E drejta Romake - Literatur

E DREJTA PERSONALE- JUS QUAD AD PERSONAS PERTINET E drejta personale ndahej në të drejtën statusore dhe në të drejtën familjare. E DREJTA STATUSORE E drejta statusore paraqet përmbledhjen e rregullave juridike me të cilat rregullohet pozita juridike (statusi) i qytetarëve romak, qytetarëve të provincave në perandorinë romake si pjesëmarrës në jetën publike dhe private të shtetit romak. Çështjet kyqe që rregulloheshin me anë të dispozitave juridike të së drejtës statusore ishin: zotësia juridike-capacitas juridica dhe zotësia e veprimit-capacitas agendi të subjekteve të drejtësisë.SUBJEKTET E DREJTËSISËDuke u nisur nga maksima romake hominum causa omne jus costitutum est ( së drejtësia ekziston mu për shkak të njerëzve), vijm në përfundim se vetëm njerëzit mund të jenë titullar të të drejtave dhe detyrimeve apo subjekte të drejtësisë. Megjithatë kur e kemi parasysh faktin historik të ndarjes së njerëzve në bazë të përkatësisë klasore, e drejta statusore romake si subjekte të drejtësisë i njihte vetëm individet e klasës skllavopronare, gjegjësisht qytetarët romakë (me ca të drejta të reduktuara edhe qytetarët e lirë të perandorisë romake). Individët si qytetarë romakë ose qytetarët e lirë të perandorisë romake si subjekte të drejtësisë quheshin personaephysicae (persona fizikë). Pos personave fizikë si subjekte të drejtësisë e drejta statusore romake njihte edhe personae juridicae (persona juridik). Personat juridik ishin krijesa artificiale të cilave rendi juridik romak ua njihte subjektivitetin juridik. Personat juridik si subjekte të drejtësisë ndaheshin në: Bashkësi njerëzish-Universitates personarum dhe në Fondacione (sende të sistematizuara

në një tërësi)-Universitates rerum (identifikohet në bazë të pasurisë).ZOTËSIA JURIDIKE E QYTETARËVE ROMAKË-STATUS CIVITATIS (CAPACITASJURIDICA)Romakët me zotësi juridike kuptonin cilësinë e një qytetari romak që të jetë titullar i të drejtave dhe detyrimeve që ja njeh rendi juridik pozitiv. Romakët dallonin zotësinë juridike të qytetarit romak në lëmën e të drejtës publike (jus publicum) dhe në lëmën e të drejtës private (jus privatum). Zotësia juridike në lëmën e të drejtës publike përmblidhte autorizimet e qytetarëve romakë që të marrin pjesë në jetën publike të shtetit romak si titullar i të drejtës aktive të votimit (jus sufragi), të drejtës pasive të votimit (jus honorum), si ushtar në legjionet e ushtrisë romake, etj. Zotësia juridike në lëmën e të drejtës private (zotësia privato-juridike) përfshinte autorizimet e qytetarëve romakë që të jenë titullarë të të drejtave parciale ose të plota shtetit romak dhe ti përdorin institucionet e sistemit juridik romak. Statusi i qytetarit romak (ose zotësia juridike e qytetarit romak) fitohej në dy mënyra: me të lindur-jus sanguinis dhe me natyralizim-naturalisatio. Me të lindur zotësinë juridike e fitonin: fëmijët e lindur nga martesa e rregullt juridikisht e qytetarit dhe e qytetarës romake, fëmijët jashtëmartesor të qytetarës romake, fëmijët e gruas që gjendej në skllavëri por që gjatë kohzgjatjes së shtatëzanisë në një çast i ka gëzuar të drejtat qytetare romake. Zotësinë juridike fëmija e fitonte nga momenti i përfundimit të lindjes (fëmija të lind i gjallë). Në rastet kur vdes i ati pasi të ketë zënë fëmija në ënin e së ëmës, rrallëherë realizohej rregulla juridike: për trashëgimtarët e palindur do

të ruhet e drejta trashëgimtare nën dy kushte: fëmija duhet të lind i gjallë dhe më së voni 10 muaj pas vdekjes së atit prezumtiv. Personat që nuk lindnin si qytetarë romakë, statusin e qytetarit romak e fitonin me natyralizim. E drejta statusore romake njihte natyralizimin privat dhe natyralizimin publik. Natyralizimi privat -realizohej përherë me shprehjen e vullnetit të Pater familiasit që me formën e adoptimit (përvehtësimin e personit të mitur për fëmijët e vetë) ose të adrogimit (përvehtësimin e personit madhor për fëmijë të vetë) personat që nuk kishin zotësi juridike, atë e fitonin. Natyralizimi publik- bëhej me vendimin e organit shtetëror. Natyralizimi publik mund të ishte i rregullt ose i jashtqzakonshëm. Me anë të natyralizimit të rregullt zotësinë juridike e fitonin personat të cilët nuk ishin qytetarë romakë, por që i plotësonin kushtet e parashikuara për natyralizim. Me anë të natyralizimit të jashtëzakonshëm zotësinë juridike e fitonin të huajt si individë ose grupnisht të cilët kishin merita ta jashtëzakonshme për shtetin romak.

HUMBJA E ZOTËSISË JURIDIKE TË QYTETARËVE ROMAKË(CAPITIS DEMINUTIO MAXIMA ET CAPITIS DEMINUTIO MEDIA) Statusi i qytetarit romak humbte për shkak të vdekjës natyrore ose vdekjes civile të qytetarit romak. Vdekje natyrore paraqet shuarjen e të gjitha funksioneve fiziologjike të organizmit të qytetarit romak. Vdekja për të drejtën romake paraqet fakt relevant: nga momenti i vdekjes shuhen të drejtat e qytetarit, hapet trashëgimia (deltio hereditatis). Në rastet e trashëgimit, prej çastit të hapjes së trashëgimit e gjer në

momentin e marrjes së trashëgimit nga trashëgimtarët e rregullt, vlente fiksioni juridik: zotësia juridike e të vdekurit (de cujusit) vazhdonte gjer në momentin e pranimit të trashëgimit nga trashëgimtari. Në rastet e komorienteve (të personave që kishin vdekur në një katastrofë të përbashkët), juristët klasik jetësuan fiksionin: biri madhor, që kishte vdekur së bashku me të atin, kishte rrojtur për një çast më shumë së i ati, në ketë rast i biri madhor trashëgon të atin, dhe në rastin e kundërt i ati e trashëgon të birin. Vdekja civile është humbje e të drejtave të qytetarit romak. Zakonisht ketë vdekje e shkaktojnë dy grupeve të fakteve relevante juridike: në grupin e parë bëjnë pjesë faktet të cilat sjellin gjer të humbja e statusit të qytetarit dhe statusit të lirisë (capitis deminutio maxima) dhe në grupin e dytë bëjnë pjesë faktet të cilat sjellin gjer të humbja e statusit të qytetarit romak (pa e humbur lirinë) (capitis deminutio media). Ky qytetar zakonisht kalonte në njerën nga provincat e perandorisë romake dhe atje barazohej me qytetarët e lirë joromak. ZOTËSIA E VEPRIMIT E QYTETARËVE ROMAKË-CAPACITAS AGENDI Me zotësi veprimi romakët kuptonin zotësinë juridike të njohur të qytetarit romak që të dal pavarësisht në komunikimin privato-juridik (në tregun romak) dhe të përdorë pavarësisht të drejtat e njohura t’i plotësojë pavarësisht të gjitha detyrimet e marra dhe të përgjigjet personalisht për të gjitha deliktet (veprimet antiligjore) të bëra. Që nga ligji i XII tabelave konsiderohej së vetëm ata qytetarë romakë që me moshën e tyre, me kualitetet psiqike, morale, fizike dhe të përkatësisë së gjinisë mashkullore, garantonin së në komunikimin juridik do të silleshin si

njerëz të arsyeshëm (në shkallë të një nikoqiri të mirë-bonus pater familias). Në të gjitha rastet kur qytetari romak ishte i mitur, i gjinisë femrore, me të meta psiqike, morale dhe fizike, atij i merrej në tërësi ose pjesërisht zotësia e veprimit. Mungesa e zotësisë së veprimit të fëmijët dhe gratë zëvendësohej me institucionin e tutorisë . Personave të tille u caktohej tutori. Ndërsa të përsonat me të meta psiqike, morale dhe fizike, mungesa e zotësisë së veprimit plotësohej me institucionin e kujdestarisë. Personave të tillë madhor u caktohej kujdestari.

PERSONAT JURIDIK NË TË DREJTËN E LASHTËNë bazë të së drejtës statusore romake personave juridik u njihej e drerjta që të jenë titullarë i të drejtave dhe detyrimeve (subjektiviteti juridik) dhe që me ndihmen e organeve të tyre të hynë në marrëdhënie juridike mes tyre dhe personave fizikë (zotësia e veprimit). Personi juridik fitonte zotësinë juridike dhe të veprimit me aktin e themelimit. Në të drejtën e lashtë, cilësitë e personit juridik i kishin: Shteti romak me autorizimet privato-juridike (merrte pjesë në komunikimin juridik privat me blerje, shitje, ndarje të tokave, dhënje të punëve me qira, etj.). Entet shtetërore dhe shoqërore që me anë të mjeteve të pavarura materiale, kryenin detyra të caktuara saktë (komunat latine dhe peregrine, tempujt, kolegjiumet kishtare, etj.). Tek personat juridik e drejta e lashtë nuk bënte akoma dallimin decid midis autorizimeve publike dhe atyre private. PERSONAT JURIDIK NË TË DREJTËN KLASIKEE drejta klasike e zhvilloi teorinë mbi themelimin, tiparët, veprimtarinë dhe

shuarjën e personave juridik. Personat juridik të së drejtës private themeloheshin: me vendim të organeve shtetërore ose me iniciativë të personave fizikë. Sipas vendimit të organeve shtetërore si person juridik llogaritej shteti si fiskus (shteti me autorizimet privato-juridike në komunikimin privato-juridik me personat tjerë juridik dhe me personat fizikë), ndërmarrjet e pavarura ekonomike shtetërore dhe entet shtetërore të shkarkuara nga imperiumi i pushtetit shtetëror. Me iniciativën e personave fizikë personin juridik e themelonin 3 e më shumë qytetarë romakë (tres faciunt collegium) me lejen paraprake të organeve shtetërore. Kjo leje mund të ishte e përgjithshme ose e veçantë. Me leje të përgjithshme themeloheshin personat juridik me status të tipizuar (shoqata humanitare ose shoqata varrimi), ndërsa me leje të veçantë themeloheshin personat juridik me status të ri. Personat juridik që themeloheshin me iniciativën e personave fizikë, quheshin persona juridik privat (të cilët ndaheshin në ndërmarrje ekonomike, në shoqata dhe fondacione), për dallim nga personat juridik që themeloheshin me vendimin e organeve shtetërore e që quheshin persona juridik të së drejtës publike. Personi juridik, në bazë të lejes së themelimit, kishte autorizim juridik që të mirret vetëm me veprimtarinë dhe aktivitetet të përshkruara në leje. Jashtë propozicioneve të lejes për veprim, personi juridik nuk kishte zotësi juridike dhe të veprimit. Organizimi funksional i personit juridik privat i ngjante modelit të organizimit të shtetit. Zotësia e veprimit e personit juridikishte e ndarë midis organeve të personit juridik. Personat juridik shtetëror shuheshin me vendimin e organeve shtetërore. Pasuria

bëhej pronë e shtetit (konfiskohej). Personat juridik privat shuheshin me vendimin e anëtarëve, me humbjen e qëllimit të themelimit, me humbjen e pasurisë së personit juridik, me humbjen e plotë të anëtarëve të personit juridik dhe me vendimin e organit shtetëror në të gjitha rastet kur personi juridik vepronte në kundërshtim me qëllimin e themelimit. Pasuria e tyre ndahej në mes anëtarëve themelues.

