Dzieje parafii katolickiej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim (Biblioteka Drohiczyńska, t. 10),

Drohiczyn 2012

Dzieje parafii katolickiejNarodzenia

Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja

w Bielsku Podlaskim

Wydawcy:

Drohiczyńskie Towarzystwo NaukoweKuria Diecezjalna w Drohiczynie

XIBiblioteka Drohiczyńska

Drohiczyn 2012

Dzieje parafii katolickiejNarodzenia

Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja

w Bielsku Podlaskim

Ks. Eugeniusz Beszta-Borowski

RedakcjaKs. Marcin Składanowski

© Biblioteka Drohiczyńska

Projekt okładki i łamanie:

Paweł Roguski

ISBN: 978-83-60239-XX-X

Wydawnictwo Sióstr Loretanek

ul. L. Żeligowskiego 16/20; 04-476 Warszawa

tel. (22) 673 50 95; fax (22) 612 93 62

e-mail: [email protected]; www.loretanki.pl

Druk i oprawa:

Drukarnia Loretańska, Warszawa-Rembertów

Spis treści

Słowo Księdza Biskupa Antoniego Dydycza ......................................... 7Przedmowa (ks. Marcin Składanowski) ................................................. 11Słowo wstępne ................................................................................... 151. Fundacja i uposażenie kościoła parafialnego �� 17 1.1. Fundacja i uposażenie pierwszego kościoła parafialnego ........... 18 1.2. Kolejne świątynie oraz ich wystrój ........................................... 262. Szkoła, szpital parafialny, bractwa i stowarzyszenia religijne �� 65 2.1. Szkoła parafialna ..................................................................... 65 2.2. Szpital parafialny .................................................................... 70 2.3. Bractwa i inne stowarzyszenia religijne .................................... 75 2.3.1. Bractwo Matki Bożej Różańcowej ................................. 75 2.3.2. Bractwo Szkaplerza Świętego ........................................ 84 2.3.3. Trzeci Zakon Świętego Franciszka ................................. 85 2.3.4. Straż Honorowa Serca Pana Jezusa ............................... 86 2.3.5. Akcja Katolicka ............................................................ 87 2.3.6. Żeńska Sodalicja Mariańska ......................................... 88 2.3.7. Parafialny oddział „Caritas” ........................................... 92 2.3.8. Krucjata Eucharystyczna .............................................. 94 2.3.9. Papieskie Dzieło Rozkrzewiania Wiary .......................... 943. Przynależność administracyjna i kościelna, terytorium

oraz ludność parafii �� 113 3.1. Przynależność administracyjna .............................................. 113

3.2. Przynależność kościelna parafii .............................................. 117 3.3. Terytorium parafii ................................................................ 126 3.4. Ludność miasta i okolic oraz jej społeczne rozwarstwienie ...... 135

4. Duchowieństwo parafialne �� 145 4.1. Proboszczowie kościoła farnego ............................................ 146 4.2. Wiceprepozyci prepozytury bielskiej ..................................... 336 4.3. Wikariusze i mansjonarze ..................................................... 342Zakończenie (ks. Marcin Składanowski) .............................................. 409ANEKSY ŹRÓDŁOWE (opr. Tomasz Jaszczołt) ................................. 411SPIS ILUSTRACJI (opr. ks. Marcin Składanowski, Tomasz Jaszczołt) ..... 438Wykaz skrótów (opr. ks. Marcin Składanowski) ................................... 448BIBLIOGRAFIA (opr. ks. Marcin Składanowski, Tomasz Jaszczołt) ....... 450INDEKSY (opr. ks. Marcin Składanowski) ..........................................478 Indeks osobowy ........................................................................... 478 Indeks nazw miejscowych ............................................................ 498

7

Miasto położone w dolinie

Otrzymujemy nową pozycję o historii parafii rzymskokatolickiej w Bielsku Podlaskim w Diecezji Drohiczyńskiej. Ale ciekawa rzecz, choć została ona napisana wyjątkowo starannie, to jakby w światło-

cieniu miasta. Była ona przez parę lat jedyną parafią, jest więc rzeczą zrozu-miałą ta swoista identyfikacja. Jest to także jej atut, gdyż osadzona w rze-czywistości miasta i Podlasia, to także należy dodać, pozwala nam poznawać ją, przypatrywać się jej w bardzo szerokim ujęciu.

Bielsk Podlaski na swoim terytorium ma także lekkie wzniesienia, ale rozrastając się coraz bardziej, jakby utożsamił się z całą okolicą, wtapiając się w tę podlaską równinę swoją architekturą, przedsiębiorczością i religijnością, od tejże równiny wziął swoje imię, gdyż słowo „Bielsk” pochodzi od bielico-wej gleby, a przymiotnik „Podlaski” okazał się niezbędny ze względu na to, że bielica pokrywa duże obszary dawnej i obecnej Polski i wiele jest miejsco-wości, które od bieli zaczerpnęły swe nazwy.

Przymiotnik zaś „Podlaski” ma tutaj także kulturowe i duchowe zna-czenie. Jak każde nazwisko. Przypomina istnienie Księstwa Podlaskiego. Wśród bowiem licznych godności polskich królów, był wzmiankowany również tytuł księcia podlaskiego. Od owego starożytnego księstwa nazwę zaczerpnęło województwo powołane do istnienia przez króla Zygmunta Starego postanowieniem z roku 1520. W pięćdziesiąt lat potem zostało ono poważnie zreformowane co do granic i przynależności, gdyż wydzielono zeń województwo brzesko-litewskie, a znacznie uszczuplone podlaskie znalazło

ANTONI DYDYCZBISKUP DROHICZYŃSKI

8

się w Koronie. Ziemia zaś Bielska była jedną z trzech ziem tworzących Województwo Podlaskie.

Ten krótki zarys z dziejów Bielska i Podlasia przypominam w tym miej-scu ze względu na Autora pozycji, na którą czekaliśmy od lat. Od powyż-szego wywodu historycznego zawsze rozpoczynał swą opowieść o mieście własnych narodzin Ksiądz Infułat Eugeniusz Beszta-Borowski. Jego rodzina do Bielska przybyła od Łap. On sam urodził się w Bielsku. I zawsze czuł się w całym tego słowa znaczeniu bielszczaninem, dumny z sukcesów tego mia-sta, zakochany w jego wyjątkowości i zatroskany o jego przyszłość.

Był zrośnięty z nim poprzez dom rodziny i warsztat pracy rodziców, któ-rym była centralnie położona apteka. Był z Bielskiem związany także przez swego stryja, będącego przed drugą wojną światową proboszczem i dzieka-nem Bielska. Rozstrzelany razem z 49 innymi mieszkańcami w roku 1943 przez Niemców, został ogłoszony błogosławionym w roku 1999 przez bł. Jana Pawła II. Jeden i drugi wątek zlały się całkowicie w sercu i umyśle Księdza Infułata w wyjątkowe poczucie bycia bielszczaninem, pod każdym względem i we wszystkich dziedzinach.

Do Bielska jechał zawsze jak do domu. Spotkania koleżeńskie wycho-wanków miejscowych szkół należały do najmilszych wydarzeń w życiu Księdza Infułata. Każdego roku starał się brać udział w żałobnym nabo-żeństwie, sprawowanym na cmentarzu przy pomniku rozstrzelanych 15 lipca 1943 roku. Przeważnie też wtedy głosił kazanie, mając ze sobą stułę bł. Antoniego Beszty-Borowskiego, którą jeden z Niemców, uczestniczący w aresztowaniu Stryja, porwał i podeptał. Ks. Infułat zatroszczył się, aby siostry zakonne dokładnie ją naprawiły. Obecnie znajduje się ona w naszym Muzeum Diecezjalnym.

Marzył o tym, aby być pochowanym na cmentarzu bielskim, w pobliżu pomnika, upamiętniającego rozstrzelanych w 1943 roku, tuż przy grobie swojej matki, którą kochał bezgranicznie. Bielsk Podlaski był więc miej-scem narodzin, lat szkolnych i okupacji. Po wyjeździe do Krakowa na studia seminaryjne i po paru wikariatach oraz studiach doktoranckich na KUL – Ks. Eugeniusz Beszta-Borowski zamieszkał w Drohiczynie, pracując w Kurii Diecezjalnej oraz w Wyższym Seminarium Duchownym jako wykładowca kilku przedmiotów. Zawsze był punktualny, solidnie przygotowany do każ-dego zadania. Z podziwem wspominam Jego gotowość na przyjęcie każdego polecenia.

9

Nieco z tej bielskiej miłości przeniósł na Drohiczyn, ale prymat pozo-stał w Bielsku. Pisząc różne artykuły, najczęściej związane z historią, naj-pierw części Diecezji Pińskiej, a następnie nowej Diecezji Drohiczyńskiej, myślą i sercem był w Bielsku. Nie wiem, ale coś wydaje się być na rzeczy, że nawet Jego idea powołania do istnienia muzeum miała swój rodowód bielski. Chciał bowiem mieć przestrzeń, aby móc godnie ulokować liczne pamiątki z Bielskiem związane.

Jego jednym z najważniejszych marzeń i planów o charakterze nauko-wym było pragnienie napisania książki o swojej rodzinnej parafii, czyli o Bielsku. Jak On o tym rozprawiał! Jak gromadził materiały! Wystarczyło, że znalazł lekką wzmiankę, a jechał nawet do Krakowa, aby wszystko wyja-śnić i żeby niczego nie uronić.

Od czasu do czasu pytałem, jak idzie ta praca. Wyrażałem niekiedy obawę, że zbyt wolno, ponieważ coraz więcej drukowano pozycji o Bielsku. A to może prowadzić do zagęszczenia rynku wydawniczego i osłabi zna-czenie dzieła życia Księdza Wikariusza Generalnego. Ale On był twardy. Szukał i szperał. Pragnął, aby to było dzieło doskonałe. I nie zdążył zakoń-czyć. To wszakże, co opracował, jest wspaniałe.

A może taką była wola Boża. Potrzebna była ta Jego ofiara, jak pokuta króla Dawida, który mając przygotowany materiał, nie był w stanie wybu-dować świątyni Panu. Uczynił to jego syn Salomon. Dzieło, starannie przy-gotowane przez Księdza Infułata, widocznie czekało na Jego odejście. Jego wydanie staje się możliwe dzięki Jego duchowemu i naukowemu spadko-biercy, którym jest ks. dr Marcin Składanowski. Przedziwne są Boże plany.

Niech więc będzie Bóg uwielbiony przez życie i przez dzieło jednego z najwybitniejszych kapłanów, oddanego sprawie Bożej bez reszty, rozko-chanego w Polsce i Kościele, całym swoim życiem zrośniętego z miastem rodzinnym, z Bielskiem Podlaskim, którego dzieje widziane z perspektywy parafii Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja poprzez swego ucznia wszystkim Czytelnikom z ufnością przekazuje. A mnie nie pozostaje nic innego, jak podziękować Panu Bogu za to, że mogłem w moim życiu być blisko tak szlachetnego kapłana, wiernego syna Polski i Kościoła, kochają-cego swoje rodzinne strony, a zwłaszcza Bielsk Podlaski.

Antoni Pacyfik DydyczBiskup Drohiczyński

11

Przedmowa

Nad „Dziejami parafii katolickiej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim” świętej pamięci Ksiądz Infułat Eugeniusz Beszta-Borowski pracował przez ostatnie lata

swojego życia. Ciężka choroba, która była doświadczeniem ostatnich mie-sięcy Jego ziemskiego życia, sprawiła, iż nie mógł sam – czego tak bardzo pragnął – przygotować tego wyjątkowego dlań dzieła do wydania, nie mógł też cieszyć się nim w ostatecznej, zaplanowanej przez siebie postaci. Niemniej jednak, dzięki zachęcie Księdza Biskupa Antoniego Dydycza, ostatnie dzieło Księdza Infułata może dotrzeć do czytelników. Bez wszelkiej wątpliwości można stwierdzić, iż zasługuje ono na uwagę, nawet jeżeli sam Autor nie mógł wykończyć go we wszystkich najdrobniejszych szczegółach, do czego zawsze przywiązywał tak wielką wagę w swojej działalności naukowej.

Pierwszym powodem przemawiającym za koniecznością wydania tej publikacji jest sama osoba jej Autora. Ksiądz Infułat Eugeniusz Beszta-Borowski był nie tylko oddanym Chrystusowi i Kościołowi katolickiemu kapłanem, o czym wciąż pamiętają ci, którzy zetknęli się z Jego posługą na drodze swojego życia czy też – jak piszący te słowa – w seminaryjnej for-macji przyszłych kapłanów. Choć kapłaństwo było dlań bez wątpienia zada-niem najważniejszym, bo pochodzącym od samego Zbawiciela i dającym oso-bowe spełnienie, to jednak znajdował także czas na to, by badać trudne dzieje Podlasia, by je przybliżać w rozlicznych publikacjach – zarówno o charakte-rze naukowym, jak i popularyzatorskim, by wreszcie przez pryzmat dziejów tej ziemi wskazać na wielkość katolickiej wiary i miłości do Ojczyzny, z któ-rych wyrasta i z których może być dumne Podlasie. Tak jak we wcześniej-szych publikacjach, tak też i w przedstawianym dziele Czytelnik dostrzeże

12

w Autorze rzetelnego historyka, szukającego dla przedstawianych faktów i dla każdej stawianej tezy dobrego poświadczenia w dokumentacji archi-walnej. Zresztą warto zauważyć, iż właśnie doskonała znajomość zasobów archiwalnych (związana z tym, iż Ksiądz Infułat był twórcą i aż do śmierci dyrektorem Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie) sprawia, że skompli-kowane dzieje parafii farnej w Bielsku Podlaskim na tle rozmaitych zawiro-wań, których przez wieki doświadczyło Podlasie, udokumentowane są nie-zwykle szczegółowo. Poza kompetencjami Autora Czytelnik pochylający się nad przedstawianą książką dostrzeże jednak coś o wiele większego: spo-między faktów, poświadczanych obszernymi przypisami, wyłania się postać wielkiego chrześcijanina i patrioty. Ta głęboka wiara Autora oraz wielka miłość do Polski, jak również – co szczególnie ważne – do Jego rodzinnej ziemi i miasta, skłaniają go do starannych poszukiwań historycznych, tak by wielkość historii Podlasia, a na jej tle – Bielszczyzny, nie została zapomniana. Czytający tę publikację mogą dostrzec jeszcze jedną charakterystyczną dla niej cechę: jest ona, zwłaszcza jeżeli chodzi o najnowsze dzieje Bielska i para-fii farnej, naznaczona osobistymi doświadczeniami Autora, któremu przy-szło żyć w wyjątkowo trudnym momencie dziejowym, w którym po sowiec-kich i niemieckich okrucieństwach wojennych nastąpił czas wielkiej próby dla Kościoła w Polsce, zmagającego się z komunistycznym totalitaryzmem i w realiach wrogiego wobec Ewangelii systemu władzy usiłującego gło-sić wciąż tę samą, niezmienną naukę Chrystusa. To życiowe doświadcze-nie Księdza Infułata nadaje książce szczególnej wiarygodności – nie jest to kolejne dzieło pełne suchych dat, wydarzeń i ocen. Jest to natomiast rze-telna refleksja nad dziejami Bielska Podlaskiego, Podlasia i Polski prowa-dzona przez człowieka, który w wielu wypadkach sam doświadczył, jak trudne i wymagające może być niezłomne wyznawanie wiary oraz jak wiele może kosztować prawdziwa miłość Ojczyzny. Nie dziwi zatem, że postacią zajmującą szczególne miejsce na kartach tej książki jest wyjątkowy świa-dek wiary i patriotyzmu, kapłan męczennik, błogosławiony Antoni Beszta-Borowski, proboszcz i dziekan bielski, stryj Autora.

Wszakże nie tylko wyjątkowość Autora powinna zachęcać do sięgnięcia po przedstawiane dzieło. Ma ono wielką wartość samo w sobie – zarówno przez podejmowaną problematykę, jak i niezwykłą rzetelność i obszerność materiału dokumentacyjnego. Podejmowany temat jest bardzo ważny – nie tylko dla katolików należących obecnie do parafii Narodzenia Matki Bożej

13

w Bielsku Podlaskim czy dla mieszkańców tego miasta – lecz w nie mniej-szym stopniu dla wszystkich, których teraźniejszość czy rodzinna przeszłość związana jest z Podlasiem. Co więcej, można wyrazić przekonanie, iż ten, kto chce zrozumieć dzieje Polski, nie ograniczając się do stereotypowych podręcznikowych sformułowań, także może z tej lektury wiele wynieść. Dzieje Podlasia nie są bynajmniej łatwe i oczywiste. Składa się na to wiele czynników decydujących o specyfice tej ziemi: zróżnicowanie narodowe, wyznaniowe, kulturowe, doświadczenia konfliktów zbrojnych, liczne przy-kłady walki z wiarą katolicką oraz tak samo liczne akty heroicznej obrony tej wiary. Niemniej jednak skomplikowanie dziejów Podlasia wymusza także podjęcie tematów kontrowersyjnych i bolesnych, zwłaszcza jeżeli chodzi o relacje narodowe czy wyznaniowe. Autor daje czytelnikom oraz tym, któ-rzy chcieliby kontynuować – przynajmniej w pewnej mierze – Jego dzieło, jasne wskazanie: we wszystkim, czego podejmuje się badanie historyczne, konieczna jest uczciwość i wytrwałe dążenie do prawdy, nawet jeżeli z dzi-siejszego punktu widzenia nie zawsze jest to prawda łatwa do przyjęcia i prze-kazywania. Nawet najlepszy historyk nie może w imię obiektywizmu cał-kowicie wyzbyć się własnych przekonań, zakorzenionych głęboko w dziejach jego rodziny czy ziemi ojczystej. Jednakże rzetelny historyk potrafi sprawić, że jego narodowe, religijne czy regionalne dziedzictwo stanie się autentycz-nym bogactwem, które nadaje historycznym faktom i ocenom żywotności, tak iż nie są tylko martwymi wykazami dat i wydarzeń, lecz stają się ważne także współcześnie. Takie właśnie dzieło – piszący te słowa jest o tym prze-konany – udało się Autorowi.

W tym kontekście można uzmysłowić sobie znaczenie ostatniej publika-cji Księdza Infułata. Jest to przede wszystkim książka historyczna – pełna faktów, dat, interpretacji oraz hipotez, które znajdują poparcie w przeboga-tym materiale źródłowym, wydobytym przez autora z zasobów Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie oraz z innych archiwów. Poza bezdyskusyjną wartością historyczną książka ma także znaczenie patriotyczne. Może wła-śnie w dzisiejszych czasach, kiedy wartość miłości Ojczyzny bywa poda-wana w wątpliwość, pełna miłości do Polski refleksja historyczna, wydo-bywająca wielkość, wiarę i patriotyzm mieszkańców ziemi podlaskiej, ma jeszcze większe niż kiedykolwiek znaczenie? Trzeba także wskazać, iż praca Księdza Eugeniusza Beszty-Borowskiego ma wartość w dziele pojednania ekumenicznego i narodowego, wciąż tak potrzebnego na Podlasiu. Do tego

14

wszystkiego należy dodać niewątpliwe znaczenie publikacji dla samej ziemi bielskiej, której przeszłość zasługuje na to, by ją odkryć, poznać i by wciąż do niej wracać z myślą o budowaniu dobrej przyszłości, pełnej wzajemnego szacunku oraz umiłowania wspólnej Ojczyzny – Polski.

Wartość dzieła Księdza Infułata oraz trud włożony przez Autora w poszukiwanie dokumentacji w zasobach archiwalnych skłaniają do wiel-kiego szacunku wobec wykonanej przezeń pracy. Z tego powodu ingerencje redakcyjne, umożliwiające wydaje pracy, ograniczono do niezbędnego mini-mum, tak aby w najmniejszym stopniu nie zakłócić czy też nie zaciemnić zamysłu, który przyświecał Autorowi.

Piszący te słowa w tym miejscu pragnie wyrazić wdzięczność świętej pamięci Księdzu Infułatowi za to, że jeszcze za Jego ziemskiego życia mógł służyć Mu pomocą w przygotowywaniu tej publikacji. Wdzięczność ta kie-ruje się także do Księdza Biskupa Antoniego Dydycza, dzięki któremu dzieło to może ujrzeć światło dzienne, wzbogacając naszą wiedzę o ziemi podlaskiej.

W przygotowanie pracy do druku włączyło się wiele osób. Podziękować należy wszystkim, którzy udostępnili zasoby archiwalne oraz fotografie zamieszczone w książce. Do nadania książce ostatecznego kształtu znaczący wkład wniósł także pan dr Tomasz Jaszczołt, wzbogacając pracę o warto-ściowe pozycje bibliograficzne oraz materiał zdjęciowy. Całość tekstu przej-rzał także ks. mgr lic. Paweł Rytel-Andrianik, dzieląc się niezwykle cennymi wskazówkami. Pozostaje teraz mieć nadzieję, że dla tych wszystkich, któ-rzy wspomogli wydanie tego dzieła Księdza Infułata Eugeniusza Beszty-Borowskiego, największą satysfakcją będzie jego lektura.

Ks. Marcin Składanowski

15

Słowo wstępne

W szyscy mamy w oczach, w pamięci i sercu, niezatarte wspomnie-nie Ojca Świętego Jana Pawła II, jak odwiedza swoje rodzinne miasto Wadowice, wchodzi do parafialnego kościoła, klęka,

całuje chrzcielnicę i mówi; „Tu się wszystko zaczęło”. Myślę, że warto, naśla-dując papieża Polaka, nie tylko duchowo, ale dosłownie powtórzyć ten Jego gest i słowa w bielskiej Bazylice. Może poznanie historii naszej parafialnej wspólnoty, jej kolejnych świątyń, duszpasterzy, świadectw wiary naszych przodków, pozwoli nam usłyszeć głos Pana Boga „Zdejm obuwie z nóg two-ich, bo ziemia, na której stoisz, jest święta”.

W burzliwych dziejach naszego miasta żadna instytucja nie okazała się tak trwała jak parafia. W ciągu wieków zmieniały się podziały admini-stracyjne województw, powiatów, gmin, zmieniała się nawet przynależność państwowa tych ziem, przemianom ulegały prowincje kościelne, metropo-lie, diecezje, a parafie trwały i pozostały nadal nie tylko historycznym wspo-mnieniem, ale żywymi wspólnotami, opartymi na wierze, nadziei i miłości. Wspólnotami nie tylko religijnymi, lecz także społecznymi, kulturalnymi, a nawet administracyjnymi. Warto bowiem wiedzieć, że w XV i XVI wieku parafie stanowiły jednocześnie podstawowe jednostki administracji państwowej.

Zdumiewające, że w ciągu sześciu wieków istnienia parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i świętego Mikołaja w Bielsku Podlaskim, poza drobnymi przyczynkami, nie doczekała się dotychczas obszerniejszej mono-grafii. Podejmując się wypełnienia tej luki, zacząłem poszukiwać materiałów źródłowych w archiwach kościelnych i państwowych, krajowych i zagra-nicznych. Starałem się też gromadzić publikacje dotyczące dziejów Bielska

16

Podlaskiego i przyczynki do historii parafii farnej. Pisałem tę książkę dość długo, z wieloma przerwami, czasem z przyczyn obiektywnych (zdrowie, okresowa niemożność dotarcia do archiwów w byłym ZSRR, na Białorusi i na Litwie), a czasem z poczucia, że to, co opisałem, to tylko okruszyny z ogromnego dziedzictwa tej wspólnoty. Wydaje mi się, że doświadczy-łem na sobie czegoś podobnego jak Zeno, filozof grecki, który chodził po rynku z cegłą wyrwaną ze swego domu, raz po raz unosił ją do góry i wołał: „Kupcie mój dom!”. Mówiono mu: „Zaprowadź, pokaż nam, jak wygląda cała budowla!”. On jednak nadal miał do prezentacji tylko jedną cegiełkę… Jeśli jednak ta cegiełka obudzi w czyimś sercu wdzięczność za duchowe macierzyństwo tej parafialnej wspólnoty, w której nauczyliśmy się kochać Boga i ludzi, słuchać słowa Bożego, przyjmować sakramenty święte, doświadczać tajemnicy Kościoła i kształtować swoje sumienie na fundamen-cie Bożych przykazań, to warto było opisać jej dzieje.

Dziękuję Panu Bogu za to, że w tym kościele zostałem ochrzczony, że tu przystąpiłem do pierwszej spowiedzi i Komunii świętej, tu z rąk biskupa Karola Niemiry otrzymałem sakrament bierzmowania, tutaj też 30 sierpnia 1953 roku przez ręce biskupa Mariana Jankowskiego otrzyma-łem sakrament kapłaństwa.

17

1.Fundacja i uposażenie kościoła parafialnego

W świetle zachowanych dokumentów nie da się ustalić, kiedy wzniesiono w Bielsku Podlaskim pierwszą chrześcijańską świąty-nię. Zapewne tęsknota za kościołem oraz kapłanem towarzyszyła

osiedlającym się tutaj już ochrzczonym Mazowszanom i Rusinom. Władza Piastów rozciągała się w X i pierwszej połowie XI wieku na znaczną część Podlasia1. Można przypuszczać, że tym szlakiem zmierzał ku chwalebnemu męczeństwu święty Bruno z Kwerfurtu wraz z osiemnastu towarzyszącymi mu zakonnikami benedyktyńskimi w wyprawie misyjnej do Jaćwingów. Nie można wykluczyć, że już wtedy władcy chrześcijańscy budowali w Bielsku pierwsze kościoły czy też kaplice zamkowe. Podobnie i potem, kiedy w poło-wie XI wieku książęta ruscy podbili te ziemie. Wszystko to jednak, choć bardzo prawdopodobne, pozostaje tylko w sferze przypuszczeń.

1 J. Wiśniewski, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, „Acta Baltico-Slavica” 11 (1977), s. 8: „Od X wieku od zachodu napływała nadwiślańska ludność mazowiecka, która zajęła ziemie nad Bugiem i wzdłuż Muchawca i dotarła aż po wododział z Prypecią oraz objęła całe dorzecze górnej Narwi, sięgając swym wpływem nad Niemen i w okolice Nowogródka. Gród i osadę w Wołowysku w X i połowie XI wieku zamieszkiwali Mazowszanie [...]. Wraz z objęciem ziemi Mazowszan przez polskich Piastów pod ich władzą znalazły się także zajęte przez Mazowszan tereny nad Bugiem, Muchawcem i Narwią. Głównym punktem władania stał się mazowiecki gród Brześć, wzniesiony u ujścia Muchawca do Bugu. Jednocześnie państwo polskie rozwinę ekspansję na ziemie jaćwieskie, kierowaną znad Narwi, nad którą głównym grodem była Wizna. Wyrazem ekspansji była misja św. Brunona, zakończona jego śmiercią w roku 1009, w pobliżu granicy Prus i Rusi [...]. Jeszcze w początku XI wieku większość ziem nad Bugiem i Narwią należała do państwa polskiego i była gęsto zaludniona przez Mazowszan”. Por. Z. Romaniuk, Bielsk w latach 1366-1513 (na tle dziejów regionu), w: Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, Bielsk Podlaski 1999, s. 5–7.

18

Dzieje parafii katolickiej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim

1.1. Fundacja i uposażenie pierwszego kościoła parafialnego

Na podstawie zachowanych dokumentów archiwalnych wiadomo na pewno, że katolicka świątynia istniała w Bielsku w 1430 roku2. Kościół ten – jak przypuszcza Ignacy Kapica-Milewski, a za nim Zygmunt Gloger – ufun-dowany i uposażony został przez Władysława Jagiełłę już w 1386 roku3. Niestety, mimo szerokiej kwerendy archiwalnej nie udało się odnaleźć aktu fundacji tej świątyni i aktu erekcji parafii przy tym kościele. Nic zresztą dziw-nego, skoro już w roku 1492 skarżył się proboszcz bielski Maciej, że za jego poprzedników owe dokumenty zaginęły4. Skoro wiadomo, że ksiądz Maciej był plebanem bielskim od 1474 roku5 i miał kilku proboszczów poprzed-ników, to czas powstania wzmiankowanej świątyni przypada na schyłek XIV wieku. W tym przekonaniu utwierdza i ten fakt, że już w 1492 roku wzniesiony został na miejscu poprzedniego, starego, nowy kościół w Bielsku, również pod wezwaniem Narodzenia NMP i św. Mikołaja6. Trudno przypu-ścić, by od budowy pierwotnego kościoła upłynęło mniej niż sto lat.

2 Vitoldiana. Codex Privilegiorum Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1386–1430, Warszawa 1986, s. 158. Fundacja wójtostwa bielskiego przez Wielkiego Księcia Witolda i nadanie go Andrzejowi. W fundacji tej prawo osiedlania się w Bielsku przyznaje Witold wyznawcom Kościoła katolickiego: „Decrevimus collocare Sanctae Romanae Ecclesiae cultoribus quibuscunque; ut in partibus Neofitorum fide augmentatae, laus et gloria divini cultus augeatur [...]. Ita tamen quod ad eundem oppidum Bielsco tantum Ritus Romani homines Polonos videlicet Theutonicos, de alienis provinciis tenebitur collocare et vocare”. Jest rzeczą oczywistą, że musiała być już wtedy w Bielsku katolicka świątynia. Dokument wystawiony został w Grodnie 2 stycznia 1430 roku.3 APK ZZG 680, Bielscensis Ecclesiae Documenta. Na stronie 37 widnieje adnotacja, zapewne Ignacego Kapicy-Milewskiego: „Notandum. Erectionis hujus Ecclesiae nullum vestigium datur in scriptis sed opinatur, factam esse a Wladislao Secundo Jagiello, haerede Magni Ducatus Lithuaniae, et post susceptum Sacrum Baptisma Cracoviae Anno 1386. Die octava Februarii, Rege Poloniae ut affirmat; Alexander in serie Regum Polonorum 5-tus, post Illum, in tenore tali: (ut est in Originali superius) quae eandem Ecclesiam per Nostros Majores data sunt, pacifice possideat Ec. Ec.” Dokumenty kościelne z lat 1492–1564 opublikowane w aneksach do niniejszej pracy oraz częściowo w: Z. Romaniuk, Przywilej wielkoksiążęce i królewskie dotyczące Bielska podlaskiego z lat 1430–1512, w: Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, s. 252–257, 268–271.4 APK ZZG 680, s. 3: „Adhuc Antecessores ipsius Mathiae Literas et Privilegia, quae originaliter Fundationem ejusdem Ecclesiae continebant, amiserunt”.5 ADS D 1, Acta officii Janoviensis pontificatu Martini de Krzeszowice, Stanislai Stawski et Pauli ducis Holszanensis, episcoporum Luceoriensium, ex annis 1469–1489, s. 55: „A. D. 1474. Mathias Plebanus de Bielsko”.6 APK ZZG 680, s. 3: „Basilicam, quae de novo est constructa, in loco prioris antiquae”.

1. Fundacja i uposażenie kościoła parafialnego

19

Wreszcie ważny jest i ten fakt, że Aleksander Jagiellończyk uznaje się za kolatora bielskiego kościoła, którego fundacja i uposażenie pochodzi od „jego Wielkich Poprzedników”7. Pleban Maciej znalazł się w nie lada kłopocie, bo kiedy wzniósł nowy, piękny kościół na miejscu starego i poprosił biskupa łuckiego Jana Andruszewicza o konsekrację tej świątyni, ten odmówił, doma-gając się najpierw przedstawienia dokumentu fundacyjnego lub aktu odno-wionej fundacji ze strony kolatorów tego kościoła8. Wprawdzie bogate nadania królewskie były w spokojnym i niekwestionowanym posiadaniu parafii i ple-bana bielskiego9, ale biskup chciał, by to wszystko było potwierdzone aktem odnowionej fundacji. Na prośbę księdza Macieja Aleksander Jagiellończyk, wtedy jeszcze Wielki Książę Litewski, polecił sporządzić akt potwierdzający uposażenie pierwotne bielskiej fary i jej proboszczów. Dokument wystawiony został w Wilnie, w Wigilię Bożego Narodzenia 1492 roku10.

Z jego treści wynika, że bielski kościół parafialny już na podstawie pierwotnej fundacji był bardzo hojnie uposażony. Należały do niego place, na których stał kościół z otaczającym go cmentarzem, szkołą, domami wikariuszy, plebanią z ogrodami, polami uprawnymi, dąbrową, zaroślami, ciekami wodnymi i stawami; ponadto kmiecie osadzeni na ofiarowanych dobrach we wsiach Pulsze i Kołby w ich pradawnych, wytyczonych grani-cach z leżącymi tam lasami, polami, łąkami, rzekami; wszystkie dochody, z czynszów i danin pieniężnych, miodowych, z płodów rolnych i serwitutów w postaci roboczych dniówek wynikających z dawnych zwyczajów. Z tego wszystkiego fundator niczego sobie nie zarezerwował. Ponadto do pier-wotnego uposażenia należały jeszcze: łąka w Popławach za Hołowiczami11 aż po rzekę Rudka i granice miasta; dziesięcina z uprawianych ziem fol-warku wielkoksiążęcego w Bielsku z wszelkiego ziarna i wszystkie inne dzie-sięciny od szlachty i ziemian, które od dawna świadczone były kościołowi;

7 Tamże: „Omnia quae ad eandem Ecclesiam per Nostros Majores data sunt”. 8 Tamże: „Episcopus Dioecesanus Basilicam […] consecrare differt, propterea quod adhuc antecessores ipsius Mathiae Literas et Privilegia, quae originaliter Fundationem continebant amiserunt”.9 Tamże: „Pacifice possideat, omnesque utilitates percipiat”.10 Tamże, s. 6: „Datum Vilnae, Feria Secunda in Vigilia Nativitatis Domini, Anno Millesimo Quadragesimo Nonagesimo Secundo. Praesentibus: Reverendo in Christo Patre Alberto Thabor Episcopo Vilnensi, Magnifico et Generosis; Nicolao Radziwiłłowicz Palatino Vilnensi et Cancellario Magni Ducatus, Jacobo Janowicz Brestensi, Jacobo Dowoynowicz Drohiciensi, Stanislao Pietraszkowicz Lidensi, Joanne Dowoynowicz Volkoviensi; Capitaneis et Tenutariis”.11 Przypuszczalnie chodziło o Hołowiesk.

20


również prawo do pobierania co miesiąc z książęcego młyna korca mąki, połowu ryb na stół plebański z rzeki Białki pod miastem, poniżej i powy-żej wsi Nakolanki12. Co więcej, każdy przybysz do miasta winien katolic-kiemu plebanowi i jego następcom na dni kwartalne wpłacać po jednym groszu, stali zaś mieszkańcy po pół grosza. Z karczem książęcych w tymże Bielsku co roku proboszcz bielski powinien otrzymywać trzy kopy szerokich groszy wypłacanych na święto Trzech Króli. Wszystko to należało praw-nie do plebana na mocy nadań poprzedników wielkiego księcia. Aleksander Jagiellończyk potwierdził prawa plebana i kościoła do wyżej wymienionych nadań. Co więcej, powiększył jeszcze uposażenie bielskiego kościoła, dodając do tego, co na podstawie pierwotnej fundacji stanowiło materialną podstawę utrzymania świątyni i kapłanów, dwie kopy szerokich groszy, wypłacanych corocznie na ręce plebana z karczem w mieście13.

Po roku od sporządzenia odnowionej fundacji, 2 listopada 1493 r. w Wilnie, na prośbę księdza Macieja dokonana została w niej drobna

12 Nakolanki – osada pod Bielskiem nad rzeką Białą, przeniesiona w 1563 r. w okolice Gościńca Litewskiego wiodącego z Bielska do Narwi; por. Z. Romaniuk, Przywileje wielkoksiążęce i królewskie dotyczące Bielska Podlaskiego z lat 1430–1512, s. 256.13 APK ZZG 680, s. 4–5: „Inprimis Aream, in qua sita est Ecclesia cum Coemeterio, Schola et Domibus Vicariorum et aliam Aream, ubi est Curia Plebani, cum hortis, agris, mericis, rubetis, aquis et piscinis, sicut fuit ex antiquo. Item homines seu Comethones ex nomine Polschae et Colby, cum omnibus pratis, agris, silvis, aquis et fluviis et generaliter cum omnibus terris, ita late, longe et circumferentialiter, sicut ex antiquo in ipsorum metis et granitiis sunt limitatae et distinctae, cum omnibus denique tributis, datiis, mellis, pecuniae et frugum, et etiam servitiis, juxta consuetudinem antiquam, nihil Juris aut Dominii, Nobis et Nostris Successoribus reservando. Item Pratum in Popliawy post Hołowicze, et mericam cum agris etiam post Hołowicze, usque ad fluvium Rudka, et usque ad granities Civitatis. Item post Culturam agrorum praedii Nostri in Bielsko; Deciam omnis grani et omnes alias omnes Decimas post Nobiles et Terrigenas, quae ad ipsam Ecclesiam ex antiquo dabantur. Item in Molendino Nostro unum chorum farinae quolibet Mense percipiendum. Item pro tabula Plebani pisces libere prendere in fluvio Biała sub Civitate et infra, ac supra Villam Nakolianki. Item quilibet hospes in Bielsco, Catholicae Fidei Plebano, pro tempore existenti et Successoribus, ad singula quattuor tempora unum grossum, et Inquilinus medium, pedare et solvere tenebitur, perpetuis temporibus, dare et solvere tenebuntur. Item ex tabernis Nostris ibidem in Bielsko, singulis Annis tres Sexagenas latorum grosssorum, pro Festo Trium Regum, accipiendum. Haec omnia superius descripta et enumerata Rectori pro tempore existenti, et Successoribus praefatae Ecclesiae in Bielsko, juxta Predecessorum Nostrorum Dotationes, innovamus, roboramus, et perpetuo adscribimus. Praeterea de speciali Gratia Nostra, pro laude Omnipotentis Dei et Sanctorum Patronorum, quibus ipsa Ecclesia in Bielsko dicata est, Rectori pro tempore existenti, et Successoribus addimus, et perpetuo adscribimus duas Sexagenas latorum grossorum, ad dictas tres Sexagenas superius expressas, super Tabernis ibidem in Bielsko, singulis Annis per ipsum Rectorem et Successores, qui postea erunt, etiam pro die Trium Sanctorum Regum, tollendum et accipiendum”.


21

korekta. Mianowicie w miejsce zagwarantowanych fundacją dwunastu kor-ców mąki rocznie z młynów książęcych pleban otrzymał prawo do zbu-dowania młyna wodnego na rzece Żabie w swoich dobrach w okolicach Pulsz. Obsługą tego młyna miał zająć się mieszkający w pobliżu młynarz Misik14. We młynie tym mogli dokonywać przemiału swoich zbóż ziemianie i kmiecie, za co opłaty powinny wpływać do proboszcza, a nie do poborców podatkowych15.

Zmodyfikowany w ten sposób akt odnowionej fundacji potwierdził 8 kwietnia 1512 roku król Zygmunt I na prośbę kolejnego proboszcza biel-skiego, księdza Marcina z Dusznik. Ponadto przyznał mu prawo do zbudowa-nia na ziemi parafialnej jednej lub nawet dwóch karczem i pobierania z nich dochodu, a także prawo do osadzania na dobrach należących do kościoła ludzi stosownie do swojej woli16. Kolejnym wzbogaceniem uposażenia kościoła para-fialnego w Bielsku była darowizna ziemi leżącej ugorem w obrębie Malinowa przez dziedziców dóbr w tej wsi, w intencji uproszenia u Boga zbawienia swo-ich przodków. Król Zygmunt I uwolnił tę ziemię od podatków17.

Na podstawie fundacji królowej Bony biskup łucki Paweł Algimunt Holszański nadał parafii bielskiej godność prepozytury, z prepozytem, wice-prepozytem i trzema mansjonarzami18. Królowa zadbała nie tylko o to, żeby kościół został odrestaurowany, lecz także o należyte uposażenie kapłanów

14 Tamże, s. 6–7: „Quomodo dum Ecclesia Parochialis in Bielsko, sive Rector ejusdem pro tempore existens, ex Fundatione et Dotatione Antecessorum Nostrorum, duodecim choros farinae de Molendinis Nostris Ducalibus, singulis annis habuerit, eiusdem duodecim choros, ex Privilegiis hujusmodi Fundationis defalcavimus, defalcamusque per praesentes. Loco quorum ad supplicationem Honorabilis Mathiae; ejusdem Ecclesiae moderni Possessoris, Molendinum aquaticum, in Bonis suis Ecclesiasticis Polschae dictas, super fluvio Zabie, ubi residet Molendinator Misik, aedificare et statuere admisimus et consensimus, admittimusque et consentimus tenore praesentium mediante”. 15 Tamże, s. 7: „Ita ut in eodem Molendino, omnibus et singulis tam Terrigenis, quam Cmetonibus Nostris, frumenta eorum, cuiuscumque grani, molere sit voluntarium, et de emolumentis ejusdem Tenutarius Noster Bielscensis, neque aliquis Factorum Nostrorum, praeterquam Rectores ejusdem Ecclesiae se intromittere non debent”. 16 Tamże, s. 8: Potwierdzenie pierwotnej fundacji i uposażenia bielskiego kościoła przez króla Zygmunta I i nadanie nowych przywilejów, dokumentem sporządzonym w Krakowie w Wielki Czwartek (8 kwietnia) roku 1512. Świadkami podpisanymi na dokumencie byli: Jan Sapieha wojewoda witebski i starosta brasławski; Jan Litawor Chreptowicz starosta drohicki; Janusz Koszczewicz miecznik, Bohusz Bohowitynowicz marszałek, Stefan z Wilna, dziekan wileński i proboszcz w Oszmianie, Iwaszko Hornostaj podskarbi królewski; Iwaszko Sapieżyc horodniczy trocki; Kopeć dzierżawca żyżmorski i Paweł Wojtkowicz z Oszmiany.17 Tamże, s. 9–10.18 BNUW F 4–19262, Acta Ecclesiae Praeposituralis Bielscensis, s. 222.

22


tej prepozytury. Prepozytura miała otrzymywać rocznie dziesięć kop szero-kich groszy litewskich, na utrzymanie wiceprepozyta cztery kopy, mansjo-narzy – po półtorej kopy groszy litewskich, nie licząc opłat z okazji dziesię-cin uprzednio już należnych wikariuszom, a dla rektora szkoły parafialnej – również półtorej kopy groszy19.

Kolejna zmiana w uposażeniu bielskiej fary zaszła w 1561 roku. Była ona związana z pomiarą włóczną przeprowadzoną przez Stanisława Dziewałtowskiego w roku 1560 pod nadzorem Piotra Chwalczewskiego, ekonoma generalnego w powiecie bielskim i całym Wielkim Księstwie Litewskim. W porozumieniu z prepozytem bielskim ks. kanonikiem Janem Pikarskim, dziekanem warszawskim i kaznodzieją królewskim, ekonom generalny zaproponował zamianę części ziem parafialnych z łąkami i zaro-ślami, leżących w pobliżu miasta, wraz z poddanymi kmieciami, na 22 włóki i 15 mórg ziemi, miary chełmińskiej, we wsi Samułki należącej dotych-czas do królewszczyzn, wraz z poddanymi tam osiadłymi. Pozostałe jeszcze w Samułkach 7 włók i 14 mórg ziemi oddane zostały plebanowi w dzier-żawę, za którą miał wpłacać corocznie do skarbu królewskiego ustaloną sumę20. Tę zamianę gruntów zaakceptował król Zygmunt August pismem wystawionym w Wilnie 9 lutego 1561 roku.

W miarę upływu kolejnych lat uposażenie kościoła farnego w Bielsku wzrastało dzięki dziesięcinom ze wsi szlacheckich i niektórych dóbr kró-lewskich, a także sumom lokowanym na dobrach ziemskich, z obowiąz-kiem płacenia proboszczowi corocznie siedmiu procent od ilości pieniędzy obciążających hipotekę danej posiadłości. Zwykle z zapisami tymi wiązał się ze strony proboszcza, wiceproboszcza, mansjonarzy lub wikariuszy obowią-zek odprawiania corocznie określonej liczby Mszy świętych w intencji zmar-łych lub żyjących z rodzin ofiarodawców.

W opisie stanu uposażenia kościoła prepozyturalnego w Bielsku w okre-sie duszpasterzowania w parafii bielskiej ks. Kazimierza Ossolińskiego

19 Tamże, s. 224: „Modernus Praepositus et eius successores decem Sexagenas […] Vicepraepositus quatuor Sexagenas easdem Lithuanicales, Mansionarii tres per unam Sexagenam cum media numeri Polonicalis, cum decimas manipularibus quas antea Vicarii accipiebant in Villis Pietrzykowo Wyszki, Zawady et Rybałthy quae antea vocabantur Villa Nobilium, nunc Olszanica, quas semper accipient et Magister Scholae unam Sexagenam cum media, etiam ultra eius reditus et decimas quas illi pendunt Nobiles Popławscy et Jeszkowie.20 APK ZZG 680.


23

w latach 1716–1728 znajdujemy – obok wykazu budynków stanowią-cych własność parafii i ziem uprawnych należących do fary z mocy odno-wionej fundacji i jej korekt – również dokładny wykaz dziesięciny, a także sum lokowanych na dobrach ziemskich21. Dziesięcinę snopową otrzymy-wała prepozytura z następujących dóbr królewskich: Hołowieska, Użyk, Stołowacza i Grabowca. Ze wsi szlacheckich dziesięcinę pieniężną ze wsi: Bolest (z 12 włók – 60 florenów), Malinowa (z 10 włók – 50 florenów), Niewina Popławskiego (z 6 włók i 20 mórg – 39 florenów), Niewina Starego (z 9 włók – 55 florenów), Olszanicy (z 2 włók – 10 florenów), Pietrzykowa Gołąbek (z 6 włók – 30 florenów), Pietrzykowa Wyszek (z 6 włók – 30 flo-renów), Porajk (25 florenów), Skrzypek (z 10 włók – 50 florenów), Zawad (z 16 włók – 60 florenów)22. Były jednak i takie wsie, które jakby „zapo-mniały” o dziesięcinie. Do tej grupy wsi leżących na terenie parafii należały: Bańki, Lada, Leniewo i Łoknica. Mieszkańcy innych wsi korzystali z sakra-mentów świętych bądź to u ojców karmelitów w Bielsku, bądź też w para-fiach unickich, do których z racji obrządku należeli. Tam też zwyczajowo wnosili swoje ofiary23.

Dochody w formie odsetek od sum lokowanych na dobrach ziemskich wpływały z dóbr w Studziwodach – 4 floreny, ze wsi Rudołty – 80 florenów, z dóbr w Szumkach – 70 florenów, z miasta Orli od kahału żydowskiego – 42 floreny24. Ponadto od sum lokowanych na rzecz Bractwa Różańcowego przy bielskiej farze: od sumy 100 florenów lokowanych na ziemi mieszcza-nina, dawnego rajcy, Tomasza Bladowskiego cztery floreny odsetek rocz-nie; od sumy 150 tynfów lokowanych na majątku innego miejskiego rajcy Aleksandra Leniewicza – 10 tynfów.

21 ADS D 152, Iura praecipua et status ecclesiarum: Dąbrówka, Domanowo, Tykocin, Waniew, Mielnik, Czerniówka, Ruda, Jabłonna, Brańsk, Piekuty, Wyszonki, Wysokie Mazowieckie, Kulesze et Kuczyn in Dioecesi Brestensi et Luceoriensi ex XVIII saeculo. Status Modernus Ecclesiae Bielscensis, s. 60–68. 22 Tamże, s. 64.23 Tamże, s. 65: „Villae infrascriptae nobilitares super bonis terrestris locatae, non agnoscentes Parochiam pro sacramentis percipiendis, partim ad Unitam Ecclesiam advenientes, partim ad Patres Carmelitas divertentes, et ab illis sacramenta percipientes, scilicet: Dzięciołowo, Hryniewicze, Lewki, Kozły, Malinniki, Orla oppidum, Rzepniewo, Saki, Sobótka, Szeszyły, Woronie, Wydranica. Villae in bonis regalibus scilicet: Orechowicze, Osowka, Pasynki, Piliki, Plutycze, Porayki, Putyski, Raysk, Stacewicze, Zubowo oves errabundae”. 24 Tamże, s. 64–65.

24


Własne uposażenie miał także bielski szpital parafialny. Na to upo-sażenie składały się: młyn wodny na rzece Białce, włóka ziemi zwana Wachowszczyzna oraz dwie kopy groszy litewskich, a także domu przy ulicy Litewskiej25.

W zasadzie w niezmiennej postaci to uposażenie bielskiej fary przetrwało do trzeciego rozbioru Polski. Zachowana księga dziesięciny ze wsi szlachec-kich w parafii bielskiej z lat 1756–1790 zawiera wykaz mieszkańców nastę-pujących wsi: Bolest, Malinowa, Niewina Kamieńskiego, Niewina Starego, Niewina Popławskiego, Olszanicy, Pietrzykowa Gołąbek, Pietrzykowa Wyszek, Porajk, Skrzypek Dużych i Zawad26. Terminem uiszczania dziesię-ciny był dzień św. Marcina – 11 listopada27.

Po trzecim rozbiorze Polski Bielsk został włączony do Prus Nowowschodnich. Majątki ziemskie kościołów zostały przejęte przez wła-dze pruskie. Tak stało się także w Bielsku Podlaskim28. Na tej samej zasa-dzie przejęte zostały dobra kościelne pod zaborem rosyjskim29. Bogato upo-sażona dotychczas parafia bielska pozbawiona została ziemi uprawnej, łąk i lasów. Zniesiona została dziesięcina na rzecz kościoła. Sumy lokowane rów-nież zostały skonfiskowane przez władze zaborcze. Parafia bielska znalazła się w bardzo trudnej sytuacji, bo zabrakło także kolatorów, którymi byli do trzeciego rozbioru Polski królowie i książęta. Nie miała w związku z tym funduszów na remonty kościoła. Ciężar utrzymania świątyni i kapłanów spadł wyłącznie na parafian.

25 Tamże, s. 67.26 APB III / O / 1, Księga dziesięciny wnoszonej przez wsie szlacheckie prepozyturze bielskiej w latach 1756–1790, s. 1.27 Tamże, s. 1b. Jest tam także wyjaśnienie: „1. Włóka ma w sobie mórg 30. 2. Morg ma prętów 30. 3. Od włóki płaci się zł 5 równo. 4. Od morga groszy 5 równo. 5. Od pręta pół szeląga. Na Zawadach y Pietrzykowach zagony i skiby. 1. Na Zawadach od zagona płaci szlachta groszy dwa. Od skiby szeląg 1. Item od 5 zagonów oprocz groszy 10 przydaie się szeląg 1. 2. Na Pietrzykowie Gołąbkach od zagonu płaci szlachta grosz 1, od skiby pół szeląga. Item od pięciu zagonów przydatek idzie szeląg 1. 3. Na Pietrzykowie Wyszkach od zagona płaci szlachta grosz 1 bez przydatku od pięciu zagonów”.28 APB III / I / 2, Inwentarz kościoła parafialnego w Bielsku Podlaskim z 1820 r., s. 97: „Probostwo bielskie niegdyś sowicie uposażone i znaczące [...]. Lecz były Rząd Prusski odebrawszy temu Kościołowi Funduszowe Folwarki i one do Skarbu przyłączywszy, a na to miejsce nader szczupłą wyznaczywszy kompetencyą, bo tylko 27 Rubli Srebrnych wynoszącą, oprócz opłaty za wytyczoną niegdyś Funduszem naznaczoną Dziesięciną Zbożową, a przez były Rząd Pruski na pieniężną opłatę obróconą, a ledwie czwartą część wartości wynoszącą. Probostwo to zupełnie zubożało [...]. X. K. Kubeszowski Kan. Kijowski”.29 APB III / I / 4, Inwentarz kościoła parafialnego w Bielsku Podlaskim z 1871 r., s. 6.


25

W okresie międzywojennym tylko nikła część uposażenia kościoła far-nego została odzyskana. Dobra w Pulszach i Samułkach nie wróciły, podob-nie jak place oraz kilkanaście domów na „Poświętnym”30 i inne posesje w mieście sprzedane przez zaborców prywatnym osobom. Konkordat mię-dzy Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską podjął problem zwrotu ziem i budynków zabranych Kościołowi w Polsce. Niestety, tak wolno realizo-wano jego postanowienia, że druga wojna światowa przerwała proces resty-tucji w jego wstępnej fazie.

W czasie okupacji sowieckiej (1939–1941) faktycznie parafia bielska nie miała już żadnej własności, gdyż nawet świątynie zostały znacjonali-zowane, a za ich używanie wyznaczano krociowe podatki. Przejęte zostały inne budynki parafialne: plebanie, organistówki i budynki gospodarcze. Księża zostali z plebanii eksmitowani i zakwaterowani w ciasnych mieszka-niach. Wprawdzie w okresie okupacji niemieckiej formalnie uznawano wła-sność kościelną, faktycznie jednak sytuacja była analogiczna do tej z okupa-cji sowieckiej, księża i tym razem zostali eksmitowani z plebanii.

W okresie PRL, po zerwaniu przez władze komunistyczne konkor-datu ze Stolicą Apostolską, nie tylko nie kontynuowano zwrotu ziem, budynków, placów, lasów, lecz pod byle pretekstem upaństwawiano dobra kościelne lub wywłaszczano za nieproporcjonalnie niską odpłatnością. W latach 1944–1946 księża nie mogli odzyskać swojej plebanii zajętej przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej. Plebanii przy kościele pokarmelickim nie udało się w ogóle odzyskać. Latami prowadzone sta-rania o odzyskanie klasztoru pokarmelickiego, nawet mimo wygrywa-nych procesów sądowych, nie przyniosły zwrotu, a pomyślne dla Kościoła wyroki poddawano kasacji. Dopiero w III Rzeczypospolitej uznane zostało prawo własności Kościoła do klasztoru pokarmelickiego, choć faktycznie przez kilkanaście lat (do stycznia 2010 r.) cześć nieodpłatnie zajmowała szkoła muzyczna.

Z dawnego wielkiego beneficjum kościelnego pozostało w para-fii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim kilka hektarów ziemi. Obecnie utrzymanie świątyń, remonty plebanii i sal parafialnych,

30 APB III / I / 3, Inwentarz kościoła parafialnego w Bielsku Podlaskim z 1851 r., s. 6b: „Na ogrodach do proboszcza bielskiego należących, które Poświętnym nazywają się, jest 13 pokomorników ci mają swoje własne domy z wolnym przedaniem, lecz rozbierać onych nie wolno, wszyscy w skazki miejskie Bielskie wpisani i poduszne iako też wszelkie ciężary, wraz z miastem ponoszą”.

26


budynków gospodarczych, budowa i konserwacja budynków parafialnych oraz utrzymanie księży zależy w głównej mierze od ofiarności ogółu parafian.

1.2. Kolejne świątynie oraz ich wystrój

Nie sposób odpowiedzieć dokładnie na pytanie, kiedy zbudowany został pierwszy kościół w Bielsku. Wiadomo natomiast, że wzmiankowany w dokumentach archiwalnych drewniany kościół parafialny pod wezwa-niem Narodzenia NMP i św. Mikołaja rozebrany został z powodu starości w 1492 r. przez plebana bielskiego Macieja31. Zapewne musiał służyć wier-nym około 100 lat. Wiemy, że zbudowany był w tym miejscu, na którym wznoszono potem następne świątynie pod tym samym tytułem. Można się domyślać, że był pokryty gontem i że miał co najmniej dwa ołtarze z wize-runkami patronów: Najświętszej Maryi Panny oraz św. Mikołaja. Zapewne prezbiterium oddzielone było od nawy kościoła u dołu balaskami, a u góry belką tęczową z rzeźbami Chrystusa Ukrzyżowanego, Matki Bożej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty. Z imienia znamy tylko pięciu duszpasterzy, którzy sprawowali liturgię w tym kościele: Hieronima (1446)32, Falisława (1457)33, Klemensa (1470–1472)34, Stanisława (1477–1485)35 i Macieja (1492–1498)36.

31 APK ZZG 680, s. 3: „Basilicam, quae de novo est constructa, in loco prioris antiquae”.32 Lietuvos Metrika, Knyga Nr 3 (1440–1498), Vilnius 1998, s. 28.33 ADS D 149, Acta visitationis generalis ecclesiarum palatinatus Podlachiae et Brestensis, nec non decreta reformationis tempore episcopi Nicolai Prażmowski ex annis 1662–1664, s. 248–249. Ks. Falisław był jednym ze świadków fundacji kościoła w Piórkowie (Wyszkach) w ziemi bielskiej.34 ADS D 1, s. 6: „Honorabilis Clemens plebanus de Byelsko, 16 aprilis 1470”; tamże, s. 28 b: „Honorabili Clemente plebano de Byelsko, 1472”.35 Tamże, s. 45b: „Honorabilis Stanislaus plebanus de Byelsk, primi aprilis A. D. 1477”; s. 84b: „Honorabili domini Stanislai plebani de Byelsko contra Nobilem Petrum Borowy, die octava Julii A.D. 1485”.36 ADS D 152, s. 37: „Proinde Nos Alexander Dei Gratia Magnus Dux Lithuaniae Samogitiae nec non terrarum Russiae, Dominus et Haeres, significamus tenore praesentium quibus expedit, universis et singulis, tam praesentibus tum futuris, harum notitiam habituris, quomodo retulit nobis Honorabilis Mathias Plebanus in Bielsko, ad Ecclesiam Parochialem tituli Nativitatis Gloriosae B. M. V. et Sancti Nicolai, idem licet ipse omnia quae ad eandem Ecclesiam per nostros Maiores data sunt praecipue possideat, omnesque utilitates et proventus percipiat. Tamen, quia Episcopus Dioecesanus, Basilicam quae de novo est constructa in loco prioris antiquae consecrare disfert propterea quod adhuc Antecessores ipsius Mathiae Literas et Privilegia quae originaliter fundationem eiusdem Eccalsiae continebant amiserunt, supplicavitque Nobis idem Mathias. quatenus dotationes Nostrorum Majorum dignaremur innovare”; ADS D 156, Liber ex fragmentis documentorum collectorum, in quo inveniuntur erectiones


27

Druga świątynia parafialna wzniesiona została w stylu bazylikowym przez plebana Macieja w 1492 r. Konsekrował ją zapewne biskup łucki Jan Andruszewicz w 1493 r.37, który uzależnił uprzednio zgodę na dokonanie poświęcenia nowego kościoła bielskiego od odnalezienia pierwotnej funda-cji lub od sporządzenia dokumentu odnowionej fundacji38. Po spełnieniu tego warunku przez Aleksandra Jagiellończyka w 1492 r. nie było już prze-szkód, by świątynia została konsekrowana. Kościół zbudowany był na planie prostokąta z wyższą nawą główną i dwiema bocznymi niższymi, oddzielo-nymi rzędem kolumn od nawy głównej39. W 1535 r. kościół został poddany generalnemu remontowi i podniesiony do rangi prepozytury na mocy fun-dacji królowej Bony i dokumentu erekcyjnego biskupa Pawła Algimunta Holszańskiego40.

O wystroju wewnętrznym kościoła dowiadujemy się na podstawie zachowanych dokumentów źródłowych dopiero z 1662 r. 41, a więc z opisu świątyni już po spustoszeniach dokonanych w nim przez Szwedów w latach „potopu”. W sprawozdaniu o rozmiarach zniszczeń wyrządzonych przez Szwedów w diecezji łuckiej złożonym w 1658 r. do Stolicy Apostolskiej przez biskupa Jana Stefana Wydźgę jest także wzmianka o szkodach wyrządzo-nych w Bielsku: „Kościół bielski obrabowany, a jeden z kapłanów zabity”42. W 1662 r. odbyła się wizytacja generalna kościołów w województwie pod-laskim przeprowadzona przez biskupa łuckiego Mikołaja Prażmowskiego. Ze sporządzonego wtedy opisu kościoła bielskiego i z zarządzeń

originales et status ecclesiarum parochialium dioecesis Luceoriensis et Brestensis e XVII et XVIII saeculis, compositus et confectus anno 1831, s. 61.37 Historia Kościoła w Polsce, t. 2, cz. 2, red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań-Warszawa 1979, s. 279. 38 APK ZZG 680, s. 3: „Episcopus Dioecesanus, Basilicam, quae de novo est constructa, in loco prioris antiquae, consecrare differt, propterea quod adhuc Antecessores ipsius Mathiae Literas et Privilegia, quae originaliter Fundationem ejusdem Ecclesiae continebant, amiserunt. Supplicavitque Nobis idem Mathias, quatenus Dotationem Nostrorum Majorum dognaremur innovare”. 39 Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. S. Kozakiewicz, Warszawa 1976, s. 47.40 ADS D 152, s. 44: Privilegium Creationis Praepositi ex Parocho, Vicepraepositi et Mansionarios. Actum et datum Vilnae. Feria Secunda proxima post festum S. Marcii Evangelistae Anno Domini Quingentesimo Trigesimo Quinto.41 ADS D 149, s. 3: Fundatio et dos Ecclesiae Bielscensis.42 ADS D 28, Acta officii Janoviensi pontificatu Joannis Stephani Wydźga episcopi Luceoriensis et Brestensis, praesidente officio Nicolao Siestrzewitowski canonico, praeposito Kodnensi, ex annis 1656–1659, s. 379: „Ecclesia Bielscensis spoliata caede sui Presbyteri cruentata”; por. Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae, t. 2, wyd. P. Rabikauskas, Roma 1978, s. 58.

28


powizytacyjnych43 wyłania się obraz zewnętrznego i wewnętrznego wystroju świątyni: „Świątynia drewniana pod wezwaniem Narodzenia NMP, św. Mikołaja i Trzech Króli, zwieńczona kopułą, która spłonęła. Przed kościo-łem stara dzwonnica, zdewastowana, ogołocona, grozi zawaleniem, co może zagrażać samej świątyni. W kościele pięć ołtarzy. Główny ołtarz, dobry kon-strukcyjnie, pozłocony. W jego nastawie jest obraz Najświętszej Dziewicy Wniebowziętej, a w zwieńczeniu ołtarza obraz Najświętszej i Nierozdzielnej Trójcy. Na mensie ołtarzowej tabernakulum pozłacane, dobrze zamy-kane. W jego wnętrzu jest wysoka srebrna puszka, pozłacana, z pokrywką w kształcie wieży. Przechowuje się w niej około 12 konsekrowanych hostii. Portatyl marmurowy z relikwiami, konsekrowany. Po obu stronach głów-nego ołtarza dwa boczne, malowane i w części złocone. Nie odprawia się jed-nak przy nich Mszy świętej, bo brak im portatyli. W ołtarzu po lewej stronie od głównego jest na wzór tabernakulum szafka dobrze zamykana, służąca do przechowywania olejów świętych. Jest w tym kościele, idąc w kierunku głównego ołtarza, po prawej stronie, kaplica Różańca świętego, w której znaj-duje się piękny ołtarz, bogato zdobiony. W jego środkowej części znajduje się obraz Najświętszej Dziewicy. Po lewej stronie, ołtarz M. B. Częstochowskiej, należycie ozdobiony”44.

Opis ten jest niepełny, nie mówi nic o obrazach w dwóch bocznych ołta-rzach w prezbiterium. Można się tylko domyślać, że były tam wizerunki patronów, w jednym św. Mikołaja, w drugim świętych Trzech Królów.

43 ADS D 149, s. 3: „Ecclesia Bielscensis”, „Fundatio et Dos Ecclesiae Bielscensis”, s. 109: „Decretum Reformationis Perillustri D. Praeposito Bielscensis”.44 Tamże, s. 3a: „Ecclesia Bielscensis Tituli Sanctissimae Virginis Nativitatis, S. Nicolai Episcopi et Confessoris, Sanctorum Trium Regum lignea, in sumitatae copulam non habet, quae conflagrata est. Ante illam est vetus campanile devastatum, nudam, corruens quae et soli Ecclesiae nocet, quam corruentem Ecclesiam. Altaria quinque. Maius altare bene constructum, deauratum in quo est imago Ssmae Virginis Assumptae, vero imago Ssmae et Individuae Trinitatis, Ciborium deauratum, bene occlusum, in eo pixis alta argentea et deaurata in summitate ad instar turris, continet in se hostias consecratas duodecim plus minus […]. Portatile marmoreum consecratum. Altaria a lateribus duo depicta et in partibus deaurata in quibus non celebratur Sacrificium ob defectum Portatili. A parte sinistra ad maius altare, ad instar ciborii deponentur olea sacra […]. Haec Ecclesia habet a dextris eundo ad maius Altare Capellam Ssmi Rosarii, in qua Capella est Altare pulchrum bene adornatum in medio eius est imago depicta Ssmae Virginis. Portatilia duo noviter consecrata per Reverendum D. Sufraganeum modernum Plocensem. Ibidem Altare a sinistris Ssmae Virginis Czestochoviensis de more adornatum. Baptisterium sit in medio Ecclesiae de more adornatum, bonum, bene occlusum fontem Baptismalem […]. Coemeterium circumcirca septum, et in eo campana magna, in lignis pendent, alia campana est parva in Ecclesia. Ossarium non est”.


29

Nie jest też wykluczone, że w czasie szwedzkiego potopu uległy zniszcze-niu i dlatego nie zostały wymienione w przytoczonej relacji45. Zachowała się natomiast srebrna monstrancja z pozłacanymi promieniami, srebrny krzyż złocony, trzy srebrne, pozłacane kielichy z patenami, czwarty kielich „sta-roświecki, miejscami złocony”; dwie srebrne puszki, jedna pozłacana, druga „biała”; trzy pary srebrnych ampułek i czwarta pozłacana z herbem księdza Bolka, a także srebrny trybularz i łódka na kadzidło46. Ponadto były jesz-cze trzy srebrne pozłacane korony, siedem srebrnych tabliczek wotywnych, sześćdziesiąt sześć korali ze srebrnym złoconym krzyżykiem. Jeśli dodać do tego jeszcze srebra związane z ołtarzem bractwa różańcowego: kielich srebrny, toczony, pozłacany, srebrna miednica i dzbanuszek srebrny, pacyfi-kał srebrny, lampa srebrna, dwie korony i srebrne berło, trzydzieści tabliczek wotywnych, baranek srebrny i kryształowy, dwa srebrne krzyżyki i złoty pierścionek, to okazuje się, że przed Szwedami księża bielscy ukryli i oca-lili wiele cennych przedmiotów47. Znacznie mniejszy okazał się zestaw szat liturgicznych – tylko dwie kapy, osiem ornatów i nieco bielizny kościelnej: alb, komeż, obrusów48.

Druga świątynia parafialna służyła kapłanom i wiernym w Bielsku przez 182 lata, przy czym poddawana była wielokrotnie remontom. W latach sie-demdziesiątych XVII wieku jej stan był jednak katastrofalny49.

Trzeci kościół parafialny w Bielsku, również drewniany jak dwa poprzed-nie, zbudowany został w r. 1674 na planie łacińskiego krzyża z nawą poprzeczną zwaną transeptem, sumptem i staraniem prepozyta bielskiego, referendarza królewskiego, późniejszego biskupa krakowskiego, ks. Jana

45 Choć ta druga ewentualność wydaje się trudna do utrzymania, gdyż w Decretum Reformationis Perillustri D. Praeposito Bielscensi widnieje zapis: „In Ecclesia Bielscensi Altaria omnia bene adornata inventa” (tamże, s. 109). Gdyby obrazy z dwóch bocznych ołtarzy były przez Szwedów zniszczone, wizytator musiałby tutaj to zaznaczyć.46 Tamże, s. 4.47 Tamże, s. 5.48 Tamże, s. 4: „Kapa zielona tabinowa w złote kwiaty, kapa nędzowa ferialna. Ornat tabinowy biały z kolumną czerwoną także tabinową, ornat czerwony adamaszkowy z potrzebami złotymi, ornat biały adamaszkowy w kwiaty rozmaite, ornat teletowy biały z kolumną altembasową, ornat adamaszkowy w różne kwiaty, ornat teletowy wiśniowy, ornat czarny kanawacowy, drugi ornat czarny z kolumną białą także kanawacowy. Albów cztery z humerałami, antepedyi troie. Obrus szyty czerwonym jedwabiem z srebrem i szerzynką, podleyszych obrusów pięć, komżów dwie, komeżek nowych i starych sześć”.49 ADS D 152, s. 60–61: „In hac civitate extat Ecclesia Preposituralis lignea [...]. Vetustate temporis iam poene collapsa”.

30


Małachowskiego50. Konsekracja kościoła odbyła się dopiero 28 marca 1688 r. i dokonana została przez biskupa inflanckiego Mikołaja Popławskiego51, gdyż po przeniesieniu biskupa łuckiego Jana Stanisława Witwickiego do Poznania w lutym 1688 r., a przed prekonizacją nowego biskupa łuckiego Bogusława Leszczyńskiego 11 października 1688 r. diecezja łucka pozostawała nieob-sadzona52. Pamiątkę poświęcenia kościoła bielskiego obchodzono co roku w niedzielę po liturgicznym dniu św. Małgorzaty dziewicy i męczennicy53.

Na podstawie trzech inwentarzy kościoła bielskiego – pierwszego z r. 1695 z uzupełnieniami z lat 1696–1700, drugiego z 1723 r. i trzeciego z 1760 r.54 – możemy dość dokładnie opisać tę świątynię. Na kościele była wieżyczka z sygnaturką55. We wnętrzu świątyni duży przedsionek, nad nim chór muzyczny z organami56. Nawa główna, oddzielona od prezbiterium u dołu balaskami, a u góry belką tęczową, na której umieszczono rzeźbę Chrystusa Ukrzyżowanego oraz cztery postaci pod krzyżem57. Prezbiterium nieco dłuższe od przedsionka kościoła58. Podwójna zakrystia po stronie Ewangelii59. W ramionach nawy poprzecznej, po prawej i lewej stronie, dwie

50 Tamże, s. 61: „In novam formam opera et sumptibus Illustrissimi ac Reverendissimi Małachowski Referendarii Regni, Praepositi Bielescensi A. D. 1674 a fundamemntis aedificata”.51 Tamże, s. 61: „Per Illustrissimum ac Reverendissimum Dominum Nicolaum Popławski Episcopum Livoniae Decanum Plocensem […] sede vacante Anno Domini 1688 die vigesima octava mensis Martii consecrata”, por. BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 1: „A. D. 1688. Martius. Die 28 in Dominicam Quadragesimae 4 tam incidente, ab Illustrissimo Popławski Episcopo Luceoriensi, Ecclesia Praeposituralis solemni ritu consecrata, una cum Altari Solido, ad laevum maioris, reconditis inibi Reliquiis Sanctorum Martyrum Prisci, Beati et Pontiani, nec non Dominica post Festum Divae Margarithae proxima, Anniversariae Festivitati designata”. 52 Historia Kościoła w Polsce, t. 2, cz. 2, red. B. Kumor, Z. Obertyński, s. 280. 53 ADS D 152, s. 61: „Anniversarii dies dedicationis, Dominica post festum S. Margarithae Virginis et martyris est designata celebrari”.54 ADS D 155, Liber visitationum ecclesiarum pariochialium in dioecesi Luceoriensi et Brestensi positarum in saeculo XVII et XVIII ex fragmentis collectarum, compositus et confectus anno 1831.55 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822: „A. D. 1701. Junius. Nola signatoria per Perillustrem Praepositum a Dantisci parata, et ad summum hujus Templi pinnaculum deputata”.56 ADS D 152, s. 61: „Illum atrium Ecclesiae satis spatiosum et amplum, in superiori parte habet chorum, ubi est organum”.57 Tamże s. 62: „In medio Ecclesiae sursum in qua crux ex sculpta passione et cum quatuor personis”. Te cztery rzeźby osób na belce tęczowej, obok ukrzyżowanego Chrystusa, zapewne Matka Boża Bolesna, św. Jan Apostoł, Maria Magdalena i setnik; BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822: „A. D. 1693. October. Sera pensilis magna, antiquo squallore et longo rubine excesa ad visum pristinum, per artifices Varsovienses reducta”.58 ADS D 152, s. 61: „Chorus maior in longitudine aliquantulum superat illum atrium Ecclesiae”.59 Tamże, s. 62: „Sacristia in cornu Evangelii, duabus cameris constat”.


31

boczne kaplice60. W podziemiach pod ołtarzem głównym i pod kaplicami trzy murowane grobowce i prowadzący do nich korytarz. Był także muro-wany kanał odwadniający, ciągnący się od podziemi świątyni poprzez cmen-tarz przykościelny i ogród plebański aż do sadzawki61. Długość kościoła wynosiła 54 łokcie, a szerokość 20 łokci, co w przeliczeniu wynosiło około 24 metry długości i 9 metrów szerokości62. W świątyni tej było 7 ołtarzy, a obrazów różnej wielkości – 2463.

Główny ołtarz Narodzenia Matki Bożej, dawny, przeniesiony z poprzed-niego kościoła był już mocno zniszczony. W jego rozbudowanej nastawie znajdowały się trzy obrazy: Najświętszej Maryi Panny, św. Katarzyny i św. Barbary. Mensa ołtarzowa była drewniana, w niej znajdował się portatyl z relikwiami, a na niej tabernakulum64. W drugiej dekadzie XVIII wieku, gdy prepozytem bielskim był ks. Kazimierz Ossoliński, kanonik krakow-ski, ołtarz został gruntownie odnowiony65. Nowe tabernakulum wyko-nane w Warszawie ufundował w 1698 r. poprzednik ks. K. Ossolińskiego, ks. Tomisławski, kanonik krakowski, dziekan i oficjał warszawski.

Drugi ołtarz, w prezbiterium po stronie lekcji, stały, konsekrowany wraz z kościołem, był poświęcony św. Mikołajowi. W górnej części nastawy

60 Tamże, s. 61: „Pro brachiis duas capellas oppositas sibi habens”. 61 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822: „Sklepy murowane trzy, jeden pod Wielkim Ołtarzem, dwa pod kaplicami, pośrodku korytarzyk sklepiony. Z tych sklepów spada pod ziemią kanał murowany, ciągnący się przez cmentarz y przez ogród proboszczowski aż do rynsztoku, podle sadzawek”. 62 ADS D 155, s. 48: „In longitudinem Ecclesia cubitorum quinquaginta quattuor in latitudinem viginti”. 63 Tamże, s. 50: „Continet altaria septem, imagines vero sparsim dependentes 24 variae magnitudinis”.64 Tamże: „Primum altare maius B. M. V. una cum SS. Virgine Catharina atque Barbara antiquae et iam destructae structura, cuius mensa lignea, tribus gradibus super imposita, cum ciborio veteris innovatione”. 65 ADS D 152, s. 61: „Primo Altare Maius Nativitatis B. M. V. vetustato, erat attritum. Nunc eandem formam per modernum Praepositum Perill. Rev. Dominum Ossoliński canonicum Cracoviensem restauratum et adhibitis coloris, tum auro, argentoque, Imaginibus in eodem altari renovatis, cum collateralibus structuris, decenter extructum […]. Ad asservandum vero Sanctissimum Sacramentum Ciborium per Reverendum Dominum Nicolaum Tumisławski Canonicum Cracoviensem, Decanum et Officialem Varsoviensem antecedaneum in forma comparatum, deauratum. Numinoso bene munitum”; BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822: „A. D. 1698. Januarius. Capsula sive ciborium caelatoio opere ligneo Varsoviae constructum, a Perillustri Praeposito, ad asservandam S. Sacr. Euchristiae in Ecclesia Bielscensi. Martius. Ciborium supra nominatum a Conducto Varsoviae Pictore, auro argentoque incrustatum”.

