlerin diyarndan m?diye sordu. Ben de evet, dedim. Peki, sen hangi gruptansn dedi. Ben de: Sele-isalihine svmeyen, kadere inanan, iledii herhangi bir gnahndan dolay kim-seyi tekir etmeyen gruptan, dedim. amam, anlald, bu istikametten ayrl-ma! dedi.73

11-O, lm Tartmalarda Edebe Rayet ederd74

Saymer (v.436/1045), bn Derverdden u olay nakleder:

Bir gn mam Mlikve Eb Haneyi yatsdan sonra Mescid-i Raslde ilmkonularda mzkere ederken grdm. yle ki, her biri kendi sahibi olduu/amelettii gr savunuyor, ancak birbirlerine kar ileri gitmiyorlar, biri dierini hataetmekle sulamyordu (Bu durum), bulunduklar yerde sabah namazn bera-berce klncaya kadar devam etti.75

mam Eb Hane, Medinede Hz. Alinin torunu mam Muhammed el-Bkr(v.117/732) ile bir araya gelmilerdi. Muhammed Bkr mam Eb Haneye hi-taben:

(Duyduuma gre) Sen, dedem Hz. Muhammed (s.a.s.)in hadislerine muha-leet ediyormusun! dedi. mam Eb Hane:

Allah korusun! Bu nasl olur! Oturun bakalm. Ceddiniz Raslullaha ve sizebyk hrmetim vardr dedi. Sonra kendisi de diz kp oturdu. Sonra da arala-rnda yle bir konuma geti.

mam Eb Hane:

Kadn m zayfr yoksa erkek mi?

Kadn zayfr.

mam Eb Hane:Kadnn hissesi mirasta yarm, erkein ki ise tamdr. Eer ben sr kyas ile

hareket etmi olsaydm zay korur onun mirastaki payn artrrdm!

mam Eb Hane:

Namaz m edldir? Yoksa oru mu?

Namaz edldir.

73 Badad, rihu Badd, 13/331 vd.74 mam Eb Hanie sadece khta deil, dier ilim dallarnda da mnazara da bulunurdu. Bu ynyle de darb- mesel

haline gelmiti. Bu hususta olduka ok olay anlatlr. rneklerden bazlar iin bzk. Muvaffak el-Mekk,MenkbEb Hanie, s.401 vd.

75 Saymer,Menkb, s.81


26/503

26 | Dr. Ali Pekcan

Eer kyas ile konumu olsaydm, bu edlliine binaen kadnn hayzl za-manlarnda klamadklar namazlarn eda edilmesini isterdim!

mam Eb Hane:

nsan idrar m pistir? Yoksa menisi mi?

drar daha pistir.

Eer sr kyasla hareket etmi olsaydm, her bevledenin gusl yapmas ge-rektiine hkm verirdim! Ben Raslullahn grn alr, hadise aykr bir grileri srmekten Yce Allaha snrm!

Bunun zerineMuhammed el-Bkrayaa kalkarak mam Eb Haneyi anln-dan pm, ona iltiatta bulunmutur.76

Bir adam Yezd b. Harun (v.206/221)a: Mlikin reyi mi? yoksa Eb Haneninreyi mi size daha sevimli geliyor? diye sorulunca yle cevap vermitir:

Mlikin hadislerini yaznz. nk O, ravileri ok iyi seip, aratrrd. EbHaneye gelince, onun gibisi grmedim. Kiminle kh bir konuda bir tartmayagirse mutlaka stn gelirdi. Fkh ve Feriz ilmi ise, Eb Hane ve onun ashabnamahsus bir sanat gibidir. Sanki onlar, bunun iin yaratlmlardr.77

12-Ona Gre lmler Ruhsatlarla Del, Azmetlerle Amel EtmeldrAbdullah b. el-Mbarekin naklettiine gre, mam Eb Haneye En aziletli

amel hangisidir? diye soruldu. O, lim renmek dedi. Sonra hangisidir? diyesoruldu. Senin yaparken en ok zorlandn ameldir! diye cevaplad.78Bu szdende aka anlalaca zere, topluma nderlik yapan kimselerin zellikle ilim sa-hiplerinin, ibadetlerde ve amellerde mmkn olduu kadar azimetle amel etmesi,ruhsatlara oka dalmamas gerekir.79te yandan mam Eb Hane, karakterin-deki titizlik sebebiyle kh almalarnda ve tartmalarnda zellikle de ibadetlerkonusunda son derece ihtiyatl davranrd. Hane ekolne dair kh kaynaklar-nn ahre [temizlik] ve Miyh [sular] blmlerindeki grleri daha yakndanincelendiinde bu hassasiyetin itihatlarna da yansd grlr.80

Anlatldna gre, mam Eb Hane, bir deasnda pazardan geerken trnakkadar bir amur elbisesine bulat. Gidip, Dicle nehrinin kysnda ykad. Kendi-sine Ya mam, Sen, belli bir miktarda elbise zerinde bulunan necasetle bile namazklnabilir, diye etva veriyordun, yleyse bu kadarck amuru niin ykyorsun?diye sz edenlere yle cevap verdi: Evet, yle ama o etvadr, bu ise takva!81

76 Heytem, el-Hayrtl-Hsn s.76, 77 (Benzer bir rivayet iin bkz. arn, el-Miznl-Kbr , I/56); Mekk,Menkb, s.143,

77 Saymer, a.g.e., s.86.78 Zeheb,Menkb, s.42.

79 Bu hususta olduka deerli bilgiler iin bkz. tb, brahim (v.790/1388), el-Muvakt Usli-era, nr. Abdul-lah Draz, Beyrut ts., I/223 vd.