E DREJTA FAMILJAREE drejta familjare është një përmbledhje rregullash juridike me të cilat rregulloheshin marrëdhëniet brenda familjes romake: marrëdhëniet midis burrit dhe gruas, marrëdhëniet midis babait (pater familias) dhe personave alieni juris, marrëdhëniet midis tutorit dhe pupiles (të miturit të përkujdesur) si dhe marrëdhëniet midis kujdestarit (curatores) dhe të kujdestarit të tij-pupiles.Personat sui juris dhe personat alieni jurisNë bazë të pozitës juridike në familje (status familia) qytetarët romakë ndaheshin në persona sui juris dhe alieni juris. Personat sui juris (persona të së drejtës së tyre) ishin personat në familjen romake të cilët gëzonin status libertatis (statusin e lirisë) dhe status civitatis (statusin e qytetarit romak), kur mbi ta nuk ishte vendosur pushteti i atit (patria potestas) ose pushteti i burrit ndaj gruas (manus). Personat alieni juris (persona të së drejtës së huaj) konsideroheshin të gjithë qytetarët romak në kuader të familjes romake që gëzonin status libertatis dhe status civitatis, por mbi të ishte vendosur patria potestas dhe manus. Kjo ndarje statusore e qytetarëve romak ishte karakteristike e familjes patriarkale romake dhe e organizimit gjentil të shoqërisë romake.

Pater familias ishte i vetmi person sui juris në kuader të familjes patriarkale agnate, ndërsa të gjithë anëtarët tjerë të familjes ishin persona alieni juris.Gjinia agnate dhe gjinia kognateGjinia është lidhje gjaku e cila ekziston nga vetë natyra midis personave me prejardhje të përbashkët. Gjinia ka rëndësi juridike sepse në bazë të saj midis të afermve lindin shumë të drejta dhe detyrime. Në të drejtën e lashtë nuk vlente ky kuptim për gjininë. Si të afërm të gjinisë konsideroheshin të gjithë personat që jetonin në një familje dhe që bashkerisht ekonomizonin. Pra, në të drejtën e lashtë gjininë e karakterizonte jeta dhe puna e përbshkët, e jo prejardhja. Kjo gjini quhej gjinia agnate. Të aferm kognatë ishin të gjithë personat të cilët direkt apo indirekt rridhnin bile prej njerit paraardhës të përbashkët. Të afermit kognat që rridhnin nga ëna e nënës dhe nga ëna e babait ndaheshin në të aferm të degës së atit dhe të degës së mëmës. Të afermit kognat ndaheshin ndryshe edhe të afermit e gjakut. Të afermit e gjakut ndaheshin në të aferm në vijen e drejtë –Linea recta (ishin personat që në një varg të pandërprërë lidhnin njëri nga tjetri), dhe në të aferm në vijë të terthortë-Linea collateralis (ishin personat që rridhnin nga një paraardhës i përbashkët, e jo njëri prej tjetrit (vllezërit, motrat, dajot, nipërit, si dhe fëmijët e adoptuar – adopcio plana – adoptimi i plotë, etj.). Të afermit kognat ndaheshin edhe në të aferm prej babit dhe prej nënës (ishin fëmijët që rridhnin nga babai dhe nëna e përbashkët) dhe në të aferm prej babait apo nënës (ishin vllezërit dhe motrat të cilët rridhnin nga një babë dhe nga nëna të ndryshme, ose nga një nënë dhe etër të ndryshëm). Të afermit kognat ndaheshin edhe në të aferm martesorë- Legitimi (fëmijët e

lindur në martës të rregullt juridike) dhe në të aferm jashtëmartesorë-Ilegitimi (fëmijët e lindur nga konkubinat). Shkalla e farefisnisë ta gjinia e gjakut llogaritej sipas rregulles: sa shkallë aqë generacione-breznish-tot gradusquot generationes. Afinitas-gjinia e krushqisë paraqet afersinë farefisnore midis njerëzve që krijohej me rastin e lidhjes së martesës. Kjo afersi ekzistonte midis gruas dhe të afermëve kognatë të burrit dhe midis burrit dhe të afermëve kognatë të gruas. Afersia farefisnore llogaritej njësoj si edhe të gjinia e gjakut. Familja romakeSociologjia njeh tri forma të familjes romake: consorcium, familjen patriarkale të agnatëve dhe familjen kognate. 1. Consortium-i- ishte bashkësi familjare e organizuar në forma të kooperativës familjare. Atë e përbënin vllezëritë me pasardhësitë e tyre të cilët u ndan dhe u pavarësuan ekonomikisht nga gjensi. Në krye të konsorciumit gjendej kryeplaku i zgjedhur nga personat madhor të konsorciumit. 2. Familja patriarkale e agnatëve- domus, njihej si formë e organizimit të jetës në familje qysh në Ligjin e XII tabelave, çdo anëtar i gjeneratës më të vjetër në konsorcium, me anë të padisë për ndarje (actio familiae erciscundae, actio de comuni dividundo), së bashku me personat që në konsorcium lidheshin nëpërmjet të tij, të formonte personalisht familjen e vetë. Qytetari i këtillë në familjen e re të formuar, e kishte poziten e pater familjasit-shefit të familjes, ndërsa të gjithë anëtarët e tjerë ishin nën dominiumin e tij. Familja agnate ishte bashkësi e mbyllur ekonomike ku agnatet me jetën dhë punën e tyre të përbashkët e mundësonin ekzistencën e familjes. 3. Familja kognate- u krijua si pasojë e zhvillimit të ekonomisë

intenzive bujqësore, të ekonomisë latifundiste në kohën klasike. Familja patriarkale agnate u nda në familje prodhuese-familia rustica, dhe në familje konsumuese- familia urbana. Në familjen kognate mbisundoi martesa pa manus, rendi i ri ligjor i trashëgimit, përmirësimi i pozitës personale dhe pronësore e personave alieni juris. Familja kognate si bashkësi e të afermve të gjakut dominoi në kohën e të drejtës postklasike. Kjo familje ndahej në familjen kognate në kuptim të ngushtë dhe në kuptim të gjerë. Familjen kognate në kuptim të ngushtë e përbënin: pater familiasi, gruaja e tij, fëmijët dhe eventualisht personat e adoptuar. Familjen kognate në kuptim të gjerë e përbënin të afermit që rridhnin nga paraardhësi i përbashkët.

E DREJTA MARTESOREE drejta martesore është një përmbajtje rregullash juridike me të cilat rregulloheshin marrëdhëniet që lindnin me lidhjen e fejesës, martesës, marrëdhëniet personale dhe pronësore të bashkëshortëve dhe me rastin zgjedhjes eventuale të martesës. Kushtet për lidhjen e martesësKushtet themelore për lidhjen e martesës juridikisht të rregullt ishin: e drejta për të lidhur martesë-jus conubi, qëllimi i njëmend për të lidhur martesë-affectio maritalis, puberteti i bashkëshortëve dhe forma e parashikuar me ligj. Jus conubi kishin vetëm qytetarët romak dhe latinët e vjetër. Affectio maritalis kishin personat që manifestonin qëllimin që të formonin bashkësinë martesore (ketë qëllim në të drejtën e lashtë për bashkëshortet e ardhshëm e shprehnin pater familiasit e tyre, në të drejtën klasike atë e shprehnin qoftë pater familiasit ose të fejuarit, ndërsa në të drejtën postklasike ketë qëllim e

shprehnin vetëm të fejuarit. Personat që kishin arritur në pubertet konsideroheshin: femrat mbi moshën 12 vjeçare, ndërsa meshkujt mbi moshën 14 vjeçare. Format e parashikuara juridike për lidhjen e martesës ishin:coemptio(blerja formale e gruas),confareatio dhe usus.Pengesat martesore :Pengesat martesore ishin rrethanat të cilat nuk bënte të ekzistonin me rastin e lidhjes së martesës. Sipas të drejtës martesore romake, si pengesa martesore konsideroheshin: martesa ekzistuese (e drejta romake prej fillimit të institucionalizimit të martesës, njihte vetëm martesa monogamike), sëmundja shpirtërore ( nësë ekzistonte para martesës), gjinia e gjakut (në vijë të drejtë në pakufi, ndërsa në vijë të terthortë gjer në shkallën e katertë) dhe gjinia e krushqisë (vetëm në vijë të drejtë).Fejesa (sponsalia)Fejesa paraqet dhënje dhe marrje reciproke të premtimeve për lidhjen e martesës së ardhshme. Forma për lidhjen e fejesës në të drejtën e lashtë ka qenë forma solemne që kanë manifestuar prindëritë e bashkëshortëve të ardhshëm (ku duhej të ishin prezent edhe të fejuarit). Nësë vinte gjer të prishja e fejesës, atëherë personi për fajin e të cilit ishte prishur fejesa, paguante zhdëmtimin dhe i kthente dhuratat. Në të drejtën klasike dhe postklasike fejesa mund të lidhej edhe me marrëveshje joformale. Nësë prishej fejesa atëherë kontraktohej zhdëmtimi në formë kapari (arra sponsalicia)

Marrëdhëniet personale të bashkëshortëve: Martesa e lidhur midis qytetarëve romakë formën coemptio dhe confarreatio, në të drejtën martesore romake, njihej si martes me manus (matrimonium cum manu), ndërsa martesa e lidhur në formën usus, njihej si martesë pa manus (matrimonium sine manu). Martesa me manus ishte martesë që e hasim në të drejtën e lashtë. Me rastin e lidhjes së martesës, gruaja kalonte në shtëpinë e burrit me ç’rast ndërpriteshin marrëdhëniet farefisnore me agnatet e mëparshëm. Gruaja futej nën pushtetin e pater familiasit ose te burrit të saj, nësë ai ishte person sui juris. Pushteti i burrit quhej manus. Me pasurinë personale dhe private të gruas, qeveriste shefi i familjes. Gruaja në martesën me manus gëzonte vetëm të drejtën e trashëgimit. Martesën pa manus e hasim në të drejtën klasike dhe postklasike në rastin e lidhjes së martesës gruaja ngelte në marrëdhëniet farefisnore kognate me kognatet e familjes së saj, ndërsa hynte në gjinin e krushqisë me familjen e burrit. Me vlerat pasurore të pajës së gruas, administronte burri. Me pasurinë personale të gruas, qeveriste vetë gruaja. Gruaja e fitoj të drejtën që nga burri të kërkoj alimentacion (ushqimin). Gruas i ndalohej të hyj borxh. Ndalohej edhe këmbimi i dhuratave midis bashkëshortëve. Gruas ju mohua e drejta në trashëgim në familjen e burrit ( edhe e drejta reciproke e trashëgimit midis nënës dhe fëmijëve). Ketë pozitë diskriminuese juridike të gruas e evitoi e drejta honorare.Paja- Dos dhe dhuratat paramartesore –donatio ante nuptias1. Paja –dos –ishte pasuria të cilën ja dorëzonte gruaja burrit me rastin e lidhjes së martesës. Kjo vlerë materiale jepej me qëllim të lehtësimit të jetës

bashkëshortore. Sasinë e pajës e caktonte gruaja (nësë ishte person sui juris), ose pater familiasi i sajë. Paja i dorëzohej burrit në çfarëdo lloj mënyre (vetëm duhej plotësuar kushti që burri ti ketë në posedim vlerat e pajës). Sipas të drejtës së lashtë, paja nga momenti i lidhjes së martesës, bëhej pjesë përbërëse e pronës së burrit ose pater familiasit. Sipas të drejtës klasike burri vetëm administronte më pajën. Në rastet kur martesa zgjidhej me shkurorëzim, zbatohej rregulla që në çdo rast të lejohej bile restituimi (rikthimi) i kufizuar i vlerave të pajës. Gruaja nësë ishte sui juris, ose pater familiasi i saj, me anë të mjetit juridik actio uxoria, fillonte procedurën e restituimit të pajës. Me të drejtën postklasike, lidhur me pajën, kryesisht vlenin rregullat e jetësuara në të drejtën klasike. 2. Dhuratat paramartesore (donatio ante nuptias) –ishin pjesa e pasurisë që e ndante burri (zakonisht në lartësinë e vlerës së pajës) dhe që ja dhuronte gruas së ardhshme për lehtësimin e jetës bashkëshortore. Dhuratat paramartesore ngelnin nën administrimin e burrit. Kjo vlerë pasurore, në rast të vdekjes së burrit, i takonte fëmijëve, ndërsa gruaja e gëzonte të drejtën e uzufruktit. Nësë martesa shkurorëzohej pa fajin e gruas, kjo vlerë pasurore shndërrohej në pronë të gruas. Në të drejtën e Justinianit dhurata paramartesore u quajt donatio propter nuptias dhe mund të jepej edhe gjatë kohëvazhdimit të martesës. Zgjidhja e martesësMartesa mund të zgjidhej në bazë të ngjarjeve natyrore dhe veprimeve njerëzore. Ngjarjet natyrore dhe veprimet juridike që shkaktonin zgjidhjen e martesës ishin: vdekja natyrore dhe vdekja civile. Vdekja natyrore e burrit, e gruas apo e të dy bashkëshortëve ishte fakt relevant juridik