32


znajdował się obraz Najświętszej Maryi Panny66. Trzeci, mały ołtarz, po stro-nie Ewangelii, z obrazem chrztu Pana Jezusa w Jordanie, a w zwieńczeniu nastawy – św. Marcina. W szafce na jego mensie przechowywane były oleje święte67. Czwarty ołtarz św. Antoniego Padewskiego, pomalowany w róż-nych kolorach i częściowo złocony, zbudowany około 1694 r., był usytuowany również w prezbiterium, po przeciwnej stronie zakrystii68. Piąty, duży ołtarz Matki Bożej Różańcowej znajdował się w kaplicy usytuowanej w ramieniu nawy poprzecznej, po południowej stronie. Był w większej części złocony, określony w inwentarzu jako „prastary”69. W tej samej kaplicy był ponadto szósty, mały ołtarz Matki Bożej Częstochowskiej70. Siódmy, mały ołtarz Chrystusa Ukrzyżowanego, częściowo pozłocony, znajdował się w drugiej, północnej kaplicy. Był to ołtarz uprzywilejowany. W każdy poniedziałek całego roku i przez oktawę Dnia Zadusznego kapłani odprawiający przy tym ołtarzu Msze święte żałobne uzyskiwali dla wiernych zmarłych polecanych Bogu łaskę odpustu zupełnego na mocy specjalnego przywileju udzielonego przez Stolicę Apostolską71. W tej kaplicy, po stronie Ewangelii w stosunku do ołtarza, znajdował się nagrobek wielmożnego Mikołaja Skaszewskiego, chorążego ziemi bielskiej72.

Ambona z baldachimem, prosta w formie, znajdowała się w prezbite-rium po stronie Ewangelii73. Pomalowana różnymi kolorami chrzcielnica

66 ADS D 155, s. 50: „Secundum Altare solidum a cornu Epistolae, consecratum Divi Nicolao Pontifici”; ADS D 152, s. 61: „Altare a cornu eiusquae Magni Altaris, Sancti Nicolai et Beatissima, ibidem vetustate atritum”.67 ADS D 155, s. 50: „Tertium in cornu Evangelii, SS. Joannis Baptistae et Martino Episcopo in favorem Hospitalis nuncupatum”; ADS D 152, s. 61: „Altare in cornu Evangelii Baptisationis Christi, parvum, vetustate deterioratum in quo conservantur olea sacra”. 68 ADS D 155, s. 50: „Quartum S. Antonii de Padva ex opposito Sachristiae, noviter extructum, et auro et coloribus incrustatum”.69 ADS D 152, s. 61: „Quintum in Capella a meridie collaterale Sacratissimi Rosarii, magnum, maiori parte deauratum”; ADS D 155, s. 50: „Altare SS. Rosarii pervetustum”.70 ADS D 152, s. 61: „Sextum in eadem Capella Beatissimae Virginis Mariae Czestochoviensi, parvum”; ADS D 155, s. 51: „Sextum B. M. V. Czestochoviensis, parvum”.71 ADS D 155, s. 51: „Septimum Altare Crucifixi, privilegiatum quavis feria secunda et per octavam Fidelium Defunctorum”; ADS D 152, s. 61: „Ex opposito a Septentrione in Capella Altare Crucifixi parvum, partim deauratum”.72 ADS D 152, s. 61: „A cornu Evangelii sepulchrum olim Magnifici Skaszewski Vexilliferi Terrae Bielscensis extructa ab annis circiter quindecim vice dum per successores finitum et ex inde in ruinam versum”. O Mikołaju Skaszewskim zob.: J. Siedlecki, Mikołaj Skaszewski i Krzysztof Żelski – posłowie szlachty ziemi bielskiej na sejmy Rzeczypospolitej, „Studia Podlaskie” 3 (1991), s. 27–28.73 ADS D 155, s. 51: „Ambona cum suo integumento”; ADS 152, s. 62: „Ambona in Minori Choro


33

była artystycznie wykonana w drewnie, z pokrywą ozdobioną rzeźbami i zwieńczoną krzyżem. Wewnątrz znajdowała się miedziana misa na wodę chrzcielną. U góry zawieszono ciężarek w kształcie gołębicy. Chrzcielnica znajdowała się blisko poprzecznej nawy kościoła74.

Zakrystia położona po stronie Ewangelii obejmowała dwa oddzielne pomieszczenia na parterze i pokój na górze służący do przechowywania sta-rych ksiąg oraz różnych innych rzeczy kościelnych75. Na ścianach zakrystii wisiały trzy obrazy76.

W całym kościele było łącznie trzynaście okien77. Główne wejście do świątyni znajdowało się z zachodniej strony78. W rogu cmentarza przy-kościelnego, ogrodzonego płotem, była drewniana dzwonnica, na której zawieszono trzy dzwony: wielki, o wadze 250 funtów, mniejszy i najmniej-szy. Dwa z nich były już uszkodzone, ale staraniem prepozyta bielskiego Kazimierza Ossolińskiego zostały naprawione79.

O bogactwie wyposażenia tego trzeciego kościoła bielskiego w naczynia i szaty liturgiczne oraz inne utensylia kościelne świadczy inwentarz sporzą-dzony 16 września 1695 r., uzupełniany potem aneksami aż do roku 1700. Samych sreber zebrała się w kościelnym skarbcu pokaźna kolekcja80. Wiele

a cornu Evangelii, simplici forma extructa”.74 ADS D 152, s. 62: „Baptisterium in circumductione ligneum, artificiosae ipsum desuper arte sculptoris extructam, picturis tum coloris rubri, tum et aliis, conspicuum in cujus superficiae stat crux. Ad latus sinistrum situatum sera pensili clausum et mappa munda ac operculo decenti tectum, intus vero lebecusam ceream cum aqua munda continens, per medium in duas partes separatam, ad quod Chrismatae in loco seu abovi extat superius specificato”.75 Tamże: „Sacristia in cornu Evangelii, duabus cameris constat. Super quam est altera codignatio ad servandas varias res commoda in qua Bibliotheca Librorum Ecclesiasticorum veteris scripturae uti reperta est, ita ad praesens conservantur”.76 ADS D 155, s. 51: „Imagines affixas tres”.77 ADS D 152, s. 62: „Fenestrae in hac Ecclesia tredecem”.78 ADS D 155, s. 51: „Aditus ad Ecclesiam patet ab occidente”.79 ADS D 152, s. 62: „Coemeterium Ecclesiae circumductum ex omnibus partibus sepimento ligneo […]. Campanile in Coemeterio reparatione indiget. In quo campanili per modernum Rev. Praepositum reparatae erant tres campanae: magna, minor et minima”.80 ADS D 155, s. 52–53: „Srebra: Monstrancya złocista w promienie; Krzyż wielki, miejscami pozłocisty; Kielich pierwszy, wielki, staroświecki, pozłocisty, wybijany z pateną; Kielich drugi, mniejszy, na poły wybijany z patyną; Trzeci wybijany, po części pozłocisty z patyną; Czwarty pozłocisty z patyną z herbem X. Bolka; Piąty pozłocisty gładki bez patyny; Szósty pozłocisty z herbem gładkim srebrnym i patyną; Siódmy, częścią pozłocisty z patyną; Puszka częścią pozłocista; Puszka mała, srebrna do chorych; Pacyfikał srebrny wybijany w kwiaty; Drugi pozłocisty, gwiazdka pozłoty, szpitalowi aplikowany; Ampułek dwie pary srebrnych; Miedniczka do nich srebrna; Trybularz z łódką i łyżeczką srebrne;

34


cennych ozdób i wotów było przy wielkim ołtarzu81, przy ołtarzu różańco-wym82 oraz Matki Bożej Częstochowskiej83 i św. Antoniego84. Wspomniany inwentarz wymienia też 24 ornaty, cztery kapy i wiele innych utensyliów kościelnych, w tym niespotykaną wprost ilość antepediów85 ołtarzowych oraz bezcennych kurdybanów86, wykonanych ze skór wytłaczanych w rozmaite wzory, w różnych kolorach, także złotym87. Wśród piętnastu chorągwi pro-cesyjnych była „chorągiew powiatowa jedna”88. Kościół posiadał aż trzy bal-dachimy procesyjne. Przy ołtarzach z obrazami słynącymi łaskami umiesz-czane były zasłonki89. Inwentarz podaje też szczegółowy wykaz alb, komeż, obrusów i innej bielizny kościelnej, a także przedmiotów z miedzi i cyny.

Lampa srebrna na wierzchu z koroną różańcową”.81 Tamże, s. 52: „Vota do Wielkiego Ołtarza. Koron srebrnych pozłocistych cztery. Tabliczek srebrnych, pozłocistych trzy. Głowa srebrna wybijana. Serce srebrne z tabliczką wisząca. Tabliczek pięć srebrnych. Koralow sznurek ieden z krzyżykiem. Tabliczka srebrna jedna od P. Korsaka”.82 Tamże: „Vota różańcowe. Koron złocistych wielkich dwie. Sceptrum pierwsze, złociste na trzy sztuki, czwarta mosiężna. Tabliczek mniejszych i większych numero 28. Tabliczek złocistych dwie. Serce jedno srebrne. Metal pozłocisty. Obrączka srebrna od Agnuska bursztynowego. Obrączka srebrna, pozłocista od wianka. Koralow prostych sznurków dwa. Krzyżyków srebrnych dwa. Miesiąc srebrny jeden. Sceptrum drugie, pozłociste, miejscami srebrne. Perełek prostych dwa sznurki, czarnymi i białymi paciorkami poprzeplatane. Koraliki podługowate, czarnymi i białymi paciorkami przekładane. Bisiorki zielone. Pierścionek złoty i dwa złociste”. 83 Tamże, s. 53: „Vota ołtarza Częstochowskiego. Głowa srebrna od Pana Kobierskiego. Krzyżyk złocisty jeden. Tabliczek srebrnych cztery. Lampka mosiądzowa. Paciorki czarne, przewlekane białemi”. 84 Tamże: „Vota do S. Antoniego. Koron srebrnych dwie. Serce srebrne z łańcuszkiem. Tabliczek dwie. Trzecie serce wiszące u krzyża. Pierścionek złoty z tasiemką. Obrazek Najświętszej Panny Częstochowskiej. Agnusków różnych trzynaście. Krzyżyk srebrny z paciorkami kamiennemi czerwonemi. Paciorki czerwone”.85 Słownik terminologiczny sztuk pięknych, s. 24: „Antepedium, zasłona lub zakrycie podstawy stałego ołtarza”. Zasłony te niekiedy bywały wymieniane stosownie do koloru szat liturgicznych w danym dniu. U schyłku XVII wieku w bielskim kościele było takich antepediów dziewiętnaście; por. ADS D 155, s. 54, 58.86 ADS D 155, s. 54: „Antepedia białe skórzane wielkie, w Aniołki; Skórzane mniejsze we trzy sztuki; Skórzane także w Aniołki, Skórzane z obrazem Najświętszej Panny i świętej Anny”; s. 58: „Antepedium skórzane, gdańskie do kościoła”. 87 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822: „A. D. 1694. September. Antepedium ex inaurato corio a Perillustri Praeposito Gedani comparatum”.88 ADS D 155, s. 57.89 Tamże, s. 55: „Zasłonki. Pomarańczowych kitajczanych do Różańca dwie. Zielonych do św. Antoniego dwie. Zielonych (dwieczarzystych) do Maryi Panny. Zielonych kitajczanych do Wielkiego Ołtarza. Kitaykowa błękitna zczerwonymi pasmanami do Najświętszej Maryi Częstochowskiey. Koronkowa niciowa mnieysza do św. Antoniego”; s. 58: „Zasłonki jedwabne białe z koronkami do ołtarza Częstochowskiego od Datowskiej. Zasłonka kitayczana złotogorąca do Najświętszej Panny Różańcowej”.


35

W 1694 r. zostały zbudowane przez organmistrza Błażeja Chwastko-wicza nowe, dziewięciogłosowe organy90. W lutym 1695 r. dodano do orga-nów bębny91. Nad zakrystią była mała loża, na której w 1759 r. umieszczony został mały siedmiogłosowy pozytyw92.

Ważna dla pełnego opisu tej świątyni jest dokonana w r. 1758 restauracja wielu ołtarzy93, a także przeniesienie obrazu Matki Bożej Bolesnej ze zwień-czenia ołtarza Chrystusa Ukrzyżowanego na dolną kondygnację, tak, by wierni doznający wielu łask przy tym wizerunku mogli go widzieć z bliska94. Z kroniki parafii dowiadujemy się jeszcze, że w 1770 r. „z kaplicy Różańcowej ołtarz NMP Różańcowej przeniesiony na miejsce Wielkiego Ołtarza, za który W. J. X. Proboszcz Bractwu ma inny ołtarz sprawić”95. Trzeci z rzędu kościół parafialny w Bielsku Podlaskim służył wiernym 109 lat.

Dzięki zabiegom prepozyta bielskiego, tytularnego biskupa synopeń-skiego i sufragana łuckiego Jana Szyjkowskiego oraz dzięki hojności kaszte-lanowej krakowskiej Izabeli (Elżbiety) Branickiej96, siostry ostatniego króla Polski, wdowy po hetmanie polnym koronnym i wojewodzie krakowskim Janie Klemensie Branickim, podjęta została budowa czwartego, tym razem już murowanego kościoła. To dzięki fundatorce udało się pozyskać wspania-łego projektanta, architekta Szymona Zuga97 oraz nadzorcę budowy inżyniera

90 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822: „A. D. 1694. November. Organum iustae structurae cum novem vocum ordinibus, per famatum Blasium Chwastkowicz, eiusmodi industrii opificem extructum, computato in pretium veteri positivo, quod nulli amplius usui esse poterat”. 91 Tamże: „A. D. 1695. Aprilis: „Ad organum additum est tymphanum, per eundem artificem, accedente liberalitate G. Nowicki, eiusque consortis, in hanc Ecclesiam propensione”.92 Tamże: „A. D. 1759. Pozytywka nowa sprawiona z siedmiu głosami na chórku małym nad zakrystią”.93 Tamże: „A. D. 1758. Ołtarz stary Pana Jezusa, demollowany, nową strukturą piękny, biało pozłacany [...]. Ołtarz NMP Częstochowskiej de novo zrobiony, podobny pierwszemu [...]. Ołtarz NMP Różańcowej poprawiony, lepiej wyzłocony i wysrebrzony”.94 Tamże: „A. D. 1758. Obraz N. M. Bolesnej, który był w górze, iż począł szczodrobliwie łaski ludziom pokazywać, zdjęty y niżey z Panem Jezusem złączony”.95 Tamże, A. D. 1770. 96 W. Konopczyński, Branicka Izabella (1730–1808), PSB, t. 2, Kraków 1936, s. 396–397. Jeszcze za życia męża otrzymała w postaci dożywocia starostwo bielskie, gdzie chętnie w dworku na Hołowiesku przebywała i gdzie kilka razy gościła swojego brata, króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; por. Z. Romaniuk, Izabela Branicka i jej dzieło w Bielsku Podlaskim, Bielsk Podlaski 2008.97 Por. Zug Szymon Bogumił, WEP, t. 12, s. 753; A. Miłobędzki, Kościół w Bielsku Podlaskim. Z dziejów recepcji francuskiej myśli architektonicznej w Polsce, w: Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dr Stanisława Lorentza, Warszawa 1969, s. 430: „Osoba Szymona Bogumiła Zuga jako autora kościoła w Bielsku Podlaskim jest jedyną możliwą do przyjęcia, i to nie tylko ze względu na personalne związki Zuga z Zschornigiem”; H. Dmowska-Grabisowa, Działalność kulturalna Izabeli Branickiej

36


architekta J. A. Czernisza z Warszawy98. Nowatorski projekt neoklasycy-stycznego kościoła był gotowy już w końcu 1782 r. i został zaaprobowany zarówno przez fundatorkę, jak i przez biskupa prepozyta bielskiego. W dniu 10 marca 1783 r. „kościół drewniany stojący 109 lat rozebrano z rozkazu J. W. Pani Elżbiety Branickiej Kasztelanowej Krakowskiej w myśli muro-wania nowego”99. Kopanie rowów pod fundamenty i murowanie funda-mentów zaczęto 23 kwietnia tego roku100. Uroczyste nabożeństwo położenia i poświęcenia kamienia węgielnego w miejscu, gdzie miał być wielki ołtarz nowo budowanej świątyni, odbyło się 29 maja 1783 r. Kamień poświę-cił biskup Jan Szyjkowski, prepozyt bielski. Kazanie wygłosił ks. Józef Markiewicz, proboszcz ze Strabli101. Tempo wznoszenia budowli było bar-dzo dobre, skoro kronikarz odnotował, że już w październiku 1783 r. kościół był w surowym stanie zbudowany i pokryty, tak, że już od dnia Wszystkich Świętych zaczęto w nim odprawiać nabożeństwa102.

Ogromną szkodę miastu i kościołom bielskim – zarówno karmelic-kiemu, jak i parafialnemu – wyrządził pożar przypadkowo wzniecony 30 kwietnia 1784 r. na Dubiczach, który przeniesiony gwałtownym wiatrem strawił wiele domostw i zabudowań gospodarczych w Bielsku, w tym klasz-tor i kościół karmelitów, a także stodoły parafialne, a w nich ołtarze i inne

w świetle korespondencji, w: Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. 4, red. H. Majecki, Białystok 1985, s. 89–90.98 A. Miłobędzki, Kościół w Bielsku Podlaskim. Z dziejów recepcji francuskiej myśli architektonicznej w Polsce, s. 429–430: „Projekt budynku tak bardzo na swoje lata nowoczesnego musiał wyjść z pracowni architekta najwyższej klasy. Oczywiście nie był nim «architekt» Czernisz, czyli Johann Andreas Zschornig (Tschernig, Czernik), o którym wiadomo, że w latach 1768–1781 pracował jako majster murarski w Ekonomii Saskiej w Warszawie”. Jan Bogumił Zschering był też autorem projektu kościoła w Dolistowie z lat 1789–1791, wzniesionego z fundacji Izabeli Branickiej; por. J. Maroszek, Jaświły. Dzieje obszaru gminy do końca XVIII wieku, s. 105–110.99 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 49. 100 Tamże: „A. D. 1783. Die 23 Apr. Fundamenta nowego Kościoła Parochialnego Bielskiego z muru założone są i zaczęto murować”. Fundamenty zakładał i ściany murował Jan Karol Stachan z Ełku; por. Z. Romaniuk, Izabela Branicka i jej dzieło, s. 12101 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 49: „Dnia 29 Maia, w dzień Wniebostąpienia Pańskiego, było założenie kamienia na miejscu ołtarza wielkiego przez JW. X. Jana Szyjkowskiego Biskupa Synopeńskiego, Proboszcza Bielskiego y Mieleyczyckiego; kazanie było miane przez X. Józefa Markiewicza Proboszcza Strabelskiego”. 102 Tamże, s. 50: „A. D. 1783. October. Kościół Parochialny, który się zaczął murować die 23 Aprilis roku teraz idącego, skończony jest w tym miesiącu co do muru y pokrycia, ale tylko niepobielony, w nim wszelkie parochialne nabożeństwo w Dzień Wszystkich Świętych zaczęło się odprawiać, to jest D. 1 9-bris 1783”.


37

sprzęty kościelne, zmagazynowane przed rozbiórką drewnianej świątyni. Nie zdążono ich jeszcze przenieść do nowego kościoła. W ten sposób zgi-nęło bezpowrotnie wiele cennych obrazów i rzeźb z poprzedniej świątyni103. Jednak już 29 sierpnia 1784 r. król Stanisław August Poniatowski oglą-dał nowo zbudowany kościół z nowymi ołtarzami104. Konsekracji kościoła dopiero 9 października 1796 r. dokonał biskup Jan Szyjkowski105.

Architekturę neoklasycystycznego kościoła parafialnego w Bielsku tak opisuje Adam Miłobędzki: „Bielska fara założona została na planie podłuż-nym: ma trójnawowy korpus o układzie, który można by nazwać pseudobazy-likowym, przy czym nawa główna jest nieproporcjonalnie szeroka w stosunku do bocznych; znajduje ona przedłużenie w nieco węższym od korpusu prezbi-terium, za którym przystawiono niską zakrystię. Węższy jest także ślepy por-tyk, który poprzedza korpus i mieści w przyziemiu kruchtę, a na piętrze chór muzyczny, przestrzennie związany z nawą główną. Pod względem konstruk-cyjnym jest to budowla mieszana: elementy drewniane nie są tu tylko dopeł-nieniem murowanych, lecz – co jest zjawiskiem bardzo rzadkim – wiążą się w autonomiczny zespół strukturalny więźby dachowej i podziałów wnętrza, który ogranicza zakres stosowania muru do zewnętrznego płaszcza kościoła oraz do ścian, odcinających od jego zasadniczego wnętrza kruchtę i zakry-stię. Z wyjątkiem arkadowych wnęk okiennych cała wewnętrzna architek-tura kościoła wykonana została z drewna i pomalowana, tak że materiału jej nie można dostrzec. Nawy rozdzielone są kolumnami doryckimi, które wraz z leżącym na nich zredukowanym belkowaniem przenikają do prezbi-terium i obiegają je półkolem, wpisanym w prostokątne zamknięcie na zasa-dzie pozornej absydy. Wnętrze jest dość przestrzenne, a to dzięki szerokiemu rozstawowi pojedynczych, stosunkowo smukłych kolumn, które jedynie dla stworzenia oprawy wielkiego ołtarza zsunięto przy nim w pary. Wąskie nawy

103 Tamże: „Zgorzały oraz y Gumna do Probostwa Bielskiego Farnego należące, w których Gumnach, nie tylko we wszelkim zbożu, którego było dostatkiem, stała się szkoda, ale nawet ołtarze nowe z rozebranego Kościoła zgorzały”.104 Tamże: „Rok 1784. Dnia 29 Augusta, Nayiaśniejszy Król Stanisław August Poniatowski teraz panujący, oglądał nowo wymurowany Kościół”. Także w trakcie innego pobytu w Bielsku Podlaskim 9 kwietnia 1793 r. król podziwiał „piekną architekturę fundacji Jejmości Pani Krakowskiej”; por. Z. Romaniuk, Izabela Branicka i jej dzieło, s. 13.105 BNUW F 4–19262, Acta Ecclesiae Praeposituralis Bielscensis, s. 73: „Kościół Parafialny Bielski [...] przez ś. p. JW. Biskupa Szyjkowskiego w roku 1796 dnia 9 października konsekrowany i aniwersarz w Niedzielę 22 po Świątkach naznaczony”.

38


boczne przeryto sufitami o prostych fasetach, natomiast nad nawą główną i prezbiterium rozpięto szeroko jednolitą deskową kolebką, zakończoną pół-kopułą z trzema okulusami, wykrojonymi oczywiście także w związku z wielkim ołtarzem [...]. Doryckie kolumnady wewnątrz bielskiej fary wywo-łują skojarzenia z antycznymi świątyniami”106. Cytowany znawca architek-tury ukazuje „ścisły związek kościoła w Bielsku z najbardziej postępowymi nurtami ówczesnej architektury europejskiej i [...] jego miejsce czołowe wśród zabytków polskiego neoklasycyzmu, a to zarówno ze względu na nowator-stwo rozwiązania, jak i wczesną datę budowy”107.

We wnętrzu kościoła wzniesiono pięć ołtarzy: główny z obrazem przed-stawiającym scenę Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, rzeźbami Apostołów Piotra i Pawła oraz zabytkowym tabernakulum z poprzedniego kościoła; cztery dalsze w bocznych nawach świątyni. W nawie po prawej stro-nie ołtarz Matki Bożej Różańcowej i Ukrzyżowania Chrystusa, a w lewej św. Mikołaja i św. Antoniego Padewskiego108. Zdaniem Józefa Jaroszewicza trzy ołtarzowe obrazy: Nawiedzenia Matki Bożej, Ukrzyżowania Pana Jezusa i św. Antoniego Padewskiego wyszły spod pędzla Augustyna Mirysa109. A. Ryszkiewicz twierdzi, że Mirys namalował do fary bielskiej cztery obrazy, nie wymienia jednak, kogo przedstawiały. Być może ten czwarty to obraz św. Mikołaja110. W świątyni umieszczono piękną chrzcielnicę w kształ-cie wazy greckiej stojącej na półkolumnie111 i ambonę z kutym koszykiem z metalu, wykonaną w 1783 r.112. Posadzka kościoła była ułożona z cegły. W prezbiterium stały drewniane stalle113.

106 A. Miłobędzki, Kościół w Bielsku Podlaskim. Z dziejów recepcji francuskiej myśli architektonicznej w Polsce, s. 418–420.107 Tamże, s. 428. 108 BNUW F 4–19262, Acta Ecclesiae Praeposituralis Bielscensis, s. 73: „Ołtarzy pięć: Wielki pod Tytułem Nawiedzenia N. M. Panny, Świętego Mikołaja, S. Antoniego, Pana Jezusa i NMP Różańcowej”.109 BNUW F 4–19262, J. Jaroszewicz, Historyczna wiadomość o kościołach rzymskokatolickich w Bielsku, s. 81: „Ma pięć ołtarzy, z których wielki (Nawiedzenia N. P. Maryi) i dwa poboczne bliższe drzwi wchodowych (po prawej S. Antoni, po lewej Ukrzyżowanie Chrystusa) odznaczają się pięknemi obrazami pędzla Mirysa”. 110 A. Ryszkiewicz, Mirys Augustyn, w: Słownik artystów polskich, t. 5, Warszawa 1993, s. 586: „Ponadto ok. 1783 malował dla Izabeli Branickiej 4 obrazy do kościoła w Bielsku Podlaskim”.111 APB III / I / 1, Inwentarz kościoła parafialnego w Bielsku Podlaskim z 1804 r.: „Chrzcielnica z blachy zielonej w kształcie okrągłym [...]. Naprzeciw chrzcielnicy jest ambona z kraty żelazney wyrobiona”112 A. Miłobędzki, Kościół w Bielsku Podlaskim. Z dziejów recepcji francuskiej myśli architektonicznej w Polsce, s. 418: „ambona nosi datę 1783”.113 APB III / I / 1.


39

W 1804 r. cmentarz przykościelny był jeszcze nieogrodzony. Stała na nim stara, chyląca się ku upadkowi drewniana dzwonnica, na której wisiały trzy dzwony. W wykazie srebrnych naczyń liturgicznych i innych przedmiotów z tego szlachetnego metalu brak koron u obrazów i licz-nych wotów wymienionych w inwentarzu 1695 r. Zostały one przekazane na rzecz Insurekcji Kościuszkowskiej zgodnie z instrukcją biskupa łuckiego Adama Naruszewicza114. W skarbcu kościoła farnego pozostały natomiast srebrne kielichy, relikwiarze, krzyże ołtarzowe, puszki i inne utensylia kościelne115.

W XVIII wieku i wcześniej zmarłych grzebano w zdecydowanej więk-szości na przykościelnym cmentarzu, a co pewien czas, gdy zabrakło już miejsca, kości zmarłych najdawniej przenoszono do wymurowanej w ziemi piwnicy, zwanej „ossarium”. Władze pruskie w 1797 r. nakazały założenie nowych cmentarzy grzebalnych poza miastem. Nowy cmentarz w Bielsku istniał już najpewniej w 1798 r., kiedy to odnotowano pierwszy pochówek na nim. Nie był jednak poświęcony i zdecydowaną większość parafian grze-bano na przykościelnym cmentarzu aż do r. 1802, od kiedy pojawiają się

114 APB VII / CE / 1, Pisma Konsystorza i władz cywilnych do proboszcza bielskiego z lat 1806–1819, s. 69: „Późniejsze zaś i pamięci naszej dosięgające zdarzenia, niemniej są świetne, kiedy całe Duchowieństwo w roku 1794, srebro nawet kościelne złożyło na ołtarzu Ojczyzny”.115 APB III / I / 1: „Srebro. Monstrancja stara i roboty starodawnej z promieniami i koroną, reperacyi potrzebującą, od postumentu aż do promieni sama srebrna z aniołkami, promienie zaś i cyrykuł pozłacane i korona na wierzchu pozłacana, kwiatami włoskimi przyozdobiona. Krzyż srebrny duży z pasyjką srebrną, postument żelazem umocowany, gdzie też wyrażony jest rok 1691 z napisem: Hyacynthus Bolko Canonicus Varsoviensis et Ecclesiae sumptibus fieri curavit. Postea Nicolaum Tomisławski, similibus impensis amplicavit. Tum Anno Domini 1760 Ill. Rev. Dom. Joannes Szyjkowski Scholasticus Luceoriensis Praepositus Bielscensis firmari curavit. Krzyż cum Ligno Vitae, srebrny nie pozłocony. Pacyfikał z drugiej strony relikwie św. Franciszka z Asyżu. Puszka staroświecka [...] z podpisem: Deo Optimo Maximo ad laudem, gloriam et honorem R. D. Hyacynthus Stan. Bolko Praepositus Bielscensis Pixidem hunc argenteum pro Venerabili Sacramento proprio sumptu fieri curavit A. D. 1605 die 20. 7-bris. Puszka nowa okrągła, cała wyzłocona. Sub cuppa kwiaty srebrne. Kielich wielki staroświeckiej roboty, cały wyzłocony z pateną z wierzchu wyzłoconą z takimże herbem i podpisem: Andreas Bolko filio suo Stan. Hyacyntho Pr. B. Anno Domini 1604. Kielich także staroświecki z obrączka, cały wewnątrz i zewnątrz wyzłocony, z takimże herbem i podpisem Andreas Bolko filio suo Stan. Hyacynth. P. Bielscensi A. D. 1604. Kielich staroświecki z herbem nieznanym reparacyi potrzebujący. Kielich nowy. Kielich srebrny wewnątrz wyzłacany z podpisem na postumencie Teodor Matusyk i żony Marty jego fundator z Saków do Matki Najśw. Bolesnej A. D. 1768, z pateną z wierzchu wyzłoconą. Kielich srebrny w kaplicy Pulsowskiej. Kielich srebrny w kaplicy Pulsowskiej. Patena srebrna w kaplicy Pulsowskiej. Turybularz srebrny z łańcuszkiem srebrnym. Łódka cała z postumentem i łyżką srebrną. Łyżka srebrna. Taca mała srebrna. Vasculum srebrne na Oleje święte”.

40


coraz liczniejsze pochówki na „cmentarzu polnym” poza miastem, przy dro-dze wiodącej z Bielska do Bociek116.

W r. 1816 zostały zainstalowane na chórze muzycznym w kościele nowe, czternastogłosowe organy sprowadzone z Warszawy117. Zachował się kon-trakt na budowę tych organów zawarty przez administrującego farną parafią ks. Mikołaja Andruszkiewicza z organmistrzem Dominikiem Pilichowskim zawarty w Warszawie 23 listopada 1815 r.118. Po osiemdziesięciu sześciu latach organy Pilichowskiego były już w tak złym stanie, że uznano, iż nie nadają się do reperacji. Ksiądz proboszcz A. Bilmin zamówił nowe organy u wileńskiego organmistrza Piotra Wojciechowicza, który zbudował je w farze bielskiej w 1902 r. Elementy dawnych organów przeniesione zostały na strych kościoła119.

W rogu, po prawej stronie przykościelnego cmentarza, niedaleko zakrystii i skarbca kościoła, w r. 1851 zbudowana została nowa, muro-wana dzwonnica120. W r. 1912, w okresie, kiedy parafią bielską kierował ks. Jan Nieczyporowicz, położona została w bielskiej świątyni terakotowa posadzka za sumę 2650 rubli121, zdobiąca kościół do dziś. W tym samym

116 APB I / D / 3, Księga zgonów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1795–1803, s. 50: „A. D. 1802. Sepultus in Coemeterio Campestri”117 APB III / I / 2, s. 92: „Organ na chórze o głosach 14, oprócz pedału o trzech miechach, nowy kosztem i staraniem X. Kubeszowskiego Proboszcza Bielskiego i cząstką parafian R. 1816”. Na temat bielskich organów zob.: M. Dorawa, Organy koscioła parafialnego Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Bielsku Podlaskim, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego” 4 (1998), s. 127–131; W. Łyjak, Źródła do dziejów organów województwa podlaskiego, cz. 4, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 6 (2000), s. 245–251; M. Zgliński, Uwagi o prospekcie w kościele parafialnym w Bielsku Podlaskim i o kilku innych organach na terenie województwa podlaskiego, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 6 (2000), s. 273–276.118 APB III / W / 1, Kontrakt na organy z dnia 23 listopada 1815 r.119 Tamże: „Roku 1902 ten organ jako zniszczony przez długie użycie i niemogący się restaurować, rozebrany zupełnie i złożony na suficie kościelnym, a na jego miejsce postawiony organ nowy robiony ze składek dobrowolnych przez parafian Bielskiego Kościoła. Organ ten kosztuje 1500 rubli i jeszcze nie ukończony, brak dwóch głosów. Budował organmistrz z Wilna Piotr Wojciechowicz. Dziekan X. Bilmin, pomimo składek parafian, swoich własnych pieniędzy włożył niemałą kwotę. – Zapisałem to dla pamięci i wiadomości Jan Jancewicz organista”. 120 APB III / I / 3, s. 6b: „Przy kościele [...] na tym cmentarzu dzwonnica murowana, w niej 5 dzwonów różney wielkości, nowo pobudowana, staraniem proboszcza Xiędza Izbickiego y parafian dachówką pokryta”.121 Zachowało się pokwitowanie (APB III / W / 1a): „Wileńskie Biuro Ceramiki Budowlanej G. Piotrowski & P. Wilniewczyc Wilno – ul. Wileńska 23 (Gmach Towarzystwa Dobroczynności). Bielsk 7 czerwca 1913 r. Pokwitowanie. Należność wg Kontraktu z dnia 5 kwietnia 1912 roku, zawartego przez Komitet odnowienia Bielskiego kościoła z naszą firmą na urządzenie posadzki terakotowej –


41

czasie sklepienie świątyni zostało przyozdobione malowidłami o motywach wijących się liści akantu z umieszczonymi w okrągłych medalionach wize-runkami dwunastu Apostołów122.

W czasie pierwszej wojny światowej władze carskiej Rosji rekwirowały dzwony kościelne na armaty dla armii. Tak stało się również z czterema zabytkowymi dzwonami bielskiej fary, zabranymi z dzwonnicy w 1915 r. i nigdy już nieodzyskanymi123. Dopiero w okresie międzywojennym ks. Antoni Beszta-Borowski dzięki składkom parafian, loteriom i kwestom mógł zamówić w 1928 r. dzwon o wadze 150 kilogramów, wykonany w fir-mie odlewniczej Jana Kruszewskiego w Węgrowie. Następne dwa dzwony – większy o wadze 818 kilogramów i drugi 150-kilogramowy – odlane zostały w Stoczni Gdańskiej w r. 1932 i kosztowały 9200 złotych. Wszystkie trzy zostały konsekrowane przez biskupa pińskiego Kazimierza Bukrabę 25 maja 1933 r., w uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego. Największy dzwon otrzymał imię „Zygmunt” i obok imienia miał odlany napis „Błogosławcie narody Boga naszego” (Ps 97, 8). Jego rodzicami chrzestnymi byli: starosta bielski Zelisław Januszkiewicz, i Eliza Gołębiowska, przełożona generalna Zgromadzenia Sióstr Najczystszego Serca NMP. Średni dzwon otrzymał imię „Jan Chrzciciel” i widniał na nim napis: „Dziś, jeśli głos jego usłyszy-cie nie zatwardzajcie serc waszych” (Ps 94, 8). Jego rodzicami chrzestnymi byli: doktor medycyny Jan Tworkowski, i jego żona Zofia z domu Gościcka. Trzeci dzwon otrzymał imię „Antoni”, a jego rodzicami chrzestnymi byli: Władysław Mirowski i Pelagia Roszkowska. Dzwony zawieszone zostały

w sumie ogólnej rb. 2650 – otrzymaliśmy”. Firma ta była reprezentantem Warszawskiego Towarzystwa fabryki terakoty w Marywilu Spółka Akcyjna.122 APB III / I (1939), Inwentarz kościoła parafialnego w Bielsku Podlaskim z 7 lutego 1939 r.: „Malowidła we kościele, przedstawiające na sklepieniu 12 Apostołów i inne dekoracje [...] wykonane w roku 1912”. Niestety nigdzie nie ma wzmianek o autorze tych malowideł. Najprawdopodobniej był to wileński malarz Józef Bałzukiewicz. Konserwacji tych malowideł dokonywała bowiem Łucja Bałzukiewiczówna z Wilna w 1939 r. i w 1947 r., która była córką Wincentego, natomiast Józef zmarły w 1915 r. był jej starszym bratem. Miała jeszcze jednego brata, Bolesława; por. M. Romański, Bałzukiewicz (Bałzukiewiczówna) Łucja (1887–1976), w: Słownik biograficzny miasta Lublina, red. T. Radzik, J. Skarbek, A. A. Witusik, Lublin 1993, s. 19–20; J. Derwojed, Bałzukiewicz Józef, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. 1, Wrocław 1971, s. 81.123 APB III / I (1939), s. 32: „Dzwonnica posiadała 4 dzwony, które w roku 1915 podczas wojny europejskiej Rosjanie wywieźli do Rosji”.

42


na dzwonnicy 10 września. Pierwszy raz zadzwoniły po nieszporach, podczas uroczystej procesji na zakończenie czterdziestogodzinnego nabożeństwa124.

W 1937 r. artysta malarz Antoni Gawiński125 wykonał trzy duże obrazy do naw bocznych kościoła farnego, przedstawiające Serce Jezusowe, św. Józefa i św. Teresę od Dzieciątka Jezus126. Wybuch drugiej wojny światowej przerwał prace malarskie prowadzone przez ekipę malarzy z Wilna przy konserwacji malowideł na sklepieniach świątyni. Prace przy sklepieniu nawy głównej zostały ukończone, natomiast sklepień naw bocznych nie zdążono odrestaurować. Była w tej ekipie pani Łucja Bałzukiewiczówna.

Kościół parafialny stosunkowo dobrze przetrwał bombardowania Bielska przez samoloty niemieckie we wrześniu 1939 r. oraz okres okupacji sowiec-kiej i niemieckiej. Dopiero w ostatnich dniach lipca 1944 r. ostrzał z dział sowieckich skierowany na Bielsk Podlaski spowodował znaczne uszkodzenia i straty także w bielskich świątyniach: obu katolickich i jednej prawosław-nej127. Zniszczenia te, jak relacjonuje ks. Michał Sokołowski w liście z dnia 6 września 1944 r. do wikariusza generalnego diecezji pińskiej, ks. kan. Edwarda Juniewicza, w krótkim czasie zostały naprawione: „Dzięki Bogu udało się całkowicie nakryć oba dachy kościołów w pierwszym tygodniu sierpnia. Kościół parafialny już wykończony, jeszcze tylko szklarz przycina szkło, reperuje szyby, mocno poharatane w kilku oknach, tak że na odpust do 7 września już wszystko będzie gotowe [...]. W przyszłym tygodniu mura-rze przystąpią do reperacji uszkodzonego muru w kościele pokarmelickim i muru ogrodzeniowego. Wszystek materiał udało się zdobyć”128. Nie udało się tylko dokonać konserwacji uszkodzonego przez wybuch pocisku ołtarza

124 Tamże, s. 32b – 33.125 T. Czarnecka-Durnatt, Gawiński Antoni, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. 2, Wrocław 1975, s. 287–289.126 APB III / I (1939), s. 8: „Oprócz tych obrazów są umieszczone w bocznych nawach następujące: Serca Jezusowego ładny, św. Józefa, św. Teresy od Dzieciątka Jezus, namalowany w roku 1937 przez artystę malarza Antoniego Gawińskiego z Warszawy”.127 Kościół parafialny i kościół pokarmelicki oraz cerkiew Przeczystej przy ul. Jagiellońskiej; por. ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. List ks. M. Sokołowskiego do ks. Edwarda Juniewicza, wikariusza generalnego diecezji pińskiej z 6 września 1944 r.: „Trzy pociski ugodziły w kościół parafialny i dwa w pokarmelicki. Szkody w kościele parafialnym: zerwana dachówka w połowie, dziura w murze na wylot, ze zrujnowanym ołtarzem św. Mikołaja i szczerba w murze kościoła pokarmelickiego, uszkodzony dach, wyrwane okna z jednej strony i wyszczerbiony mur w dwóch miejscach częściowo”.128 Tamże.


43

i obrazu św. Mikołaja. Stało się to dopiero w 1947 r. Konserwacji dokonała repatriantka z Wilna Łucja Bałzukiewiczówna na prośbę ks. Bronisława Kiełbassy, ówczesnego proboszcza bielskiego129.

Staraniem tego proboszcza ściany bielskiej świątyni pokryte zostały poli-chromią z postaciami świętych polskich. Projektantem i wykonawcą tej poli-chromii był artysta malarz Józef Łotowski z Białegostoku130. Z Częstochowy została sprowadzona figura Niepokalanej oraz figury Serca Jezusowego i św. Antoniego Padewskiego131. W 1965 r. siostry sybiraczki, córki sędziego Gębarskiego, ufundowały i ofiarowały kościołowi farnemu w Bielsku kopię wizerunku Matki Bożej Częstochowskiej132.

Fachowa konserwacja wszystkich obrazów z kościoła farnego w Bielsku Podlaskim została dokonana w latach 1995–2002 staraniem ks. Ludwika Olszewskiego, przez Pawła Sadleja133, Franciszka Kędziorę, Krzysztofa Staweckiego134 oraz Krzysztofa Millera135. Konserwacji złotniczej podane zostały też: srebrny krzyż ołtarzowy136, relikwiarz z drzewem krzyża świę-tego i inne naczynia liturgiczne.

Swoistym dopingiem do prowadzenia tak wielu prac konserwatorskich w bielskiej farze było zbliżające się 200-lecie konsekracji kościoła, a także starania o wyjednanie tytułu bazyliki mniejszej dla tej świątyni. Na prośby duchowieństwa i katolików świeckich z dekanatu bielskiego z ks. Ludwikiem Olszewskim na czele biskup drohiczyński Antoni Dydycz podjął starania

129 Na odwrocie płótna obrazu św. Mikołaja widnieje zapis artystki dokonującej konserwacji: „Odnowiony przez: Łucja Bałzukiewiczówna 1947”.130 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo proboszcza bielskiego ks. B. Kiełassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 1 września 1960 r.131 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 17 stycznia 1952 r.132 APB, Skrócona dokumentacja konserwacji obrazu Matki Bożej Częstochowskiej.133 APB, Dokumentacja konserwacji obrazów: Nawiedzenia św. Elżbiety, Ukrzyżowania, św. Mikołaja, Matki Bożej Różańcowej, Matki Bożej z Dzieciątkiem i św. Rozalii. Obrazy Nawiedzenia, Matki Bożej Różańcowej i św. Mikołaja konserwował wraz z mgr. Pawłem Sadlejem mgr Franciszek Kędziora.134 APB, Dokumentacja konserwacji obrazu Ukrzyżowanie z r. 1622. Konserwację przeprowadził mgr Krzysztof Stawecki.135 APB, Dokumentacja konserwacji obrazu św. Antoniego Padewskiego. Konserwację przeprowadził mgr Krzysztof Miller.136 APB, Dokumentacja renowacji złotniczej srebrnego krzyża ołtarzowego (pacyfikału) z XVII wieku. Renowację wykonali: mgr Krzysztof Lesiak, mgr Janusz Mróz i dr Sławomir Szafarzyński.

44


o uzyskanie tego tytułu. Zgodnie z procedurą obowiązującą w takich przy-padkach – po dokładnym zapoznaniu się z historią parafii i kościoła far-nego w Bielsku, a także rolą, jaką ta świątynia i jej proboszczowie odegrali w dziejach Kościoła i Ojczyzny – ksiądz biskup wystosował odpowiednie pismo do Konferencji Episkopatu Polski na ręce jej przewodniczącego, kar-dynała Józefa Glempa, Prymasa Polski137. Kościół stał się bazyliką mniejszą 28 sierpnia 1996 r.

137 ADDK VII / Ex /A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1989–2001. Pismo biskupa drohiczyńskiego Antoniego Dydycza do Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski kardynała Józefa Glempa, Prymasa Polski, z 7 lutego 1996 r.


45

1. Przywilej wielkiego księcia litewskiego Witolda na wójtostwo w Bielsku z 2 I 1430 r. (BPAN, Kraków, dokument pergaminowy nr 31)

46


2. Aleksander Jagiellończyk, wielki książę litewski i król Polski. Jeden z najstarszych dobrodziejów kościoła bielskiego. (Drzeworyt ze Statutu Jana Łaskiego z 1506 r.)

4. Pieczęć Aleksandra Jagiellończyka, wielkiego księcia litewskiego. Podobna wisiała na dokumentach dla kościoła w Bielsku z 1492 i 1493 r.(BCz, pergamin Muzeum Narodowego nr 48)

3. Biskup łucki i wileński Paweł Holszański, zm. 1555 r. (Portret z galerii w pałacu arcybiskupim w Wilnie)


47

5. Opis budynku i inwentarza kościelnego z czasów bpa Stefana Rupniewskiego z 1723 r. (Fragment: ADS D 152, s. 60)

48


6. Opis drugiego kościoła w Bielsku z 1662 r. (ADS D 149, s. 3)


49

6. Opis drugiego kościoła w Bielsku z 1662 r. (ADS D 149, s. 3)

50


7. Kopia dokumentu konsekracji trzeciego kościoła z 1688 r. oraz konsekracji kaplicy w Pulszach z 1613 r. (ADS D 152, s. 53–54)


51

7. Kopia dokumentu konsekracji trzeciego kościoła z 1688 r. oraz konsekracji kaplicy w Pulszach z 1613 r. (ADS D 152, s. 53–54)

52


8. Inwentarz wyposażenia trzeciego kościoła z 16 IX 1695 r. (Fragment: ADS D 155, s. 51)


53

9. Izabela z Poniatowskich Branicka, zm. 1808 r. (Portret ze zbiorów Muzeum Pałacu w Wilanowie)

54


10. Rzut fundamentów kościoła Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim


55

11. Wnętrze kościoła Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 30. XX w. (APB XIV / Fot)

56


12. Jedne z pierwszych zapisów o pochówkach zmarłych na nowym cmentarzu za miastem, ze stycznia 1802 r. (APB I / D / 3, s. 46–47)


57

12. Jedne z pierwszych zapisów o pochówkach zmarłych na nowym cmentarzu za miastem, ze stycznia 1802 r. (APB I / D / 3, s. 46–47)

58


13. Kaplica cmentarna z 1859 r. (Archiwum parafialne)

14. Polichromia na sklepieniu świątyni z 12 Apostołami, r. 1912 (Archiwum parafialne)


59

15. Druga strona sklepienia (Archiwum parafialne)

16. Posadzka z 1912 r. (Archiwum parafialne)

60


17a. Zniszczenia w kościele wskutek działań wojennych w lipcu 1944 r (APB XIV / Fot / 5).


61

17b. Zniszczenia w kościele wskutek działań wojennych w lipcu 1944 r (APB XIV / Fot / 5).

62


18a. Jubileusz 200-lecia konsekracji kościoła. Ogłoszenie decyzji papieża Jana Pawła II o przyznaniu tytułu bazyliki mniejszej (Archiwum parafialne)

18b. Jubileusz 200-lecia konsekracji kościoła. Ogłoszenie decyzji papieża Jana Pawła II o przyznaniu tytułu bazyliki mniejszej (Archiwum parafialne)


63

19. Wnętrze bazyliki (Archiwum parafialne)

65

2.Szkoła, szpital parafialny, bractwa i stowarzyszenia religijne

Parafia jako wspólnota wspólnot rozwija się i jednoczy, między innymi, przez bractwa i stowarzyszenia religijne, a także przez szkoły para-fialne oraz przytułki dla biednych i chorych, zwane niegdyś szpita-

lami parafialnymi. W bielskiej parafii farnej odegrały one znaczącą rolę nie tylko religijną, lecz także oświatową i społeczną.

2.1. Szkoła parafialna

Pierwsze wzmianki źródłowe o szkole parafialnej w Bielsku pochodzą z 1492 r. Musiała ona istnieć znacznie wcześniej, zapewne od fundacji i erek-cji pierwszej parafialnej świątyni, skoro Aleksander Jagiellończyk w doku-mencie odnowionej fundacji potwierdza między innymi prawo własno-ści parafii bielskiej do placów, na których znajdują się od dawna budynki: kościoła, plebanii, wikariatów i szkoły138. Zatem około 600 lat temu rodziło się bielskie szkolnictwo w postaci szkoły parafialnej i trwało nieprzerwanie w tej postaci ponad 430 lat do pierwszej ćwierci XIX wieku.

Pierwszym znanym z imienia nauczycielem szkółki parafialnej w Bielsku był szlachcic Jakub z Koców w parafii Winna. Występował on w aktach

138 ADS D 152, s. 37: „In primis aream in qua sitta est Ecclesia cum coemeterio, schola et domibus vicariorum, et aliam aream ubi est curia plebanialis […], sicut fuit ex antiquo”.

66

Dzieje parafii katolickiej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i Św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim

Konsystorza Janowskiego 20 października 1517 r.139. Posiadał odpowiednie ku temu przygotowanie, gdyż kształcił się na Uniwersytecie w Krakowie, na który zapisał się 24 listopada 1512 r.140.

W dokumencie wystawionym przez biskupa łuckiego Pawła Algimunta Holszańskiego w Wilnie, w poniedziałek po uroczystości świętego Marka Ewangelisty, w 1535 r., erygującym ufundowaną przez królową Bonę pre-pozyturę bielską, są wzmianki o nauczycielu i uczniach szkoły parafialnej w Bielsku141. Zostały mianowicie ustalone dochody nauczyciela na półtorej kopy groszy i dziesięcinę od szlachty: Popławskich i Jeszków142. Nauczyciel został zobowiązany do czynnego uczestnictwa w śpiewaniu jutrzni, a także nieszporów i komplety (kapłańskiej modlitwy wieczornej) wraz z mansjona-rzami, według formularza o Niepokalanym Poczęciu NMP143. Uczniowie mieli obowiązek śpiewania podczas mszy funduszowych, odprawia-nych w intencji fundatorów kościoła, królów polskich i wielkich książąt litewskich144.

W księgach Konsystorza Janowskiego diecezji łuckiej napotykamy sze-reg nazwisk nauczycieli bielskiej szkoły parafialnej, poświadczających ciągłe jej funkcjonowanie. Wzmiankowani są: „Rektor szkoły – Jakub z Niwina” w 1544 r.145, Maciej bakałarz bielski w 1555 r.146, „Nauczyciel Sztuk

139 ADS D 1, s. 93: „Discretum Jacobum de Cocze protunc ministrum scholie de Byelsko”.140 Metryka czyli album Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509–1551, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, R. Grzesik, Warszawa 2010, s. 40: „Jacobus Mathie de Kocze dioecesis Janovienssi, 24 Novembris. Gr. 1 solvit”.141 ADS D 152, s. 44–46.142 Tamże, s. 46: „Magister scholae unam sexagenam cum media etiam ultra reditus et decimas quas illi pendunt Nobiles Popławscy, Jeszkowie”.143 Tamże: „Qui cum eis Mansionariis de Assumptione BVM matutinas missasquae ac Requiem feria qualibet sexta et vesperes de Beata Virgine Maria per semel alium singulis diebus cantare debebit oblationesque in Ecclesia Vicepraepositus et Mansionarii cum Magistro scholae ex aequo tollent”. 144 Tamże, s. 46: „Feria qualibet sexta Requiem pro defunctis Illustrissimis Praedecessoribus Serenissimi Domini Sigismundi Dei Gratia Regis Poloniae, Serenissimae Reginalis Majestatis Praedecessoribus Regibus et Ducibus per scholares cantare sint sub poena excommunicationis adstricti”.145 ADS D 3, Acta officii Janoviensis pontificatu Georgii Falczewski episcopi Luceoriensis, praesidente officio Georgio Albino, ex annis 1543–1544, s. 166: „A. D. 1544. Rector scholae in Bielsko Nobilis Jacobus de Nivino”. 146 NAHB F 1708, O. 1, nr 2, s. 26.

2. Szkoła, szpital parafialny, bractwa i stowarzyszenia religijne

67

Wyzwolonych – Kasper” w 1560 r.147, „Bakałarz Suchodolski” w 1673 r.148, „Rektor szkoły bielskiej – Stanisław Wojeński” w 1684 r.149, „Bakałarz biel-ski – Antoni Chrząstowski” w 1713 r.150, „Dyrektor Szkoły Parafialnej – Antoni Malinowski” w latach 1799 – 1800151, „Nauczyciel dzieci – Ignacy Wierzewski” w 1801 r.152, „Nauczyciel – Ludwik Waszkiewicz” w 1820 r.153. O szkole parafialnej w Bielsku, o nauczycielach i uczniach dowiadujemy się ponadto z szeregu wzmianek. W skład grona nauczycielskiego wchodzili: rektor szkoły, zwany też prefektem, bakałarz i kantor. Niekiedy tylko rek-tor i kantor154. Nieco wiadomości dotyczących szkoły w Bielsku pocho-dzi od Józefa Jaroszewicza. Pisze on między innymi: „Szkółka przy Farze może jednocześnie z erekcją kościoła była zaprowadzona [...]. W roku 1706 nauczyciel, który wówczas był razem i organistą, pobierał co roku z docho-dów kościelnych ówczesnych złotych 80. W roku 1769 stanęła na rogu dzie-dzińca nowa Szkółka, ze starego probostwa przerobiona, w której mieścił

147 ADS D 10, Acta officii Janoviensis pontificatu Joannis Andruszewicz episcopi Luceoriensis, praesidente officio Jacobo Płoński praeposito Janoviensi, plebano in Suchożebry, ex annis 1556–1560, s. 113: „Venerabilis Dominus Gaspar a Bielsko artium liberalium magister”.148 ASK, sygn. 70, s. 377.149 APB I / B / 1, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1679–1711, s. 25: „Stanislaus Wojeński Rector Scholae Bielscensis”.150 ADS D 46, Acta consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Alexandri Wyhowski episcopi Luceoriensis et Brestensis ex annis 1709 et 1713, s. 385: „Antonius Chrząszczewski Bacalaureus Bielscensis”. 151 APB I / B / 6, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1789–1804, s. 113, nr 120: świadek przy chrzcie Heleny, córki Macieja i Ewy z Zimnochów Popławskich ze Skrzypek, „Die 4 Augusti A. D. 1799 levavit a Sacro Fonte Antonius Malinowski Director Scholae Parochialis Bielscensis”; s. 127, nr 89: „A. D. 1800 [...] Patrini fuere Nobilis Antonius Malinowski Directorus Scholae Parochialis Bielscensis cum Nobili Kristina Semikolanowa”.152 Tamże, s. 130, nr 11: „A. D. 1801 Podbiele 29 Januarius [...] Levantibus e Sacro Fonte: Ignatio Wierzewski Praeceptore liberorum cum N. Theresia Otocka”. 153 APB III / I / 2, s. 94: „Szkoła Parafialna utrzymuje się i dom jest przez Rząd Pruski wybudowany murowany, lecz wzięty na lazaret a jedna stancyjka pozostała, w której uczy nauczyciel ur. Ludwik Waszkiewicz, posiada język polski, łaciński, niemiecki, ruski, których to obiektów uczy dzieci, a których jest 35, i z tego się utrzymuje nauczyciel, a stancye Kwaternicza Komissia daje. Którego to nauczyciela wyznaczyło Gimnazjum Białostockie”.154 J. Kurczewski, Biskupstwo Wileńskie, Wilno 1912, s. 315: „Bielsk. Szkółka bielska wspomniana w dokumencie konfirmacyjnym kr. Aleksandra Jagiellończyka z dnia 24 grudnia 1492 roku. Wizyta z roku 1662 wymienia rektora szkoły i kantora, czyli przełożonego śpiewaków, oddzielnie”; por. ADS D 46, s. 385: „A. D. 1713. Bacalaureus bielscensis”; BNUW F 4–19262, Ordinatio Cleri et Ministrorum Publicorumque ac Privatorum penes Ecclesiam Praeposituralem Bielscensem (1692 r.), s. 8: „Munera Praefecti Scholae. Cantui Ecclesiastico omnibus suffragari, pueros disciplinae suae comissos in scientia, pietate ac bonis moribus erudire, ilisquae insinuare quae ad abeundas rite Ceremonias Ecclesiasticas pertinent”.

68


się Nauczyciel i Nauczycielka i osobne były izby dla chłopców i dziewcząt. Szkółka ta utrzymywała się do naszych czasów i zakryta została po zapro-wadzeniu osobnej szkoły parafialnej o dwóch początkowych klasach i dwóch nauczycielach, pod wiedzą władzy edukacyjnej. Mieści się ona w domu jesz-cze za rządu pruskiego dla szkoły miejskiej wymurowanym. Na placu dziś przez tę szkołę zajętym był dawniej szpital XX. Karmelitów”155.

W 1790 r. Aleksander Bogusz, regent ziemi bielskiej, ustanowił fundusz na utworzenie szkoły wyżej zorganizowanej, wraz z internatem, zwanym „alumnatem”. Oddał tę szkołę i internat pod opiekę ojców karmelitów biel-skich156. Ze względu na likwidację klasztoru karmelickiego przez zaborczy rząd pruski i przejęcie funduszu, szkoła ta przestała funkcjonować.

Polska Macierz Szkolna, założona w 1905 r. w Warszawie przez Henryka Sienkiewicza, Jana Gralewskiego, Antoniego Osuchowskiego i Ignacego Chrzanowskiego, podjęła dzieło przywracania szkolnictwa pol-skiego. Zlikwidowana przez rząd carskiej Rosji w 1907 r. i reaktywo-wana w 1916 r.157 przyczyniła się do wskrzeszenia także i w Bielsku nie tylko polskich ochronek, szkoły powszechnej, ale także polskiego gimna-zjum, przy bardzo aktywnym udziale katolickiego duchowieństwa i oby-wateli ziemskich158. Jakkolwiek wkrótce przekształciły się one w szkoły państwowe, to jednak Kościołowi zawdzięczają swoje odrodzenie i powsta-nie. W Archiwum Diecezjalnym w Drohiczynie zachował się list ks. dok-tora Bronisława Zaleskiego do ks. Antoniego Nowickiego, proboszcza w Domanowie, założyciela tamtejszego koła Polskiej Macierzy Szkolnej. To pismo jest niejako metryką narodzin gimnazjum polskiego w Bielsku Podlaskim159: „Czcigodny Księże Proboszczu! W dniu 7 listopada [1918 r.] odbyło się zebranie duchowieństwa i obywatelstwa w Osmoli. Postanowiono natychmiast przystąpić do założenia gimnazjum w Bielsku. W tym celu wybrano Komitet Szkolny, który ma to gimnazjum zorganizować. Do komi-

155 BNUW F 4–19262, J. Jaroszewicz, Historyczna wiadomość o kościołach rzymskokatolickich w Bielsku, s. 82.156 D. Teofilewicz, Działalność Komisji Edukacji Narodowej w Województwie Podlaskim, Warszawa 1971, s. 150; por. „Dziennik Handlowy”, nr 10-11, 1790 r., s. 754–755.157 Macierz Szkolna, WEP, t. 6, s. 752. 158 APDm V / X / 1, Dokumenty dotyczące Polskiej Macierzy Szkolnej, s. 1; Wspomnieniem pisane. Pamiętnik Gimnazjum i liceum im. Tadeusza Kościuszki w Bielsku Podlaskim, red. J. Domański, Z. Romaniuk, Bielsk Podlaski 2003, s. 148–149.159 APD V / X / 1, s. 1.


69

tetu, złożonego z 12 członków, należą między innymi: Ks. Dziekan160, ja161, ksiądz z Łubina162, ks. Warpechowski163, hrabia Ciecierski164, hrabina Jezierska165, doktor Hryniewicki, pan Demjan166, pan Artur Gartkiewicz167. Komitet Szkolny przystąpił już do pracy. Prezesem jest hrabina Jezierska, skarbnikiem ks. Dziekan. Mnie naznaczono dyrektorem przyszłej szkoły i mam obowiązek wyszukać nauczycieli. Ks. Warpechowski już obstalo-wał sto ławek, inni mają inne prace. Zebranie Ogólne i Komitet Szkolny, wybrany przez to zebranie, postanowił zwrócić się do ofiarności duchowień-stwa, obywatelstwa i ludzi, gdyż potrzeba będzie około 40 tysięcy na zor-ganizowanie szkoły. W tym celu Komitet Szkolny i Zebranie Ogólne upo-ważniły, a zarazem zwracają się z gorącą prośbą do Czcigodnych Księży Proboszczów o zarządzenie składek w swoich parafiach. W takim razie, aby osiągnąć jak najwięcej pieniędzy, najstosowniej byłoby w najbliższą niedzielę objaśnić parafian i zachęcić ich w słowach gorących do składek po wsiach. Zebrane kwoty, jak też wszystkie listy składkowe, należy odesłać do skarb-nika Komitetu Szkolnego, ks. dziekana Zalewskiego. Konieczną jest rze-czą zwrócenie się Ks. Proboszcza do obywatelstwa i inteligencji w swojej parafii, w celu skłonienia ich do znaczniejszych ofiar. Projektuje się otwo-rzyć klasę wstępną, pierwszą i drugą, a gdyby się zgłosiła odpowiednia ilość kandydatów – to trzecią i czwartą. Szkoła się rozpocznie po nowym roku 1919, w styczniu, tj. na początku tego miesiąca. W grudniu będą przyjmo-wane podania od rodziców, a przed świętami Bożego Narodzenia odbędą się egzamina. Ponieważ już niewiele czasu zostało do rozpoczęcia szkoły, przeto uprasza się o jak najszybsze przeprowadzenie składek. O dokładnym terminie przyjmowania próśb i o egzaminach nastąpi specjalne zawiado-mienie od Komitetu Szkolnego. Liczę na gorące poparcie tej nagłej społecz-nej sprawy ze strony Czcigodnego Księdza Proboszcza. Pozostaję z głębo-kim poważaniem. W imieniu Komitetu Szkolnego ks. Bronisław Zaleski”. Wielowiekowa działalność Kościoła na polu edukacji i oświaty zaowocowała

160 Ks. Feliks Zalewski (1881–1946) dziekan brański, od 1920 r. proboszcz w Topczewie.161 Ks. dr Franciszek Bronisław Zaleski (1881–1946).162 Ks. Wincenty Ryży (1888–1931), proboszcz w Łubinie w latach 1915–1931.163 Ks. Jan Warpechowski (1879–1946), proboszcz w Boćkach w latach 1909–1946.164 Hrabia Stefan Ciecierski (1861–1935) z Ostrożan.165 Hrabina Wanda Jezierska, właścicielka dóbr w Pobikrach (zm. 1921).166 Teofil Demian (zm. 1927) z Oleksina.167 Artur Gartkiewicz z majątku Dobromil.

70


w Bielsku także i w XX wieku powstaniem pierwszego polskiego gimna-zjum, a nieco później również żeńskiego gimnazjum krawieckiego prowa-dzonego w Bielsku przez siostry sercanki.

2.2. Szpital parafialny

Pierwsze wzmianki o przytułku dla ludzi chorych i starych w Bielsku Podlaskim, zwanym szpitalem parafialnym, pochodzą z początku XVI wieku. Król Zygmunt I ustanowił w bielskiej parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w r. 1506 fundusz dla szpitala i kaplicy przy nim pod wezwaniem św. Marcina. Zapis mówił o prawie szpitala do dochodów z funkcjonowania młyna wodnego nad rzeką Białą, zwanego Kiszczyno, a także do gruntów rolnych w postaci jednej włóki ziemi, zwanej Wachowszczyzną. Proboszcz szpitalny na administrowanie domem i utrzymanie kaplicy miał otrzymywać dwie kopy groszy z bielskich karczem królewskich, a drugie dwie z docho-dów młyna Kiszczyno168. Dla wsparcia szpitala parafialnego w Bielsku i powiększenia przez nowych ofiarodawców jego funduszów biskup gardeń-ski Zachariasz, legat papieski a latere169, a jednocześnie nuncjusz apostol-ski w Polsce i w Wielkim Księstwie Litewskim, na usilne prośby probosz-

168 ADS D 152, s. 52: „Sigismundus Primus olim Poloniae Rex et Magnus Lithuaniae Dux. Inter coetera quae ingenti quo plurium flagrabat praefatis studio sanctae instituit Molendinum unum in fluvio Biała ad oppidum Bielsko, Luceoriensis Dioecesis situm. Nec non unum iugerum Wachnowszczyzna nuncupata in quodam teritorio eiusque Dioecesis Domus Pauperum in dicto oppido tunc primum fundatae, ut ex eorum fructibus, reditibusque et proventus Miserabiles Personas ad Domum ipsam pro tempore admissa sustentarentur, ac insuper uni sacerdoti qui singulis hebdomadibus quatuor Missas in capella sub invocatione Sancti Martini in dicta Domo instituta celebrare et pauperum curam gerere et administrationis per eum factae, rationem coram pro tempore existente Rectore seu Praeposito Ecclesiae Parochialis et duabus consulibus ac modo ii catholicam fidem profiterentur. Vice Regente dicti oppidi Bielsko quotannis sub festum Nativitatis reddere teneretur”; por. BNUW F 4–19262, J. Jaroszewicz, Historyczna wiadomość o kościołach rzymskokatolickich w Bielsku, s. 83: „Idąc z rynku, po prawej stronie Litewskiej ulicy, nad strumykiem Sered, wypływającym z księżych sadzawek, był niegdyś Szpital ubogich z kaplicą S. Marcina [...]. Szpital fundował Zygmunt I, a zatem po roku 1506, że z nim połączona była kaplica S. Marcina, że oprócz ofiar dobrowolnych fundusz szpitala oparty był na młynie wodnym na rzece Biała, zwanym Kiszczyn i gruntach zwanych Wachnowszczyzna i że na koniec administrator Szpitala pobierał za posługi swoje 2 kopy groszy litewskich z karczem królewskich w Bielsku, a drugie 2 kopy z dochodu młyna szpitalnego”. 169 J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 1997, s. 565: „Legati a latere – nazwa nuncjuszów wybranych z grona kardynałów”.


71

cza bielskiego księdza Marcina z Dusznik, kanonika wileńskiego, wyjednał u papieża możliwość zyskiwania odpustów dziesięciu lat i tyluż kwadra-gen170 przez każdego, kto złoży ofiary na odrestaurowanie budynku szpi-talnego lub wesprze ubogich szpitalnych. Odpust ten można było zyskać w Wielki Czwartek, w drugi dzień Zielonych Świąt, w uroczystość św. Jana Chrzciciela i św. Michała Archanioła. Dokument w tej sprawie sporządził nuncjusz apostolski w Wilnie 6 lutego 1521 r.171.

W księgach Konsystorza Janowskiego napotykamy wzmianki o „pro-boszczach szpitalnych” przy kościele św. Marcina w Bielsku: księdzu Kasprze, zmarłym w 1565 r., i jego następcy – ks. Janie Pikarskim172. Król Zygmunt August w trosce o to, by szpital był dobrze administrowany, a sumy zapi-sane na jego utrzymanie nie zostały przeznaczone na inne cele, postanowił, że odtąd każdorazowo odpowiedzialnym za administrowanie domem ubo-gich w parafii bielskiej będzie wiceprepozyt kościoła farnego173. Fundację

170 Kwadragena to czterdzieści dni. Dziesięć kwadragen to czterysta dni odpustu, czyli darowania pokuty za grzechy na spowiedzi wyznane, za które w pierwszych wiekach chrześcijaństwa przez tyle dni trzeba było publicznie pokutować.171 BNUW F 4–19262, Munimenta Hospitalis, s. 240: „Zacharias Dei et Apostolicae Sedis Gratia Episcopus Gardiensis Sanctissimi in Christo Patris et Domini Nostri Domini Leonis divina providentia papae decimi Praelatus domesticus, Referendarius, secretarius, ac per Universum Regnum Poloniae et Magnum Ducatum Lithuaniae, omnesquae et singulas terras, mediate et immediate, et alias quaelibet eidem Regno et Ducatui subiectas, cum omnimoda Legati de latere, et maioris Poenitentiarii de Urbe, potestate Nuntius et Orator [...]. Cum itaque dilectus nobis in Christo Martinus Artium Doctor, Canonicus Vilnensis, nobis supplicavit quatenus Hospitali Fraternitatem Pauperum sancti Martini, per eum in Bielsko Dioecesis Luceoriensis condendo ut in Festivitatibus Sanctorum, Martini, Coena Domini, Feria Secunda Pentecostes, Joannis Baptistae et Angelorum Sancti Michaelis, indulgentias decem Annorum et totidem Quadragenas quibuscumque Christi fidelibus manus adiutrices pro instauratione ipsius Hospitalis et pauperum sustentatione porrigentibus, concedere digneremur. Vis itaque huius modi Supplicationibus inclinati, omnibus et singulis Christi fidelibus praedictis manus adiutrices pro instauratione et sustentatione Pauperum ipsius Hospitals porrigentibus in eiusdem quinque festivitatibus Decem Annos et totidem Quadragenas, de vera Indulgentia perpetuis temporibus Auctoritate Apostolica Nobis comissa, et qua fungimur in hac parte, tenore praesentium licentiam et facultatem concedimus et impertimur. […]. Datum Vilnae sub Anno a nativitate Domini Millesimo quingentesimo vigesimo primo, Die Sexta mensis Februarii. Pontificatus Praesenti Sanctissimi Domini Nostri Leonis Papae Decimi, Anno Octavo”.172 ADS D 12, Acta officii Janoviensis pontificatu Joannis Andruszewicz episcopi Luceoriensis, praesidente officio Nicolao Kołaczkowski canonico, vicario et officiali generali Luceoriensi, curiae episcopalis cancellario, ex annis 1564–1565, s. 64b: „A. D. 1565. Morte immmediati antecessoris, olim plebani hospitalis Gaspari [...], Rev. Joannes Pikarski in Bielsko, plebanus Ecclesiae Hospitalis s. Martini”. 173 BNUW F 4–19262, Munimenta Hospitalis, s. 242: „Postmodum vero recollendae memoriae Sigismundus Augustus etiam Poloniae Rex, et Lithuaniae Dux [...] concessit ut iam tunc deinceps, tam

72


szpitalną króla Zygmunta I uzupełnioną przez króla Zygmunta Augusta zatwierdził kanonicznie 11 grudnia 1575 r. legat papieski, biskup Montis Regalis Wincenty, nuncjusz apostolski w okresie panowania króla Henryka Walezego174. W trosce o należyte duszpasterstwo nad ludźmi biednym i cho-rymi przebywającymi w szpitalu oraz jak najlepsze administrowanie budyn-kami i majątkiem, w które szpital został uposażony, nuncjusz zobowiązał wiceprepozyta bielskiej prepozytury do stałej rezydencji, do odprawiania w kaplicy szpitalnej czterech Mszy w każdym tygodniu, na które stypen-dia zawarte były w przyznanych wiceproboszczowi czterech kopach groszy. Zezwalał też użyć czwartej ich części na własne potrzeby wiceproboszcza, jeśli na godziwe utrzymanie ubogich szpitalnych będzie dostateczna ilość środków, także z małych ofiar pieniężnych składanych okazjonalnie na szpi-tal i darów ołtarza w kaplicy, w postaci owoców lub zwierząt175. Większe ofiary i sumy należne biednym z mocy fundacji, jak i plony z ziemi oraz reszta dochodów z młyna miały być przeznaczone na biednych szpital-nych. Wiceprepozyt, obejmując opiekę nad szpitalem, winien złożyć przy-sięgę na ręce prepozyta, zastępcy burmistrza i radnych, o ile wiceburmistrz i radni będą katolikami176. Był zobowiązany do prowadzenia księgi inwen-tarzowej oraz corocznego składania przed tą komisją sprawozdania z admi-nistrowania szpitalem i jego funduszami. Gdyby na skutek jego niedbalstwa

Domus pauperum, quam bonorum illi atttributorum huiusmodi administratio, cura, et gubernium, tunc et pro tempore existenti Vicepraeposito dictae Ecclesiae in perpetuum committeretur”. 174 Tamże, s. 241: „Vincentius Dei et Apostolicae Sedis Gratia Episcopus Montis Regalis ad Serenissimum Principem Henricum Poloniae Regem, omniaque loca dicto Regi quomodolibet subiecta Sanctissimi Domini Nostri, cum potestate Legati de latere Nuntius, ad perpetuam rei memoriam”.175 Tamże, s. 243–244: „Praeterea quatuor Missas ante dictas, singulis qvibusque hebdomadis per se vel etiam alium Praesbyterum perpetuo celebrandi onus, cum quatuor tamen sexagenarum stipe, ad id constituta imponimus. Quoniam vero mercenarius dignus est mercede sua, ipsi vicepraeposito ultra antedictarum quatuor saxegenarum, elemosinam concedimus etiam ut si ad decentem Pauperum sustentationem nihil desit oblationes quae tum in parva pecuniae quantitate, tum in frumento, cera et animalibus ad ipsius Capellae altare fieri solent, quartam partem dumtaxat in suos privatos usus convertere potest”.176 Tamże, s. 244: „Ac in primis ipsum quecunque vicepraepositum, antequam in aliquo istorum se immisceat, iuramentum in manibus praefatorum, praepositi et consulum et vicegerentis (si tamen non modo consules sed etiam vicegerens catholici sint) de munere hoc summa fide et solicitudine exercendo, ad instar tutoris et curatoris praestare, nec non de bonis antedictis inventarium facere, eisdem praeposito, et consulibus ac vicegerente (ordinario etiam si ita ei videatur interveniente) de sua administratione quotannis rationem reddere bona quoque usurpata et distracta recuperare atque aedificia collapsa, seu ruinosa restaurare et conservare”.


73

lub niesumienności dobra szpitalne zostały uszczuplone lub zawłaszczone, zobowiązany był ze swoich środków te braki wyrównać, budynki konser-wować, a podupadające lub zrujnowane odbudowywać. Komisję odwo-ławczą, w razie nieporozumień, stanowić mieli: biskup łucki, archidiakon wileński i oficjał gnieźnieński, wszyscy razem lub każdy z nich z osobna177. W sprawy szpitala nie mieli prawa ingerować urzędnicy królewscy. Pismo nuncjusza zostało sporządzone w Warszawie 11 grudnia 1575 r.178. Oryginał tego dokumentu zachował się do dziś i jest przechowywany w Archiwum Archidiecezjalnym w Białymstoku179.