80 Bkz. Hseyn, Mustaa Nruddn el-Hane (v.1331), el-Metlibl-Mne z-zebb anil-mm Eb Hanie, Beyrut1990, s.40.

81 Attr, ezkiretl-Evliy, s.281.


27/503


13-Ona Gre Gerek Evlya, Ulema ve Fukahadrmam Eb Hanenin yaad dnemde ilim renmeden zhdve takvaid-

diasnda bulunanlarn says olduka artmt. Bu szde zahitler, eri ilimler sa-

hasnda hizmet veren ulemay, zahircilikle, dinin zyle deil sadece kabuuylamegul olmakla suluyorlar, halkn limlere olan gven ve itimadn ortadan kal-drmaya alyorlard. te sele limleri bu sapmay tespit etmiler, bu konudayanl anlaylar olabilecei konusunda ilim yolcularna uyarlarda bulunmular-dr. Bu yanl anlay ret babnda mam Nevev (v.676/1277) Hatb el-Badad(v.463/1070)den82, hem mam Eb Haneden hem de mam iden onlarn utespitini nakleder:

Eer Allahn velileri ulema ve ukaha deilse, [yeryznde] Allahn hibir

velisi yok demektir. mam iden yaplan bir baka rivayete gre yukardaki ia-de, [ ]eklinde yani; ukahadan amel edenler biiminde kaytl olarakgelmitir.83

II. GNDELK YAAYIImam Eb Hane bir sznde:

: [lmiyle amel eden] ulemann yaantsnn ve gzel ahvalinin nakledilmesi bana

Fkhn pek ok bahsinden daha sevimli gelir. nk bu nakillerde onlarn adabanlatlmaktadr84diyerek salih kimselere olan muhabbetini dile getirmitir. Biz deonun bu sznden ve Salihlerin anld yere rahmet iner85

veciz sznden hareketle, onun ahiret odakl ynne dikkat ekmek, onun yaan-tsndan satrlara yansyan baz blmleri ilim erbabyla paylamak istiyoruz.

A-BADET HAYATIslamiyete gre, bilgi amel iin elde edilir. oplumun ileri gelenleri, zellikle

de ilim adamlar ve akihler syledikleriyle amel etmelidirler. Fkh ilmiyle megulolanlar sz, etva ve itihatlaryla gndelik hayatlarnda sergiledikleri davranlararasnda tutarllk bulunmasna zellikle dikkat etmelidir. Zira ulema ve ukaha,toplumun bir bakma aynas durumundadr. Dolaysyla akihler topluma yn ve-

82 Badad, Hatb, el-Fakh vel-Mteakkih, thk. dil b. Yusu el-arz, Riyad 1996, I/150-151.83 Bkz. Nevev, Fadll-Ilm ve dbl-lim vel-Mteallim, s.60.84 bn Abdilberr, Eb mer Yusu (v.463/1070), Cmiu Beynil-lm ve Fadlih, thk. bey el-Ebl ez-Zheyr, Ri-

yad 1993, s.509; Ayrca bkz. Hocamzn hocas Muhaddisl-Asr Abdletth Eb udde (rh.a.)in, el-Hris el-Muhsibnin Risletul-Msteridnine yazd takdim yazs, Beyrut/Kahire 2000, Drus-Selm, s.12, 13. mamEb Hanienin bu sz u ayetlerden mlhemdir:

{ }(Hd, 120); { } (Yusu, 111),85 Bu sz Syn b. Uyeyneye nispet edilir. Bkz. Eb Nuaym, Hilyetl-Evliy , Beyrut 1405, VII/285; bn-l-Cevz

(v.597/1200), Satus-Save, thk. Muhammed Ravvs Kalac-Mahmut Fahur, Beyrut 1979, I/45; Haz Irk(v.806/1404) hy tahricinde bu szn meru bir hadis olarak Raslullah (s.a.v.)a nispetinin bulunmadn syler.Bkz. azzl, hyu Ulmiddn, Beyrut ts., II/231.


28/503

28 | Dr. Ali Pekcan

ren, onlar ekillendiren, davranlaryla dier insanlara yol gsteren durumunda-drlar.86

mam Eb Hanenin biyograisine yer veren btn kaynaklar, onun dzenli ve

youn bir ibadet hayat olduunda mtteiktirler.87Hadis Haz Zeheb(v.748/1347),bu hususun tevatrle sabit olduunu kaydeder.88Haz bn Receb(v.795/1393) denl eseri Letite sele-i slihnin ibadet ve taatlerinden bahsederken ilmiyleamil olmas bakmndan mam Eb Haneden vgyle bahseder.89Haz bn Kesr(v.774/1372) de ayn ynde aklama yapar.90Yezd b. Kmeytanlatyor:

Bir gn mam Eb Hane sahip olduu dkkna geldi. Orada alan bir -rak rengrenk kumalar mamn nne at. Bu srada (kumalarn eitliliin-den etkilenmi olacak ki, iini ekerek) Allahm senden cenneti istiyoruz! dedi.Eb Hane bunu duyunca alamaya balad, ban nne edi, ardndan derhaldkknn kapatlmasn istedi. Hzlca ban rtt (Sonra da evine gitti). Ertesign olunca ben yanna gittim. Bana:

Ey dostum, biz ne kadar cretliyiz! Birimiz Allahtan cenneti istiyor! HlbukiYce Allah cenneti kendisinden raz olduklarna vereceini vaat etmitir. Bizim gibi-ler de kalkp ondan bizleri kolayca a etmesini istiyoruz! diye hayand.91

ok ibadet ettii yzne vururdu. mam Caer-i Sdkn oluMusa el-Kzm,bir deasnda Eb Hanenin yzne bakar, sen Numn olmalsn, der, O da, evetder, ben Numanm. Bunu nereden anladn? Diye sorar. O da: Yce Allah yle

buyurmam mdr?Onlar, yzlerindeki secde izleriyle tannrlar!92

1-Ebu Hanfe, Namaza ok nem Verrd.mam Eb Hane, sradan halk bir limi nasl deerlendiriyorsa, limin ona

uygun davranmasn gerekli grmektedir. Onun btn geceyi ibadetle geirmeyiadet haline getirdii olay mam Eb Yusu yle anlatyor:

Bir keresinde Eb Hane ile birlikte yryorduk. Yanndan getiimiz grup-

tan birisi arkadana dnp yle dedi: Bu Eb Hanedir, geceleri hi uyumaz.Bunun zerine Eb Hane bana dnerek: Allaha yemin ederim ki yapmadm birey sylenmiyor dedi. Eb Yusu devamla Kendisi namaz, tazarru ve dua ile btngeceyi ihya ederdi diye eklemitir.93

86 Bilgin, Vecdi, Fakih ve oplum, stanbul 2003, s.17 vd.87 Uveyza, Kmil M. Muhammed, el-mm Eb Hanie, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1992, s.116 vd.88 Bkz. bn Hallikn, emsddn (v.681/1282), Veeytl-Ayn , thk. hsan Abbas, Beyrut 1977, IV/107; Zeheb,

Menkb, s.20 vd.89 Bkz. bn Receb, Zeynddn Eblerec (v.795/1393), Letil-Meri m Limevsimil-mi minel-Vezi, thk. Yasin

M. es-Sevvs, Beyrut 1996, s.180.

90 bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, IX/413. vd.91 Zeheb,Menkb, s.23.92 Mekk,Menkb, s.232.93 Bu mehur hikye birok kaynakta gemektedir. rnek olarak bkz. Sibtu bnil-Cevz (v.654/1256), el-ntisr vet-

erch lill-Mezhebis-Sahh [el-Fkhu ve Usll-Fkh min Amalil-mm Muhammed Zhid el-Kevser adl eser


29/503


Hizmetisinin anlattna gre, kendisini tandndan beri bir gece olsun ya-nn yere koymadn syler. Onun uyku zaman yaz mevsiminde le ile ikindiaras, k mevsiminde ise gecenin balang blmleri olduunu belirtir.94Nitekim

Ebl-Cveyriyeyle demitir: Eb Hane ile alt ay beraber kaldm. Bir gece ol-sun yann yere koyup uzandn grmedim95mam Eb Hane, ok namaz kl-masndan, bu esnada oka ayakta durmasndan tr kendisine el-veted ya davetedl-leyl (gece kaz-direi) denmiti.96

mam Ahmed b. Hanbel (v.241/855)in yannda birisi: Eh, Eb Hanenin deilimde (yle byle) bir yeri var! eklinde konumutu. mam Ahmed adam azar-larcasna yle dedi: Sbhanallah! Bu nasl sz. lim, ver, zhd ve ahireti dnyayatercihte onun mevkiine yetien kimse olmamtr97

mam inin hocas Vek b. el-Cerrh (v.197/812) mam Eb Haneden

daha gzel namaz klan, ondan daha akih birini hi grmedim, demi, onun na-mazdaki huuuna dikkat ekmitir.98Mehur muhaddis ve akih Syn b. Uyeyne(v.198/814), Bizim zamanmzda Mekkeye Eb Haneden daha azla namaz klanbirisi gelmemitir! demitir.99

2-Krk yl yats abdestyle sabah namaz klmas meseles:i mezhebinin nde gelen otoritelerinden bn Hacerel-Heytem(v.973/1566),

mam Eb Hanenin bu hasletinin yadrganacak bir durum olmadn, hattaOnun bu zelliiyle komularn bile derinden etkilediini belirtir. te yandan bu

yndeki haberlerin tevatr derecesine ulatn, bu haberlerin sahih kaynaklardayer aldn syler.100

Abdlhayy el-Lknev(v.1304/1886) de bu konudaki rivayetleri toplam, buhasletin sadece ona has bir zellik olmayp, bu satyla mehur birok sele lim veakihinin bulunduunu sylemitir.101

ierisinde], nr. Muhammed Zhid el-Kevser, Beyrut 2004, s.458, Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, 6/399; Syt,ebyzus-Sahe Menkbil-mm Eb Hanie, s.105 vd.

94 Zeheb, a.g.e., s.21; Heysem, el-Hayrtl-Hsn , s.40.95 Eb Nuaym,Msned-i Eb Hanie, s.21; Zeheb,Menkb,s 21-22.

96 Nevev, ehzbl-Esm vel-Lt, II/220;Vst,Mecmaul-Ahbb, III/339; Zeheb, a.g.e., s.21.97 Zeheb, a.g.e., s 43.98 Bkz. Vst,Mecmaul-Ahbb, III/338.99 Vst,Mecmaul-Ahbb, III/339.100 Bkz. Nevev, ehzbl-Esm vel-Lt, II/220; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, IX/413; Heysem, el-Hayrtl-Hsn,

s.40. Zeheb,Menkb,s 21-22; A. melli, Siyeru Almin-Nbel, VI/399; Bu rivayet bizim ulatmz kaynaklarnhemen hemen tamamnda yer bulmaktadr. Biz burada bunlarn hepsini saymayacaz. Zaten buna gerek de yoktur.Zira bizlerin hayatnn mam Eb Hanie ve benzeri sele limlerinin bu gzel hasletlerinden olduka uzak du-rumda olduu hususu bir yanlsama deil maalese gerek bir durumdur. Zira sekler yaamn iliklerimize kadariledii son yzylda, hem maddi hem de manevi hayatmzda tam bir savrulma yaamaktayz. Bundan dolay butr haberler ve rivayetler biz aciz naizlere sanki bir esane, mitolojik bir hikaye gibi geliyor. uras bir gerektir kibu tr rivayetlerin ierisinde sunu biimi ve slubu bakmndan kimi mbalaa ieren iadeler varsa da, bunlarnvarl sz konusu meselenin zn ve olgusal gerekliini asla deitirmemektedir. bn Hacer el-Askaln, bu tr