që shkaktonte zgjidhjen e martesës. Nësë vdiste gruaja, burri menjëherë e fitonte të drejtën që të martohej. Nësë vdiste burri, gruaja ishte e detyruar në kohën e zisë-tempus lugendi. Martesa zgjidhej edhe në rastet kur njëri ose që të dy bashkëshortet kishin përjetuar vdekjen civile (i kishin humbur të drejtat qytetare) në njerën nga trajtat e saja të shprehjes (capitis deminutio maxima ose media). Qytetari romak e humb me ketë rast statusin e qytetarit (në përbërje të të cilit ishteedhe jus conubi). Martesa zgjidhej edhe me shkurorzim –divortio. Në të drejtën e lashtë të drejtën për zgjidhjen e martesës e kishte vetëm burri ose pater familiasi i tij. Shkaqet e shkurorëzimit ishin: shkelja e kurorës nga gruaja, alkoholizmi, dështimi i fëmijës, etj. Forma e shkurorëzimit ishte korelative me formën e lidhjes së kurorës (psh. martesa e lidhur ne formën conferreatio, zgjidhej në formën diffareatio). Në të drejtën klasike kur mbisundoi martesa pa manus, edhe gruaja e fitoi të drejtën që të kërkojë shkurorëzimin. Shkurorëzimi lejohej edhe me marrëveshjen midis burrit dhe gruas. Për shkaqe të arsyeshme, shkurorëzimin mund ta kërkonte edhe pater familiasi i gruas. Shkurorëzimi bëhej me deklarim para dëshmitarëve (deklarim i shkruar). Në të drejtën postklasike njiheshin dy lloje të shkurorëzimit: 1. Divortium cum damno (shkurorëzimi i përcjellë me pasoja të këqija) dhe 2. Divortium sine damno (shkurorëzimi pa pasoja të këqija). Divortium cum damno ndahej në dy lloje: në shkurorëzim pa shkak të paraparë juridik dhe në shkurorëzim të njëanshëm me fajin e njërit nga bashkëshortet. Bashkëshorti fajtor për shkurorëzimin pësonte: humbte pajën, i ndalohej martesa e re ose dëpërtohej në provincat e Perandorisë romake.

Divortium sine damno ndahej në dy lloje: Në shkurorëzim më marrëveshje reciproke të bashkëshorteve dhe në shkurorëzim me vullnetin e njërit nga bashkëshortet por për shkaqe të arsyeshme si që ishin: impotenca, sëmuarjët seksuale, etj. Shkaqet që i jepnin të drejtë bashkëshortittë pafajshëm që të kërkojë shkurorëzimin ishin: shkelja e kurorës, vepra e rëndë penale, amoraliteti, etj. Forma e shkurorëzimit ishte deklarata e shkruar para dëshmitarëve.Tutoria dhe KujdestariaNë të drejtën romake ekzistonin dy institucione juridike të cilat plotësonin mungesën e zotësisë së veprimit e ato ishin, tutoria dhe kujdestaria. Tutoria ishte institucion me të cilin plotësohej mungesa e zotësisë së veprimit të personave të mitur dhe grave (personave të mitur për shkak të moshës, ndërsa grave për shkak të gjinisë, u ishte kufizuar plotësisht ose pjesërisht zotësia e veprimit). Kujdestaria ishte institucion juridik me të cilin plotësohej mungesa e zotësisë së veprimit të personave madhor me të meta fizike, morale dhe psiqike. Tutoria mbi të miturit dhe gratë, vendosej në disa mënyra: 1. Me testament –tutella testamentaria; 2. Me ligj –tutella legitima dhe 3. Me vendim të organeve shtetërore –tutella dativa. Kujdestaria vendosej: mbi të marrët (të çmendurit), mbi prishësit (prodiget), mbi personat me të meta fizike dhe mbi personat më të rinj së 25 vjeç.E DREJTA PRONËSORE –JUS QUAD AD RES PERTINETE DREJTA REALEParaqet përmbledhjen e rregullave juridike me të cilat përcaktohen të drejtat e subjekteve të ndryshëm (titullarëve-pronarëve, poseduesve, shfrytëzuesve, mbledhsve të frytave, etj.), që ta

shfrytëzojnë një send për interes të tyre në mënyrë të plotë ose të pjesërishme. Marrëdhëniet realo –juridikeI autorizuari juridik (titullari) në bazë të së drejtës reale, gëzonte të drejta të përhershme që objektin e marrdhënies realo-juridike ta përdorë plotësisht ose pjesërisht (përmbajtjaq pozitive e marrdhënieve realo-juridike) dhe njëherit imponim ndaj të gjithë personave të tjerë që të autorizuarin juridik të mos e pengojnë që ta shfrytëzojë sendin e tij- nga e gjithë bota kërkohej pasivitet (përmbajtja negative e marrëdhënieve realo-juridike). Marrëdhëniet realo-juridike veprojnë: Inter vivos –për të gjallë të titullarit, për dallim nga marrëdhëniet trashëgimore, që veprojnë mortis causa -pas vdekjes së titullarit; Erga omnes -ndaj të gjithëve: titullari ka të drejtë që me padi të kërkonte mbrojtjen e të drejtave që i njiheshin kundër çdo personi të i cili gjendej sendi, ose që e pengonte në shfrytëzimin e sendit (actio in rem), për dallim nga marrëdhëniet obligatore që vepronin interpartes (midis palëve saktë të përcaktuara: kontesti eventual midis palëve obligatore zhvillohej me actio in personam).SENDET –RESSendet në të drejtën pronësore janë pjesët e natyrës që i hyn në punë dhe janë të dobishme për njeriun, njerëzit, aktivitetet njerëzore, si dhe të drejtat kur paraqiten si objekt i marrëdhënieve pronësore. Sendet e luajtshme dhe të paluajtshme –Res mobiles, res imobilesSendet e luajtshme (res mobiles) –janë sendet të cilat e ndrrojnë pozitën pa e humbur vlerën dhe pa e ndryshuar natyrën. Ndër sendet e luajtshme dallojmë sendet që nuk levizin vet (orenditë shtëpiake, etj.) dhe sendet që levizin vet (kafshët dhe skllevëritë).

Sendet e paluajtshme (res imobiles) –ishin ato sende të cilat nuk mund ta ndrronin pozitën pa e ndryshuar natyrën. Si send kryesor i paluajtshëm konsiderohej toka dhe të gjitha sendet tjera të cilat organikisht ishin të lidhura për tokën. Sendet që organikisht ishin të lidhura për toke janë: Ndërtimet (inaedificatio), E tërë ajo që është mbjellë në tokë (insemenatio) dhe E tërë ajo që është fidanizuar në tokë (inplantatio). Ndërtimet, të mbjellurat dhe të fidanizuarat në tokë, me një emër quheshin sipërfaqe tokësore –superficies, nga superficies doli rregulla: superficies solo cedit- që dmth. e tërë sipërfaqja tokësore i takon pronarit të tokës. Pasoja juridike e kësaj ndarjeje shihet në lëmën e fitimit të pronës: për fitimin e sendeve të luajtshme, parashikoheshin mënyra më pak solemne dhe afate më të shkurtëra të parashkrimit fitues, ndërsa për sendet e paluajtshme kërkoheshin format solemne dhe kohë më e gjatë e parashkrimit fitues. Sendet e zëvendësueshme dhe të pazëvendësueshme(Res fungibiles, res non fungibiles)Sende të zëvendësueshme (res fungibiles) konsideroheshin të gjitha ato sende, që si të tilla i kishin përcaktuar palët në marrëdhënien obligative. I njejti konstatim vlente edhe për sendet e pazëvendësueshme (res non fungibiles). Në të gjitha raste kur bashkëkontraktuesit nuk e kishin të akorduar vullnetin rreth llojshmërisë së sendit konkret, çështja zgjidhej me anë të supozimeve të caktuara juridike: Supozimi i parë –Si të zëvendësueshme do të konsiderohen sendet e caktuara in genere (ishin të gjitha sendet e llojit të vet: gruri, misri, elbi, etj., pra sende jo të individualizuara), ndërsa si të pazëvendësueshme sendet e caktuara in specie (ishin sendet e individualizuara

plotësisht: një kali i ndarë nga kopeja dhe i cilësuar me veti të jashtëzakonshme –kali Dori për gara). Supozimi i dytë –Si të zëvendësueshme do të konsiderohen sendet të cilat në qarkullimin e rregullt ekonomik, qarkullonin sipas sasisë (që mateshin me kg, m, l,), ndërsa si të pazëvendësueshme të gjitha ato sende që qarkullonin si të ndara ose të individualizuara. Supozimi i tretë –Si të zëvendësueshme do të konsiderohen sendet konsumuese (të harxheshme) res consumptibiles (ishin sendet të cilave substanca u hargjohej tërësisht me rastin e përdorimit të parë, si sendet ushqimore), kurse si sende ta pazëvendësueshme konsideroheshin sendet e paharxhueshme res non consumtibiles (sendet që nuk harxhoheshin me përdorimin e parë, por që me përdorimin e përseritur amortizohen, psh. veglat e punës). Si sende të harxhueshme konsideroheshin edhe të hollat (funksioni qarkullues i të hollave ishte konsumues). Shkaku juridik i ndarjes së sendeve në të zëvendësueshme dhe të pazëvendësueshme ishte: për sendet e zëvendësueshme zbatohej rregulla genera non pereunt (lloji nuk humbet-pala e obliguar ishte e detyruar që ta përmbush detyrimin gjer sa të ekzistonte bile edhe një send i llojit të njejtë), ndërsa për sendet e pazëvendësueshme vlente rregulla species perit ei qui debetur (pala e obliguar lirohej nga çdo detyrim, nësë sendet ishin shkatërruar pa fajin e saj).

Kuptimi i pronës private

Përpjekjet që të përcaktohej kuptimi i pronës i hasim që nga e drejta e lashtë. Për të treguar së një send i takonte poseduesit, përdoreshin mbiemrat pronor

(ager publicus, ager gentilicus, etj.). Me jetësimin e familjes agnate, u bë e zakonshme që autorizimet pronësore dhe personale të pater familiasit të identifikohen me termin dominium. Në të drejtën klsaike term teknik për kuptimin e pronës u institucionalizua termi proprietas (ajo që i takon dikujt). Prona përcaktohej si pushtet i plotë mbi sendin (plena in re potestas). Pronarët në bazë të së drejtës pronësore, marrin tri grupe autorizimesh: 1. Jus utendi (e drejta e posedimit dhe e përdorimit të sendit); 2. Jus fruendi (e drejta e mbledhjes së fryteve natyrale dhe civile nga sendi frytdhënës) dhe 3. Jus abutendi (e drejta e disponimit me sendin). Në pandektet e kodifikimit të Justinianit, e hasim definimin e kuptimit të pronës private romake: Prona është e drejtë e përdorimit, uzufruktit dhe e disponimit me sendin tend kur lejon rendi juridik –proprietas est jus utendi, abutendi res sua, quatenus juris ratio patitur.

MËNYRAT E FITIMIT TË PRONËSKuptimi dhe ndarja e mënyrave të fitimit të pronësTë gjitha faktet relevante juridike (ngjarjet natyrore dhe veprimet njerëzore), të cilat shkaktonin konstituimin e të drejtës së pronës të ndonjë personi, quheshin mënyra të rregullta juridike të fitimit të pronës (justi modi dominii adquirendi). Mënyrat e fitimit të pronës ndaheshin në: 1. Mënyra e fitimit të pronës sipas dispozitave të së drejtës romake (ishin mënyra të fitimit të pronës të caktuara për fitimin e pronës të qytetarëve romak) dhe 2. Mënyra e fitimit të pronës sipas dispozitave të jus gentiumit (ishin të gjitha mënyrat e fitimit të pronës, të përbashkëta për qytetarët romak dhe banorët e tjerë të lirë të shtetit romak).