Budynek szpitalny przetrwał na pierwotnym miejscu do 1706 r. Kaplica św. Marcina została nieco wcześniej przeniesiona do Pulsz. Nowy budynek szpitalny zbudowany został na placu położonym blisko kościoła farnego i w związku z tym kaplica szpitalna nie była już potrzebna180. Na dawnym placu po szpitalu i kaplicy pozostał tylko cmentarz, gdyż zmarłych pen-sjonariuszy grzebano do początku XVIII wieku wokół kaplicy. Przez szpi-tal parafialny w Bielsku przeszło wielu ludzi starych, chorych, biednych, opuszczonych. Znajdowali tu godziwe warunki życia, mieszkania, wyży-wienia, ubrania, oraz opiekę pielęgniarską i duszpasterską. Zachowane tylko w niewielkich fragmentach wykazy pensjonariuszy tego szpitala z XVII i XVIII wieku mówią, że byli tam ludzie różnych stanów: szlachta181,

177 Tamże: „Venerabili in Christo fratri Episcopo Luceoriensi, et dilectis nobis in Christo Archidiacono Vilnensi, et officiali Gnesnensi per praesentes mandamus, quatenus ipsi, vel duo, aut unus eorum per se, vel per alium, seu alios”. 178 Tamże, s. 245: „Datum Varsoviae Posnanensis Dioecesis. Anno Incarnationis Domini Millesimo, Quingentesimo, Septuagesimo Quinto, 11 Decembris, Pontificatus Ssmi Domini Nostri Gregorii papae XIII Anno Quarto. Vincentius Episcopus Montis Regalis Nuntius Apostolicus”. 179 AAB, Akta parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. 180 BNUW F 4–19262, J. Jaroszewicz, Kaplica Marcina ze Szpitalem Ubogich, s. 83–84: „Do roku 1700 wspomina jeszcze Kronika kościelna o Szpitalu S. Marcina, lecz w 1707 r. już w tem miejscu ani szpitala ani kaplicy nie widzimy. Z osadzeniem ubogich szpitalnych przy kościele farnym, gdzie i teraz się mieszczą, lubo nie w takiej jak dawniej liczbie. Był jeszcze cmentarz S. Marcina, lecz i ten, przy zamianie na grunt w polach miejskich w prywatne poszedł posiadanie i zabudowany został”; por. APB III / I / 1: „Na południe od kościoła, za brukiem jest plac, gdzie stał szpital stary, który w czasie stawienia murowanego kościoła został rozrzucony, dla miejsca potrzebnego do oprawowania drzewa na dach kościelny. Teraz szpitalni mieszkają w połowie budynku na gruncie kościelnym, obok austerii wystawionego. Szpital ma fundusz oddzielny, którym podproboszcz bielski ma prawo pod rokiem 1574 zarządzania i szpitalnymi gruntami. Liczba ubogich mężczyzn 4, niewiast 4, razem 8. Kaplica w Pulszach przeniesiona z Kościoła szpitalnego Bielskiego, bardzo stara zrujnowana”.181 BNUW F 4 –19262, Connotatio ubogich przy szpitalu kościoła farnego zostających ab anno 1716, s. 250: „Jan Wyganowski Wieczorek, szlachcic”; tamże, Popis Dziadkow i Bab Szpitalnych stante

74


mieszczanie182, pańszczyźniani chłopi183, mieszkańcy Bielska i okolic, ale także biedni i chorzy z daleka184. Na pewno dla wielu z nich szpital para-fialny był jedyną szansą na godne przeżycie swej starości, biedy, choroby. Kobiety i mężczyźni mieszkali w oddzielnych częściach budynku szpitalnego. Obie grupy pensjonariuszy miały swoich „starszych”, którzy byli pośredni-kami między administracją a podopiecznymi185. Liczba mieszkańców szpitala parafialnego w świetle kilku zachowanych wykazów wahała się od sześciu do osiemnastu osób186.

W kronice parafialnej zachowały się adnotacje dotyczące nawet takich szczegółów, jak nowe ubrania sprawiane ubogim szpitalnym. I tak we wrze-śniu 1695 r. mieszkańcy bielskiego parafialnego szpitala otrzymali nowe ubrania, mężczyźni z sukna fioletowego, a kobiety z szarego, zdobionego we wzory w postaci czerwonych krzyżyków187. Podobne adnotacje, choć już

possessione moderni Perillustris Szyikowski Scholastici Cath. Luceoriensis, s. 251–252: „Grzegorz Warpechowski z Bolest, szlachcic przyjęty roku 1769, mający lat 40, umarł roku 1784”; „Antoni Wyganowski szlachcic przyjęty roku 1777, odprawiony 1782”; „Andrzej Godlewski szlachcic, przyjęty roku 1777”; „Szlachcic Michał Pietrzykowski przyjęty roku 1778”; „Szlachcic Józef Zawadzki przyjęty roku 1779”; „Szlachcic Józef Niwiński z Borowego, przyjęty r. 1784”; „Szlachcic Marcin Stocki z parafii prużańskiej przyjęty roku 1784 przed Wielkanocą, z żoną Katarzyną”; „Szlachcianka Weronika Krzymowska, panna, przyjęta r. 1784 przed świętym Michałem”; „Szlachcic Krzysztof Szepietowski, die 2 Maji przyjęty”; „Szlachcic Wawrzyniec Bańkowski – przyjęty 1788”; „Szlachcianka Ewa Boleścina, wdowa, przyjęta 1 octobris 1788”; „Szlachcianka Małgorzata Olszańska, panna, przyjęta w 1788 roku”. 182 BNUW F 4–19262, Popis ubogich w szpitalu przy kościele bielskim farskim zostających roku 1693, die 25 lipca, s. 249: „Anna Majewska, babka paraliżem naruszona, rodem z Wysokiego Litewskiego, przyjęta pospołu z mężem, umarła 25 Julii 1699”; „Jadwiga Zegarmistrzówna z Bielska, kalika na lewą rękę, przyjęta 1695”; „Helena Kobierska wdowa z Bielska, przyjęta po Bożym Narodzeniu 1703”; „Orłowska wdowa z Bielska, przyjęta w jesieni 1705 roku”. 183 Tamże: „Marianna Radziszewska z Knorozow”; „Bazyli Kaliszewicz ze Stacewicz przybyły po Bożym Narodzeniu 1694”; „Janusz Socha z Pulsow przyjęty po Wielkiejnocy 1700”; „Anna Marcinowa Romanowiczowa przyjęta od świętego Mikołaja w roku 1709”.184 Tamże: „Michał Majewski, dziadek od pruskiej granicy, przyjęty od Przewodniej Niedzieli Roku Pańskiego 1695”; „Anna Majewska, babka paraliżem naruszona rodem z Wysokiego Litewskiego, przyjęta pospołu z mężem. Umarła 25 Julii 1699”; „Smoczyński szlachcic z województwa Bełzkiego, przyjęty w lecie w roku 1709”. 185 BNUW F 4–19262, Connotatio ubogich przy szpitalu kościoła Farnego zostających ab Anno 1716, s. 250: „Jadwiga Zegarmistrzowna Starsza Babka”; tamże, Popis ubogich przy kościele bielskim Farskim zostających, roku 1693, s. 249: „Marianna z Warpechów Starej Wsi, Mierzwińska Starsza Szpitalna”.186 Zachowane wykazy chorych szpitalnych pochodzą z lat 1693, 1716, 1746; por. BNUW F 4–19262, Popis ubogich w szpitalu przy kościele Farskim zostających, s. 249–250; tamże, Connotatio ubogich przy szpitalu kościoła Farnego zostających ab anno 1716, s. 250; tamże, Popis dziadkow y bab szpitalnych stante possessione moderni Perillustri Scholastici Cath. Luceoriensis (1746 r.), s. 251–252. 187 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 19: „A. D. 1695, September.


75

mniej dokładne, pochodzą z lat 1702 i 1708188. Inwentarz kościoła para-fialnego w Bielsku z 1820 r. zawiera na temat szpitala następujący zapis: „Szpitalni ubodzy mają fundusz, a proboszcz zobowiązany jest dawać na rok żyta 6 korcy, kożuchy i płaszcze sprawiać. Ubogich jest 3 dziadów i bab 3. Mają swoją jedną włókę, którą proboszcz zarabia, a wypadającą ilość zawsze regularnie oddaje się corocznie, resztę otrzymuje się z parafii”. Po powsta-niu styczniowym, w ramach represji, skonfiskowane zostały przez władze carskie także dobra szpitalne. Nieremontowany szpital parafialny popadł w ruinę i opustoszał.

2.3. Bractwa i inne stowarzyszenia religijne

Na przestrzeni ponad sześciu wieków istnienia bielskiej parafii znaczną rolę w pogłębianiu religijności, w tworzeniu zorganizowanej postaci działalności charytatywnej i społeczno-kulturalnej odegrały bractwa i inne stowarzysze-nia religijne. Najdawniejsze wzmianki prowadzą do Bractwa Różańcowego.

2.3.1. Bractwo Matki Bożej Różańcowej

Na prośbę ks. Mikołaja Krosnowskiego, prepozyta bielskiego, a jednocześnie sekretarza królewskiego, popartego przez wielu najznamienitszych parafian, prowincjał zakonu dominikanów w Polsce Walerian Grocholski189, bakałarz świętej teologii, polecił przeorowi dominikanów w Janowie Tymoteuszowi Grudowiuszowi pismem z 8 kwietnia 1628 r., aby po odpowiednim poucze-niu wiernych wprowadził ich w sposób odmawiania różańca, a następnie przy farze erygował Konfraternię Różańca Świętego przy bielskiej Farze190. Miał

Pauperibus in Xenodochio existentibus datae sunt vestes, maribus quidem de panno violaceo, feminibus autem de grisci cum insignibus rubeae crucis rosatae”. 188 Tamże, s. 29: „A. D. 1702 December. Pauperes in Noscomio hoc existentes, tunicis talaribus coloratis vestiuntur”; tamże, s. 36: „A. D. 1707 September. Pauperes in Xenodochio Praepositurali sub titulo S. Martini existens, novis vestibus sunt contecti”.189 Walerian Grocholski, dominikanin lubelski, przeor konwentu piotrkowskiego. O nim w kontekście historii dominikanów polskich zob.: J. Kłoczowski, Polska prowincja dominikańska w średniowieczu i Rzeczypospolitej Obojga (Wielu) Narodów (Studia nad historią dominikanów w Polsce, t. 5), Poznań 2008, s. 363–430.190 ADS D 152, s. 54: „In Deo Filio sibi dilecto Rev. F. Thimotheo Grudovio S. Th. Lectori, Priori

76


też zapisać do księgi tego bractwa wszystkich, którzy tego pobożnie zapra-gną. Bractwo skupiło się w kościele przy ołtarzu Matki Bożej Różańcowej. Przeor z Janowa poświęcił różańce. Członkowie bractwa zobowiązani byli codziennie odmawiać różaniec, śpiewać go w kościele w każdą niedzielę przed pierwszą Mszą świętą, dostarczać świece woskowe do ołtarza Matki Bożej Różańcowej, modlić się za zmarłych, śpieszyć z pomocą chorym.

Od momentu erygowania bractwa na rzecz tego stowarzyszenia i ołta-rza Matki Bożej Różańcowej pobożni ludzie czynili wiele zapisów zarówno w postaci sum pieniężnych, jak i nieruchomości191. Jednym z pierw-szych znanych promotorów bractwa był dominikanin Marceli Drągowski,

Janoviensi Sacri Ordinis Fratrum Praedicatorum, Frater Valerianus Grochowski S. Th. Bacalaureus, Prior Provincialis Provinciae Poloniae eiusque ordonis. Requisiti instanter fuimus ab Admodum Reverendo Domino Domino Nicolao Krosnowski S. R. M. Secretario Praeposito Bilscensi et ab aliis viris clarissimis ut Archiconfraternitatem SS-mi Rosarii in Ecclesia Parochialis tituli Nativitatis B.V. Mariae et S. Nicolai oppidi Bielsko, dioecesis Luceoriensis, erigere, plantare et instituere. Nos eorum piis supplicationibus nobis porrectis inclinati commendare tibi praefato R. P. F. Thimotheo S. Th. Lectori, Priori Janoviensi, his nostris, nomine Reverendissimi Magistri Ordinis viri Seraphini comittimus [...] dictam Confraternitatem SS-mi Rosarii a Beatissimo Patriarcha nostro Sancto Dominico adinventam et in praedicta Ecclesia Parochiali, media praedicatione instituas, plantes et erigas, pium hoc orandi modum explices, et suadeas, omnes utriusque sexus personas in eam ingredi petentes et devote cupientes, recipias et in libro ad hoc deputata scribas, Rosaria benedicas, misteria exponas [...] in quorum fidem sub sigillo nostro confirmamus, manu propria subscripsimus Varsaviae 8 Aprilis 1628. Fr. Valerianus Grocholski Provincialis”.191 ADS D 149, s. 4: „Gnosus Stanislaus Skaszewski Vexillifer Zakroczimiensis Anno Domini 1628 coram Actis Branscensis, inscripsit summam Florenorum Trecentorum Polonicalium, certi et liquidi simplicis debiti, cum pensione annuali Florenorum septem a summa centum Florenos”; „Item Famatus Erasmus Viceadvocatus Bielscensis cum conjuge sua, inscripserunt in sua area et omnibus aliis bonis suis Sodalitati Sacratissimi Rosarii, summam Florenorum ducentorum Polonicalium cum pensione annuali per Florenos septem A. D. 1646”; „Famatus Stanislaus Josef Roszkowski cum conjuge sua, inscripsit Sodalitati SS-mi Rosarii in omnibus bonis suis, mobilibus et immobilibus, summam Florenorum centum quatuordecem, cum pensione annuali per Florenos septem A. D. 1646, 10 septembris in Actis Consulares Bielscenses”; „Item Famatus Stanislaus Samuel Roszkowski cum conjuge sua, Sodalitati SS-mi Rosarii, inscripserunt in omnibus bonis suis mobilibus et immobilibus summam Florenorum septuaginta, cum pensione annuali Florenos tres. A. D. 1646”; „Item Famatus Gołyska, oppiddaneus Bielscensis SS-mi Rosarii, Florenos centum, cum pensione annuali septem Florenos”; „Item Andreas Pietrzykowski legavit summam quingentos Florenos, A.D. 1648”; „Nicolaus Krosnowski Archiepiscopus Leopoliensis Praepositus Bielscensis legavit summam mille Florenorum Polonicalium, dividens quingentos pro Ecclesia at alios quingentes pro Sodalitate SS-mi Rosarii”; „Item Gnosus Apollo Mokrzycki Pincerna Bielscensis pro Sodalitate SS-mi Rosarii summam centum Florenorum Polonicalium ad pensionem annualem septem Florenos”; s. 109: „Aream in platea Hryczowska ac domum Roszkowski cum manso in summam centum Florenorum Polonicalium obligatio, a quo singulis annis in vim pensionis dari debet Florenos septem. Similem legatum a Domina Łuniewska ex qua singulis annis penssionis tenetur dare Florenos Polonicales quinquaginta”.


77

występujący w źródłach w 1666 r.192. Zachowaną przez trzy wieki Księgę Bractwa Różańcowego nieznani sprawcy skradli z Bielska zaraz po drugiej wojnie światowej. Księga ta została zakupiona w latach 60. XX w. na aukcji antykwarycznej przez Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie i jest przechowywana w zespole „Nabytki oddziału I” tegoż archiwum, pod numerem 139. Zawiera niezwykle cenny materiał źródłowy dotyczący histo-rii i funkcjonowania bractwa oraz samego miasta, podając cenne spisy urzęd-ników i mieszczan bielskich z XVII i XVIII wieku. Poniżej jedynie skrótowo można przekazać jej treść ze względu na znaczne rozmiary księgi193.

„[s. 1] XIĘGA Bractwa Rożańca Świętego w ktorey się zapisywać powinny Ustawy Brackie, zapisy prawne, dokumenta, legacye, Elekcye, Schadzki y wszelki porzą-dek Bracki. Sporządzona roku 1771 dnia 27 czerwca, po części z Starey Xiąszki przepisana, ktorey rok był na tytule 1628 22 july

[s. 3] Ustawy Bractwa Rożańcowego

[s. 4] Porządek na procesjachpowinność Pana Przeora, Brata najstarszego, Subprzeora, Konsiliarzow, Vicepromotora, Podskarbiego, prowizora,, Zakrystyana Brackiego, Marszałka Brackiego, Chorążego

[s. 11] Przywileje Różańca Świętego

[s. 15] Elekcya Pierwsza od wprowadzenia Różańca Ś. Do Bielska w roku 1675Anno 1675 in Nativitate BVM była Congregacia. Naprzód promotora piszemy Rożańca S. JM Pana Mikołaja Skaszewskiego chorążego Bielskiego, natenczas Pułkownika ziemi Bielskiey oraz za patrona obieramy

SuperintendentesJP Karol Skaszewski woyski Bielski

192 NAHB F 1708, O. 1, nr 160, s. 178–179.193 AGAD, Nabytki oddziału I, nr 139, XIĘGA Bractwa Rożańca Świętego w ktorey się zapisywać powinny Ustawy Brackie, zapisy prawne, dokumenta, legacye, Elekcye, Schadzki y wszelki porządek Bracki. Sporządzona roku 1771 dnia 27 czerwca, po części z Starey Xiąszki przepisana, ktorey rok był na tytule 1628 22 july. Wypisów dokonał dr Tomasz Jaszczołt.

78


JP Tomasz SkaszewskiPrzeorJP Zygmunt Janiszewski podstarości BielskiSubprzeorJP Woyciech KanigowskiKapelanJX Marcin Jemielski z Jmcią X. Janem SzymanikiewiczemConserwatorJP Stanisław PiersickiZakrystyanPan Bonar Rayca BielskiProcuratorP. Michał SierocińskiPisarzP. Truszkowski pisarz LantwoytowskiPodskarbiP. Piotr Krzepicki Lantdwoyt BielskiPrzeoryszaJ Pani Kanigowska, y Pani Dawidowa y Pani LichtowaPodskarbinePani Krzepicka Lantwoytowa Bielska, Pani BladowskaSuperintendentes Spraw rożańca S. są Ich. XX. Kapellani cum toto Camaeffectu

[s. 38] Elekcya 19 w roku 1665Ipso die nativitatis Beatae Virginis Mariae obrany czas do obierania starszyny według Informacyi Zarządu Rożańca Świętego obrali się do bractwa Imośći X Wawrzyńca Gaydowicza Prezydenta y Promotora Jego M. P. Mikołaja Skaszewskiego chorą-żego Bielskiego, który zostawaPrzeorP. Piotr Krapicki Burmistrz Starey Rady BielskieySubprzeorP. Andrzey Gorski Lantdwoyta Bielskiego synConsultorowieP. Michał Seroczyński woyt i pisarzPromotorP. Stanisław Piersicki Pisarz Starey Rady


79

[s. 39] ProvizorP. Jan Bonar pisarz landwoytowskiP. Jan KobierskiPodskarbiP. Michał Leszczyński Prokurator ItemPisarzP. Szymon FalkowiczZakrystyanP. Daniel Tyskiewicz itemP. Jan KobierskiChorążyP. Jan SamulPodchorążyP. Jakub MatysiewiczJałmużnikiP. Wawrzyniec NiedźwieckiP. Jakub MatysiewiczMarszałekP. Jan Kobierski

ElekcyaOdprawowała się w Bractwie Rożańca Świętego według Prawa y Zwyczajow daw-nych czasow zachowanego w tymże Bractwie Rożańca Świętego, Starszyzny wszyst-kiey ut Supra Napisany Eadem actu. Przeto ja Krzysztof Opacki Archydyakon Lubelski a Proboszcz Bielski, Supremus Praesidens Rożańca Świętego tych Wszystkich Braci Starszych na urząd Bractwa Świętego obranych konfirmuję y Prorato et grato przyjmuję pod niebytność swoją Elekcyję approbuję, a iż dnia dzi-siejszego na to ziechałem aby byli PP Officyałowie [k. 40] przyszli y uczynili liczbę przychodu y rozchodu Bractwa, do tego byli obwieszczeni in Publico na Kazaniu y Privation przez sług brackich. Ale się nie stawili ci którzy pod ten czas rządzili skrzynką bractwa tego, Tę kontumacyją ich pozwał J.M. Proboszcz y owszem pro-testował się nayprzod przed Obrazem N. Panny a potym przed bracią, którzy obecni byli za tey kontumacyi ich chcę dochodzić jure in foro, gdzie przynależy aby justam odnieśli za kątumacyją swoje vindictum na co się ręką swoią JMX Proboszcz podpisał y ci Bracia, którzy obecni byli

X Krzysztof Opacki Archidiakon Lubelski Proboszcz Bielski

80


[s. 45] Elekcja 8 IX 1720 ProtektorowieJW. JM Joachim Przebendowski biskup łucki i brzeskiKazimierz Ossoliński kanonik krakowski, proboszcz bielskiJW. Jan Kazimierz Branicki starosta Brański, Bielski, Tykociński

[s. 54] Elekcja 1739ProtektorowieWJX Michał Małachowski kanonik kamieniecki, Proboszcz Bielski i MokrzeckiJan Klemens Branicki chorąży Wielki Koronny, Hetman polnyFranciszek Jaruzelski, podczaszy bielski, starosta narewskiAntoni Wyszyński łowczy ziemski bielski

[s. 59] Elekcja 1741ProtektorowieJWJX Franciszek Kobielski biskup łuckiJan Klemens BranickiX. Michał Małachowski proboszcz bielskiFranciszek Jaruzelski Podczaszy ziemski bielskiAntoni Wyszyński łowczy bielskiMikołaj Wyszyński łowczy ziemski bielskiAntoni Czochrowski podstoli liwski

[s. 70] Akt Elekcyi Bractwa Rożańcowego z 1769 r. die 1 Octobris 1769 w kościele farnym bielskimUważając upadłe y prawie zaniedbane Nabożeństwo rożańcowe, które coraz bar-dziey ustawać poczęło, częścią dla Przewłoki Elekcyi, która od lat 18 dotychczas nie była, częścią dla niedbalstwa braci i siostr w zachowaniu swoich powinno-ści, częścią dla funduszu upadłego. Więc abyśmy ostygłe serca nasze do powin-ney miłości y wdzięczności ku Matce Boskiey wzbudzili y większą ochotę do Jey służenia y chwalenia powzięli. Zebrawszy podług dawnego zwyczaiu Braci i Siostr tak większey jako y mnieyszey kondycyi ludzi, uczynilismy Elekcyą za pomocą P. Boga y naszey Nayosobliwszey Protektorki krolowy Niebieskiey zgodnymi głosy wyznaczając osoby pewne na różne urzędy podług porządku tey archikonfraerni służącego spodziewając się iż tym sposobem większa Bogu chwała i cześć NM Pannie urośnie tym pewniejsza Jey nad nami protekcya w życiu y w godzinie


81

śmierci będzie jako tym który się pod yey płaszczem uciekamy y oney Sługami y niewolnikami wiecznemi czasy być zapisujemy [s. 71] Sub faustissimo Regimine W. J. X. Jana Szyjkowskiego scholastyka katedralnego łuckiego, Auditora Sądów Zadwornych JW. X Biskupa Łuckiego i Brzeskiego, Proboszcza Bielskiego, w przy-tomności zaś Szl. J. P. Jana Minkiewicza Landwoyta Miasta Bielska, JP. Krzysztofa Witerskiego Burmistrza Nowey Rady, JP Michała Kosowicza Burmistrza Nowey Rady i innych wielu godnych osób temu aktowi przytomnychProtektorowie:Antoni Wołłowicz bp łuckiJan Klemens Branicki Hetman Wielki KoronnyX Jan Szyjkowski proboszcz bielski

[s. 73] Napomnienie do tychże JMP Braci i Siostr podczas promulgacji 8 X 1769[s. 73 – 87] Przemowy do bractwa[s. 99] Akt Elekcji Bractwa z 1790[s. 119] Interesy bractwa[s. 119 – 122] Puste[s. 123] Prawa y dokumenta Rożańcowe 1632 r.1. Na domek BrackiStanąwszy obecnie przed urzędem y xięgami Wójtowskimi Bielskimi Szlachetna Anna Pietrzykowska Szlachetnego Szymona Łączyńskiego pozostała Małżonka, nie z przymuszenia żadnego ani zniewolenia ale swey dobrey woley wyznała iż dom swoy własny na ulicy Litewskiey y z placem od miedze Szpitala kościoła katolic-kiego, a z drugiey stronę placu Wereszczaki, ze wszystkiemi przynależnościami nic tam sobie nie zostawując ani potomkom swoim, wiecznie i na wieki zapisuje, daje, daruje do kościoła katolickiego rożańcowi świętemu, używać, trzymać ze wszyst-kiem prawem na tęż Bractwo zlewam y wszelaki pożytek sobie upodobający obra-cać na ozdobę ołtarza. Tylko wolne mieszkanie aż do śmierci swojej zostawuję a to bez żadney trudności od Bractwa Rożańcowego

[s. 124 – 125] Ks. Krosnowski zapisuje w 1640 r. sumę 1000 zł. dla bractwa[s. 126] Zapis Morgu na Strokowie na różaniec[s. 145] Dalej karty nie numerowane[s. 147] Rok 1833. Odnowa bractwa przez ks. Izbickiego i elekcja po 38 latach przerwy. X Radziszewski wikaryDaley przychod Bracki y Roschod Anni 1769 zaczęty

82


34 karty rozchodów i wydatków bractwa1 karta – Inwentarz bracki z 1772 r. i późniejsze darowizny79 kart – rejestr dochodów i wydatków bractwa do 1835 r.”

Wśród pierwszych osób, które zapisały się w Bielsku do Bractwa Różańca Świętego, znajduje się arcybiskup lwowski Mikołaj Krosnowski, wicepro-boszcz bielski ks. Trzaska, chorąży zakroczymski Stanisław Skaszewski, cześnik bielski Apoloniusz Mokrzycki, zastępca wójta w Bielsku Erazm i cała rzesza szlachty, mieszczan i chłopów. Pewne wyobrażenie o ilości członków Bractwa Różańcowego przy kościele farnym w Bielsku daje nam wzmianka kronikarska o sesji odbytej 21 maja 1771 r., na której wybrano czterdzieści osób na „urzędników i urzędniczki” w tej konfraterni194. Zadziwia też zakres zadań, jakie bractwo na siebie przyjmowało, choćby w dziedzinie opieki nad sierotami, skoro „przeor różańca” w tej konfraterni, Piotr Zawadzki, był „starostą spraw sierocińskich” w 1809 r.195. Bractwo dbało o ołtarz Matki Bożej Różańcowej196 i spotykało się przy nim kilka razy w tygodniu197.

Dynamiczny rozwój Bractwa Różańcowego przy farze bielskiej zaha-mował trzeci rozbiór Polski z restrykcyjnymi zarządzeniami władz

194 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 47b: „A. D. 1771 maji 21. Elekcya Bractwa Różańca S. odprawiała się w poniedziałek świąteczny z Exortami, na której obrano Urzędników i Urzędniczki około 40”.195 Tamże, s. 53: „Rok 1809. Dnia 9 lipca. Pan Piotr Zawadzki, Przeor Różańca S., starosta spraw sierocińskich, sprawił ornat biały ze wszystkim co się należy, piękny”.196 Tamże, s. 28: „Februarius A. D. 1702. Summa Rosarii Florenos centum quinquaginta novem apud Perillustri Praeposito deposita, ad restaurationem altaris, eiusdem Confraternitatis applicanda”; s. 29: „Maius 1702. Ad reficiendum Altare Rosarii, faber ex tractu Lublinensi conductus, ad idemque altare obtulit numisma parvum, cruceolumque argenteum, pauper familia nobilis Grzybowska”; s. 30: „Julius 1703. Pro renovando Altari Rosarii, parata sunt materialia ad pingendum in coloribus variis, tum auro et argento pro Florenos circiter 70”; tamże, s. 31: „October 1704. Altare Rosarii ex deposita apud Perill. Praeposito eiusdem Confraternitatis pecunia, apposito etiam suo auro, argentoque et variis coloribus reficiendum”; s. 43: „A. D. 1757. Ołtarz Najświętszej Panny Różańcowej poprawiony, lepiej wyzłocony i wysrebrzony”; s. 47a: „Teodor Matysiuk z Saków Bojarów, z pobożności swej do ku Matce Najświętszej ofiarował na różaniec Braciom Różańcowym zł 300, które oddał do rąk J. Pana Minkiewicza Landwojta J. K. M. w Bielsku”; s. 47b: „A. D. 1770. Z kaplicy Różańcowej ołtarz przeniesiony na miejsce Wielkiego Ołtarza, za który W. J. X. Proboszcz Bractwu ma inszy ołtarz sprawić”. 197 Tamże, s. 22: „Feria Tertia, A. D. 1697. Sacrum cantatum de Assumptione, ante Altare Rosarii”; „Feria Quinta A. D. 1697. Sacrum cantatum de Assumptione ante Altare Rosarii. Quatuor autem Temporibus sacrum pro defuncto A. R. Laurentio Gardowicz Vicepraeposito huius Ecclesiae”; s. 23: „Sabbato 1697. Sacrum Cantatum Salve Sancta Parens ante Altare Rosarii”.


83

pruskich, a po traktacie tylżyckim z 7 lipca 1807 r. – jeszcze ostrzejszymi ze strony zaborców moskiewskich. Kasata wszelkich bractw kościelnych już po powstaniu listopadowym, procesy za „schadzki” i konfiskata mienia konfraterni po powstaniu styczniowym doprowadziły do zaprzestania ofi-cjalnej ich działalności. W odróżnieniu jednak od innych bractw, dawnym „braciom i siostrom różańcowym” pozostała modlitwa różańcowa, przeka-zywana następnym pokoleniom w rodzinach i sąsiedztwie. Tym chyba naj-prościej można wyjaśnić fakt, że w okresie międzywojennym, zwłaszcza za sprawą Błogosławionego ks. Antoniego Beszty-Borowskiego, powstały tak liczne kółka różańcowe w całej bielskiej parafii198.

Wiadomo, że w 1937 r. było 41 Kółek Żywego Różańca, a człon-ków łącznie ponad sześciuset. Mężczyźni utworzyli 6 kół, kobiety – 26, panny – 6, dzieci szkolne – 3. Wszystkie kółka różańcowe miały swoich patronów i patronki199. Na czele każdego kółka różańcowego stał zelator lub zelatorka200. Co niedziela przed sumą śpiewany był, na przemian przez mężczyzn i kobiety, różaniec święty i rozważane poszczególne jego tajem-nice. Okupacje, sowiecka i niemiecka, nie przerwały modlitwy różańco-

198 APB V / Fr / 3b, Spis Kółek Żywego Różańca w parafii Bielsk Podlaski 1934–1937. Widnieje w nim wykaz członków 41 Kółek Żywego Różańca, co łącznie daje ponad sześćset zrzeszonych osób.199 Świętych: Antoniego Padewskiego, Antoniego Pustelnika, Dominika, Józef, Mikołaja; Agnieszki, Anny, Brygidy, Elżbiety, Germany, Jadwigi, Teresy, Zofii, wielokrotnie powtarzają się jako patronki święte: Teresa od Dzieciątka Jezus, Anna i Elżbieta.200 APB V / Fr / 3b, s. 1–10: Aleksandra Bagińska – zelatorka z Bielska, Jan Bańkowski – zelator z Bielska, Marianna Bańkowska – zelatorka z Baniek, Józefa Borowska – zelatorka z Malinowa, Bolesław Budlewski – zelator z Bielska, Adela Doroszko – zelatorka z Bielska, Konstancja Gałagus – zelatorka z Bielska, Marianna Głowacka – zelatorka z Bielska, Barbara Górska – zelatorka z Zawad, Petronela Grodzka – zelatorka z Niewina Popławskiego, Franciszka Hryniewicka – zelatorka z Hryniewicz Małych, Stanisława Hryniewicka – zelatorka z Niewina Starego, Ludwika Jankowska – zelatorka z Bielska, Stanisława Kolendryk – zelatorka z Hryniewicz Dużych, Karolina Kondrat – zelatorka ze Studziwód, Aleksander Kowalczuk – zelator z Bielska, Antoni Krysiewicz – zelator ze Stołowacza, Józef Kruszewski – zelator z Nałóg, Józef Kupiewicz – zelator ze Stołowacza, Zofia Łuszczyńska – zelatorka z Bielska, Janina Malinowska – zelatorka z Malinowa, Ryszard Malinowski – zelator z Malinowa, Zofia Maliszewska – zelatorka z Malinowa, Julia Niewińska – zelatorka z Baniek, Maria Niewińska – zelatorka z Woroniego, Maria Niewińska – zelatorka z Niewina Popławskiego, Wacław Niewiński – zelator z Malinowa, Wiktoria Pietrzykowska – zelatorka z Pietrzykowa Gołąbków, Jadwiga Rzepniewska – zelatorka z Hryniewicz Dużych, Anna Sadowska – zelatorka z Hryniewicz Dużych, Maria Sidorska – zelatorka z Pilik, Maria Simosiewicz – zelatorka z Pilik, Franciszka Stalewska – zelatorka z Nałóg, Szulborska – zelatorka z Bielska, Stanisław Turowski – zelator z Bielska, Adela Twarowska – zelatorka z Bielska, Małgorzata Tyszkiewicz – zelatorka z Bielska, Maria Wardzińska – zelatorka z Bielska, Kamila Zawadzka – zelatorka z Zawad, Kazimiera Zawadzka – zelatorka z Zawad, Władysława Żarska – zelatorka ze Skrzypek Dużych.

84


wej, choć nie zawsze mogli spotykać się na wspólnej modlitwie członkowie poszczególnych kół. Ci, którzy wtrącani byli do więzień, wywożeni na Sybir i do Kazachstanu, katowani w obozach koncentracyjnych, w różańcu szu-kali siły i nadziei. Błogosławiony kapłan i męczennik, proboszcz i dziekan bielski Antoni Beszta-Borowski, aresztowany przez Gestapo i rozstrzelany w Pilickim lesie, zabrał ze sobą w tę ostatnią drogę modlitewnik kapłań-ski i różaniec. Potem były jeszcze szepty modlitwy różańcowej odmierzanej na palcach połamanych w więzieniach UB. Nic dziwnego, że róże różań-cowe i dzisiaj są żywe, także dzięki przesłaniu z Fatimy i tajemnicom światła, którymi ubogacił tę modlitwę papież Jan Paweł II.

2.3.2. Bractwo Szkaplerza Świętego

Na prośbę Jana Rafała Falka, jego żony Barbary i brata Teofila Falka ery-gowane zostało przy kościele parafialnym Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Bractwo Szkaplerza Świętego201. Prowincjał karmelitów trze-wiczkowych Marcin Chorzewicz, doktor teologii, dokumentem sporządzo-nym w Krakowie 21 maja 1669 r. potwierdził utworzenie tego bractwa202. Fundatorzy, zabiegając o powstanie konfraterni, kierowali się osobistym gorącym nabożeństwem do Matki Bożej i pragnieniem rozpowszechnie-nia Jej czci przez szkaplerz. Do Bractwa Szkaplerza Świętego mogli należeć wszyscy wierni, tak mężczyźni, jak kobiety, gotowi przyjąć obowiązki z tym związane. Po pouczeniu i uroczystym nałożeniu szkaplerza wpisywani byli do księgi tej konfraterni. Zadaniem członków bractwa było: naśladowanie cnót Matki Bożej, nawiedzanie Najświętszego Sakramentu, towarzyszenie

201 ADS D 31, Acta consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Thomae Leżyński episcopi Luceoriensis et Brestensis, incipitur hic liber in anno 1668 et finitur anno 1671. „Cum nobis expositis suorum multorum Christi fidelium in Civitate Bielscensi Dioecesis Luceoriensis et circumcirca existentes. Specialiter Gnosus Dominus Joannes Raphael Falk cum sua consorte Barbara Zaliwska et Fratre Germano Gnoso Theophilo Falk, ex peculiari devotione erga B. D. Genetricem V. Mariam, et ad eandem devotionem magis promovendam et propagandam, confraternitatem Nostri Sacri Scapularis sub invocatione Dei Genetricis V. M. de Monte Carmelo in Ecclesia nostra tituli Nativitatis BMV et sancti Michaelis Archangeli in eodem civitatem Bielsko institui, erigi et fundari”. 202 Tamże, s. 182: „In quorum fidem propria manu nostra subscribimus. Sigillo officii Nostri muniri fecimus. Dabuntur in Carmello Nostro Arenario Cracoviensi die 21 Maji A.D. Millesimo Sexcentesimo Sexagesimo Nono. Frater Martinus Chorzewicz S. T. D. Provincialis Carmelitarum”.


85

kapłanom niosącym Najświętszy Sakrament do chorych, wspieranie ubo-gich jałmużną, godzenie zwaśnionych, pouczanie nieumiejętnych w dziedzi-nie prawd wiary i zasad moralnych, odmawianie oficjum do Matki Bożej i branie udziału we Mszy brackiej203. Wyraźnie akcenty położone zostały na kształtowanie osobowości członków bractwa w szkole maryjnych cnót przez modlitwę i wrażliwość na potrzeby innych ludzi. Niestety nie zacho-wała się księga tego bractwa.

Na skutek oskarżenia wniesionego 2 września 1866 r. przez prawosław-nego duchownego ze wsi Puchły dotyczącego księdza Antoniego Aklińskiego, „który dla podtrzymania polsko-łacińskiej propagandy zaprowadził w tej parafii bractwo szkaplerza, do którego usiłuje wciągnąć ludzi różnych wyznań”204, wszczęte zostało przeciwko niemu śledztwo, w czasie którego księgi tego bractwa zostały zarekwirowane i do parafii już nie wróciły.

2.3.3. Trzeci Zakon Świętego Franciszka

W okresie międzywojennym, w latach trzydziestych, rozwinęło się w biel-skiej parafii i działało bardzo prężnie tercjarstwo. W 1939 r. do Trzeciego Zakonu Świętego Franciszka należało już ponad 80 osób205. Zdecydowaną

203 Tamże, s. 181.204 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 1, Sandomierz 1936, s. 417–418.205 APB V / Fr / 2, Księga Trzeciego Zakonu Świętego Franciszka. W wykazie z 1939 r. wymieniono braci i siostry: Bielsk Podlaski: 1. Malinowska Marianna, 2. Czaplejewicz Jadwiga, 3. Pietrzykowska Olimpia, 4. Jankowska Ludwika, 5. Kuczyńska Zofia, 6. Russel Magdalena, 7. Łuniewska Petronela, 8. Perkowska Kazimiera, 9. Ambroziewicz Felicja, 10. Łuszczyńska Antonina, 11. Kostro Konstanty, 12. Borowska Anna, 13. Sakowska Marianna, 14. Tyszkiewicz Małgorzata, 15. Parfianowicz Antoni-na, 16. Twarowska Adela, 17. Bańkowski Bronisław, 18. Wierzbicka Józefa, 19. Starczewska Zofia, 20. Szulborska Emilia, 21 Rożniatowska Józefa, 22. Szklarzówna Kazimiera, 23. Stalewska Maria, 24. Malinowska Rozalia, 25. Hryniewicka Antonina, 26. Popławska Julia, 27. Pęska Bronisława, 28. Kadłubowska Katarzyna, 29. Wojtkowski Piotr, 30. Średzińska Teofila, 31. Łukaszukowa Janina, 32. Wysocka Bronisława, 33. Popławska Halina, 34. Melner Halina. Nałogi: 35. Stalewska Francisz-ka. Bańki: 36. Kuczyńska Maria, 37. Bańkowska Leontyna, 38. Hryniewicka Emilia, 39. Bańkowska Franciszka, 40. Niewińska Rozalia. Popławskie: 41. Niewiński Hieronim, 42. Niewińska Marianna, 43. Niewińska Emilia, 44. Zdrojkowska Michalina, 45. Grodzka Petronela. Zawady: 46 Pietrzykow-ska Felicja, 47. Zawadzka Józefa, 48. Bolesta Marianna, 49. Zawadzka Kamila, 50. Zawadzka Józefa, 51. Górska Barbara, 52. Zawadzka Marianna. Malinowo: 53. Pietrzykowska Rozalia, 54. Malinowska Anna, 55. Hryniewicka Wiktoria. Stryki: 56. Jaroszewicz Marianna, 57. Zarzecka Anna. Pietrzyko-wo Gołąbki: 58. Pietrzykowska Wiktoria, 59. Pietrzykowska Aleksandra, 60. Pietrzykowska Paulina,

86


większość stanowiły kobiety. Mężczyzn – braci było tylko pięciu. Tercjarze prowadzili biblioteczkę książek religijnych i propagowali czytelnictwo kato-lickich czasopism206. Niestety w czasie wojny te zbiory biblioteczne ule-gły zniszczeniu wskutek pożaru domu, w którym były przechowywane207. Tercjarki dbały o czystość obrusów ołtarzowych, alb, komeż i całej bieli-zny kielichowej. Prowadziły również przy kościele mały kiosk z dewocjona-liami208. Bracia i siostry brali udział w procesjach eucharystycznych ze świe-cami w dłoniach, odmawiali wspólne modlitwy tercjarskie, nawiedzali chorych. W czasie okupacji sowieckiej i niemieckiej troszczyli się o dostarcza-nie paczek więźniom i jeńcom wojennym, a także dostarczali adresy wywie-zionych na Sybir i do Kazachstanu parafialnemu „Caritasowi”. Po wojnie ter-cjarstwo nie odzyskało już poprzedniej dynamiki, ale trwa w parafii nadal.

2.3.4. Straż Honorowa Serca Pana Jezusa

Zwyczaj nieustannej adoracji Najświętszego Sakramentu w klaszto-rach sióstr wizytek w Paray-le-Monial i Boury-en-Bresse upowszechnił się w postaci Bractwa Straży Honorowej Serca Pana Jezusa założonego 9 marca 1864 r.209. W Bielsku Podlaskim rozpoczęło działalność w 1934 r. i rozwijało się, pozyskując do 1937 r. aż 334 członków210. Byli oni zobowią-zani do modlitewnego czuwania w obranej przez siebie godzinie na adoracji Najświętszego Sakramentu w kościele lub na modlitwie uwielbienia Serca

61. Topczewska Wiktoria. Woronie: 62. Niewińska Marianna, 63. Bańkowska Aleksandra, 64. Ma-linowski Stanisław, 65. Niewiński Kazimierz, 66. Hryniewicki Ignacy, 67. Łuczaj Leontyna. Piliki: 68. Żukowska Michalina, 69. Sidorska Marianna. Bolesty: 70. Bolesta Teofila, 71. Górska Franciszka. Grabowiec: 72. Srekowska Anna. Studziwody: 73. Kondrat Karolina. Stołowacz: 74. Ambroziewicz Józefa, 75. Krysiewicz Józefa. Hryniewicze: 76. Rzepniewska Jadwiga, 77. Młodzianowska Bronisława, 78. Gąsowska Gabriela. Skrzypki: 79. Żarska Władysława. Dobromil: 80. Zawadzka Weronika. 206 Tamże, s. 1–3. Znajduje się tu spis książek biblioteczki tercjarskiej w Bielsku Podlaskim – łącznie 120 pozycji. 207 Tamże, s. 3. Przełożona tercjarek Marianna Malinowska zapisała: „Żal mi tych książek, bo to były moje dzieci, które pilnowałam. Żegnajcie na zawsze”.208 Tamże, s. 3b, Rachunki: „Na rozwój sklepiku zł 50. Na stolik do sklepiku – 3 zł. Różańców 60. Medalików 30. Obrazków 40. Odznak dla Straży Honorowej 30 sztuk”.209 Por. Bractwa i stowarzyszenia religijne, w: Podręczna Encyklopedia Kościelna, t. 5-6, Warszawa 1905, s. 120. 210 APB V / Fr / 3, Księga członków Straży Honorowej Serca Pana Jezusa przy kościele Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim 1934–1937, s. 1–6.


87

Jezusowego w zaciszu domowym. Mieli też przez przykład i słowa zachęty pociągać innych do głębszego uświadomienia i przeżywania daru stałej obecności Chrystusa w Eucharystii.

2.3.5. Akcja Katolicka

Nazwa „Akcja Katolicka” pojawiła się w oficjalnych dokumentach Kościoła w papieskim piśmie motu proprio Piusa X z 18 grudnia 1903 r. Podstawy teo-logiczne dla jej działalności sformułował papież w encyklice Firmo proposito z 11 czerwca 1905 r. Z kolei Pius XI podkreślił, że w Akcji Katolickiej reali-zuje się udział świeckich w hierarchicznym apostolstwie Kościoła. Nadał też Akcji Katolickiej formy organizacyjne w encyklice Ubi arcano z 13 grudnia 1922 r. Głównym jej celem było odnowienie życia katolickiego, kształtowa-nie go według zasad wiary oraz apostolstwo słowa i świadectwa w swoim środowisku, także wśród niewierzących211.

W Polsce kardynał August Hlond erygował 24 listopada 1930 r. Naczelny Instytut Akcji Katolickiej z siedzibą w Poznaniu. Organizacyjnie Akcja Katolicka działała w parafiach, oparta na czterech filarach, którymi były: Katolickie Stowarzyszenie Mężów (KSM), Katolickie Stowarzyszenie Kobiet (KSK), Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej (KSMM) i Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej (KSMŻ)212.

W Bielsku Podlaskim poszczególne koła tych czterech filarów zostały zorganizowane w latach 1934 – 1937. Animatorem Akcji Katolickiej na terenie bielskiej parafii był proboszcz i dziekan Antoni Beszta-Borowski. Według zachowanych dokumentów w 1937 r. istniały tutaj następujące koła Akcji Katolickiej: jedno kobiet (w Bielsku), jedno mężczyzn (w Bielsku), cztery młodzieży żeńskiej (w Bielsku, Bańkach, Malinowie, Pietrzykowie) i dwa młodzieży męskiej (w Bańkach i Pietrzykowie)213.

Zachowały się niektóre tylko protokoły z posiedzeń Akcji Katolickiej w Bielsku Podlaskim, między innymi protokół ze spotkania organizacyj-nego Katolickiego Stowarzyszenia Mężów z 29 października 1936 r.214.

211 R. Niparko, Akcja Katolicka, EK, t. 1, Lublin 1973, kol. 227–233. 212 Tamże, kol. 231. 213 APB XI / Mon, Księga Pamiątkowa Parafii Farnej w Bielsku Podlaskim, s. 27.214 APB V / Fr / 4, Protokół z organizacyjnego zebrania Katolickiego Stowarzyszenia Mężów w Bielsku

88


Na to pierwsze zebranie przybyło 34 mężczyzn, wśród nich sędzia Michał Gębarski, doktor medycyny Stanisław Kołosowski, nauczyciel Bolesław Batowski, urzędnik Franciszek Adamus. Protokołujący przebieg spotka-nia Bolesław Batowski zapisał między innymi: „Ks. Borowski w pięknych słowach przedstawił obecnym ważność i potrzebę zrzeszenia się jednostek katolickich. W spójni okażą się silni i gotowi do odparcia ataków na życie katolickie. Ruch ten nie jest nowy. Rozpoczął się przed dziesięciu laty. Na naszym terenie istnieje już Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Męskiej i Żeńskiej oraz Kobiet Katolickich. Obecnie przystępujemy do zrzesze-nia Mężów Katolickich. Przemówienie ks. Borowskiego zebrani nagrodzili oklaskami”215. Tak rozpoczęło swoją działalność Katolickie Stowarzyszenie Mężów w Bielsku Podlaskim. Przewodniczącym zebrania wybrano jedno-głośnie Michała Gębarskiego. W drodze głosowania wybrano też zarząd stowarzyszenia. Prezesem został doktor medycyny Stanisław Kołosowski, sekretarzem Bolesław Batowski, skarbnikiem Feliks Lubański. Członkami zarządu zostali ponadto panowie Kazimierz Przyłucki i Szymon Wanagos. Do komisji rewizyjnej powołano Feliksa Adamusa, Adama Godlewskiego i Waleriana Lubowickiego216. Protokoły posiedzeń pozostałych stowarzy-szeń Akcji Katolickiej w Bielsku Podlaskim nie zachowały się, podobnie jak pełne listy członków. Być może zostały świadomie zniszczone przez probosz-cza, aby nie dostały się w ręce okupantów sowieckich, a potem niemieckich.

Wielu członków Akcji Katolickiej w Bielsku zapłaciło za swą katolicką i patriotyczną postawę w latach wojny oraz okupacji męczeńską śmiercią więzieniem lub deportacją na Sybir i do Kazachstanu.

2.3.6. Żeńska Sodalicja Mariańska

Stowarzyszenie religijne propagujące kult Matki Bożej i kształtowanie charakteru w szkole maryjnych cnót, zwane Sodalicją Mariańską, zało-żone w 1563 r. przez jezuitę, ks. Jana Leunisa, zatwierdzone przez papieża Grzegorza XIII w r. 1584 bullą Omnipotentis Dei i podniesione do godności

Podlaskim z 29 października 1936 r.215 Tamże.216 Tamże.


89

arcybractwa, przeżyło swój renesans po ogłoszeniu dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Matki Bożej w 1854 r. W Polsce jezuici założyli pierwszą sodalicję w Wilnie już w 1585 r.217.

W Bielsku Podlaskim Żeńska Sodalicja mariańska rozwinęła się wśród uczących się dziewcząt za sprawą ks. Ludwika Olszewskiego, rektora kościoła pokarmelickiego i prefekta bielskiego Gimnazjum i Liceum imie-nia Tadeusza Kościuszki w latach 1933 – 1939, wśród młodzieży żeńskiej tej szkoły. Zachowana częściowo dokumentacja pozwala zestawić szereg nazwisk sodalisek, a nawet daty ich sodalicyjnych ślubowań. Ks. Ludwik Olszewski w liście do biskupa pińskiego Kazimierza Bukraby z 11 lutego 1933 r. pisał: „Najdostojniejszy Pasterzu, pragnąc przyczynić się do rozsze-rzenia i ugruntowania nabożeństwa i czci do N. M. Panny wśród młodzieży szkolnej, najpokorniej upraszam Najdostojniejszego Pasterza, aby raczył ery-gować Sodalicję Mariańską Żeńską uczennic Gimnazjum Państwowego w Bielsku Podlaskim pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia N. M. Panny i św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Założenie Sodalicji i dalszy jej roz-wój odbywać się będzie według Ustaw Sodalicji Mariańskiej uczennic szkół średnich w Polsce”218. Biskup piński dekretem z dnia 16 lutego 1933 r. erygował kanonicznie to stowarzyszenie w Bielsku Podlaskim i miano-wał ks. Ludwika Olszewskiego jego pierwszym moderatorem219. Uzyskało ono od generała jezuitów dokument mówiący o włączeniu (agregacji) biel-skiej sodalicji do arcybractwa, co dawało możliwość uzyskiwania odpustów nadanych przez Stolicę Apostolską temu stowarzyszeniu220. W „Księdze

217 Sodalisi Marji, w: M. Nowodworski, Encyklopedia Kościelna, t. 26, Warszawa 1903, s. 112–127; Sodalicye Maryańskie, w: Podręczna Encyklopedia Kościelna, t. 35–36, Warszawa 1912, s. 394–399; Sodalicje Mariańskie, WEP, t. 10, s. 645; Sodalicje Mariańskie, NEP, t. 5, s. 925.218 APBK V / X / 3, Akty ślubowań sodalicyjnych i pisma urzędowe z lat 1933–1939. 219 Tamże. W dekrecie erygującym Żeńską Sodalicję Mariańską w Bielsku Podlaskim z 16 lutego 1933 r. bp Kazimierz Bukraba pisał: „Casimirus Bukraba Dei et S. Sedis Apostolicae gratia Episcopus Pinskensis. Lecturis Salutem et benedictionem in Domino. Visis precibus nobis oblatis, auctoritate Nostra erigimus Sodalitatem Marianam sub titulo Immaculatae Conceptionis B. V. M. et S. Theresiae ab Infante Jesu penes ecclesiam B. M. V. de Monte Carmelo civitate Bielsk Podlaski, pro puellis Gymnasii status in eadem civitate. Moderatorem eiusdem Sodalitatis nominamus R. D. Ludovicum Olszewski, tribuendo ei facultates necessarias et opportunas, et praesertim, ut possit, si opus sit, alium sibi substituere. Datum in civ. Pińsk, die 16 Februarii A. D. 1933. Num 686/33. Casimirus Episcopus Pinskensis”.220 Tamże: „Warszawa, dnia 5 kwietnia 1933. Przewielebny Księże Moderatorze! Nadesłany z Rzymu dyplom zaraz odsyłam [...]. Podałem do Rzymu, że wszystko w porządku. Na dyplomie dopisano według Kanonu 723 par. 2 «cum promissione aggregationis». Żeby więc odpusty nie szwankowały, będzie łaskaw Ksiądz Moderator poprosić J. E. Księdza Biskupa o dokument, że poleca agregację

90


Kanonicznej Sodalicji Mariańskiej Uczennic Gimnazjum im. T. Kościuszki w Bielsku Podlaskim założonej w 1933 r. pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP i św. Teresy od Dzieciątka Jezus” znajduje się 61 nazwisk sodalisek221. Kolejnymi „prezydentkami” (prezeskami) były w latach:1933 – 1934 Irena Rudowska, uczennica VIII klasy gimnazjalnej. 1934 – 1935 Zofia Zbyszewska, nauczycielka bielskiego gimnazjum.1935 – 1936 Irena Kraszewska, uczennica VI klasy gimnazjalnej.1936 – 1937 Irena Kraszewska, uczennica VII klasy gimnazjalnej.1937 – 1938 Halina Tomaszewicz, uczennica VIII klasy gimnazjalnej.1938 – 1939 Wiesława Batowska, uczennica II klasy licealnej222.

Kandydatki na sodaliski zapoznawały się ze statutami stowarzysze-nia i z obowiązkami, jakie przyjmują na siebie, wstępując do sodalicji. Sodaliskami stawały się po uroczystym ślubowaniu, którego podpisany tekst składały na ręce moderatora. Ślubowanie brzmiało następująco: „Najświętsza Panno, Bogarodzico Maryjo, ja ......., choć niegodna Twojej służby, wzruszona

i będzie wszystko w porządku. Łączę wyrazy głębokiej czci oraz proszę o modlitwy. Czcigodnego Księdza Moderatora sługa w Chr. Najniższy Ks. Antoni Czenczek T. J. Sekretarz Prowincji”.221 APB V / Fr / 1, Księga Kanoniczna Sodalicji Mariańskiej Uczennic Gimnazjum im. T. Kościuszki w Bielsku Podlaskim pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i św. Teresy od Dzieciątka Jezus z lat 1933–1939, s. 6–21. Rok 1933: „Zofia Dębińska (6 kl.), Stanisława Kojówna (8 kl.), Zofia Krzyształowicz (6 kl.), Romualda Łukaszewiczówna (7 kl.), Halina Łukaszukówna (7 kl.), Bronisława Malinowska (7 kl.), Regina Orzechowska (5 kl.), Irena Rudowska ( 6 kl.), Janina Russelówna (7 kl.), Genowefa Rybałtowska (5 kl.), Irena Tajchertówna (5 kl.), Aleksandra Tomaszewiczówna (7 kl.), Weronika Tomaszewiczówna (7 kl.), Jadwiga Wasilewska (6 kl.), Zofia Zbyszewska (profesorka bielskiego gimnazjum)”. Rok 1934: „Hanna Krzyśpiakówna (8 kl.), Zofia Kuchcińska (8 kl.), Barbara Sałubianka (6 kl.), Halina Tyszkówna (6 kl.)”. Rok 1935: „Helena Falkowska (5 kl.), Zofia Grychowska (5 kl.), Wanda Hendzelówna (5 kl.), Irena Kraszewska (5 kl.), Ludwika Ziemczonkówna (7 kl.)”. Rok 1936: Wiesława Batowska (4 kl.), Wanda Brzozowska (4 kl.), Walentyna Kozłowska (8 kl.), Halina Tomaszewiczówna (3 kl.), Walentyna Trubiłłówna (3 kl.), Regina Weremiejówna (3 kl.), Jadwiga Żarniewiczówna (3 kl.)”. Rok 1937: „Halina Bodnarówna (2 kl.), Wanda Bujnicka (Liceum), Anna Górska (4 kl.), Urszula Kubasikówna (Liceum), Wiesława Lewicka (3 kl.), Maria Markowska (3 kl.), Halina Nowocieniówna (3 kl.), Ewa Sobotówna (3 kl.), Janina Wergilówna (8 kl.)”. Rok 1938: „Danuta Abramowiczówna (3 kl.), Janina Januszewska (4 kl.), Zofia Halina Ksepkówna (3 kl.), Irena Mrajska (2 kl.)”. Rok 1939: „Maria Bąkówna (3 kl.), Alicja Baranowska (4 kl.), Janina Bartoszkówna (3 kl.), Alina Batowska (3 kl.), Alina Dąbrowska (3 kl.), Jadwiga Derehajłówna (3 kl.), Danuta Dobkowska (4 kl.), Alina Domańska (4 kl.), Janina Konradówna (3 kl.), Irena Krychówna (3 kl.), Krystyna Lubowicka (4 kl.), Joanna Matyszewska (4 kl.), Helena Pietruszczykówna (3 kl.), Helena Puciłowska (4 kl.), Krystyna Radwańska (2 lic.), Janina Ratkiewiczówna (3 kl.), Anna Walterówna (3 kl.)”. O dalszych losach części wymienionych tu uczniów i uczennic bielskiego gimnazjum zob.: Wspomnieniem pisane. Pamiętnik Gimnazjum i liceum im. Tadeusza Kościuszki w Bielsku Podlaskim, red. J. Domański, Z. Romaniuk, Bielsk Podlaski 2003.222 APB V / Fr / 1, s. 4–5.


91

jednak przedziwną dobrocią Twoją i wiedziona pragnieniem służenia Tobie, obieram sobie dzisiaj, wobec swego Anioła Stróża i wobec całego Dworu Niebieskiego, Ciebie za swoją Panią, Orędowniczkę, Patronkę i Matkę i mocno postanawiam i przyrzekam, że Cię nigdy nie opuszczę, nie powiem i nie uczynię nic przeciwnego Tobie i nie pozwolę nigdy, ażeby inni cokol-wiek przeciwko Twojej czci i Tobie mówili lub czynili. Błagam Cię więc Najlepsza Matko, przyjmij mnie na zawsze za sługę swoją, za dziecko swoje; bądź mi pomocą we wszystkich moich potrzebach, a nie opuszczaj mnie w godzinę śmierci. Amen. Oddając się zaś w tę służbę Najświętszej Panny, mocno postanawiam oraz świadomie i dobrowolnie przyrzekam, być wierną tak ogólnym, jak i szczegółowym ustawom tej Sodalicji, która mnie dziś przyjmuje do swego grona”223.

W zachowanych fragmentach Księgi Pamiątkowej Sodalicji Mariańskiej w Bielsku Podlaskim z lat 1933 – 1939 znajduje się wiersz jednej z sodali-sek z III klasy gimnazjalnej, podpisany pseudonimem „Ognik”, wyrażający przeżycia dziewcząt składających ślubowanie:

„MaryjaCudnie jest dzisiaj na świecieBłogosławiona ta chwilaKiedy i drzewa i kwiecieSzepce: Maryja... Maryja...Matuchno, chwalą Cię lasyŁąki i pola i gajeI ptasząt całe masyI cicho szumiące ruczaje.Dzisiaj Maryjny dzionekCzczą Ciebie wszystkie stworzeniaW niebo uleciał skowronekŚpiewając swe święte pieniaI sodalisek Twych sercaDziś czyste jak lilijaBiją tak dziwnie i słodkoMaryja... Maryja... Maryja...”224.

223 APBK V / X / 3. 224 APB V / Fr / 1.

92


Rekolekcje dla dziewcząt z Sodalicji Mariańskiej w Bielsku przeprowa-dził w marcu 1938 r. biskup pomocniczy piński Karol Niemira. W księdze pamiątkowej dokonał takiego zapisu: „Młodzieży! Odprawione wspólnie rekolekcje wielkanocne to nie tylko wołanie duszy waszej i jej pragnienie, by zdobyć szczyty – ale to jednocześnie ostrzeżenie – owo wołanie S.O.S. do Boga o pomoc w grożącym wam rozbiciu...

Nie smuć się niczym Nie drżyj przed złej doli biczem!To wszystko to pył...Bóg jest Niezmienny:W cel swój promiennyCierpliwie zdążaj co sił!W kim Bóg siedliskoobrał – ma wszystkoI będzie jak mocarz żył – Święta Teresa z Avili.Bielsk Podlaski 26 III 1938 r. Ks. Dr Karol Niemira Biskup S. Piński”225.

Ten zapis w kontekście wydarzeń, które nastąpiły we wrześniu 1939 r., nabiera jakiejś proroczej mocy, przygotowuje bowiem sodaliski do dawa-nia świadectwa w nocy okupacji sowieckiej i niemieckiej, podczas aresz-towań i deportacji. Niektóre z sodalisek zostały wraz z rodzinami wywie-zione na Sybir, inne na przymusowe roboty do Niemiec, niektóre bestialsko zamordowane, podobnie jak ich moderator – ks. Ludwik Olszewski.

2.3.7. Parafialny oddział „Caritas”

Niezwykle ważna rola przypadła w bielskiej parafii „Towarzystwu Opiekuńczemu Caritas”226 – zarówno w okresie międzywojennym, jak pod-czas drugiej wojny światowej, sowieckiej i niemieckiej okupacji, a także w czasach powojennych. Zaskakuje duża liczba –500 osób – działających

225 APBK V / X / 4, Fragmenty Kroniki Żeńskiej Sodalicji Mariańskiej w Bielsku Podlaskim.226 J. Majka, Caritas, EK, t. 2, Lublin 1976, kol. 1333–1336; Caritas, NEP, t. 1, s. 645.


93

bezpośrednio w „Caritasie” w okresie przedwojennym227. Wspieranie rodzin wielodzietnych, bezrobotnych, dotkniętych losowymi zdarzeniami, cho-rych, sierot, samotnych, emigrantów228, organizowanie kolonii i półkolonii wakacyjnych dla dzieci z rodzin ubogich229, dożywiane dzieci w szkołach. W czasie wojny doszła troska o rodziny, z których do wojska poszedł jedyny ich żywiciel230, dostarczanie żywności i opatrunków szpitalom wojskowym na terenie miasta, zbiórka żywności dla uwięzionych, dla jeńców wojennych, wysyłka paczek rodzinom wywiezionym na Sybir lub do Kazachstanu231. Bezpośrednio po wojnie pomagano repatriantom oraz więźniom UB, roz-dawano także pomoc UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) nadsyłaną ze Stanów Zjednoczonych232.

Po likwidacji „Caritasu” w 1950 r. przez władze PRL, nadal w formie utajnionej działała przy parafii grupa osób niosących pomoc najbardziej potrzebującym. W czasie stanu wojennego te charytatywne zespoły para-fialne wspierały rodziny aresztowanych i osoby internowane, a także zajęły się rozdawnictwem darów nadsyłanych przez USA i kościelne organizacje krajów w Zachodniej Europy. W Trzeciej Rzeczypospolitej, po odrodzeniu „Caritasu” w 1992 r., można było znowu legalnie nieść pomoc ludziom, któ-rych dotknęło bezrobocie i związane z nim ubóstwo, a także wszystkim, którzy z racji losowych znaleźli się w trudnych warunkach materialnych. Trudno przecenić działalność „Caritasu” w Bielsku Podlaskim na prze-strzeni lat od 1930 r. aż po dzień dzisiejszy.

227 APB XI / Mon, Księga Pamiątkowa Parafii Farnej w Bielsku Podlaskim, s. 27: „W parafii bielskiej w okresie międzywojennym istniały następujące bractwa i stowarzyszenia pobożne i kulturalne (stan z r. 1939): [...] Towarzystwo opiekuńcze «Caritas» – członków 500”. 228 APB XII / V, Pismo Polskiego Towarzystwa Emigracyjnego. Koło w Bielsku Podlaskim, 1930 r.229 APB XI / Fot, Zdjęcia z kolonii i półkolonii organizowanych przez „Caritas” w parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim w latach 1930–1939.230 Wspomnienia autora niniejszego opracowania; por. Z. Kosztyła, Wrzesień 1939 roku na Białostocczyźnie, Warszawa 1976. 231 W wysyłaniu paczek dostarczanych bezpośrednio do wagonów pocztowych w pociągach pomagał pan Boćkowski pracujący jako zawiadowca stacji kolejowej w Bielsku Podlaskim. 232 APB III / W / 3, Pokwitowania rzeczy rozdanych przez „Caritas” w Bielsku Podlaskim w roku 1949. Niezwykle pomocny w rozeznawaniu potrzeb rodzin zgłaszających się o pomoc do „Caritasu” okazał się prezes Stanisław Maciaszek.

94


2.3.8. Krucjata Eucharystyczna

Zgodnie z nauczaniem i zachętą papieża Piusa X do szerzenia poboż-ności eucharystycznej wśród dziatwy szkolnej od najwcześniejszych lat oraz zaleceniami Kongresu Eucharystycznego, który odbył się w 1914 r. w Lourdes, francuski jezuita ks. Albert Bessier założył w 1916 r. Krucjatę Eucharystyczną wśród dzieci po Pierwszej Komunii Świętej. Stowarzyszenie to zatwierdził w 1921 r. papież Benedykt XV. Praca nad charakterem, coraz lepsze poznawanie Ewangelii, częsta Komunia święta, adoracja Pana Jezusa Eucharystycznego – to główne zadania stawiane przed kandyda-tami do stowarzyszenia. W Polsce pierwsze koło Krucjaty Eucharystycznej założyła w Pniewach św. Urszula Ledóchowska, urszulanka Serca Jezusa Konającego233. W Bielsku Podlaskim powstało w latach trzydziestych. W 1938 r. należało tu do Krucjaty Eucharystycznej 120 uczniów ze szkół powszechnych234. W całej Polsce stowarzyszenie to liczyło przed wybuchem wojny około 200 000 członków.

2.3.9. Papieskie Dzieło Rozkrzewiania Wiary

Założycielką Dzieła Rozkrzewiania Wiary była Paulina Jaricot urodzona w Lyonie 1799 r. Miała 20 lat, kiedy jej brat Fileas przygotowywał się w seminarium duchownym do pracy na misjach. Zainteresowała się wtedy terenami misyjnymi, warunkami, w jakich żyli ludzie w krajach misyjnych. Tragiczna sytuacja materialna i moralna tamtych ludzi budziła w niej nie tylko współczucie, ale i chęć niesienia pomocy zarówno im, jak i pracującym tam misjonarzom. Tak powstało w 1819 r. Dzieło Rozkrzewiania Wiary, pomyślane od strony organizacyjnej w formie kół liczących po 10 osób. Dziesiątki łączyły się w setki, setki w tysiące. Na każdym z tych szczebli kie-rowali grupami przewodnicy. Zadaniem członków grup było zaznajamia-nie się z problemami ludzi w krajach misyjnych, modlitwa wspólna i indy-widualna za misje, składanie cotygodniowo małej pieniężnej ofiary na ich

233 R. Rak, Krucjaty. 1. Krucjata Eucharystyczna, EK, t. 9, Lublin 2002, kol. 1375. 234 APB XI / Mon, Księga Pamiątkowa Parafii Farnej w Bielsku Podlaskim, s. 27: „Krucjata Eucharystyczna w szkołach powszechnych – członków 120”.


95

rzecz235. Dzieło to poparli biskupi, kapłani i bardzo wielu wiernych. Kolejni papieże, Grzegorz XVI w 1840 r. i Leon XIII w 1880 r., nadali stowarzy-szeniu odpusty i przywileje. Po 100 latach żywiołowego rozszerzania się tego ruchu Pius XI w motu proprio Romanorum Pontificum z 3 maja 1922 r. nadał mu nazwę „Papieskiego Dzieła Rozkrzewiania Wiary” i przeniósł siedzibę jego zarządu do Rzymu236.

Na ziemie polskie Dzieło Rozkrzewiania Wiary dotarło 1825 r. W odro-dzonej Polsce starania o kanoniczne erygowanie tego stowarzyszenia prowadził błogosławiony arcybiskup Antoni Julian Nowowiejski, on też w latach 1926 – 1927 był jego pierwszym prezesem. W Bielsku Podlaskim Dzieło powstało w 1930 r. Na terenie parafii bielskiej w 1939 r. zrzeszało 190 członków237.

* * *

Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja wnio-sła w dzieje Bielska Podlaskiego i ziemi bielskiej ogromny wkład nie tylko w dziedzinie życia religijnego, ale także w dziele opieki nad chorymi i bied-nymi przez szpital parafialny i zrzeszenie „Caritas”; w sferze oświaty przez funkcjonującą od schyłku XIV do pierwszej ćwierci XIX wieku szkołę para-fialną; w życie społeczne i kulturalne przez rozliczne stowarzyszenia stano-wiące małe wspólnoty w wielkiej parafialnej rodzinie. Nie do przecenie-nia jest również rola tych wspólnot w podtrzymywaniu ducha polskości w latach wojen, rozbiorów i okupacji. Trzeba podkreślić, że w okresie mię-dzywojennym, zwłaszcza w czasie duszpasterzowania w parafii bielskiej bło-gosławionego ks. Antoniego Beszty-Borowskiego, zrzeszeni w tych wspólno-tach stanowili około 50% ogółu parafian238. Wprawdzie niektórzy należeli

235 T. Kępińska, Paulina Jaricot – założycielka Dzieła Rozkrzewiana Wiary 1799–1862, w: Dzieło Rozkrzewiania Wiary, Warszawa 1995, s. 3–10. 236 Tamże, s. 11. 237 APB XI / Mon, Księga Pamiątkowa Parafii Farnej w Bielsku Podlaskim, s. 27: „W parafii bielskiej w okresie międzywojennym (stan z 1939 r.) istniało Papieskie Dzieło Rozkrzewiania Wiary, liczące 190 członków”.238 Według wyżej przytoczonych źródeł z lat 1938–1939 do Kółek Różańcowych należało ponad 600 osób, do „Caritas” – około 500, do Straży Honorowej – 334, do Papieskiego Dzieła Rozkrzewiania Wiary – 190, do Krucjaty Eucharystycznej – 120, do Trzeciego Zakonu Świętego Franciszka – 80, do Sodalicji Mariańskiej – 61, do Katolickiego Stowarzyszenia Mężów – 34 osoby.

96


do dwóch albo nawet trzech wspólnot równocześnie, ale takich osób nie było zbyt wiele, a ponadto nie można było doliczyć do tej statystyki członków Szkaplerza Świętego oraz kobiet, a także młodzieży żeńskiej i męskiej zrze-szonych w Akcji Katolickiej w bielskiej parafii, gdyż imienne wykazy człon-ków tych stowarzyszeń zaginęły. Niewątpliwie w tym tak szerokim udziale parafian w stowarzyszeniach katolickich ujawnił się charyzmat błogosławio-nego Antoniego, ale także zapał i chęć wiernych do zrzeszania się po zaka-zach wszelkich religijnych stowarzyszeń w czasie rozbiorowej niewoli.


97

20. Zapis o najdawniejszym nauczycielu szkółki w Bielsku Podlaskim (ADS D 1, s. 93)

21. Notatka ks. Bronisława Zaleskiego o założeniu Gimnazjum w Bielsku Podlaskim z 1918 r. (APDm V / X / 1, s. 1)

98


22. Ks. dr Bronisław Zaleski, pierwszy Dyrektor Gimnazjum im. T. Kościuszki w Bielsku Podlaskim (Archiwum parafialne)


99

23. Nauczyciele i uczniowie Gimnazjum. W środku ks. L. Olszewski i ks. B. Zaleski (Archiwum parafialne)

24. Uczniowie Gimnazjum z ks. L. Olszewskim, 20 VI 1926 r. (Archiwum parafialne)

100


25. Ks. Ludwik Olszewski, fotografia z ok. 1920 r. (Archiwum parafialne)


101

26b. Gimnazjum Krawieckie 1946/1947 r. (Archiwum parafialne)

26a. Gimnazjum Krawieckie 1946/1947 r. (Archiwum parafialne)

102


27. Dokument nuncjusza Wincentego z 1575 r. potwierdzający uposażenie szpitala w Bielsku (AAB)


103

28. Spis osób pozostających w szpitalu bielskim w 1693 r. (BNUW F 4 – 19262, s. 249)

104


29. Kopia dokumentu erekcyjnego Bractwa Różańcowego w Bielsku Podlaskim z 1628 r. (ADS D 152, s. 53 – 54)


105

29. Kopia dokumentu erekcyjnego Bractwa Różańcowego w Bielsku Podlaskim z 1628 r. (ADS D 152, s. 53 – 54)

106


30. Karta tytułowa księgi Bractwa Różańcowego w Bielsku Podlaskim z 1771 r. (AGAD, Nabytki oddziału I, sygn. 139, s. 1)


107

31. Fragment rejestru przychodów i wydatków Bractwa Różańcowego z 1769 – 1770 r. (AGAD, Nabytki oddziału I, sygn. 139, s. 153)

108


32. Wykaz członków Bractwa Różańcowego z 1833 r. (AGAD, Nabytki oddziału I, sygn. 139, s. 156)


109

33. Dokument utworzenia Bractwa Szkaplerza Świętego z 1669 r. (ADS D 31, s. 181)

110


34. Sodalicja Mariańska i grono nauczycielskie z ks. Ludwikiem Olszewskim, ok. 1935 r. (APB XIV / Fot / 4)

35. Sodalicja Mariańska z ks. Ludwikiem Olszewskim, 1938 r. (APB XIV / Fot / 4)


111

36. Bielscy gimnazjaliści z wizytującym kościół rektoralny biskupem Karolem Niemirą, 25 marca 1938 r. (APB XIV / Fot / 4)

3. Przynależność administracyjna i kościelna, terytorium oraz ludność parafii

113

3.Przynależność administracyjna i kościelna, terytorium oraz ludność parafii

W ciągu wieków istnienia parafii bielskiej wielokrotnie zmieniała się jej przy-należność administracyjna i kościelna, zmieniały się też proporcje etniczne między zamieszkującymi te tereny nacjami. Znacznym przeobrażeniom ule-gały również granice parafii. Nigdy też w ciągu wieków nie zamieszkiwała tu całkowicie jednorodna etnicznie i wyznaniowo ludność239.

3.1. Przynależność administracyjna

Intensywne słowiańskie osadnictwo na Podlasiu zaczęło się rozwijać w VIII i IX wieku. Zdaniem Jerzego Wiśniewskiego „wytworzył się wtedy odrębny odłam ludności, małe plemię bliskie Mazowszanom”240. Od X wieku, w wyniku napływu nadwiślańskiej, mazowieckiej ludności, która zajęła zie-mie nad Bugiem, dorzecze górnej Narwi i sięgała aż po Niemen241, znalazły

239 J. Wiśniewski, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, s. 7: „Nigdy jednak tylko jedna kultura nie obejmowała w całości ziem między Bugiem a Niemnem, nie zasiedlała ich zatem jednolita ludność. Już w początkach naszej ery część południa zajmowała kultura przeworska, uważana za protozachodniosłowiańską, a inną część południa kultura zarubiniecka, identyfikowana z Protowschodniosłowianami. Od północy sięgała kultura ludów bałtyckich, zajmujących całe dorzecze Niemna”. 240 Tamże. Cytowany autor przypuszcza, że byli to może „Łuticzi” z Powiesti Wriemiennych Liet”.241 Tamże, s. 8.

114


się one do pierwszej połowy XI wieku we władaniu Piastów242. Około połowy XI wieku książęta ruscy opanowali to terytorium i wtedy rozwinęło się tu osadnictwo Rusinów z Wołynia243.