haberleri aslsz ve abartl grenlere bn Davud el-Hureyb (v.211/826)nin ya haseti ya da cahil olduklar eklindekitespitiyle cevap vermektedir. Bkz. bn Hacer, ehzbt-ehzb, X/451. Hz Zeheb, bu rivayeti tenkit etmeksizin heriki eserine de almtr. Bir hadis otoritesi ve hadis sarra olan mam Zeheb, rivayette herhangi bir kusur olsayd, bukusurlar hibir kimsenin levminden ve konumundan ekinmeden dile getirirdi. Zeheb,Menkb,s 21-22.

101 Bkz. Lknev, Abdlhayy (v.1304/1886), kmetl-Hucce al ennel-ksre t-eabbdi leyse bi Bida, thk. Abdl-


30/503

30 | Dr. Ali Pekcan

Hane mezhebi hakknda, zellikle de bu mezhebin mam olan Eb Haneile ilgili aleyhte rivayetlere de yer veren Hatb el-Badadkendisini yle demektenalamamtr.

Eb Hane bilindii kadaryla, krk yl boyunca btn sabah namazlarn yatsabdestiyle kld. Kurn her gece seher vaktinde bir rektta hatmederdi.102Gecelerionun alama seslerini komular duyar kendisine acrlard.103

mam Eb Yusu ta bu duruma ahit olduunu sylemektedir.104

nl mutasavv Shreverd, bu davrann mam Eb Hanenin yan sra ara-larnda Sad b. el-Mseyyib (v.94/712), Fudayl b. Iyz (v.187/803), Vheyb b. el-Verd(v.153/770), Eb Sleyman ed-Drn (v.215/831), Ali b. Bekkr (v.207/822), Habbel-Acem (v.130/747), Kehmes b. Minhl (v.149/766), Eb Hzim (v.140/757), Mu-

hammed b. el-Mnkedir (v.130/748) gibi zatlarnda iinde bulunduu krk kadarbinin de hasleti olduunu Eb lib el-Mekk (v.386/996)nin Ktul-Kulbadl eserinden naklen zikretmektedir.105Dolaysyla bu gzel ve deerli davaransadece ona zg bir vas deildi. Hrice b. Musabn naklettiine gre mam EbHanenin yan sra Hz. Osmn (v.35/665), emm ed-Dr (v.40/660), Sad b. C-beyr (v.95/714) gibi zatlar da byle yapard.106mam Eb Yusu da hocas mamEb Hanenin her gece Kurn bir rektta hatmettiini belirtir.107

Eb Abdirrahman el-Mukri bir muhatabna yle dedii nakledilir: EbHaneyi namaz klarken grseydin, btn dncesinin sadece namaz klmak ol-

duuna inanrdn.108Abdullah b. el-Mbarek, Eb Hanenin, abdestini bir gnboyunca tuttuunu hatta bir abdestle be vakit namaz kldn nakleder.109

3-Orucu-Hacc-Kurn Tlavet:nl Hanbel bilgini bn Receb el-Hanbel(v.795/1393), Eb Hanenin Rama-

zan aynda, namazlarda okuduklar dnda, gnde iki olmak zere altm hatimyaptn zikreder.110mam Eb Hanenin nde gelen ashabndan birisi olan EbMut el-Belh(v.198/813): Hacc zamannda geceleri tava etmek amacyla her nezaman hareme gittimse orada mutlaka Eb Hane ile Syn- Sevryi birlikte tavaeder bulurdum111demektedir.

etth Eb udde, Kahire 1999, s.75 vd.102 Bir baka rivayette Abdullah b. el-Mbarek, geceleyin iki rektta bir hatim yaptn syler. Bkz. Sibtu bnil-Cevz,

el-ntisr vet-erch lill-Mezhebis-Sahh, s.459. Ayrca bkz. Vst,Mecmaul-Ahbb, III/339. Zeheb de bu haberiniki ayr tarikten geldiini tenkitsiz nakleder. Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, 6/399.

103 Nevev, ehzbl-Esm vel-Lt, II/220; Zeheb, a.g.e., s.23, 24.104 Bkz. Heysem, el-Hayrtl-Hsn , s.40105 Bkz. Shreverd, ihbddin (v.632/1234), Avril-Meri, [asavvuun Esaslar], . ran Gndz-H. Kamil

Ylmaz, 1990, s.465.106 Sibtu bnil-Cevz, a.g.e., s.458.

107 Vst,Mecmaul-Ahbb, III/339; Zeheb, a.g.e., s.21.108 Zeheb, a.g.e., s.21.109 Nevev, ehzbl-Esm vel-Lt, II/220; Zeheb, a.g.e., s.24.110 bn Receb, Letil-Meri, s.318.111 Heysem, el-Hayrtl-Hsn , s.50; Syt, ebyzus-Sahe Menkbil-mm Eb Hanie, s.106.