Adquisitiones civiles ose mënyrat e fitimit të pronës sipas dispozitave të së drejtës romake ndaheshin në: 1. Mënyrat publike të fitimit të pronës (ku për konstituimin e të drejtës pronësore ishte i nevojshëm vendimi i organit shtetëror), mënyrat private të fitimit të pronës (konstituimi i të drejtës pronësore bëhej me vullnetin e personit fizik). Sipas kohës së veprimit, mënyrat e fitimit, të pronës ndaheshin në mënyra të fitimit inter vivos (për të gjallë të pronarit), mënyra të fitimit mortis causa (pas vdekjes së pronarit). Sipas objekteve të fitimit, mënyrat e fitimit të pronës ndaheshin në mënyrat universale të fitimit të pronës (kur prona konstituohej mbi tërë pasurinë e një personi) dhe mënyrat singulare të fitimit të pronës (kur prona konstituohej mbi një send nga masa e tërësishme e pasurisë të një personi-mbi objekt). Ndarja kryesore e mënyrave të fitimit të pronës ishte: në mënyra derivtive të fitimit të pronës (ekzistojnë atëherë kur e drejta pronësore konstituohej mbi një objekt të cilit i njihej pronari i mëparshëm) dhe në mënyra originere të fitimit të pronës (ekzistojnë atëherë kur e drejta pronësore konstituohej mbi sendin i cili në momentin e konstituimit nuk kishte pronar: sendi ishte res nulius).

MËNYRAT PRIVATE TË FITIMIT TË PRONËS TË SË DREJTËS CIVILEManicipatioManicipatio ishte mënyra derivative e fitimit të pronës. Për mancipimin e rregullt kërkohej: 1) zotësia e subjekteve; 2) sendi i përshtatshëm dhe 3) forma e paashikuar juridike. Në çdo mancipim ekzistonin dy subjekte: Mancipanti (tjetërsuesi) dhe Mancipatari (fituesi i sendit), të cilët duhej të ishin vetëm qytetar romak sui

juris dhe që u njihej jus comerci i plotë. Objekt i mancipimit ishin vetëm sendet e përcaktuara si res mancipi dhe që ishin në pronësi të tjetërsuesit. Forma e mancipimit ishte tejët formaliste, e mirënjohur si për aes et libram (duhet të merrnin pjesë tjetërsuesi dhe fituesi, libripensi dhe 5 dëshmitarë qytetarë madhorë romakë). Në vendin ku zhvillohej formaliteti i mancipacios (pos rasteve kur si objekt ishin tokat) dhe peshoja me një copë metali (në shenjë të vlerësimit të sendit). Fituesi me ketë rast shqiptonte formulën solemne të përvetësimit të sendit, më një monedhë e godiste peshojën dhe të njejtën ja dorëzonte mancipantit në emër të çmimit simbolik (quasi preti loco). Dëshmitarët dëshmonin për formulën e shqiptuar të përvetësimit. Pasi kryheshin formalitetet e parashikuara strikt, pushonte e drejta pronësore e tjetërsuesit dhe konstituohej e drejta pronësore e fituesit mbi sendin i cili ishte objekt i mancipacios. Digjestat e kodifikimit të Justinianit e abroguan mancipacion si mënyrë të fitimit të pronës (pasi ekonomia e tregut nuk e duronte formalizmin e tëpruar si mënyrë e fitimit të pronës).Usucapio –Parashkrimi fituesParashkrimi fitues ishte mënyrë originere e fitimit të pronës. Me parashkrim fitues e konstituonin të drejtën pronësore qytetarët romak të cilët e kishin të drejtën e posedimit mbi një send që bënte pjesë në llojet e sendeve pa pronar, por duke i plotësuar paraprakisht disa kushte ligjore: 1. Res habilis (objekt i parashkrimit fitues mund të ishin të gjitha sendet e përshtatshme për pronë private); 2. Titulli i rregullt juridik për parashkrimin fitues (justus titullus) të cilin e përbënintë gjitha mënyrat e parashikuara për fitimin e pronës; 3. Mirëbesimi (bona fides) kërkohej të

ekzistojë të fituesi i sendit që nga momenti i vendosjes së posedimit mbi sendin, e gjer në kalimin e kohës së parashkrimit fitues, së sendi nuk ka pronarë dhe së nuk i takon askujt; 4. Posedimi (possessio) i sendit dhe atë që mbi sendin të ketë zotërimin fizik dhe manifestim publik të vullnetit, së sendin e mban për vete (corpus et animus rem sibi habendi) dhe 5. Koha (tempus) e parashkrimit fitues (që posedimi i sendit të zgjasë për aqë kohë sa parashikohej me ligj. Në të dejtën e lashtë kjo çështje ishte e zgjedhur parimisht: për sendet e luajtshme dy vite, në të drejtën klasike dhe postklasike afati i parashkrimit fitues ndryshoi). Ekzistonte mundësia ligjore e ndërprerjës së kohës së parashkrimit fitues me anë të aktgjykimit. Në rast të ndërprejes së parashkrimit fitues, kur fituesi ngelte si posedues i sendit, afati i ri i parashkrimit fitues, fillonte nga momenti i ndërprerjes. Poseduesit e ndërgjegjshëm, që posedonin sendin pa pronar, në mënyrë të rregullt juridike, pas kalimit të ditës së fundit të parashkrimit fitues, fitonin të drejtën që të konstituojnë të drejtën pronësore kuirite mbi atë send

Pushtimi – OccupatioPushtimi ishte mënyra originere e fitimit të pronës. Pushtimi paraqet përvetësimin e sendeve të cilat nuk kishin zotërues, si dhe e sendeve zotëruesit e të cilave nuk e gëzonin mbrojtjen pronësore. Sendet që nuk kishin zotërues quheshin res nulius (kafshët e egra, shpezët, peshqit, guret e çmueshëm në bregdet, etj.), ndërsa sendet pambrojtje juridike ishin sendet e armikut si dhe vet armiku. Për pushtim të rregullt juridik duhej plotësuar kushtet: 1. Objekti i pushtimit duhet të jetë i përshtatshëm për pushtim; 2. Pushtimin ta bëjë personi i aftë për

pushtim (vepron me vullnetin që sendin ta marrë për vete) dhe 3. Ta kete zotëruar fizikisht objektin e pushtuar. Thesaurus – Pasuria e fshehurPasuri e fshehur konsideroheshin sendet me vlerë të fshehura në tokë nga personat e panjohur (identiteti i të cilëve nuk mund të vërtetohej) edhe atë në kohëra të hershme. Kjo pasuri e fshehur i takonte në tërësi pronarit të tokës, në të cilën është gjetur. Pasuria e fshehur do të ndahej në pjesë të barabarta midis personit që kishte gjetur rastesisht thesarin në pronën e huaj dhe vetë pronarit të tokës. Personit i cili qëllimisht e kishte hulumtuar tokën e huaj dhe e kishte gjetur thesarin, nuk kishte të drejtë që të ndajë thesarin me pronarin e tokës – kjo pasuri do ti takojë pronarit të tokës.Shtimi – AccessioSipas rregulles accessorium sequitur principale, prona mbi sendin e përbërë prej sendeve të lidhura ngushtë, të cilat para së të bashkoheshin u takonin pronarëve të ndryshëm, kalonte mbi pronarin e sendit kryesor (principale), ndësa shuhej për pronarin e sendit sekondar apo akcesoriumin. Se cili send ishte kryesor e cili sekondar, duhej caktuar prej rasti në rast duke u bazuar në parimin së në cilën pjesë pasqyrohej brendia e tërë sendit. 1. Rastet e shtimit ndaheshin në 3 grupe themelore: Në raste kur bëhej bashkimi i sendit të paluajtshëm dhe i pjesëve të sendit tjetër të paluajtshëm e që ishin: a) Alluvio – lymi i lumit (prona mbi lymin i takonte pronarit të tokës në kufinjtë e sëcilës kishte sjell lumi); b) Avulsio – rrëmimi i copave të tokës (copat e tokës i takonin pronarit të asaj pasurie të kufinjtë e së cilës ishin sjell, por me një kusht që flora e copës së shkeputur të kishte leshuar rrenjë në tokën e zotëruesit të ri); c) Insula in flumine

nata – ujdhësa që bëhej në mes të lumit (kjo ujdhës i takonte zotëruesve tëtokave fqinje. Kur ujdhësa nuk shtrihej mu në mes, u takonte pronarve të tokave më të aferta) dhe d) Alveus derelictus – shtrati i braktisur i lumit (u takonte zotëruesve të pasurive fqinje dhe ndahej proporcionalisht me gjerësinë e parcelave të tyre). 2. Në rastet kur bëhej bashkimi i sendit të paluajtshëm prej sendeve të cilat për nga natyra ishin të luajtshme, e që ishin: a) inaedificatio (sipas rregullores superficies solo cedit çdo ndërtim – objekt i ndërtuar mbi tokë i takonte pronarit të tokës) dhe b) implantatio – fidanizimi (rregulla superficies solo cedit, vlente edhe për mbjellje dhe fidanizim në tokën e huaj). 3. Në rastet kur bëhej bashkimi i sendeve që ishin të dyja të luajtshme, e që ishin: a) scriptura – paraqet përdorimin e pergamentit të huaj për të shkruar tekstin e vet (pergamenti i shkruar i takonte zotëruesit të pergamentit); b) pictura – përpunimi i fotografisë mbi pllakë të huaj (piktura do ti takojë piktorit); c) tinctura – ngjyrosja e pelhurës me ngjyrë të huaj; textura – endja me pelhurën tende me penin e huaj dhe ferruminatio – shkrirja e materialit të huaj në sendin tend ( në të tre rastet si send kryesor përcaktohej pelhura ose ai send që paraqet brendinë e tërë objektit (psh. shtrati i anijës).

Humbja e të drejtës pronësore

E drejta pronësore shuhej me veprimin e ndonjë ngjarjeje natyrore, me vullnetin e pronarit apo me vendimin e organeve shtetërore. 1. Me veprimin e ngjarjeve natyrore humbej e drejta pronësore në rastet: me zhdukjen e objektit të pronës,kur liroheshin shtazët e egra të okupuara si dhe kur largoheshin skllevërit nga teritori i Romës. 2. Me vullnetin e pronarit humbej e drejta

pronësore në rastet: me zhdukjen fizike të sendit, me dorëzimin e sendit në tempullin fetar, me braktisjen e sendit si dhe me kalimin e pronës ndonjë personi në saj të punëve juridike me efekt translativ dhe 3. Sipas vendimit të organit shtetëror: në rastet e kspropiimit, konfiskimit dhe shndërrimit të pronës në publike.