Kolejne wyprawy królów i książąt polskich244 przywracały okre-sowo ich władztwo na tym terenie, po czym podbijali je znowu Rusini. Co do Bielska – nie ma pewności, czy wznieśli tu gród książęta polscy, czy ruscy245. Osadnictwo ruskie nasiliło się w XIII wieku, zwłaszcza po pod-biciu Drohiczyna przez Daniela Romanowicza i jego koronacji w 1253 r. „Ludność mazowiecka utrzymała się jednak koło Drohiczyna, Bielska i Brańska”246. Proces osadnictwa mazowieckiego i ruskiego zahamowały najazdy Jaćwingów i Litwinów. Kronika Janka z Czarnkowa opisuje szcze-gółowo oblężenie Drohiczyna przez Litwinów, bohaterską obronę grodu przez Sasina i podstępną rolę podpalaczy Rusinów247.

Przynależność ziem położonych między Bugiem a górną Narwią dość długo była zmienna. W r. 1390 Władysław Jagiełło zrzekł się ziemi dro-hickiej na rzecz księcia mazowieckiego Janusza I „na wieczne czasy”, z grodami: Drohiczynem, Mielnikiem, Surażem i Bielskiem, odpowiedni dokument wystawiając w 1391 r., ale po kilkunastu latach ponownie zagar-nęła je Litwa248. Po Unii Horodelskiej w 1413 r. ziemia drohicka wraz z Bielskiem weszła w skład województwa trockiego. Wielki książę litewski Witold 2 stycznia 1430 r. ustanowił w Bielsku wójtostwo249. Prawo do osie-dlania się w Bielsku przyznawał książę Polakom i Niemcom wyznania

242 Tamże: „Jeszcze w początku XI wieku większość ziem nad Bugiem i Narwią należała do państwa polskiego i była gęsto zaludniona przez Mazowszan”.243 Tamże, s. 9. 244 Tamże: „W roku 1073 Bolesław Śmiały wyprawił się na Brześć, w roku 1182 Kazimierz Sprawiedliwy także na Brześć, a około roku 1193 tenże książę na Drohiczyn”. 245 Tamże: „Przez nich [książąt ruskich], lub jeszcze przez książąt polskich były zbudowane grody Bielsk, Brańsk, Kamieniec”.246 Tamże.247 Kronika Janka z Czarnkowa, Kraków 2001, s. 124: „Przez kilka dni mężnie bronił on zamku, aż niejacy Rusini, którzy się w nim znajdowali, podłożyli ogień i zamek podpalili, sami zaś zeskoczywszy z murów zamkowych, uciekli do wojska litewskiego. Wtedy marszałek wyszedłszy z zamku z częścią swych ludzi, dopóty bił się z nieprzyjacielem, aż książęta litewscy zabrali go do niewoli”. 248 J. Wiśniewski, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, s. 12; por. M. Radoch, W sprawie daty nadania przez Władysława Jagiełłę Ziemi Drohickiej księciu mazowieckiemu Januszowi I, w: Szkice z dziejów kolonizacji Podlasia i Grodzieńszczyzny od XIV do XVI wieku, red. J. Śliwiński, Olsztyn 2005, s. 11–20. 249 Vitoldiana. Codex Privilegiorum Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1386–1430, s. 157–159; Z. Romaniuk, Przywileje wielkoksiążęce i królewskie dotyczące Bielska Podlaskiego. z lat 1430–1512, s. 251–254.


115

rzymskokatolickiego250. Świadczy to dobitnie o tym, że nawet w okresie władania tymi ziemiami przez Litwę trwało nadal intensywne osadnic-two polskie. Jak wynika z tego dokumentu, jeszcze w 1430 r. Bielsk nale-żał do ziemi drohickiej251. Wkrótce jednak zarysował się podział tej części Podlasia na ziemię drohicką, bielską i mielnicką. Na krótko władał nimi książę mazowiecki Bolesław IV w latach 1440 – 1444, ale naciskany przez Litwę musiał ustąpić252, choć i w tym krótkim okresie Mazowszanie zdobyli tu nowe nadania253.

W ramach Wielkiego Księstwa Litewskiego ziemie te należały admi-nistracyjnie do województwa trockiego aż do 1513 r.254. Wtedy utwo-rzone zostało województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie. Dokument wystawiony przez króla Zygmunta I w Toruniu w środę przed dniem świę-tej Małgorzaty 1520 r.255 nie podaje nazwy województwa podlaskiego ani jego stolicy, ale wymienia kolejne ziemie, które weszły w jego skład: ziemię drohicką, brzeską, bielską, kamieniecką, mielnicką i kobryńską. Na mocy unii lubelskiej województwo podlaskie z trzema ziemiami: drohicką, biel-ską i mielnicką, włączone zostało w 1569 r. do Korony. Taki stan rze-czy trwał aż do trzeciego rozbioru Polski. Potem, pod zaborem pruskim, 26 stycznia 1796 r. utworzony został departament białostocki w ramach

250 Vitoldiana. Codex Privilegiorum Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1386–1430, s. 158: „Ita tamen quod ad eundem oppidum Bielsco tantum Ritus Romani homines Polonos videlicet Theutonicos, de alienis provinciis tenebitur collocare et vocare”.251 Tamże: „Unde oppidi nostri Bielsco in terra Drohiciensi iacentis”.252 J. Jaroszewicz, Drohiczyn. Opis historyczny, „Athenaeum”, z. 4, Wilno 1847, s. 30.253 J. Wiśniewski, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, s. 16: „Za krótkich rządów mazowieckiego ks. Bolesława IV znowu liczniej pojawili się Mazowszanie. Książę ten dał w roku 1443 Siemiatycze, zwane jeszcze wtedy Siemięcicami, Borucie z Falęt, chorążemu warszawskiemu [...]. Ks. Bolesław nadał także prawo chełmińskie w 1440 roku Mielnikowi i Tykocinowi, a zapewne również i innym miastom”. 254 W. Jarmolik, Powstanie województwa podlaskiego, „Białostocczyzna” 4/1989, s. 8: „Źródłem, które pozwala dokładnie określić powstanie województwa podlaskiego jest regest dokumentu Zygmunta I, znajdujący się wśród wpisów z podlaskich ksiąg ziemskich grodzkich, które to wpisy, na przełomie XVIII i XIX wieku zebrał Ignacy Kapica-Milewski. Brzmi on następująco: Przywilej króla Zygmunta dany panu Janowi Sapieże na województwo podlaskie, brzesckie i inne, de data w Wilnie, feria secunda ipso festo Decollationis sancti Joannis Baptistae. Anno Millesimo quingentesimo decimo tertio. Regest ten wpisany został w 1648 roku do ksiąg grodzkich brańskich”. Rejestr dokumentów archiwum Sapiehów w Dubnie został oblatowany w NAHB F 1708, O. 1, nr 37, s. 262–270, jego kopia, z której korzystał Jarmolik, znajduje się w AGAD, Kapicjana, p. 18, s. 550. 255 BCz, Rękopis nr 262. Oryginał dokumentu z 1520 r. zachował się w AGAD, Dokument pergaminowy nr 1137.

116


Prus Nowowschodnich z siedzibą w Białymstoku (1796 – 1807)256. Po trak-tacie w Tylży z 7 lipca 1807 r. już w ramach Cesarstwa Rosyjskiego utwo-rzony został obwód białostocki257.

W czasie wojny napoleońskiej w 1812 r., po wkroczeniu do Białegostoku wojsk francuskich i saskich w dniu 3 lipca, gubernatorem wojskowym został generał Jacques Ferrière. Administracją departamentu białostockiego kierował Francuz Adrien Louis Cochelet258. Po klęsce Napoleona i wkro-czeniu do Białegostoku, u schyłku grudnia 1812 r., wojsk rosyjskich pod wodzą generała Iłłariona Wasilczykowa, Białystok był nadal stolicą obwodu aż do 1842 r. Wtedy zlikwidowano obwód białostocki, a „trzy powiaty: bia-łostocki, bielski (do niego dołączono w tym samym czasie i powiat drohi-czyński), sokólski wcielono do guberni grodzieńskiej”259.

W czasie pierwszej wojny światowej, w sierpniu 1915 r. Niemcy opano-wali teren dawnego obwodu białostockiego. Po odzyskaniu niepodległości, a ściślej dopiero 2 sierpnia 1919 r., na mocy ustawy sejmowej utworzone zostało województwo białostockie, na które złożyły się powiaty: augustow-ski, białostocki, bielski, kolneński, łomżyński, ostrołęcki, ostrowski, sej-neński, sokólski, suwalski, szczuczyński, wysokomazowiecki, przy czym do powiatu bielskiego włączono powiat białowieski260.

256 A. Dobroński, Białystok. Historia miasta, Białystok 1998, s. 53: „Od 26 stycznia 1796 roku rządy w Białymstoku przejęli Prusacy, którzy tu właśnie ustalili stolicę rozległego, liczącego ponad pół miliona departamentu w prowincji Prus Nowowschodnich z Augustowem, Bielskiem, Łomżą i dwoma powiatami zamieszkałymi przez Litwinów, ale już bez terenów na południe od Bugu. Tak to miasto nad Białą po raz pierwszy w swej historii stało się siedzibą władz administracyjnych wyższego szczebla”. O organizacji obwodu zob.: R. Żurkowa, Z dziejów organizacji departamentu białostockiego w 1807 r., „Rocznik Białostocki” 2 (1961), s. 309–329; Z. Romaniuk, Zachodnia granica obwodu białostockiego z 1807 r., „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska w Białymstoku” 15 (2002), s. 27–35.257 A. Dobroński, Białystok. Historia miasta, s. 58: „Napoleon mocą traktatu tylżyckiego 7 lipca 1807 r. oddał obwód białostocki carowi Aleksandrowi I [...]. Obwód białostocki z 9 tysiącami kilometrów kwadratowych powierzchni i około 190 tysiącami mieszkańców był trzykrotnie mniejszy od departamentu z czasów pruskich. Dzielił się początkowo na cztery powiaty: białostocki, bielski, drohicki, sokólski i miał status gubernialny. Wielkorządcą obwodu car mianował senatora Ignacego Theilsa, a ten za swego zastępcę wziął Michała Starzeńskiego, dawniej osobę zaufaną hetmana Jana Klemensa Branickiego”.258 Tamże, s. 60: „Największe kompetencje miał de facto gubernator wojskowy gen. francuski Ferrière, a Komisją Administracyjną departamentu białostockiego kierował Francuz Cochelet”; por. D. Nawrot, Litwa i Napoleon w 1812 roku, Katowice 2008, s. 306, 325–326.259 A. Dobroński, Białystok. Historia miasta, s. 73.260 Tamże, s. 123. Cytowany autor dokumentuje też zmiany, jakie w składzie województwa dokonywały się w okresie międzywojennym, jak likwidacja powiatu sejneńskiego w 1925 r., kolneńskiego


117

Po wybuchu drugiej wojny światowej, w trzecim tygodniu września (15 – 21 września) Niemcy okupowali Białystok i teren województwa, ale już 21 września zaczęli wycofywać się, zgodnie z paktem Ribbentrop – Mołotow, na uzgodnione pozycje. Na teren województwa wkroczyły woj-ska sowieckie. 29 listopada 1939 r. okupowany teren województwa bia-łostockiego wraz z Bielskiem Podlaskim włączony został do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad i nazwany Zachodnią Białorusią261. W nocy z 22 na 23 czerwca 1941 r. wybuchła wojna niemiecko – sowiecka. Wojska hitlerowskie posuwały się bardzo szybko. 24 czerwca Niemcy wkroczyli do Bielska Podlaskiego262 a trzy dni później do Białegostoku. Dekretem Hitlera z 22 lipca 1941 r. ustanowiony został „Bezirk Bialistok” w ramach Prus Wschodnich pod zarządem gauleitera Ericha Kocha263.

W okresie PRL i w III Rzeczypospolitej Białystok jest stolicą wojewódz-twa (podlaskiego od 1999 r.). Bielsk Podlaski pozostaje też w granicach województwa podlaskiego (wcześniej: białostockiego) i jest siedzibą powiatu, choć granice powiatu kilkakrotnie ulegały zmianie264.

3.2. Przynależność kościelna parafii

Kolejne fale osadników z Mazowsza i Rusi przynosiły ze sobą wiarę chrze-ścijańską i tęsknotę za kapłanem i świątynią. Być może przez Bielsk przebie-gała trasa misyjnej wyprawy św. Brunona z Kwerfurtu i towarzyszących mu osiemnastu zakonników benedyktyńskich w 1009 r. Nie jest też wykluczone, że duchowni towarzyszący wyprawom książąt polskich i ruskich przynieśli

w 1932 r., dodanie w 1920 r. powiatu białowieskiego (ten w 1922 r. włączono do powiatu bielskiego), grodzieńskiego i wołkowyskiego. W 1939 r. powiaty: łomżyński, ostrołęcki i ostrowski włączono do województwa warszawskiego. Zob. też J. J. Milewski, Z dziejów województwa białostockiego w okresie międzywojennym, Białystok 1999.261 A. Dobroński, Białystok. Historia miasta, s. 157–158: „Zachodnia Białoruś sięgała pod Ostrołękę i Ostrów Mazowiecką, na południu granica biegła rzeką Bug, a na północy sowieci zagarnęli Augustów”. 262 W. Meyer-Detring, Die 137. Infanteriedivision im Mittelabschmitt der Ostfront, München 1962, s. 21–22.263 A. Dobroński, Białystok. Historia miasta, s. 160: „Cały okręg liczył 31,4 tys. kilometrów kwadratowych, zamieszkałych przez około 1,4 mln ludności. W jego granicach znalazła się większość przedwojennego woj. białostockiego, bez ziem wcześniej już włączonych do Generalnej Guberni i powiatu suwalskiego, a za to z kilkoma gminami z b. woj. poleskiego”.264 W wyniku powojennej zmiany granic Polski, a potem na skutek utworzenia powiatów: hajnowskiego i siemiatyckiego.

118


tu pierwsze ewangeliczne przesłanie. Z „Kroniki Polskiej” błogosławionego Wincentego Kadłubka wiemy, że w wyprawie Kazimierza Sprawiedliwego na Drohiczyn w 1192 r. towarzyszył księciu biskup płocki265, najprawdo-podobniej Wit. Jeszcze i wtedy, gdy książę Konrad Mazowiecki zawie-rał umowę z braćmi dobrzyńskimi osadzanymi w Drohiczynie w 1237 r., zastrzegł poszanowanie praw biskupa płockiego266. Świadczy to wyraźnie o tym, że w XII i XIII wieku rozciągała się na te tereny jurysdykcja bisku-pów płockich. W XIV wieku najprawdopodobniej sięgała tu diecezja wło-dzimierska. W 1409 r. papież Aleksander V, na prośbę księcia Witolda, wyznaczył granice diecezji włodzimierskiej, do której miała należeć ziemia brzeska, pińska i drohicka, a zatem i Bielsk267. Od 1428 r. tereny te obejmo-wała diecezja łucka, a potem od 1628 r. łucko-brzeska268. Taki stan rzeczy trwał do 1798 r. Wcześniej, po trzecim rozbiorze Polski, część diecezji łucko--brzeskiej znalazła się pod zaborem pruskim. Były to 44 parafie w ramach trzech dekanatów: bielskiego, brańskiego i drohiczyńskiego, zarządzane przez sufragana łuckiego biskupa Jana Szyjkowskiego269, a po jego śmierci w 1797 r. przez biskupa płockiego Krzysztofa Hilarego Szembeka.

Pod naciskiem władz pruskich papież Pius VI bullą Saepe factum est z 16 marca 1799 r. powołał do istnienia diecezję wigierską, w której skład weszły wyżej wspomniane trzy dekanaty270. W wyniku traktatu tylżyckiego

265 Mistrza Wincentego Kronika Polska, Warszawa 1974, s. 209: „Potem ledwo przemierzywszy ową nieprzebytą puszczę w ciągu trzech naturalnych dni w szybkim pochodzie, czwartego dnia przed świtem każe katolicki książę, aby całe wojsko przede wszystkim posiliło się zbawienną Hostią, a świętą ofiarę odprawił przewielebny biskup płocki”.266 I. Daniłowicz, Skarbiec diplomatów papiezkich, cesarskich, królewskich, książęcych, uchwał narodowych, postanowień różnych władz i urzędów posługujacych do krytycznego wyjaśnieni dziejów Litwy i Rusi Litewskiej i ościennych krajów, Wilno 1860, s. 63, nr 79: „Cały okrąg ziemi koło zamku leżący, począwszy od środka rzek Buga i Nura, aż do granic Rutenów, nie naruszając w niczym praw tak kościoła mazowieckiego jak szlachty, jeżeliby cokolwiek do nich należało na wzmiankowanych rzekach”.267 Bullarium Poloniae, t. 3, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, Rzym 1988, s. 199. Syntetycznie dzieje diecezji włodzimierskiej przedstawia L. Królik: Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, Lublin 1983, s. 84–95.268 B. Kumor, Brzeska Diecezja, EK, t. 2, Lublin 1976, kol. 1124–1126.269 APB I / D / 3, s. 52: „A. D. 1797. Illustrissimus Reverendissimus Dominus Joannes Szyjkowski Episcopus Synopensis, Administrator Generalis partis Dioecesis Luceoriensis in Dominio Borussorum, Praepositus Bielscensis”.270 B. Kumor, Bulla erekcyjna diecezji wigierskiej z 1799 r., „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 14 (1967); tenże, Ustrój Kościoła Katolickiego w zaborze pruskim w latach 1712–1815, w: Historia Kościoła w Polsce, t. 2, cz. 1, red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań-Warszawa 1979, s. 170–171: „Za główną wytyczną swego postępowania władze pruskie przyjęły zasadę dostosowania nowej administracji terytorialnej Ko-


119

Białostocczyzna znalazła się pod zaborem rosyjskim271, a kościelnie włączona została do metropolii mohylewskiej272 w ramach archidiakonatu białostockiego. Po reorganizacji diecezji katolickich na terenie Rosji w 1848 r. wspomniane 44 parafie znalazły się w diecezji wileńskiej273. Taki stan rzeczy trwał do 1925 r.

Na mocy bulli papieskiej Vix dum Poloniae unitas wydanej 28 paździer-nika 1925 r.274 utworzona została między innymi diecezja pińska, obejmu-jąca swym zasięgiem również Bielsk Podlaski275. Na skutek wybuchu i bez-

ścioła do granic zaborczych [...]. Już w roku 1797 rząd zgodził się na utworzenie nowej diecezji, którą ka-nonicznie erygował Pius VI w 1799 roku. Nowa diecezja wigierska ze stolicą w pokamedulskim klasztorze w Wigrach, obejmowała łącznie 149 parafii, 15 klasztorów i około 300 tysięcy wiernych po 14 roku życia”. 271 Tamże, s. 171: „W roku 1807 diecezja [wigierska] utraciła cały obwód białostocki, który został wcielony do cesarstwa rosyjskiego”.272 Tamże, s. 178–179: „Dnia 26. 01. 1782 roku wyszedł ukaz ustanawiający arcybiskupstwo mohylowskie, nominacje Siestrzeńcewicza oraz Benisławskiego na to arcybiskupstwo oraz jego uposażenie [...]. Nuncjusz Archetti włożył paliusz na Siestrzeńcewicza 29 stycznia 1784 r. w kościele św. Katarzyny w Petersburgu i erygował mohylewską archidiecezję na podstawie papieskiej bulli Onerosa pastoralis officii z 15 kwietnia 1783 r. Na katedrę przeznaczono pokarmelicki kościół w Mohylowie”. 273 APB VII / EP, Dokument bpa Ignacego Hołowińskiego, delegata Stolicy Apostolskiej do rozgraniczenia diecezji katolickich w Cesarstwie Rosyjskim z 15 grudnia 1849 r.: „Ignacy Hołowiński z Bożego Miłosierdzia i łaski Stolicy Apostolskiej Biskup Karysteński, suffragan i koadjutor z przyszłym następstwem Arcybiskupa Mohylewskiego, Najświętszego Pana Papieża Piusa Dziewiątego tejże Świętej Stolicy Delegat dla rozgraniczenia Dyecezji Katolickich w Cesarstwie Rossyjskim: Najdostojniejszemu i Czcinajgodniejszemu Panu Wacławowi Żylińskiemu biskupowi wileńskiemu, całemu czcigodnemu Duchowieństwu i wszystkim wiernym łacińskiego obrządku w Guberniach Wileńskiej i Grodzieńskiej mieszkającym Pozdrowienie w Panu. Posłuszni rozkazom Naświętszego Pana naszego Papieża Piusa Dziewiątego i używając władzy przez Jego Świątobliwość Nam udzielonej w Listach Apostolskich, Tobie Czcinajgodniejszy Biskupie już przedtem przez nas objawionych, które się zaczynają: „Universalis Ecclesiae Cura”, i na mocy ich po zapotrzebowaniu i zebraniu wiadomości i potrzebnych dokumentów [...] brzmieniem teraźniejszego, wykonawczego dekretu naszego objawiamy, że Dyecezya Wileńska określa się granicami, jakie mają obecnie Gubernie Wileńska i Grodzieńska [...] 3 stycznia 1849 roku”.274 ADDK XI / Cz / 1, „Miesięcznik Diecezji Mińskiej” [Pińsk] nr 11-12 / 1925, s. 1–8: „Pius Episcopus Servus Servorum Dei ad perpetuam rei memoriam. Vix dum Poloniae unitas, post diuturnam catholicae illius Nationis sub diversis regiminibus divisionem, mirabiliter, divina providentia opem largiente, restituta est, statim necessitas omnibus apparuit nedum civiles sed etiam potissimum religiosas res ibidem ordinandi. Id sane primum omnium postulabat, ut sollicita haberetur cura de finibus dioecesanis rite praefiniendis itemque ad nova Reipublicae cofinia coaptandis”. 275 Tamże, s. 4: „III. Tertia ecclesiastica provincia Vilnensis nuncupatur, quae proinde constabit sede metropolitana Vilnensi, nec non suffraganeis Łomżensis et Pinskensis”; s. 5: „Dioecesis Pinskensis, cum ecclesia cathedrali sub titulo Assumptionis Beatae Mariae Virginis in civitate Pińsk, in palatinatu Polesiae, constituetur decanatibus: Stołpcensi, Nowogródensi, Baranovicensi, Nesvisiensi, Stołowicensi, Pinscensi, Łuninicensi, Lachowicensi, Bielscensi, Brestensi, Drohiczynensi, Kobrynensi, Branscensi, Prużanensi, ac insuper paroeciis Różana, Kossów, Iwacewicze S. Michaelis Archangeli, Iwieniec S. Alexii, Kamień, Wołma, Pierszaje, Chotowo, Pralniki, Naliboki, Derewna. Fines orientales dioecesis attingent fines politicos inter Rempublicam Poloniae et Rempublicam Russiae”.

120


pośrednich następstw drugiej wojny światowej Białostocczyzna znalazła się pod okupacją sowiecką (1939 – 1941), a potem niemiecką (1941 – 1944). W okresie tym biskup piński Kazimierz Bukraba z powodu złego stanu zdrowia znalazł się w klinice we Lwowie, a następnie w Warszawie. W jego imieniu diecezją zarządzał wikariusz generalny w Pińsku ks. Witold Iwicki, przy czym na wypadek trudności w dotarciu do niego odpowiednie upraw-nienia otrzymał dziekan bielski ks. Antoni Beszta-Borowski276. Podczas okupacji niemieckiej okręg białostocki „Bezirk Bialistok” praktycznie włą-czony został do Prus Wschodnich i oddzielony od stolicy diecezji – Pińska. Wikariuszem generalnym dla tej części diecezji pińskiej został ks. Antoni Beszta-Borowski277, a po jego rozstrzelaniu przez hitlerowców 15 lipca 1943 r. – dziekan drohiczyński ks. Edward Juniewicz.

Po zakończeniu wojny wytyczone zostały nowe granice Polski, które na trwałe podzieliły terytorium diecezji pińskiej na część białoruską (90%) i polską (10%). Na polecenie ciężko chorego na serce i przebywają-cego na leczeniu w Łodzi biskupa pińskiego Kazimierza Bukraby wika-riusz generalny ks. Henryk Humnicki zorganizował w 1945 r. pińską kurię diecezjalną w Bielsku Podlaskim278. Funkcjonowała ona nadal po śmierci

276 ADDK VII / CE / 1, Uprawnienia udzielone ks. Antoniemu Beszcie-Borowskiemu, dziekanowi bielskiemu, z 21 lutego 1940 r.: „Admodum Reverendo Domino Antonio Beszta Borowski in Bielsk. Pro territorio decanatus Bielscensis, Drohicensis, Branscensis et Ciechanoviensis, concedimus Tibi facultatem, usque ad revocationem: a) Sanandi seu revalidandi matrimonia nulliter contracta praevia impedimentorum dispensatione […] b) Dispensandi ab omnibus impedimentis vel dirimentibus etiam multiplicibus, exceptis tamen iis provenientibus ex sacro presbyteratus ordine, ex affinitate in linea recta, consummato matrimonio et ex votis sollemnibus, praestitis, quoties agatur de matrimoniis mixtis sive ex disparitate cultus sive ex mixta religione, canonicis cautionibus […] c) Sanandi in radice matrimonia iam contracta, quando ab una vel ab utraque parte renovatio consensus obtineri non valeat […] d) Dispensandi quoad matrimonia contrahenda ab omnibus impedimentis. Praeterea concedimus in casu verae necessitatis: facultates consecrandi altaria mobiliacum formula brevi a S. Sancta approbata et concedi solita. Consecrandi calices et patenas et patenas cum Oleis ab Episcopo benedictis. Facultatibus his uti possis personaliter absque iure subdelegationis. In casu verae necessitatis (quando impossibilis evadat ne per litteras quidem communicatio cum Ordinario). Ex speciali mandato Praelatus Witoldus Iwicki Vicarius Generalis”. W dołączonym do pisma aneksie długi szereg dalszych „facultates”. 277 ADDK VII / CE, Akta Wikariusza Generalnego ks. Antoniego Beszty-Borowskiego dla powiatu bielskiego i niektórych parafii z powiatu brzeskiego i prużańskiego: „Die 26 martii 1942 a. Accepi nominationem Ordinarii mei in Vicarium Generalem pro territoro Bielscensi i. e. Districtu Bielscensi cum adiectis parochiis ex districtu Prużanensi et Brestensi”. 278 ADDK IV / Ps / 51, Akta osobowe ks. Henryka Humnickiego. Curriculum vitae, s. 2: „W roku 1943 po zamordowaniu ś. p. Ks. prałata Iwickiego, wikariusza generalnego, na mocy zarządzenia wydanego przez J. E. Ordynariusza przyjął rządy administracji diecezji pińskiej, zaś w roku 1945 został


121

biskupa Bukraby. Tymczasowe kierownictwo diecezją pińską i pińską kurią diecezjalną w Bielsku Podlaskim do 1950 r. sprawował wikariusz kapi-tulny ks. Henryk Humnicki. W tymże roku Stolica Apostolska mianowała Administratorem Apostolskim diecezji pińskiej ks. Michała Krzywickiego, który przeniósł tymczasową siedzibę rządcy diecezji i kurii do Drohiczyna279. Władze PRL uznały nazwy: „Administrator Apostolski Diecezji Pińskiej”, „Diecezja Pińska” i „Kuria Diecezjalna Diecezji Pińskiej” za rewizjoni-styczne i wymusiły pod groźbą likwidacji diecezji zmianę nazewnictwa na: „Administrator Apostolski Diecezji z siedzibą w Drohiczynie”, „Diecezja z siedzibą w Drohiczynie” i „Kuria Diecezji z siedzibą w Drohiczynie”280, choć oczywiście kościelnie była to nadal diecezja pińska.

Taki stan rzeczy trwał do 5 czerwca 1991 r., kiedy na mocy proklamacji Ojca Świętego Jana Pawła II podczas Mszy świętej na błoniach białostockich

wysiedlony jako Polak, z granic BSSR do Polski ze wskazaniem miejsca ewakuacji w Bielsku Podlaskim, gdzie otrzymał nominację od J. E. Ordynariusza na wikariusza generalnego diecezji. Po śmierci ś. p. Biskupa Bukraby został obrany przez Kapitułę Pińską na Wikariusza Kapitulnego, który to obiór Stolica Apostolska potwierdziła, nadając prawa przysługujące Ordynariuszowi Biskupowi, z wyjątkiem czynności wymagających sakry biskupiej”.279 ADDK IV / Ps / 5, Akta osobowe ks. Michała Krzywickiego. Pismo Kongregacji Konsystorialnej z dnia 13 lipca 1950 r.: „S. Congregatio Consistorialis. Pinskensis Administrationis Apostolicae Decretum. Ad cosulendum spirituali regimini dioecesis Pinskensis, Ssimus Dominus Noster Pius Divina Providentia Pp. XII, attentis praesentibus circumstantiis, hoc Consistoriali Decreto nominat ac constituit Administratorem Apostolicum dioecesis Pinskensis, ad nutum S. Sedis, R. D. Michaelem Krzywicki, cum omnibus iuribus, facultatibus et officiis quae Episcopis residentialibus ad normam iuris communis competunt, exceptis iis quae characterem Episcopalem exigunt. Contrariis quibusvis obstantibus. Datum Romae, ex Aedibus S. C. Consistorialis, die 13 Julii 1950. RJ. Card. Piazza Eppus Salicinen. et Mandalen.” Już jednak wcześniej, 31 maja 1950 r., Prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński powiadomił ks. kan. Michała Krzywickiego, wtedy profesora w seminarium w Białymstoku, o tym, że „Listem z dnia 27 kwietnia 1950 r. za N. 2920/50 Sekretariat Stanu doniósł mi, że Ojciec Święty zwolnił Księdza Henryka Humnickiego ze stanowiska Wikariusza Kapitulnego i zamianował Księdza Profesora Administratorem Apostolskim «ad nutum Sanctae Sedis» diecezji Pińskiej. Administratorowi Apostolskiemu diecezji są przyznane – donec aliter provideatur – upoważnienia Biskupa rezydencjalnego, z wyłączeniem tych czynności, które wymagają sakry biskupiej, jednakże z władzą udzielania Sakramentu Bierzmowania. Wyrażając swoje najlepsze życzenia obfitości darów Ducha Świętego, i owocnych rządów diecezją, łączę wyrazy głębokiej czci. Stefan Wyszyński” – tamże, Pismo Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego do ks. Michała Krzywickiego z 31 maja 1950 r.280 Tę zmianę można zauważyć w korespondencji między Administratorem Apostolskim a Stolicą Apostolską, a także z Kardynałem Prymasem. W piśmie Prymasa Stefana Wyszyńskiego do Ojca Świętego z 25 października 1950 r. (ADDK VII / SA / 1) jest jeszcze: „Michael Krzywicki, Administrator Apostolicus Dioecesis Pinscensis”, ale już w piśmie ks. M. Krzywickiego do Ojca Świętego z 27 stycznia 1951 r. „Beatissime Pater! Michael Krzywicki, Administrator Apostolicus Dioecesis in Drohiczyn” (ADDK VII / SA / 2). W następnych pismach: „Administrator Apostolicus Dioecesis in Drohiczyn”.

122


powołane zostały do istnienia dwie nowe diecezje: białostocka i drohiczyń-ska281. W rok później na mocy bulli papieskiej Totus Tuus Poloniae Populus z 25 marca 1992 r. dokonana została reorganizacja diecezji w Polsce. Wtedy też diecezja drohiczyńska powiększona została o trzy dekanaty z diecezji sie-dleckiej: sokołowski, sterdyński, węgrowski oraz część dekanatów: janow-skiego, liwskiego i łosickiego.

Kościelna przynależność parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim znacznie częściej ulegała zmianom aniżeli przynależ-ność cywilnoadministracyjna. Bywało jednak i tak, że zmiany polityczne, zwłaszcza zmiany granic Polski, powodowały konieczność dokonywania przemian w zakresie przynależności kościelnej.

Przynależność dekanalna parafii bielskiej jest datowana od 1589 r., kiedy to biskup Maciejowski podzielił podlaską część diecezji łuckiej na siedem czę-ści („partes”), na których czele stali dziekani. Tak było też w trzeciej części, zwanej „płońskim okręgiem”, do którego należało 15 parafii, w tym także bielska. Ten okręg w 1604 r. przekształcił się w dekanat bielski282. Dokładne wyliczenie parafii należących w 1606 r. do dekanatu bielskiego znajdujemy w aktach oficjalatu janowskiego. Są to: Bielsk, Boćki, Kleszczele, Kobylin, Łubin, Narew, Pietkowo, Płonka, Poświętne, Sokoły, Suraż, Topczewo, Tykocin, Waniewo i Wyszki283. Ten sam skład dekanatu bielskiego podaje

281 Tekst proklamacji papieskiej wygłoszonej w Białymstoku 5 czerwca 1991 r.: „Drodzy Bracia i Siostry! Na zakończenie tej podniosłej liturgii eucharystycznej pragnę jeszcze zwrócić się do Was ze słowem o znaczeniu prawno-administracyjnym. Mając na względzie racje duszpasterskie ustanawiam dziś dwie diecezje w tym rejonie Polski: 1) Diecezję białostocką – ze stolicą w Białymstoku – obejmującą teren tej części Archidiecezji Wileńskiej, który znajduje się w obecnych granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Biskupa Edwarda Kisiela – dotychczasowego Administratora Apostolskiego – mianuję biskupem diecezji białostockiej. Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku staje się katedrą biskupa i diecezji. 2) Diecezję drohiczyńską – ze stolicą w Drohiczynie – obejmującą teren tej części Diecezji Pińskiej, który znajduje się w obecnych granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Biskupa Władysława Jędruszuka – dotychczasowego Administratora Apostolskiego – mianuję biskupem diecezji drohiczyńskiej. Kościół pw. Przenajświętszej Trójcy w Drohiczynie staje się katedrą biskupa i diecezji. Pasterzom i Ludowi Bożemu tych dwu diecezji z serca błogosławię. Białystok, dnia 5 czerwca 1991 r. Jan Paweł II”. 282 L. Królik, Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, s. 251–259.283 ADS D 18, Acta officii Janoviensis pontficatu Martini Szyszkowski episcopi Luceriensis, praesidente officio Francisco Zajerski, ut in superiori volumine, ex annis 1604–1617, s. 108: „A. D. 1606. Ecclesiae Parochiales Dioecesis Luceoriensis. Decanatus Bielscensis: Bielsco, Narew, Suraż, Poświętne, Płonka, Pietkowo, Topczewo, Wyszki, Waniewo, Thykoczyn, Kobylno, Szokoły, Lubino, Boczki, Kleszczele”.


123

dokument z 1631 r.284. W sprawozdaniu do Stolicy Apostolskiej o stanie diecezji łuckiej sporządzonym w 1658 r., po „potopie szwedzkim”, przez biskupa Jana Stefana Wydźgę, w bielskim dekanacie było już 16 parafii. Do wymienionych wyżej doszła bowiem Strabla. Wspominane są też dwie filialne kaplice: w Uhowie i Pulszach285. Podobnie było również w 1727 r.286 i zapewne dalej, aż do trzeciego rozbioru Polski.

Po utworzeniu diecezji wigierskiej dekanat bielski obejmował dziesięć parafii: Bielsk, Boćki, Kleszczele, Łubin, Narew, Pietkowo, Strabla, Suraż (z dwiema filiami: w Poświętnem i Uhowie), Topczewo i Wyszki287. Po trak-tacie tylżyckim i włączeniu tych terenów do Cesarstwa Rosyjskiego, a kościel-nie do archidiecezji mohylewskiej, dekanat bielski obejmował do r. 1844 dzie-sięć parafii: Bielsk, Boćki, Brańsk, Domanowo, Kleszczele, Łubin, Narew, Strabla, Topczewo i Wyszki288. Po kasacie dekanatów brańskiego i drohi-czyńskiego w 1845 r. dekanat bielski składał się z 25 parafii: Bielsk, Boćki, Brańsk, Ciechanowiec, Dołubowo, Domanowo, Drohiczyn, Dziadkowice, Granne, Kleszczele, Łubin, Mielnik, Narew, Niemirów, Ostrożany, Perlejewo, Pobikry, Rudka, Sady, Siemiatycze, Strabla, Topczewo, Winna, Wyszki289. W ramach represji po powstaniu styczniowym władze carskie dokonały w 1866 r. kasaty pięciu parafii katolickich z dekanatu bielskiego: Dziadkowic, Kleszczel, Mielnika, Niemirowa i Sadów290. W obrębie deka-

284 ADS D 23, Acta officii Janoviensis pontificatu Achacii a Grochowce Grochowski episcopi Luceoriensis et Brestensis, ex annis 1628–1632, s. 156.285 ADS D 28: „Decanatus Bielscensis […] Ecclesia parochialis Strablensis. Uhoviensis Capella, Pulsensis Capella”.286 ADS D 58, Acta inscriptionum, resignationum et caeterarum transactionum consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Stephani Boguslai Rupniewski episcopi Luceoriensis et Brestensis in annis 1727 –1731 et 1732: „A. D. 1727 Decanatus Bielscensis cui Ecclesiae Parochiales infrascriptae sunt subiectae”.287 W. Jemielity, Podział administracyjny diecezji wigierskiej, diecezji augustowskiej, czyli sejneńskiej i diecezji łomżyńskiej, „Studia Łomżyńskie” 2 (1989), s. 165.288 Directorium Officii Divini ac Missarum ad usum utriusque Cleri Archidioecesis Mohiloviensis, A. D. 1838: „In circulo et Archidiaconatu Białystocensi […] XXVIII In Decanatu Bielscensi: Narew, Bielsk, Kleszczele, Boćki, Łubin, Brańsk, Domanowo, Topczewo, Wyszki, Strabla”.289 ADzB I / B / 12, Metryki chrztu parafii dekanatu bielskiego z r. 1845.290 Parafie te figurują jeszcze w księgach dziekana bielskiego w 1866 r., a w 1867 już ich nie ma. Jest tylko kilkanaście metryk z par. Dziadkowice, a potem adnotacja o zniesieniu w styczniu 1867 r. tej parafii; por. P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 1, s. XXV: „Dieło o zakrytji mielnikskago i niemirowskago r. k. kostiełow po bielskomu uiezdu”; s. XXVI: „Dieło o zakrytji nieprawno suszczestwujuszczago kleszczelskago r. k. kostieła”; s. LXXIX: „1864, Nr 2837/643 Dieło o zakritji siadowskago kostieła”.

124


natu zostało zatem 20 parafii. Dalsza redukcja dokonała się w 1887 r., kiedy to za posługi świadczone unitom przez księży ze Śledzianowa i Grannego obie te parafie zostały skasowane, kościół w Grannem spalony, a murowany kościół w Śledzianowie wysadzony przez carskich saperów291. Dekanat biel-ski liczył więc już tylko 18 parafii.

Już w niepodległej Polsce w 1925 r., w związku z utworzeniem diecezji pińskiej, do której wszedł też cały dekanat bielski, zmienione zostały jego granice. W skład bielskiego dekanatu weszło dziewięć parafii, w tym osiem obrządku łacińskiego: Bielsk Podlaski, Boćki, Hajnówka, Kleszczele, Łubin, Narew, Strabla i Wyszki; oraz jedna obrządku wschodniego w Kuraszewie292. W 1927 r. doszła jeszcze parafia w Czeremsze293, a w roku następnym para-fia Orla294. W 1929 r. w bielskim dekanacie znalazła się obok Kuraszewa jeszcze jedna parafia obrządku wschodniego – Kośna z tysiącem para-fian unitów295. Taki stan dekanatu trwał bez zmian do 1933 r. Już jednak w 1934 r. Czeremcha stała się tylko rektoratem, a Orla kościołem filial-nym296. W takim składzie przetrwał bielski dziekanat do 1939 r.297.

W czasie okupacji sowieckiej, w 1940 r., w niewyjaśnionych bli-żej okolicznościach, zginął koło Siemiatycz ks. Konstanty Songajło, pro-boszcz parafii obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w Kośnej298. Ks. Piotr Waczyński, od 1931 do 1935 r. proboszcz parafii unickiej w Kuraszewie, potem w latach 1935 – 1939 proboszcz w Zburażu, następnie w Olpieniu,

291 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915., cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 1, s. XXXIV: „1887, I, 145. Dieło o zakrytji sledzianowskago i granenskago prichodow bielskago uiezda”.292 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro A. D. 1926, s. 36–39.293 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro A. D. 1927, s. 39–42.294 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro A. D. 1928, s. 40: „Orla – Ecclesia parochialis”.295 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro A. D. 1929, s. 47: „Kośna – Ecclesia parochialis ritus orientalis”.296 Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej A. D. 1933/1934, s. 59, 60.297 Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej A. D. 1939, s. 54–61.298 ADD XI / Mon, E. Borowski, „Oni się natrudzili, a myśmy weszli w ich znoje”. Życiorysy zmarłych księży z diecezji pińskiej, Drohiczyn 1987 r., s. 72: „Ks. Konstanty Songajło. Urodził się w 1875 roku. Święcenia kapłańskie otrzymał w roku 1905 w Petersburgu. Kapłan obrządku wschodniego. Od 1909 do 1915 roku był prefektem w Archangielsku. W 1932 roku profesor w Instytucie Misyjnym w Lublinie. W następnym roku mianowany proboszczem kościoła parafialnego obrządku wschodniego w Stołpcach. W roku 1935 objął parafię obrządku słowiańsko-bizantyjskiego w Kośnej w dekanacie Bielsk Podlaski. Zginął w niewyjaśnionych bliżej okolicznościach podczas przeprawy przez Bug niedaleko Siemiatycz w 1940 roku. Żył 65 lat, w tym 35 w kapłaństwie”.


125

a po wojnie w Dawidgródku, został aresztowany przez NKGB w 1945 r. Najprawdopodobniej zginął w Workucie około 1950 r.299. W Kuraszewie duszpasterzował i obsługiwał wiernych w Kośnej ks. Jan Pańko, kapłan obrządku bizantyjsko-słowiańskiego. W czasie okupacji niemieckiej, pod koniec 1943 r., kolaborujący z Niemcami biskup prawosławny z Warszawy przejął obie parafie unickie w dekanacie bielskim i obsadził je duchownymi prawosławnymi300.

Dramatyczna sytuacja duchowieństwa katolickiego w Bielsku Podlaskim, gdzie Niemcy rozstrzelali 15 lipca 1943 r. trzech księży: błogosławionego Antoniego Besztę-Borowskiego, proboszcza i dziekana bielskiego, wikariu-sza generalnego części diecezji pińskiej; ks. prefekta Ludwika Olszewskiego, rektora kościoła pokarmelickiego; oraz ks. Henryka Opiatowskiego wikariu-sza w Brańsku, uniemożliwiła podjęcie starań o wskrzeszenie parafii unic-kich. Okazało się to niemożliwe również po wojnie. Część unitów poprosiła o włączenie ich do obrządku łacińskiego. Działo się to najczęściej przy zawie-raniu małżeństw.

W początkowym okresie powojennym bielski dekanat obejmował dzie-więć parafii: Bielsk, Boćki, Hajnówka, Kleszczele, Łubin, Narew, Strabla i Wyszki. Uszczuplony został w 1949 r. przez odłączenie Kleszczel do nowo utworzonego dekanatu milejczyckiego301. Nowy rządca diecezji ks. infu-łat M. Krzywicki zniósł w 1956 r. dekanat milejczycki i Kleszczele powró-ciły do dekanatu bielskiego. Od 23 września 1957 doszła jeszcze utworzona ponownie z rektoratu parafia w Czeremsze302. W niezmienionym składzie

299 E. Borowski, Martyrologia duchowieństwa diecezji pińskiej w latach 1939–1956, w: Martyrologia duchowieństwa polskiego 1939–1956, Łódź 1993, s. 118.300 B. Kumor, Historia Kościoła, cz. 8, Czasy współczesne 1914–1992, Lublin 1995, s. 540–541: „Metropolita Dionizy Waledyński skompromitował się współpracą z Niemcami hitlerowskimi podczas wojny. Próby utworzenia w 1945 r. odrębnej diecezji białostockiej – zależnej od patriarchatu moskiewskiego – na skutek interwencji władz polskich nie powiodły się. Dnia 25 IV t. r. metropolita Dionizy powrócił do Warszawy i przejął rządy w Kościele prawosławnym. W obszernym memoriale – złożonym na ręce przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej Bolesława Bieruta – usprawiedliwiał swoją współpracę z Niemcami w czasie wojny, ale władze nie przyjęły tego usprawiedliwienia i stwierdziły, że ze względu «na przeszłość okupacyjną» metropolita nie może kierować Kościołem (6 VII). Przy tej okazji władze podniosły sprawę autokefalii prawosławia polskiego”.301 Spis kościołów i duchowieństwa diecezji pińskiej, Bielsk Podlaski 1950, s. 17, 24. 302 Spis kościołów i duchowieństwa w diecezji w Drohiczynie, Drohiczyn 1958, s. 9–10; por. Spis kościołów i duchowieństwa diecezji w Drohiczynie n. Bugiem, Drohiczyn 1976, s. 20: „Rok 1957. Dnia 23 września, dekretem Administratora Apostolskiego Diecezji została erygowana nowa parafia w Czeremsze, wydzielona z parafii macierzystej Kleszczele”.

126


ośmiu parafii dekanat bielski trwał do 1976 r. W tym roku dekretem z dnia 11 lutego biskup Władysław Jędruszuk erygował drugą rzymskokatolicką parafię w Bielsku Podlaskim przy kościele pokarmelickim pod wezwaniem Matki Bożej z Góry Karmel. Dekret wszedł w życie 7 marca 1976 r. Parafia została włączona do dekanatu bielskiego303. Podobnie wzrosła liczba para-fii dekanatu po erygowaniu przez biskupa Jędruszuka parafii Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim dekretem z 17 września 1989 r.304.

W wyniku reorganizacji sieci dekanalnej na terenie diecezji dokona-nej przez biskupa drohiczyńskiego Antoniego Dydycza do nowo utworzo-nego dekanatu hajnowskiego odeszły cztery parafie: Czeremcha, Hajnówka, Kleszczele i Narew. W bielskim dekanacie pozostały: parafia Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim, parafia Matki Bożej z Góry Karmel i parafia Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim, Boćki, Łubin, Strabla i Wyszki. Dekretem z 15 lipca 2002 r. biskup Antoni Dydycz powołał do istnienia czwartą parafię w Bielsku Podlaskim pod wezwaniem Najświętszej Opatrzności Bożej i włączył ją do dekanatu bielskiego305.

Jak widać z tego przeglądu dziejów dekanatu bielskiego, mimo zmian liczby parafii wchodzących w jego skład, zasięgu terytorialnym oraz liczby kapłanów i wiernych, dekanat trwa przez cztery wieki i nadal spełnia ważne funkcje kościelne nie tylko w wymiarze administracyjnym, ale także w dzie-dzinie integracji zarówno kapłanów kondekanalnych, jak i całych wspólnot parafialnych.

3.3. Terytorium parafii

Nie sposób określić zasięgu terytorialnego parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim u schyłku XIV wieku i w wieku XV. Nie zacho-wały się bowiem dokumenty pierwotnej fundacji kościoła i erekcji kanonicznej tej parafii. W odnowionej fundacji dokonanej przez Aleksandra Jagiellończyka

303 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii pod wezwaniem Matki Bożej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim z lat 1976–1987. Dekret erekcji parafii z 11 lutego 1976 r. 304 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim z lat 1989–2002. Dekret erekcji parafii z 17 września 1989 r.305 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Najświętszej Opatrzności Bożej w Bielsku Podlaskim. Dekret erekcji parafii z 15 lipca 2002 r.


127

w 1492 r. wspomniane są kościelne wsie Pulsze i Kołby, a także łąka zwana „Popławy”, położona za Hołowiczami aż do rzeki Rudki306. Wiadomo jed-nak, że w początkach XV wieku poza Bielskiem tylko w Kuczynie i być może w Brańsku oraz Surażu były najbliższe katolickie parafie. Pozostałe powstawały później: Dziadkowice – 1431307, Topczewo – 1433308, Rudka – 1442309, Wyszki – 1457310, Łubin – 1498311, Boćki – 1513312, Narew – 1528313, Kleszczele – 1533314 (choć kapłan katolicki był w Kleszczelach już w 1530 r.315), Strabla – 1612316 (przy czym tutaj kaplica dworska istniała jeszcze wcześniej317). Wynikałoby z tego, że do czasu powstania wymienionych parafii katolicy mieszkający tam

306 APK ZZG 680, s. 4: „Comethones ex nomine Polsche et Colby cum omnibus pratis, agris, silvis, aquis et fluviis […]. Item pratum in Popławy post Hołowicze, et mericam cum agris etiam post Hołowicze, usque ad fluvium Rudka, et usque ad granities Civitatis”. Być może wspomniane tu „Hołowicze” to późniejszy Hołowiesk.307 APDz III / Q / 1, Summariusz papierow różnych A. D. 1745 spisany, Kopia aktu fundacyjnego kościoła w Dziadkowicach sporządzonego w niedzielę Wielkiego Postu „Oculi mei” A. D. 1433.308 APTp III / Q / 3, Kopia dokumentu fundacyjnego kościoła w Topczewie, sporządzonego w Brańsku w r. 1433.309 ADS D 149, s. 302. Kopia aktu fundacji kościoła w Rudce z 14 czerwca 1442 r. sporządzonego w Korczewie – Z. Romaniuk, Rudka. Dzieje majątku, wsi i parafii, Rudka 2002, s. 244–245.310 APWy III / Q / 1a, s. 4b, Akt fundacji kościoła w Piórkowie (Wyszkach) sporządzony w Piórkowie 19 czerwca 1457 r. 311 ADS D 156, s. 61. 312 APBo III / Q / 1, Erectio Ecclesiae Boćkoviensis a Joanne Sapieha Palatini Vitebscensis facta in Boćki, A. D. 1513; por. Kościół katolicki na Podlasiu. Zbiór dokumentów erekcyjnych i funduszowych, z. 2, Boćki, opr. J. Maroszek, Białystok 1999, s. 23–26.313 Kapelan kaplicy w Narwi występował już w 1517 r. Jej powstanie było związane z zaczętą przez Mikołaja Radziwiłła lokacją miasta (por. ADS D 1, s. 94–95). O znaczeniu Narwi świadczy chociażby obecność Jagiełły w 1421 r., istotna przeprawa na drodze do Grodna, wreszcie zespół grodzisk w pobliżu przeprawy. Pierwsza lokacja miała miejsce już w 1514 r., możliwe, że już wtedy wydzielono działki na potrzeby świątyni. D. Michaluk, Rozwój układu przestrzennego m. Narew w XV – XVIII w., „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska w Białymstoku” 9 (1995), s. 5–8. O zespole grodzisk: taż, Średniowieczne grodziska okolic m. Narew na tle podziałów administracyjnych w XVI w., „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska w Białymstoku” 8 (1994), s. 5–9.314 Por. E. Borowski, Zarys dziejów rzymskokatolickiej parafii w Kleszczelach (1533–1993), Drohiczyn 1993.315 APKl III / Q / 1, Kopia listu Olbrachta Martynowicza Gastołda, wojewody wileńskiego, do namiestnika bielskiego Grzegorza Kimberowicza z 22 listopada 1530 r.316 ADS D 20, Acta officii Janoviesis pontificatu Andrei a Lipie Lipski episcopi Luceoriensis, praesidente officio Jacobo Bielawski Praeposito Rososensi, per Podlachiam et Brestensem tractum officiali, ex annis 1616–1620 inclusive, s. 29: „Inwentarz kościoła Strabelskiego rzeczy w roku 1612 die 17 Julii za władaniem na plebanię Xdza Mateusza Żebrowskiego”. 317 APSt III / I (1865), Inwentarz kościoła parafialnego w Strabli z 1865 r., s. 1; por. J. Hościłowicz, Zespół pałacowy w Strabli, jego dzieje i konserwacja, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego” 2 (1996), s. 5–6.

128


mogli uczestniczyć we Mszy i przyjmować sakramenty w najbliższej świątyni – w Bielsku. Na pewno dotyczyło to Bociek, Kleszczel, Łubina i Strabli318.

W miarę powstawania nowych parafii określane były aktami erekcyj-nymi ich granice, a w związku z tym precyzowane było coraz dokładniej tery-torium należący do parafii bielskiej. Dokładniejsze dane dotyczące zasięgu parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja pochodzą z XVI i XVII wieku. I tak w „Popisie wojennym ziemian Województwa Podlaskiego mocą uchwały sejmu wileńskiego”319, obejmującym tylko wsie szlacheckie z pominięciem królewsz-czyzn, wsi kościelnych oraz Bielska i Orli, wyliczone są w parafii bielskiej nastę-pujące miejscowości: Bolesty, Niwino Borowe, Niwino Janowięta, Niwino Jeżowskie, Niwino Leśne, Niwino Malinowskie, Niwino Popławskie, Niwino Stare, Pietrzykowo Gołąbki, Pietrzykowo Wyszki, Porajki, Skrzypki i Zawady.

Z najstarszej z zachowanych ksiąg metryk chrzcielnych w parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim, pochodzącej z lat 1679 – 1711, wynika, że parafia obejmowała takie miejscowości: Augustowo, Bańki, Bielsk, Bolesty, Dzięciołowo, Hołody, Hołowiesk Dwór, Hryniewicze, Kamieńskie, Klejniki, Kozły, Krzywa, Leniewo i Leniewo Dwór, Malinowo, Nałogi, Niwino, Niwino Stare, Niwino Popławskie, Olszanica, Parcewo, Pietrzykowo Gołąbki, Pietrzykowo Wyszki, Orla, Piliki, Porajki, Proniewicze, Pulsy, Romaszki, Saki, Skrzypki Stare, Skrzypki, Sobótka, Stołowacz, Stryki, Studziwody, Szastały, Warpechy, Warpechy Krzywowszczyzna, Widowo Dwór, Widowo, Woronie, Wydranica, Zawady, Zbucz. W aktach konsystorza janowskiego z r. 1727 znaj-duje się urzędowy wykaz miejscowości leżących na terytorium parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim320. Tylko w nieznacznym stopniu różni się on od zrekonstruowanego na podstawie zapisów zawartych w najstarszej zachowanej księdze metryk chrzcielnych z XVII wieku.

318 APSt III / I (1865), s. 1.319 A. Jabłonowski, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 6, cz. 1, Podlasie, Warszawa 1908, s. 187.320 ADS D 58, Acta inscriptionum, resignationum et caetterorum transactionum consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Stephani Rupniewski episcopi Luceoriemnsis et Brestensis in annis 1727–1731 et 1732, s. 103: „In Decanatu Bielscensi, Ecclesiae Bielscensi subest iure Parochiae ipsum Oppidum Regium Bielsk vocatum. Nec non villae: Augustowo, Bańki, Bolesty, Dzięciołowo, Grabowiec, Hołody, Hryniewicze, Hołowiesk, Koszki, Kozły, Krzywa, Lada, Leniewo, Lewki, Malinowo, Malinniki, Misiuki, Nałogi, Niwino Kamieńskie, Niwino Popławskie, Niwino Stara Wieś, Nowiny, Olszanica, Orla, Orzechowicze, Pasynki, Pietrzykowo Gołąbki, Pietrzykowo Wyszki, Piliki, Porayki, Raysk, Rudołty, Rzepniewo, Saki, Sobótka, Skrzypki, Studziwody, Użyki, Widowo, Woronie, Zawady, Zubowo”.


129

W takich granicach przetrwała bielska parafia do 1849 r., kiedy to w ramach reorganizacji diecezji katolickich w Cesarstwie Rosyjskim cały dekanat bielski włączony został do diecezji wileńskiej. W wystawionym dnia 15 grudnia 1849 r. dekrecie wykonawczym biskupa Ignacego Hołowińskiego, sufragana i koadiu-tora mohylewskiego oraz delegata Stolicy Apostolskiej do rozgraniczenia die-cezji katolickich w Cesarstwie Rosyjskim, parafia bielska w diecezji wileńskiej obejmowała następujące miejscowości: miasta Bielsk i Orla, wsie: Studziwody, Studziwody Dwór, Piliki, Pietrzykowo Wyszki, Pietrzykowo Gołąbki, Porajki, Zawady, Skrzypki Duże, Bolesty, Szastały, Grabowiec, Grabowiec Dwór, Augustowo, Stryki, Malinowo, Niwino Kamieńskie, Niwino Stare, Niwino Popławskie, Stacewicze, Stołowacz, Nałogi, Woronie, Bańki, Orzechowicze, Rajsk, Proniewicze, Haćki, Laski, Kletne, Bielanowszczyzna Dwór, Rzepniewo, Hryniewicze Małe, Hryniewicze Duże, Hryniewicze Dwór, Sobótka, Sobótka Dwór, Zubowo, Porytki, Użyki Dwór, Lubmajorowizna, Widowo, Hołody, Dzięciołowo Dwór, Szastały, Antonowo, Koszki Dwór, Podbiele Dwór, Lewki Dwór, Krzywa, Miejski Las321. Z parafii bielskiej wyłączone zostały wraz filialną kaplicą Pulsze, które włączono do parafii Wyszki322.

Na podstawie bulli papieskiej Vix dum Poloniae unitas z 28 paździer-nika 1925 r. utworzona została diecezja pińska, do której włączona została parafia bielska. Granice parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w ramach nowej diecezji obejmowały miejscowości: Bielsk, Augustowo, Bańki, Dobromil, Dzięciołowo, Grabowiec, Hryniewicze Małe, Hryniewicze Duże, Lewki, Malinowo, Nałogi, Niewino Popławskie, Niewino Stare, Niewino Kamieńskie, Orzechowicze, Orla, Pietrzykowo Wyszki, Pietrzykowo Gołąbki, Piliki, Rajsk, Rzepniewo, Sobótka, Skrzypki Duże, Stacewicze, Stołowacz, Stryki, Studziwody, Szczyty, Woronie, Zawady, Hołowiesk”323. W 1928 r. biskup Zygmunt Łoziński erygował nową parafię na terenie macierzystej bielskiej w osadzie Orla. Weszły do niej następujące miejsco-wości: Orla, Borek, Czechy, Czyże, Dubicze, Dzięciołowo, Grabowiec, Istok, Jagodniki, Korytki, Koszele, Krywatycze, Krzywa, Malinniki, Mikłasze, Mochnate, Morze, Nowodwory, Osówka, Pasieczniki, Paszkowszczyzna,

321 APB VII / EP, Dokument bpa Ignacego Hołowińskiego, delegata Stolicy Apostolskiej do rozgraniczenia diecezji katolickich w Cesarstwie Rosyjskim z 15 grudnia 1849 r., s. 50b – 57. 322 Tamże, s. 58b – 59: „282. Kościół parafialny Wyszki do którego należą następne wsie: Wyszki, Krupice, Łapcie, Łuczaje, Warpechy Stare, Warpechy Nowe, Pulsy z filią, Miszuki, Tworki, Niwino Borowe, Niwino Leśne, Zakrzewo, Szczepany, Kalinówka”.323 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro A. D. 1928, s. 39.

130


Reduty, Spiczki, Stary Kornin, Szczyty, Szernie, Topczykały, Widowo324. Proboszczem tak w Bielsku, jak i w Orli był ks. Antoni Beszta-Borowski, dziekan bielski. Wkrótce po śmierci biskupa Zygmunta Łozińskiego (zm. 26 marca 1932) dekretem jego następcy biskupa Kazimierza Bukraby zniesiona została parafia w Orli. Ustanowiono tam rektorat pod zarządem probosz-cza bielskiego ks. Antoniego Beszty-Borowskiego325. Taka sytuacja trwała do wybuchu wojny w 1939 r., a także przez okres okupacji sowieckiej i nie-mieckiej oraz w PRL, aż do erygowania w 1976 r. drugiej parafii katolickiej w Bielsku Podlaskim pod wezwaniem Matki Bożej z Góry Karmel326.

Rektoralna pokarmelicka świątynia szkolna stała się kościołem parafial-nym nowej parafii w Bielsku. Dekret określał jej granice: „ulica Mickiewicza od kościoła pokarmelickiego do torów kolejowych, ulica Armii Czerwonej, szosa Hajnowska do granicy z parafią Hajnówka, obecna granica parafii Hajnówka do granicy z parafią Narew, obecna granica z parafią Narew, rzeka Narew i granica z archidiecezją w Białymstoku do granicy z parafią Strabla, do toru kolejowego Białystok – Bielsk Podlaski i w Bielsku ulica Żwirki i Wigury do kościoła pokarmelickiego. W skład parafii Matki Bożej z Góry Karmel wchodzą wszystkie miejscowości znajdujące się na okre-ślonym tymi granicami terenie”327. Pierwszym proboszczem parafii Matki Bożej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim został ks. Wojciech Wasak328.

324 Tamże, s. 40: „Orla. Ecclesia Parochialis, fungens munus parochi A.R. D. Antonius Borowski. Residet R. D. Michael Tomaszewski”.325 Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej w R. P. 1935, s. 67: „Orla. Kościół filialny. P. o. Rektora ks. kan. Antoni Beszta-Borowski. Liczba wiernych 180 [...] Osiedla: Orla, Borek, Czechy, Dubicze Cer-kiewne, Dubicze Osoczne, Grabowiec, Istok, Jagodniki, Korytki, Koszele, Krywatycze, Krzywa, Mali-niki, Mikłasze, Mochnate, Morze, Nowodwory, Osówka, Pasieczniki Duże, Paszkowszczyzna, Reduty, Stare Berezowo, Stary Kornin, Szczyty, Szernie, Szostakowo, Spiczki, Topczykały, Toporki, Wólka, Zbucz”. 326 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii pod wezwaniem Matki Bożej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim z lat 1976–1987. Dekret erekcji parafii z 11 lutego 1976 r. 327 Tamże: „Bielsk Podlaski. Ulice: Armii Czerwonej, Białostocka, Cegielniana, Dąbrowskiego, Dubicze, Elektryczna, Kazimierzowska, Kopernika, Kowalska, Krucza, Mickiewicza od strony Narwi do ulicy Kazimierzowskiej, a od ulicy Kazimierzowskiej dalszy ciąg ulicy Mickiewicza do torów, tylko numery parzyste (strona wschodnia), Miodowa, Młynowa, Narutowicza, Ogrodowa, Okrzei, Puszkina Rejono-wa, Rogowa, Rzeczna, Sadowa, Hanki Sawickiej, Szkolna, Strokowska, Chopina, Targowa, Traugutta, Waryńskiego, Wąska, Widowska, Wschodnia, Zamkowa, Żwirki i Wigury. Wsie i osiedla: Bielanowsz-czyzna, Haćki, Hryniewicze Duże, Hryniewicze Małe, Orzechowicze, Proniewicze, Rajsk, Rzepniewo, Sobótka, Stacewicze, Stołowacz. Wsie i osiedla zasadniczo obecnie nie zamieszkałe przez katolików: Bia-ła, Chraboły, Deniski, Dubicze Cerkiewne, Dubicze Osoczne, Knorydy, Kożyno, Kotły, Łoknica, Ogrod-niki, Osówka, Piliki, Ryboły, Pasynki, Topczykały, Treszczotki, Widowo, Wojszki, Zubowo”.328 DD, s. 666–667: „Ks. Wasak Wojciech, syn Stanisława i Feliksy z d. Wasak, ur. 03. 01. 1933 r.


131

Kolejna istotna zmiana w zasięgu terytorialnym parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja nastąpiła w wyniku erygowania przez biskupa Władysława Jędruszuka parafii rzymskokatolickiej Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim w 1989 r.329. Terytorium nowej parafii wydzielone zostało z macierzystej parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. Jej granice „biegną wzdłuż dotychczasowej zewnętrznej gra-nicy parafii Narodzenia Matki Bożej z parafiami Boćki i Łubin Kościelny, z tym że wyłączona zostaje wieś Grabowiec (dołączona do parafii Łubin Kościelny); następnie wzdłuż torów kolejowych od strony Kleszczel do Bielska Podlaskiego aż do rzeki Lubki, z kolei rzeką Lubki do obrzeży miasta Bielska Podlaskiego. Poza granicami miasta szosą wiodącą z Bielska Podlaskiego do Brańska i do granic wsi Grabowiec. W skład nowej para-fii pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego wchodzą wszystkie miejscowo-ści znajdujące się na określonym tymi granicami terytorium: część Bielska Podlaskiego, leżąca poza torami kolejowymi aż do rzeki Lubki, oraz wsie: Piliki, Dobromil, Dubiażyn, Lewki, Studziwody, Pietrzykowo Wyszki, Pietrzykowo Gołąbki, Zawady, Bolesty, Skrzypki Duże, Szastały, Podbiele i Gredele. Do czasu zatwierdzenia lokalizacji planu pod budowę nowego kościoła i wzniesienia na nim tymczasowej drewnianej kaplicy, za świą-tynię parafialną będzie służyła kaplica pod wezwaniem św. Wincentego

w Łukowie. Szkoła Podstawowa w Łukowie (1939–1946). Liceum Ogólnokształcące w Łukowie (1946–1951). Wyższe Seminarium Duchowne w Łomży (1951–1956). Święcenia diakońskie – Łomża 26 marca 1955 r. Święcenia kapłańskie – Łomża 8 grudnia 1956 r. z rąk ks. bp. Czesława Falkowskiego. Kolejne miejsca pracy: wikariusz parafii: Milejczyce (31. 12. 1956–08. 10. 1957); Ciechanowiec (09. 10. 1957–20. 02. 1959); wikariusz zarządca w parafii Śledzianów (17. 07. 1958–17. 11. 1958); wikariusz parafii: Bielsk Podlaski (21. 02. 1959–15. 07. 1959); Hajnówka (16. 07. 1959–20. 07. 1962); Ciechanowiec (01. 08. 1962–14. 08. 1968); wikariusz zarządca parafii Ciechanowiec (27. 12. 1962–03. 12. 1966); proboszcz parafii Granne (15. 08. 1968–10. 02. 1976), Bielsk Podlaski – Matki Bożej z Góry Karmel (11. 02. 1976 –). Urzędy i funkcje diecezjalne: członek Komisji Seminaryjnej ds. gospodarczych (01. 12. 1976–27. 07. 1988); członek Rady Kapłańskiej (08. 04. 1986–26. 03. 1998); członek Kolegium Konsultorów (08. 04. 1986–26. 03. 1998); przewodniczący Diecezjalnej Rady Gospodarczej (31. 12. 1988–25. 03. 1998); wiceprzewodniczący Komisji ds. administracji i finansów I Synodu Diecezji Drohiczyńskiej (08. 12. 1994–24. 05. 1997); przewodniczący Diecezjalnej Komisji Architektoniczno-Budowlanej (25. 03. 1998–25. 03. 2003); członek Komisji ds. budowy ołtarza i sektorów Diecezjalnego Komitetu Organizacji Pielgrzymki Jana Pawła II do Drohiczyna (20. 06. 1998–10. 06. 1999); członek Diecezjalnej Komisji Architektoniczno-Budowlanej (16. 01. 2004 –). Tytuły, odznaczenia: kanonik gremialny Kapituły Katedralnej (16. 10. 1988), kapelan Jego Świątobliwości (28. 01. 1998)”. Od r. 2004 emeryt rezydujący przy parafii Matki Bożej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim. 329 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim z lat 1989–2002. Dekret erekcji parafii z 17 września 1989 r.

132


na rzymskokatolickim cmentarzu grzebalnym w Bielsku Podlaskim”330. Proboszczem nowej parafii mianowany został ks. Marian Wyszkowski331.

Kolejna znaczna zmiana granic macierzystej parafii bielskiej pod wezwa-niem Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim, a także parafii pod wezwaniem Matki Bożej z Góry Karmel nastąpiła 29 czerwca 2002 r., kiedy powołana została do istnienia czwarta rzymskokatolicka parafia w Bielsku Podlaskim pod wezwaniem Najświętszej Opatrzności Bożej332. W dekrecie erekcyjnym biskup Antoni Dydycz pisał: „Piękne i starożytne miasto Bielsk Podlaski w ciągu minionych dwóch wieków nie zawsze mogło cieszyć się wolnością religijną. Z tego to względu nie wszyscy jego miesz-kańcy mają takie same możliwości w korzystaniu ze świątyń. W centrum bowiem miasta istnieją dwie bogate w architekturę i historię kościoły, ale z racji bliskości usytuowania względem siebie nie skracają drogi tym wier-nym, którzy mieszkają zwłaszcza w nowych dzielnicach. Z tej to racji powo-łana została do istnienia trzecia parafia pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego na południowym krańcu miasta. Teraz nadszedł czas, aby mieszkańcy wschodnich osiedli, mający do wszystkich kościołów daleko, mogli otrzy-mać własną świątynię. Nie chodzi o budowę wielkiego obiektu. Będziemy starali się o taki dom Boży, aby wystarczył jedynie na potrzeby określonej liczby mieszkańców, która ten rejon zamieszkuje. Od kilku lat prowadzimy rozmowy z władzami miasta, a od trzech lat również z władzami powiatu, aby otrzymać odpowiedni teren. Niestety rozmowy te nie są łatwe. Liczymy wszakże na mądrość przedstawicieli władz, na ich poczucie sprawiedliwo-

330 Tamże.331 DD, s. 673: „Ks. Wyszkowski Marian, s. Jana i Mieczysławy z d. Trzaska, ur. 03. 05. 1949 r. w Wyszkach. Szkoła Podstawowa w Wyszkach (1956–1963). Liceum Ogólnokształcące w Zambrowie (1963–1967). Wyższe Seminarium Duchowne w Drohiczynie (1967–1968). Zasadnicza Służba Wojskowa w Bartoszycach (1968–1969). Wyższe Seminarium Duchowne w Drohiczynie (1969–1974). Święcenia diakońskie – Ciechanowiec 27 maja 1973 r. Święcenia kapłańskie – Wyszki 19 maja 1974 r. z rąk ks. bp. Władysława Jędruszuka. Kolejne miejsca pracy: wikariusz parafii Winna Poświętna (19. 08. 1974–16. 07. 1975); Brańsk (16. 07. 1975–25. 06. 1977); Ostrożany (25. 06. 1977–09. 12. 1980); Nurzec (9. 12. 1980–3. 07. 1981); Ostrożany (3. 07. 1981–3. 08. 1982); Bielsk Podlaski – Narodzenia NMP i św. Mikołaja (20. 08. 1982–7. 08. 1986); proboszcz parafii Czeremcha (8. 08. 1986–16. 09. 1989); Bielsk Podlaski – Miłosierdzia (17. 09. 1989). Urzędy i funkcje diecezjalne: diecezjalny duszpasterz kolejarzy (1988–1989); członek Rady Kapłańskiej (6.08.1991–3.08.1998); członek Kolegium Konsultorów (6. 08. 1991–3. 06. 1993). Tytuły, odznaczenia: kanonik honorowy Kolegiackiej Kapituły Węgrowskiej (21. 04. 2001)”. Od 25 maja 2010 r. kanonik gremialny kapituły węgrowskiej.332 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Najświętszej Opatrzności Bożej w Bielsku Podlaskim. Dekret dotyczący powołania nowej parafii i zmian granic parafialnych z 29 czerwca 2002 r.


133

ści oraz równości w prawach wszystkich mieszkańców Bielska Podlaskiego. Z dniem 29 czerwca 2002 r. zostaje więc powołana nowa parafia pod wezwa-niem Najświętszej Opatrzności Bożej i mianowany pierwszy proboszcz – ks. Kazimierz Zalewski333. Do nowej parafii wchodzą dzielnice położone nad rzeką Białą w kierunku Hajnówki, tj. Hołowiesk, Dubicze oraz osie-dle przy ulicy Białowieskiej. Poza miastem granica od strony parafii Matki Bożej z góry Karmel przebiega administracyjnymi granicami miejscowo-ści: Widowo, Ogrodniki, Łoknica (należą do nowej parafii) w kierunku wsi Podrzeczany, która to miejscowość należy już do parafii w Hajnówce. Od parafii Podwyższenia Krzyża św. w Hajnówce granica biegnie między miejscowościami: Krzywa, Krywatycze (należą do nowej parafii) w kierunku wsi Dubicze Tofiłowicze – która wchodzi już do parafii w Kleszczelach. Pomiędzy nową parafią a parafią św. Zygmunta w Kleszczelach granica biegnie od Dubicz Tofiłowicz w kierunku drogi z Bielska Podlaskiego do Kleszczel poza miejscowościami: Szernie i Paszkowszczyzna, które należą do parafii Najświętszej Opatrzności Bożej. Koło wsi Malinniki (należą do Kleszczel) dochodzi do obrzeży parafii Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim, aż po miejscowość Lewki, które są w parafii Miłosierdzia Bożego, jest granicą pomiędzy nową parafią a parafią Miłosierdzia Bożego. Od miej-scowości Lewki przechodzi torami kolejowymi do rzeki Biała. Wszystkie ulice i miejscowości określone tymi granicami wchodzą do nowej parafii. Tak więc do nowej parafii wchodzą dzielnice: Hołowiesk, Dubicze, osiedle przy ulicy Białowieskiej oraz miejscowości: Hołody, Koszele, Krywatycze, Krzywa, Łoknica, Mikłasze, Ogrodniki, Orla, Parcewo, Paszkowszczyzna, Spiczki, Szczyty Dzięciołowo, Szczyty Nowodwory, Szernie, Topczykały, Widowo, Wólka”334.

333 DD, s. 674: „Ks. Zalewski Kazimierz, syn Aleksandra i Marianny z d. Jaszczołt, ur. 10. 03. 1961 r. w Grodzisku. Szkoła Podstawowa w Twarogach Lackich (1968–1976). Zasadnicza Szkoła Zawodowa w Łomży (1976–1979). Zaoczne Technikum Rolnicze w Marianowie k. Łomży (1979–1982). Wyższe Seminarium Duchowne w Drohiczynie (1982–1988). Święcenia diakońskie – Niemirów 6 czerwca 1987 r. Święcenia kapłańskie – Perlejewo 12 czerwca 1988 r. z rąk ks. bp. Władysława Jędruszuka Kolejne miejsca pracy: wikariusz parafii: Topczewo (20. 07. 1988–25. 08. 1989); Grodzisk (26. 08. 1989–26. 08. 1991); Winna Poświętna (27. 08. 1991–26. 08. 1992); Dziadkowice (27. 08. 1992–31. 07. 1993); Hajnówka – Podwyższenia Krzyża Świętego (1. 08. 1993–31. 07. 1994); Sokołów Podlaski – Niepokalanego Serca NMP (1. 08. 1994–17. 08. 2000); Węgrów – św. Piotra z Alkantary i św. Antoniego z Padwy (18. 08. 2000–14. 07. 2002); proboszcz parafii Bielsk Podlaski – Najświętszej Opatrzności Bożej (15. 07. 2002 –). Tytuły, odznaczenia: magister teologii (07. 06. 2001)”.334 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Najświętszej Opatrzności Bożej w Bielsku Podlaskim.