31/503


Eb Hanenin nde gelen dost ve arkadalarndan Hrice b. Musab es-SerahsKabe-i Muazzama ierisinde Kurn Kerimi hatmeden drt kii arasnda EbHanenin de bulunduunu zikretmitir.112Byk hadis otoritesi Hz Yusu el-

Mizz(v.742/1342)nin belirttiine gre, mam Eb Hane btn hayat boyunca70 bin dea Kurnn hatmetmitir.113

Eb Hane kh, insann lehinde ve aleyhinde olacak eyleri bilmesi114eklin-de anlam ve dinin insan hayatnn ayrlmaz bir paras olduunu verdii son de-rece anlaml ve isabetli etvalarla ortaya koymutu. Dnemin nde gelen limlerikendisine hacla ilgili sorular yneltirler, ilgili ahkmn yazlarak kendilerine veril-mesini isterlerdi. Bir gn Syn es-Sevrnin yanna bir adam geldi ve ona haclailgili bir konuda sorular yneltti. O da kendi cevabn verdi. Adam Eb Hanebu hususta yle yle demiti ama! deyince, Aslnda cevap Eb Hanenin ver-

dii gibidir! Kim bunun aksini syleyebilir ki? dedi. mam Eb Yusu devamla,Syn- Sevrnin Eb Haneye kh grlerindeki muvaakati benimkindendaha azladr derdi.115

Rivayete gre 55 deahac yapmt.116mam Eb Hane bu yolculuklarda haciin gelen ilim ve takva sahipleriyle grr. lmi konularda gr al veriindebulunurdu. Birka hac yolculuu esnasnda mam Mlik ile grm, onunlakh konularda mzakerelerde bulunmutur.117

Bir deasnda hadisilerin nderi Ame (v.148/765) hacca gitmeye niyet etmi-

ti. Sonra yola kt. Hreye vardklarnda yol arkada Ali b. Mshir (v.168/784)e:Eb Haneye kadar git. Ondan rica et de bize hacc ahkmn yazversin! demi-tir.118 Hammd b. Zeyd (v.179/795) derki: Hacca gitmek istiyordum. Kendisineveda etmek zere Eb Eyyb es-Sahtiyn (v.131/749)nin yanna gittim. Bana:Duyduuma gre, Ke halknn akihi Eb Hane de hacca gidiyormu, bendenona selam syle demitir.119

B-ZHD VE TAKVASIAnlatldna gre, mam Eb Hane hayatnn erken dnemlerinde, riya ve

hretten kanmak amacyla uzleti tercih etmiti. Bir deasnda ryasnda Hz.Peygamber (s.a.v.)i grd. Raslullh (s.a.v.) kendisine: Snnetimin ihyas senin

112 Mizz, ehzbl-Keml, 29/436; Heysem, a.g.e., s.51.113 Bkz. Mizz, a.g.e., ehzbl-Keml, 29/434.114 Bkz. bn Nceym, Zeynddn b. brahim (v.920/1514), el-Bahrur-Rik erhu Kenzid-Dekik, thk. Ahmed Azv In-

ye ed-Dmek, Beyrut 2002 (Druhyit-rsil-Arab), I/16.115 bn Abdilberr, el-ntik, s.197-198.116 Bkz. Mekk,Menkb, s.321; Umer, Ali Muhammed, el-Hl beyne Eb Hane ve Ashbih, (Ezherde kabul edilmi

doktora tezi, 1979.), Riyad 2002, s.41.117 Bkz. Pekcan, Ali, mam Muhammedin Medine Ehli le Yapt Fkh erikli artmalarda zledii Diyalektik Yn-

tem zerine Bir Deerlendirme, [melliin makalelerini derledii slam Hukuk eorisine Usl yaklamlar adleserin ierisinde, (Yediveren yaynlar) Konya 2009, s.53 vd. ]

118 bn Abdilberr, Eb mer Yusu (v.463/1070), el-ntik Fezilil-Eimme es-Selse el-Fukah, nr. Abdletth EbGudde, Beyrut 1997, s.195.

119 bn Abdilberr, a.g.e.,s.195; Kerder,Menkb Eb Hane, s.111.


32/503

32 | Dr. Ali Pekcan

araclnla meydana gelecektir. Uzleti terk et diye seslendi. Bunun zerine ilmeatld, topluma kart.120

mam Eb Hane, zhd ve takva zere yaamay kendisine ideal olarak seen

lim ve abidbir din nderi olarak dikkat eker. Sultanlarn verdii hediyeleri kabuletmez, ticaret yapar, kendi el emei ile geinirdi. Saygn bir kiilii vard.121

lim hayatna devam ederken bir tarafan da ortaklaryla ticareti yrten mamEb Hane, helal ve haram konusunda son derece hassasiyet gsteren biriydi. Birdeasnda orta kusurlu bir mal normal iyatndan satnca o parti maldan eldeettii gelirin tamamn el srmeden ihtiya sahiplerine datmay tercih etmiti.122

Abdrezzak b. Hemmm(v.211/826), zaman zaman Eb Hanenin yzndealama izleri grdn syler.123

mam Eb Hane, zhd ve verasndan dolay kk de olsa her olaydan ken-disine mutlaka bir ders karmaya alrd. Mesela bir gn yoldan geerken a-murda toprakla oynayan bir ocuk grd ve onu: Dikkat et. Sakn dmeyesin!diye uyard. ocuk: Benim dmem basittir, dersem yalnz ben derim kendimeyazk ederim. Asl sen dikkatli ol. Zira senin ayan kayarsa, sana tabi olup peindengelenlerin tamamnn aya kayar. Bunlarn hepsini bulunduklar kt halden -karmak da ok zor olur dedi. Eb Hane kk bir ocuun bu szleri karsndahayranln gizleyemedi.

Ardndan alayarak talebelerine: ayet size bir mesele, bir hadise zahir olurve daha ak bir delil ortaya karsa, o hususta bana tabi olmaynz, beni taklitetmeyiniz124dedi.