POSEDIMI – POSSESSIO

(Kuptimi dhe llojet e posedimit)

Posedimi, zotërimi (possessio) ishte pushteti fizik apo material mbi sendin. Posedues (possessor) ishte çdo person i cili zotëronte sendin pa marrë parasysh së si e kishte konstituuar pushtetin fizik mbi një send. Pronari në bazë të së drejtës pronësore ishte edhe posedues (nësë sendin e kishte në zotërim fizik). Të gjithë personat tjerë si zotërues e posedonin sendin ose në bazë të ndonjë pune juridike fiktive (me qëllim që të bëhet pronar) ose në bazë të ndonjë veprimi antiligjor (posedim që nuk kishte arsyetim juridik). Për shkak të dallimeve të përmendura midis poseduesve të ndryshëm, e drejta reale romake, dalloi disa lloje të posedimit: 1. Possessio naturalis – posedim natyror (detentio), ekzistonte atëherë kur poseduesit e posedonin sendin me vullnet së sendin e mbajnë për tjetrin (animus alieno nomine possidendi). Këta posedues posedimin e nxirrnin nga ndonjë punë juridike të lidhur me pronarin dhe me të vendosur pushtetin fizik mbi sendin, pranonin së nuk janë pronar të sendit dhe së sendin e mbajnë për pronarin. 2. Possessio civilis – possessio ad interdicta – posedimi civil apo interdiktor ishte ai posedim kur zotëruesi kishte pushtetin fizik mbi objektin e posedimit dhe vullnetin që objektin ta mbanin për vete (animus rem sib habendi). Poseduesit të

posedimi natyror nuk gëzonin mbrojtje të veçantë (mbrojtjen juridike e kërkonin nga vetë pronari, në emër të të cilit edhe e mbanin sendin), ndërsa poseduesi të posedimi civil ishin të mbrojtur me mjete të veçanta juridike të quajtura interdikte. Sipas fakteve që i kishin prirë konstituimit të posedimit të poseduesve civil, posedimi civil ndahej në: 1. Possessio justa (possessio non vitiosa) – ekzistonte atëherë kur poseduesi i sendit nuk e kishte përvetësuar objektin e posedimit vi (me forcë), clam (fshehurazi) apo precario (në mënyrë prekariste). Possessio justa ndahej në dy lloje: a) possessio bonae fidei (posedim i ndërgjegjshëm) – ekzistonte atëherë kur poseduesi i sendit në momentin e konstituimit të posedimit nuk ishte i vetëdijshëm së titullusi (shkaku juridik) i fitimit të tij ka të meta, prandaj nuk mund të bëhej pronar i sendit; dhe b) Possessio malae fidei (posedim të pandërgjegjshëm) – ekzistonte atëherë kur poseduesi qysh në momentin e fitimit të posedimit e njihte shkakun prej të cilit nuk mund të bëhej titullar i të drejtës pronësore (sendin e kishte marrë me vetëdije nga jopronari). Vetë poseduesi civil, i cili ishte posedues i ndërgjegjshëm dhe i drejtë formalisht, kishte të drejtë ta fitonte të drejtën pronësore me parashkrim fitues. 2. Possessio in justa (possessio vitiosa) – posedim jo të drejtë formalisht ekziston atëherë kur zotëruesi posedimin e kishte konstituuar në mënyrë vi, clam ose precario.

ServitutetServitutet ishin ngarkime të pavarura, të përhershme, të pakushta dhe pasive të pronarit të objektit të servitutit, i cili ose s’kishte autorizim që titullarin e të drejtës së servitutit ta pengonte në shfrytëzimin e caktuar të ndonjërit nga sendet e tij, ose ishte i detyruar që ndonjërin nga sendet e veta të mos e përdorte në një formë të caktuar, edhe pse për ketë do të kishte të drejtë sikur të mos ishte bërë konstituimi i servitutit (krejt kjo, shiquar nga aspekti i pronarit të pasurisë sherbyese). Nga aspekti i autorizimeve të titullareve të së drejtës së servitutit, servituti ishte e drejtë reale mbi sendit e huaja, e cila e autorizonte titullarin e të drejtës së servitutit që në një masë të caktuar të vepronte përherë në sendin e huaj, ose prej zotëruesit të pasurisë sherbyese të kërkonte që objektin e servitutit të mos e përdorte në një mënyrë të caktuar. Për themelimin dhe ekzistimin e servitutit duhej plotësuar disa parakushte: a) përshtatshmëria e së drejtës së servitutit, (e cila mund të ishte objektive ose subjektive: përhershmëria objektive rridhte nga nevoja e përhershme e titullarëvetë servitutit që të përdornin dobitë, që kishin prej pasurisë sherbyese me qëllim të eksploatimit më të mirë ekonomik të tokës së tyre, ndërsa përhershmëria subjektive lidhej për moshën e titullarit të servitutit personal); b) pasiviteti i zotëruesit të pasurisë sherbyese (zotëruesi i pasurisë sherbyese nuk mund të jetë nuk mund të jetë i detyruar që për titullarin e servitutit të punonte aktivisht, të kontribuonte që titullari të mund t’a realizonte të drejtën e tij). Përmbajtja e servitutit qendronte në “pati” (të durojsh) dhe në “non facere” (mos të bëjsh). Përjashtim nga rregulla bënte i ashtuquajturi servitus

oneris ferendi (ku zotëruesi i murit ndihmës duhej t’i bënte përmirësimet e domosdoshme që të mos rrëzohej ndërtesa e fqinjit i cili e gëzonte të drejtën e mbeshtetjes në murin e huaj. Servitutet trajtoheshin si të drejta të pandashme dhe unike. Çdo ndarje dhe çdo zgjerim i të drejtës së servitutit do të thoshte ngarkim i ri për zotëruesin e pasurisë sherbyese (po kjo ishte e ndaluar). Llojet e servituteveKodifikimi i Justinianit bën ndarjen e servituteve në dy grupe: në servitute reale dhe në servitute personale. a) Servitutet reale – i përkisnin përherë tokave, prandaj edhe u quajten servitute tokësore ose jura praediorum. Me servitutet reale ishin të ngarkuar pronarët e pasurisë sherbyese (praedium serviens), ndërsa të favorizuar ishin pronarët e pasurive sunduese (praedium dominans). Servituti real ndjek fatin e pasurisë sherbyese dhe asaj sunduese. Pronarët mund të ndrroheshin por servituti mbetej. Për krijimin e servituteve tokësore kërkohej arsyetimi ekonomik (përmirësimi i shfrytëzimit të pasurisë sunduese). Për tu arritur ky qëllim duhej që dy pasuritë të jenë teritorialisht fqinjë. Servituti tokësor i konstituuar një herë, bëhej e drejtëe pandashme. Varësisht nga fakti së a ishin servitutet tokësore të konstituuara me qëllim të eksploatimit bujqësor të pasurisqë sunduese, apo me qëllim të përmirësimit të ndërtimit të parcelave ndërtimore,këto servitute ndaheshin në: servitutes praediorum rusticorum (servitute bujqësor apo fshatare tokësore)dhe në servitutes praediorum urbanorum (servitute ndërtimore apo të qytetit). b) Servitutet personale – ishin të drejta reale mbi sendet e huaja të konstituuara në favor të personave të caktuar individualisht po në kurriz të

pronarëve të pacaktuar individualisht të objektit të servitutit (pronarët e objektit mund të ndryshonin, por servituti të mos ndërpritej. Titullarët e të drejtës së servitutit nuk mund të ndrroheshin. Servitutet personale zgjatshin sa edhe jeta e titullarit të servitutit). Duke pasur për bazë përmbajtjen e autorizimeve të titullarëve të së drejtës servituteve personale, si dhe për nga objektit, servitutet personale ndaheshin në: ususfructus, usus, habitatio dhe operae servorum vel animalium.SERVITUTET REALE (tokësore)

Servitutet tokësore fshatare – jura praediorum rusticorum

Servitutet tokësore fshatare ishin të drejta reale mbi sendet e huaja të konstituuara në favor të zotëruesit të pacaktuar individualisht të pasurisë sunduese, por në kurriz të zotëruesit të pacaktuar individualisht të pasurisë sherbyese, me qëllim të përmirësimit të prodhimtarisë bujqësore me pasurinë sunduese. Të gjitha këto servitute ndaheshin në 3 grupe themelore: në servitute rruge, në servitute uji dhe në servitute tjera të ndryshme. a) Në servitutet e rrugës – hynin të gjitha kufizimet e zotëruesit të pasurisë sherbyese me qëllim që zotëruesit të pasurisë sunduese ti sigurohej ardhja e papenguar në tokën e tij, e drejta e kalimit në këmbë nëpër pasurinë sherbyese, e drejta e kalimit me kal (me kafshë dhe me qerre); b) Në grupin e servitutit të ujit - hynin të gjitha kufizimet e zotëruesit të pasurisë sherbyese me qëllim që zotëruesit të pasurisë sunduese ti sigurohet furnizimi i papenguar me ujë nga pasuria sherbyese ose nëpër atë pasuri (e drejta për të sjellur ujë nëpër pasurinë sherbyese, e drejta për të nxjerr ujë nga pasuria sherbyese dhe e drejta për tu dhënë ujë

kafshëve në pasurinë sherbyese) dhe c) grupin e tretë të servituteve tokësore – fshatare e bëjnë: e drejta e nxjerrjes së rërës, e drejta për të pjekur gelqere, e drjta për marrë thupra nga pasuria e huaj, etj.Servututet tokësore të qytetit – jura praediorum urbanorum Servitutet tokësore të qytetit ishin të drejtat reale mbi sendet e huaja të konstituuara në favor të zotëruesit të pacaktuar individualisht të pasurisë sunduese, po në kurriz të zotëruesit të pacaktuar individualisht të pasurisë sherbyese, me qëllim të përmirësimit të përdorimit të parcelave ndërtimore dhe objekteve ekzistuese e që ishin: a) Servitutet për mbeshtetje – shfrytëzimi i murit ose ndërtesës së fqiut për të mbeshtetur objektin e ndërtuar në tokën e vet,e drejta për të mbeshtetur trarin e vet në murin e fqiut dhe e drejta për të mbeshtetur objektin e vet në murin e shtëpisë së fqiut; b) Servitutet e shtrirjes – e drejta për të ngritur ballkonin në hapësirën ajrore të fqiut si dhe autorizimi i shtrirjes së pullazit të ndërtesës së vet mbi pasurinë e fqiut; c) Servitutet e pamjes – detyrimi i zotëruesit të pasurisë sherbyese që të mos ndërmarrë punime me të cilat do të pengonte ndriqimin e zakonshëm të ndërtesave në pasurinë sunduese, dhe detyrimi i zotëruesit të pasurisë sherbyese që të mos ngrej objektin që do ta pengonin pamjen nga pasuria sunduese; dhe d) Servitutet për rrjedhje – e drejta që të rrjedhin ujërat me sasi të mëdha dhe e drejta që të rridhnin ndytësitë nëpër pasurinë sherbyese.SERVITUTET PERSONALE

Uzufrukti – Usus fructus

Uzufrukti ishte servitut personal në bazë të të cilit personi i autorizuar ose

uzufruktuari (uzusfructuarius) fitonte të drejtën që sendin e huaj ta përdorte dhe ti mblidhte të gjitha frytet, duke u detyruar që pas përfundimit të uzufruktit, sendin e padëmtuar në esencë t’ia kthente zotërusit: usus fructus est jus alienis rebus utendi, fruendi salva rerum substantis. Gjer në kohën kur u institucionalizua në të drejtën romake masa pasurore, si objekt uzufrukti mund të ishin vetëm sendet e paharxhueshme. Masa pasurore mundësoi që të ekzistoj uzufrukti mbi sendet e paharxhueshme (uzufrukti në kuptim kategorik) dhe uzufrukti mbi sendet e harxhueshme (quasi ususfructus). A) Në uzufruktin në kuptim kategorik, uzufruktari i merrte objektet e uzufruktit në posedim natyral (nga i cili send mbledhte frytet dhe e përdorte sendin). Mbi frytet e mbledhura, uzufruktari konstituonte të drejtën pronësore në momentin e mbledhjes së tyre. E drejta e uzufruktit ishte e karakterit personal. Ajo e drejtë zgjate sa edhe jeta e uzufruktarit (transmetimi i të drejtës së uzufruktit nuk lejohej) – përjashtim nga kjo rregull ekzistonte kur autorizoheshin personat e tjerë që ta përdornin objektin e uzufruktit dhe ti mblidhnin frytet e objektit (por, më së largu gjer me shuarjen e së drejtës së servitutit të të autorizuesit – uzufruktarit). Detyrimet e uzufruktarit ishin: objektin e uzufruktit ta përdrë si shtëpiak i mirë, mos ta dëmtojë substancën e sendit, ta mbajë sendin në gjendjen funksionale, sendin ta përdorë për qëllim ekonomik për të cilin është edhe i dedikuar, do ti mbledhë frytet dhe do ta përdorë sendin në kuadër të autorizimeve servitutore dhe pas përfundimit të uzufruktit, sendin t’ia kthejë pronarit. B) Në quaziuzufructus, uzufruktari i merrte në pronë sendet e uzufruktit me obligim që pasi të

përfundojë uzufrukti, pronarit t’ia kthejë sasinëe njejtë të sendeve të njëllojshme.Përdorimi – UsusUsus ishte servituti personal, që i mundësonte personit të autorizuar (usuariusit), që të fitojë të drejtën e përdorjes së sendit të huaj dhe të mbledhte aqë fryte nga sendi që kishte nevojë për plotësimin e nevojave të veta dhe nevojave të familjes të tij.