134


Powstanie czwartej parafii w Bielsku Podlaskim, wydzielonej nie tylko z terytorium macierzystej parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja, lecz także z parafii Matki Bożej z Góry Karmel, pociągnęło za sobą koniecz-ność nowego określenia granic tych trzech parafii. W dekrecie biskupa dro-hiczyńskiego precyzyjnie opisane zostały te nowe granice, które dla parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja są następujące: „Parafia ta graniczy z para-fią św. Andrzeja Apostoła w Wyszkach, Wniebowzięcia NMP w Łubinie Kościelnym, Matki Bożej z Góry Karmel, Miłosierdzia Bożego i Opatrzności Bożej. Granicznymi miejscowościami z parafią w Wyszkach, należącymi do par. Narodzenia NMP i św. Mikołaja są: Niewino Popławskie, Niewino Kamieńskie i Niewino Stare. Dalej na południe, granicznymi miejscowościami z parafią Łubin Kościelny są: Malinowo i Stryki. Stąd granica zmierza w kie-runku Bielska Podlaskiego, administracyjnymi granicami tychże miejscowo-ści, aż do rzeki Lubki. Od administracyjnego znaku miasta Bielsk Podlaski granica z parafią Miłosierdzia Bożego biegnie rzeką Lubką w kierunku torów kolejowych, następnie torami do rzeki Biała. Rzeka Biała jest naturalną gra-nicą pomiędzy parafią Narodzenia NMP i św. Mikołaja oraz nowo powołana parafią Najświętszej Opatrzności Bożej w Bielsku Podlaskim. Na wysokości ulicy Kazimierzowskiej granica skręca w nią i jej środkiem zmierza w kie-runku centrum miasta do ulicy Mickiewicza. Następnie, jak dotychczas, idzie do skrzyżowania Mickiewicza i Kazimierzowskiej przez miejskie targowisko. Dalej końcem posesji parafialnej, następnie ulicą Wita Stwosza i Targową i pomiędzy ulicami Żwirki i Wigury z przyległymi do niej a Poświętną z przyległymi do alei Piłsudskiego. Od alei przechodzi ulicą Żwirki i Wigury do torów kolejowych. Za torami granicznymi miejscowościami, należącymi do parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja są: Woronie i Bańki. Do parafii należą miejscowości: Augustowo, Woronie, Bańki, Nałogi, Malinowo, Stryki, Niewino Popławskie, Niewino Kamieńskie i Niewino Stare”335.

Parafia Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim okazała się w ciągu wieków, a także na przełomie XX i XXI wieku, matką, z której powstało szereg samodzielnych parafii. Wzrost liczby mieszkańców i roz-ległość miasta stały się istotnymi czynnikami powstania nowych parafii w Bielsku Podlaskim.

Dekret dotyczący powołania nowej parafii i zmian granic parafialnych z 29 czerwca 2002 r.335 Tamże.


135

3.4. Ludność miasta i okolic oraz jej społeczne rozwarstwienie

W ciągu wieków istnienia Bielska oraz parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja zachodziły znaczne zmiany liczby mieszkańców, a także propor-cji między wyznawcami różnych religii, a ponadto na płaszczyźnie społecz-nego rozwarstwienia ludności na włościan, mieszczan, szlachtę i wielmożów. Wiele z tych zmian wiązało się z zasięgiem terytorialnym parafii, z wojnami i przemianami ustrojowymi oraz przynależnością administracyjną ziemi bielskiej. Nigdy jednak ludność zamieszkująca Bielsk Podlaski i teren tutej-szej parafii nie była całkowicie jednorodna. Zawsze był tu swoisty tygiel kul-tur, narodowości, wyznań i różnic w zakresie statusu społecznego.

Pierwsze ściślejsze dane dotyczące liczby mieszkańców Bielska pocho-dzą z XVI wieku. Dzięki „Lustracji albo spisaniu pożytków z miasta KJM Bielska”336 z 1 listopada 1576 roku wiemy, że w mieście było 557 domów. Oceniając, że w tamtym czasie, na jeden dom przypadało przeciętnie około 8 mieszkańców, oznacza to, że u schyłku XVI wieku było w Bielsku około 4456 mieszkańców. Miasto dynamicznie rozwijało się aż do szwedzkiego potopu. W czasie najazdu w Bielsku spłonęło około 60% domów, a liczba mieszkańców zmniejszyła się do 1260337. Bardzo trudną sytuację miesz-czan bielskich po pożarze miasta przedstawia relacja wpisana do ksiąg sądo-wych brańskich w 1657 r.: „Dnia 14 września w same święto Wywyższenia Ś. Krzyża miasto Bielsk pogorzało. I domow 57 i gumien i Ratusz wielkim kosztem wystawiony, kramnice i kletki spaliły się i że wszystko miasto Bielsk będąc przedtem za szczęśliwych czasow budowane i osiadłe teraz nieszczęśli-wych czasów nie tylko przez częste stanowiska i przechody codzienne i żoł-nierzów różnych, wybieranie stacyi i chlebow na rok kilkakrotnie ale i od nie-przyjaciół spustoszone i wniwecz obrócone i ulice całkiem ogołocone. Teraz znowu jako wyżej pogorzało i przez ogień spustoszone i zniszczone, tak że nie tylko rynek ale i ulice mało nie wszystkie żadnego domu w sobie niemające

336 Lustracje województwa podlaskiego 1570 i 1576, wyd. J. Topolski, J. Wiśniewski, Wrocław 1959, s. 29: „Miasto Bielsk naprzód. Domów w tym mieście w rynku w ulicach i na przedmieściu jest 557”.337 J. Topolski, Wpływ wojen połowy XVII wieku na sytuację ekonomiczną Podlasia, Warszawa 1958, s. 340–341; por. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, Warszawa 1880, s. 215: „w ciągu XVII wieku Bielsk upadł skutkiem wojen, w 1664 spalony i splądrowany, wojna północna i mór 1710 r. ostatecznie spustoszyły Ziemię Bielską”.

136


zostają i ludzie musieli się porozchodzić dla pożywienia, grunty wszystkie, że nie masz czym siać, puste i jałowe zostawać muszą”338. Jak wynika z reje-stru pogłównego z 1676 r., w Bielsku mieszkało 1686 osób339. Jeszcze w dru-giej połowie XVIII wieku ludność miasta nie osiągnęła liczby 2000340.

Do znacznego polepszenia stanu miasta przyczyniła się działalność ostatniej właścicielki Bielska Izabeli Branickiej. Na jej żądanie do mia-sta przybyła królewska Komisja Dobrego Porządku (Boni Ordinis), która miała zweryfikować stan prawny, funkcjonowanie kasy miejskiej, prze-bieg granic341 Najpewniej w jej wyniku powstała „Rewizja miasta Bielska” z 1779 r., natomiast w Warszawie w 1780 r. wydano drukiem „Ordynację miasta JKM Bielska”342.

Stacjonujące w Bielsku po trzecim rozbiorze Polski wojsko pruskie (cztery kompanie fizylierów, liczące łącznie 697 żołnierzy i oficerów) powięk-szyło liczbę mieszkańców miasta343. Po traktacie w Tylży Bielsk Podlaski został włączony do zachodnich ziem Cesarstwa Rosyjskiego. Podczas gdy w 1857 r. miasto liczyło 2788 mieszkańców, to w 1878 r. było ich łącznie 5810 osób, w tym 2756 mężczyzn i 3054 kobiet344, a w 1900 r. – 7815345. Na skutek wybuchu pierwszej wojny światowej i w miarę przybliżania się linii frontu do Bielska Podlaskiego narastała fala uciekinierów oraz przy-musowo ewakuowanych, tak że liczba mieszkańców miasta zmniejszyła się do 5170 osób w 1919 r., a po najeździe bolszewickim w 1920 r. wynosiła 4759346. Przez następnych 19 lat liczba bielszczan systematycznie wzrastała, dochodząc w 1939 r. do 8200347.

338 APK ZZG 15, Relacja o pożarze i zniszczeniach miasta Bielska z 1657 r., s. 433.339 BCz, rękopis nr 1099, Regestr wybierania Dwoyga Pogłownego, na Sejmie Felicis Coronationis Uchwalonego, w Ziemi Bielskiey a Powiecie y Trakcie Brańskim, przeze mnie Kazimierza Kanigowskiego Podczaszego Ziemie Bielskiey in Anno 1676.340 J. Wąsicki, Pruskie opisy miast polskich z końca XVIII wieku. Departament Białostocki, Poznań 1964, s. 63.341 Kartki z pamiętnika M. Starzeńskiego (1757–1795), wyd. H. Mościcki, Warszawa 1914, s. 63–64.342 H. Kosieradzki, Bielsk Podlaski. Dzieje miasta, Bielsk Podlaski 1987, s. 43.343 J. Wąsicki, Pruskie opisy miast polskich z końca XVIII wieku. Departament Białostocki, s. 63.344 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. 1, s. 215.345 Miasta polskie w Tysiącleciu, red. M. Siuchniński, t. 1, Wrocław 1965, s. 250: „w roku 1799 liczył 320 domów i 1733 mieszkańców [...] w 1857 było 2788, w 1860 trzy tysiące, a w roku 1878–5810 [...] w roku 1897 było 7464 mieszkańców, a około 1900 r. 7815 w 675 domach”.346 H. Kosieradzki, Bielsk Podlaski. Dzieje miasta, s. 184.347 Rocznik statystyczny województwa białostockiego, Białystok 1958, s. 320.


137

Druga wojna światowa i związane z nią dwie okupacje Bielska Podlaskiego, sowiecka i niemiecka, odcisnęły się krwawo na ludności miasta. Wywózki na Sybir i do Kazachstanu, więzienia NKWD i sowieckie Gułagi, a pod okupacją niemiecką eksterminacja ludności żydowskiej, zdziesiąt-kowanie polskiej inteligencji miasta, więzienie Gestapo i przejściowy obóz karny jako etap do obozów koncentracyjnych sprawiły, że u schyłku 1944 r. było w Bielsku tylko 5085 mieszkańców348. Już jednak w 1946 r. miesz-kały tu 6444 osoby. W 1950 r. Bielsk Podlaski liczył 7566 mieszkańców, w 1960 r. – 10445, w 1970 r. – 14361, a w 1975 r. – 16497349. W 1992 r. liczba ludności miasta osiągnęła 27 tysięcy350. Nic zatem dziwnego, że wzro-sła też w Bielsku Podlaskim liczba parafii katolickich – z jednej, farnej, utworzono trzy nowe: Matki Bożej z Góry Karmel (1976 r.), Miłosierdzia Bożego (1989 r.) i Najświętszej Opatrzności Bożej (2002 r.).

Różnie też układał się stosunek ilościowy między poszczególnymi religiami, wyznaniami i obrządkami katolickimi na przestrzeni dzie-jów parafii farnej. Niestety dane dostępne w tym zakresie są bardzo frag-mentaryczne. Niewątpliwie rosła stopniowo liczba ludności żydowskiej, osią-gając w 1938 r. ponad trzy i pół tysiąca na terenie parafii bielskiej. W tym w samym mieście było 3040 Żydów, którzy stanowili 38% ogółu mieszkań-ców Bielska. Katolików obrządku łacińskiego było w tym czasie 3370, sta-nowili oni 42,1% ogółu mieszkańców. Prawosławnych było wtedy w Bielsku Podlaskim 1560, co stanowiło 19,5% ogółu351. Ewangelików było około 30 osób. Na terenie miasta mieszkali też pojedynczy baptyści i mahometa-nie. Podobnie układały się te proporcje na terenie całego bielskiego powiatu. Wyznanie w znacznym stopniu utożsamiane było tu z poczuciem narodo-wym, wyjątki w tej dziedzinie były nieliczne. Z zasady więc katolicy byli uważani za Polaków, prawosławni za Białorusinów czy Rusinów, ewangelicy za Niemców, a wyznawcy religii mojżeszowej za Żydów352. Taki stan rzeczy dotrwał do wybuchu drugiej wojny światowej. W tym czasie często zda-rzało się, zwłaszcza przy zawieraniu małżeństw, że strona prawosławna skła-dała wyznanie katolickiej wiary. Być może wynikało to w znacznej mierze

348 Tamże, s. 27. 349 Rocznik statystyczny województwa białostockiego, Białystok 1976, s. 26–27.350 Bielsk Podlaski, NEP, t. 1, s. 458. 351 H. Kosieradzki, Bielsk Podlaski. Dzieje miasta, s. 188.352 Tamże, s. 189.

138


z zachowanej w rodzinach pamięci o unickich pradziadkach. Podczas oku-pacji niemieckiej niemal całkowicie wymordowani zostali przez hitlerowców bielscy Żydzi.

Jeśli chodzi o prawosławnych, to w samym Bielsku, na mocy fundacji wójtostwa przez wielkiego księcia Witolda 2 stycznia 1430 r. pierwszeństwo w osiedlaniu się w mieście mieli katolicy, Polacy i Niemcy353. Gwałtownie zmalała liczba wyznawców prawosławia po unii brzeskiej (1596 r.), kiedy to kolejne cerkwie przystępowały do jedności z Kościołem katolickim. W XVII wieku była w Bielsku Podlaskim już tylko jedna cerkiew pra-wosławna pod wezwaniem św. Mikołaja. Pozostałe cerkwie były katolickie w obrządku wschodnim. Taka sytuacja trwała ponad 230 lat – do 1839 r., kiedy na mocy ukazu carskiego w całym Cesarstwie Rosyjskim zniesiona została unia354. Z ukazu tolerancyjnego z 1905 r. skorzystali niektórzy byli unici i mimo utrudnień ze strony prawosławnego konsystorza ten proces trwał dalej. Ukaz tolerancyjny nie zezwalał jednak na wznowienie obrządku wschodniego w ramach Kościoła katolickiego na ziemiach Cesarstwa Rosyjskiego.

353 Vitoldiana. Codex privilegiorum Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1386–1430, s. 158: „Ita tamenquod ad eundem oppidum Bielsco tantum Ritus Romani homines Polonos videlicet Theutonicos, de alienis provinciis tenebitur collocare et vocare. Ruthenis antiquis ibidem et circumquaque residentibus in eorum metis et gradibus in nullo poenitus praejudicium faciendo”. 354 W Królestwie Kongresowym unia trwała do 1875 r. Wówczas i tam administracyjnie została zniesiona.


139

37. Kopia dokumentu Władysława Jagiełły nadającego ziemię drohicką wraz z grodem Bielskiem księciu mazowieckiemu Januszowi w 1391 r. (Biblioteka Kórnicka PAN, rękopis 203, k. 178)

140


38. Wielki książę litewski Witold, prawdopodobny fundator pierwszej świątyni katolickiej w Bielsku (według rysunku Jana Matejki)


141

39. Fragment mapy Prus Nowowschodnich Steina z ok. 1800 r. przedstawiającej okolice Bielska Podlaskiego (Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz, sygn. Q – 17030, blatt 113)

142


40. Wykaz parafii dekanatu bielskiego z 1658 r. (ADS D 28, s. 379)


143

40. Wykaz parafii dekanatu bielskiego z 1658 r. (ADS D 28, s. 379)

144


42. Fragment rejestru podatkowego z 1676 r. (BCz, rękopis nr 1099, s. 840)

41. Wykaz wsi należących do parafii bielskiej w 1727 r. (ADS D 58, s. 103)

145

4.Duchowieństwo parafialne

W ciągu około sześciu wieków istnienia bielskiej parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim pracowało w niej wielu kapłanów, gło-szących słowo Boże, sprawujących sakramenty święte, kształtujących sumie-nia i uczących przykładem własnego życia i modlitwy przestrzegania zasad chrześcijańskiej moralności, żywej wiary, niezachwianej nadziei oraz miłości do Boga i ludzi. Z punktu widzenia ich odpowiedzialności i zakresu zadań w duszpasterstwie parafialnym byli to proboszczowie, ich zastępcy – wice-proboszczowie, wikariusze, mansjonarze, altarzyści, kapelani szpitalni, pre-fekci. Z zasady byli polskimi księżmi diecezjalnymi, choć zdarzali się wśród nich i zakonnicy355, i cudzoziemcy356. Największy wpływ na funkcjonowanie parafii – na kierunki i sposoby uprawianego w niej duszpasterstwa – mieli niewątpliwie proboszczowie.

355 Dwaj dominikanie administrowali parafią farną w Bielsku: o. Mikołaj Andruszkiewicz (14 lipca – 27 sierpnia 1816) i o. Jan Sawicki (1 stycznia 1871 r. do 20 czerwca 1878 r.); dwaj inni ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy: ks. Paweł Godquin (proboszcz w farze bielskiej w latach 1676–1680) i ks. Jakub Eveillard (1680–1688).356 Obaj wymienieni wyżej księża misjonarze, Paweł Godquin i Jakub Eveillard, byli Francuzami.

146


4.1. Proboszczowie kościoła farnego

W długim szeregu kolejnych proboszczów bielskich znajdujemy bisku-pów357, administratorów całości lub części diecezji358, kapłanów obdarzonych wysokimi tytułami i urzędami kościelnymi359, pełniących ważne funkcje

357 Ks. Sebastian Branicki, powołany z Bielska na biskupa kamienieckiego, w 1539 r. został biskupem poznańskim; ks. Jakub Uchański został biskupem chełmskim, kujawskim, a następnie arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem; ks. Mikołaj Krosnowski (proboszcz bielskiej fary w latach 1625–1641) powołany z Bielska na biskupstwo inflanckie, od 1645 r. arcybiskup lwowski; ks. Mikołaj Dunin-Suligostowski (proboszcz bielski w latach 1641–1644) zmarł jako biskup nominat kijowski w 1644 r.; ks. Jan Małachowski (proboszcz bielski w latach 1666–1676) wyniesiony w 1676 r. na biskupstwo krakowskie; ks. Mikołaj Dębowski (proboszcz fary bielskiej w latach 1729–1737) już po odejściu z Bielska prekonizowany na biskupa kamienieckiego w 1742 r.; ks. Jan Szyjkowski (długoletni proboszcz bielski w latach 1756–1797) wyniesiony do godności tytularnego biskupa synopeńskiego i biskupa pomocniczego diecezji łucko-brzeskiej w 1775 r. Rezydował w Bielsku i był proboszczem parafii farnej aż do śmierci.358 Ks. Krzysztof Opacki (proboszcz bielskiej fary w latach 1644–1666) archidiakon lubelski; ks. biskup Jan Szyjkowski po trzecim rozbiorze Polski zarządzał częścią diecezji łucko-brzeskiej, która znalazła się w granicach zaboru pruskiego; ks. Kazimierz Kubeszowski (administrator parafii farnej w okresie od 27 sierpnia 1816 r. do 1820 r.) był archidiakonem białostockim w ramach metropolii mohylewskiej; Błogosławiony ks. Antoni Beszta-Borowski (proboszcz i dziekan bielski w latach 1927–1943) wikariusz generalny części diecezji pińskiej, włączonej podczas okupacji niemieckiej do Prus Wschodnich; ks. Bronisław Kiełbassa (w latach 1946–1961 proboszcz i dziekan bielski) był w latach 1946–1950 kanclerzem Pińskiej Kurii Diecezjalnej w Bielsku Podlaskim przy rezydującym (sede vacante) na plebanii wikariuszu kapitulnym ks. prałacie Henryku Humnickim.359 Ks. Marcin z Dusznik, kanonik wileński (wzmiankowany jako proboszcz bielski w 1512 r.); ks. Florian Czuryło, kanclerz i kanonik krakowski (proboszcz w farze bielskiej, zmarły w 1534 r.); ks. Jan Piekarski, dziekan warszawski, kanonik wileński (proboszcz bielski w latach 1560–1574); ks. Marcin Duchnicki, kanonik wileński; ks. Stanisław Jacek Bolko, kanonik warszawski (proboszcz bielski w latach 1604–1624); ks. Mikołaj Krosnowski, kanonik włocławski (późniejszy arcybiskup lwowski, proboszcz bielski w latach 1625–1641); ks. Mikołaj Dunin-Suligostowski, kanonik gnieźnieński (proboszcz bielski w latach 1641–1644, biskup nominat kijowski); ks. Mikołaj Tomisławski, kanonik warszawski i krakowski; ks. Kazimierz Ossoliński, prałat kantor sandomierski, kanonik krakowski (proboszcz bielski w latach 1717–1729); ks. Mikołaj Dębowski, kanonik płocki i warszawski (proboszcz fary bielskiej w latach 1729–1737), w r. 1742 biskup kamieniecki; ks. Michał Małachowski, kanonik krakowski, kamieniecki i łucki (proboszcz w Bielsku w latach 1737–1756); ks. Jan Szyjkowski, prałat scholastyk łucki, audytor konsystorza w Janowie, od r. 1775 biskup pomocniczy łucki (proboszcz bielski w latach 1756–1797); ks. Kazimierz Kubeszowski, kanonik kijowski, archidiakon białostocki (administrował bielską parafią w latach 1816–1820); ks. Ignacy Rosołowski, kanonik honorowy wileński (proboszcz bielski w latach 1909–1910); ks. Wiktor Białłozor, kanonik honorowy piński (proboszcz bielski w latach 1920–1921); ks. Antoni Beszta-Borowski, kanonik honorowy piński (proboszcz bielski w latach 1927–1943), wyniesiony na ołtarze w 1999; ks. Bronisław Kiełbassa, prałat piński, kanclerz Kurii Diecezjalnej (proboszcz fary bielskiej w latach 1946 –1961); ks. Tadeusz Tararuj, kanonik piński (proboszcz w Bielsku w latach 1970–1987); ks. Ludwik Olszewski, kanonik drohiczyński, prałat (proboszcz bielski od r. 1990).

4. Duchowieństwo parafialne

147

państwowe360. Byli wśród nich księża z tytułami naukowymi361, byli także proboszczowie zmarli w opinii świętości, a wśród nich kapłan męczennik wyniesiony w procesie beatyfikacyjnym na ołtarze362.

Poczet proboszczów kościoła Narodzenia NMP i świętego Mikołaja w Bielsku Podlaskim, których imiona udało się ustalić na podstawie danych archiwalnych, otwiera „kapłan Hieronim” obdarowany w 1446 r. przy-wilejem osadzenia na ziemi kościelnej dwóch włościan, Hanysa i jego brata, oraz daniną dwóch wiader „miodu przaśnego”363. Niestety nic wię-cej o tym księdzu nie wiemy. Podobnie zresztą jak o jego następcy księdzu Falisławie (1457), który świadczył na dokumencie fundacyjnym kościoła w Piórkowie (Wyszkach), niewątpliwie powstałym na terenie jego para-fii364, i „czcigodnym Klemensie plebanie z Bielska”, wzmiankowa-nym w latach 1470–1472365, którego wspomagał w pracy duszpasterskiej wikariusz – ksiądz Maciej366. Kolejnego proboszcza bielskiej fary, „plebana Stanisława”, znamy zaledwie z kilku wzmianek z lat 1477–1485, między innymi z procesu o należną kościołowi bielskiemu dziesięcinę od szlachcica Piotra Borowego i Tomasza Leśnego, obydwu z Niewina367. Świadkowie

360 Ks. Marcin z Dusznik, doktor sztuk wyzwolonych i medycyny, nadworny lekarz króla Zygmunta I (wzmiankowany jako proboszcz bielski w 1512 r.); ks. Sebastian Branicki, referendarz koronny (proboszcz bielski w latach 1535–1536); ks. Jan Pikarski, kaznodzieja królewski na dworze króla Zygmunta Augusta (proboszcz fary bielskiej w latach 1560–1574); ks. Marcin Duchnicki, kapelan króla Stefana Batorego (wzmiankowany jako proboszcz bielski w r. 1576); ks. Mikołaj Krosnowski, sekretarz króla Zygmunta III Wazy (proboszcz w farze bielskiej w latach 1625–1644); ks. Jan Małachowski, referendarz królewski (proboszcz bielski w latach 1666–1676); ks. Mikołaj Dębowski, sekretarz króla Augusta III Sasa (proboszcz bielski w latach 1729–1737); ks. Michał Małachowski, deputat do Trybunału Lubelskiego (w latach 1737–1756 proboszcz bielski).361 Ks. Marcin z Dusznik, doktor sztuk wyzwolonych i medycyny; ks. Mikołaj Krosnowski, doktor obojga praw; ks. Kazimierz Kubeszowski, doktor teologii i obojga praw, proboszcz w latach 1816–1820; ks. Ludwik Olszewski, doktor teologii, proboszcz od 1990 r.362 Błogosławiony Antoni Beszta-Borowski, proboszcz i dziekan bielski, wikariusz generalny diecezji pińskiej, rozstrzelany przez Niemców w lesie Pilickim 15 lipca 1943, beatyfikowany 13 czerwca 1999 w Warszawie.363 Lietuvos Metrika, Knyga Nr 3 (1440–1498), Vilnius 1998, s. 28: „Kapłanu bielskomu Eronimu dwa czełowieki: Ganys z bratom; dwie wederki medu presnogo dajut. Prikazał Wojtko, marszałek. Indikt 9”.364 ADS D 149, s. 249.365 ADS D 1, s. 6: „Honorabilis Clemens plebanus de Byelsko, 16 aprilis 1470”; s. 28 b: „Honorabili Clemente plebano de Byelsko, 1472”.366 Tamże, s. 14b: „Discretus Mathias vicarius de Byelsko, 1471”; s. 33b: „Discretus Mathias vicarius de Byelsk, 1474”. 367 Tamże, s. 45b: „Honorabilis Stanislaus plebanus de Byelsk, primi aprilis A. D. 1477”; s. 84b: „Honorabili domini Stanislai plebani de Byelsko contra Nobilem Petrum Borowy, die octava Julii A.D. 1485”.

148


w sprawie zeznawali wówczas, że dziesięciny z Niewina były oddawane kościołowi w Bielsku od momentu powstania wsi za czasów starosty biel-skiego Strumiłły, tj. od ok. 1430 r.

Wielebnego Macieja, „plebana z Bielska”, odnajdujemy w dokumen-tach źródłowych z lat 1492–1498. Po raz pierwszy wzmiankowany jest jesz-cze jako wikariusz bielski w 1471 r., w aktach oficjalatu janowskiego z lat 1469–1489368. Najwięcej o jego działalności w parafii, już jako probosz-cza, dowiadujemy się z odnowionej fundacji kościoła bielskiego z 1492 r., wystawionej na prośbę księdza Macieja przez Wielkiego Księcia Litewskiego Aleksandra Jagiellończyka w Wilnie, w Wigilię Bożego Narodzenia369. Proboszcz Maciej, na tym samym miejscu, gdzie stał pierwszy drewniany kościół zniszczony już zębem czasu, wzniósł nową, również drewnianą, bar-dzo okazałą świątynię, określoną w dokumencie jako „bazylika” – zarówno ze względu na styl budowli, jak na jej piękno.

Niestety, już za poprzednich bielskich proboszczów zaginął pierwotny dokument fundacyjny, w nieznanych bliżej okolicznościach. Wzmianki o „poprzednich proboszczach” oraz o starej, wysłużonej już świątyni w Bielsku pośrednio wskazują na to, że historia bielskiej parafii sięga XIV wieku, że przed Hieronimem, Falisławem, Klemensem i Stanisławem było w niej wcześniej jeszcze kilku plebanów. Biskup łucki Jan Andru-szewicz odmówił konsekracji nowego bielskiego kościoła, jak długo nada-nia królewskie i wielkoksiążęce, wynikające z pierwotnej fundacji, nie zostaną przez wielkiego księcia potwierdzone. Wielki książę Aleksander nie tylko potwierdził dawne darowizny i przywileje bielskiej parafii, lecz ponadto ubogacił ją nowymi nadaniami. Konsekracja kościoła wznie-sionego przez ks. Macieja mogła odbyć się już bez przeszkód w 1493 r.

368 Tamże, s. 33b: „Discretus Mathias vicarius de Byelsko, 23 aprilis 1471”.369 ADS D 152, s. 37: „Proinde Nos Alexander Dei Gratia Magnus Dux Lithuaniae Samogitiae nec non terrarum Russiae, Dominus et Haeres, significamus tenore praesentium quibus expedit, universis et singulis, tam praesentibus tum futuris, harum notitiam habituris, quomodo retulit nobis Honorabilis Mathias Plebanus in Bielsko, ad Ecclesiam Parochialem tituli Nativitatis Gloriosae B. M. V. et Sancti Nicolai, idem licet ipse omnia quae ad eandem Ecclesiam per nostros Maiores data sunt praecipue possideat, omnesque utilitates et proventus percipiat. Tamen, quia Episcopus Dioecesanus, Basilicam quae de novo est constructa in loco prioris antiquae consecrare disfert propterea quod adhuc Antecessores ipsius Mathiae Literas et Privilegia quae originaliter fundationem eiusdem Eccalsiae continebant amiserunt, supplicavitque Nobis idem Mathias quatenus dotationes Nostrorum Majorum dignaremur innovare”.


149

Wśród świadków urzędowych na akcie fundacyjnym kościoła w Łubinie, sporządzonym tamże 14 sierpnia 1498, widnieje „Maciej pleban bielski”370. Wiemy, że w czasie, w którym duszpasterzował, funkcjonowała w Bielsku szkoła parafialna371. Józef Jaroszewicz utrzymywał, że ks. Maciej był pro-boszczem w Bielsku do 1512 r.372.

Następcą księdza Macieja na probostwie bielskim był wielebny Marcin z Dusznik, kanonik wileński, doktor „sztuk wyzwolonych” i medycyny, nadworny lekarz króla Zygmunta I, którego monarcha darzył przyjaź-nią, nazywając go „swoim zaufanym, wiernym, pobożnym i umiłowanym lekarzem”373. W źródłach archiwalnych wzmiankowany jest pierwszy raz w 1512 r. Dzięki jego staraniom król Zygmunt Stary nie tylko zatwier-dził przywileje nadane kościołowi przez wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka, ale uznał też prawo kościoła bielskiego do dzie-sięciny z ziemi dziedziców z Malinowa. Dokument w tej sprawie wystawił król Zygmunt I w Piotrkowie, we wtorek, nazajutrz po świętej Łucji Roku Pańskiego (14 grudnia) 1512374. Kolejna wzmianka o ks. Marcinie z Dusznik pochodzi z dnia 6 lutego 1521 r. i dotyczy szpitala parafialnego uposażo-nego za jego staraniem przez króla Zygmunta I we włókę ziemi, zwanej „Juchnowszczyzna”, kaplicy szpitalnej pw. św. Marcina, kapelana („probosz-cza szpitalnego”)375 i pozyskanych u Stolicy Apostolskiej odpustów dla tej

370 ADS D 156, s. 61.371 ADS D 152, s. 37: „In primis aream in qua sita est Ecclesia cum coemeterio, schola et domibus vicariorum”.372 BNUW F 4–19262, J. Jaroszewicz, Historyczna wiadomość o kościołach rzymskokatolickich w Bielsku, s. 78: „Około roku 1492 do r. 1512. Matyasz”.373 ADS D 152, s. 40: „Venerabilis, Egregius Martinus de Duszniki artium et medicinae doctor, medicus Noster. Canonicus Vilnensis et plebanus in Bielsko, fidelis noster devotissimus dilectus”.374 Tamże, s. 41. 375 BNUW F 4–19262, Acta Ecclesiae Praeposituralis Bielscensis, s. 242: „Unum Jugerum terrae Yochnowczyzna nuncupatae [...], ac insuper uni sacerdoti [...] in Capella sub invocatione Sancti Martini, in dicto domo instalatae, Rectore”. Warto wspomnieć, że potem ks. Marcin z Dusznik był kustoszem katedry wileńskiej. Zmarł w roku 1526. W aktach Wileńskiej Kapituły Katedralnej zapisany został jego nekrolog: „Najszlachetniejszy i opatrznościowy mąż, troskliwy o ubogich; ręce jego szafowały miłosierdziem; całe życie pałał gorliwością czynienia dobrze; zrestaurował dwa domy kapitulne w zamku, szkółkę i wikariat; zbudował szpital Maryi Magdaleny przy zamku, uposażył go i zostawił mu wszystkie statki swoje; opiekunem był najmiłosierniejszym ubogich i wszystkich nieszczęśliwych. Z woli Bożej dokonał dni swoich rano o świtaniu, nagle. Niechże dusza Jego będzie policzona w poczet świętych w raju rozkoszy”. Pochowany został w podziemiach katedry, 16 stycznia 1526 r.; por. J. Kurczewski, Kościół Zamkowy, czyli Katedra Wileńska, t. 1, Wilno 1908, s. 36.

150


kaplicy376. Wszystko to świadczy o wielkiej wrażliwości „medyka królew-skiego” i proboszcza bielskiego Marcina z Dusznik na los ludzi starych, bied-nych i chorych. Ks. Marcin z Dusznik ustąpił po 1521 r. z funkcji proboszcza bielskiego na rzecz ks. Łukasza Księżopolskiego. Sam był do śmierci kano-nikiem wileńskim. Ponadto w 1524 r. był wspomniany jako dywizor kapi-tuły wileńskiej, a w 1526 r. jako prowizor szpitala św. Marii Magdaleny w Wilnie, który ufundował w 1514 r. na placu darowanym przez Zygmunta I. Zmarł 14 stycznia 1527 r. Pochowany został dwa dni później w katedrze wileńskiej pod chórem, przy swojej stalli. Prywatny majątek przeznaczył dla ubogich i nieszczęśliwych377.

Kolejnym proboszczem fary bielskiej był ks. Łukasz Księżopolski, wzmiankowany w aktach oficjalatu janowskiego w latach 1522–1528. Bronił on praw parafii w Bielsku do wsi Pulsze i uzyskał od króla Zygmunta I potwierdzenie prawa do „kmieci osiadłych we wsi Kołby”378. Ksiądz Łukasz syn Stanisława doprowadził też do dokładnego wytyczenia granic benefi-cjum parafialnego między Pulszami a Popławami w r. 1530379. Pochodził z Księżopola w parafii Rozbity Kamień na Podlasiu. Jeszcze jako kleryk diecezji łuckiej był notariuszem biskupa wileńskiego Wojciecha Tabora w latach 1504–1506380. Miał gruntowne wykształcenie, które zdobył na uni-wersytetach w Wiedniu i w Bolonii381. Żył jeszcze 7 września 1534 r., gdy w Bielsku dokonał zapisu na rzecz siostry Katarzyny. Został również wtedy

376 BNUW F 4–19262, Acta Ecclesiae Praeposituralis Bielscensis, s. 240: „Indulgentia decem annorum et totidem quadragenarum Hospitali Sancti Martini”.377 J. Maroszek, Wileńskie przytułki-szpitale w XVI – XVIII w., w: Cała historia to dzieje ludzi… Studia z historii społecznej ofiarowane profesorowi Andrzejowi Wyczańskiemu w 80. rocznicę urodzin i 55-lecie pracy naukowe, red. C. Kukla, P. Guzowski, Białystok 2004, s. 194–195.378 BNUW F 4–19262, Acta Ecclesiae Praeposituralis Bielscensis, s. 205: „Controversia coram Nobis, inter Honorabiles Stanislaum de Masovia Plebanum in Wyschki ex una et Lucam de Xiężopole Plebanum in Bielsko [...]. Actum et datum in Grodno, Feria Secunda proxima post Dominicam Reminiscere. Anno Domini Millesimo Quingentesimo Vigesimo Secundo”.379 Tamże, s. 206: „Privilegium Sigismundi Regis, quo approbat limites inter Pulssy et Popławy, a loco dicto Szadykierz usque ad vadium viae ducentis de Bielsko ad Pulsze, inter villas Leszne et Jeskowie [...] Datum Cracoviae Sabbatho post Festum Corporis Christi proximo. Anno Domini Millesimo Quingentesimo Tricesimo”.380 Kodeks Dyplomatyczny Katedry Wileńskiej, Kraków 1948, nr 693, 709, 717: „Lucas filius Stanislai de Księżopole, clericus dioecesis luceoriensis, notarius et commisarius Alberti episcopi Vilnensis 1504–1506”.381 NAHB F 1759, O. 2, nr 4, s. 4.


151

wspomniany jako proboszcz w rodzimej parafii Rozbity Kamień382. Zastąpił tam zmarłego niedawno swego poprzednika Stanisława Bielińskiego. Jednocześnie nadal pozostał proboszczem w Bielsku. Łukasz Księżopolski nie żył już na pewno 19 I 1535 r., gdy jego siostra przedstawiła wspo-mniany zapis przed sądem drohickim383. Mógł jednak umrzeć już wcześniej, jesienią 1534 r.

Następnym proboszczem bielskim został ks. Florian Czuryło, kanclerz i kanonik krakowski. Ks. Florian był synem Michała Czuryły z Wygnanowic, herbu Radwan, starosty niepołomickiego, łowczego i burgrabiego krakow-skiego384. W 1506 r. zapisał się na studia na Uniwersytecie Krakowskim385. Przez pewien czas Florian Czuryło był prawdopodobnie zatrudniony w kan-celarii Jana Dantyszka. Na jego prośbę zaopiekowała się nim królowa Bona. W 1519 r. ks. Czuryło uzyskał kanonię w kapitule krakowskiej, będąc już kanonikiem wrocławskim. Został też sekretarzem królowej Bony. Jakiś czas przebywał w Rzymie, gdzie był w 1520 r. pokojowcem papieża Leona X. Po urodzeniu się Zygmunta Augusta papież przez niego przesłał parze kró-lewskiej breve z gratulacjami i błogosławieństwem. Ok. 1522 r. został ple-banem w Chotlu, zaś w 1528 w Kijach w województwie sandomierskim. W 1529 r. został wyznaczony przez kapitułę do wyceny dochodów bene-ficjów kościelnych w kilku dekanatach diecezji krakowskiej386. Ks. Florian w 1529 r. figuruje w Aktach Kapituły Krakowskiej387. Jako kanonik tejże kapituły miał swój dom kanonicki przy placu zamkowym z tyłu za kaplicą św. Piotra Apostoła. W czasie pożaru w 1532 r. dom ten spłonął, ale sump-tem ks. Floriana został odbudowany.

382 NAHB F 1759, O. 2, nr 10, s. 68.383 Tamże.384 F. Sikora, Dybacze-Czuryłowie herbu Radwan w XV – XVI wieku, w: Patientia et tempus. Księga jubileuszowa dedykowana doktorowi Marianowi Korneckiemu, Kraków 1999, s. 173–194. Tam dokładne i obszerne informacje o rodzinie ks. Floriana Czuryły.385 Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400–1508, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, Kraków 2004, s. 628: „Florianus Ciruli capitanei in Niepolomicze soluit totum”.386 F. Sikora, Dybacze Czuryłowie herbu Radwan, s. 184.387 AKMK AA, t. 3, s. 37: „A. D. 1529 Florianus Czuryło Praelatus et Canonicus Ecclesiae Cathedralis”; „Solidus domus canonicalis in platea castrensi a tergo Capellae Sancti Petri Apostoli, venerabilis Dominus Julianus Chalicki, canonicus Cracoviensis [...] Venerabili Domino Floriano Czuryło scripto patente dedit et donavit”; s. 78: A. D. 1532. „Honorabilis Dominus Florianus Czuryło Canonicus Cracoviensis in Capitulo [...] pro reaedificando domo sua a tergo Capellae Sancti Petri sitta et conflagrata cum aliis domibus, allegat se in fundibus fore”.

152


7 marca 1532 r. wyruszył z pielgrzymką do Loreto. Po drodze zatrzymał się w Wiedniu, gdzie gościł u swojego kolegi z czasów studiów w Krakowie. W 1533 r. ustąpił Janowi Łaskiemu swój dom w Krakowie nadany mu przez kapitułę. W staraniach o nowy dom wspierała go królowa Bona388. To ona – jako kolatorka kościoła bielskiego – prezentowała go na proboszcza biel-skiego po śmierci ks. Łukasza Księżopolskiego. Nominacja na proboszcza nastąpiła najpewniej jesienią 1534 r. Ks. Czuryło bardzo krótko posiadał to beneficjum, gdyż tuż przed końcem 1534 r. zmarł, jak wynika z akt kapi-tuły krakowskiej, właśnie w Bielsku389.

Jako proboszcz bielski podjął starania o podniesienie farnego kościoła do godności prepozytury z wiceproboszczem i mansjonarzami, wyjednał też u królowej Bony fundusze na remonty kościoła i uposażenie wiceprobosz-cza oraz mansjonarzy. Dzięki fundacji królowej biskup łucki książę Paweł Algimunt Holszański erygował bielską prepozyturę, dodając przy tym do dwojga dotychczasowych patronów kościoła: Najświętszej Maryi Panny i świętego Mikołaja, jeszcze Trzech Króli390. Niestety ks. Florian Czuryło nie dożył tej chwili, zmarł bowiem niespodziewanie391.

Pierwszym prepozytem bielskim, kierującym zespołem księży – wice-prepozytem i trzema mansjonarzami pełniącymi też obowiązki wikariuszy – był ksiądz Sebastian Branicki, kanclerz gnieźnieński, kanonik krakowski i referendarz koronny, mianowany 26 kwietnia 1535 r.392. Jego wiceprepo-zytem był ks. Stefan z Miela, a trzema pierwszymi mansjonarzami – księża znani tylko z imienia: Urban, Szymon i Jakub. Prepozyt uzyskał przywi-

388 F. Sikora, Dybacze Czuryłowie herbu Radwan, s. 185.389 L. Łętowski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. 2, Kraków 1852, s. 165.390 ADS D 152, s. 45–47: „Privilegium Creationis Praepositi ex Parocho, Vicepraepositi et Mansionarios [...]. „Actum et datum Vilnae. Feria Secunda proxima post festum S. Marci Evangelistae. Anno Domini Millesimo Quingentesimo Trigesimo Quinto”; s. 46: „Deinceps Praepositus in Bielsko et non Plebanus vocabitur et nihilominus curam animarum ipsi Ecclesiae Parochiali in Bielsko tituli Beatissimae Semper Virginis Mariae Nativitatis, Sanctorum Nicolai et Trium Regum incumbentem ab eo amovemus illamque in praeposituram cum vicepraeposito et tres mansionarios transferimus”.391 Tamże: „morte Venerabilis olim Domini Floriani Czuryło eiusque Plebano, nunc Praepositura vocatae”.392 Tamże: „Nunc Praepositura vocatae, creataque, et nos erectae vacantem, ad praesentationem eiusque Serenissimae Principis et Dominae Bonae Dei Gratia Reginae anteadictae, Venerabilem Dominum Sebastianum Branicki Cancellarium Gnesnensem et Canonicum Cracoviensem in praepositum instituimus [...]. Actum et datum Vilnae Feria II proxima post festum S. Marci Evangelistae. A. D. 1535 [...] Paulus Episcopus Luceoriensis”.


153

lej proboszcza nieusuwalnego393. Zastępstwo, w osobie wiceprepozyta, było bardzo potrzebne księdzu Sebastianowi Branickiemu ze względu na wielość funkcji, jakie pełnił poza obrębem parafii i diecezji. Zwłaszcza urząd referen-darza koronnego pochłaniał wiele czasu. W trakcie nieobecności prepozyta obowiązek kierowania parafią spadał na wiceprepozyta, i to tak w zakresie duszpasterstwa, jak i administrowania dobrami kościelnymi. Wiceprepozyt i mansjonarze mieli obowiązek codziennego odprawiania Mszy świętej według formularza o Wniebowzięciu Matki Bożej, w sobotę według for-mularza „Salve Sancta Parens”, a w niedzielę według niedzielnego formula-rza. Zobowiązani byli do śpiewania lub odmawiania wspólnie w parafialnej świątyni brewiarza, zwanego dziś Liturgią Godzin, na przemian z kanto-rem i nauczycielem szkoły parafialnej. W każdy piątek jeden z kapłanów odprawiał żałobną Mszę świętą za zmarłych Wielkich Książąt Litewskich i Królów Polskich, poprzedników króla Zygmunta I i jego żony królowej Bony. Podczas tej Mszy śpiewali uczniowie szkoły parafialnej. Na mocy fun-dacji królowej Bony kapłani prepozytury bielskiej, nauczyciele szkoły para-fialnej i chorzy z parafialnego szpitala zostali odpowiednio uposażeni. Mimo przywileju nieusuwalności ks. Sebastian Branicki był tylko rok prepozy-tem bielskim, gdyż 24 kwietnia 1536 r. został prekonizowany na biskupa kamienieckiego na Podolu, następnie 29 lipca 1538 r. mianowany biskupem chełmskim, a po roku, 18 września 1539 r., biskupem poznańskim. Zmarł w Poznaniu 19 lutego 1546 r.

Sebastian Branicki herbu Korczak pochodził z Podlasia. Urodził się w Siemieniu koło Parczewa w 1484 r. Studia teologiczne odbył w Polsce i w Rzymie. Cieszył się protekcją prymasa Jana Łaskiego. Po ukończeniu studiów rzymskich z zakresu prawa w 1522 r. powrócił na dwór Hieronima Łaskiego, bratanka prymasa. Już w r. 1523 uzyskał godność kanonika łowic-kiego. W 1530 r. został dziekanem kolegiaty łowickiej, a następnie w 1532 r. kanclerzem gnieźnieńskim i referendarzem koronnym. W 1534 r. obdaro-wany został kanonikatem w Kapitule Katedralnej w Krakowie. Wkrótce potem został prepozytem tejże kapituły394. Większość biografów biskupa

393 Tamże: „Praepositum inamovibilem”.394 Braniccy herbu Korczak, w: S. Orgelbrandt, Encyklopedia Powszechna, t. 3, Warszawa 1898, s. 63; Branicki Sebastyan, w: Podręczna Encyklopedia Kościelna, t. 5-6, Warszawa 1905, s. 133; K. Mazurkiewicz, W. Pociecha, Branicki Sebastian h. Korczak, PSB, t. 2, Kraków 1936, s. 409–411; S. Litak, Branicki Sebastian, EK, t. 2, Lublin 1976, kol. 1042.

154


Sebastiana przemilcza to, że w latach 1535–1536 przyszły biskup był pre-pozytem przy kościele farnym w Bielsku. Potwierdzają to natomiast doku-menty archiwalne, między innymi dekret króla Zygmunta I rozstrzygający spór o granicę między bielskim beneficjum kościelnym a dobrami doktora Macieja Lisza z Buzunów. Akt został wystawiony w Wilnie w środę pod-czas oktawy Bożego Ciała (20 czerwca) Roku Pańskiego 1536. Stroną wystę-pującą w obronie interesów beneficjum kościoła bielskiego był: „Wielebny Pan Sebastian Branicki Elekt Kamieniecki i prepozyt w Bielsku, referen-darz Nasz”395. Jako biskup poznański zasłynął opieką materialną i duchową nad Akademią Lubrańskiego oraz fundowaniem stypendiów dla zdolnej młodzieży, wysyłanej na zagraniczne studia. Gorliwie wprowadzał w życie uchwały Soboru Trydenckiego. Mądry i nieskazitelny moralnie, wrażliwy na ludzką biedę, pracowity, kochający Kościół i Ojczyznę, zaliczany był do grona najwybitniejszych biskupów poznańskich. Zmarł w Łaskarzewie 6 maja 1544 r. Pochowany został w podziemiach katedry poznańskiej pod kaplicą mansjonarzy. W kaplicy wzniesiony został renesansowy grobowiec396.

Zapewne bezpośrednim następcą Sebastiana Branickiego był Jakub Uchański, który jednak został po raz pierwszy poświadczony jako pre-pozyt bielski dopiero w 1540 r. Zachowało się bardzo niewiele informacji poświadczających występowanie Jakuba Uchańskiego na prepozyturze biel-skiej. Nie informują o tym żadne jego biografie. Piastując liczne inne bene-ficja kościelne i funkcje państwowe, najpewniej nie poświęcał prawie żadnej uwagi kościołowi w Bielsku, wszystko powierzając zarządowi wiceprepozyta, mansjonarzy i innych duchownych. Stąd ów brak informacji.

Jakub Uchański herbu Radwan, syn Pawła i Weroniki herbu Jastrzębiec, urodził się w 1502 r. w Uchaniu w ziemi chełmskiej. Od 1522 r. studiował na Uniwersytecie Krakowskim. Następnie znalazł zatrudnienie na dwo-rze wojewody lubelskiego Andrzeja Tęczyńskiego. Został jednym z zarząd-ców rozległych dóbr wojewody. Tęczyński, orientując się w zdolnościach

395 APK ZZG 680, s. 14: „Sigismundus Dei Gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae [...] Significamus tenore praesentium, quibus interest Universis et singulis, praesentibus et futuris, praesentem notitiam habituris. Quomodo constituti coram Nobis personaliter Reverendus Dominus Sebastianus Branicki Electus Camenecensis, et Praepositus in Bielsko, Referendariusque Noster ex una, et Egregius Mathias Doctor Lisz de Buzuny haeres”.396 Najprawdopodobniej rzeźbiarzem, który wykonał ten renesansowy nagrobek, był artysta włoski Jan Cini ze Sieny; por. K. Mazurkiewicz, W. Pociecha, Branicki Sebastian h. Korczak, s. 411; A. Fischinger, Cini Giovanni, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. 1, Wrocław 1971, s. 360–362.


155

młodego Uchańskiego, umieścił go przy boku referendarza koronnego Sebastiana Branickiego, omówionego wyżej prepozyta bielskiego. Jakub pod bokiem swego protektora poznał prawo i osoby z najbliższego otoczenia króla. Zastąpił też w 1538 r. Branickiego na urzędzie referendarza koronnego. W 1534 r. przyjął święcenia kapłańskie i otrzymał z prezenty Tęczyńskiego plebanię w Grabowcu w powiecie hrubieszowskim. Na Uchańskiego pracu-jącego w referendarii koronnej zwróciła uwagę królowa Bona i powierzyła mu prowadzenie procesów o granice domeny królewskiej. Na tym stano-wisku lojalnie bronił interesów królowej. To zapewne dzięki temu otrzy-mał od niej prezentę na prepozyturę bielską. Na decyzję królowej mógł też wpłynąć dobrodziej Uchańskiego, poprzedni prepozyt bielski, a wówczas już biskup poznański Sebastian Branicki. Kolejno Uchański dostawał następne beneficja kościelne. W 1538 r., będąc już kanonikiem chełmskim, otrzy-mał kanonię krakowską. W 1540 plebanię w Wielgiem w diecezji płoc-kiej. W 1545 został dziekanem płockim, w 1547 archidiakonem warszaw-skim, z kolei w 1548 r. plebanem w Proszowicach w diecezji krakowskiej. W 1551 r. został biskupem chełmskim. Pozostał jednak nadal na prepozy-turze bielskiej, na której ostatni raz był wzmiankowany 29 października 1555 r.397. Mógł być prepozytem bielskim do 1557 r., czyli do nominacji królewskiej na biskupstwo kujawskie. Na biskupstwo to został zatwierdzony przez papieża dopiero w 1561 r. W roku następnym mianowany arcybisku-pem gnieźnieńskim i prymasem Polski. Zmarł 5 kwietnia 1581 r. i został pochowany w kolegiacie w Łowiczu, gdzie ma swój nagrobek398. Uchański niezbyt chlubnie zapisał się na kartach historii Kościoła w Polsce, sprzyja-jąc reformacji i dążąc do utworzenia Kościoła narodowego. Nic też nie wia-domo, ażeby uczynił coś na rzecz kościoła w Bielsku.

Pierwsze wzmianki źródłowe o kolejnym prepozycie w Bielsku pochodzą dopiero z 1560 r.399, co nie wyklucza, że ks. Jan Pikarski, dziekan warszaw-ski, kanonik wileński i kaznodzieja na dworze króla Zygmunta Augusta,

397 NAHB F 1708, O. 1, nr 2, s. 308: „Laboriosus Moysiey subditus Reverendissimi domini Jacobi Uchanysky episcopi chelmensis et plebani Bielscensis, de Pulse”.398 Najobszerniejszy biogram Jakuba Uchańskiego – zob.: J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821, t. 3, Poznań 1890, s. 272–418. Zob. też: L. Łętowski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. 4, Kraków 1853, s. 177–194.399 ADS D 10, s. 109: „A. D. 1560. Honorabilis Reverendus Dominus Joannes Pikarski Canonicus Varsoviensis praepositus Ecclesiae parochialis in Bielsko”.

156


mógł być na tym stanowisku już wcześniej. Ostatnie wzmianki o nim jako prepozycie w Bielsku pochodzą z 8 sierpnia 1575 r.400 oraz z 24 kwietnia 1577 r., gdy król Stefan Batory nakazywał Mikołajowi Kiszce, wojewodzie podlaskiemu i staroście bielskiemu, oddać Janowi Pikarskiemu, dziekanowi warszawskiemu, należną kościołowi parafialnemu w Bielsku zaległą dziesię-cinę z dwóch folwarków i wsi Grabowiec w starostwie bielskim401.

Były to lata trudne. Przez całe Podlasie, w tym także przez Bielsk i jego okolice, przechodziło „morowe powietrze”, dziesiątkujące ludność miast i wsi, potem klęska nieurodzaju, a w ślad za tym głód402. Do niezwykłych wydarzeń z tego okresu należy zaliczyć sejm zwołany na obrady do Bielska w 1564 r., przygotowujący przyszłą unię Korony z Litwą403. Wstrząsającym przeżyciem dla króla Zygmunta Augusta i posłów zebranych na sejm był pożar zamku bielskiego, wzniecony uderzeniem pioruna. To wydarzenie tak opisał Marcin Bielski: „Na sejmie 1564, odbywanym w Bielsku, piorun wierzchni zamek tam zapalił, który ogień tak prędko moc wziął, że za dwie godziny, nie tylko wierzchni, ale i dolny zamek, ze wszystkim jak zmiótł zgorzał, na który ogień, król, na koniu u stajen stojąc, patrzał”404. W biel-skiej kaplicy zamkowej od dawna pełnili posługę kapłańską kapelani405.

400 ADS D 14, Acta officii Janoviensis pontificatu Victorini Wierzbicki episcopi Luceoriensis, praesidente officio Francisco Średnicki, ut in superiori volumine, ex annis 1574–1581, s. 18b: „Reverendus Dominus Joannes Pikarski Decanus Varsoviensis et in Bielsko praepositus”.401 AGAD, Akta brańskie grodzkie 8, s. 297–298.402 A. Jabłonowski, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 6, cz. 3, Podlasie, Warszawa 1910, s. 146: „Z odpisów zaś Kapicy dowiadujemy się, iż: 1570 i 1571 r. w ziemi Bielskiej panował głód ciężki, 1572 r. srożyło się w Brańsku powietrze, 1580 r. głód ciężki i powietrze w całej ziemi Bielskiej, 1589 r. głód ciężki tamże, po powietrzu w r. 1589; w r. 1599 i 1600 ciężki głód”. Informacje te potwierdzają także zapiski Piotra Wiesiołowskiego z Białegostoku, który odnotował w 1571 r.: „Tego roku był u nas głod wielgi, tak iss ludzie w mieściech, we wsiach y po drogach pomarli, iako bydło leżeli. Od głodu niektóre matki swe własne dzieci iedli” – Zapiski Litwina, sługi i wychowańca Zygmunta Augusta, „Biblioteka Ossolińskich”, Poczet nowy, nr 11, Lwów 1868, s. 277.403 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, t. 2, Warszawa 1845, s. 1304: „Odbyło się tu kilka zjazdów i sejmów litewskich; z tych pamiętny jest 1564 r., na który przybywszy Zygmunt August z prymasem Jakubem Uchańskim, naradzał się nad zawarciem unii Litwy z Koroną”.404 Cyt. za: A. Jabłonowski, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 6, cz. 2, Podlasie, Warszawa 1909, s. 198.405 ADS D 7, Acta officii Janoviensis pontificatu Valeriani Protaszewicz episcopi Luceoriensis, praesidente officio Martino Krokier canonico et officiali generali Lucioriensis, ac post illum Adriano a Costan canonico, vicario in spiritualibus et officiali generali Luceoriensi, praeposito Brestensi, ex annis 1550–1552, s. 78: „A. D. 1550. Honorabilis Thomae Castri Bielscensi Capellani”.


157

W okresie tuż przed pożarem obowiązek ten pełnił ksiądz Kasper „kapelan zamku królewskiego”406. Z akt oficjalatu janowskiego i akt przechowywa-nych w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego wiadomo, że ks. Jan Pikarski, prepozyt bielski, dokonał zamiany niektórych ziem należących do funduszu parafii, położonych pod Bielskiem, na wieś Samułki, stanowiącą poprzed-nio królewszczyznę407. Na mocy przywileju króla Zygmunta Augusta ziemie należące do bielskiej prepozytury zostały zwolnione od podatków. Monarcha przyznał też swemu kaznodziei prawo do pobierania dziesięciny z królew-skiej wsi Grabowca408.

Niezwykle radosnym przeżyciem dla duchowieństwa i wiernych, w szczególności dla szlachty ziemi bielskiej, było zawarcie unii lubelskiej, jednoczącej Polskę i Litwę. W Bielsku wszyscy ze szlachty, którzy nie byli w Lublinie, złożyli w dniu 14 maja 1569 r. przysięgę na wierność królowi, gdyż na mocy zawartej unii Podlasie z ziemią bielską, drohicką i miel-nicką wcielone zostało do Korony. „Szlachta Ziemi Bielskiej składa przy-sięgę Koronie Polskiej w grodzie bielskim. Działo się to w sobotę przed nie-dzielą «Rogationis», 14 maja 1569 roku. Przed wielmożnym Stanisławem Palczewskim komisarzem Jego Królewskiej Mości, Jerzym Brzóską chorą-żym, Albertem (Wojciechem) sędzią, Tomaszem Owsianym notariuszem

406 ADS D 10, s. 33: „A. D. 1559. Venerabilis Dominus Gasparus in Bielsko Arca Regia Capellanus”.407 APK ZZG 680, s. 29: „Sigismundus Augustus Dei Gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae, Samogitiae etc. Dominus et haeres. Ex Mandato Nostro in contentationem praedictarum terrarum ac subditorum pro nobis receptorum per modum commutationis dedit alias terras Nostras, villam videlicet Samułki fundi pessimi cum littore fluminis Narew. Hoc est laneos seu mansos mensurae Culmensis communis Viginti Duos et jugera quindecim cum Hominibus Nostris, in eiusdem terris seu laneis residentibus, insuper reliquam terram eiusdem villae Samułki mansos videlicet septem, jugera quindecim concesserat ipsi Joanni Pikarski. Datum Vilnae Die Nona Februarii A. D. 1561. Sigismundus Augustus Rex”.408 Tamże, s. 33: „Zygmunt August z Łaski Bożey Krol Polski, Wielki Xiążę Litewski, Ruski, Pruski, Żmudzki, Mazowiecki, Inflancki etc. My Krol widząc w tym prośbę iego bydź słuszną, gdyż w tey wsi Naszey Grabowiec, ku temu probostwu na kościół dziesięcina od żyta i owsa przedtym z dawna dawana była i teraz za czołem biciem iego, działając w tym, onemu Łaską Królewską maiący baczenie na pilne i wierne usługiwanie Xiędza Jana Pikarskiego u Dworu Naszego, któremi on służbami swemi będąc ustawicznie u Dworu Naszego Łaskę Naszą Królewską Nam Królowi zasługuie, daliśmy i tym listem Naszym daiemy i tą dziesięcinę we wsi Naszey Grabowcu w włości Zamku Naszego Bielskiego na Kościół tameczny założenia w święta: Narodzenie Panny Maryi, probostwa jego Bielskiego to iest: z Trzydziestu i półtrzecia włoki tey wsi Naszey Grabowiec, pierwszey pomiary dawney, z każdey włoki, w każdy rok, tą dziesięcinę po kopie żyta, a po drugiey kopie owsa, iemu samemu Proboszczowi teraźniejszemu Bielskiemu [...] Pisan w Wilnie, Roku Bożego Narodzenia Tysiącznego Pięćsetnego Sześćdziesiątego Trzeciego, Augusta Siódmego”.

158


ziemskim bielskim, Teofilem Brzozowskim wicestarostą, Jakubem Górskim sędzią, Mikołajem Wyszkowskim, notariuszem miejskim Ziemi Bielskiej”409. Szlachcie, zebranej uprzednio przed kościołami, na rynku, a znaczniej-szym rodom także po dworach, odczytany został przez woźnych uniwer-sał króla Zygmunta Augusta wzywający do złożenia przysięgi410. Król pisał między innymi: „Wierni nam mili! Wyrozumieliście dosyć z uniwersałów pierwszych naszych, jakośmy wołyńską i podlaską Ziemię, które zdawna do Korony należały, Koronie już przywrócili, gdzie przedtem wszytkiem dygnitarzom i urzędnikom, także i posłom ziemskim, przez listy nasze roz-kazaliśmy, aby wszyscy dla uczczenia przysięgi nam i Koronie naszej pol-skiej powinnej, tu się stawili, pod winą w tamtych uniwersałach opisaną. Na które nasze rozkazanie, iż nie wszyscy dygnitarze, urzędnicy i panięta tu do Lublina przyjechali i niektórzy z nich o pomknienie dalszego czasu dla przyjechania tu swego nas prosili, my tedy przeciw nieposłusznem według wyroku naszego postępując, dygnitarstwa i urzędy ich odbierać będziemy, a tym zasie, którzy nas o dalszy czas przez listy swe prosili, na czterna-sty dzień miesiąca maja czas tu naznaczamy. Innem wszytkiem obywate-lom rycerskiego stanu rozkazujemy, aby każdy z nich, któryby tu z osiadłości swej przed nami nie uczynił, aby dnia 14 maja, przed komisarzem naszym, którego tam posyłamy, i starostą albo podstarościem i innemi dygnita-rzami i urzędniki stanęli, a tam przysięgę nam i Koronie polskiej powinną w te słowa uczynili: Ja N.N. przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu, że od tego czasu na potym wierny i posłuszny będę królowi Jego Mości, na ten czas i na potym będącemu, i Koronie Polskiej, sprawując się we wszelkiej powinności swej wiernie i statecznie stojąc przy Królu Jego Mości i Koronie Polskiej i nigdy się od niej nie odrywać i wszelkiego niebezpieczeń-stwa i szkód ich podle możności mej ostrzegać, jako na wiernego poddanego należy. Tak mi Pan Bóg racz pomodz i Jego święta Ewangelia”411. Długi szereg nazwisk szlachty ziemi bielskiej, wpisanych do rejestru składających

409 S. Kutrzeba, W. Semkowicz, Akta Unii Polski z Litwą 1385–1791, Kraków 1932, s. 236.410 Tamże, s. 265: „Podane były kopie tego listu uniwersału temże woźnem, aby one jeden do drugiego po parafiach rozsyłając, przy kościelech obwoływali i znaczniejszej szlachcie po domach ich oznajmiali”.411 Tamże, s. 234: „Lublin 30 kwietnia 1569 roku. Zygmunt August król polski naznacza na 14 maja termin do złożenia przysięgi królowi i Koronie polskiej dla Podlasza, którzy pierwszemu wezwaniu dosyć jeszcze nie uczynili, oraz poleca złożenie srebrszczyzny poprzednio już należnej”.


159

przysięgę, jest bezcennym źródłem wiedzy o szlacheckich rodach podlaskich w XVI wieku.

Ks. Jan Pikarski pochodził z rodziny mazowieckiej, której gniazdo sta-nowiła wieś Pikarty w powiecie grójeckim. Był synem Jana Pikarskiego herbu Półkozic. Od 1536 r. kształcił się na Uniwersytecie Krakowskim. Przyjął święcenia kapłańskie i wstąpił na drogę kariery kościelnej. W 1555 r. był kanonikiem warszawskim, w 1556 r. plebanem w Nowogrodzie koło Łomży, w 1557 r. altarzystą kolegiaty warszawskiej. Prawdopodobnie pod-czas sejmu warszawskiego w 1557 r. został zaprotegowany królowi, który mianował go kaznodzieją nadwornym i zabrał do Wilna. Wtedy też po nominacji Uchańskiego na biskupstwo kujawskie mógł zostać prezento-wany przez Zygmunta Augusta na prepozyta w Bielsku. 12 czerwca 1560 r. został kanonikiem kapituły wileńskiej, a w 1561 r. dziekanem kapituły war-szawskiej. 3 lipca 1560 r., po śmierci ks. Józefa Jasieńskiego, objął zarząd plebanii w pobliskim Surażu, z której ustąpił po nominowaniu nowego pro-boszcza ks. Piotra z Poznania. W 1562 r. posiadał także plebanię w Solcu koło Warszawy, zaś w 1565 r. (do śmierci) plebanię w Liwie. Dzięki swojej zapobiegliwości posiadł dość znaczny majątek, który pomnażał rozmaitymi sposobami, m. in. eksportując zboże do Gdańska412. Ks. Jan Pikarski zmarł 8 września 1577 r. i został pochowany w kolegiacie św. Jana w Warszawie, gdzie brat Zacheusz wystawił mu nagrobek (niezachowany do dziś)413. Najpewniej prepozyturę bielską posiadał do samej śmierci.

Kolejnym prepozytem farnego kościoła w Bielsku był ksiądz Kasper Sadłocha414, wspomniany w aktach Konsystorza Janowskiego po raz

412 A. Sołtan, Pikarski (mylnie Piekarski) Jan h. Półkozic (1516–1577), ksiądz, kaznodzieja Zygmunta Augusta, PSB, t. 26, Kraków 1981, s. 222–223; M. Sokół, W. Wróbel, Kościół i parafia pw. Bożego Ciała w Surażu. Monografia historyczna do 1939 r., Suraż 2010, s. 235–236.413 Napis wyryty na nagrobku ks. Pikarskiego przekazał nam ks. Szymon Starowolski w swoim dziele Monumenta Sarmatarum Beatae Aeternitati Adscriptorum, Cracoviae 1645, s. 245–246: „Pax Dei. Quam vivens, Regique, Senatuique, Populoque, Polono, magno animo, maximisque laboribus nunciare sole bat. Haec mortui Joannis Pikarski, Decani Varsauiensis, canonici Vilnensis, Praepositi Bielscensis et Livensis. Vixit Principibus gratus, populo venerabilis, Ecclesiae vtilis. Amicis iacundus omnibus liber et aperitus, mortuus die 8 mense septembris, Anno Salutis, MDLXXVII aetatis LXI. Zacheus Pikarski canonicus Plocensis et Varsaviensis. Fratri desideratissimo hoc posuit monumentum.414 BNUW F 4–19262, J. Jaroszewicz, Historyczna wiadomość o Kościołach rzymskokatolickich w Bielsku, s. 79: „Gaspar Sadłocha albo Szabłowski, proboszcz Kolegiaty Warszawskiej, Pleban Garwoliński i Osiecki, Sekretarz Królowej, był już Proboszczem Bielskim przed r. 1585 do r. 1604”.

160


pierwszy w 1584 r.415. Po śmierci wiceprepozyta bielskiego ks. Marcina Osmólskiego jego następcę prezentowanego przez króla, ks. Stanisława z Brzezin, wprowadził w ten urząd właśnie prepozyt bielski, ks. Kasper Sadłocha. Jednak, jak wynika z biogramu ks. Kaspra Sadłochy opubliko-wanego w „Polskim Słowniku Biograficznym”, prepozytem bielskim był już w 1579 r.416, a najpewniej został nim bezpośrednio po śmierci ks. Jana Pikarskiego w 1577 r.

Ks. Kasper Sadłocha pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Korczak osiadłej w miasteczku Osiek w powiecie sandomierskim. Był synem Jana, rajcy osieckiego, uczył się w szkole parafialnej w Osieku, a następ-nie w szkole kolegiackiej w Sandomierzu. Od lat młodzieńczych pozostawał na służbie królewskiej. Był sekretarzem królowej Bony, z którą w 1555 r. wyjechał do Bari we Włoszech. Po jej śmierci powrócił do Polski i w 1558 r. był sekretarzem w kancelarii króla Zygmunta Augusta. W tym roku król jako uposażenie przeznaczył mu niegrodowe starostwo i parafię w Osiecku w powiecie garwolińskim. Wystawił tam w 1566 r. nowy murowany kościół. W 1560 r. został kanonikiem warszawskim. W latach 1567–1569 był kano-nikiem sandomierskim. W latach 1573–1576 plebanem w Latowiczu, zaś od 1576 r. w Garwolinie. Po koronacji Stefana Batorego i Anny Jagiellonki został sekretarzem i kanclerzem królowej. W 1577 r. został scholasty-kiem w kolegiackiej kapitule warszawskiej. Na tym stanowisku zaznaczył się troską o dobro szkoły kolegiackiej, dbając o uposażenie jej nauczycieli. W 1585 r. został prepozytem kapituły warszawskiej.

Zebrawszy znaczny majątek, nie szczędził go na cele pobożne i miłosierne. Doprowadził do odbudowy zniszczonej kaplicy Najświętszego Sakramentu w kolegiacie Św. Jana w Warszawie. Był opiekunem i dobroczyńcą warszaw-skich szpitali św. Ducha, św. Marcina, św. Łazarza, św. Krzyża, św. Doroty. Zapisał im znaczne legaty w testamencie sporządzonym w 1603 r.417.

415 ADS D 15, Acta officii Janoviensis ponificatu Victorini Wierzbicki episcopi Luceoriensis, praesidente officio Francisco Średnicki, ut in superiori Volumine, ex annis 1583–1588, s. 60, Institutio Vicepraepositurae Bielsko: „Ad dictam praeposituram in Bielsko [...] post mortem et obitum honorabilis olim Martini Osmolski, ultimi et immediati possessoris ad praesentationem Regiam et domini Gasparis Szadłochy, Scholastici Warsaviensis et praepositi bielscensis, Stanislaus Brzezin, actu presbyter”.416 H. Rutkowski, A. Sołtan, Sadłocha Kasper. Niżeński Kasper h. Korczak (ok. 1516–1603) sekretarz królewski, prepozyt kolegiaty warszawskiej, PSB, t. 34, Kraków 1992–1993, s. 281.417 Tamże, s. 280–283.


161

Zmarł w Bielsku 21 września 1603 r.418. Został pochowany 8 paździer-nika w kolegiacie warszawskiej św. Jana, gdzie jeszcze w połowie XVII wieku znajdował się jego nagrobek. Jak wynika z inskrypcji nagrobnej, dożył sędzi-wego jak na owe czasy wieku 87 lat419. Do wielkich wydarzeń, które odbiły się mocnym echem także i w Bielsku, a miały miejsce w tym czasie, gdy duszpasterzował tu ks. Sadłocha, należy niewątpliwie unia brzeska zawarta w 1596 r., która doprowadziła do zjednoczenia w wierze znacznej części pra-wosławnych zamieszkałych na terenie Rzeczypospolitej z katolikami, przy zachowaniu odmienności liturgii. W Bielsku na przełomie XVI i XVII wieku do unii Kościołów przystępowały coraz liczniejsze rzesze dotychcza-sowych wyznawców prawosławia. W połowie XVII wieku cztery tutejsze cerkwie były unickie, a tylko jedna prawosławna, zakonna, pod wezwaniem św. Mikołaja420. Taki stan rzeczy utrzymał się aż do 1839 r., do administra-cyjnej kasaty unii przez carską Rosję421.

418 ADS D 18, s. 1, 205, 222: „Nieboszczyk K. Sadłocha proboszcz bielski wziął coadiutora X. Stanisława Bolka, na probostwo bielskie, cum futura successione na one [...] który potem zmarł 21 Septembris 1603 r. Pogrzeb jego był 8 Octobris”.419 Sz. Starowolski, Monumenta Sarmatarum Beatae Aeternitati Adscriptorum, s. 246. Treść inskrypcji nagrobnej: „D.O.M. Gasparo Sadłochio Nizenski, Varsaviensi et Bielscensi Praeposito. Qui ab ineunte aetate in Canlellaria Regie deinde in obsequiis Bonae Sphortiae Poloniae Reginae, tam in Polonia, Guam in Apulia Ac eius filii Sigismundi Augusti Regis laudalibiter versatus; postremo Annae Jagielloniae Poloniae Reginae, cancellarius factus; Vita integritate, Prudential comitate magnoque rerum usu, facultatibus peramptis ad laudem Dei egentium subsydium, proximorumque commodo rum pie dispositis, in Domino obdormiuit. Anno Domini 1604, die 22, aetatis 87”.420 J. Maroszek, Katolicy – Unici w Bielsku Podlaskim w latach 1596–1839, w: Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, s. 31: „W 1596 r. w Bielsku czynnych było 5 cerkwi: Bogojawleńska, Troicka, Przeczyska, Mikoleńska i Woskresieńska”; s. 33: „W roku 1596 prezbiter cerkwi Przeczyskiej opowiedział się za unią kościelną. Odtąd aż po 1839 r. świątynia była użytkowana przez unitów”; s. 37: „Cerkiew Troicka […] W 1596 r. prezbiter tej cerkwi opowiedział się po stronie zwolenników unii i odtąd była świątynią katolicką”; s. 42: „Do 1633 r. cerkiew Soborna znajdowała się w zarządzie unickiego biskupa włodzimierskiego i brzeskiego. Prezbiterem był protopop Teodor Jakubowicz. Lata 1633–1637 wypełniły walki pomiędzy unitami a dyzunitami o posiadanie tej cerkwi [...] 14.03.1633 r. Uniwersał króla Władysława IV przekazał prawosławnym świątynie, które dotąd były w rękach unitów, wymieniał dwie cerkwie bielskie Bogojawlenja Gospoda i św. Mikołaja. […] 8 kwietnia 1636 r. król Władysław rozkazywał swym komisarzom, aby przekazywanie spornych cerkwi odbieranych unitom i zwracanych nieunitom przeprowadzali w sposób bardziej prawny […] w Bielsku 2 szkoły, ze szpitalem, także i cerkiew Bogojawlenija uniacką nieunitom oddaliście”; s. 54: „7. 10. 1645 sprawa przynależności cerkwi św. Mikołaja nadal była rozpatrywana przez sąd królewski. Król swym reskryptem nakazał zwrócić cerkiew dyzunitom, ale z zastrzeżeniem, że nadał cerkiew do czasu, aż sąd rozstrzygnie jej tytuł własności”.421 Zachowane księgi unickiego dziekana bielskiego z lat 1824–1825 i 1828–1829 świadczą o trwaniu przy unii tych czterech bielskich parafii, mimo że już ponad dwadzieścia lat Bielsk znajdował się pod

162


Starzejący się i poważnie chory ks. Kasper Sadłocha poprosił biskupa łuckiego Marcina Szyszkowskiego o mianowanie kapłana koadiutora, z pra-wem następstwa na prepozyturę bielską, po jego śmierci. Tym następcą był ks. Stanisław Bolko422.