Eb Yusuun naklettiine gre, mam Eb Hane, zhd zere bir hayat srl-mesi gerektiini u beyti tekrar ederek iade ederdi.125

Hzn olarak yeter, mutlu bir hayat srmemek,

Ve Allah raz edecek bir salih amel ilememek

Sehl b. Mzhimyle anlatrd:

Bir deasnda Eb Hanenin evine gittim. Yerde yayg olarak sadece hasrseriliydi. Kendine, bunca geni aileniz varken ne dnyalk ne de makam kabul edi-niyorsunuz, denildi: O da:

Zriyt suresi 22. ayetini okuyarak, ailem iin Allah bana kidir. Bana bir

120 Hcvir, Ali b.Osman Cllb (v.465/1072) Kel-Mahcb , . Sleyman Uluda, stanbul 1996, s.188.121 Slih, abakt Ulemil-Hads, I/261.

122 Bkz. Mizz, Ebl-Haccc b. Ysu (v.742/1341) ehzbl-Keml, (thk. Ber Avvd Mar), Beyrut 1992, I. Bask,29/430.

123 Saymer, a.g.e.,s.47.124 Attr, ezkiretl-Evliy, s.279, 280.125 Saymer,Ahbru Eb Hane, s.47.


33/503


ayda gda iin iki dirhem yetmektedir. Allahn hesap soraca eyi niye bounabiriktireyim ki?! Kii toplayp biriktirdii maldan ister itaatte ister isyanda saretmi olsun- Allah katnda sorguya ekilecektir. Herkesin rzkna Yce Allah ki

deil midir?126

mam Eb Yusu un aktardna gre onun dini hassasiyetini gsteren bir olayda yledir: Bir deasnda bir kadn etva sormak amacyla Eb Hanenin mescit-teki halkasn yanna gelir. mam Eb Hane, hemen ayaa kalkp kadn bir stu-nun arkasna eker sorusunu orada cevaplandrr. Sonra ders halkasna dner ve:

Kadnn bana sorduu soruyu sizin yannzda da cevaplardm. Ancak byle yap-makla kadnn erkekler tarandan rahatsz edilmesini nlemeyi amaladm der.127

1-Tevazu Ve Yumuak Huyluluumam Eb Hane son derece mtevaz idi.128Bir deasnda bir adam, mania-turaclar arsna gelir ve Fakih Eb Hanenin dkknn aryorum der. Bunuduyan mam: O sylendii gibi bir akih deil, sadece zoraki hkm veren bir m-tidir! diyerek esiz bir tevazu rnei sergiler.129

nde gelen slerden Feridddin el-Attrn naklettiine gre mam EbHane, bana skntl bir durum gelirse, salih amelleriyle tevesslde bulunurdu.O bu meyanda bazen halli gayet mkl zor bir khi mesele ile karlanca o so-runun zmn salamak amacyla Kurn Kerimi dealarca hatmettii olurdu.130

eyhul-slam Lakabyla hret bulmu bn eymiyye(v.728/1327), mam EbHane ve arkadalarnn, dier mtehit mamlar da olduu gibi ilim ve dindar-lkta isabetli ve tutarl bir hayat zere olduklarn syler.131

bn Abdilberrin kaydettiine gre132Hakem b. Vkd yle demitir:

Eb Haneyi gnn bandan sonuna kadar srekli etva veriyorken grdm.(Gnn sonunda) yannda bulunan insanlarn says azalnca kendisine yaklatm

ve,

Ey Eb Hane! ayet Ebbekir ve mer bu mecliste olsayd, sonra da onlara bukarmak meseleler sorulsayd, herhalde onlardan bazlarn cevaplamadan brakr-lard! dedim. Bunun zerine Eb Hane, bana doru dnm ve, Sen hasta m-sn kardeim! diye iddetli bir tepkide bulunarak, bu sz edepsizlik addetmitir.

mam Eb Hane, kendisi zhd ve ilmin zirvesi olduu halde u rnektekigibi gzel bir tevazu rnei sergilemitir. Hz Yusu el-Mizz (v.742/1341)nin

126 Heysem, el-Hayrtl-Hsn , s.59.127 Bkz. Mekk,Menkb, s.232.128 bn Abdilberr, a.g.e., s.261.

129 Zeheb,Menkb, s.38.130 Attr, ezkiretl-Evliy, s.279.131 bn eymiyye, Ahmed b. Abdlhalm (v.728/1327),Minhcs-Snne Nakzi Kavli-a vel-Kaderiyye, Bulak 1322,

I/168; III/142; IV/77;132 el-ntq, s.270


34/503

34 | Dr. Ali Pekcan

ehzbl-Kemlde zikrettiine gre133Basral bn Zebbnnn babas yle demi-tir:

Bir deasnda Eb Hane ile birlikteydim. Bir ara bana dnerek: Ey Basral-

lar, siz bizden daha veralsnz, biz ise sizden daha akihiz! diyerek bizlere iltiattabulunmutur.