E drejta e banesës – HabitatioHabitatio ishte servitut personal në bazë të të cilit personi i autorizuar fitonte të drejtën që ta përdorë banesën e huaj (si për nevojat e veta, shtu edhe për nevojat e familjes së tij). I autorizuari kishte të drejtë që ketë banesë t’ia lëshonte tjetrit me qira, duke e mbajtur për veti qiranë e realizuar. Operae servorum vel animaliumI autorizuari juridik të ky lloj i servitutit personal, kishte të drejtë që ta përdorte fuqinë punëtore të skllevërve të huaj dhe kafshëve të huaja.

Mbrojtja dhe shuarja e të drejtës së servitutita) Mbrojtja e të drjtës së servitutit – Titullarët e të drejtës së servitutit mbroheshin me padi dhe interdikte të veçanta. Padia më e lashtë ishte vindicatio servitutis. Kërkesa juridike e paditësit (petitumi), ishte që ti njihej e drejta e servitutit dhe ti evitohen pengimet që i janë bërë në ushtrimin e kësaj të drejte. Në kodifikimin e Justinianit u eliminua dallimi midis servituteve të konstituuara sipas dispozitave të së drejtës pretoriane dhe civile, prandaj u fut padia unike për mbrojtjen e titullarëve të servituteve, e quajtur actio confesoria. Titullarët e së drejtës së servitutit, të drejtat e tyre i mbrojnë në mënyrë shumë efikase edhe me interdikte të shumëllojshme. b) Shuarja e të drejtës së servitutit – Servitutet shuheshin: 1. me veprimin e

ngjarjeve natyrore – në rast të zhdukjes së objektit të servitutit, në rast të ndrrimit të natyrës së sendit dhe në rast të vdekjes së titullarëve të servituteve personale; 2. me vullnetin e të autorizuarve juridik – duke hequr dorë solemnisht nga e drejta e servitutit në mënyrë joformale; dhe 3. ose për arsye të disa rrethanave – që kishin si pasojë shuarjen e të drejtës së servitutit (me confusio – me shkrirjen e të drejtës pronësore dhe të drejtës së servitutit në një titullar), si dhe me përfundimin e afatit dhe shfaqjen e kushtit rezolutiv (të servitutat personale).

Marrëdhëniet e detyrimeveMarrëdhëniet e detyrimeve kanë ekzistuar midis dy palëve: midis kreditorit (reus credendi) dhe debitorit (reus debendi). Kreditori kur hynte në marrëdhënie obligatore përherë fitonte të drejtën që nga debitori të kërkojë ti jap diçka (praesta re). Të gjitha këto veprime ishin obligative për debitorin edhe atë me kërcnim sanksioni. Marrëdhëniet detyrimore konstituoheshin në bazë të ndonjë fakti relevant juridik si burim i detyrimeve. Si burime te detyrimeve, e drejta obligative romake i njihte: kontratat, deliktet dhe varie causarum figurae. Marrëdhëniet e detyrimeve ishin relative dhe vepronin inter partes (midis palëve, midis kreditorit dhe debitorit). Përmbajtja e marrëdhënievetë detyrimeve konsistonte përherë në një: dare, facere, non facere (mos veprim) ose pati (të durojsh). U bë e zakonshme në të drejtën romake që për të gjitha llojet që e bënin përmbajtjen e marrëdhënieve të detyrimeve të përdorej si sinonim fjala prestare (prestim obligator). Mos realizimi i përmbajtjes së marrëdhënieve të detyrimeve, sanksionohej me zhdëmtim ose me gjobë në të holla.

Subjektet e marrëdhënieve të detyrimeveNë çdo marrëdhënie obligatore ekzistonin subjektet e obligates. Subjektet e marrëdhënieve të detyrimeve ishin: Subjekte aktiv (kreditor) në favor të të cilëve ishte konstituuar obligata dhe Subjektet pasiv (debitori) të ngarkuarit obligator ose personat në kurriz të të cilëve ishte konstituuar obligata. Zotësi të plotë aktive dhe pasive obligatore, kishin qytetarët romak sui juris e që kishin zotësi të plotë të veprimit. Në rastet kur qytetarit romak i ishte kufizuar aftësia për të vepruar për shkak të moshës, gjinisë ose për shkak të të metave fizike, morale dhe psiqike, zotësinë e tyre pasive obligatore ua plotësonte tutori, gjegjësisht kujdestari i emëruar. Duke filluar nga e drejta klasike, personat alieni juris dhe skllevërit fituan zotësinë obligatore aktive dhe pasive, që në të drejtën e detyrimeve njihet si actiones adjecticiae qualitatis dhe obligationes naturales. 1. Actiones adjecticia qualitatis – ishin paditë e dhëna kreditoreve për aktivet e krijuara në bazë të kontratave të lidhura me personat alieni juris dhe skllevërit, të cilëve patres familias ua kishin besuar ose administrimin e lirë për ndonjë pjesë të pasurisë, ose kryerjen e punëve saktë të caktuara. Në disa padi, patres familias përgjigjej për shumën e plotë të detyrimeve të marra, kurse në të tjerat vetëm gjer në lartësinë e pasurisë së veçuar, të dorëzuar në administrim personave alieni juris dhe skllevërve; 2. Actiones noxales – ishin paditë e dhëna personave të dëmtuar nga veprimi antiligjor i personave alieni juris ose skllevërve. Pater familiasi ishte i detyruar ose të shpaguante dëmin, ose t’ja dorëzonte delikuentin personit të dëmtuar, në mënyrë që me punë të paguante borxhin; 3. Detyrimet

natyrale – ishin lloj i veçantë i obligatave, sepse nuk kishin mbrojtje të plotë juridike (nuk paraqitnin marrëdhënie obligatore në kuptim të plotë). Pasojat juridike lindnin pasi debitori të ketë paguar vullnetarisht borxhin natyral (nuk kishte të drejtë që të përdorë condoctio indebiti si mjet juridik për rikthimin e prestimit të bërë).Përfaqësimi në marrëdhëniet e detyrimevePersonat që lidhnin obligata në dobi ose në kurriz të prokurdhënësit, quheshin përfaqësues në marrëdhëniet e detyrimeve ose prokurmarrës. Në të drejtën e lashtë romake ekzistonin vetëm përfaqësuesit ligjor (tutorët dhe kujdestarët të emëruar me testament, me vendimin e organeve shtetërore ose sipas dispozitave ligjore). ë të drejtën klasike pos përfaqësuesve ligjor, njiheshin edhe përfaqësuesit e autorizuar sipas kontratës për përfaqësim (mandatum). Përfaqësuesi i autorizuar nga prokurdhënësi, vepronte në emër të tij dhe për llogari të tij, kurse në saj të marrëdhënies së përfaqësimit, ishte i detyruar t’ja transmetonte prokurdhënësit të gjitha dobitë e realizuara dhe ishte i autorizuar që prej prokurdhënësit të kërkonte shpagimin e të gjitha shpenzimev të përfaqësimit.

ZhdëmtimiDebitori i cili nuk kishte kryer prestimin obligator në kohën dhe vendin e kontraktuar, me kërkesën e kreditorit paguante zhdëmtimin (repartio damni). Zhdëmtim kërkonte edhe personi të cilit i ishin dëmtuar vlerat materiale dhe personale nga veprimi antiligjor (delikti) i personit të tretë. Rregullat për përcaktimin e mënyrës dhë lartësisë së zhdëmtimit perioda të ndryshme të zhvillimit të së drejtës romake, ishin të ndryshme. Në të drejtën e lashtë

përgjegjësia e debitorit për shkak të moskryerjes së prestimit obligator vlerësohej objektivisht: debitori ishte i detyruar ta shpaguante dëmin pa marrë parasysh shkaqet që e kishin penguar ta kryente prestimin e kontraktuar (me fajin e debitorit ose me veprimin e fuqisë madhore). Sipas dispozitave të së drejtës klasike, debitori përgjigjej për zhdëmtim atëherë kur dëmi ishte shkaktuar për shkak të mos kryerjes së prestimit obligator me fajin e debitorit (zbatohej rregulla e përgjegjësisë subjektive). Shkallët e fajit të debitorit ishin të caktuara si dolus (dashje) ose culpa (padashje). a) Si dashje ose dolus konsiderohej çdo mos kryerje e prestimit obligator me qëllim dhe vetëdije. Kërkesa për zhdëmtim i dedikohej tërë dëmit (omne damnum) të cilin e kishte pësuar kreditori për shkak të moskryerjes së prestimit obligator me dashje. Pagimi i dëmit përfshinte: dëmin real (damnum emergens) dhe fitimin e lëshuar (lucrum cessant). b) Si padashje ose culpa konsiderohej çdo moskryerje e prestimit obligator për shkak të pakujdesisë ose të padashjes së debitorit. Përgjegjësia për padashje ndahej në disa grupe: 1. Culpa lata (padashje e rëndë) – konsiderohej të moskuptuarit të asaj që e kuptojnë të gjithë. Padashja e rëndë, sipas pasojave juridike, barazohej me dashjen – magna culpa dolus est. Për të përgjigjeshin të gjithë debitorët. 2. Culpa levis (padashje e lehtë) – ndahej në dy nëngrupe: a) culpa levis in abstracto (padashje e lehtë abstrakte) ekzistonin atëherë kur debitori kishte lëshuar që ti ndërmarrë ato masa për ta evituar dëmin, që do ti kishte ndërmarrë shtëpiaku i mirë). b) culpa levis in concreto (padashje e lehtë konkrete) – ekzistonte atëherë kur debitori kishte lëshuar që ti ndërmarrë masat për

evitimin e dëmit dhe nuk ishte kujdesur për ketë, si do të kujdesej për punët e tija me interes personal. Nëse moskryerja e prestimit obligator ishte kryer pa fajin e debitorit, debitori lirohej nga detyrimi prej kreditorit (kjo moskryerje duhej ti mvishej fuqisë madhore (vis major). Si fuqi madhore konsideroheshin të gjitha rrethanat që nuk mund të parashikoheshin, pasojat e të cilave nuk mund të evitoheshin edhe sikur të ishin paraparë. Përgjegjësia objektive e debitorit njihej edhe në të drejtën klasike, si custodia (të kontrata për huapërdorje, kontratat e anijëtarëve, hotelierve dhe hanxhinjëve). Përgjegjësia për custodia ose për ruajtjen e sendeve, interpretohej si rrethan që nuk mund të parashihej (pasojat e të cilave do të evitoheshin sikur të ishin paraparë) – casus minores. Zhdëmtimi paguhej edhe të dëmtuarit nga ndonjë veprim antiligjor-delikt. Zhdëmtimi paguhej ose si zhdëmtim i thjeshtë, ose shpagim i shumëfishtë i vlerës së sendit të dëmtuar ose të shkatrruar krejt.KamataKamata (usurae foenus) – ishte shuma e kontraktuar e parave në marrdhëniet e llojllojshme obligatore, e cila shumë gjithnjë e rriste lartësinë e prestimit obligator primar. Në të drejtën e lashtë romake kamata caktohej në shumë paushalle ose në përqindje të borxhit kryesor. Në të drejtën klasike, kamatat kontraktoheshin në pjesë procentuale ose alikuote të detyrimet të të cilat prestimi obligator ishte në të holla. Lartësia e kamatave ishte e pakufizuar gjer në Ligjin e XII tabelave. Ligji i XII tabelave parashihte shkallën maksimale të kamatës: dyfishin e borxhit kryesor gjatë një viti. Digjestat përcaktuan shkallën e kamatave: kamatat e rregullta ishin 6-12%, në huatë e tregtarëve 8%, etj. Digjestat ndaluan anatocizmin

(llogaritjen e kamatave mbi kamata), si dhe marrjen e mëtejshme të kamatave, kur shumat e inkasuara të kamatës kalonin shumën e borxhit kryesor.Burimet e detyrimëeveMënyrat e konstituimit të lidhjeve obligatore midis kreditoreve dhe debitoreve, quheshin burime të obligatave. Si burime obligatash konsideroheshin të gjitha faktet juridike që kishin pasojë lindjen e marrëdhënieve obligatore. Faktet juridike ndaheshin në ngjarje natyrore (facta naturalia), të cilat krijonin marrdhënie obligatore në bazë të rendit juridik dhe pavarësisht nga vullneti i palëve: lindja, vdekja, harxhimi natyral i objektit, etj., ku obligatat burojnë nga ligji (ex lege) dhe në veprime njerëzore (acta humana), të cilët veprime ndaheshin në të lejueshme dhe të palejueshme. Veprimet e lejueshme njerëzore quheshin negotia juridica, ndërsa ato të palejueshme delicta. Veprimet e lejuara njerëzore ose punët juridike, ndaheshin në: 1. Negotia juridica unilateralia – ku për krijimin e obligates ishte i mjaftueshëm vetëm vullneti i një personi i shprehur në mënyrë të parashikuar juridike; 2. Negotia juridica bilateralia – punët e dyanshme juridike, ku për krijimin e obligates ishte i domosdoshëm pelqimi i së paku dy subjekteve; dhe 3. Negotia multilateralia – ku për krijimin e obligates ishte i nevojshëm pelqimi i së paku tre personave. Punët juridike të dyanshme dhe të shumëanshme quheshin kontrata (contractus). Veprimet e palejueshme njerëzore (deliktet), ndaheshin në: 1. Deliktet private – ishin veprimet antiligjore që sanksionoheshin me shpagimin e dëmit të shkaktuar, të cilën delikuenti detyrohej t’ja paguante vetë të dëmtuarit; 2. Deliktet publike (crimina) – ishin veprat penale të cilat

nuk konsideroheshin si burime detyrimesh. E drejta klasike romake, burimet e detyrimeve i klasifikoi në kontrata dhe në delikte. Sipas Gait obligatat burojnë ose prej kontratave, ose prej delikteve, ose nga shkaqet e ndryshme juridike që nuk lindin kontrata e as delikte. Në të drejtën postklasike si burime të obligatave njiheshin: kontratat, deliktet, kuazikontratat dhe kuazideliktet. Në kodifikimin e Justinianit e hasim ndarjen e trefishtë të burimeve të detyrimeve: në kontratat delikte dhe shkaqet e ndryshme juridike (varie causarum figurae).