Ksiądz Stanisław Jacek Bolko herbu Rogala423, kanonik warszawski, duszpasterzował w Bielsku w charakterze prepozyta przez dwadzieścia lat, od r. 1604 do 1624. Jego oficjalna instytucja na prepozyta bielskiego odbyła się 28 czerwca 1604 r.424. Jego staraniem we wsi Pulsze (Pulsy) zbudowany został kościół filialny prepozytury bielskiej, pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej i świętego Stanisława Biskupa i Męczennika. Konsekracji nowej świątyni dokonał biskup sufragan łucki Stanisław Udrycki 18 listopada 1613 r.425. Ks. S. J. Bolko wzbogacił kościół farny w Bielsku o wiele cennych srebrnych naczyń liturgicznych: kielichów, relikwiarzy, puszek. Na niektórych z nich pozostały wygrawerowane napisy, przypominające ofiarodawcę426. Protestował

zaborem rosyjskim. Nie ma śladów dobrowolnego odchodzenia od unii; por. ADzBU VII / CE / 1, Akta Dziekana Unickiego w Bielsku Podlaskim z lat 1824–1825 i ADzBU VII / CEU / 2, Akta Dziekana Unickiego w Bielsku Podlaskim z lat 1828–1829, s. 19. Dane statystyczne z r. 1828: „Prichod Cerkwi Troicko-Bielskoj – 276; Prichod Cerkwi Woskresieńsko-Bielskoj – 760; Prichod Cerkwi Preczisto-Bielskoj – 1136; Prichod Cerkwi Soborno-Bielskoj – 700”. 422 ADS D 18, s. 222b.423 K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. 2, Lipsk 1839, s. 221: „Stanisław Jacek Bolko, proboszcz Bielski, kanonik Warszawski”.424 ADS D 18, s. 1, 222b; ADS D 20, Acta officii Janoviensis pontificatu Andreae a Lipie Lipski episcopi Luceoriensis, praesidente officio Jacobo Bielawski praeposito Rosocensi ac per Podlachiam et Brestensem tractum officiali, ex annis 1618–1620 inclusive, s. 86; ADS D 22, Acta officii Janoviensis pontificatu Stanislai Lubieński episcopi Luceoriensis, praesidente officio Jacobo Bielawski, ut in superiori volumine, ex annis 1624–1627, s. 13.425 ADS D 20, s. 141b: „In Villa Pulsy Ecclesia filia Ecclesiae Bielscensis die 18 Dominica XXIV post Pentecosten mense Novembris est consecrata cum uno altare”; ADS D 152, s. 51: „Consecratio Capellae A.D. MDCXIII Die Decima Octava Novembris, Ego Stanislaus Udrycki Dei et Apostolicae Sedis Gratia Episcopus Argmensis, Suffraganeus et Custos Luceoriensis, Consecravi Ecclesiam hanc in Villa Pulsy, filiam Ecclesiae Parochiali Bielscensi Dioecesis Luceoriensis, ad Laudem et Honorem SS-mae Trinitatis et memoriam Stanislai Episcopi et Martyris, cum suo altari maiori”.426 APB III / I / 1: „Krzyż srebrny z dużą pasyjką srebrną, postument żelazem umocowany, gdzie też wyrażony jest rok 1691 z napisem: Hyacynthus Bolko Canonicus Varsoviensis et Parochus Ecclesiae Bielscensis, sumptibus fieri curavit. Postea Nicolaus Tomisławski, similibus impensis amplicavit. Tum Anno Domini 1760 Ill. Rev. Dom. Joannes Szyjkowski Scholasticus Luceoriensis Praepositus Bielscensis firmari curavit [...]. Puszka staroświecka z podpisem: Deo Optimo Maximo ad laudem, gloriam et honorem R.D. Hyacynthus Stan. Bolko Praepositus Bielscensis Pixidem hunc argenteum pro Venerabili Sacramento proprio sumptu fieri curavit A.D. 1605 die 20 7-bris [...]. Kielich wielki, staroświeckiej roboty, cały wyzłocon z pateną z wierzchu wyzłoconą z takimże herbem i podpisem: Andreas Bolko filio suo Stan. Hyacyntho Pr. B. Anno Domini 1604. Kielich także staroświecki


163

przeciwko ustanowieniu parafii w Strabli, ale ten sprzeciw nie powstrzymał biskupa łuckiego od erygowania tam parafii427. Zmarł w 1624 r.

Następcą ks. S. J. Bolka na prepozyturze bielskiej był ks. Mikołaj Krosnowski herbu Junosza, syn Melchiora, współwłaściciela majątku Mrogi w województwie rawskim. Właśnie w Mrogach urodził się Mikołaj Krosnowski428. Studia odbywał w Rzymie, tam też uzyskał doktorat z „obojga praw”. Początkowo zamierzał poświęcić się karierze świeckiej na dworze króla Zygmunta III Wazy jako sekretarz królewski. Potem jed-nak obrał stan duchowny. Jeszcze jako minoryta (mający tylko mniejsze święcenia) był prezentowany na prepozyturę bielską. Wyższe święcenia: subdiakonat (21 września 1624), diakonat (23 lutego 1625) i kapłaństwo (24 lutego 1625) otrzymał w Gnieźnie. Prepozytem bielskim był w latach 1625–1641429. W r. 1630 został kanonikiem Włocławskiej Kapituły Katedralnej. Jako prepozyt bielski prekonizowany został przez Stolicę Apostolską 27 listopada 1641 r. na biskupa wendeńskiego (inflanckiego). Na sejmie w r. 1642 wszedł do komisji przygotowującej poprawę praw koron-nych. Po śmierci arcybiskupa lwowskiego Stanisława Grochowskiego mia-nowany został arcybiskupem lwowskim 12 czerwca 1645 r. W tym samym czasie uzyskał tytuł opata czerwińskiego, z czym wiązały się spore dochody. Jako arcybiskup lwowski przeprowadził wizytację kanoniczną znacznej czę-ści swojej archidiecezji. Pierwszy podjął w 1649 r. starania o beatyfikację Jana z Dukli, któremu przypisywano cudowne ocalenie Lwowa w czasie buntu Chmielnickiego. Był fundatorem wielu kościołów szpitali i szkół. Warto pamiętać, że jeszcze jako prepozyt przyczynił się do powstania w Bielsku Bractwa Różańca Świętego, erygowanego kanonicznie przez prowincjała dominikanów prowincji polskiej Waleriana Grocholskiego, bakałarza teolo-gii. Dokument ustanawiający to bractwo sporządzony został w Warszawie 8 kwietnia 1628 r. Ważnym wydarzeniem z okresu jego prepozytury była

z obrączką, cały wewnątrz i zewnątrz wyzłocony, z takimże herbem i podpisem: Andreas Bolko filio suo Stan. Hyacyntho P. Bielscensi A.D. 1604”. 427 ADS D 19, s. 92–93.428 W. Müller, Krosnowski Mikołaj h. Junosza, PSB, t. 15, Kraków 1970, s. 341.429 ADS D 22, s. 13: „A. D. 1624, 20 Septembris. Institutio ad Ecclesiam Bielscensem. Venerabilis Nicolaus Krosnowski Minorum Ordinum Clerico, S. R. M. Secretarius, ad Ecclesiam Parochialem Bielscensem per Serenissimam Constantiam Reginam Regni Poloniae, post obitum Rev. olim Hyacynthi Bolek, Canonici Varsoviensis illius ultimi et immediati possesoris, ad praedictam Ecclesiam Praeposituralem”.

164


fundacja przez marszałka wielkiego koronnego Adama Kazanowskiego kościoła i klasztoru karmelitów trzewiczkowych w Bielsku. Istniały wtedy w Bielsku trzy kościoły katolickie obrządku łacińskiego i trzy cerkwie unic-kie oraz dwie prawosławne430. Po nominacji na biskupstwo inflanckie zre-zygnował z prepozytury bielskiej w 1641 r. Zmarł we Lwowie 26 września 1653 r.431.

Kolejnym prepozytem fary bielskiej został ks. Mikołaj Dunin- -Suligostowski, kanonik gnieźnieński od 1631 r., następnie również kano-nik łowicki i opat przemęcki. Był synem Jana Dunin-Suligostowskiego herbu Łabędź, stolnika sandomierskiego i Barbary Załuskiej herbu Junosza432. Duszpasterzował w Bielsku tyko cztery lata, od r. 1641 do 1645. Król Władysław IV prezentował go na biskupstwo kijowskie. Zanim jed-nak nadeszła z Rzymu papieska bulla prekonizacyjna, ks. Mikołaj Dunin- -Suligostowski zmarł w 1645 r.433.

Niezwykle barwną postacią na prepozyturze bielskiej był w latach 1645–1666 ks. Krzysztof Opacki, archidiakon lubelski, sekretarz króla

430 Wkrótce potem już cztery unickie i jedna tylko prawosławna.431 Lwowskie arcybiskupstwo obrządku łacińskiego, w: M. Nowodworski, Encyklopedia Kościelna, t. 12, Warszawa 1879, s. 500–501; Lwowskie arcybiskupstwo obrządku łacińskiego, w: Podręczna Encyklopedia Kościelna, t. 25-26, Warszawa 1911, s. 54.432 J. Korytkowski, Prałaci i kanonicy kapituły metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych, t. 1, Gniezno 1883, s. 237.433 ADS D 25, s. 292, Acta consistorii Janoviensis sub pontificatu Andreae Gembicki episcopi Luceoriensis et Brestensis, abbatis Tremesnensis, coram R. D. Joanne Zaleski administratore Łosicensis, Kosoviensi plebano, per Podlachiam tractumque Brestensem officiali acticata per R. D. Valerianum Radzyński publicum apost. auctoritate notarium scripta, inchoantur A. D. 1638–1641: „A. D. 1641, Die 24 Octobris Comparens personaliter Perill. et Adm. Rev. Dominus Nicolaus Dunin Suligostowski Canonicus Gnesnensis, habens in manu Cridae litteras cum executione a tergo inscripta super institutione in Persona ipsius facienda, vigore Regiae Praesentationis ad praeposituram Bielscensem”; por. M. Nowodworski, Encyklopedia Kościelna, t. 10, Warszawa 1877, s. 343; Polska Encyklopedia Szlachecka, t. 11, Warszawa 1938, s. 212. Szymon Okolski w swoim dziele Biskupów kijowskich i czernichowskich świętego katolickiego Rzymskiego kościoła porządek i liczba wydanym we Lwowie w 1646 r. tak opisuje ks. Mikołaja: „Po śmierci tamtego [Aleksandra Sokołowskiego], mianowany był na biskupa Kijowskiego, Sulikostowski na Sulikostowie, rodu Duninów, czyli Łabędzkich z województwa Sandomirskiego, z powiatu Radomskiego. Liczne bohaterskie czyny męstwa i rostropności okazał on na dworze książęcym, któremi utorował sobie drogę do znakomitych godności, i zasłużył sobie na względy księcia. Przeto osięgał różne zaszczyty kościelne, i z kanonika Gnieźnieńskiego i Łowickiego, z proboszcza Drzewieckiego, został opatem w Przemytowie, a potem spełniwszy poselstwo do cesarza, od najjaśniejszego króla Władysława IV o Cecylię Renatę, na godność biskupa Kijowskiego […]” – S. Okolski, Biskupów kijowskich i czernichowskich świętego katolickiego Rzymskiego kościoła porządek i liczba, Lwów 1646 (przedruk: Kraków 1853), s. 70–71.


165

Władysława IV434. Najwięcej informacji o jego życiu i działalności dostarczył tekst testamentu sporządzonego 11 grudnia 1659 r. oraz aneks do tego testa-mentu spisany w 1666 r.435. Krzysztof Opacki był bardzo zamożnym czło-wiekiem ze znanego rodu Opackich z Warszawy, pieczętującym się herbem Prus436. Obrał drogę kariery świeckiej, idąc śladami swoich protoplastów. Zawarł małżeństwo, z którego miał troje dzieci. Żona z domu Mężyńska zmarła, osierociwszy małe jeszcze dzieci. Krzysztof Opacki zawarł drugie małżeństwo. Tym razem żona wywodziła się z rodziny Warszewickich. Miał z nią sześcioro dzieci: dwie córki i czterech synów. Po śmierci i tej drugiej małżonki, po odchowaniu dzieci i zabezpieczeniu ich pod względem mająt-kowym ze spadku po obu żonach, odezwało się w nim „spóźnione powo-łanie kapłańskie”. Po odbyciu studiów teologicznych i przejściu odpowied-niej formacji duchowej został wyświęcony na kapłana, zapewne w diecezji krakowskiej. Kiedy w starszym wieku obejmował prepozyturę bielską, był już od kilku lat archidiakonem lubelskim437. Dzieci z pierwszego małżeń-stwa: Mikołaj (późniejszy kanonik płocki), Wojciech (podkomorzy wizki), Teresa (po mężu Suligostowska, podczaszyna czerska), były już samodzielne i odpowiednio uposażone. Podobnie i potomstwo z drugiego małżeństwa: Anna po mężu Czosnowska (cześnikowa warszawska), Katarzyna Opacka (zakonnica benedyktynka), ksiądz Władysław (proboszcz kościelecki), Jan, Kazimierz i Samuel (stolnik warszawski) Opaccy. Kapłaństwo sprawował godnie. Dziewięcioro dzieci wychował dobrze. W ich gronie znaleźli się dwaj księża i jedna zakonnica. Na czasy jego duszpasterzowania w Bielsku

434 ADS D 26, s. 177, Acta officii Janoviensis pontificatu Andreae Gembicki episcopi Luceoriensis et Brestensis, praesidente officio Laurentio Załęcki praeposito Prużanensi et Wsielecensi, officiali per Podlachiam et tractum Brestensem, ex annis 1645–1647: „A. D. 1646. Admodum Reverendus Christophorus Opacki Praepositus Bielscensis”; ADS D 27, s. 100, Acta officii Janoviensis pontificatu Andreae Gembicki episcopi Luceoriensis et Brestensis, praesidente officio ut in superiori volumine, ex annis 1647–1649: „A. D. 1647. Perillustris R. D. Christophorus Opacki Archidiaconus Lublinensis, Praepositus Bielscensis, S. R. M. Secretarius”.435 ADS D 29, s. 252–255, 258–259, Acta officii Janoviensis pontificatu Nicolai Prażmowski episcopi Luceoriensis et Brestensis, praesentibus officio 1. Valeriano Rożewski, 2. Casimiro Zwierz, et 4. Paulo Krasnodębski ex annis 1633–1666. Na stronach 252–255 jest testament ks. K. Opackiego sporządzony w Pulszach 11 grudnia 1659 r. Uzupełnienie do tego testamentu sporządzone również w Pulszach 7 maja 1666 r., na stronach 258–259.436 K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. 7, s. 102–103; S. Uruski, A. A. Kosiński, A. Włodarski, Rodzina. Herbarz Szlachty Polskiej, t. 12, Warszawa 1915, s. 348–355: „Opacki herbu Prus”.437 AKMK AA, t. 13, s. 735: „17 Octobris, Sabbato 1643, Coram Perillustribus D. D. comparuit Rev. Do-minus Opacki Archidiaconus Lublinensis, exhibitisque institutionis se ad Archidiaconatum Lublinensem”.

166


przypadły najazdy kozackie, „potop szwedzki”, napaść hord Rakoczego. Kościół bielski został wtedy doszczętnie ograbiony, a jeden z księży z pre-pozytury bielskiej, najprawdopodobniej wiceprepozyt, został przez Szwedów bestialsko zamordowany438. Podłamany tymi bolesnymi przeżyciami spo-rządził testament we dworku w Pulszach. W duchowej części swej ostat-niej woli pisał: „Oddawszy naprzód Bogu Stwórcy memu dzięki, że mię na wyobrażenie swoje stworzył y przez chrzest święty ad unionem sanctae Ecclesiae Catholicae et communicationem meritorum passionis nostri Jesu Christi et illi sui Domini et Salvatoris Nostri uchował, a na koniec do mini-sterium Sacrorum Sacramentorum Suorum439 przez stan święty kapłań-ski w ostatnie dni życia mego uczynił. Wyznawam to wszystko mocno y trzymam, co wyznawa i trzyma mocno Święta Matka Kościół Święty Katolicki, y wierny świętej wierze umrzeć chcę y Pana Boga Mego pro-szę, nic na to nie zezwalając, cobykolwiek przeciwnego w godzinie śmierci moiey duszy nieprzyjaciel przed oczy by przywodził y upornie przedkładał de bonis corporis. Oddaię chwałę Panu Bogu Moiemu, że z młodości dni moich przywieść mnie raczył ad gravidam senectutem, w której jako Pan Dobroczynny, że dwóch małżonek, dorosłemi rozrządzonymi cieszyć mię dziatkami a samego mnie w stan kapłański, póki Jego wola święta, trzy-mać raczy. Za takie tedy dobrodzieystwa, oddawszy dobroci Boskiey niewy-mowne dzięki, Maiestatu Jego Świętego pokornie upraszam, aby w ostatnią godzinę życia mego, nie patrzał na ciężkie grzechy moie, ale przez Krew Nayświętszego Syna Swego, przez przyczynę Nayświętszey Panny Maryiey Dobrodzieyki moiey, przez Świętych Patronów moich modlitwy, aby nędz-ney duszy moiey, z miłosierdzia swego raczył być Panem Miłosiernym. Ciało moie post fata mea, aby przystoynie ziemi oddane było w Kościele Oycow Reformatów Bernardyńskich w Warszawie mieszkających, gdzie y Ciało Nieboszczki matki moiey y małżonki”. Ks. K. Opacki żył jeszcze sie-dem lat. Na krótko przed śmiercią440 sporządził uzupełnienie testamentu

438 ADS D 28, s. 377–379: „Ecclesia Bielscensis spoliata coede sui Presbyteri”.439 W przekładzie na język polski: „przez chrzest święty uchował mnie w jedności świętych Kościoła katolickiego i uczestnictwie w zasługach męki Naszego Pana Jezusa Chrystusa, Pana mego i Zbawiciela, a na koniec uczynił, że przez święty stan kapłański, w ostatnie dni życia wszedłem w tajemnicę [szafowania] Sakramentów świętych”.440 ADS D 29, s. 251b: „A. D. 1666. Confirmatio Testamenti olim Perillustris Adm. Rev. Domini Opacki Praepositi Bielscensis”.


167

7 maja 1666 r., również w Pulszach. Kościołowi bielskiemu zapisał ks. Krzysztof tysiąc złotych polskich, przeznaczonych na remont świątyni. Sto złotych przeznaczył kościołowi „Rudkowskiemu” (w Rutkach w powie-cie zambrowskim), w którego podziemiach pochowana została jego pierwsza żona. W uzupełnieniu do testamentu pisał: „Oycom Franciszkanom klasz-toru Drohickiego za usługi Xiędza Kapellana moiego, proszę, aby się stała słuszna nagroda Klasztorowi Drohickiemu”.

Następnym prepozytem bielskim został ks. Jan Małachowski herbu Nałęcz, referendarz królewski, prałat scholastyk lwowski, kano-nik poznański, warszawski i krakowski, biskup chełmiński, a potem kra-kowski, budowniczy trzeciego z kolei kościoła parafialnego w Bielsku441. Udokumentowany okres jego duszpasterzowania tutaj obejmuje lata 1666–1676. Był synem Aleksandra Teodora Małachowskiego, chorążego sieradz-kiego, i Marianny z domu Jaktorowskiej442. W młodości przebywał na dwo-rze cesarza Ferdynanda II, potem poświęcił się rzemiosłu wojennemu, służąc w randze rotmistrza pod Andrzejem Rewerą-Potockim, chorążym wielkim koronnym. Zawarł małżeństwo z ukochaną Magdaleną Szembekówną. Jej śmierć była tak gwałtownym wstrząsem, że Jan Małachowski postanowił jako wdowiec wstąpić do stanu kapłańskiego. Po odpowiednich studiach i przygotowaniu duchowym został przez arcybiskupa lwowskiego Jana Tarnowskiego wyświęcony na kapłana. Prymicję odprawił przed cudownym wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej na Jasnej Górze. Wkrótce obsy-pany został godnościami prałata scholastyka lwowskiego, kanonika poznań-skiego, warszawskiego i krakowskiego. Szczególnym zaufaniem i przyjaź-nią darzyli do królowie: Jan Kazimierz, Michał Korybut Wiśniowiecki i Jan III Sobieski. Król Jan Kazimierz docenił jego wierność, gdy podążył za nim w czasie wygnania. Obdarzył go urzędem referendarza koronnego, prezentował także na opactwo w Mogile i probostwo w Bielsku. Jeszcze głębsza przyjaźń łączyła ks. Jana Małachowskiego z królem Janem III Sobieskim, z którym poznali się niegdyś w wojsku we wspólnych „przygo-dach wojennych” pod komendą A. Rewery-Potockiego. Król Jan III pre-zentował księdza Jana w 1676 r. na biskupstwo chełmińskie i wprowadził

441 K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. 6, s. 331–332.442 Biogram ks. Jana Małachowskiego – zob.: H. E. Wyczawski, Małachowski Jan h. Nałęcz (1623–1699) referendarz i podkanclerzy koronny, biskup krakowski, PSB, t. 19, Kraków 1974, s. 396–398.

168


na urząd podkanclerza koronnego, a potem także na biskupstwo krakowskie w 1681 r. Wielkim zaufaniem darzyli go: królowa Maria Ludwika Gonzaga i król Michał Korybut Wiśniowiecki, skoro wyznaczyli go na egzekutora swoich testamentów443. Biografowie podkreślali jego pobożność, szczodrobli-wość względem biednych, liczne fundacje kościołów i klasztorów, jego tro-skę o seminaria duchowne. Kiedy Ojczyzna była w potrzebie, wspomagał ją. Wystawił chorągiew husarii na wyprawę Jana III Sobieskiego pod Wiedeń, a do tego jeszcze i pułk dragonów. W okresie interregnum w 1696 r. własnym kosztem wystawił 500 zbrojnych dla utrzymania ładu i spokoju w Krakowie. Kapitule krakowskiej zapisał w testamencie 100 tysięcy złotych polskich na fundusz wspominania w modlitwie zmarłych. Na ubogich przeznaczył 80 tysięcy złotych. Do katedry wawelskiej darował swoje gobeliny. Jako pre-pozyt bielski zapisał się w pamięci parafian najmocniej tym, że w trudnych czasach po „potopie szwedzkim” własnym sumptem wzniósł tu piękną, trze-cią z kolei, świątynię444. Stałym kierownikiem duchowym i spowiednikiem biskupa J. Małachowskiego był słynny jezuita ks. Tomasz Młodzianowski. Biskup Jan zmarł w Krakowie 20 sierpnia 1699 r. Pochowany został w kate-drze na Wawelu pod konfesją świętego Stanisława, ma tam też swój pomnik445.

Kolejnym prepozytem bielskim został w 1676 r. ks. Paweł Godquin, Francuz ze zgromadzenia księży misjonarzy446. Urodził się 1 lutego 1636 r. w Ault w diecezji Amiens. Do zgromadzenia wstąpił w Paryżu 2 listopada 1658 r. jeszcze za życia założyciela, św. Wincentego a Paulo. Był też przy jego śmierci. Śluby zakonne Paweł Godquin złożył 12 listopada 1660 r. We Francji otrzymał święcenia kapłańskie w 1662 r. Do Polski przybył w 1670 r. Duszpasterzował przy kościele Świętego Krzyża w Warszawie, prowadził też szereg misji ludowych. Płynnie mówił po polsku, w tym

443 S. Uruski, A. A. Kosiński, A. Włodarski, Rodzina. Herbarz Szlachty Polskiej, t. 10, s. 171–172.444 ADS D 152, s. 61; ADS D 155, s. 48, 331.445 K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. 6, s. 332.446 BCz, rękopis 1099, Regestr wybierania Dwoyga Pogłownego, na Sejmie Felicis Coronationis Uchwalonego, w Ziemi Bielskiey a Powiecie y Trakcie Brańskim, przeze mnie Kazimierza Kanigowskiego Podczaszego Ziemie Bielskiey in Anno 1676, Dobra Duchowne. Kościoły y osoby Duchowne z Czeladzią swą, ad Contributionem Subsidii Charitatum w Dekanacie Bielskim Powiatowi Brańskiemu należąca. „Bielsk Adm. Rev. Dominus Praepositus Bielscensis Paulus Godquin, Reverendus Martinus Jemielitus vicarius, Reverendus Joannes Swirankowicz vicarius. Ministri Ecclesiae: Christophorus Swiechowiecki organista, żona tegoż. Praedium Pulsy: Nobilis Stanislaus Szczepankiewicz, Gospodyni Ryszenia y Pastuch”.


169

języku głosił kazania, katechizował i spowiadał447. Prepozyturę bielską objął w 1676 r. W tymże roku zorganizował seminarium duchowne w Chełmnie, wezwany tam przez swego poprzednika na prepozyturze bielskiej, biskupa Jana Małachowskiego. W r. 1680 został superiorem i proboszczem kościoła Świętego Krzyża w Warszawie. Wtedy też zrezygnował z prepozytury biel-skiej na rzecz prezentowanego przez króla Jana III ks. Jakuba Eveillarda. Sam zaś zajął się kierowaniem seminarium duchownym na wzgórzu wawel-skim w Krakowie jako superior domu zakonnego księży misjonarzy. Po pię-ciu latach, w 1685 r., został superiorem w Wilnie, gdzie zajął się także budową nowej świątyni pod wezwaniem Zbawiciela. W 1694 r. wrócił do kościoła Świętego Krzyża w Warszawie, został delegatem zgromadze-nia w Polsce na konwent generalny zwołany celem wyboru nowego gene-rała. Wybrano wtedy na to stanowisko ks. Mikołaja Pierrona. Ksiądz Paweł powrócił do Warszawy i działał tu aż do 1704 r. Ostatnie lata życia, poświę-cone głównie modlitwie i życiu kontemplatywnemu, spędził w Chełmnie. Tam też zmarł 11 kwietnia 1712 r.448. Ks. Paweł Godquin, prepozyt biel-skiej fary w latach 1676–1680, należał do grona tych francuskich księży misjonarzy, którzy kochali Polskę jak własną ojczyznę.

Następny prepozyt bielski, również Francuz, ks. Jakub Eveillard449, urodził się w 1631 r. w Nogent-le-Bernard, w diecezji Le Mans we Francji. Do zgromadzenia księży misjonarzy wstąpił w Paryżu w 1647 r. Tam też złożył śluby zakonne 13 października 1650 r. Założyciel zgromadzenia, Wincenty a Paulo, polecił mu udać się do Polski w 1654 r. Tutaj otrzy-mał święcenia kapłańskie i w obecności królowej Ludwiki Marii odprawił pierwszą Mszę świętą. Podczas wojny szwedzko-polskiej, zwanej „poto-pem szwedzkim”, przebywał w Paryżu, będąc rektorem małego semina-rium duchownego. Do Polski wrócił w 1674 r. na stanowisko superiora war-szawskiego domu księży misjonarzy. Założył seminarium duchowne przy kościele Świętego Krzyża dla formacji duchowej kandydatów do kapłaństwa. Właściwie założył dwa seminaria duchowne – jedno dla kształcenia kleru diecezjalnego, drugie dla kleru zakonnego. Przyczynił się do budowy nowego kościoła Świętego Krzyża w Warszawie. Przyjaźnił się z królem Janem III

447 A. Schletz, Godquin Paweł, PSB, t. 8, Kraków 1959–1960, s. 191–192.448 Tamże, s. 191.449 Tenże, Eveillard Jakub, PSB, t. 6, Kraków 1948, s. 322–323.

170


Sobieskim, z kardynałem Janem Denhoffem450 i wieloma innymi wysoko postawionymi osobistościami. Jego gwałtowny charakter spowodował jed-nak liczne konflikty z przełożonymi i podwładnymi. Kiedy został odwołany z funkcji superiora warszawskiego domu księży misjonarzy, dotknięty tym, wystąpił ze zgromadzenia w 1680 r. Objął wtedy, po prezentacji ze strony króla, prepozyturę w Bielsku. Najprawdopodobniej duszpasterzował tutaj do 1688 r. W tym roku, po rezygnacji z beneficjum bielskiego, wyjechał na stałe do Francji. Wprawdzie nie za często rezydował w Bielsku podczas tych ośmiu lat, ale związał się głęboko z farą i pośredniczył w pozyskiwa-niu hojnych ofiarodawców świadczących finansową pomoc w dokonywa-niu remontów i wzbogacaniu uposażenia świątyni451.

Wprowadzenia w urząd nowego prepozyta bielskiego ks. Mikołaja Tomisławskiego, kanonika warszawskiego, w czasie gdy stolica bisku-pia diecezji łuckiej była nieobsadzona, dokonał biskup inflancki Mikołaj

450 Właściwie Jan Kazimierz Denhoff (1649–1697), syn Teodora, podkomorzego wielkiego koronnego i Katarzyny z Bessen. Do chrztu trzymał go król Jan Kazimierz i stąd dwa imiona po ojcu chrzestnym. Kształcił się w Reszlu na Warmii, w Pułtusku i Kolegium Jezuitów w Warszawie. Dzięki protekcji króla został w 1666 opatem w Mogile. Teologię i prawo studiował we Francji (1670–1674). Potem przebywał dwa lata w Rzymie (1674–1675). Po powrocie do Polski uzyskał kanonię warszawską i został dziekanem płockim. Za czasów króla Jana III Sobieskiego był rezydentem polskim w Rzymie celem prowadzenia rokowań w sprawie ligi antytureckiej od roku 1682. Po zwycięstwie pod Wiedniem J. K. Denhoff wręczył papieżowi zdobyty pod Wiedniem zielony sztandar proroka. Na specjalnej audiencji odbierał papieskie gratulacje za sukces oręża polskiego. Pozyskał sobie sympatię papieża Innocentego XI. Wkrótce otrzymał godność papieskiego prałata domowego i osiadł na stałe w Rzymie, pełniąc dalej funkcję rezydenta polskiego. 2 września 1686 r. mianowany został kardynałem. Podjął pracę w Kongregacji Soboru Trydenckiego i Propagandy Wiary. Uczestniczył w konklawe dwa razy w wyborze kolejnych papieży: Aleksandra VIII i Innocentego XII. Został biskupem w Cesano we Włoszech. Nadal czynnie wspierał sprawy polskie w Rzymie. Zmarł w Rzymie 20 czerwca 1697 r. Pochowany został w Rzymie w kościele księży trynitarzy. Był autorem szeregu rozpraw teologicznych; por. K. Piwarski, Denhoff Jan Kazimierz, PSB, t. 5, Kraków 1939–1946, s. 112–113; S. Olczak, Denhoff Jan Kazimierz, EK, t. 3, Lublin 1979, kol. 1168–1169.451 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 1: „A. D. 1688 Martius Die 23. Dati sunt a Perillustri Domino Abbate Paradisi 600 floreni Polonici, in commodum Ecclesiae, nomine Perillustris et Reverendissimi Domini Jacobi Eveillard, apud Eminentissimum Cardinalem Denhoff, Episcopum Casenatem, Causarum Auditoris, quae pecunia mox impensa est, in comparandis asseribus, ad tegenda Ecclesiae latera, et alias eiusdem necessitates”; tamże, s. 2: „A. D. 1688. Aprilis Die 18 ipso Paschalis, allatus Varsovia apparatus a Reverendissimo Abbate Paradisi, nomine Reverendissimi Domini Eveillard immediate antecessoris, nimirum Casula auro argentoque intertexta ac floribus varii coloris in fundo albo interserta, cum manipulo. Duae Dalmaticae, cum totidem stolis, et Manipulis, similes texturae, sed sine auro et sine argento”; tamże, s. 2: „Ab Illustrissimo Abbate Paradisiensi transmissi 200 Florenis pro sacrificiis Missarum in Ecclesiis ad Praeposituram Bielscensem pertinentibus, per Ministros eiusdem Ecclesiae ad intentionem Reverendissimi Abbatis Eveillard celebrandis”.


171

Popławski 15 lutego 1688 r. W tym ważnym wydarzeniu uczestniczyli między innymi: opat z Paradyża – Kazimierz Szczuka, ks. Bartłomiej Tarło, prepozyt kościoła Świętego Krzyża w Warszawie, wiceprepozyt bielski ks. Andrzej Lisowski i kapłani mansjonarze: ks. Maciej Gutowski i ks. Sebastian Kosowski452.

Ks. Mikołaj Tomisławski był synem Wojciecha, podczaszego bełskiego herbu Prawdzic, i Anny Prażmowskiej. W 1690 r. był dziekanem war-szawskim, zaś w latach 1710–1714 sufraganem i wikariuszem generalnym na Mazowsze w diecezji poznańskiej453.

Na prośbę nowego prepozyta biskup inflancki Mikołaj Popławski dokonał 28 marca 1688 r., w czwartą niedzielę Wielkiego Postu, konse-kracji bielskiej świątyni wzniesionej jeszcze przez ks. Jana Małachowskiego w 1674 r.454. W dniu konsekracji świątyni w imieniu ks. Jakuba Eveillarda opat z Paradyża przekazał nowemu prepozytowi 600 florenów. Pieniądze zostały przeznaczone na obicie deskami bocznych ścian kościoła455.

Ogromną zasługą ks. M. Tomisławskiego było zaprowadzenie kroniki para-fii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku, dzięki której utrwalonych zostało na piśmie wiele wydarzeń z czasów duszpasterzowania tutaj księdza Mikołaja i szeregu jego następców. Choć w dalszym jej prowadzeniu poja-wiały się znaczne przerwy, to jednak przechowana w Wilnie, stanowi dziś bezcenne źródło do dziejów farnej parafii bielskiej456.

452 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 1: „A. D. 1688. Februarius. Die huius mensis 15, in Dominicam Septuagesimae in incidente, Perillustris et Admodum Reverendus Dominus Nicolaus Tomisławski Canonicus Varsoviensis ab Illustrissimo ac Reverendissimo Domino Nicolao Popławski, Episcopo Livoniensi, in realem spiritualium munerum administratio, et actualem omnium huius Ecclesiae Bonorum Possessionem missus, et introductus est ante ipsa Missarum Solemnia, spectante Populo, assistentibus: Perillustri et Reverendissimo Domino Szczuka, Abbate Paradisisiensi, Admodum Reverendis Dominis Bartholomeo Tarło, Preposito ad Sanctam Crucem Varsoviensi, Andrea Lisowski Vicepraeposito, aliisque Ecclesiae Ministris”; por. APB I / B / 1, s. 51–54.453 K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. 9, 1842, s. 91; L. Królik, Kapituła kolegiacka w Warszawie do końca XVIII wieku, Warszawa 1990, s. 201.454 ADS D 152, s. 60: „In novam egregiam formam opera et sumptibus Illustrissimi ac Reverendissimi Małachowski Referendarii Regni, Praepositi Bielscensi AD 1674 a fundamentis aedificata, et per Illustrissimum ac Reverendissimum Dominum Nicolaum Popławski Episcopum Livoniae, sede vacante, Anno Domini 1688 die vigesima octava mensis Martii consecrata”.455 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 1.456 Kronika obejmuje okres od 15 lutego 1688 do r. 1822, z przerwami: 1709–1756, 1758–1770, 1772–1783, 1800–1805. Kronika pisana do r. 1757 po łacinie, potem częściej po polsku, choć czasem jeszcze po łacinie.

172


Z fundacji Władysława Przewuskiego wzniesiony został w kościele farnym ołtarz świętego Antoniego Padewskiego, ukończony 7 kwietnia 1688 r.457. Ksiądz M. Tomisławski wprowadził zwyczaj katechizowania oko-licznej ludności nie tylko w kościele farnym, ale również w niedziele i uro-czystości w kaplicy w Pulszach458. Troskę o szpital parafialny i o kościół szpitalny świętego Marcina wraz z dochodami ze szpitalnego beneficjum powierzył wiceprepozytowi, ks. Lisowskiemu459. Kontynuował prace przy obiciu deskami ścian kościoła. Ułożona została też podłoga w obu zakry-stiach i prezbiterium460. Gwałtowny huragan zniszczył w sierpniu 1689 r. prawie wszystkie okna w kościele, jednak staraniem ks. M. Tomisławskiego wkrótce zostały wstawione nowe461. Namalowane zostały dwa obrazy: świę-tego Michała Archanioła i świętego Marcina do szpitala parafialnego462. 6 sierpnia 1691 r. piorun wpadł do lewej kaplicy kościoła farnego, w czasie gdy w świątyni odbywała się katecheza. Zostało zniszczonych kilka okien i uszkodzony dach463. Szkody szybko naprawiono. Na szczęście ludziom zebranym w kościele nic się nie stało. Niezwykle uroczyście obchodzony był w bielskim kościele „Jubileusz Generalny” ogłoszony przez papieża Innocentego XII w 1694 r. Nabożeństwa jubileuszowe trwały w bielskiej świątyni od 14 do 28 marca przy wielkim napływie wiernych464. Prepozyt zatroszczył się o generalny remont kościoła w Pulszach. Prace renowacyjne skończyły się tam w czerwcu 1694 r.465. Bardzo szczegółowo opracował ks. M. Tomisławski swoisty regulamin praw i obowiązków księży i pracow-ników kościelnych przy prepozyturze bielskiej, w tym także plan zajęć w dni powszednie. Dowiadujemy się z niego, że zarówno księża, jak i inni pracow-nicy kościelni wstawali o godzinie czwartej trzydzieści na dźwięk dzwonów porannych. O godzinie piątej były wspólne modlitwy poranne, rozmyśla-

457 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 2.458 Tamże, s. 3.459 Tamże.460 Tamże.461 Tamże, s. 4.462 Tamże.463 Tamże, s. 5: „Huius mensis die sexta sub tempus Catechismi fulmen Sinistro Ecclesiae Sacello illapsum, fenestra et tectum diversis in locis conquassavit, quae mox reparata sunt”.464 Tamże, s. 12: „Jubilaeum Generale ad publicas Supplicationes pro Christianitate per Ssmum Patrem concessum in hac Parochia die 14 mensis Martii inchoatum. Die 28 finitur”.465 Tamże, s. 17: „Sacellum Pulsense, iam vetustate fatiscens a Perillustri Praeposito cum Conservatione veteris Consecrationis restauratum et undequaque firmatum est”.


173

nie i litania do Imienia Jezus. O szóstej odmawiane były modlitwy brewia-rzowe, a następnie odprawiana Msza święta. Śniadanie spożywali o godzinie 7.30. Od godziny 8 do 11 księża oddawali się studium Pisma świętego i teo-logii, zwłaszcza teologii moralnej i homiletyki. Po obiedzie odwiedzali cho-rych parafian i przyjmowali interesantów. O godzinie trzeciej po południu odmawiali wspólnie nieszpory. O czwartej – pogłębianie wiedzy i rozwiązy-wanie bieżących problemów duszpasterskich. O godzinie osiemnastej ostat-nie modlitwy brewiarzowe. Kolacja o 19.00, od 20.30 spoczynek nocny466.

Organistę zobowiązał, by graniem i śpiewem towarzyszył we wszystkich nabożeństwach w kościele, uczył dzieci śpiewu i troszczył się o organy467. Sam ks. Mikołaj wykazywał dużą troskę o naprawę i wzbogacanie orga-nów w dodatkowe głosy i urządzenia, a wreszcie o nowe, dziewięciogłosowe organy, wykonane przez organmistrza Błażeja Chwastkowicza468. Widoczna była na każdym kroku wielka troska prepozyta o piękno bielskiego kościoła farnego. Artyści z Warszawy odrestaurowali do pierwotnego wyglądu piękną belkę tęczową, pokrytą przedtem szarością pyłu i brudem469. W Gdańsku wykonane zostało antependium ze złoconego, wytłaczanego kurdybanu470. Prepozyt zamówił nowe dzwony, najpierw małe do kościoła w Bielsku i świątyni filialnej w Pulszach, wkrótce potem (1695 r.) duży dzwon ważący 250 funtów, a do Pulsz sygnaturkę471. Do ozdoby ołtarza świętego Antoniego czystym złotem i innymi kolorowymi metalami sprowadził specjalnie

466 Tamże, s. 7: Ordinatio Cleri et Ministrorum Publicorumque ac Privatorum munerum penes Ecclesiam Praeposituralem Bielscensem.467 Tamże: „Munera Organarii Organis ac voce psallere sicut necessitas postulat in quovis Ecclesiae officio nec non curam organorum gerere; tum pueros in canendo instruere”.468 Tamże, s. 5: „Organum positivum Ecclesiae instaurari caeptum”; s. 6: ,,Positivo Ecclesiae Organo ultimam manu refectionis imposuit artifex”; s. 16: „Organum iustae Structurae, cum novem vocum ordinibus, per famatum Blasium Chwastkowicz eiusmodi industriae opificem extructum, computata in pretium veteri positivo, quod nulli amplius usui esse poterat”; s. 18: „Ad Organum additum est tympanum per eundem artificem accedente liberalitate G. Nowicki eiusque consortis in hanc Ecclesiam propensione”.469 Tamże, s. 13: „Sera pensilis magna antiquo squallore et longa rubigine exesa ad usum pristinum per artifices Varsovienses reducta”.470 Tamże, s. 17: „Antepedium ex inaurato corio a Perillustri Praeposito Gedani comparatum”.471 Tamże, s. 4: „Dua Campana minores, uno pro Ecclesia Bielscensi, altera pro sacello Pulsoviensi comparata de novo”; s. 18: „Campana 250 librorum una cum furamentis suis Dantisco apportata et aliis duabus in Campanili iuncta, altera campanula minor in Cacumine Lararii Pulsensis suspensa”.

174


złotnika, Francuza, Franciszka Commendeura472. W Warszawie wykonane zostało tabernakulum inkrustowane złotem i srebrem473.

Najradośniejszym wydarzeniem, w okresie sprawowania przez ks. Mikołaja Tomisławskiego funkcji prepozyta w Bielsku, był przy-jazd do kościoła i na plebanię króla Jana III Sobieskiego wraz z królową Marysieńką. Królewska para gościła u ks. Michała przez trzy dni, począw-szy od Wigilii Bożego Narodzenia 1692 r. aż do drugiego dnia Świąt. Król i królowa uczestniczyli w kościele w liturgii Bożego Narodzenia474. W obro-nie praw prepozytury, którą mimo przywilejów libertacyjnych rajcy miejscy chcieli obarczyć podatkami, ksiądz Michał wytoczył proces sądowy, prze-grany przez mieszczan475. Toczył też sprawy sądowe z zakonnikami prawo-sławnymi z cerkwi św. Mikołaja, zakończone również wyrokiem pomyślnym dla prepozyta476. W marcu 1696 r. ks. Mikołaj Tomisławski, kanonik war-szawski, uzyskał godność kanonika Krakowskiej Kapituły Katedralnej477.

Wojna północna, nieustanne przemarsze i zimowanie kolejnych wojsk doprowadziły i miasto, i prepozyturę do ruiny. Pogłębiały ten stan rzeczy klęski żywiołowe: pożary miasta, głód i zaraza. Jeszcze na kilka lat przed wybuchem wojny ze Szwecją, w listopadzie 1696 r. zaciężne wojsko wymó-wiło posłuszeństwo swoim dotychczasowym dowódcom i zawiązało konfe-derację. Żołnierze wyznaczyli na swoje zimowe leże Bielsk i jego okolice, nakładając kontrybucję także na bielską prepozyturę478. W ważnych spra-wach dla Kościoła i Ojczyzny ks. Tomisławski został wezwany do nun-cjusza apostolskiego do Saksonii, gdzie przebywał dwa miesiące. Powrócił

472 Tamże, s. 11: „Altare D. Antonii auro puro aliisque metallis et coloribus incrustatum a Francisco Commendeur Inauratore Galio, qui circa illud sedulum per quadrimestre navavit operam”.473 Tamże, s. 23: „Capsula sive Ciborium caelatorio opere ligneo, Varsoviae constructum a Perillustri Praeposito ad asservationem SS-mae Eucharistiae, ad Ecclesiam Bielscensem”; s. 23: „Ciborium supranominatum a Conductu Varsovia a Pictore, auro, argentoque incrustatur”.474 Tamże, s. 11: „Rex cum Serenissima domo sua Grodnam ad comitia pergens ipso Solemni Natalis Domini praevigilio, nocturnis, diumis officiis in Ecclesia Praepositurali interfuit, et in Aede Praepositurali ad tertium diem hospitatus est”.475 Tamże, s. 18: „Causa cum Civitatensibus in Judicio assessoriali Varsaviae reposita”.476 Tamże, s. 26: „Basilianis Disunitis schola, processiones deductions funerum, aliique publici actus interdicti”.477 Tamże, s. 21: „Perillustris Praepositus a Celsissimo Praesule Cracoviensi huius quem summo honore quondam ornabat, memora in Capitulum Cathedrale adiectus”.478 Tamże, s. 20: „Milites Stipendiarii, Regni excusso Ductorum suorum obsequio, ac Electo Confederationis Duce Baranovio, ipsi sibi Statina designant, quietus etiam Praeposituram Bielscensem subiiciunt ac pensionem hybernis templo longe maiorem ad summo subditorum gravamine”.


175

tuż przed świętami Bożego Narodzenia 1699 r.479. Na mocy bulli papie-skiej ogłoszony został rok jubileuszowy. Prepozyt bielski otrzymał specjalne uprawnienia do rozgrzeszania tych, którzy popadli w kary kościelne480. W r. 1702 oddział saski przybył na popas na teren starostwa bielskiego i prepo-zytury, wyrządzając wielkie szkody w dobrach kościelnych481. Z racji niepo-kojów, jakie targały Rzecząpospolitą, został ustanowiony piętnastodniowy jubileusz modlitewny obchodzony za zezwoleniem Stolicy Apostolskiej w bielskiej świątyni482. W maju 1705 r. zdarzył się dotkliwy w skutkach incy-dent. Ks. M. Tomisławski odwiódł żołnierzy saskich zamierzających ściągać kontrybucje, tak od ludzi świeckich, jak i duchownych w dobrach prepozy-tury bielskiej. Niestety, w tym samym miesiącu pożar zniszczył dużą część miasta, w tym niektóre zabudowania plebańskie przy ulicy Poświątnej483. Jakkolwiek wojska saskie nadal okupowały miasto, prepozyt imał się róż-nych sposobów, aby uchronić swoich poddanych od dalszych obciążeń. Już jednak we wrześniu obozowały niedaleko Bielska wojska polskie, a litewskie w pobliżu wsi Samułki, należącej do prepozytury bielskiej. Poczyniły one znaczne szkody w zbożu i łąkach484. 3 listopada wojska litewskie podeszły pod miasto i po wyrządzeniu niemałych szkód w Bielsku zostały odesłane na zimowe leże485. To pasmo przemarszów i stacjonowania w Bielsku kolej-nych wojsk i dokonywanych przez nie rekwizycji nie skończyło się i w 1706 r. Wojska szwedzkie, wraz ze swym królem Karolem XII i z nowo koronowa-nym królem Polski Stanisławem Leszczyńskim, przechodziły przez Bielsk,

479 Tamże, s. 25: „Perillustris Praepositus ex Saxonia, quo ante bimestre erat ab Illustissimo Nuntio Apostolico vocatus circa Festa Nativitatis rediit”.480 Tamże, s. 25.481 Tamże, s. 28: „Legia Saxonica ad Capitaneatum Bielscensem et Praeposituram, pro habendis Statinis ordinata, magnis curis et impensis a bonis Ecclesiae aversa”.482 Tamże, s. 30: „Jubilaeum quindecem dierum a Summo Pontifice ex occasione turbarum hujus Regni concessum, hoc tempore cum adjumento P.P. Societate Jesu in hac Parochia celebratam”.483 Tamże, s. 32: „Miles Saxonicus ad exigendas portiones tam ex saecularibus quam Ecclesiasticis bonis, designatus, studio ac cura Perillustris Praepositi a bonis Praepositurae huius, sine quovis damno aversus, sed eodem mense, magna pars Civitatis et Platea Sacra cum domo et Braxatorio Praepositurali igne absumpta […] Quamvis Legio Praetoriana Saxonica, eandem Civitatem occupaverit, ad evitanda tamen Subditorum gravamina, varios modos Perillustris Praepositus adhibuit”.484 Tamże, s. 32: „Eo Mense Castra Polona prope Oppidum Bielsk, Lithuana vero regione Villae Preposituralis Samułki posita, magnam ubique Stragem praesertim in frugibus aestivis et herbis siccatis ediderunt”.485 Tamże, s. 32: „Exercitus Lithuanicus ad tertium diem sub urbe hac, non sine ingentibus damnis, ad Statina dimittitur”.

176


wyrządzając ogromne szkody prepozyturze przez rekwirowanie i ubój bydła i zabór wszelkiej żywności486. W kwietniu 1706 r. wojska moskiewskie wra-cające z Litwy w kierunku Wołynia wyrządziły w Bielsku dalsze szkody487. W grudniu tegoż roku zatrzymała się tu na zimowanie Legia Kazańska woj-ska moskiewskiego pod dowództwem pułkownika Macieja barona de Braun. Cały następny rok 1707 naznaczony był kontrybucjami ściąganymi raz po raz przez naczelnego dowódcę wojsk moskiewskich Fiedora Golcyna488. Niestety, także i żołnierze króla Stanisława Leszczyńskiego, zarówno pie-chota, jak i kawaleria, w sierpniu 1708 r. nakładali na Bielsk i okolice kolejne kontrybucje. Dotknęły one również prepozyturę489. Po przemarszach wojsk i rekwizycjach następował głód i szerzyła się zaraza. Niestety kro-nika parafialna urwała się na r. 1708 i wznowiona została dopiero po pięć-dziesięciu latach. Być może przerwa w jej pisaniu była spowodowana tym, że ks. Mikołaj Tomisławski został w 1708 r. proboszczem także w Kamionce w dekanacie nowosądeckim diecezji krakowskiej490. Kolejne lata kierowa-nia przez ks. Mikołaja Tomisławskiego bielską prepozyturą musiały być poświęcone odbudowie materialnej i moralnej kondycji społeczności para-fialnej. Ostatnie wzmianki źródłowe o ks. Mikołaju pochodzą z 1715 r.491. W tym roku najpewniej zmarł. Został pochowany w kościele Bożego Ciała w Krakowie z boku wielkiego ołtarza492. Był zatem prepozytem bielskim przez 27 lat. Jego wielką zasługą, obok wyżej wspomnianych, było dokładne prowadzenie ksiąg metrykalnych, zachowanych w Archiwum Diecezjalnym w Drohiczynie do naszych dni493.

486 Tamże, s. 33: „Exercitus Suecus, cum Rege suo, ac cum Neocoronato Stanislao, per hanc terram in Lithuaniam transibant, cum notabili per abactionem bovum et Jumentorum, et extorsionem annonae de bonis Praeposituralibus damno”.487 Tamże: „Exercitus Moscoviticus ex Lithuania Volhyniam versus, hac transibat, cum gravi populorum iniuria”.488 Tamże, s. 36: „Annus quae hic inter contributions pro Campi Ductore Mochoviae Faedore Golcz, cui etiam Praepositura haec subiacebat”.489 Tamże, s. 37: „Milites Praetoriani Serenissimi Regis Stanislai, tam pedites quam Equites contributiones varias exigunt”.490 J. Szczepaniak, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 211.491 APB I / B / 2, Księga chrztów, ślubów małżeńskich i zgonów parafii Narodzenia NMP i świętego Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1712–1731, s. 23: „Januarius. Bielsk. A. D. 1715 2 Januarii. Ego Nicolaus Tomisławski Praepositus baptisavi infantem”; por. tamże, s. 115.492 L. Łętowski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. 4, s. 154–155.493 APB I / B / 1.


177

Nowym prepozytem bielskim został w r. 1716 ks. Kazimierz Ossoliński, kanonik krakowski, prałat i kantor sandomierski494. Był synem Michała Sieciecha i Barbary Boratini. Początkowo kanonik kielecki w latach 1712–1715. 26 czerwca 1713 r. instytuowany na kantorię sandomier-ską. 22 lipca 1715 r. otrzymał kanonię krakowską. Był również w Żabnie, Odporyszowie i Malicach w diecezji krakowskiej. 24 lipca 1728 r. miał już następcę na kantorii sandomierskiej, krótko przed tą datą zmarł495. Prowadził sprawę w Konsystorzu Janowskim przeciwko proboszczowi z Wyszek, który rościł pretensje odnośnie do łąki, zwanej „Błoto”, położonej w pobliżu wsi i młyna Kołby. Prepozyt bielski, na podstawie dokumentów z nada-niami królewskimi na rzecz parafii farnej, przedstawionych w Konsystorzu, udowodnił prawa prepozytury bielskiej do tej łąki, a także prawo do dzie-sięciny ze wsi Niewino Borowe i Leśne496. Toczył się również proces o prawo prepozytury bielskiej do dóbr we wsi Samułki497, które ks. K. Ossoliński udowodnił na podstawie dokumentu wystawionego przez króla Zygmunta Augusta 9 lutego 1561 r. w Wilnie. W dokumencie tym król potwier-dzał fakt zamiany królewszczyzny, jaką były dobra w Samułkach, na zie-mię w pobliżu Bielska, która należała do czasu zamiany do prepozytury498. W aktach Krakowskiej Kapituły Metropolitalnej spotykamy szereg wzmia-nek o ks. Kazimierzu Ossolińskim z racji posiedzeń tejże kapituły. Między innymi i o tym, że w okresie wakansu stolicy biskupiej, w r. 1720, admi-nistrował on katedrą wawelską499. Obowiązki proboszczowskie w parafii

494 APB I / B / 2, s. 153b: „Lubmajorowizna A. D. 1716, die 28 Novembris, Rev. Dominus Casimirus de Tęczyn, Canonicus Cracoviensis, Cantor Sandomieriensis, Praepositus Bielscensis”.495 L Łętowski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. 3, Kraków 1852, s. 430; B. Przybyszewski, Katalog kanoników Krakowskiej Kapituły katedralnej w XVIII wieku, Kraków 2009, s. 151; J. Szczepaniak, Spis prałatów i kanoników kapituły katedralnej oraz kapituł kolegiackich diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 25, 29, 58; J. Szczepaniak, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 107, 260.496 ADS D 52, Acta consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Stephani Boguslai Rupniewski episcopi Luceoriensis et Brestensis ex anno 1723, s. 9b – 10: „A. D. 1723. Perillustris Ossoliński contra A.R. Brzozowski Parochum in Wyszki, ratione decimae de bonis Borowe et Leśne”.497 Przywilej Zygmunta I wystawiony w Krakowie w Wielką Środę przed Wielkanocą Roku Pańskiego 1512, a także inne dokumenty z lat 1528 i 1533; ADS D 51 Acta consistorii Janoviensis dioecesis Luceoriensis et Brestensis sub regimine R. D. Stephani Rupniewski episcopi Luceoriensis et Brestensis in anno 1722, s. 499–500.498 ADS D 54, Acta iudiciaria et officialia consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Stephani Boguslai Rupniewski episcopi Luceoriensis et Brestensis in anno 1726 conscripta, s. 10–15b.499 AKMK AA, t. 20, s. 140, 172b, 184. Wzmianka na stronie 172b: Casimiri Ossoliński Canonici,

178


farnej pełnił wtedy wiceprepozyt. W r. 1726 ks. K. Ossoliński wystąpił z ostrym upomnieniem w stosunku do szlachcica Jana Niwińskiego ze wsi Bańki i Anny z domu Hryniewickiej, żony szlachcica Grabowskiego, z tego powodu, że żyli w cudzołożnym związku, ku zgorszeniu ogółu, a co wię-cej usiłowali zawrzeć oszukańczo małżeństwo przed unickim duchow-nym. Sprawa trafiła do sądu kościelnego przy Konsystorzu Janowskim. Winowajcy zostali ukarani ekskomuniką i grzywną w wysokości pięćdzie-sięciu złotych talarów500. Starania ks. Kazimierza Ossolińskiego nie zamy-kały się tylko w kręgu porządkowania spraw ekonomiczno-gospodarczych bielskiej prepozytury. Równie usilnie starał się o religijno-moralną odnowę swojej parafii po spustoszeniach, jakie i w tej dziedzinie pozostawiła wojna północna. Istotne znaczenie dla duchowej odnowy miały misje, przeprowa-dzone dwukrotnie, pierwszy raz w r. 1720, drugi w 1724 r. Pierwsza misja, prowadzona przez księży misjonarzy z domu siemiatyckiego: ks. Kazimierza Ottowicza, superiora i dyrektora misji, ks. Marcina Turskiego, ks. Tomasza Brodowicza i ks. Antoniego Skrzebniewicza, trwała ponad trzy tygodnie. Początek był niepomyślny, bo z powodu gwałtownego wichru i ulewy, a potem błota, tylko część parafian mogła dotrzeć do kościoła. Kiedy jed-nak ulewa minęła i ustała wichura, rzesze ludzi napływały na nabożeństwa i kazania misyjne, i tak już było do końca. Do komunii generalnej przystą-piło ponad 2000 ludzi. Misja ta okazała się bardzo potrzebna – tak w oce-nie misjonarzy, kleru miejscowego, jak i mieszkańców Bielska i okolicy. Uderzał niski poziom wiedzy religijnej, rozpowszechnione zabobony, zwłasz-cza u wiernych obrządku wschodniego. Były nawrócenia. Wiele dobrego dokonali misjonarze w dziedzinie godzenia ludzi od lat zwaśnionych. Wielu publicznie wobec zgromadzonych w kościele dokonało pojednania i prze-praszało za swoją dotychczasową nienawiść i zawziętość. Misję uwieńczyła uroczysta procesja eucharystyczna ulicami miasta, także z udziałem wojska. Towarzyszyły jej strzały armatnie i orkiestra. Kościół wypełnił się po brzegi, stał się za mały dla uczestników zakończenia misji. Ze łzami żegnali para-fianie siewców Bożego słowa. W spowiadaniu wiernych gorliwie pomagali ojcowie karmelici z bielskiego klasztoru. W swojej kronice księża misjonarze

Administratori, vacante sede Episcopatus Cracoviensis et Ducatu Severiensis, Ecclesiae Cathedralis Cracoviensi”. 500 ADS D 54, s. 77: „A. D. 1726. Die Lunae Decima Tertia mensis Maii, Janoviae. Perillustris Ossoliński Praepositus Bielscensis contra Nobiles Niewiński et Hryniewicka”.


179

zapisali wiele pochwał pod adresem wiceprepozyta bielskiego ks. Andrzeja Kwartnikowicza, jego gorliwości kapłańskiej i serdeczności okazanej misjo-narzom. Niestety, sam prepozyt nie mógł uczestniczyć w misjach ze względu na udział w sejmie warszawskim501. Druga misja, przeprowadzona również przez misjonarzy z Siemiatycz, zaczęła się w kościele Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku 19 marca 1724 r. W skład ekipy misjonarskiej wcho-dzili: superior domu siemiatyckiego ks. Maciej Olszański, ks. Piotr Bodyni, ks. Antoni Kossakowski i ks. Urban Malinowski. Misja trwała dwa i pół tygodnia. Codziennie były nabożeństwa kazania i katechezy. Do komunii przystąpiło ponad dwa tysiące ludzi, tak obrządku łacińskiego, jak i grec-kiego. Kapłan unicki odprawił w kościele prepozyturalnym Mszę świętą w swoim obrządku502. Po kazaniu misjonarza była modlitwa wiernych, która wzruszyła ludzi do łez. Potem była komunia święta wiernych obu obrząd-ków. Na kazania misyjne i nabożeństwa uczęszczali także ludzie znaczni, między innymi Jan Klemens Branicki, chorąży koronny i starosta bielski, wraz ze swoją pierwszą żoną Katarzyną z domu księżną Radziwiłłówną, a także wielu rycerzy ze stacjonującej tu husarii. W ostatnim tygodniu misji napływ wiernych na ćwiczenia misyjne jeszcze się zwiększył. Wielu uczestników pogodziło się z nieprzyjaciółmi. Kilku prawosławnych złożyło wyznanie wiary, kilkudziesięciu innych obiecywało, że wkrótce też to zrobią. Procesja końcowa ze względu na bardzo złą pogodę (ulewę, a potem śnieżycę i ostry mróz) odbyła się po cmentarzu. Prepozyt tylko czasem był obecny

501 AMK LMS, s. 1: „A. D. 1720. Bielsk. [...] Principia Missionis huius circa populi frequentia valde modicam, molestiam creabant operariis Evangelicis: Operarii enim multi, quatuor enim sacerdotes penitus vacabant ab operibus suis, Messis paucissima in Ecclesia apparebat, et non mirum, continuis enim diebus a festo SS. Simonis et Judae Apostolorum pluebat, ventus urens in vehemnentia sua retardabat gressum advenientibus, multi magis lutum abundantius non permittebat concursum Populi ad Ecclesiam. Postquam autem, imber abiit et recessit, apperueruntque sereni dies, confluxus populi in magna numerositate persistebat. Duae Communiones Generales fuerunt, in quibus communicavere hominum duo Millia et plus. Vere enim opportuna et necessaria fuit in hoc loco Missio, et enim in Nobilibus pauperibus (Rusticanos enim non habet haec Ecclesia Parochialis) crassa ignorantia in mysteriis fidei reperiebatur: superstitiones praesertim ex Rutheno Ritus plurimum dediti agnoverunt Stupiditatem suam. Schismatici septem recesserunt a suo Schismate, et publice Schisma revocaverunt. In coadunatione animorum ex longis inter se dissidiis multum laboraverunt Missionarii, percinatissimi enim erant aliqui in suo odio, nihilominus reascissa sunt omnia eorum odia, per mutuam publicam in Ecclesia deprecationem. Processio Solemnis cum SS. Sacramento per potiores Oppidi plateas, recto ordine disposito”.502 AMK LMS, s. 30–31: „Susceperunt Sacram Communionem plusquam duo Millia hominum, tam Latini quam Graeci Ritus, quorum praesbiter in nostra Ecclesia Missam habuit”.

180


podczas misji, gdyż obowiązki odwoływały go do Warszawy. Natomiast wiceproboszcz ks. Lachowski i wikariusz ks. Pszankowski gorliwie wspoma-gali księży misjonarzy w spowiadaniu wiernych503. Niewątpliwie obie misje w znacznym stopniu przyczyniły się do odrodzenia religijno-moralnego parafian obu obrządków.

Podobnie jak za poprzedników, również i w okresie duszpasterzowa-nia ks. Kazimierza Ossolińskiego napływały darowizny na rzecz biel-skiego kościoła. Jedną z większych przyniósł zapis testamentalny Wojciecha Hryniewickiego z 1727 r. Na jego podstawie na remont kościoła bielskiego zostało przekazanych tysiąc dwieście tynfów z zastrzeżeniem, „aby repara-cya w kościele Bożym była adequate uczyniona”504. Tenże testator przezna-czył jeszcze „siedemset tynfów i czterdzieści talarów bitych, które razem złączywszy, na ołtarz i obraz Najświętszej Panny Różańcowej sukienkę spra-wić y do Kościoła Farskiego Bielskiego oddać obliguję”505. Ks. Kazimierz Ossoliński pozostał prepozytem bielskim do końca życia. Zmarł w r. 1728506.

Nowy prepozyt bielski ks. Mikołaj Dębowski (Dembowski) kierował parafią Narodzenia NMP i św. Mikołaja w latach 1728–1737. Był synem Floriana, sędziego ziemskiego płockiego, i Ewy Świejkówny Ciechanowieckiej, dziedziczki Ciechanowca na Podlasiu. Miał jedenaścioro rodzeństwa: pięc sióstr i sześciu braci. Z braci Antoni Sebastian był biskupem płockim i wło-cławskim507. Mikołaj Dębowski był kanonikiem warszawskim i płockim, a nieco później również sekretarzem króla Augusta III Sasa. Prepozytem biel-skim został 19 czerwca 1728 r.508. W trosce o należytą obsadę duszpasterską

503 Tamże, s. 31.504 ADS D 55, Acta iudiciaria et officialia consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Stephani Boguslai Rupniewski episcopi Luceoriensis et Brestensis anno 1727 conscripta, s. 58: „Ja Wojciech Hryniewicki [...] leguję tynfów sto dwadzieścia, w sepecie znajdujących się, gotowych, na reperacyę tegoż kościoła Farskiego Bielskiego. U sławetnych Kazimierza y Andrzeja Piotrowiczów, Minkiewicza szwagra ich, kupców, mieszczan bielskich, tysiąc dwieście tynfów na trzy karty brane z tą kondycyą, aby reperacya w kościele Bożym adequatae uczyniona była i do tego trzy trycezymy Mszy świętych i suffragia grzeszney duszy moiey odprawiane były”.505 Tamże, s. 60b. Testament sporządzony został 12 kwietnia 1727 r. w Bielsku.506 ADS D 59. Acta iudiciaria et officialia R. D. Stephani Boguslai Rupniewski episcopi Luceoriensis et Brestensis anno 1729 per me Joannem Temeszwari authoritate apostolica publicum causarum curiae episcopalis Luceoriensis et Brestensis atque consistorii generalis Janoviensis notarium conscripta, s. 119: „A. D. 1729. Perillustris olim et Adm. Rev. Casimiri Comitis de Tenczyn Ossoliński Canonici Cracoviensis, Praepositi Bielscensis”.507 A. Boniecki, Herbarz Polski, t. 4, Warszawa 1901, s. 240–244.508 W. Konopczyński, Dembowski Mikołaj h. Jelita (1757), PSB, t. 5, Kraków 1939–1946, s. 97–98.


181

w objętej prepozyturze ufundował w seminarium duchownym w Janowie sty-pendia dla wybranych przez siebie kleryków, którzy w przyszłości, po świę-ceniach kapłańskich, mieli zostać mansjonarzami w Bielsku. Takimi stypen-dystami byli między innymi: Piotr Markowski i Franciszek Krasnodębski509. Sam prepozyt niezbyt często rezydował w Bielsku ze względu na liczne funkcje kościelne i świeckie, jakie mu przypadły w udziale. Został bowiem także proboszczem w Sochaczewie (1730), kanonikiem krakowskim (1731) i wkrótce potem scholastykiem łęczyckim. Jeśli do tego dodać podróże dyplomatyczne na dwór saski do Drezna, obowiązki deputata do trybunału (1732–1733), udział w sejmiku w Płocku (1733), a od r. 1734 funkcję naj-wyższego pisarza skarbu koronnego, to trudno się dziwić, że kierowanie pre-pozyturą bielską spadało na barki wiceprepozyta510. W r. 1737 zrezygno-wał z prepozytury bielskiej, obejmując probostwo w Miechowie. Nominację na biskupa kamienieckiego uzyskał 1 listopada 1741 r. Konsekrację biskupią przyjął 7 października 1742 r. Dla diecezji kamienieckiej miał spore zasługi, zorganizował tam bowiem seminarium duchowne, gruntownie odrestau-rował katedrę, fundował szereg kościołów. W r. 1757 otrzymał nominację na arcybiskupstwo lwowskie, nie zdążył jednak kanonicznie objąć archidie-cezji, zmarł bowiem w Czarnokozińcach 9 listopada 1757 r.511.

Kolejnym prepozytem bielskim został w 1737 r. wielce utytułowany ks. Michał Małachowski, kanonik krakowski512, kamieniecki513, łucki514, dzie-kan brzeski, deputat do Trybunału Lubelskiego515, w latach 1722–1748 również

509 ADS D 59, s. 230b: „A. D. 1729. Provisio V. Markowski ad Ecclesiam Bielscensem; s. 231: „A. D. 1729. Provisio R. Krasnodębski ad Ecclesiam Bielscensem”.510 W. Konopczyński, Dembowski Mikołaj h. Jelita, s. 97. 511 Tamże.512 APB III / Q / 2, Sprawa o odsetki od sumy 1000 florenów polskich, lokowanej na dobrach Studziwody, należnej kościołowi bielskiemu. Rok 1742.513 APB I / B / 3, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1731–1746, s. 87: „A. D. 1739 Die 21 Aprilis. Perillustris Reverendissimus Dominus Michael Małachowski Canonicus Cathedralis Camenecensis, Praepositus Bielscensis”.514 APB I / B / 4, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1747–1759, s. 1: „A. D. 1747 Die 1 Julii. Levante e Sacro Fonte Perillustri Admodum Reverendi Michael Małachowski Canonico Luceoriensis Praeposito Bielscensi”.515 APB I / B / 4, s. 11: „A. D. 1749 Die 20 Januarii. Ilustrissimus ac Reverendissimus Michael Małachowski Canonicus Cathedralis Luceoriensis, Judex Deputatus Tribunalis, Praepositus Bielscensis”.

182


prepozyt w Mokrsku w diecezji krakowskiej516, a od 1753 w Ostrołęce517. Był synem Mikołaja Małachowskiego, podstolego wendeńskiego, i Aleksandry z Drogomierza Sadowskiej, dziedziców wsi Dęba518. Urodził się w 1698 r. Seminarium duchowne ukończył w Krakowie. Tonsurę i mniejsze święcenia otrzymał z rąk sufragana gnieźnieńskiego biskupa Kraszkowskiego. Święcenia subdiakonatu i diakonatu przyjął z rąk sufragana krakowskiego biskupa Szembeka. On też udzielił mu święceń kapłańskich 18 grudnia 1723 r. Na pre-pozyturę bielską prezentował go w Dreźnie król August III Sas 30 listopada 1737 r.519. Ks. Michał Małachowski był bardzo lubiany przez parafian bielskich. Chcąc być bliżej swojej prepozytury, zrezygnował z beneficjum w Mokrsku, położonego w Krakowskiem, a także z parafii w Ostrołęce leżącej w diecezji płockiej520. Uczestniczył w życiu swoich parafian, nie tylko sprawując sakra-menty521, ale także podejmując wiele razy obowiązki ojca chrzestnego522. Harmonijnie układały się też wzajemne relacje między kapłanami obrządku łacińskiego i unickiego. Proboszczowie uniccy z parafii bielskich chrzcili pod-czas nieobecności księży łacińskich ich parafian, jak też i księża łacińskiego obrządku spełniali tę posługę w stosunku do unitów, gdy nieobecni byli uniccy proboszczowie523. Od czasu do czasu zdarzały się nawrócenia z judaizmu na katolicyzm. Chrzty nawróconych były sprawowane bardzo uroczyście przy

516 APB I / B / 3, s. 87: „A. D. 1739 Die 21 Aprilis. Dominus Michael Małachowski Praepositus Bielscensis et Mokrinensis”; J. Szczepaniak, Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008, s. 72.517 ADS D 80, Acta inscriptionum, provisionum, plenipotentiarum variarumque transactionum sub regimine R. D. Francisci Antonii Kobielski episcopi Luceoriensis et Brestensis, annis 1749–1754 conscripta per me Adalbertum Josephum Łęczycki, s. 1231b: „A. D. 1753 Die 12 Martis. Comparens personaliter Perillustris ac Reverendissimus Michael Małachowski Canonicus Cath. Luceoriensis, Praepositus Bielscensis et Ostrołecensis”.518 S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 10, Warszawa 1913, s. 178.519 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 37: „Praesentatus ad Praeposituram Bielscensem a S. R. M. Anno 1737, Die 30 Novembris Dresdae”. 520 Tamże: „Cessit Perillustris Małachowski onus Praepositurae Mokrzensis in Dioecesi Cracoviensi, post Ostrołecensi in Diocesi Plocensi”.521 APB I / B / 3, s. 87, 110, 113, 138b, 140; I / B / 4, s. 14, 24, 24b.522 APB I / B / 3, s. 115b: „Levantes e Sacro Fonte Perillustris Reverendissimus Dominus Michael Małachowski Canonicus Cathedralis Camenecensis, Praepositus Bielscensis et Mokrzycensis”, s. 144, 148, 154; I / B / 4, s. 1, 11, 18, 28, 48, 45.523 APB I / B / 3, s. 125b: „Causa necessitatis urgentissima baptisavit de noctu Elias Białowski Presbyter Ecclesiae Ritus Graeco – Uniti Resurrectionis vulgo Woskresieńskiey cerkwi Pop”, s. 80, 131, 148, 154b: „Szastały A. D. 1746 Die 17 Augusti ARD Joannes Łempicki C. B. Baptisavi infantem nomine Mariannam in absentia Parochi de Ritu Graeco Unito”.


183

udziale wielu par asystujących do chrztu obok rodziców chrzestnych, przy czym byli to zazwyczaj ludzie najznamienitsi w bielskim środowisku524.

W trosce o stan religijno-moralny parafian ks. M. Małachowski zaprosił księży misjonarzy z Siemiatycz na misje parafialne do Bielska. Misja rozpo-częła się 14 grudnia 1739 r. i trwała 21 dni. W skład ekipy misjonarskiej wchodzili: ks. Andrzej Kowalicki, ks. Adam Ducki, ks. Jakub Eryjkowski i kleryk pomagający w katechizacji, Bartłomiej Tylman. Duży napływ ludzi spowodował, że do pomocy w spowiadaniu trzeba było prosić ojców kar-melitów z bielskiego klasztoru. Do komunii generalnej przystąpiło około 2000 wiernych obu obrządków. Kapłani obrządku wschodniego odpra-wiali w bielskim kościele Msze święte i udzielali komunii świętej. W pro-cesji kończącej misję wzięło udział 5000 wiernych obu obrządków525. Ks. Michał Małachowski dbał także o materialny stan prepozytury biel-skiej. Dochodził na drodze sądowej należności od tysiąca florenów pol-skich lokowanych na dobrach Studziwody. Suma ta, ofiarowana w 1687 r. kościołowi bielskiemu przez Władysława Brzozowskiego, wypożyczona została przez Jerzego Wyszyńskiego, podsędka ziemi bielskiej, który loko-

524 APB I / B / 3, s. 131: „Orla A. D. 1744 Die 16 Februarii. Ego Ignatius Popławski Vice Praepositus Bielscensis Baptisavi Judeam annorum circa viginti duorum, relicto marito suo, adhuc in iuris existente, ad fidem aspirantem, nominibus Annae Constantiae. Levantibus e Sacro Fonte: Reverendus Thomas Moczulski, Parochus Wyskoviensis et G. D. Hryniewicka Hajewnikowa Administratorice Uzycensi; Assistentes M. G. D Josepho Smulski Thesaurisario Sokolensi Commisario Illustrissimi Branicki Ducis Campestris Regni et G. D. Marianna Karpowiczowa Administratrice Orlensi, G. D. Ambrosio Koc Proventuum Capitaneatus Bielscensis et G. Barbara Gieszkowska virgine G. D. Josepho Lewicki et Anna Kocówna Notarissa”; por. tamże, s. 109, 110b; I / B / 4, s. 18b: „A. D. 1750 Die 20 Martii. Sub tempore solemnitatis Septem Dolorum B.M.V. ac Indulgentiae Plenariae in Ecclesia Bielscensi, Perillustris Admodum Reverendissimus Dominus Michael Małachowski Canonicus Luceoriensis, Decanus Brestensis, Praepositus Bielscensis, baptisavit adultos tres ex Judaismo conversos de Boćki advenientes, scilicet Maritum cum Consorte et Filia, quibus nomina imposuit, imprimis: Marito Josephi et Benedicti. Levantes e Sacro Fronte Magnifico Francisco Straszewski Venatore Dobrinensi cum Magnifica Eleonora de Markowskie Wyszyńska Tribunissa Terrae Bielscensis; Consorti vero imposita nomina: Mariannae – Anastasiae. Levantes e Sacro Fonte M. Adalberto Dzierżek Vicegerentem Castrensem Branscensem cum M. Anastasia de Mocarskie Straszewska Venatorissa Dobrzynensis. Ad extremum Filiae minorennae imposita nomina: Annae – Barbarae. Levantes e Sacro Fonte Magnifico Michaele Wielowieyski Pincerna Żytomiriensis cum M. Francisca de Zalewskie Dzierżkowa V. G. Branscensis”; por. tamże, s. 26b, 28.525 AMK LMS, s. 51–52: „Accesserunt ad sacram Communionem, Latini ritus Nr 1500, Graeci vero ritus circa circiter 400. Cujus ritus Presbyteri in nostra Ecclesia habuerunt Missas et post Exhortationem distribuerunt Communionem suis Graecis. Schismatici tres publice revocaverunt. Processio populosissima fuit ferme 5000 hominum. Duravit haec Missio diebus 21”; por. E. Borowski, Działalność Zgromadzenia Misji w Siemiatyczach (1719–1832), STBDŁ 3 (1985), s. 189, 209, 211.