2-Onun Mezhebne ttba Eden Mehur Zaht ve btlermam- Azamn mezhebine tabi olan, Onun grlerini benimseyip, ona

gre amel eden zht ve vera ehli birok zevat bulunmaktadr. rnein, brahimbin Edhem (v.194/810), akik el-Belh (v.194/810), Maru el-Kerh (v.200/815),Eb Yezid el-Bistam (v.161/778), el-Fudayl bin yz (v.187/803), Davud et-(v.165/782), Eb Hamid el-Leff (v.240/855), Hale bin Eyyub (v.215/830), Ab-dullah bn el-Mbarek (v.181/797), Veki bin el-Cerrah (v.198/812), Eb Bekr el-Verrk (v.280/893) ve dierleri.134

ayet bu isimler Onu mam olarak grmeseydiler Ona tabi olmaz, Onun arka-sndan gitmezlerdi. Bunlardan Dvud et- yle anlatr:

Yirmi yl Eb Hanenin yannda bulundum. Bu mddet zarnda dikkat et-tim, ne yalnzken ne de yannda birileri varken ba ak oturduunu, istirahatmaksadyla da olsa ayaklarn uzattn hi grmedim. Kendisine: Yalnzken aya-n uzatsan ne mahzuru var? diye sordum. O da: Yce Allah karsnda yalnz-

ken edepli olmak daha mnasiptir de ondan! diye cevap verdi.135

3-Gybetten uzak duruu-Zorluklara tahammlMalum olduu zere bakalarnn gybetini yapmak, insanolunun var ola-

geldii gnden beri kendisinden kurtulamad ahlaki zaaardan birisidir. AncakYce Allah Peygamberlerini bundan korumu, Salih ve lim kimseler de bu ktahlaktan mmkn mertebe kanmaya almlardr. te bir iki rnek:

Abdullah b. el-Mbarek (v.165/781) der ki:

Bir deasnda Syn es-Sevrye, Eb Hane gybetten ne kadar uzak birisi.Onun dman bile gybetle andn hi iitmedim dedim. O da: Vallahi O, byleyaparak elde ettii sevaplarn elden gitmesini isteyecek kadar aklsz birisi deildirdemitir.136

Bir grup insan Eb Haneye gelip, Syn es-Sevr sizin aleyhinize szler sarediyor diye kovuculukta bulundular. mamn cevab yle oldu: Eer sylediyseAllah onu affetsin dedi. Sonra da onu vc iadeler kulland.137

133 Bkz. Mizz, ehzbl-Keml, 29/432.

134 Bkz. Badad, arihu Badat, 13/324; Hcvir, Kel-Mahcb , s.188 vd., Kura, et-abakats- Seniyye, 3/234.135 Attr, Feridddin, ezkiratl-Evliya, . Sleyman Uluda, stanbul 1984, s.279.136 Vst,Mecmaul-Ahbb, III/341.137 Heysem, el-Hayrtl-Hsn , s.80. mam Ebu Hanie eer Syn- Sevr aleyhine bir ey syleseydi, onun szn

Ebu Hanieye getirdikleri gibi byk bir olaslkla bu sz de ona gtrp syleyeceklerdi. Zira kouculuun alak


35/503


Bazen yle derdi: Ben mrmde hi kimseye ktlkle karlk vermedim. Hikimseye lanet etmedim. Hibir mslman ya da ve gayr-i mslime zulmetmedim.Hibir kimseye hile yapmadm. Komplo kurmadm.138

Vek b. el-Cerrhn anlattna gre, mam Eb Hane, kendisini levm eden-lere, haset edip, gybetini yapanlara u beyitleri okurdu.139

Onlar bana haset etseler de ben onlara haset etmem

Benden nce yaam nice aziletli kimseye de haset edilmitir.

Bana ve onlara ait hususlar ise hep var olmaya devam etmitir.

oumuz, bakalarnn elde ettii hayrlara duyduu kinden lp gitmitir.

mam Eb Hanenin mezhebini kaydeden ve nereden Muhammed b. el-Hasen e-eybn(v.189/805) hocasnn ahs olarak zamannn biricii; kiilii,ilmi, kh, vera, Allah yolundaki cmertlii, dostluu ile salam birisi olduunusylerdi.140mam Zer(v.158/774) de ayn ynde aklama yapmtr.141

Bir gn mam Eb Haneye,Alkame(v.62/682) mi yoksa Esved(v.74/694)142mi daha aziletlidir? diye sordular. yle cevap verdi:

Bize lazm olan onlar dua ve istiar ile yd etmektir. Ben nasl olur da birinidierine stn tutarm143

Eb Haneye, nsanlar sizin hakknzda ileri-geri konuuyorlar, sen bunlarnhibirinin hakknda neden konumuyorsun, denildiinde yle demiti: Bu deerlibir haslettir, Allahn azldr, onu dilediine verir!144

Syn b. Uyeyne (v.198/814), mam Eb Hane ve arkadalarnn mescitteyksek sesle ders yaptklarn grm, Ey Eb Hane, mescitte byle barlr m?demi. Eb Hane de: Brak onlar, baka trl akih olamazlar zaten! diyerek,

ilim iin her eye katlandn gstermitir.145

karakteri de budur zaten. te bundan dolay Ebu Hanie bu durumu sezdiinden ince bir cevap vermitir, Allahualem.

138 Heysem, el-Hayrtl-Hsn , s.80139 Bkz. Mizz, ehzbl-Keml, 29/442.140 Saymer,Ahbru Eb Hanie, s.43.141 Saymer, a.g.e., s.43, 44; Slih, Ukdl-Cmn Menkbil-mam el-Azam, s.294.

142 Alkame ve Esved, binin byklerindendir. Ke de yaamlardr. Alkame b. Kays (v.62/681), Esved b. Yezd(v.74/693)in amcasyd. kisi de byk akih ve muhaddislerdendi. (r.aleyhim)

143 Heysem, el-Hayrtl-Hsn , s.55, 56.144 Heysem, a.g.e., s.56145 bn Abdilberr, Cmiu Beynil-lm ve Fadlih, s.554; Slih, Ukdl-Cmn Menkbil-mam el-Azam, s.294.