Gabimi (lajthimi) – errorError ishte pasqyra e gabueshme për ndonjë fakt të rëndësishëm kur lidhej një punë juridike. Të errori ishte fjala për vullnetin e gabueshëm, prandaj gabimi shkakton pavlefshmërinë e punëve juridike. Që të kishte rëndësi juridike gabimi, duhej të plotësonte disa kushte: a) gabimi të ishte tolerabilis – i durueshëm, kur nuk mund ti mvishej moskujdesit të fundit të personit që gjendej në lajthim; b) gabimi të ishte essentialis – kur personi në lajthim nuk i njihte faktet esenciale për përmbajtjen e kontrates dhe c) error facti – u referohej njerëzve të padijshëm lidhur me mosnjohjen e fakteve të rëndësishme për lidhjen e kontrates, gabim ky i pafshehur dhe esencial: mosnjohja e fakteve nuk e dëmton askend-jepte mundësi për anulimin e kontrates së lidhur. Error facti ndahej në: 1.Error in negotio – gabimi mbi thelbin dhe përmbajtjen e punës juridike- njera palë mendonte për kontraten mbi huanë, ndërsa tjetra për kontraten mbi dhurimin; 2. Error in persona – ishte gabimi mbi personalitetin e palës, me të cilën është lidhur puna juridike – të punët juridike intuitu personae; 3. Error in objecto

(error in corpore) – ishte gabimi mbi objektin e prestimit obligator: kreditori kishte menduar për shtëpinë në Romë, ndërsa debitori për shtëpinë në rrethinen e Romës, dhe 4. Error in substantia – gabimi mbi qenjën e objektit të prestimit obligator, gjegjësisht mbi materien prej së cilës ishte bërë objekti (blerësi mendon së ka blerë unazë ari, ndërsa unaza ishte e praruar në flori). Të gjitha llojet e gabimit error facti, shkaktonin pavlefshmërinë e kontratave.Mashtrimi (dolus), forca (vis) dhe frika (metus)a) Mashtrimi (dolus) – ishte qëllimi që të bëjë bashkëkontraktuesin të kish një pasqyrë të rrejshme, me qëllim që të vendoste të lidh ndonjë kontratë (me pasoja të dëmshme për të). Mashtruesi, përherë qëllimit ia arrinte me dhelpri duke i ndryshuar dhe perzier faktet relevante për punën konkrete juridike. Personat e mashtruar mbroheshin me mjetet juridike exceptio doli (e përdornin personat e mashtruar që akoma nuk e kishin kryer prestimin obligator) dhe me actio doli (e përdornin personat e mastruar që e kishin kryer prestimin obligator: kërkonin kthimin e objektit të prestimit obligator); b) Forca (vis) – ishte veprim antiligjor mbi trupin e bashkëkontraktuesit me qëllim që bashkëkontraktuesi të detyrohej fizikisht ta lidhte kontraten që nuk e donte. E drejta romake njihte: 1. Veprimet të dhunës publike – vis publica (ishin veprimet e bëra nga disa persona ose nga një i armatosur); 2. Veprimet të dhunës private (vis privata) të gjitha veprimet tjera të dhunës konsideroheshin si dhunë private; 3. Veprimet të dhunës që rrezikonin seriozisht jetën e bashkëkontraktuesit (vis absoluta). Çdo veprim i dhunës sanksionohej ashpër. c) Frika (metus) – paraqiste çdo kercnim antiligjor të bërë me qëllim që

bashkëkontraktuesi të vendoste së do të pranonte diçka, që përndryshe nuk do ta pranonte (këtu hasim në formimin e palejuar juridik të vullnetit). Që frika të ishte juridikisht relevante, duhej plotësuar disa kritere: 1. Veprimet që shkaktonin friken duhej të ishin antiligjore; 2. Veprimet të paraqisnin kercnim të madh; 3. Kercnimet duhej të merreshin seriozisht; 4. Veprimet të paraqitnin kercnim të sigurtë; 5. Veprimet të paraqitnin kercnim të drejtpërdrejtë bashkëkontraktuesit ose anëtarëve të familjes së ngushtë të tij. Punërt e ndërmarra juridike nuk ishin të plotfuqishme dhe punët e tilla juridike mund të anuloheshin.

KONTRATAT REALEHuaja – MutuumiËshtë kontratë reale e njëanshme e cila krijohet me dorëzimin e sendeve të zëvendësueshme në pronë të debitorit, me ç’rast debitori zotohej së me kërkesën e kreditorit ose në afatin e parashikuar do t’ia kthejë kreditorit sasinë e njejtë të sendeve të zëvendësueshme të njellojta. Dorëzimi i sendit mund të bëhej në cilendo nga mënyrat e dorëzimit të drejtë. Dorëzimi i sendit të zëvendësueshëm bëhej nga vet pronari (dorëzimi i sendit të pazëvendësueshëm nga jopronari, nuk kishte si pasojë lidhjen e kontrates së huaj). Mutuumi ishte kontratë e njëanshme (të drejta kishte vetëm huamarrësi ndërsa detyrime vetëm huadhënësi. E drejta e huadhënësit ishte të kërkojë nga huamarrësi që në vendin dhe kohën e kontraktuar, t’ia kthejë sasinë e njejtë të llojit të njejtë të sendeve të huazuara. Detyrimi kryesor i huamarrësit ishte që në kohën dhe vendin e kontraktuar, t’ia kthejë sasinë e njejtë të llojit të njejtë të sendeve të huazuara. Mjetet juridike për realizimin

e kthimit të sendeve të huazuara që i kishte në dispozicion huadhënësi ishin paditë e ashpra: condictio certae creditae dhe condictio certae rei. Huapërdorja – CommodatumHuapërdorja ishte kontratë e dyanshme jo e barabartë, që krijohej me dorëzimin e sendit të pazëvendësueshëm në përdorim të papagesë dhe të përkohshëm – marrësit të huapërdorjes, i cili zotohej së do ta mbaj sendin, do ta përdorë me rregull dhe së pas përdorimit të kontraktuar do t’ia kthejë të padëmtuar dhënësit të huapërdorjes. Objekt i kontrates ishin vetëm sendet e pazëvendësueshme të përcaktuara si in species. Huapërdorja ishte kontratë e dyanshme jo e barabartë (ajo krijohej si e njëanshme, ndërsa gjatë vazhdimit, mund të bëhej e dyanshme. Dhënësi i huapërdorjes kishte të drejtë të kërkojë që marrësi i huapërdorjes ta mbaj objektin e huapërdorjes, ta përdorë në bazë të marrëveshjes në kontratë dhe që në kohën dhe në vendin e kontraktuar ta kthejë sendin e padëmtuar. Këto të drejta dhënësi i huapërdorjes i realizonte me anë të mjetit juridik actio commodati directa dhe actio furti (kur marrësi i huapërdorjes e kishte përdorur sendin jo për destinimin e kontraktuar). Marrësi i huapërdorjes ishte i detyruar ta mbante objektin e huapërdorjes (të paguaj të gjitha shpenzimet e nevojshme për mbajtjen e rregullt të sendit), ta përdorte objektin vetëm për atë qëllim si ishte marrë vesh me dhënësin e huapërdorjes dhe objektin e padëmtuar t’ia dorëzonte dhënësit të huapërdorjes në kohën dhe vendin e kontraktuar. Me që huapërdorja ishte kontratë lukrative për marrësin e huapërdorjes, ai përgjigjej edhe për shkatrrimin e objektit të huapërdorjes që nuk mund ti mvishej fajit të tij, por veprimit të fuqisë madhore. Në rastet e rralla edhe për marrësin e huapërdorjes

mund të lindnin të drejta të caktuara (në rastet kur marrësi kishte harxhuar enorm për mirëmbajtjen e objektit të huapërdorjes per shkak të pandërgjegjshmërisë së dhënësit të huapërdorjes). Të drejtën e vet, marrësi i huapërdorjes e realizon me anë të mjetit juridik actio commodatio contraria.Depozita – depositumDepozita ishte kontratë reale e dyanshme jo e barabartë që krijohej me dorëzimin e ndonji sendi të pazëvendësueshëm depozitmarrësit, i cili zotohej së do ta ruaj sendin pa pagesë dhe që me kërkesën e depozitdhënësit ose pas skadimit të afatit të kontraktuar do ta kthejë të padëmtuar. Objekt i kontrates ishin sendet e pazëvendësueshme. Depozitumi ishte kontratë e dyanshme jo e barbartë. Të drejta kishte depozitdhënësi, ndërsa detyrime depozitmarrësi. E drejta e depozitdhënësit ishte të kërkojë nga depozitmarrësi që sendet e besuara ti ruaj dhe ti kthejë të padëmtuara. Kjo e drejtë edepozitdhënësit mbrohej me actio depositi directa. Depozitmarrësi ishte i detyruar ta ruante objektin e depozitumit, ta mbante në gjendje të rregullt dhe ta kthente në kohën kur ishte kontraktuar ose kur e kërkonte depozitdhënësi. Kontrata e depozitit ishte e lidhur për interes të depozitdhënësit, prandaj depozitmarrësi përgjigjej për moskryerjen e detyrimeve në shkallë të dolusit ose culpa lata. Nëse gjatë kohëvazhdimit të depozitit, depozitmarrësi për ruajtjen e sendit i ishte nënshtruar harxhimeve të jashtzakonshme, atëherë me anë të mjetit juridik actio depositi contrario, kërkonte shpagimin. Përveç kontrates së rëndomtë mbi depozitën e drejta romake njihte edhe tri raste të depozitës së jashtzakonshme: 1. Depozita në rrethana të jashtzakonshme

(depositum miserabile) – ekzistonte atëherë kur depozitdhënësi nën kushte të jashtzakonshme (zjarri, vershimi, etj.), nuk kishte mundësi që ta zgjidhte personin e depozitdhënësit. Si depozitmarrës konsiderohej personi i parë i cili e pranoi sendin në depozitë; 2. Depozita gjyqësore (sequestrum) – ishte kontratë më të cilën palët kontestuese ia dorëzonin objektin e kontestit personit të tretë, duke detyruar që pas përfundimit të kontestit t’ia jap objektin objektin e besuar asaj pale e cila e kishte fituar gjykimin dhe 3. Depozita jo e rëndomtë (depositum irregullare) – ishte kontratë mbi depozitën e sendeve të zëvendësueshme (depozitmarrësi bëhej pronar i objektit të depozitit dhe pas skadimit të afatit, depozitdhënësit ia kthen sasinë e njejtë të sendeve të llojit të njejtë).Pengu i dorës – PignusiPignusi ishte kontratë reale, akcesore, e dyanshme jo e barabartë. Kjo kontratë krijohej me dorëzimin e ndonjë sendi të pazëvendësueshëm kreditorit, i cili ishte i autorizuar ta posedonte sendin, ta shiste dhe që nga çmimi i shitjes të nxjerr aktivin primar kur debitori kishte ra në vonesë, por që detyrohej ta ruante objektin e pengut dhe ta kthejë të padëmtuar, kur debitori e plotëson në rregull detyrimin primar. Kjo e drejtë e debitorit mbrohej me actio pigneraticia directa. Nëse gjatë kohëvazhdimit të posedimit nga ana e kreditorit shkaktoheshin harxhime të jashtëzakonshme rreth mbajtjes së objektit të pignusit, atëherë kreditori me anë të mjetit juridik actio pigneraticia contraria mund të kërkonte dëmshperblim.