184


wał ją na dobrach Studziwody, ze zobowiązaniem wypłacania rocznie 7% od sumy. O regularne uiszczanie tej należności upomniał się prepozyt biel-ski w 1742 r.526.

Wiadomość o śmierci księdza M. Małachowskiego, który zmarł nagle w Pulszach 15 listopada 1756 r., napełniła parafian bielskich wielkim smut-kiem. Z płaczem żegnali swego duszpasterza. Pochowany został w gro-bowcu pod kościołem bielskim. Żył 58 lat, w tym 33 w kapłaństwie i 19 lat na stanowisku prepozyta bielskiego527.

Już 24 listopada 1756 r. król August III Sas, jako kolator bielskiego kościoła, prezentował na tutejszą prepozyturę księdza Jana Szyjkowskiego, prałata scholastyka Kapituły Katedralnej w Łucku, audytora Konsystorza Biskupiego w Janowie, proboszcza w Sannikach. Kanoniczną nominację na to stanowisko otrzymał on z rąk biskupa łuckiego Antoniego Erazma Wołłowicza 26 listopada tegoż roku. Uroczystego wprowadzenia nowego pre-pozyta na beneficjum bielskie dokonali 2 grudnia 1756 r.: ks. Tomasz Nyko, doktor obojga praw, kanonik łucki, publiczny notariusz apostolski i prepozyt brański, oraz ks. Sebastian Antoni Żera, kanonik brzeski, dziekan bielski, prepozyt sokołowski528. Wprowadzający życzyli ks. Janowi Szyjkowskiemu,

526 APB III / Q / 2.527 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 39: „A. D. 1756. Die 15 Novembris Perillustris Admodum Reverendus Dominus Michael Małachowski, Canonicus Cathedralis Luceoriensis, Praeposituis Bielscensis cum summo omnium luctu ad aeterna laboris sui in Ecclesia, evolavit praemia [...] Mortuus in Villa Pulsy ad Praeposituram Bielscensem spectantem. Sepultus in Praepositurali Bielscensi Ecclesia. Cui post expletam vitae cursum, donet Deus T. O. M. Gloriae Terminum”; APB I / D / 4a, Księga zgonów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1747–1759, s. 170b – 171: „Oppidum Bielsk. Anno Domini 1756 Die 15 Novembris obiit Perillustris Reverendissimus Dominus Michael Małachowski Canonicus Cathedralis Luceoriensis. Praepositus Bielscensis, non nullis sacramentis munitus Annos aetatis suae plus minus 56, sepultus Die 23 Novembris in propria sua Praepositurali Ecclesia Bielscensi ad Altare majus”.528 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 39: „A. D. 1756 November Die 24. Ad Praeposituram Bielscensem Praesentatus a Sacra Regia Majestate Perillustris Admodum Reverendus Dominus Joannes Szyjkowski Canonicus Cathedralis Luceoriensis, Praepositus Sannicensis, Auditor Curiae Illustrissimi Ordinarii Institutus per manus Illustrissimi Excellentissimi et Reverendissimi Domini Erasmi Wołłowicz, Episcopi Luceoriensis, Decani Varsoviensis, Sacrae Regiae Majestatis Cancellarii. Introductus vero in possesionem Ejusdem Beneficii in Persona Perillustris Admodum Reverendi Domini Thomae Nyko Canonici Luceoriensis, Juris Utriusquae doctoris, Notarii S. Auctoritate Apostolica Publici, et Praepositi Branscensi, ad actum hunc specialiter Constituti Plenipotentes per Illustrem Adm. Rev. Dominum Sebastianum Antonium Żera Canonicum Brestensem, Decanum Bielscensem, Praepositum Sokołoviensem, idque die secunda Mensis Decembris. Cui, ut vigilantia tanti Pastoris quaem diutissimae gaudeat Ecclesia, Supremum Numen ex ardenti omnium voto ad laborantium in


185

by jak najdłużej swoją gorliwością i troską duszpasterską otaczał bielską pre-pozyturę i radował swoich parafian. To życzenie spełniło się w rzeczywisto-ści, gdyż ksiądz – a potem biskup sufragan łucki – Jan Szyjkowski podbił serca parafian, a duszpasterzował w Bielsku ponad 41 lat.

Jedną z pierwszych decyzji nowego prepozyta był nakaz wznowienia kroniki parafialnej, zaniedbanej w latach 1708–1756. Wprawdzie w jej prowadzeniu były przerwy w latach 1772–1782 oraz 1785–1797, jednakże poczynione tam zapisy stanowią niezmiernie ważne źródło informacji o dzia-łalności duszpasterskiej ks. Jana Szyjkowskiego. Prepozyt dbał o piękno domu Bożego. Upiększał go i remontował, nosząc zarazem w sobie zamysł budowy nowego, murowanego kościoła. Początkowo jednak w zastanym starym drewnianym kościele wymieniał okna okrągłe, ze szkłem jesz-cze oprawianym w ołów, na nowe529. Dla zabezpieczenia podwalin świą-tyni podmurował je na „półtora łokcia” od ziemi; zbudował pod kościołem murowane piwnice, służące za krypty dla zmarłych księży i innych miej-scowych dostojników. Autor kroniki pisze: „Sklepy murowane trzy. Jeden pod wielkim ołtarzem, dwa pod kaplicami. Pośrodku korytarzyk sklepiony. Z tych sklepów pod ziemią kanał murowany, ciągnący się przez cmentarz y przez ogród proboszczowski aż do rynsztoku podle sadzawki”530. Wewnątrz świątyni zadbał o ołtarze. W miejsce starych, zniszczonych, wzniósł nowe: Pana Jezusa, Matki Bożej Częstochowskiej i Najświętszej Maryi Panny Różańcowej. Wizerunek Matki Boskiej Bolesnej, słynący łaskami, umieszczony poprzednio wysoko, w zwieńczeniu ołtarza Pana Jezusa, pole-cił umieścić niżej, by ludzie mogli go dokładniej widzieć531. W małym chó-

vinea sua optamus faustos det sine fine dies”.529 Tamże, s. 43: „Okna kościelne stare, demolliowane, które były w wierzchu okrągłe w ołów oprawne, a natomiast nowe wszystkie kosztem Perillustrissimi moderni Praepositi sprawione, w karnes drewniany oprawne”.530 Tamże, s. 44: „Kościół podmurowany naokoło, na półtora łokcia od ziemie, sklepy murowane 3. Jeden pod wielkim ołtarzem, dwa pod kaplicami, pośrodku korytarzyk sklepiony. Z tych sklepów spodem pod ziemią kanał murowany ciągnący się przez cmentarz y przez ogród Proboszczowski aż do rynsztoku podle sadzawki, kosztem J. W. Hetmana Wielkiego Branickiego, za staraniem W. Jana Szyjkowskiego Scholastyka Łuckiego, Proboszcza Bielskiego”.531 Tamże, s. 43: „Ołtarz stary P. Jezusa demolliowany, nowy strukturą piękną biało pozłacany zrobiony. Obraz zaś Najświętszey Panny Bolesney, który był w górze, iż począł szczodrobliwe łaski ludziom pokazywać, zdjęty, y niżey z P. Jezusem ukrzyżowanym złączony. Ołtarz Najświętszey Panny Częstochowskiey de novo zrobiony, podobnyż pierwszemu. Ołtarz Najświętszey Panny Rożańcowey, lepiey wyzłocony i wysrebrzony”.

186


rze nad boczną zakrystią polecił umieścić nowo zakupione małe organy siedmiogłosowe532. W skarbcu umieszczona została duża szafa na szaty liturgiczne i bieliznę kościelną. Nowy gospodarz prepozytury bielskiej nie zapomniał też o otoczeniu plebanii. Oczyszczone zostały dwie sadzawki w ogrodzie i trzecia na pastwisku. Szlamem z sadzawek użyźniono ogro-dową ziemię533. Zasadził też nowy sad. Zbudował nową plebanię, zwróconą frontem na południe, a tyłem do ogrodu, pokrytą dachówką. Pod plebanią wymurowana została duża piwnica534. Na rogu plebańskiego dziedzińca sta-nęła nowa szkoła parafialna, w znacznej części z budulca pozostałego po sta-rej plebanii. Nowością w tej szkole było to, że obok sal, w których uczyli się chłopcy, była też klasa dla dziewcząt, a obok dyrektora szkoły była także „dyrektorka do uczenia panienek” 535.

Nie obyło się bez procesów sądowych przeciwko samowolnie dokonu-jącym wyrębu drzew w lesie proboszczowskim536, a także przeciw zanie-dbującym płacenia dziesięciny należnej kościołowi537. Ks. Jan Szyjkowski troszczył się o Kościół w sercach wiernych i dlatego śladem poprzedników, tym razem w związku z jubileuszem związanym z inauguracją pontyfi-

532 Tamże: „Pozytywka nowa, z 7 głosami na chórku małym nad zakrystyą postawiona”; „Roku 1767. Sadzawka wyszlamowana, na pastewniku proboszczowskim podle sadzawki XX Karmelitów y druga podle niey roku 1768 wyszlamowana od Poświątniańskich ogrodów, z których szlamu ogród podniesiony, miejscami ziemi nasypano, potym drzewami osadzony porządnie roku 1768”; s. 46: „Anno 1771, na pastewniku Proboskim trzecia sadzawka wyszlamowana podle ogrodu XX Karmelitów”.533 Tamże, s. 43: „Roku 1767. Sadzawka wyszlamowana, na pastewniku proboszczowskim podle sadzawki XX Karmelitów y druga podle niey roku 1768 wyszlamowana od Poświątniańskich ogrodów, z których szlamu ogród podniesiony, miejscami ziemi nasypano, potym drzewami osadzony porządnie roku 1768”; s. 46: „Anno 1771, na pastewniku Proboskim trzecia sadzawka wyszlamowana podle ogrodu XX Karmelitów”.534 Tamże, s. 44: „Tegoż Roku [1769] stanęło nowe Probostwo pod dachówką, facyatą obrócone ku kościołowi na południe, tyłem na ogród. Zawiera w sobie sionki małe od facyaty wchodząc w Probostwo, y kurytarzyk na boku po lewey stronie, między stancyami Xiężymi, salę, pokoy proboszczowski, przed pokoy, garderobę, bibliotekę, stancyą gościnną. Xiężych stancyi 4 y komórek do nich cztery, pod ścianą sklep murowany, ścianą murowaną na dwa sklepiki się dzielący”.535 Tamże: „Tegoż roku. Szkółka stanęła na rogu dziedzińca Probostwa, z starego budynku proboszczowskiego przerobiona, w ktorey sala dla studentów, izba dla Dyrektora, druga za alkierzykiem dla Dyrektorki do uczenia panienek, obita drakami nowemi”.536 Tamże, s. 43: „Warpechy Stare Szlachta, naieżdżają na las Pulsowski i wycinają, na drodze Samułkowskiej stopniowo wdzierają się w lasy i pola, przywłaszczając sobie bez prawa”.537 Tamże: „Szlachta do parafii należąca zapozwana do Sądów Ziemskich w Bielsku, agitujących się o nieoddane dziesięciny pieniężney. Sąd nakazuie, aby każda wieś u siebie złożywszy się, zapłatne oddawała w grodzie Brańskim za kwitem generalnym”.


187

katu papieża Klemensa XIII, zaprosił do Bielska w 1759 r. księży misjona-rzy z domu siemiatyckiego, którzy przez dwa tygodnie, od trzeciej do piątej niedzieli po Zesłaniu Ducha Świętego, prowadzili misję świętą538. Przebieg i rezultaty misji były imponujące. Misjonarzy musieli wspomagać w spo-wiadaniu wiernych księża diecezjalni i karmelici z bielskiego klasztoru. Do komunii generalnej przystąpiło 3500 osób, w tym 2200 obrządku łaciń-skiego i 1300 wschodniego. W związku z niezwykłymi łaskami, uzyskiwa-nymi przez wiernych za przyczyną Matki Bożej Bolesnej i św. Antoniego Padewskiego w tutejszej świątyni, coraz więcej ludzi gromadziło się bielskiej farze. Kronika przytacza niektóre zeznania tych, którzy doznali tu cudów lub innych niezwykłych łask539. Kronikarz z przejęciem opisał niezwykłe znaki na niebie, które jego zdaniem zapowiadały wojnę i inne nieszczęścia: „Roku 1769 gwiazda z ogonem na niebie pokazała się, która na północy od wschodu słońca wychodziła. Patrzącym straszna była. Zdawało się, niby trupią głowę wyrażała, trwała więcej niż przez miesiąc. Tegoż roku, często bardzo po zachodzie słońca, znaki były na niebie krwawe, które aż do świ-tania trwały na kształt chmury, na kształt promieni, wypadały w górę y z mieysca na mieysce się ustawicznie posuwały. Nic innego zaś nie znamio-nowały, iako woyny, co się ziściło, gdy Moskwa z konfederacyą tak wiele potyczek odprawiła”540. Rzeczywiście wzrastały niepokoje zewnętrzne, prze-

538 AMK LMS, s. 109–110. W skład ekipy misyjnej wchodzili: ks. Jakub Szaszko, ks. Kazimierz Paluszkiewicz, ks. Bartłomiej Linczewski i kleryk Jan Arendt; por. E. Borowski, Działalność Zgromadzenia Misji w Siemiatyczach, s. 189, 208, 212, 213.539 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 45: „Roku 1770, doznał łaski Nayświętszey Panny Bolesney J. X. Jan Leśniewski, wikariusz tego kościoła, gdy choruiącemu przez długi czas na nogę lekarze nic nie pomogli, za udaniem się zaś do Bogarodzicy Panny w tuteyszym obrazie, na samą Wielkanoc, same się zagoiły rany, bez ludzkiej pomocy. Tenże doznał łaski S. Antoniego tuteyszego, po dwa razy. Raz, gdy mu po kolędzie chodzącemu patena na około pozłacana zginęła, skoro wezwał tego Świętego Patrona pomocy, w kwartał po zgubieniu, patena na ołtarzu się znalazła. Po wtóre, gdy mu ukradli Moskale brewiarz, za wezwaniem tego Patrona pomocy, odebrał list z Miedźny od X. tamteyszego Altarzysty, iż się u niego znajduie, którego wykupił. Po trzecie, gdy w papierku zawinięte 2 czerwone złote nie wiedzieć ktoś wziął, sam tylko ten papierek zostawiwszy, gdy tylko się uciekł do S. Antoniego, powróciwszy do Stancyi, w tymże papierku też same znalazł dwa czerwone złote. Tenże, gdy kością rybią był się zadławił, która w piersiach stanęła, że nie było sposobu stamtąd dobyć, skoro się uciekł do tuteyszey Nayświętszey Panny Bolesney, zaraz za Jej łaską od tego nieszczęścia był uwolniony. Także gdy bole w piersiach bardzo ciężko wzbierały, że nie spodziewał się godziny wytrzymać, za wezwaniem teyż Bogarodzicy, nim Felczer przybył na ratunek, bol prędko i z nagła ominął”.540 Tamże, s. 44.

188


marsze wojsk królewskich, ale i moskiewskich, a także oddziałów konfe-deratów barskich. Zwłaszcza wojska moskiewskie dopuszczały się grabieży i gwałtów541.

Wieść o śmierci w Białymstoku hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego 9 października 1771 r. napełniła mieszkańców Bielska głębokim smutkiem. Wydawał się bowiem ostoją w tych trudnych dla Rzeczpospolitej czasach. Kronikarz prepozytury bielskiej pisał o het-manie w samych superlatywach: „Był to pan w hojności nieprześcigniony z nikim w miłosierdziu ku sierotom y ubogim nieporównany. Miał oraz wszystkie talenta, które Dobrego Senatora, Wodza, Obywatela y w majęt-nościach swoich Pana zdobić mogą”542. Na prośbę wdowy po zmarłym het-manie i kasztelanie krakowskim, Izabeli Branickiej z domu Poniatowskiej, siostry króla Stanisława Augusta, dziedziczki folwarku na Hołowiesku w Bielsku, ks. Jan Szyjkowski udał się do Krakowa celem ustalenia wszyst-kich spraw związanych z pogrzebem J. K. Branickiego543. 3 grudnia około godziny 16.00 żałobny kondukt, odprowadzający trumnę z ciałem hetmana do Krakowa, dotarł do granic Bielska. Tu oczekiwali duchowni obu obrząd-ków, wojsko, cechy rzemieślnicze i rzesze ludu. Przemówienie żałobne wygło-sił tam ks. Tomasz Ignacy Chudzicki, kanonik brzeski, dziekan bielski i pro-boszcz w Boćkach. Następnie kondukt wkroczył do miasta i zatrzymał się przy klasztorze ojców karmelitów. Tu mowę żałobną wygłosił jeden z zakon-ników. Na rynku miasta kazanie żałobne wygłosił ks. Michał Szymański, mansjonarz z Milejczyc. Już w samym kościele farnym homilię żałobną głosił wiceprepozyt bielski ks. Jan Leśniewski. Trumna, a właściwie trzy trumny, w których złożone było ciało hetmana, ze względu na rozmiary, nie dała się przenieść przez drzwi prowadzące do świątyni. Pozostała więc przez

541 Tamże, s. 46: „Rok 1771 September. Ogiński Hetman W. Litewski, zebrawszy woyska konfederackie w Litwie w liczbie blisko 8000, zbity w iedney wsi od Moskalow, którzy obtoczywszy piechotę konfederacką, broń y harmaty, złożyć kazali, potym do obnażonych, z kartaczow uderzyli, gdzie jeszcze pozostałych niektórych żywych spisami wykłuli do nogi. October. Tego miesiąca dnia 4, pułkownik Derewicz przechodził przez Bielsk y tu nocował w 5000, czterdziestu z sobą w niewolę prowadząc konfederatów. Tegoż dnia iednego konfederata, który był wpadł do Cerkwi Syzmatyckiey, kozacy złapali, y drugiego w mieście u kowala”.542 Tamże, s. 47. 543 Tamże: „A. D. 1771. November. Perillustris Reverendissimus Dominus Praepositus enixe rogatus ab Illustrissima Castellana Cracoviensi, profectus est Cracoviam, pro instituendo Ordine Depositionis Corporis Illustrissimi Branicki Castellani Cracoviensis”.


189

całą noc na zewnątrz w żałobnej karecie przed głównymi drzwiami kościoła. Nazajutrz, po modłach żałobnych i wielu Mszach świętych odprawionych za J. K. Branickiego, ks. Wójcicki, mansjonarz bielski, wygłosił mowę pogrze-bową, której wychwalał osobę zmarłego, wyliczając jego rozliczne zasługi. Kondukt pogrzebowy, zmierzający dalej do Krakowa, mieszkańcy Bielska i okolic odprowadzili poza granice miasta. Tam pożegnalną mowę wygło-sił ks. Józef Markiewicz, mansjonarz z bielskiej prepozytury. On też udzie-lił zgromadzonym błogosławieństwa w imieniu prepozyta, który nie wrócił jeszcze z Krakowa. Ks. J. Szyjkowski powrócił do Bielska w styczniu 1772 r. Przywiózł z Krakowa wiele ksiąg do swojej biblioteki, a także dwa mszały i dwa patronały z formularzami o świętych patronach Polski544.

Już w lutym 1772 r. wojska moskiewskie stanęły w Bielsku na zimowe leże i ściągały kontrybucje z całej ziemi bielskiej, nie oszczędzając dóbr kościel-nych. Wojsko to było zdemoralizowane, oddane rozpuście i innym złym nałogom545. Niestety w tym miejscu kronika urywa się. Wznowiona została dopiero po dziesięciu latach. A był to okres ważny, bo czas pierwszego roz-bioru Polski i wielu związanych z tym wydarzeń, ale także konsekracji bisku-piej proboszcza bielskiego. W świetle ksiąg metrykalnych parafii bielskiej zachowanych z tego okresu dowiadujemy się o konwersjach z judaizmu546, o współpracy między duchowieństwem rzymskokatolickim i unickim547,

544 Tamże, s. 48.545 Tamże: „A. D. 1772, Februarius. Exercitus Moscoviticus in Oppido Bielsk stationem agit, et annonam ex Terra Bielscensi, cum ingenti bonorum spiritualium et saecularium oppressione exequitur usque Brestam Lithuanicam deportandam. Martius. Idem Exercitus manet Extraneus in omnia pessima praesertim in vitia carnis”.546 APB I / B / 5, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1774–1788, s. 7: „A. D. 1775 9 Julii, baptisavi adultos coniugatos, habentes annos plus quam 23, ex Judaismo conversos nominibus Joannem de Dukla et uxorem ejus Angelam Marcellam, dictos Lipeckie”; s. 7b: „A. D. 1775, 15 Augusti, baptisavi infantem annorum trium ex Judaismo nominibus Mariannam Helenam filiam Joannis et Angelae nuper ex Judaismo conversos”; s. 16: „Bielsk ex Judaismo baptisatam, die 1 Januarii A. D 1777. Illustrissimus et Reverendissimus Joannes Szyjkowski Episcopus Sinopensis, Praepositus Bielscensis, baptisavi ex Judaismo conversum adultum annorum 17, nominibus Petrum, Martinum, Christophorum, dictum Maiewski, legitimo thoro natum”; s. 39: „Studziwody. A. D. 1781, die 14 Januarii. Ill. ac Rev. Dominus Joannes Szyjkowski Episcopus Sinopensis. Praepositus Bielscensis et Mielecicensis, baptisavit adultam annorum circiter 12 ex Judaismo conversam, nomine Catharinam ex legitimo thoro natam”; s. 50b: „Baptismus Judeae. Bielsk ex Istok. A. D. 1782, die 15 Augusti. Baptisavi adultam nominibus Mariannam Claram dictam Duchnowska, annorum 16, natam ex legitimis parentibus, ex Judaismo sponte conversam”.547 Tamże, s. 45: „Lewki 1781 Die 4 Novembris X. Gregorius Bielawski Curatus Ecclesiae Graeco Unitae Resurrectionis Domini Nostri Jesu Christi Bielscensi, baptisavit Infantem domi, nomine

190


o aktywności duszpasterskiej ks. J. Szyjkowskiego w dziedzinie szafowania sakramentów świętych, zwłaszcza chrztu świętego548. Wśród dzieci, których był ojcem chrzestnym, znalazł się także późniejszy autor pamiętnika miesz-czanina podlaskiego „Łyki i Kołtuny” Roch Jacek Kaczanowski, dla kamu-flażu ukrywający się w wydanym przez K. Bartoszewicza pamiętniku pod nazwiskiem Rocha Sikorskiego549. W r. 1775 bullą papieską wystawioną 13 listopada ks. Jan Szyjkowski wyniesiony został do godności biskupa tytu-larnego synopeńskiego, sufragana łuckiego550. Bielska parafia przeżywała to bardzo radośnie i głęboko, bo był to pierwszy i jedyny z wyniesionych z probostwa bielskiego do godności biskupiej, który nadal pozostał prepozy-tem farnej parafii bielskiej, i to aż do śmierci.

Wiekopomną zasługą biskupa J. Szyjkowskiego był zrealizowany zamysł budowy nowego, murowanego kościoła farnego. Udało mu się zjednać dla tej sprawy wdowę po hetmanie Janie Klemensie Branickim, Izabelę, doży-wotnią tenutariuszkę starostwa bielskiego. To głównie dzięki jej fundu-szom mogła powstać nowa neoklasycystyczna świątynia. Stary drewniany

Josephum Adalbertum filium MM. GG. DD. Apolinaris et Elisabethae de Budwiłły Dzierżkow CC LL Camerariae Terrestris Bielscensis. Levantes e Sacro Fonte, Adalbertus Zalewski cum Appolonia Korbatówna”; s. 46b: „A.D. 1782. Supplevi caeremonias supra Stanislaum, natum die 11 Novembris. Baptisatum per Rev. Curatum RGU in Dubiny”; s. 49: „Użyki 1782. D. 9 Junii. Ego Josephus Krzyżanowski V. E. Mieleczycensis adimplevi caeremonias super infantem nomine Maryannam, baptisatum in necessitate a R. Domino Kamieński Presbytero Ritus Graeco Uniti, heri nempe 8 Junii”; s. 49: „Użyki Aula. A. D. 1782. Die 23 Junii Admodum Reverendus Josephus Kamieński Plebanus in Pasynki Ritu Graeco Uniti, Baptisavi de sola aqua in sua Ecclesia Infantem Nomine Reginam Theofilam, filiam Generosorum Josephi et Barbarae de Mościckie Błażejewskich”; s. 50: „A. D. 1782 Sabbatho Aula die 10 Augusti, Rev. Dominus Szumikowski, Plebanus in Hryniewicze Ritus Graeco Uniti baptisavit in necessitate de sola aqua infantem nomine Laurentium, filium Ignatii et Theresiae de Wsławińskie Dąbrowskich CC. LL. Anno autem 1782 die 30 Julii supplevit caeremonias ARD Stephanus Malinowski”; tamże, s. 38: „Baptisavit A. D. 1780 de sola aqua Rev. Presbyter Korytyński, Parochus Soborny Ritus Graeci Uniti, in necessitate”.548 Tamże, s. 6b, 8, 23, 39 itd.549 Tamże, s. 8: „Bielsk. Anno Domini 1775 die 18 Aug. Ego Josephus Markiewicz M. Et Vicarius Eccl. Bielscensis baptisavi infantem nomine Rochum Hiacynthum filium Nob. Andreae et Annae de Marciszewskie Kaczanowskich CC LL. Levantibus e S. Fonte Perill. Reverendissimo Domino Joanne Szyikowski Scholastico Cathedrali Luceoriensi, Bielscensi et Mielecicensi Praeposito et M. D. Ludovica Wyszyńska Subdapifera Terrae Bielscensis”; por. Łyki i Kołtuny. Pamiętnik mieszczanina podlaskiego (1790–1816), wyd. K. Bartoszewicz, Kraków 1911. Dyskusja o autorstwie: A. Cieński, Pamiętnikarstwo polskie XVIII wieku, Wrocław 1981, s. 74–75; E. Borowski, Autor pamiętnika mieszczanina bielskiego „Łyki i Kołtuny”, STBDŁ 9 (1991), s. 275–291; J. Tazbir, Kto był autorem „Łyków o Kołtunów”?, „Kwartalnik Historyczny” 104 (1997) nr 3, s. 27–40.550 L. Królik, Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, s.189.


191

kościół miał już ponad sto lat. Zdecydowano więc o jego rozebraniu i wysta-wieniu na tym samym placu nowej świątyni według projektu słynnego architekta Szymona Bogumiła Zuga551. Kronikarski zapis z 23 kwiet-nia 1783 r. mówi o tym, że położone zostały już fundamenty pod nowy kościół i zaczęto wznosić jego mury. W uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego, 29 maja 1783 r., ks. biskup J. Szyjkowski poświęcił kamień pod ołtarz główny. Kazanie okolicznościowe wygłosił proboszcz strabelski ks. Józef Markiewicz. W październiku tegoż roku kościół był już gotowy w surowym stanie i pokryty dachem. Nie został jednak jeszcze otynkowany. Począwszy od dnia Wszystkich Świętych 1783 r. w nowym kościele odpra-wiały się już wszystkie nabożeństwa, choć praca nad wewnętrznym wystro-jem świątyni trwała nadal. Na oględziny nowego farnego kościoła w Bielsku Podlaskim zaproszony został przez biskupa-prepozyta i Izabelę Branicką król Stanisław August Poniatowski, który przybył do Bielska 29 sierpnia 1784 r. W kościele zebrała się rzesza ludzi z duchowieństwem bielskiego dekanatu i władzami miasta na czele. Mowę powitalną wygłosił biskup J. Szyjkowski. Po nim przemówił sędzia ziemi bielskiej Paweł Hryniewicki. Po zwiedzeniu kościoła i przyjęciu na plebanii król udał się na nocleg do pałacyku swo-jej siostry Izabeli na Hołowiesku. Nazajutrz udał się do Białowieży, potem do Nieświeża i na sejm do Grodna. Powracając z sejmu grodzieńskiego 29 listopada 1784 r. zatrzymał się znowu w Bielsku w drodze do Warszawy.

Nie omijały probostwa bielskiego klęski żywiołowe: „18 maja 1783 roku w Pulsach, we wsi do probostwa bielskiego należącey, grad żyto iuż w kłosach będące ze szczętem wybił, potem przez częste deszcze urosło y razem z innym żytem dosrzało, choć i w zroście i w ziarnie mizerniey-sze”552. W następnym roku, 30 kwietnia, wybuchł we wsi Dubicze gwał-towny pożar, a silny wiatr przeniósł ogień na pobliskie ulice miasta. Pożar ten spowodował w Bielsku ogromne straty. Między innymi spłonął klasztor i kościół ojców karmelitów, co więcej, w płomieniach zginął jeden z zakonni-ków, ojciec Kalikst. Ogień nie oszczędził też prepozytury bielskiej. Spłonęły stodoły pełne zboża, a w nich również wyniesione tam tymczasowo ołtarze

551 A. Miłobędzki, Kościół w Bielsku Podlaskim. Z dziejów recepcji francuskiej myśli architektonicznej w Polsce, s. 430. Architekt ten projektował między innymi: pałac Blanka, kościół ewangelicko-augsburski w Warszawie, pałac w Międzyrzeczu Koreckim na Wołyniu, Arkadię ze świątynią Diany, Przybytkiem Arcykapłana i akweduktem pod Nieborowem; por. WEP, t. 12, s. 753.552 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 41.

192


ze starego kościoła, wiele cennych rzeźb i obrazów553. Właścicielka mia-sta Izabela Branicka, chcąc na przyszłość zapobiegać tego typu tragicz-nym incydentom, w instrukcji wydanej dla miasta w 1786 r. kładła szcze-gólny nacisk na przestrzeganie przepisów ogniowych, nakazując biskupowi Szyjkowskiemu zaopatrzyć „poświętne” w odpowiedni zapas wody. Każdy zaś mieszczanin miał mieć szczególne baczenie na zagrożenie pożarowe i utrzymywać przy swoim domu ciągle napełnioną stągiew wody554.

Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVIII wieku stacjonowała w Bielsku chorągiew kawalerii narodowej pod dowództwem chorążego Józefa Koca, który „utrzymywał wojsko w karności i kierował nim roztropnie”. Po ośmiu latach chorągiew przeniesiona została 21 paź-dziernika 1784 r. na Ukrainę, a na jej miejsce przybyła na zimowe leże cho-rągiew dywizji ukraińskiej555. W czasie trwania Sejmu Czteroletniego utwo-rzony został w ziemi bielskiej 5 Regiment Fizylierów Konnych i stacjonował tu 10 Regiment Kawalerii Narodowej. W 1792 r., podczas wojny z Moskwą, w porywie patriotyzmu zebrano w ziemi bielskiej 200 tysięcy złotych pol-skich na koszty utworzenia dużego oddziału wojskowego. Po zakończeniu wojny pozostałą sumę 72 tysięcy złotych przekazano jako depozyt na ręce Izabeli Branickiej556. W księgach metrykalnych przewijają się nazwiska oficerów polskich557, pełniących rolę rodziców chrzestnych, a także księży kapelanów wojskowych. Wybuch insurekcji kościuszkowskiej powitali mieszkańcy Bielska i okoliczna szlachta z wielkim entuzjazmem. Niestety, wyznaczony przez naczelnika i awansowany do stopnia generała majora

553 Tamże, s. 50: „Rok 1784. Dnia 30 Aprilis. Ogień w Bielsku; który się na Dubiczach zaczął, wiatrem wniesiony do Bielska, wiele szkody obywatelom uczynił, w tym pożarze Kościół XX Karmelitów y Konwent, y w nim ieden X. Kalixty Karmelita zgorzał, oraz y gumna do Probostwa Bielskiego Farnego należące, w których gumnach nie tylko wszelkim zbożu, którego było dostatkiem, stała się szkoda, ale nawet ołtarze nowe z rozebranego Kościoła złożone y inne sprzęty Kościelne zgorzały”.554 AAB, Akta parafii farnej w Białymstoku, Instrukcja dla miasta Bielska z 1786 r. (niesygnowana).555 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 51: „Rok 1784. Dnia 21 Octobris W. Józef Koc Chorąży Kawaleryi Narodowej, maiąc konsystencyą Lat blisko ośmiu w Bielsku chwalebnie sprawuiąc się y swoich karnie utrzymując y rostropnie, wyszedł z Chorągwią swoią na Ukrainę na Konsystencyą, a po nim tu nastąpiła Chorągiew Dywizyi Ukraińskiey”.556 K. Bauer, Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, Warszawa 1981, s. 91.557 APB I / B / 6, s. 36: „A. D. 1792 G. Andreas Budkiewicz Rotmagister, Josephus Rutkowski Sub Centurio Exer. Regni”; s. 37: „Sac. Andreas Grabowski Capellanus Regiminis”; s. 43: Felicianus Hryniewicki Vexillifer Militiae Regni”; s. 48: „A. D. 1793. Magnificus Martinus Więckowski, Centurio Exercitus Nationalis Regni, Magnificus Suffczyński Generalis Divisionis Minoris Poloniae”; s. 51: „Reverendus Petrus Karolkiewicz, Capell. Exerc. Nationalis”.


193

Andrzej Karwowski dziedzic na Dubiażynie, Putyskach i Zubowie, wycho-wanek warszawskiego Korpusu Kadetów, przyjął początkowo postawę wyczekującą, podczas gdy Michał Starzeński, na Hołowiesku, pod protekto-ratem Izabeli Branickiej sprawnie przeprowadzał rekrutację do sił powstań-czych558. Po przybyciu do Bielska 1 maja 1794 r. dywizji generała artylerii Kazimierza Sapiehy ziemia bielska zgłosiła akces do powstania. Powołana została Komisja Porządkowa. Duchowieństwo wspierało insurekcję, prze-znaczając „na rzecz Ojczyzny w potrzebie” nie tylko datki z własnych fundu-szów, ale także srebra kościelne, wota, korony, a nawet kielichy559. Z ambon odczytywane były uniwersały powstańcze560. Przerwa w prowadzeniu kro-niki parafialnej w latach 1786–1797 nie pozwala dokładniej prześledzić zdarzeń rozgrywających się w bielskiej prepozyturze, a przecież były to lata wybuchu i klęski insurekcji kościuszkowskiej, upadku Rzeczypospolitej, kolejnych rozbiorów Polski. W wyniku trzeciego rozbioru Bielsk Podlaski znalazł się pod zaborem pruskim, jakkolwiek jeszcze w 1795 r. stacjonowały tu wojska rosyjskie561. Prepozyturę bielską dotknęła rekwizycja dóbr kościel-nych: Pulsz, Misiuków, Samułk, a także sum funduszowych i dziesięcin562. Wyznaczona została pensja, minimalna, niewystarczająca na utrzymanie,

558 K. Bauer, Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, s. 166, 173–175.559 APB VII / CE / 1, s. 69: „Późniejsze zaś i pamięci naszej dosięgające zdarzenia, niemniey są świetne, kiedy całe Duchowieństwo w roku 1794, srebro nawet kościelne złożyło na ołtarzu Ojczyzny”.560 K. Bauer, Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, s. 350: „Ziemia Bielska [...] Uniwersał z 12 czerwca, otrzymała Komisja Porządkowa 24 tego miesiąca. Natychmiast rozesłano po parafiach do odczytania z ambon”.561 Ostateczne rozgraniczenie zaborów po trzecim rozbiorze Polski dokonało się bowiem dopiero 2 lipca 1796 r.; por. APB I / B / 6, s. 63: „A. D. 1795, Die 7 Julii, Illustrissimus Mauritius Lassi Generalis Leitnant exercitus Moschovitici”; s. 65: „A. D. 1795, Die 6 Octobris M.P.D Michael Lubowidzki Colonellus Exercitus Rossiae, P.D. Augustinus Rikaczewski Vexillifer in exercitu Rossiae. Die 8 Octobris. Illustrissimus Dominus Andreas pro Generalis exercitus Ruisssiae”; s. 66: „A. D. 1795, Die 10 Novembris, M.P.D. Erasmus Zdziechowski Pro Colonellus exercitus Russiae”; s. 67: „A. D. 1795, Die 28 Novembris [...] G. Joannes Stachów Major exercitus Moschovitici”; s. 68: „A. D. 1796, Die 3 Januarii, Gnosus Josephus Engiell Cohortis Exercitus Rossiae”. Od r. 1796 pojawiają się w księdze chrztów, w charakterze rodziców chrzestnych lub naturalnych, oficerowie pruscy; por. APB I / B / 6, s. 70: „A. D. 1796, Die 4 Martii. F. F. Vilhelm Veisov ex Cohortae Borussorum dictae Fizylierow”; s. 71: „A. D. 1796, Die 4 Aprilis P. M. Dominus Augustinus Eicke in Exercitu Serenissimi Borussorum Regis, Major”.562 Opisuje tę sytuację ks. Jan Chilkiewicz w piśmie z r. 1808 (APB VII / CE / 1, s. 14b): „O zwrócenie funduszu Kościołowi Bielskiemu [...] przez bywszy rząd Pruski odebranego, zwanego: Pulsy, Samułki, Miszuki, z lasami, łąkami, karczmami, austeryą w mieście Bielsku, dziesięciną snopową w Stołwaczu, Użykach, Grabowcu, Hołowiesku”.

194


a cóż dopiero na prowadzenie remontów zabudowań kościelnych. Faktycznie pozbawienie kościoła zaplecza materialnego było pośrednio likwidacją pre-pozytury bielskiej i sprowadzeniem jej do rzędu zwykłej parafii bez mansjo-narzy. Granica zaboru odcięła parafie z tej części diecezji łuckiej od stolicy diecezji i kontaktów z biskupem łuckim. Władze zaborcze nie zgadzały się, by rządca diecezji kierował jej częścią z zagranicy. Zanim więc pod ich naci-skiem Stolica Apostolska utworzyła diecezję wigierską, tymczasowo zarzą-dzał pruską częścią diecezji łuckiej biskup pomocniczy i prepozyt bielski ks. Jan Szyjkowski563. Jego zdrowie było jednak nie najlepsze, skoro jeszcze przed trzecim rozbiorem Polski zwracał się, 26 czerwca 1793 r., do swego ordynariusza o to, by mianował do Bielska pomocnika z prawem następ-stwa na prepozyturze. Wskazywał przy tym na ks. Tomasza Stodarta Haliburtona, sędziego generalnego w kurii diecezji łuckiej564. Do sfinalizo-wania tej ugody nie doszło, najprawdopodobniej z racji sytuacji politycz-nej, w związku z insurekcją kościuszkowską i rozbiorami Polski. Zdrowie biskupa – a zarazem prepozyta bielskiego i proboszcza milejczyckiego – Jana Szyjkowskiego nadszarpnął jeszcze bardziej trzeci rozbiór Polski i prze-życia pod zaborem pruskim. Zmarł na plebanii bielskiej 18 grudnia 1797 r. o godzinie 5.45 rano, zaopatrzony sakramentami świętymi565. Ksiądz

563 APB I / D / 3, s. 52: „A. D. 1797. Illustrissimus Reverendissimus Dominus Joannes Szyikowski Episcopus Synopensis, Administrator Generalis partis Dioecesis Luceoriensis in Dominio SRM Borussorum, Praepositus Bielscensis”.564 ADS D 95, Acta consistorii Janoviensis ab anno 1792 ad annum 1826. Acta R. D. Adami Naruszewicz episcopi Luceoriensis et Breastensis ab anno 1791 ad annum 1807 et Felicis Lewiński episcopi Podlachiensis ab anno 1807 ad annum 1822, s. 58b: „Lunae 26 mensis Junii Anno 1793. Illustrissimus et Reverendissimus Dominus Joannes Szyikowski Epp. Synopensis, Ecclesiae suae Praeposituralis Bielscensis inscripsit Coadiutoriam. Quia ipse ex una sciens et sentiens se serie annorum ultra septuaginta gravatum et viribus attritum, ex altera vero parte considerans Perillustrem Admodum Reverendum Thomam de Stodart Haliburtonem Auditorem et Judicem Generalem Curiae Causarum Dioecesis Luceoriensis et Brestensis vitae et morum probitate praeditum et literarum doctrinaeque scientia pollentem, sperans eundem in regimine Ecclesiae Praeposituralis Bielscensis, sibi adjumento fore praevio S. Regiae Majestatis et Rev. Dom. Adami Stanislai Naruszewicz Episcopi Luceoriensis et Brestensis feliciter moderni, in suum verum legitimumque, indubitatum et irrevocabilem coadjutorem praedictae Ecclesiae Parochialis Bielscensis, per cessum vel decessum, alius quomodolibet vacare contigerit”.565 APB I / D / 3, s. 52: „1797. Bielsk Praepositura. Die 18 X-bris [...] Obdormivit in Domino Illustrissimus et Reverendissimus Dominus Joannes Szyikowski Episcopus Synopensis, Administrator Generalis partis Dioecesis Luceoriensis in Dominio SRM Borussorum, Praepositus Bielscensis et Mieleczycensis hora 5 et tribus qauadrantibus pro 6 ta de mane. Sacramentibus omnibus rite et devote initiatus. Aetatis suae annorum 76, dierumque 59. Tumulatus in novo sepulchro murato in Ecclesia sub altari Crucifixi Domini Nostri Jesu Christi. Requiescat in sancta pace”.


195

prowadzący kronikę parafialną zapisał: „Rok 1797. Dnia 18 grudnia WJW X Jan Szyjkowski Biskup Synopeński, Proboszcz Bielski, Pracownik Wielki w Winnicy Chrystusowey, w wieku lat 76. Zasłużony w Dyecezyi przez odbycie chwalebne różnych Funkcji Duchownego Zwierzchnictwa. Czuły Pasterz Owczarni Chrystusowey w Parafii Bielskiey, w której lat 42 pasł trzodę Chrystusową, w wieku lat 76 spoczął w Panu, y pośpieszył po pewną nadgrodę za pracę swoią do Niebieskiego Gospodarza. Którego zwłoki zło-żone w kościele bielskim w grobie wymurowanym”566. Grobowiec biskupa Jana Szyjkowskiego znajduje się pod ołtarzem Chrystusa Ukrzyżowanego w bielskim kościele.

Po śmierci biskupa Jana Szyjkowskiego parafią bielską administrował dotychczasowy zastępca prepozyta ks. Jan Chryzostom Chilkiewicz. Przybył on do Bielska już w 1788 r. jako subdiakon z seminarium w Janowie. W Bielsku Podlaskim z rąk biskupa i prepozyta Jana Szyjkowskiego otrzy-mał diakonat i święcenia kapłańskie. Tutaj też odprawił Mszę świętą prymi-cyjną w święto Matki Bożej Różańcowej 5 października 1788 r.567. Odtąd pełnił obowiązki mansjonarza i wikariusza568, a od r. 1796 wiceprepozyta bielskiej fary569. Tymczasowa z założenia administracja parafią farną prze-dłużyła się jednak aż do r. 1800. Wynikało to z zamieszania prawnego, jakie powstało po odcięciu granicą pruskiego zaboru części diecezji łuckiej od sto-licy biskupiej w Łucku i od rezydencji biskupa w Janowie Podlaskim. Władze pruskie nie zgadzały się na to, by rządy sprawował biskup mieszkający za granicą. Kierowanie parafią stało się niezwykle trudne, bo nastąpiła konfi-skata dóbr kościelnych, a pensja ledwie wystarczała na skromne utrzymanie dwóch księży. Zabrakło środków na konieczne remonty świątyni i budynków parafialnych, klasztor karmelicki został skasowany, a budynki poklasztorne zajęte przez Prusaków. O tym wszystkim pisał ksiądz Chilkiewicz do władz

566 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 52.567 Tamże, s. 48: „Annus Domini 1788. Julius. Dnia 13 XD. Jan Chryzostom Chilkiewicz przybył do Bielska klerykiem, subdiakonem w Raśnej, Diakonem i Prezbiterem od J. W. Imć X. Jana Szyikowskiego Biskupa Synopeńskiego, Proboszcza Bielskiego, w Bielsku. A 5 Października tegoż roku miał Mszę Św., w Bielsku także, w którey był Różańcowej N. M. Panny dzień uroczysty”.568 ADS D 91, Acta consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Felicis Pauli Turski episcopi Luceoriensis et Brestensis ab anno 1782 ad annum 1790, s. 117b: „1788. Provisio Joannis Chilkiewicz Seminaristae Janoviensis ad mansionariatum Ecclesiae Praeposituralis Bielscensis”.569 APB I / B / 6, s. 69: „1796 Die 8 Februarii Ego Joannes Chilkiewicz Vicepraepositus Ecclesiae Bielscensis”.

196


carskiej Rosji po traktacie tylżyckim570, z nadzieją, że może drugi zaborca tamte krzywdy wynagrodzi. Niestety, i te nadzieje okazały się płonne571. Trudnymi do wyjaśnienia były odnotowane w księgach chrztów przypadki udzielania uroczyście w kościele, przez ks. Chilkiewicza i innych, współ-pracujących z nim kapłanów, sakramentu chrztu świętego dzieciom, któ-rych rodzice (oficerowie pruscy), a także i chrzestni byli luteranami i pozo-stawali nimi, pragnęli też potomstwo wychować w swojej wierze. Być może nie było wtedy dostępnego pastora protestanckiego, albo też księża nie byli przygotowani do spotkania z wyznawcami protestantyzmu i do postępowa-nia w nowych zupełnie okolicznościach572.

570 APB VII / CE / 1, s. 9: „Stosownie do reskryptu kameralnego z dnia 23 Novembris w Białymstoku wydanego, ma bydz publikowane Duchowieństwu Dominium co następuje: Gdy podług pokoju w Tylży zawartego, część Prowincyi Nowowschodnich Prus, a między innymi i Cyrkuł Bielski, pod panowanie Jego Imperatorskiey Mości Samowładcy wszech Rossyi Pana naszego Miłościwego podpada, zaczym Jego Imperatorska Mość do zabrania w Possessyą, i uregulowania tymczasowey Administracyi tey Prowincyi, nominować raczyła Jaśnie Wielmożnego aktualnego Swego taynego Konsystorza Senatora i Kawalera Ignacego Theilsa, który w tym interesie już przybył do Białegostoku”.571 W liście do I. Theilsa ks. J. Chilkiewicz pisał: „Podpisany niesie naypokomieyszą prośbę do J. W. Pana [...] o zwrócenie funduszu kościołowi Bielskiemu Parafialnemu, potwierdzonego od Alexandra Jagiełły Króla niegdyś Polskiego a przez bywszy rząd Pruski odebranego, zwanego: Pulsy, Samułki, Miszuki, z lasami łąkami, karczmami, austeryą w Mieście Bielsku, dziesięciną snopową w Stołowaczu, Użykach, Grabowcu, Hołowiesku” – tamże.572 APB I / B / 6, s. 70: „Bielsk 1796. 4 Martii. Ego Antonius Bieniecki VEB baptisavi infantem nominis binae: Annam Barbaram ad vota Parentum, hodie natum, filiam FF. Vilhelmi Veisow et Mariannae de Cohortis Borussorum dictae Fizyliery, acatolicorum, conjugum legitimorum. Levantes e Sacro Fonte J. Hobureck cum Anna Hermanina. Ass. Szycybork cum Anna Lewicka Dexeja”; s. 71: „A. D. 1796 24 Aprilis, Bielsk. Rev Adalbertus Kostro baptisavit infantem nomine Mariannam filiam FF. Joannis et Marianna Śkrockich CC. LL. Acatholicorum. Lev. A Sacro Fonte: Joannes Traus, milite et Regina Volfówna”; s. 79: „Bielsk A. D. 1796. Die 6 Decembris. Ego Thomas Tworkowski Ord. Praedicatorum VEB baptisavi infantem nomine Henricum filium Henrici et Dorotheae Goborkow, acatholicorum, C. L. Levantes e Sacro Fronte: H. Carolus Kinast, H. Ludovica Witecki. Ass. Ernestus Bartke et Ludovica Gonzarowska”; s. 90: „Bielsk. 1797. Die 21 Novembris. Ego Joannes Chilkiewicz Vicepraepositus EPB, baptisavi infantem 12 huius natum, nomine Ferdinandum, filium MM GG DD Gottfried et Carolina de Butler Essenow CC. LL., Evangelicorum, subcenturionum in Exercitu R. B. Levantes e Sacro Fonte: MGD Augusto Eicke Majore in Exercitu S. R. B. cum Ludovica Oyiego Luas. Assistentibus (NB. de sola aqua domi) Gregorio Wedl, Friderico Terke, subcenturionibus, et Augusto Hendrich Reyss, capitaneo in eodem exercitu S.R. Borussorum”; s. 103: „Bielsk 1798. Die 26 septembris, natum 24 huius, 10 hora vespere, Ego Joannes Chilkiewicz Vicepraepositus EPB baptisavi infantem nominibus: Joannem Fridericum Ferdinandum filium Michaelis et Elisabeth Frysztofow, Lentnerow CC LL, acatholicorum. Levantes: Joannes Gąszorowski cum Anna Szynkleryna. Assistentes: Michaele Kirchner. Omnes ex Leyb. Comp.”


197

We wrześniu 1799 r. biskup płocki Onufry Kajetan Szembek miano-wał proboszczem bielskim ks. Ignacego Otockiego, który w latach 1790–1793 był wikariuszem w bielskiej farze, jednakże formalny „patent” króla pruskiego na to probostwo otrzymał on dopiero 2 stycznia 1800 r.573. Nie udało się niestety wyjaśnić przyczyny, z powodu której po sześciu latach został zawieszony w obowiązkach proboszcza i przeniesiony w 1806 r. z Bielska. Zapewne czymś się naraził władzom pruskim. Wzmianka o tym fakcie jest w kronice parafialnej bardzo enigmatyczna574. Podczas peł-nienia przezeń funkcji proboszcza fary bielskiej na polecenie władz pru-skich nowy parafialny cmentarz grzebalny usytuowany został poza mia-stem na placu zwanym „na Lipie”575 przy drodze wiodącej do Bociek. Poprzednio grzebano zmarłych na przykościelnym cmentarzu576. Co pewien czas przenoszono kości najdawniej zmarłych, do murowanego grobowca, zwanego „ossarium”. Od r. 1803 definitywnie zakazano grzebania zmar-łych przy kościele bielskim, a nakazano dokonywanie pochówków tylko na „Polnym Cmentarzu”577.

Ks. Jan Chryzostom Chilkiewicz ponownie, tym razem od 22 lutego 1806 r., objął tymczasowo administrację parafii farnej w Bielsku Podlaskim578. Ten „tymczasowy” status trwał siedem lat, aż do r. 1813. Pełnoprawnym

573 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 52: „Rok 1800. Dnia 2 Stycznia WJMX Ignacy Otocki na toż Probostwo Bielskie za Patentem Króla IMJ Pruskiego Wilhelma III, przez Xięcia Jegomości Szembeka Biskupa Płockiego instituowany został”.574 Tamże: „1806. Dnia 22 Lutego. Po zawieszeniu X. Jana Otockiego wziął administracyą Kościoła, Probostwa, X. Jan Chilkiewicz podproboszcz tegoż kościoła, jako mu przysięgły w Janowie przed wyświęceniem 1788”.575 Łyki i Kołtuny. Pamiętnik mieszczanina podlaskiego, s. 71: „Sędzia Hryniewicki umarł prawie nagle, z wielkim trzaskiem pochowali go na Lipie (tak się zowie cmentarz)”.576 Z dokładnych zapisów aktów zgonów wynika, że do 1802 r. grzebano parafian wokół kościoła; por. APB I / D / 3, s. 48: „A. D. 1802 [...] Sepultus penes Ecclesiam Bielscensem”.577 Tamże, s. 50: „Sepultus in coemeterio Campestri”.578 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 52. Ks. Jan Chilkiewicz Łudził się początkowo, że uda mu się odzyskać beneficjum kościelne, sumy lokowane i prawo do dziesięcin. Nadzieje te okazały się płonne.

198


proboszczem bielskim został 24 października 1813 r.579 i był nim do śmierci – do 14 czerwca 1816 r.580.

Na lata administrowania i proboszczowania ks. Jana Chilkiewicza w parafii bielskiej przypadły wielkie wydarzenia polityczne, zmieniające zupełnie sytuację mieszkańców Bielska i okolic. Zmieniła się też pozycja Kościoła katolickiego w tej części Podlasia. Wydarzenia te budziły w ser-cach bielszczan wielkie nadzieje i głębokie rozczarowania. Kiedy woj-ska francuskie, czterotysięczny regiment generała Claparède, wkraczały 6 lipca 1807 r. do Bielska i stacjonowały tu około trzech tygodni, entuzjazm sięgał zenitu581. Wydawało się, że Polska odzyska już wkrótce wolność. Traktat zawarty między zaborcami w Tylży przekreślił te nadzieje. Okręg Białostocki wraz z Bielskiem został wcielony do Cesarstwa Rosyjskiego. Radość z odejścia Prusaków zamieniła się w udrękę nowej, rosyjskiej niewoli. Jeszcze bardziej zmieniła się sytuacja Kościoła katolickiego na tym terenie. Jakkolwiek Prusy pozbawiły Kościół majątku, to jednak nie ingerowały tak głęboko w wolność pełnienia misji duszpasterskiej, nie prześladowały też

579 Tamże, s. 56: „Die 8 Junii (Post Concursum publicum Białostocyi 1813 anno sub 18 Octobris) sum Instalatus in Praeposituram, Białostocyi 24 huius. Inroductus Bielscii, Dei Singularis Gratia, Ego Joannes Chrisostomus Chilkiewicz”. Sytuacja, w jakiej znajdował się Bielsk i katolicka ludność miasta w okresie duszpasterzowania ks. J. Chilkiewicza, bardzo obrazowo została przedstawiona w pamiętniku mieszczanina podlaskiego (por. Łyki i Kołtuny. Pamiętnik mieszczanina podlaskiego, s. 38–45 i in.). Ze względu jednak na nie wygasłe jeszcze ciągle spory, czy jest to autentyk, czy apokryf, czy autorem jest Roch Sikorski, czy Roch Jacek Kaczanowski, nie cytuję tego pamiętnika, choć wbrew opiniom Andrzeja Cieńskiego (Pamiętnikarstwo Polskie XVIII wieku, Wrocław 1981, s. 74–75), a także popierającemu opinię A. Cieńskiego profesorowi J. Tazbirowi („Kto był autorem Łyków i Kołtunów”?, s. 27–40), uważam, że udało mi się nie tylko odnaleźć prawdziwego autora i rękopis pamiętnika, ale także potwierdzić na podstawie dobrze zachowanych archiwaliów parafii farnej w Bielsku Podlaskim szereg szczegółów zawartych w pamiętniku. Tok poszukiwań i ich rezultaty przedstawiłem w artykule: Autor pamiętnika mieszczanina bielskiego „Łyki i Kołtuny”, s. 275–291, jak również w korespondencji z prof. J. Tazbirem przechowywanej w ADD. Zdumiewa mnie apodyktyczność sądów A. Cieńskiego ferowanych bez zapoznania się z zasobami archiwalnymi w Drohiczynie i bez dotarcia do przechowywanego w Archiwum Państwowym w Łodzi rękopisu. W świetle moich źródłowych poszukiwań autorem pamiętnika jest Roch Jacek Kaczanowski. Treść pamiętnika weryfikuje też Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822 (BNUW F 4–19262).580 APB I / D / 5, Księga zgodnów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1810–1823, s. 82b (nr 65/1816): „Bielsk. Millesimo Octingentesimo Sexto Decimo, die 14 Julij, hodie pie obiit P.A.R. Dominus Praepositus Bielscensis Joannes Chilkiewicz, Decima quinta sepultus est per me Nicolaum Andruszkiewicz VPB in Coemeterio Communi Bielscensi – annorum aetate 59, ex hydrope”.581 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 53: „1807. Dnia 6 lipca przybyli Francuzi pod Generałem Klarede z całym regimentem do 4000 blisko i bawili do 3 tygodni”.


199

unitów. Zaborcy rosyjscy potraktowali Kościół katolicki jako obcy, wrogi, podtrzymujący na ziemiach zabranych ducha polskości, jako główną prze-szkodę w rusyfikacji zamieszkałej tu ludności. Ostrze nienawiści zwróciło się nieco później przeciwko unitom, aż po całkowitą kasatę Unii. Trzeba było też już po raz kolejny zmienić diecezjalną przynależność kościelną, tym razem przez włączenie do archidiecezji mohylewskiej582. Arcybiskup Stanisław Siestrzeńcewicz powołał w ramach archidiecezji mohylewskiej archidiakonat białostocki, a pierwszym archidiakonem mianował pismem z 21 listopada 1808 r. ks. Ignacego Rakowskiego, dziekana białostockiego, proboszcza w Juchnowcu i Turośni. Archidiakon otrzymał wiele uprawnień, pozwalających mu zarządzać w imieniu metropolity tą częścią diecezji oraz decydować o obsadzie duchownych na poszczególnych parafiach w ramach archidiakonatu583. W bielskiej kronice parafialnej odbijają się nadzieje i ocze-kiwania, skłaniające ludzi do upatrywania w dziwnych zjawiskach przyrody znaków zapowiadających niezwykłe wydarzenia. I tak ks. Jan Chilkiewicz notuje: „1811 Rok. Dnia 26 Lipca ukazała się nadzwyczajna gwiazda, czyli kometa na północ i chodziła ku wschodowi zimowemu, z ogonem jak wie-cha długa, czyli promieniami, na 150 mil rozciągającemi się podług Gazety Warszawskiey i coraz posuwała się w górę, to iest niby nad nami, czyli przeciw nas, pomiędzy letnio zimowym zachodem, i znika na północ, i coraz prętszy ma zachód. Z początku przed wschodem słońca gasła, a teraz przed północą, to iest gdy piszę iest Łacińskiego Kalendarza 25, a Ruskiego 13 Listopada. Podług Gazety Ruskiey Petersburskiey, miała się ta kometa ukazać w Maju około Paryża, w Czerwcu około Berlina, a 7 Sierpnia, podług Kalendarza Łacińskiego, 26 zaś podług Ruskiego, miesiąca Lipca na naszym jak wyżey Horyzoncie. W Styczniu zaś roku 1812 ma się ukazywać na Sybirze Rok bieżący był nadzwyczajnie suchy, jak ludzie nie pamiętają tak dalece, iż rzeki niektóre z wszystkim powysychały, jak na przykład w Dzięciołowie, w Użykach tak znacznie, że spać można było na piasku w samym kory-cie i kropli wody nie stało, studnie powysychały. Łąki, zboża powypalało. Gdyby z dawnych lat ludzie zasobów nie mieli, głód pewny byłby”584. I zaraz potem następny zapis: „1812 Dnia 2 Lipca, uyrzeliśmy Zmartwychwstającą

582 Tamże, s. 20–24, 26–28.583 Tamże, s. 32–34.584 Tamże, s. 54.

200


Ojczyznę Naszą, za przybyciem w małey liczbie Sasów do Bielska. Polskie zaś Woysko, jak widziało się ostatni raz około 13 Października Roku 1794 cofa-jące się z Bielska na pogrzeb do Pragi z zabuyczey ręki okrutnego Tamerlana Suworowa, rezuna Moskiewskiego. Dopiero dnia 8 Sierpnia uyrzałem Nayukochańsze Woysko nasze Polskie 7 Pułku Ułanów z proporcami troy-kolorowemi, o wpół 12 ranney przybyło do Bielska. Niech żyje Polska!”585 Ten zapis kronikarski, napisany niezbyt literackim językiem, ma w sobie taki ładunek uczuć, wzruszeń i radości ze spełnienia marzeń, że nawet czy-tającym do oczu cisną się łzy. Komisja Rządu Tymczasowego w Wielkim Księstwie Litewskim wydała szereg zarządzeń, między innymi proklamację z 17 września 1812 r. w Wilnie skierowaną do polskiego duchowieństwa katolickiego, podpisaną przez hrabiego de Hogendorp, Prezydenta, Józefa hrabiego Sierakowskiego, Franciszka Jelskiego, Józefa Kossakowskiego, Aleksandra Potockiego i generalnego sekretarza Jana Śniadeckiego586. Piszą w niej między innymi: „Z chlubą można to wspomnieć, iż w żad-nym kraju Duchowieństwo nie okazało nigdy tyle dowodów patriotyzmu, prawdziwego przywiązania i poświęcenia dla Ojczyzny, ile zawsze okazy-wało Duchowieństwo w Polszcze. Z pomiędzy bardzo wielu przykładów, dosyć iest tylko wspomnieć panowanie Jana Kazimierza, kiedy Duchowni, a mianowicie Litewscy, wszystkie swe skarby na ratunek Oyczyzny chętnie ofiarowali. Późniejsze zaś i pamięci naszey dosięgające zdarzenia, niemniey są świetne, kiedy całe Duchowieństwo, w r. 1794 srebro, nawet kościelne, złożyło na Ołtarzu Oyczyzny, a szanowni Biskupi, zasiadając w Seymie Konstytucyjnym, wieczną swey gorliwości zostawili pamiątkę, przykłada-jąc się sami, po większej części, do tych ustaw, przez które pomoc ze strony Duchowieństwa, dla zasilenia skarbu i dla pomnożenia siły narodowey była zapewniona”587.

Klęska Napoleona pod Moskwą i represje carskie w stosunku do Polaków były tym boleśniejsze, że szczęście było już tak bliskie. Straszny był powrót pod ucisk carskiej Rosji, przywrócenie kalendarza juliańskiego i coraz ostrzej-sze prawa ograniczające działalność Kościoła, zmierzające też krok po kroku do likwidacji Unii.

585 Tamże, s. 55.586 Tamże, s. 69–70.587 Tamże, s. 69.


201

Ks. Jan Chilkiewicz doczekał się w 1813 r. tytułu proboszcza biel-skiego, ale wyżej wspomniane przeżycia złamały jego siły i zdrowie. Po długiej chorobie zmarł na plebanii w Bielsku 14 lipca 1816 r., w wieku 59 lat. Bezpośrednią przyczyną śmierci była puchlina wodna588. Jeszcze w trakcie choroby ks. J. Chilkiewicza obowiązki duszpasterskie w parafii spadły na ks. Mikołaja Andruszkiewicza, dominikanina z Grodna, który 15 maja 1815 r. przybył na wikariat do Bielska. Wspomagali go niekiedy ojcowie reformaci z Bociek. Po śmierci proboszcza do czasu mianowania nowego, administrował, zresztą niezbyt gorliwie, osieroconą parafią. W nie-dziele sprawowana była tylko jedna Msza święta, zaniedbana została kate-chizacja, nie były głoszone kazania589.

Ten stan rzeczy zaniepokoił dziekana. Zawiadomiony o tym arcybi-skup Stanisław Siestrzeńcewicz, metropolita mohylewski, zlecił admini-strację parafii bielskiej, archidiakonowi białostockiemu ks. Kazimierzowi Kubeszowskiemu, superiorowi domu księży misjonarzy i proboszczowi w Białymstoku, którego kanonicznie wprowadził na parafię farną 27 sierp-nia 1816 r. dziekan bielski i proboszcz boćkowski ks. Stanisław Górski590. Ks. Kazimierz Kubeszowski, archidiakon białostocki, kanonik kijowski, doktor teologii i obojga praw, proboszcz parafii bielskiej, urodził się w Kętach pod Krakowem 4 marca 1765 r. Do szkoły średniej uczęszczał w Krakowie w latach 1775–1779. Do Zgromadzenia Misji wstąpił na Stradomiu w Krakowie 10 października 1779 r. Po ukończeniu studiów filozoficz-

588 APB I / D / 5, s. 59 (nr 65/1816).589 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 57: „1815 rok. Dnia 12 Maja X. Mikołaj Andruszkiewicz Dominikanin z Grodna przybył do Bielska i pracę przy kościele [...] administraretur vero P. Nicolaus Andruszkiewicz ex Ordine Praedicatorum, applicatus Vicarius huius Ecclesiae, abiecta cura Parochiae, totum se dedisset, sollicitudinibus et curis ut posset obtineri Praeposituram Bielscensem, res spirituales pariter et temporales in miserrimo et deplorabili per aliquod tempus existerant statu Dominicis et Festivis Diebus unica lecta peracta Missa, hora octava Ecclesia claudebatur, nulla concio aut cathechesis, nulla parochialis consueta et usitata amplius celebratur Devotio. Cura pro tunc animarum, quin etiam Materialium et Temporalium hujus Ecclesiae rerum, miserum in modum neglecta fuerat”.590 Tamże: „Respexit Deus humilitatem huius Ecclesiae, tetigitque Cor Illustrissimi ac Reverendissimi Ecclesiarum Romano Catholicarum in Russia Unici Metropolitani Archiepiscopi Mohyloviensis Archi Pastoris Nostri Vigilantissimi, Stanislai Siestrzeńcewicz Bohusz multorum Ordinum Equitis, qui motu proprio hanc Ecclesiam Perillustri Reverendissimo Casimiro Kubeszowski Praelato Archidiacono Bialostocensi, Sanctae Theologiae ac Utr. Juris Doctori, Canonico Kijoviensi, Superiori Domus Congregationis Missionis ac Praeposito Bialostocensi, commendatum esse voluit, uti quidem de facto per Instrumentum propria manu subscriptum ac Sigillo Majori communitum, commendavit”.

202


nych i teologicznych w 1784 r. został nauczycielem wymowy i „obrządków kościelnych” w seminarium na Stradomiu. Święcenia kapłańskie otrzymał 22 maja 1788 r. z rąk biskupa Józefa Olechowskiego, sufragana krakow-skiego. Obowiązki wykładowcy pełnił w seminarium do 1791 r. Potem był profesorem teologii dogmatycznej i moralnej oraz historii Kościoła w seminarium w Łowiczu. Równocześnie pełnił funkcję egzaminatora die-cezjalnego. Od 1799 r. był rektorem wyższego seminarium duchownego w Poznaniu i profesorem teologii dogmatycznej i moralnej. Był także człon-kiem Konsystorza. W 1805 r. został rektorem diecezjalnego seminarium duchownego przy kościele Świętego Krzyża w Warszawie. Również i tam wykładał teologię dogmatyczną i moralną. Pełnił też funkcję spowiednika sióstr wizytek. Superiorem domu księży misjonarzy w Białymstoku mia-nowany został w r. 1806. Metropolita mohylewski arcybiskup Stanisław Siestrzeńcewicz powierzył mu stanowisko archidiakona białostockiego w 1814 r. Godność kanonika kijowskiego otrzymał w 1815 r. W tymże roku uzyskał na Akademii Połockiej doktoraty z teologii i z obojga praw. W latach 1816–1820 był administratorem parafii farnej w Bielsku Podlaskim. Potem był proboszczem w Surażu (1820–1823), a następnie w Brańsku od 1823 r. Kanonik archikatedry mohylewskiej, kawaler orderu św. Anny II klasy zmarł w Brańsku 11 stycznia 1833 r. w wieku 68 lat. Został pochowany 16 stycznia w kaplicy św. Rocha w Białymstoku591.

Kiedy w niedzielę 27 sierpnia 1816 r. podczas uroczystej Mszy świę-tej w kościele farnym ks. dziekan Stanisław Górski kanonicznie wprowa-dzał ks. K. Kubeszowskiego na stanowisko proboszcza bielskiego, było to dla Bielska bardzo ważne wydarzenie. W osobie proboszcza, a równo-cześnie archidiakona białostockiego, znalazł tu swoją siedzibę zarząd części archidiecezji mohylewskiej (archidiakonatu białostockiego). Duszpasterska praca ks. K. Kubeszowskiego w parafii bielskiej, wydatnie wspierana przez sprowadzonego do pomocy ks. Andrzeja Cykanowskiego z siemia-tyckiego domu księży misjonarzy, nie tylko przywracała bogaty porządek

591 APBr III / 1 / 12, Inwentarz kościoła parafialnego w Brańsku z 1829 r., s. 9, Kapłani; APBr III / 1 / 13, Inwentarz kościoła parafialnego w Brańsku z 1833 r., s. 7; por. E. Borowski, Dzieje Parafii Rzymskokatolickiej w Brańsku, Brańsk 1995, s. 38. Biogramy Kubeszowskiego zob.: J. Trynkowski, Nauczyciele gimnazjum białostockiego, w: Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. 5, red. H. Majecki, Białystok 2001, s. 72; A. Szot, Kazimierz Kubeszowski (1756–1833), w: Słownik biograficzny białostocko-łomżyńsko-suwalski, t. 2, Białystok 2003, s. 73–74.


203

nabożeństw kościelnych, regularne katechezy, kazania, dyżury w konfesjo-nałach i godne sprawowanie sakramentów świętych, lecz także kładła nacisk na przestrzeganie zasad moralnych zawartych w Bożych przykazaniach, tak w życiu indywidualnym, jak społecznym592. W dziedzinie spraw material-nych na ks. K. Kubeszowskiego spadł obowiązek zapłacenia, i to w ciągu dwóch miesięcy, całej należnej sumy za nowe organy zamówione przez poprzednika w Warszawie, ale przywiezione i zainstalowane w kościele bielskim już podczas kadencji nowego proboszcza. W rzeczywistości więc to on był ich fundatorem593. Drugą poważną inwestycją było podjęcie prac nad ogrodzeniem kamiennym przykościelnego cmentarza. Stało się to moż-liwe dzięki ofiarności Karola Michalskiego, który przeznaczył na ten cel dziewięć tysięcy florenów polskich594. Podczas wykopów pod fundamenty muru natrafiono na liczne kości zmarłych, grzebanych dawniej dookoła kościoła. Archidiakon zarządził uroczyste modły za zmarłych i zadbał o ich godne pochowanie podczas zebrania dekanalnego wszystkich księży 17 lipca 1817 r. Tłum wiernych wypełnił bielską świątynię. Nabożeństwo żałobne celebrował ks. K. Kubeszowski, a kazanie wygłosił wiceproboszcz bielski ks. Aleksander Borzym595. Prace nad wykopem i zakładaniem fundamentu

592 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 57: „Toties nominatus Praelatus Archidiaconus Białostocensis capta tali modo Possessione Bielscensis Ecclesiae, pro zelo suo, omnem curam sollicitudinem suam eo imprimis convertit, ut Devotio Parochialis, ex integro ferme neglec-ta, restitueretur; utque ab hinc statutis horis, exacte ac regulariter celebraretur. Sacramenta prompte Parochianis huius Ecclesiae administrarentur. Verbum Dei condigne praedicetur, uno verbo ut omnes obligationes boni Pastoris adimplerentur. Ut vero id efficeret, in partem Pastoralis solicitudinis adscivit JW ARJD Andream Cykanowski Sacerdotem Congregationis Missionis, Virum emeritum, zelosum ac laboriosum”; por. E. Borowski, Działalność Zgromadzenia Misji w Siemiatyczach, s. 176, 184, 209.593 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 58: „Tum vero quoad temporalia Religiosus Nicolaus Andruszkiewicz procuravit ut novum omnino Organum (quod sumptibus totius Parochiae solvi debuerat) conficeretur; quod et factum est: illudque statim post Installationem Perill. Archidiaconi ad Praeposituram Bielscensem, Varsovia conductum est. Cum vero sumptus deficerent, idem Archidiaconus, per duos ultra menses confectores dicti Organi alere debuit, illudque ferme ex integro solvit. Hincque uti Fundator dictorum Organorum considerari meretur et debet”.594 Tamże: „Annus Xti. 1817 In mense Januario M. D. Carolus Michalski obtulit novem millia Florenorum Polonicalium, eo fine ut Coemeterium Praeposituralem simulque Parochialem ambiens Ecclesiam, muro ingeretur, quam Summam ad manus Praepositi loci, in parata pecunia enumeravit”.595 Tamże, s. 59: „Quia vero dum foderentur Fundamenta huius muri, multa ossa Christi Fidelium eruta sunt, Perillustris Reveredissimus Archidiaconus novus Praepositus Loci, Solemnem Sepulturam eorundem fieri curavit, simulque Exequias pro Omnibus Antecessoribus suis. Haec Solemnis Sepultura Ossium, una cum Congregatione Decanali peracta est Die 17 Mensis Julii, in praesentia Parochiae tam de Nobilitate quam de Civitatensisbus, Fidelisque Populi sat numerosi, replente Ecclesiam, ad quam

204


pod mur przyszłego ogrodzenia wykonywane były aż do zimy. Budowa murowanego ogrodzenia cmentarza przykościelnego trwała jeszcze w latach 1818 i 1819596. Ks. Kazimierz dbał o szaty i naczynia liturgiczne. Złotnik z Grodna Antoni Poluta ze złomu srebrnego wykonał dla kościoła bielskiego dwa piękne kielichy597. Proboszcz troszczył się o stan budynków nie tylko plebanialnych, ale i tych „dla czeladzi”598. U schyłku 1820 r. ks. Kazimierz Kubeszowski, archidiakon białostocki, przeniesiony został na probostwo do Suraża ze względu na bliskość Białegostoku. Parafianie bielscy z żalem żegnali swego utytułowanego i gorliwego proboszcza.

Następcą księdza Kazimierza Kubeszowskiego na probostwie bielskim został ks. Aleksander Borzym, mianowany 8 lutego 1821 r., a wpro-wadzony kanonicznie na to stanowisko 15 lutego tegoż roku przez dzie-kana bielskiego księdza Stanisława Górskiego, proboszcza z Bociek599. Ks. Aleksander Borzym, syn Celestyna i Marianny z domu Moczulskiej, urodził się 26 marca 1784 r. w rodzinie szlacheckiej w Perlejewie600. Po ukończeniu pijarskiej szkoły podwydziałowej w Drohiczynie wstąpił do seminarium duchownego w Janowie Podlaskim. Tutaj wypatrzył go ks. Kazimierz Kubeszowski, zgłosił gotowość pokrywania kosztów jego kształcenia, a po ukończeniu przez alumna studiów teologicznych zapropo-nował mu wikariat przy farze bielskiej jako tytułu kanoniczny do święceń

ex omnius ferme Decanatibus Clerus Noster libenter confluxit. Aderant huic Devotioni viginti duo Sacerdotes. Celebravit post peractum et decantatum Officium trium Nocturnorum P. Reverendissimus Archidiaconus. Concionem Funebrem habuit ARD Alexander Borzym Vice Praepositus Bielscensis ad ipsum vero Tumulum brevem Exhortationem habuit ipsemet Celebrans”.596 Tamże, s. 60.597 Tamże: „Przerobione są w Grodnie przez złotnika Antoniego Polutę”.598 Tamże: „Oficynę starą, w którey się czeladź mieści w większey połowie pokryto deskami czyli tarcicami”; „Rok Xa Pana 1820. W tym Roku zaraz z początkiem wiosny dano nowy parkan z tarcic w słupy”.599 Tamże, s. 60–61: „Na Bielską Plebanię Instytuowany iest Kanonicznie WJX Aleksander Borzym dotychczasowy Deputat i Podproboszczy Bielski Dnia 8 go Lutego”; „Ja Xiądz Aleksander Borzym przebywszy podproboszczem bielskim lat cztery, dnia 15 Lutego Roku 1821 [...] byłem instalowany i w possesyą wprowadzony przez WJX Górskiego Dziekana Bielskiego Proboszcza Boćkowskiego w przytomności WW JJ Xięży: Baltazara Zawadzkiego, Woyciecha Bagińskiego, Andrzeja Cykanowskiego, Józefa Szackiego oraz wszystkich Urzędników Cywilnych i zgromadzonego na Nabożeństwie Ludu”.600 APP I / B / 5, Księga chrztów parafii Perlejewo z lat 1776–1797, s. 87 (nr 30/1784): „Pierleiewo. Anno ut supra [1784], die 26 Martii. Ego Jacobus Zaręba P. E. P. baptisavi infantem nominibus Josephum Alexandrum filium NN Celestini et Mariannae de Moczulskie Borzymow C. L. Levantes Nob. Carolus Leszczyński et Anna Parczewska”.