36/503

36 | Dr. Ali Pekcan

4-Fraset-Cesaret-Metanet146

Firset, ngr, bir eyin vukuundan nce sezilmesi gibi anlamlara gelir.147Birhadis-i erife Raslullah (s.a.s.) Mminin irasetinden saknn. nk o Allahn

nuru ile bakar! buyurmutur.148

Bu hadiste de aka grlecei zere, bir Msl-man, ilim ve takva bakmndan ileri derecelere ulatnda Yce Allah ona nsezi/ngr yetisini ihsan etmektedir. Bu durumdaki bir kimse kendisine bahedilenbu yeti/meleke sayesinde olaylar, ikirleri, insanlar deerlendirirken isabetli ka-rarlara ve sonulara ulamaktadr. Btn kaynaklar onun byle bir ahsiyet oldu-una vurgu yapmaktadrlar. mam Eb Hane, irasetiyle ashabndan biroununistikbalde nasl olacan keetmi149, daha olmadan nce kendilerine sylemi,sylediklerinin de aynen kt grlmt.

Olu Hammdn anlattna gre, mam Zer (v.158/774), mam Eb Yu-

su (v.182/798), Dvud et-hakknda syledikleri aynen kmt. Eb Hane,Dvud et-nin ahirete, Eb Yusu un ise dnyaya meyledeceini sylemi, sy-ledii gibi Dvud et-zahitlerin nde gelenlerinden olmutu. Eb Yusu da Ab-basiler dneminde Bakad oldu.150

III. SOSYAL HAYATI

A-Anne-Babasna Saygs:Anlatldna gre, kadlk grevini almas iin kendisine srekli bask yapl-

yordu. Hapse atlyor, her gn sopalanp, dvlyordu. Ancak o, bu eziyet ve i-kenceler srasnda ok sabrediyor, eziyetlere katlanmak imknsz hale gelince degzyalarna hkim olamyordu. Serbest braklnca, Benimalamam ikenceye ta-hammlszlkten deil, annemin beni merak edip zlmesinden dolaydr diyordu.151

Hamza b. el-Mure (v.180/797)nin anlattna gre, kendisi Ramazan ayndageceleri mer b. Zerrile birlikte teravih klarlard. Evleri epey uzak olmasna ra-men mam Eb Hane de annesini [merkebe bindirir] kendisi de yryerek gelir,cemaate katlrlard.152

146 Bu blmde Eb Hanienin zeks, sorulara verdii susturucu cevaplar, hzl ileyen akl, keskin kavray gibi zel-liklerine yer verilmemi, sadece bir kir vermesini salamak amacyla rasetine dair verilen rneklerle yetinilmitir.espitimize gre, kaynaklarda bu hasletle yani rasetiyle ilintili olduunu dndmz zor meselelerden kyntemlerini (hiyel/mehri) vb. hususlar anlatan birok rnek olaydan bahsedilmitir. Ancak biz aratrmalarmzsrasnda mevcut kaynaklarda bu yndeki bir alma iin ok sayda bilgi ve malzeme bulunduunu mahede et-tik. Bundan dolay bu mahiyetteki bir konunun zel ve derinlikli olarak incelenmeye deer olduu kanaatindeyiz.ok sayda rnek olay iin bkz. Saymer,Ahbru Eb Hanie ve Ashbih, s.27-41; Heysem, el-Hayrtl-Hsn , s.63-79; Muvaffak el-Mekk,Menkb Eb Hanie, s.155 vd.

147 Firset ile erset kelimesi anlam bakmndan birbirinden arkldr. Ancak gndelik dilde nasl ki, diyanet ke-limesi dinayet eklinde yanl olarak telaffuz ediliyorsa, bu iki yakn kelime de yanllkla birbirinin yerinekullanlmaktadr. Hlbuki Arap dilindeki kullanmna gre,rasetkelimesi ngr, nsezi anlamlarna gelirken,erasetszc ise jokeylik yani atbinicilii demektir.

148 irmiz, 5/298 (3127); abern, el-Muceml-Kebr, 8/102 (7498).

149 Bkz. Mizz, ehzbl-Keml, 29/430.150 bn Abdilberr, el-ntik, s.182; Heysem, el-Hayrtl-Hsn,s.62; Bkz. Bu sz mam Eb Hanienin olu Hammdn

torunu brahim tarandan da iade edilmitir. Bkz. Bedrddn el-Ayn,Menil-Ahyr, III/998151 Vst, a.g.e.,III/334; Zeheb,Menkb, s.26152 bn Abdilberr, el-ntq, s.256.


37/503


mam Eb Hane baz zamanlar annesini ad geen vaizin sohbetlerine gt-rrd. Bir gn annesinin bana bir i gelir, olu Eb Haneye, Git, bu meseleninhkmn mer b. Zerre bir sor der. O da mahalle mescidinin hocas mer b.

Zerrin yanna gider, Annemin bana yle yle bir mesele gelmi, benim sanagelip hkmn renmemi istedi der. Mescid mam: [Sen byk bir akih iken]bana bunun hkmn m soruyorsun? diye aknlkla sorar. Eb Hane de:Evet, ama annem bunu benim sana sormam istedi der. mer b. Zerr: Peki, benona nasl cevap vereyim? diye sorar. Eb Hane de cevabn verir. O da cevabkendisine tekrarlar. Sonra da gelip, mer b. Zerrin verdii hkm yle yledir,diye annesine haber verir.153

B-Hocalarna olan yksek saygs

Bir ahsn, sevip sayd bir kimsenin lmnden sonra, leni daima hayrlayd etmesi, ona rahmet dilemesi, bu sevgi ve saygnn samimi ve karlksz oldu-unu gsterir. te mam Eb Hane de bu meyanda:

Ben, hocam Hammd ldnden beri, kldm her namazn ardndan anam-babam ile birlikte hep kendisine dua eder, Yce Allahtan onu balamasn dile

Ebu Hanife Özel Sayısı

Documents