Societas – Kontrata mbi bashkësinë (ortakllëku)

Societas ishte kontrata konsensuale e dyanshme ose e shumëanshme që lindte me shprehjen e akorduar të vullnetit të anëtarëve të bashkësisë(socii), që të krijojnë pasurinë e përbashkët, që me atë pasuri të zotërojnë bashkarisht, që së bashku ta ndajnë fitimin e realizuar nga ekonomizimi i përbashkët. Sipas qëllimit për shkak të cilit u themeluan, bashkësitë ndahen në: 1. Bashkësit e punës dhe jetës – societas omnium bonorum, ku anëtarët e bashkësisë bashkojnë tërë pasurinë e tanishme dhe të ardhshme, që të jetojnë dhe punojnë bashkarisht duke e ndarë mes veti edhe fitimin; 2. Bashkësitë afariste apo ortakllëqe, të cilat krijoheshin: a) si societas quaestus (anëtarët e bashkësisë futin në bashkësi vetëm një pjesë të pasurisë); b) si societas negotiationis (anëtarët e bashkësisë futin pjesën e ndarë të pasurisë) dhe c) si societas unius rei (anëtarët ndajnë një pjesë të paurisë, të nevojshme për kryerjen e punës së paraparë saktë). Të drejtat e anëtarëve të bashkësisë ishin korelative me detyrimet e tyre. Për realizimin e të drejtave çdo anëtarë i bashkësisë kishte në dispozicion mjetin juridik actio pro cocio. Ortakllëqet lidheshin si të përhershme ose të afatizuara rezolutivisht apo si të kushtëzuara (shuheshin me skadimin e afatit apo me realizimin e kushtit). Ortakllëqet e përhershme dhe të afatizuara shuheshin me vdekjen e anëtarëve, kur shkatrrohej e tërë pasuria e përbashkët, me marrëveshjen e të gjithë anëtarëve të bashkësisë (dissensus), me heqjen dorë nga ndonjë nga anëtarët (e duke mos i dëmtuar anëtarët tjerë), duke përdorë padinë de communi dividundo

Shuarja e detyrimeve – ipso jure

Pagimi i borxhit – solucio, ishte mënyrë e përgjithshme e shuarjes së të gjitha detyrimeve. Debitori duhej ta kryente prestimin që e kishte borxh edhe atë në tërësi (përjashtimisht detyrimet sukcesive). Pagimi i detyrimeve duhej bërë në kohën e kontraktuar (nëse koha nuk ishte e kontraktuar, atëherë debitori prestimin e ka të natyrës momentale), pagimi duhej bërë në vendin e kontraktuar (nëse marrëveshja paraprake nuk ekziston, pagimi bëhej në vend domicilin e debitorit). Pagimi i detyrimit duhej bërë kreditorit ose personit të autorizuar nga ai. Pagimi i detyrimit intuitu personae duhej kryer personalisht prej debitorit. Datio in solutum – ekzistonte atëherë kur debitori për tu liruar nga detyrimi, kreditorit i jep një send tjetër në vend të sendit që me rastin e lidhjes së kontrates e kishte objekt të prestimit, ndërsa kreditori e pranonte (me kusht që detyrimi të shuhej). Pra, në rastin e përmendur më që ekziston vullneti i akorduar midis palëve, kjo mënyrë e shuarjes së detyrimeve u quajt, datio in solutum voluntaria. Të tokat e ngarkuara me hipoteka, pronarët e tyre kishin të drejtë që në vend të pagimit të borxhit, tu japin kreditorëve parcela nga toka e ngarkuar. Perterimi i borxhit – ishte kontrat verbale që shuante borxhin ekzistues për të krijuar borxh të ri, por nën kushte vijuese: Midis detyrimit që shuhej dhe detyrimit të ri të ekzistojë uniteti i prestimit – idem debitum; Midis detyrimit të vjetër që u shua dhe të riut që u krijua, duhej të ekzistonte një njëanësi: ndryshimi pra të ekzistonte aliquid novi (psh. ti shtohej afat i ri detyrimit të vjetër, ndikimin e subjekteve në marrëdhëniet e detyrimeve, etj); Në çdo përtrirje borxhi (novatio), duhej të ekzistonte edhe animus novandi (vullneti i shprehur i palëve së detyrimi i vjetër të shuhej sepse ishte krijuar i riu).

Çdo novatio e lidhur në rregull kishte dy pasoja themelore: 1. shuhej detyrimi i vjetër me të gjitha aktivet akcesore dhe 2. lind detyrimi i ri i ndarë prej të vjetrit. Lloji i veçantë i novatios ishte novatio necessaria apo pertrimi i domosdoshëm i borxhit në mënyrë procesuale. Conpensatio – kompenzimi i borxhit me borxh ishte mënyrë e shuarjes së detyrimeve me anë të së cilës vjen gjer të anulimi reciprok i borxheve dhe aktiveve midis palëve. E drejta klasike njihte: konpenzimin vullnetar, konpenzimin ligjor dhe konpenzimin gjyqësor. Conpensatio në të drejtën e Justinianit, për të prodhuar efektin e duhur juridik, duhej të përmbaj: Në parim, të gatshme për konpenzim ishin të gjitha detyrimet; Detyrimet që konpenzoheshin duhej të ishin reciprok, të njëllojshëm, llikuide apo të qarta dhe të caktueshme lehtë dhe; Detyrimet duhej të ishin të maturuara (të gatshme për përmbushje).

E DREJTA TRASHËGIMORE

Marrëdhëniet trashëgimoro – juridike

E drejta trashëgimore ishte përmbledhje e dispozitave juridike që rregullonin të drejtat e trashëgimit univerzal apo singular të pasurisë në rast të vdekjes së pronarit të saj. Për të qëne juridikisht në rregull trashëgimi, duhej plotësuar parakushtet si në vijim: Kush mund të ishte trashëgimlënës – de cujus, defuncus; Çka mund të trashëgohej – hereditas; Kush mund të ishte trashëgimtar univerzal (heres) ose singular (legati, fideikomisari, sukcesori singular) dhe; Mënyra e thirrjes në trashëgim – vocatio heredum. Marrëdhënia trashëgimoro – juridike realizohej kur trashëgimtari i thirrur në rregull e që ishte i aftë të pranojë trashëgiminë dhe deklaronte së e pranon trashëgimin. Marrëdhëniet

trashëgimoro – juridike vepronin erga omnes (ndaj të gjithve) dhe mortis causa (në rast vdekjeje të pronarit – trashëgimlënësit). Realizimi i të drejtave nga marrëdhënia trashëgimoro-juridike, bëhej me anë të padive trashëgimore.

Trashëgimlënësi – decujusi

Trashëgimlënësi ishte personi fizik i cili gjatë jetës si cives romani (qytetar romak) ishte titullar i të drejtave dhe detyrimeve të trashëgueshme. Qytetari romak fitonte statusin e trashëgimlënësit në momentin e vdekjes natyrore (jo edhe me vdekjen civile).

Masa e trashëgimit – Hereditas

Masa e trashëgimit ishte një grumbull sendesh të decujusit-trashëgimlënësit – universitas juris që përbëhet prej: 1. Autorizimeve pronësore të decujusit; 2. Të drejtat reale mbi sendet e huaja (përpos servituteve personale); 3. Aktivet dhe borxhet obligatore (përpos borxheve nga kontratat të lidhura intuitu personam dhe detyrimet deliktore). Aktivin e masës së trashëgimit e bënin të drejtat reale dhe aktivet obligatore të trashëgueshme. Pasivin e masës së trashëgimit e bënin borxhet e trashëgueshme obligatore. Dallimi midis vlerës së aktivit dhe lartësisë së pasivit e përbënte thjeshtë masën e trashëgimit.

Trashëgimtari

Në të drejtën romake personat fizik dhe personat juridik mund të ishin trashëgimtar nëse në momentin e hapjes së trashëgimit – delacionit, të ishin të gjallë, gjegjësisht, personat jurdik të gëzonin subjektivitetin juridik. Perjashtim nga ky parim bën rasti i komorienteve dhe për fëmijët e lindur të gjallë pas vdekjes së të atit prezumtiv.

Fejesa (sponsalia)Fejesa paraqet dhënje dhe marrje reciproke të premtimeve për lidhjen e martesës së ardhshme. Forma për lidhjen e fejesës në të drejtën e lashtë ka qenë forma solemne që kanë manifestuar prindëritë e bashkëshortëve të ardhshëm (ku duhej të ishin prezent edhe të fejuarit). Nësë vinte gjer të prishja e fejesës, atëherë personi për fajin e të cilit ishte prishur fejesa, paguante zhdëmtimin dhe i kthente dhuratat. Në të drejtën klasike dhe postklasike fejesa mund të lidhej edhe me marrëveshje joformale. Nësë prishej fejesa atëherë kontraktohej zhdëmtimi në formë kapari (arra sponsalicia)

Sendet e zëvendësueshme dhe të pazëvendësueshme(Res fungibiles, res non fungibiles)Sende të zëvendësueshme (res fungibiles) konsideroheshin të gjitha ato sende, që si të tilla i kishin përcaktuar palët në marrëdhënien obligative. I njejti konstatim vlente edhe për sendet e pazëvendësueshme (res non fungibiles). Në të gjitha raste kur bashkëkontraktuesit nuk e kishin të akorduar vullnetin rreth llojshmërisë së sendit konkret, çështja zgjidhej me anë të supozimeve të caktuara juridike: Supozimi i parë –Si të zëvendësueshme do të konsiderohen sendet e caktuara in genere (ishin të gjitha sendet e llojit të vet: gruri, misri, elbi, etj., pra sende jo të individualizuara), ndërsa si të pazëvendësueshme sendet e caktuara in specie (ishin sendet e individualizuara plotësisht: një kali i ndarë nga kopeja dhe i cilësuar me veti të jashtëzakonshme –kali Dori për gara). Supozimi i dytë –Si të zëvendësueshme do të konsiderohen sendet të cilat në qarkullimin e rregullt ekonomik, qarkullonin sipas sasisë (që mateshin me kg, m, l,), ndërsa si të

pazëvendësueshme të gjitha ato sende që qarkullonin si të ndara ose të individualizuara. Supozimi i tretë –Si të zëvendësueshme do të konsiderohen sendet konsumuese (të harxheshme) res consumptibiles (ishin sendet të cilave substanca u hargjohej tërësisht me rastin e përdorimit të parë, si sendet ushqimore), kurse si sende ta pazëvendësueshme konsideroheshin sendet e paharxhueshme res non consumtibiles (sendet që nuk harxhoheshin me përdorimin e parë, por që me përdorimin e përseritur amortizohen, psh. veglat e punës). Si sende të harxhueshme konsideroheshin edhe të hollat (funksioni qarkullues i të hollave ishte konsumues). Shkaku juridik i ndarjes së sendeve në të zëvendësueshme dhe të pazëvendësueshme ishte: për sendet e zëvendësueshme zbatohej rregulla genera non pereunt (lloji nuk humbet-pala e obliguar ishte e detyruar që ta përmbush detyrimin gjer sa të ekzistonte bile edhe një send i llojit të njejtë), ndërsa për sendet e pazëvendësueshme vlente rregulla species perit ei qui debetur (pala e obliguar lirohej nga çdo detyrim, nësë sendet ishin shkatërruar pa fajin e saj).