205

prezbiteratu. Uzyskał na to zgodę biskupa lubelskiego, Wojciecha Leszczyc- -Skarszewskiego. Wyświęcony przez tegoż biskupa w 1817 r. już w marcu objął swoje stanowisko601. Na posłudze duszpasterskiej w Bielsku Podlaskim spędził całe swoje kapłańskie życie. Przez cztery lata był wiceproboszczem, a w 1821 r. został mianowany, z poparciem archidiakona białostockiego, pro-boszczem fary bielskiej i deputatem do spraw duchownych w dekanacie biel-skim602. W pracy duszpasterskiej był niezwykle kontaktowy i powszechnie lubiany. Zachował się wiersz603 napisany przez jakiegoś miejscowego „poetę” na dzień imienin księdza proboszcza Aleksandra Borzyma:

„Nie modnych ludzi obrazem życzę, abym spijał razem za zdrowie Jego kielichy dowód przyjaźni to lichyBez szumu łyków i wrzawy Niech Ci Wszechmocny łaskawyNa wsparcie sierot zdrowia udzieliPo stracie twojej kogożby mieli?Płakaliby rzędem i kuzyn i bliskia parafianin wielki czy niskiuczułby wówczas jak byłeś słodki

601 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 58: „Annus 1817. Eodem Mense [Januarii] Venerabilis Alexander et Josephus Szacki, Alumni Janoviensis Seminarii in Dioecesi pro tunc Lublinensi constituti, finitis ibidem Theologicis Studiis, de expressa licentia et consensu Illustrissimi ac Reverendissimi Loci Ordinarii Lublinensis Adalberti Leszczyc Skarszewski, multorum Ordinum Equitis, partem sollicitudinis Pastoralis acciti, juxta tenorem et obloquentiam Erectionis huius Ecclesiae, ad subministrandum illis Titulum Canonicum ut ordinarii possint ad ordinem Presbyteratus. Instituti sunt ad Mansionariatum Bielscensem cum adnexo eidem Vicariatu. Qui Ordinati ad Presbyteratum, Diebus Marii Functiones Parochiales penes Praeposituram, simulque Parochialem Bielscensem Ecclesiam peragere ac obire coeperunt”.602 Tamże, s. 60: „Rok Xsa Pana 1820. Po przeniesieniu się moim na Plebanię Surazką, ile bliższą Białegostoku, na Bielską Plebanię Instytuowany iest Kanonicznie WJX. Alexander Borzym dotychczasowy Deputat i Podproboszczy Bielski Dnia 8 go Lutego; któremu w zarządzaniu tą Parafią i Plebanią, niech Bóg nayobfitszego udziela Błogosławieństwa”; s. 61: „Ja Xiądz Alexander Borzym, przebywszy podproboszczem Bielskim cztery lata, dnia 15 Lutego bieżącego roku [1821], za rozkazem J W. Metropolity Siestrzeńcewicza, i przychileniem się zawsze dobrze i wspaniale życzącego JW. X. Archidyakona Obwodu Białostockiego Kubeszowskiego, byłem instalowany i w possesyą wprowadzony przez WJX. Górskiego Dziekana Bielskiego, Proboszcza Boćkowskiego, w przytomności WWJJ Xięży: Baltazara Zawadzkiego, Wojciecha Bagińskiego, Andrzeja Cykanowskiego, Józefa Szackiego, oraz wszystkich Urzędników Cywilnych, ze Wszelkich Subseliow i zgromadzonego na Nabożeństwo Ludu”.603 APB IV / Ps / 1, Wiersz na imieniny ks. Aleksandra Borzyma.

206


Ocal Cię Boże od Charona łodki.Wszak Elizejskich pól nigdy nie straciszBo jakże, kiedy za zło dobrem płaciszNiech Ci się stanie jak życzysz drugiemuA tak odpowiedz przeznaczeniu swemu”.

Autor wiersza musiał już wiedzieć o drążącej płuca księdza Aleksandra gruźlicy, skoro modli się do Boga o zdrowie dla solenizanta. Widział też, jak ksiądz Borzym duszpasterzuje: „opiekun sierot”, uosobienie łagod-ności i dobroci, przyjaciel parafian „wielkich i niskich”, ten, który nawet „za złe dobrem płaci”. Z postępującej szybko choroby musiał sobie zdawać sprawę również i ks. Aleksander, który w poczuciu uciekającego czasu chciał zrobić dla swej parafii jak najwięcej dobrego. Mimo restrykcji prawnych sto-sowanych przez carat utrzymywał dobre kontakty z duchownymi unickimi. Zachowane z tego czasu dokumenty unickiego dziekana Kostycewicza świadczą o tym, że cztery parafie unickie w Bielsku Podlaskim, mimo że pod zaborem rosyjskim Bielsk był już 11 lat, utrzymywały niezmiennie swój stan pod względem liczby wyznawców i nie przejawiały od wewnątrz żadnych tendencji w kierunku prawosławia604. Jedyna cerkiew prawosławna św. Mikołaja obsługiwała duszpastersko wyznawców prawosławia, przeważ-nie rodziny oficerów i żołnierzy zaborczych wojsk rosyjskich605. Ks. Borzym był dobry także w administrowaniu materialną bazą parafii. Przeprowadził gruntowny remont plebanii, postawił nowy dom „dla czeladzi”, przebudo-wał stodoły. Z dalekiego Wrocławia sprowadził sadzonki drzew owocowych

604 ADzBU VII / CE / 1, Akta dziekańskie dekanatu unickiego w Bielsku Podlaskim z lat 1824–1825: „Wiadomości o Duchowieństwie Rzymsko Unitskim Świeckim w Dekanacie Bielskim znajdującem się, do Prześwietnego Rzymsko Unitskiego Duchownego Brzeskiego Konsystorza za rok 1823, dnia 2 Marca 1824, przez zastępcę Dziekana Bielskiego Xiędza Magistra Adama Kostycewicza dostawione”; ADzBU VII / CE / 2, Akta dziekańskie dekanatu unickiego w Bielsku Podlaskim z lat 1828–1829. Wiadomości statystyczne o ilości parafian w unickich cerkwiach w Bielsku Podlaskim: „W cerkwi Greko-Unickiej Przeczystej bielskiej parafian 1436, w cerkwi parafialnej Greko-Unickiej, Troicko-bielskiej parafian 276; w cerkwi parafialnej Greko-Unickiej Woskresieńskiej parafian 760; w cerkwi parafialnej Greko Unickiej sobornej św. Michała, parafian 700”. W tej księdze są też odciski pieczęci cerkwi unickich w Bielsku. Trzy mają napis w języku polskim, a jedna po łacinie: „Pieczęć Cerkwi Bielskiey Narodzenia P. Maryi”; „Pieczęć Cerkwi Bielskiey Woskresieńskiej”; „Pieczęć Cerkwi Bielskiey Sto. Michalskiey”; „Sigillum Ecclesiae Bielscensi S. Trinitatis”.605 APB I / B, Księga chrztów prawosławnej parafii przy cerkwi św. Mikołaja w Bielsku.


207

do plebańskiego ogrodu606. Zmarł na bielskiej plebanii 4 kwietnia 1827 r., w wieku 43 lat, w dziesiątym roku kapłaństwa607. W piśmie okól-nym do duchowieństwa archidiakon białostocki pisał: „Do szanownego Świeckiego i Zakonnego Duchowieństwa. Smutek po smutku! WJ X. Alexander Borzym, Deputat i Proboszcz Bielski długą wytrzymawszy cho-robę, opatrzony sakramentami, dnia wczorajszego o godzinie pół do iedyna-stey z rana, przeniósł się do wieczności. Duszę Jego polecam zwykłym suffra-giom Szanownego Duchowieństwa. Brańsk 5 Kwietnia 1827. Archidiakon Białostocki X. K. Kubeszowski, Kanonik Archikatedry Mohylewskiey”608. Z ogromnym bólem i płaczem żegnali parafianie bielscy swego umiłowa-nego proboszcza. Zgodnie z jego wolą pogrzebali go na cmentarzu przy kaplicy w Pulszach.

Nowym administratorem bielskiej parafii mianowany został w kwiet-niu 1827 r., zaraz po śmierci poprzednika, ks. Jan Izbicki609. Nominację na pełnoprawnego proboszcza uzyskał 4 września 1828 r. z rąk metropolity mohylewskiego arcybiskupa Stanisława Siestrzeńcewicza. Ks. Jan Izbicki, syn Franciszka, urodził się we wsi Borsuki, w powiecie sidrzańskim guberni augustowskiej, 7 lutego 1793 r. Szkołę średnią ukończył w Szczuczynie w r. 1812. Do Zgromadzenia Księży Misjonarzy wstąpił w Wilnie w 1815 r. Tam też ukończył studia teologiczne i otrzymał święcenia kapłańskie w r. 1819. W latach 1819–1823 był wykładowcą w seminarium duchow-nym w Żytomierzu, potem prefektem przy kościele w Zasławiu (1823–1824), podobnie prefektem w kościele księży misjonarzy w Siemiatyczach

606 BNUW F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822, s. 62: „1821. Marzec. Dnia 15 kupiłem sto trzydzieści sztuk drzewa z Breslau i onymi zasadziłem ogród do probostwa należący. May. Zreperowano Probostwo wewnątrz i nowemi piecmi pokoie przyozdobione. Sierpień. Probostwo na około podmurowane i okiennice nowe”.607 APB I / D / 6, Księga zgonów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1823–1831, s. 21 (nr 79/1827): „Bielsk. Roku 1827, dnia czwartego kwietnia w mieście Bielsku umarł W. J. Xiądz Alexander Borzym Proboszcz Kościoła Parafialnego Bielskiego, syn Celestyna, wnuk Woyciecha, świętymi Sakramentami opatrzony, z bólu piersi umarł, szlachetnego Celestyna Borzyma syn, maiący od urodzenia wieku lat czterdzieści siedem. Którego zwłoki W. J.X. Proboszcz topczewski Woyciech Bagiński roku bieżącego, miesiąca kwietnia szóstego, przy kościółku parafialnym w Pulszach pogrzebał”. Należy zauważyć, że zapisujący akt zgonu księdza A. Borzyma pomylił się, twierdząc, że zmarły miał 47 lat, podczas kiedy faktycznie miał 43 lata. Wystarczy zestawić akt zgonu z metryką chrztu ks. A. Borzyma.608 ADzB XII / V / 1, Varia 1826–1830. Pismo okólne archidiakona białostockiego ks. K. Kubeszowskiego z 5 kwietnia 1827 r.609 610 ADzB IV / Ps / 6, Dane o księżach z archidiakonatu białostockiego z r. 1846, s. 62.

208


(1824–1826). Ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy wystąpił na własną prośbę w 1826 r., przechodząc do kleru diecezjalnego. Od r. 1827 do 1850 duszpasterzował w parafii farnej w Bielsku.

Na czas jego proboszczowania w Bielsku przypadły wydarzenia zwią-zane z wybuchem i upadkiem powstania listopadowego, represje popo-wstaniowe, aresztowania, wywózki na Sybir, kontrybucje oraz kasata unii. Najpierw wielkie nadzieje obudzone wybuchem powstania, zwłaszcza, gdy wojsko polskie pod wodzą Dezyderego Adama Chłapowskiego i Antoniego Giełguda wkroczyło w maju 1831 r. do Bielska. Garnizon carski, całkowicie zaskoczony, poddał się bez walki. Zdobyte magazyny wojskowe umożliwiły wyposażenie w broń, obuwie i materiały na umundurowanie części masowo napływających ochotników. Po kilku dniach wojsko polskie wyruszyło do Puszczy Białowieskiej. Napływali tam nowi ochotnicy610. Jeszcze długo po upadku powstania utrzymywały się tam oddziały partyzanckie, za któ-rymi władze carskie rozsyłały listy gończe611. Represje po upadku powsta-

610 W. Goczałkowski, Wspomnienia z lat ubiegłych, t. 2, Kraków 1862, s. 2: „Granicę przeszliśmy bez żadnej przeszkody; na wstępie w gubernią Białostocką, witał nas lud tamtejszy oznakami radości, jaką opisać tu trudno, dość powiedzieć, że nie tylko nogi nasze, ale nawet kopyta końskie całowano. Kobiety z radości płakały, starzy błogosławili i żegnali, a dziewczęta kwiatami, wieńcami i wstążkami nas obrzucały, nie licząc w to innych wyrazistszych manifestacyj serdecznych uczuć dla swoich, jak mówiły, wybawców. [...] Tymczasem po drodze mnóstwo do nas łączyło się młodzieży z bronią, jaką kto miał, pieszo i konno i w ten sposób najspokojniej podstąpiliśmy, aż pod miasteczko powiatowe Bielsk. Dochodząc tam, dano nam znać, że garnizon złożony z 200 blisko Moskali, do różnych pułków piechoty należących ma ochotę bronić nam wstępu. Jakoż przed samą rogatką ujrzeliśmy mały ten oddział stojący na trakcie, w kolumnę naszykowany. Bez najmniejszej zmiany w pochodzie, bez wzięcia za broń ani do ataku, niby nic przed sobą nie widząc, śpiewając, fajki paląc, i wesoło gwarząc szliśmy sobie naprzód; gdy szpica nasza była już na kilkanaście tylko kroków od nich, a dowódca ich, kapitan waha się, co ma z sobą zrobić? Naraz muzyka nasza zagrała „Dąbrowskiego”, adiutant pułkowy poskoczył naprzód i krzyknął: „na prawo i lewa rozstup sia!”. Oni odurzeni, jakby elektryczną siłą pchnięci, rozstąpili się na dwie strony, a my tym szpalerem spokojnieńko przeszedłszy, weszliśmy do miasta. Ariergarda nasza odebrała im broń i zabrała z sobą. Komora cała, a w niej mnóstwo płócien, sukna, obuwia, nieco broni i patronów – zasiliła niemało nasz korpusik. Jeńców zabraliśmy z sobą”; ADzB XII / V / 2, Korespondencja urzędowa do dziekana bielskiego. Pismo wojennego gubernatora obwodu białostockiego generała majora Petersona z 27 kwietnia 1833 r.: „Zalecenie [...] Opublikować raczy z ambony, że za złapanie każdego przynależącego do buntu i dostawienia onego, płacone będzie ze skarbu po jednym czerwonym złotym a także, że ieżeli kto złapie i dostawi tych, którzy byli powodem do buntu i teraz są: Obywateli Huwalda y Matusewicza odstawnych, kapitana Żyliwskiego i byłego forsztmeistra Białowieskiey Puszczy Ronka, to podobnie a każdego z nich od wyższej władzy wydane będzie ze skarbu po 100 złotych”.611 ADzB XII / V / 2, Korespondencja urzędowa dziekana bielskiego 1830–1833. Pismo zastępcy archi-diakona białostockiego ks. A. Zaremby z 16 czerwca 1833 r. do proboszcza bielskiego ks. J. Izbickiego:


209

nia dotknęły nie tylko powstańców, lecz także ich rodziny612, duchowień-stwo613 i ludność cywilną. Rekwirowano dla wojska rosyjskiego ziarno i siano na paszę. Bezlitośnie ściągano wysokie kontrybucje. Ofiarami ostrych represji stali się także księża. Dziekan bielski ks. Paweł Popławski, proboszcz narew-ski, szczegółowo opisał w raporcie do Konsystorza Mohylewskiego swoje aresztowanie: „Upodobało się fortunie ostatnie dni życia mojego napoić naj-okropnieyszą goryczą a to w sposobie następującym. Przeżywszy lat 60 bez siedmiu miesięcy, nie będąc pod żadnym śledztwem, nie mając osobistego processu ani dekretu penalnego, dnia siódmego na ósmy o samey północy, w miesiącu czerwcu b. r. porwano mnie samego z wszystkimi papierami, zawieziono i osadzono w Białymstoku jak najokropniejszego zbrodniarza. Obchodzono się ze mną jak z największym winowajcą i utrzymywano mnie tak przez dni pięć. Nie pojmowałem co się ze mną dzieje i często myśla-łem, czy to nie jest we śnie, gdyż do żadnego nie poczuwałem się przewi-

„Po odniesieniu się J.W. Gubernatora Obwodu z dnia 5 b. m. za nr 4664, że niektórzy z polskich powstańców, powróciwszy z Francyi, ukrywają się tu w zamiarze zamieszania spokojności tuteyszych mieszkańców, u których w wielu miejscach znajdują schronienie – zalecam W. Panu obiawić Ducho-wieństwu, aby ono nie tylko nie dawało schronienia podobnym włóczęgom i wszelkim bezpaszportnym osobom, tak u siebie, iak u swoich włościan, lecz aby starało się takowych zatrzymać i do bliższych Po-licyow dostawiać, pod obowiązkiem srogich kar, na niedopełniających tego obowiązku, naznaczonych. Przy czem uwiadamiam, że nikt nie może od swego mieysca wydalać się bez paszportu. Paszporta zaś, z opisaniem fizyonomii wydane bydz mogą w inny powiat przez Sąd Ziemski, a w inną gubernię od J. W. Gubernatora Obwodu. Brańsk 16 czerwca 1833 r. Zastępca Archidyakona X. A. Zaremba”.612 ADzB XII / V / 2, Korespondencja urzędowa do dziekana bielskiego 1830–1833. Ukaz cara Mikołaja I z 22 maja 1831 r. „Rozkazujemy: 1/ Każdego szlachcica, który przyjął udział w buncie i z bronią w ręku powstanie przeciw prawey władzy, sądzić Sądem Wojennym podług Polowego Kryminalnego ułożenia, y dekreta Sądu wykonywać na miejscu, po zatwierdzeniu oddzielnego Naczelnika Woysk. 2/ Dobra nieruchome tych przestępców brać na Skarb, a dochody z onych obracać na powiększenie kapitału Inwalidów. 3/ O dzieciach płci męskiej Szlachty ukaraney za występek w ponkcie pierwszym oznaczony, wchodzić do Nas z osobnem przedstawieniem; dzieci zaś mianujących się szlachcicami, lecz żadnych na to dowodów nie mających, oddawać w wojenne Kantonisty. 4/ Ludzi niższey klassy, z ktoreykolwiek bądź Guberni, którzy należąc do tych zaburzeń, wzięci będą z bronią w ręku, oddać w rekruty i odsyłać na służbę do Sybirskich Liniowych Batalionów. 5/ Dzieci ich płci męskiey oddawać w wojenne Kantonisty. 6/ Wszystkich tych, którzy przekonani będą o zabóystwa, w ciągu buntu popełnione, sądzić Wojennym Sądem podług Polowego Kryminalnego Ułożenia. 7/ Ktokolwiek z klassy niższey wciągnięty do zgrai buntowników, wolą lub przez groźbę swego Pana, rzuci broń i powróci do domu, takiemu przebaczyć”.613 Kolejne zakazy: wyjazdów bez paszportu poza granice powiatu, cenzura kazań, zakaz prowadzenia bractw, aresztowania księży pod byle pozorem, przymuszanie do podawania z ambony tyrańskich zaborczych ukazów; por. ADzB XII / V / 2, Korespondencja urzędowa dziekana bielskiego 1830–1833. Ukaz cara Mikołaja I z 12 lipca 1831 r.

210


nienia, lecz skutki dotykalne przekonywały mnie o rzeczywistości mojego niezasłużonego nieszczęścia i cierpienia. W dniu 12 Junii wywieziono mnie do Grodna i odosobniono od ludzi, przydając mi w towarzystwo w więzieniu, podobną mnie ofiarę. W tym zostając goło, zimno, w oczekiwaniu co chwila mającego nastąpić wyroku, za jakieś nie do wyobrażenia niepodobne zbrod-nie. A tak nędziłem się i nędzono mnie aż do dnia 9 Augusta. W dniach 28 i 29 Julii, wzywany byłem, ale nie otrzymałem audiencji. Dopieroż w dniu Augusta dziewiątym, kazano mi się stawić osobiście przed J. W. Generał Gubernatorem Murawjowem. Jakoż o godzinie w pół do dziewiątej dopusz-czony zostałem do osobistej rozprawy. W tej rozprawie objawiono mi takie obiekta, jakowych ja nigdy nie spełniałem. Oświadczono, że mi to będzie dowiedziono osobiście, czyli w naocznych świadkach, lecz do tego nie przy-szło. Nie stawiono mi nikogo, chociaż wymieniano po nazwisku, kto mi miał dowodzić, ale onego ani znałem ani widziałem i na oszczerstwo to nie stawiono. Po ukończeniu mojego tłumaczenia się, wejrzał Bóg Miłosierny z tronu swej sprawiedliwości i uczynić raczył, iż niewinność moja ucier-piała wiele, ale uznaną została. W dniu 10 Augusta dostałem bilet uwal-niający mnie z więzienia, z którego wyszedłszy, upłynęło dwa dni na wydo-byciu papierów moich. Dnia 13 wyjechałem z Grodna i stanąłem w domu moim ubogim 14 Augusta, za co niech będą dzięki Sprawiedliwemu, Wszechmocnemu i Miłosiernemu Bogu ode wszystkiego stworzenia i mnie niegodnego. O czym niniejszym Prześwietnemu Konsystorzowi zaraporto-wałem. Narew D. 16 Augusta 1833 r. Ks. P. Popławski”614.

Po śmierci metropolity unickiego litewsko-wileńskiego, a jednocześnie biskupa brzeskiego Jozafata Bułhaka w 1838 r. władze carskiej Rosji przy-puściły ostateczny atak na Kościół unicki. Na wniosek ministra D. Błudowa car Mikołaj I powołał „Tajny Komitet, którego zadaniem było nadzoro-wanie ostatecznej likwidacji Unii. Car w swoim ukazie zalecał przy tym, by komitet działał w konspiracji, w obawie przed rozruchami wewnętrz-nymi i protestami państw zachodnich przeciwko łamaniu zasady wolno-ści religijnej615. W lutym 1838 r. trzej uniccy biskupi: Józef Siemaszko,

614 ADzB XII / V / 2, Korespondencja urzędowa dziekana bielskiego 1830–1833. Pismo dziekana bielskiego ks. Pawła Popławskiego do konsystorza mohylewskiego z 16 sierpnia 1833 r.615 G. Szawelskij, Posliednije wossojedinienije s prawosławnoju Cerkwiu uniatow Biełaruskoj Eparchii (1833–1839), Petersburg 1910, s. 92; J. Choiński, Bielski Dekanat Unicki w latach 1807–1839, Białystok 1987, s. 85 (maszynopis pracy magisterskiej w ADD).


211

Bazyli Łużyński i Antoni Zubko zgłosili potajemnie swoje przystąpienie do prawosławia. Skierowana została też petycja do cara Mikołaja I o kasatę Kościoła unickiego przez włączenie go do Cerkwi prawosławnej. Ukazem z 25 marca 1839 r. unia na terenie diecezji litewskiej i białoruskiej została zniesiona, a unici automatycznie włączeni do Cerkwi prawosławnej616. Opór wielu unickich duchownych i świeckich łamany był jeszcze przez wiele lat niezwykle ostrymi sankcjami karnymi stosowanymi z całą bezwzględno-ścią, aż po aresztowania i zsyłki na Sybir. Zastraszony i złamany dziekan unicki z Bielska Podlaskiego ks. Adam Kostycewicz wysyłał pisma do kolej-nych proboszczów unickich z wezwaniem do stawienia się w Pasynkach celem podpisania pisemnego oświadczenia o przystąpieniu do prawosła-wia617. Równocześnie w specjalnej instrukcji zabraniał informować o tym unickich parafian. W powiecie bielskim aż 15 unickich kapłanów odmó-wiło podpisania takich deklaracji: proboszcz w Czyżach ks. Faustyn Goworowski (teść bielskiego dziekana unickiego A. Kostycewicza), pro-boszcz w Kleszczelach ks. Antoni Sosnowski, proboszcz w Berezowie ks. Antoni Pańko, proboszcz w Klejnikach ks. Jan Bańkowski, proboszcz w Szczytach ks. Michał Bańkowski, wikariusz w Kleszczelach ks. Jan Demianowicz, wikariusz w Bielsku Podlaskim ks. Mikołaj Giżewski, wika-riusz w Klejnikach ks. Bazyli Sewerynowicz, wikariusz w Kleszczelach ks. Piotr Sołościukiewicz, proboszcz w Hryniewiczach ks. Jan Imszenik, proboszcz w Korninie ks. Szymon Koźmiński, wikariusz w Korninie ks. Leon Koźmiński, proboszcz w Boćkach ks. Bazyli Wysiekierski, pro-boszcz w Mielniku ks. Florian Ziemkiewicz618.

Uniccy kapłani z powiatu bielskiego wystosowali ponadto pismo do cara Mikołaja I, złożone na ręce naczelnika żandarmerii, generała A. Benckendorfa, w którym błagali monarchę, by nie zmuszano ich

616 T. Śliwa, Kościół Grekokatolicki na „Ziemiach Zabranych” (1815–1839), w: Historia Kościoła w Polsce, t. 2, cz. 1, s. 498–503. 617 S. Szantyr, Zbiór wiadomości o Kościele i o religii katolickiej w cesarstwie Rosyjskim, a w szczególności w prowincjach od Polski przyłączonych, Poznań 1843, s. 139; pismo dziekana bielskiego mgr. S. Teologii, parocha kościoła św. Michała, Adama Kostycewicza z 25 kwietnia 1838 r. do parochów przy kościołach w Boćkach, Żerczycach, Mielniku i Siemiatyczach, tamże s. 140: „ani my też nie odmieniamy dogmata lub hierarchię, co się też wcale nie tyczy parafian mających pozostawać pod kierunkiem tych kapłanów, pod którymi dotąd zostawali”; por. J. Choiński, Bielski Dekanat Unicki w latach 1807–1839, s. 87–89.618 M. J. Moroszkin, Wossojedinienije Unii. „Wiestnik Jewropy” 8 (1872), s. 562–563.

212


do przejścia na prawosławie i pozwolono pozostać unitami619. W odpowie-dzi na to pismo car Mikołaj I ukazem z dnia 1 listopada 1839 r. polecił opornych kapłanów unickich pozbawić parafii, uwięzić, skazać na wywózkę na Sybir lub w głąb Rosji i poddać policyjnemu nadzorowi, a także pozbawić

619 M. Radwan, Carat wobec Kościoła Grekokatolickiego w Zaborze Rosyjskim 1796–1839, Rzym-Lublin 2001, s. 450–451: „Nr 1771. 1 październik 1838 roku. Bojaźń Boża napełnia nasze niegodne serca męstwem w obliczu prześladowania i śmierci, dając nam pewność, iż za doznane w tak cywilizowanym świecie prześladowania, uzyskamy niewiędnący wieniec chwały, którego jeszcze nie jesteśmy pozbawieni za szczęśliwych rządów naszego łaskawego Monarchy Mikołaja Pawłowicza, opiekuna i potężnego obrońcy chrześcijaństwa, mamy nadzieję – po pierwsze – że Jego Imperatorskiej Mości przenikliwe oko dostrzeże przygotowane dla greko-unickich Jego sług łoże boleści, przez wymuszone za pomocą kłamstwa podpisy o rzekomej chęci unitów dobrowolnie połączyć się z Cerkwią Greko–Rosyjską, jak tłumaczono w przedstawionych nam dokumentach; – po drugie zaś, zakreślając stałe granice, których nic nie naruszy, zapewni raz na zawsze pokój oraz wzbudzi w swoich poddanych pogodę ducha, którą cieszyli się po dziś dzień. Aby uniknąć tak tragicznej sytuacji, która powoduje wyczerpanie się duchowych oraz cielesnych sił, doprowadza do śmierci, której ofiarami są już kapłani Jan Rodkiewicz z Dubicz, Mateusz Baranowski, Mikołaj Wierzbicki i Stanisław Płyszewski – nieustraszone pochodnie wiary – którzy wysyłali błagalne prośby do swoich duchownych i świeckich władz, jednak zlekceważenie zarówno ich jak i naszych próśb, opartych na manifestach i rozporządzeniach Jego Wysokości, stało się powodem niepokojenia naszego wobec Jego Imperatorskiej Wysokości Mikołaja Pawłowicza oraz błagania ze łzami, aby raczył nas obronić z monarszej swej łaskawości z uwagi na to, że: – po pierwsze – przez 2-gi punkt Carskiego Manifestu z 15 października 1807 roku zostaliśmy zapewnieni o nienaruszalnym zachowaniu wyznania naszego; – po drugie – paragraf 45 O prawach władzy najwyższej 1-go tomu „Zbioru Ustaw” gwarantuje wolność wszystkim wyznaniom, więc nam też; – i po trzecie – paragraf 73 tomu 14-go zakazuje wyznaniu panującemu zmuszania wyznawców innych religii do przyjmowania prawosławia. W tych kwestiach nie otrzymaliśmy dotąd odpowiedzi Monarchy, – natomiast czy ze strony duchownych i świeckich władz nikt nie zdaje sobie sprawy, że burzy się pokój duszy i ciała? Czyż wolno władzom duchownym takie uzurpować sobie uprawnienia, by karać nieugiętych unitów i zasiewać ból i lęk w sercach ludu mimo pełnego pokoju panowania naszego Imperatora Mikołaja Pawłowicza. Dlatego odwołujemy się do Jego Ekscelencji prosząc z pokorą o przedstawienie tej naszej ciężkiej sytuacji na rozpatrzenie opiekuna i obrońcy wiary chrześcijańskiej – naszego łaskawego Monarchy – a jesteśmy pewni, że nie zostawi nas bez swojego ojcowskiego rozporządzenia i przywróci pokój zaniepokojonym sercom oraz nie dopuści byśmy pozbawieni pociechy zwrócili się ku Sędziemu całego świata, który zna złe i dobre zamiary człowiecze. Dnia 19 września 1838 roku [własnoręczne podpisy]:1. Proboszcz greko-unickiego kościoła w Hryniewiczach białostockiej guberni, Bielskiego powiatu – ksiądz Jan Imszenik2. Proboszcz greko-unickiego kościoła w Klejnikach – ksiądz Jan Bańkowski3. Wikariusz tegoż kościoła – ksiądz Bazyli Sewerynowicz4. Proboszcz kościoła Niepokalanego Poczęcia w Bielsku – ksiądz Mikołaj Giżewski.5. Proboszcz greko-unickiej parafii w Kleszczelach – Antoni Bańkowski6. Wikariusz parafii w Kleszczelach – ksiądz Piotr Sołostiukiewicz (Sołościukiewicz)7. Wikariusz parafii w Kleszczelach – ksiądz Jan Demionowicz (Demianowicz)8. Były proboszcz kościoła w Milejczycach – ksiądz Stefan Szołcznyj (Szołgini)


213

praw kapłańskich620. Pięciu sygnatariuszy listu do cara wycofało swoje podpisy z obawy o los swoich rodzin. Pozostali ponieśli kary. Ks. Faustyn Goworowski, proboszcz w Czyżach, został aresztowany, osadzony w więzie-niu w Białymstoku, pozbawiony parafii i wywieziony w głąb Rosji. Podobny los spotkał dalszych siedmiu księży unickich z powiatu bielskiego, któ-rzy trwali przy unii. Byli to księża: Jan Bańkowski, proboszcz z Klejnik; Michał Bańkowski, proboszcz w Szczytach; Jan Demianowicz, wikariusz z Kleszczel; Mikołaj Giżewski, wikariusz z Bielska; Jan Koźmiński, wika-riusz w Korninie; Bazyli Sewerynowicz, wikariusz w Klejnikach; Piotr Sołościukiewicz, wikariusz w Kleszczelach. Wszyscy pozbawieni zostali stanowisk i środków do życia. Pozbawiono ich także godności kapłańskiej, odłączono od rodzin i wywieziono w głąb Rosji. Tam doznawali ciężkich upokorzeń, zamykani po kilka dni w zimnej izbie o chlebie i wodzie, wyko-rzystywani do najcięższych robót, ubrani w łachmany. Nie wolno im było jawnie spełniać żadnych praktyk religijnych, nawet spowiadać się u siebie nawzajem. Trzymani byli często w izolatkach621.

Obraz dramatu unickich kapłanów z Bielska i okolic odzwierciedla list dziekana i proboszcza unickiego księdza Antoniego Sosnowskiego do szefa żandarmerii A. Benckendorfa z 5 listopada 1838 r.: „Za pomyślnych i peł-nych pokoju rządów Jego Wysokości Imperatora, Miłościwie Panującego Pana Mikołaja Pawłowicza, podczas gdy wszystkim stanom zapewniona została obrona przez łaskawie ustanowione w całym państwie prawa, jedynie grecko unickie wyznanie doświadcza całkowitego prześladowania. Cierpiąc ucisk niektórzy kapłani byli zmuszeni zwrócić przede wszystkim do swoich przeło-żonych, lecz gdy po dwukrotnie skierowanych na imię Imperatora prośbach dotychczas w grecko-unickim konsystorzu litewskim nie tylko zadowalającej, ale żadnej odpowiedzi nie otrzymano przedłożyli swoje prośby Łaskawemu

9. Proboszcz kościoła w Korninie – ksiądz Szymon Koźmiński10. Koadiutor tegoż kościoła w Korninie – ksiądz Leon Koźmiński11. Wikariusz kościoła w Czyżach – ksiądz Filip Szeszko12. Proboszcz greko-unickiego kościoła Zmartwychwstania Pańskiego w Bielsku – ksiądz Józef Ławrynowicz13. Proboszcz greko-unickiego kościoła parafialnego w Brańsku – ksiądz Teodor Michniewicz14. Proboszcz greko-unickiego kościoła w Szczytach, duchowny deputat – ksiądz Michał Bańkowski15. Proboszcz greko-unickiego kościoła parafialnego w Bielsku, duchowny deputat – ksiądz Antoni Giżewski.620 E. Likowski, Dzieje Kościoła Unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku. Warszawa 1906, s. 101.621 S. Szantyr, Zbiór wiadomości o kościele i religii katolickiej w cesarstwie Rosyjskim, s. 199; J. Choiński, Bielski Dekanat Unicki w latach 1807–1839, s. 92–94.

214


Panu osobiście. Zwracali się oni także do Jego Ekscelencji prosząc o wsta-wiennictwo wobec tronu, a ich starania jeszcze bardziej rozgniewały przeło-żonych, którzy wzmogli prześladowanie wobec szukających opieki prawnej. Jednych, pozbawianych parafii, zamykali w klasztorach, innych zaś wezwaw-szy do Żyrowic, gdzie się znajduje konsystorz, przetrzymują tam aż do wyczer-pania się ich środków utrzymania. Ja, proszący, także należę do tych wezwa-nych do konsystorza. Po otrzymaniu instrukcji dziekana bielskiego winienem był udać się tam 2-go października b.r., lecz skoro przed moim wyjazdem przybył 24-go września na wizytację mojej parafii Jego Ekscelencja wiceprze-wodniczący konsystorza i kawaler, Hołubowicz, prosiłem o zwolnienie mnie z tej podróży, jak z powodu podeszłych lat i słabego zdrowia, tak i dlatego, że nie mogę przez złożenie podpisu zrzec się swojego wyznania, ponieważ jestem pewny, że w nim osiągnąć mogę zbawienie duszy. Przyrzekałem jak w momencie święceń kapłańskich tak i podczas przejęcia parafii, że będę trwał w Unii dozgonnie, i gdybym przysięgę złamał, ukarałby mnie Bóg według całej swej sprawiedliwości, a sumienie niepokoiłoby mnie do śmierci. Jeśli ktokolwiek z wiernych zobowiązany święcie przestrzegać Bogu złożo-nej przysięgi złamie ją w tak ważnych okolicznościach, czyż może być wolny od podejrzenia, że innej nie dotrzyma? Z tego względu prawo z całą powagą wobec zaistniałej sytuacji zezwala każdemu na pozostawanie we własnym wyznaniu. Wizytator nie zgodził się zwolnić mnie od podróży, gdyż nie został ku temu upełnomocniony, ale doradził mi zwrócić się z tą prośbą do Jego Ekscelencji wikariusza biskupa litewskiego Antoniego. Postąpiłem według jego rady, lecz zamiast zwolnienia wydany został nakaz wysłania mnie do Żyrowic nawet za pośrednictwem policji, a kościół mój polecono przeka-zać pod pełne zarządzanie księdzu Maliszewskiemu, który już podpisał zrze-czenie się grecko-unickiego wyznania. Dołączam oryginał rozporządzenia dziekana bielskiego jako dowód. Postępując zgodnie z otrzymanym przeze mnie 10-go października rozporządzeniem udałem się w podróż do Żyrowic, lecz po przebyciu osiemdziesięciu wiorst drogi ciężko zachorowałem, pragnąc przed śmiercią pożegnać się z rodziną oraz po chrześcijańsku przygotować się do agonii, byłem zmuszony zawrócić, gdyż nie mogłem się spodziewać, by ktoś w drodze mną dobrze się zaopiekował. W drodze powrotnej Bóg spra-wił, że udało się znaleźć lekarza w Kamieńcu Litewskim, który po zbada-niu mojej choroby użył środków zapobiegających apopleksji. Jestem pewny, że moi przełożeni nadal będą mnie prześladować, jeśli opieka Imperatora


215

od tego nie wybawi. Będąc w 64-m roku życia, 43 lata w kapłaństwie i 30 lat służąc mojej parafii, na którą zostałem skierowany przez mego biskupa supraślskiego, na wniosek pruskiego rządu, piastowałem urzędy egzamina-tora dekanalnego, deputata sądowego, deputata od szczepienia ospy, dziekana drohiczyńskiego ponad 20 lat, wiceprzewodniczącego brzeskiego konsysto-rza przez 3 lata, i przewodniczącego byłego metropolitalnego konsystorza wileńskiego 4 lata, aż do jego likwidacji. Tyleż lat byłem członkiem Rady Seminarium Głównego przy Uniwersytecie Wileńskim. W 1809 roku zosta-łem uhonorowany tytułem kanonika brzeskiego, a od roku 1816 jestem, aż po dziś dzień, nadzorcą ośmiu szkół parafialnych i wiejskich w mojej parafii, założonych w większej części przeze mnie. W czteromiesięcznym terminie doprowadziłem do rozstrzygnięcia wszystkich nierozstrzygniętych od dawna spraw konsystorza wileńskiego, również w tym czasie uporząd-kowałem, przez 10 lat nie uzupełniane, akta owego konsystorza, segregu-jąc je według przynależności do konsystorza płockiego oraz litewskiego, dla przedstawienia Kolegium Grecko-Unickiemu. Także w tym terminie upo-rządkowałem i sporządziłem opisy wileńskiego metropolitalnego archiwum i rozproszonego przez dziesiątki lat Głównego Metropolitalnego Archiwum. Za wszystkie te moje zasługi zgodnie z opiniami śp. Metropolity Bułhaka i śp. biskupa połockiego Martusewicza zostałem uhonorowany tytułem kate-dralnego protojereja, złotym Krzyżem, a także przyznano mi roczną pensję w wysokości 150 rubli srebrem. Nie wzywany nigdy do sądów, ani nie karany grzywną czyż mogłem spodziewać się takiego losu, żeby teraz, w wieku sędzi-wym, pozbawiono mnie i moją rodzinę ostatniego kawałka chleba bez żad-nego orzeczenia, a nawet dociekania, w czym mogłem zawinić? I z jakiego powodu? Dlatego, że nie chcę porzucić swego wyznania, na które zezwa-lają mi ogłoszone w całym państwie prawa. Oto wzywam sądu Bożego oraz sądu państwowego, czy sprawiedliwie zostałem ukarany przez moich prze-łożonych. A Jego Ekscelencję pokornie proszę wziąć mnie pod swoją opiekę, obronić i wybaczyć, że z powodu osłabionego zdrowia i konieczności pośpie-szenia korespondencji, tak nieskładnym pismem Jego Ekscelencję obarczam. Jego Ekscelencji pokorny proszący starszy katedralny protojerej, proboszcz parafii w Kleszczelach Antoni Sosnowski. Napisane w ponadetatowym mie-ście Kleszczele, 27 października 1838 roku”622.

622 M. Radwan, Carat wobec Kościoła Grekokatolickiego w Zaborze Rosyjskim 1796–1839, s. 452–454.

216


Wierni parafii unickich zostali automatycznie zaliczeni do prawosławia. Wszelki opór z ich strony karany był równie bezwzględnie jak wiernych unii duszpasterzy. Ukaz carski z 20 sierpnia 1839 r. skierowany do kapłanów katolickich obrządku łacińskiego, zakazywał im udzielania posług religij-nych „byłym unitom” pod groźbą najsurowszych kar dla nieposłusznych księży623. Co więcej, zakazał duchowieństwu rzymskokatolickiemu spowia-dania obcych parafian, za wyjątkiem tych, którzy przywieźli od swojego proboszcza pisemne zezwolenie624. Dziekan bielski otrzymał też zakaz uży-wania przez księży nazwy „Kościół greko-unicki” i nazwy „unici”625. Tysiące „opornych” unitów nie przyjmowało sakramentów świętych w cerkwiach prawosławnych, tylko szukało odważnych księży katolickich, którzy pod osłoną nocy w największej konspiracji udzielali im sakramentów626. Zakazana została procesja Bożego Ciała, gdyż synod prawosławny wprowadził w tym dniu święto „zjednoczenia unitów z prawosławnymi”627. Kolejny ukaz naka-zywał dokonywania „rozbioru dusz”, kontrolowania przez duchownych pra-wosławnych, „spisów parafian” sporządzanych corocznie przez księży kato-lickich, celem wychwycenia „byłych unitów”, a nawet tych, których jedno z rodziców, dziadków lub pradziadków było unitą628. Do ciągle jeszcze trwa-jących represji i tropienia przez policję ukrywających się byłych powstańców oraz udzielających im schronienia doszły teraz dodatkowo inwigilacje księży katolickich, czy nie udzielają posług religijnych unitom.

W takiej sytuacji przebiegały kolejne lata duszpasterzowania księdza Jana Izbickiego w bielskiej parafii. W związku z nowym rozgraniczeniem diecezji katolickich w Cesarstwie Rosyjskim w latach 1849–1850 archidia-konat białostocki wraz z Bielskiem włączony został do diecezji wileńskiej. W niewyjaśnionych bliżej okolicznościach, najprawdopodobniej za posługi udzielane unitom i za nieprzyjęcie „Trebnika” – rytuału sprawowania nabo-żeństw w języku rosyjskim, który władze carskiej Rosji usiłowały narzucić

623 S. Szantyr, Wiadomości do dziejów Kościoła i religii katolickiej w krajach panowaniu rossyjskiemu podległych, Poznań 1843, s. 48; por. J. Choiński, Bielski Dekanat Unicki w latach 1807–1839., s. 115–116.624 ADzB XII / V, Varia 1840–1845. Zakaz udzielania posług prawosławnym przez duchowieństwo katolickie dekanatu bielskiego z 24 marca 1840 r.625 ADzB XII / V, Varia 1840–1845. Ukaz z 20 maja 1840 r.626 W. Chotkowski, Dzieje zniweczenia św. Unii na Litwie i Białorusi, Kraków 1898, s. 135.627 ADzB XII / V, Varia 1840–1845. Zakaz procesji Bożego Ciała w 1843 r.628 ADzB XII / V, Varia 1840–1845. Ukaz z 17 kwietnia 1842 r.


217

Kościołowi, ksiądz Izbicki został pozbawiony probostwa bielskiego. Jego dalszy los jest nieznany.

Tymczasowym administratorem parafii farnej w Bielsku mianowany został w grudniu 1850 r. ks. Adam Słomiński, poprzednio wikariusz biel-ski. Urodził się około 1825 r. Seminarium duchowne ukończył w Wilnie i tam otrzymał święcenia kapłańskie w r. 1848629. Od lipca 1850 r. był wika-riuszem przy farze bielskiej630, następnie – od 9 grudnia tegoż roku – admi-nistratorem parafii do 3 czerwca 1851 r.631, po czym był znowu wikariu-szem przy tutejszym kościele632. W 1852 r. przeniesiony został na wikariat do Dobrzyniewa, a po roku został proboszczem w Knyszynie.

Kolejnym proboszczem bielskim był w latach 1851–1853 ks. Feliks Siliński mianowany równocześnie dziekanem bielskim. Urodził się na Wileńszczyźnie w 1819 r. Seminarium duchowne ukończył w Wilnie i tam wyświęcony został na kapłana w r. 1844633. Po trzech latach prze-niesiony został na probostwo do Rudki, pozostawał jednak nadal dzieka-nem bielskim634. W ramach utrudniania działalności struktur kościelnych pod zaborem rosyjskim ukazami zniesione zostały niektóre dekanaty, mię-dzy innymi brański i drohicki, a parafie należące do tych obu dekanatów włączono do dekanatu bielskiego w 1845 r. W ten sposób kolejni dziekani bielscy mieli pod swoją opieką nie dziesięć parafii, jak to było poprzednio, lecz 25, co oczywiście ogromnie obciążało dziekana bielskiego635. Co więcej, metryki chrztu pisane pod zaborem pruskim od 1796 r. po polsku, również pod zaborem rosyjskim po polsku aż do r. 1848, na mocy ukazu carskiego już od 1849 musiały być zapisywane w języku rosyjskim podobnie zresztą,

629 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Vilnensis, A. D. 1871, s. 191.630 APB I / B / 16, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1849–1854, s. 43.631 Tamże, s. 43, 74.632 Tamże, s. 75nn.633 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1852; Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1853, s. 102, 128.634 APR I / B / 8, Księga chrztów parafii Rudka z lat 1849–1859, s. 90b: „20 luty 1854”; s. 122b: „27 września 1857”.635 ADzB I / B / 11, Metryki chrztu dziesięciu parafii należących do dekanatu bielskiego z r. 1844; ADzB I / B / 12, Metryki chrztu dwudziestu pięciu parafii należących do dekanatu bielskiego z r. 1845.

218


jak cała urzędowa korespondencja636. Przy tej okazji wiele nazwisk polskich uległo deformacji przy ich transkrypcji na język rosyjski637.

Następnym proboszczem fary bielskiej w latach 1854–1870 był ks. Antoni Akliński, syn Jana. Urodził się w 1826 r. Pochodził z pol-skiej rodziny szlacheckiej z okolic Kowna na Litwie. Po ukończeniu średniej szkoły w 1847 r. wstąpił do seminarium duchownego w Wilnie. Święcenia kapłańskie otrzymał w katedrze wileńskiej z rąk biskupa Wacława Żylińskiego w 1850 r.638. Od 1850 r. był wikariuszem w parafii farnej w Bielsku, a w 1854 r. został jej proboszczem639. Ważnym jego dokonaniem w sferze materialnej było wzniesienie w latach 1859–1860 neoklasycystycz-nej murowanej kaplicy pod wezwaniem św. Wincentego a Paulo na parafial-nym cmentarzu w Bielsku Podlaskim640.

Wypadki związane z wybuchem i przebiegiem powstania styczniowego, okrutne represje po upadku powstania, a także prześladowania religijne ze strony caratu doprowadziły do aresztowania, pozbawienia parafii i wywie-zienia ks. Antoniego do twierdzy w Bobrujsku. Powstanie styczniowe zna-lazło żywy odzew w ziemi bielskiej. Oddziały Antoniego Barancewicza641, Władysława Cichorskiego „Zameczka”642, Władysława Czarkowskiego643, Onufrego Duchyńskiego644, Juliana i Bogusława Ejdminowiczów645,

636 ADzB I / B / 16, Metryki chrztu parafii dekanatu bielskiego z r. 1848 (pisane jeszcze po polsku); ADzB I / B / 17, Metryki chrztu parafii dekanatu bielskiego z r. 1849 (pisane już po rosyjsku).637 Porównanie nazwisk pisanych jeszcze po polsku z tymi samymi, pisanymi po rosyjsku wykazuje znaczne różnice tam, gdzie w grę wchodziły takie litery jak: ć, ę, h, ś, ź, a także końcówki: „ak” (na „uk”) czy też „i” (na „ij”).638 ADzB IV / Ps / 17, Akta osobowe księży z dekanatu bielskiego z r. 1859; ADzB IV / Ps / 22, Akta osobowe księży z dekanatu bielskiego z r. 1870; ADzB IV / Ps / 24, Akta osobowe księży z dekanatu bielskiego z lat 1872–1874.639 APB I / B / 16, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1849–1854, s. 132: „1854, Fewralia 7. Anton Akliński nastajatiel togoż kostieła”.640 APB XI / Mon, Księga Pamiątkowa Parafii Farnej w Bielsku Podlaskim, s. 15–20.641 S. Strumph-Wojtkiewicz, Powstanie styczniowe, Warszawa 1973, s. 193; S. Góra, Partyzantka na Podlasiu 1863–1865, Warszawa 1976, s. 184, 239.642 S. Strumph-Wojtkiewicz, Powstanie styczniowe, s. 172; S. Góra, Partyzantka na Podlasiu 1863–1865, s. 90–93, 95–97, 99, 124; R. Rogiński. Kartki z Pamiętnika (1861–1863), w: Powstanie Styczniowe na Lubelszczyźnie, red. T. Mencel, Lublin 1976, s. 58–63.643 S. Góra, Partyzantka na Podlasiu 1863–1865, s. 31–32, 36–37, 39–41, 54, 56, 88–91, 114–115, 127, 132, 149, 263, 266, 268.644 S. Strumph-Wojtkiewicz, Powstanie styczniowe, s. 193.645 Tamże; S. Góra, Partyzantka na Podlasiu 1863–1865, s. 184, 196–197, 199, 215, 220, 239, 263, 265; P. Powierza, Wspomnienia z powstania styczniowego 1863 roku, Białystok 1996, s. 12–13, 101, 104.


219

Edwarda Kiersnowskiego646, Kazimierza, Adolfa i Konstantego Kobylińskich647, Franciszka Latkowskiego648, Walentego Lewandowskiego649, Jana Matlińskiego650, Ignacego Mystkowskiego651, Romana Rogińskiego652, Walerego Wróblewskiego653 stoczyły szereg bitew i potyczek z wojskami carskimi: w Surażu, Rudce, Siemiatyczach, pod Niemirowem, Królowym Mostem, Waliłami, Strablą, Puchłami, Rzeczycą, Borkami, Brześcianką, Hornowem, Topczewem, Boćkami i Łukawicą654. Niezwykle ważną rolę w rozbudzaniu uczuć patriotycznych i podtrzymywaniu ich odegrały świąty-nie katolickie. Wielu kapłanów nie tylko kazaniami, pieśniami, obroną pol-skiego języka na katechezie i nabożeństwach655, lecz także osobistym zaanga-żowaniem w powstanie, odczytywaniem z ambon manifestów powstańczych, tworzeniem punktów kontaktowych na plebaniach, kapelanowaniem

646 Z. Romaniuk, Brańsk podczas powstania styczniowego, „Ziemia Brańska” 4 (1993), s. 52; F. Biłgorajski, Pamiętniki o sprawie chłopskiej w 1863 roku, Wrocław 1956, s. 27–28, 54–55, 74.647 S. Góra, Partyzantka na Podlasiu 1863–1865, s. 207, 214, 226; P. Powierza, Wspomnienia z powstania styczniowego 1863 roku, s. 11–12, 35–37.648 Z. Romaniuk, Brańsk podczas powstania styczniowego, s. 52.649 S. Góra, Partyzantka na Podlasiu 1863–1865, s. 239; R. Rogiński, Kartki z Pamiętnika (1861–1863), s. 47- 48.650 S. Strumph-Wojtkiewicz, Powstanie styczniowe, s. 129; R. Rogiński, Kartki z Pamiętnika (1861–1863), s. 30.651 S. Strumph-Wojtkiewicz, Powstanie styczniowe, s. 172. 652 R. Rogiński, Kartki z Pamiętnika (1861–1863), s. 26–70.653 S. Strumph-Wojtkiewicz, Powstanie styczniowe, s. 142; P. Powierza, Wspomnienia z powstania styczniowego 1863 roku, s. 106.654 Z. Romaniuk, Brańsk podczas powstania styczniowego, s. 50–53; F. Biłgorajski, Pamiętniki o sprawie chłopskiej w 1863 roku, s. 67–68; P. Powierza, Wspomnienia z powstania styczniowego 1863 roku, s. 13–14, 19–20, 25–28, 103; R. Rogiński, Kartki z Pamiętnika (1861–1863), s. 58–66; S. Kieniewicz, Powstanie Styczniowe, Warszawa 1983, s. 387, 416.655 F. Biłgorajski, Pamiętniki o sprawie chłopskiej w 1863 roku, s. 64–65: „Rok 1862 przeszedł w chaosie [...] Manifestacje, demonstracje polskie, szczególniej po miastach większych i mniejszych, przybierały charakter groźny a niepojęty w guberniach najodleglejszych, zachodnich [...] Ulicą idąc nie usłyszałeś w domach innej muzyki jak śpiew hymnów patriotycznych [...] Na nabożeństwie w kościołach katolickich, niedzielnym, po ukończeniu, nie Anioł Pański zaintonowano, ale Boże, coś Polską, Z dymem pożarów; co było ludności, wszystko śpiewało”; S. Kieniewicz, Powstanie Styczniowe, s. 120: „Domy Boże i ich kazalnice tradycyjnie były chronione przed interwencją policji, łatwo też mogły być wykorzystane dla manifestacji patriotycznych [...] Religijny charakter pierwszych manifestacji zachęcił księży do udzielenia im poparcia. Jednych unosił pęd uczuć patriotycznych; inni powodowali się niechęcią do zaborcy – schizmatyka, albo też rachowali, że patriotyczne nabożeństwa umocnią wpływ Kościoła, uniezależnią Kościół od rządowej kurateli [...] Urzędowo niejako włączył się Kościół w ten nurt, zarządzając we wszystkich kościołach uroczyste msze żałobne za dusze pięciu ofiar w oktawę pogrzebu, tj. 9 marca. [...] Przykład Warszawy naśladowała prowincja. W pierwszej połowie marca we wszystkich niemal miastach i miasteczkach celebrowano, nieraz parokrotnie, nabożeństwa za poległych w Warszawie”.

220


w oddziałach powstańczych, szafowaniem sakramentów, dostarczaniem żyw-ności, lekarstw i informacji o ruchach wojsk moskiewskich, dało ogromny wkład w ten kolejny zryw narodowy ku wolności656. Najwymowniejszym tego dowodem było życie, działalność i śmierć kapelana i ostatniego generała powstania styczniowego księdza Stanisława Brzóski657.

Od czasu przybycia do Wilna na stanowisko generał-gubernatora wojennego Michaiła Murawjowa658 i ogłoszenia w powiecie bielskim stanu wojennego, wraz z wkroczeniem na ten teren wojsk generała Zachara Maniukina659 i objęciem przez pułkownika Ignacego Borejszę660 stanowi-ska naczelnika wojennego powiatu bielskiego, zapanował na tym terenie straszliwy terror. Generał Zachar Maniukin „sławny był z tego, że służąc na Kaukazie, palił i niszczył każdą wieś tamecznych mieszkańców, która ściągała najmniejsze podejrzenie, że z walczącymi z Rosjanami mieli jakieś stosunki”661. Borejsza wymienił też wszystkich dotychczasowych urzędni-ków, a na ich miejsce „przysłano z głębi Rosji ludzi najgorszej konduity, nało-gowych pijaków, bez żadnego usposobienia [charakteru], dymisjonowanych

656 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 1, s. 8: „W drugim tygodniu po objęciu jen. gubernatorstwa wileńskiego Murawjowa wysłał pismo (wnuszenje) do biskupa Adama Krasińskiego pod datą 26 maja 1863 r., w którym mówi, co następuje: „Ze spraw, które mi nadsyłają Komisje Śledcze, widzę, że jak donoszą mi naczelnicy oddziałów wojskowych i jak zeznają jeńcy, najbardziej ożywiony i czynny udział w pobudzaniu ludności do powstania przyjmuje tutejsze duchowieństwo rz. – kat., ogłaszając po kościołach manifesty rewolucyjne, odbierając przysięgę od zwerbowanych przez powstańców w szeregi nowych ludzi, przyłączając się do tych partyj, w których nasze wojska niejednokrotnie ich spotykały i wreszcie dowodząc niektórymi partiami”; s. 9: „Na murach Wilna i innych miast jen. gubernatorstwa wileńskiego ukazało się ogłoszenie, datowane 23 czerwca 1863 r., które podpisał Murawjow, a w nim był między innymi taki punkt: Na koniec duchowieństwo katolickie nigdy jeszcze tak zuchwale i bezprawnie jak dzisiaj nie okazywało swych działań występnych: wezwania do buntu są ogłaszane z wysokości kazalnic kościelnych, mowy przesiąkłe duchem nienawiści i zniszczenia, odbijają się od sklepienia świątyń katolickich, a nawet zapaleni kaznodzieje sami chwytają za oręż i idą do band powstańczych, a niektórym z nich nawet przewodniczą. Wyższe zaś duchowieństwo z umysłu nic nie działa, pobłażając w ten sposób krwawym rozruchom i nieporządkom”.657 H. Cederbaum, Powstanie Styczniowe. Wyroki Audytoratu Polowego z lat 1863, 1864, 1865, 1866, Warszawa 1917, s. 279–281.658 W. Czaplicki, Moskiewskie na Litwie rządy 1863–1869, Kraków 1869, s. 34; F. Biłgorajski, Pamiętniki o sprawie chłopskiej w 1863 roku, s. 73. 659 Tamże, s. 74. Szerzej o powstaniu w Bielsku Podlaskim i okolicy zob: Z. Romaniuk, Bielsk i bielszczanie w czasie powstania styczniowego, w: Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, s. 93–112660 W. Czaplicki, Moskiewskie na Litwie rządy 1863–1869, s. 35: „Na dzień 18 września 1863 r. przysłano na wojennego naczelnika bielskiego powiatu także jednego z świeżych renegatów, a mianowicie pułkownika carskiej gwardyi Borejszę”.661 F. Biłgorajski, Pamiętniki o sprawie chłopskiej w 1863 roku, s. 71.


221

oficerów, wygnanych ze służby za różne ekscesa”662. Murawjow udzielił Borejszy instrukcji „gnębienia mieszkańców spokojnych, więzienia, wysy-łania na Sybir, w głąb Rosji, rabowania, palenia, katowania dawnych panów, księży, szlachtę okoliczną”663. Również generał Ganecki, wizytujący w tym czasie swoją dywizję, wydał Borejszy takie polecenie: „Przez którą okolicą lub dwór przechodzić będą powstańcy, palić, niszczyć, rabować, a mieszkańców bez sądu wysyłać na Sybir”664. Nic dziwnego, że wkrótce więzienie bielskie zapełniło się aresztowanymi665. Zapłonęły dwory, żoł-dactwo dopuszczało się rabunków gwałtów i samosądów, idąc za przykła-dem okrucieństwa swoich oficerów666. Dochodziło do wywożenia na Sybir

662 Tamże, s. 78.663 Tamże, s. 82.664 Tamże; W. Czaplicki, Moskiewskie na Litwie rządy 1863–1869, s. 36–37, cytuje również to polecenie Ganeckiego, ale dodaje jeszcze fragment jego przemówienia do wezwanych urzędników i obywateli bielskich: „Co za niegodziwy co za podły naród zamieszkuje te strony! Śmie buntować się przeciwko monarsze, przeciwko świętej Rosyi; śmie nazywać się polskim i tę ziemię uważać za polską! Cóż za podłość! Co za nikczemność i bezczelność! Wiedzcie! Wiedzcie, że tu nie ma ani jednej piędzi ziemi, która nie była nabyta świętą ruską krwią”. Następnie zwracając się do Borejszy, tak dalej krzyczał: „Użyć wszelkich – najsroższych środków na wytępienie choćby najmniejszego tylko zarodku polszczyzny i sobaczego katolicyzmu istniejącego pomiędzy tymi niegodziwcami, których zaprawdę sam nie wiem jak nazwać?”.665 F. Biłgorajski, Pamiętniki o sprawie chłopskiej w 1863 roku, s. 85. Autor, opisując swoje aresztowanie i wtrącenie do bielskiego więzieniu, stwierdza: „Rzadki, co się ochronił więzienia. Kiedy z kolei przyszło, że zostałem wzięty do więzienia, było osadzonych 28 dam, 16 księży, a obywateli szlachty okólnej do 1500 osób, pomiędzy którymi nie było dwochset z stanu włościańskiego”.666 Tamże: „Tacy jak wsławiony Gust, Wołków, Grebieńszczykow, Olszewski, Borejsza, drugi Wołków adiutant Borejszy i wielu innych, nachodzili na dwory, rewizje robili [...] nakładano sztrafy, rabowano dom, zabierano wszystkie precjoza, srebra, pieniądze, zabierano panów z żonami, córkami do więzienia i odsyłano do Bielska, zostawiając resztę na rabunek chłopom”. Kiedy oficer Bazylewski przybył na miejsce Wołkowa na stanowisko wojennego prystawa, usłyszał słowa Borejszy: „Cała instrukcja wam, wszelkimi sposobami niszczyć, wykorzeniać element polski i katolicki”; s. 84: „Tenże Borejsza w kwaterze własnej sprowadzonych sług państwa Ołdakowskich z Sobótki, całą noc ćwiczyć kazał, chcąc wymóc obwinienie swoich panów, że uczestnictwo mieli w miatieżu, że sam Ołdakowski należał do organizacji powstania w powiecie”; W. Czaplicki, Moskiewskie na Litwie rządy 1863–1869, s. 70: „Między innymi dostali się w ręce Borejszy p. Kurzeniecki z Pokaniewa i Zaleski, sędzia pokoju. Gdy p. Kurzenieckiego, marszałka szlachty – dostawiono do Borejszy, ten spotkał go na ulicy, otoczonego konwojem. Borejsza zwierz silny – bez względu na to, że na ulicy i że ten obywatel, tak zaszczytny piastował urząd – schwyciwszy go za włosy, powalił na ziemię i w najokrutniejszy sposób kopał nogami, i – kłuł ostrogami! Pana Zalewskiego zaś, pięściami bił po twarzy i wybił mu trzy zęby. Obydwu pokaleczonych, skrwawionych kazał wtrącić do więzienia”; s. 77: „Podporucznik Gust wychodząc codziennie z oddziałem w rozmaite strony, w najokropniejszy sposób pastwił się nad mieszkańcami. Młody ten zbrodniarz, bezwstydny wyuzdaniec, kogo napotkał na drodze, mężczyznę lub kobietę, katował zarówno a w końcu zabierał ze sobą do pierwszej lepszej wsi, gdzie na noc zajmował kwaterę. Tam według swego zwyczaju upiwszy się aż do szaleństwa, zaiste niesłychane wyprawiał sceny. Przywoływał przyaresztowanych i męczył

222


nie tylko pojedynczych skazańców, lecz także, na zasadzie odpowiedzial-ności zbiorowej, wszystkich mieszkańców takich wsi, jak Łukawica667,

aż do śmierci albo kalectwa na wieki. Pospolity pijak, namiętnie zmysłowy, przemocą bezcześcił kobiety i najzacniejsze dziewice. Nasyciwszy się, innego szukał widoku, upajał się widokiem krwi cieknącej z ciał swoich ofiar. Nazajutrz po pobycie Szachowa w Rudce, Gust przybył do wsi Mierzynówki, majątku dymisjowanego kapitana Kacpra Zadarnowskiego, ozdobionego za męstwo krzyżami. Niestety nie zastał go już. Szachów bowiem uprzedził go. Ten zbir przechodząc przez Mierzynówkę wpadł do dworu p. Zadarnowskiego, a przywoławszy wszystkich miejscowych włościan, rozkazał im pod groźbą nahajek bić go po twarzy i targać za włosy, na domiar nareszcie swojego niczym nie usprawiedliwionego okrucieństwa, rozkazał ratnikom obalić nieszczęśliwego na ziemię i bez przyczyny i mimo próśb i błagania mdlejącej córki i innych pań znajdujących się wówczas w Mierzynówce, do tego stopnia mordować nahajkami, że w chwili, gdy go zaprzestano katować, zupełnie odszedł od przytomności. Mimo tego z wiszącymi ciała kawałkami, nieopatrzonego, wrzucić kazał na wóz i zawiózł do Bielska. Gust niezadowolony, że wymknęła mu się ofiara, na której zamierzał bogaty wymęczyć okup, zastawszy w domu tylko panią Paszkowską, tudzież pannę Zadarnowską i Zawadzką [...], widząc przed sobą młode, ładne panienki, począł z nieprzyzwoitymi, prawdziwie moskiewskimi odzywać się żartami. Nie dziw, że zacne te panienki, na wszystkie jego nieprzyzwoite oświadczenia odpowiedziawszy pogardą, chciały ukryć się przed nim. Gust oburzony i zawiedziony w swoich nadziejach, postanowił zemścić się srogo, a przede wszystkim pragnął znaleźć jakikolwiek pozór na usprawiedliwienie swojej srogości. Rozkazawszy wziąć je pod straż, przystąpił do najściślejszej rewizji ich ubioru, pierścionków, paciorków, a nawet szpilek i guzików, a znalazłszy u każdej czy to paciorek, czy guzik czarny nazwał to „traurem” [żałobą], wszystkie trzy rozkazał rozciągnąć i każda z tych zacnych istot po 50 otrzymała łóz, musiała ponadto 25 rubli srebrem zapłacić kary. Należy mi tu nadmienić, że rewizye u panien i kobiet robiono w sposób niegodny, ubliżający godności każdej, nawet nie bardzo skromnej kobiety”.667 W. Czaplicki, Moskiewskie na Litwie rządy 1863–1869, s. 42–43: „Na dniu 19 września 1863 r. oddział powstańców pod dowództwem Ejdminowicza spotkawszy się z Moskalami w samym, tak rzeknę, kącie granicy między Łukawicą, Zalesiem, Topczewem i Wólką Pietkowską, i stoczył tam bitwę i świetne odniósł nad przeważającą siłą Moskali zwycięstwo. Moskale stracili tam w poległych i rannych przynajmniej cztery razy tyle jak powstańcy. Bitwa toczyła się po części na czystych, pomienionych wiosek polach [...]. W raporcie do Haneckoja, doniósł Borejsza, że Łukawica była gniazdem wylęgającym «miatieżników»”; s. 47: „Dnia 3 października rano, zaraz po wypędzeniu mieszkańców na łąkę, przeznaczono do każdego domu dla zabierania ruchomości po trzech podoficerów a mianowicie z piechoty, od ułanów i kozaków. [...] Mieszkańcy Łukawicy, zanim wywieziono ich ruchomości i zboże, całe niemal trzy dni i noce, otoczeni wojskiem, pod gołym niebem przepędzili na łące. Upał dniem, nocą chłód, wilgoć i brak ciepłego odzienia, szkodliwy na zdrowie wywierał wpływ. Bardzo wielu zatem mieszkańców, a osobliwie wiele dzieci, rozchorowało się mocno. [...] Zbliżała się straszna rozstrzygająca chwila. Ostatnie z mieniem nieszczęśliwych Łukawiczanów odprawiono wozy. Na wzgórku pod wsią sołdaci układali olbrzymi stos suchego chrustu. Zciemniło się już zupełnie gdy od strony wioski głośny koni rozległ się tentent. Gdy jeźdźcy wjechali na pagórek, rozróżniono między innymi postać pułkownika Borejszy, jego adiutanta Wołkowa i kilku oficerów. Komenda «Smirno» [baczność] ze wszystkich rozległa się stron, a dowódcy rot, szwadronów i kozaków pospieszyli do pułkownika z zwyczajnym w takim razie raportem. Pułkownik salutował, odnośnych dowódców zatrzymał przy sobie i tylko adiutantowi ciche jakieś wydał rozkazy. Borejsza [...] przystąpił do odczytywania wyroku: «Jenerał Ganeckoj z raportu wojennego naczelnika pułkownika Borejszy, że Łukawica niejednokrotnie przyjmowała ‘bandy miatieżników’, a nie uwiadomiła o tym ani władzy wojskowej, ani policyi, oraz że przez niezawiadomienie tego rodzaju oddział wojska


223

Pruszanka, Jaworówka i Wilczochy668. Błaha z pozoru sprawa balu zorga-nizowanego w Bielsku przez pułkownika Ignacego Borejszę dla uczczenia 20 listopada imienin generała gubernatora Michała Murawjowa, zwanego „Wieszatielem” (ze względu na okrucieństwo w tłumieniu powstań narodo-wych), ukazała z całą wyrazistością, przewrotność, zakłamanie i okrucień-stwo bielskiego naczelnika wojennego. Sprawy lokalu, dekoracji, orkiestry nie stanowiły żadnego problemu, podobnie jak gremium oficerów i urzęd-ników carskich. Brakło natomiast dam, z którymi można byłoby tańczyć. Wprawdzie oficerowie moskiewscy rozesłali do dworów i znaczniejszych domów szlacheckich zaproszenia, ale Polki z zasady odmówiły, tłumacząc się chorobą, żałobą po ojcu czy mężu, pilnym zajęciem lub wprost odpo-wiadając odmownie. Borejsza wymyślił sposób, aby przełamać ten bierny opór polskich dam. „Marszałkowa Szczukowa [właścicielka dóbr Bujenka po Ciechanowcem] otrzymała rozkaz przyjęcia obowiązków gospodyni balu. Ta zacna i powszechnie poważana, zarazem można pani, przyareszto-wana z rozkazu Borejszy, otrzymała od niego 25 nahajek. Nadto wtrąciw-szy ją do więzienia, ani z krewnych ani ze znajomych nikogo nie dopuszczał do niej, traktował ją w sposób najokrutniejszy, wsadził razem z pospoli-tymi zbrodniarzami, nie dozwolił nawet, ażeby z własnych funduszów lep-szą z miasta mogła mieć żywność, zabronił jej własną sprowadzić pościel, bieliznę i żadnej do jej więzienia nie dopuścił książki [...] Rozumie się samo przez się, że p. Marszałkowa, która wówczas jeszcze w Bielskim znajdo-wała się więzieniu, pomimo objawionego jej rozkazu Borejszy, oświadczyła

na dniu 19 września narażonym został na straty niemałe, rozkazuje: wszelką mieszkańców Łukawicy ziemię, tudzież wszystkie tychże ruchomości zabrać na skarb, następnie całą wieś spalić do szczętu, a po dokonaniu tego, wszystkich bez wyjątku mieszkańców, bez względu na płeć i na wiek, wysłać natychmiast w oddalone gubernie sybirskie». W tej chwili, jakby za dotknięciem czarodziejskiej laski z kilkudziesięciu naraz domów Łukawicy, czerwone mignęły płomienie. [...] Był to straszny i grozą przejmujący widok. Cała Łukawica przedstawiła się widzom jakby tylko jeden olbrzymi płomień. [...] Łukawica jeszcze gorzała płomieniem, gdy z rozkazu Borejszy ozwały się trąbki i bębny. [...] Biedni Łukawiczanie, jakkolwiek wiedzieli, że popędzą ich na Sybir, nie oswoili się jeszcze z tą myślą, ani przypuszczali, że to nastąpi tak prędko. Żołnierzom śpieszyło się do Bielska [...]. Do Bielska na własnych rękach dwóch przynieśli Łukawiczanie trupów: dziecko i starca. W kilka dni później wyprawiono ich w Sybir”.668 Obie te wsie, Pruszanka w parafii Domanowo i Wilczochy w parafii Rudka, potraktowane zostały podobnie jak Łukawica; por. F. Biłgorajski, Pamiętniki o sprawie chłopskiej w 1863 roku, s. 109; W. Czaplicki, Moskiewskie na Litwie rządy 1863–1869, s. 144.; Z. Romaniuk, Rudka. Dzieje majątku, wsi i parafii, s. 240-241.

224


stanowczo, że na to nie zgodzi się nigdy. Na 24 godziny przed balem Borejsza przewiózł p. Marszałkową do miasta z zakazem wydalania się z mieszkania, oraz, ażeby pod zagrożeniem chłosty przygotowała się do balu. Wypuścił ją z więzienia, ale w mieszkaniu prywatnym postawił jej straż. Nadszedł dzień 20 listopada [...], wszystkimi gościńcami nadciągały inne do miasta powozy, karety i bryczki, ale także pod silną kozaków lub ułanów eskortą. To damy polskie dostawione z wiosek na bal [...] Z powozu dwie wiotkie dam wysiadły postacie. Obydwie młode i ładne, obydwie blondynki. Dwie siostry. Starsza, młoda mężatka; młodsza jeszcze młoda panienka, zaledwie 19 lat licząca. Mąż pierwszej w Bielskim siedzi więzieniu. Oficer zaprasza-jący na bal, w imieniu pułkownika Borejszy, przyrzekł słowem honoru, że zaraz nazajutrz po balu mąż jej opuści mury więzienne. Rodzony brat tych pań, przed miesiącem wywieziony do sybirskich kopalń, a narzeczony młodszej, ranny w Siemiatyckim pana Fenscha spłonął pałacu [...]. W dru-gim powozie przywieźli kozacy marszałkową Szczukową, która pod żad-nym warunkiem nie chciała uczestniczyć w balu. Gdy atoli powiedziano jej, że jeżeli przybędzie na bal, nazajutrz 50 więźniów opuści mury wię-zienne, dla oswobodzenia 50 nieszczęśliwych braci, zgodziła się na przy-jęcie obowiązków gospodyni balu [...] Z pierwszym brzaskiem dnia, ofice-rowie poczęli rozchodzić się na swoje kwatery i obecnym paniom oznajmił nareszcie Borejsza, że mogą już opuścić salę balową. Marszałkowa korzy-stając ze sposobności, zagadnęła Borejszę: Spodziewam się, że p. pułkow-nik zechce dotrzymać danego przyrzeczenia i uwolni dzisiaj 50 nieszczę-śliwych? Tak jest, wydałem już stosowne rozkazy. Gdy wyszły na schody, jeden oficer, stosownie do otrzymanych rozkazów wypuszczał po jednej lub zatrzymywał. Zajeżdżały powozy, bryczki i karety i wkrótce wyjechały wszystkie. Jedne do domu, a większa część pod silnym konwojem wracała wprost do klasztoru, do swojego więzienia [...] Na podwórzu oddział pie-choty i kozaków, otoczywszy pięćdziesięciu politycznych więźniów, mię-dzy którymi znajdował się także i mąż pani A., gotował się do pochodu. Stosownie do przyrzeczenia p. Borejszy, 50 więźniów opuściło mury wię-zienne. Wyprawiono ich na Sybir”669.

Można sobie wyobrazić, jak trudno było w tych warunkach popo-wstaniowych represji i wynaturzeń moskiewskich oficerów sprawować

669 W. Czaplicki, Moskiewskie na Litwie rządy 1863–1869, s. 105–120.


225

duszpasterskie obowiązki w farnej bielskiej parafii. Kolejne aresztowania księży z pobliskich parafii670 musiały być coraz poważniejszym ostrzeżeniem,

670 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 2, Sandomierz 1936, s. 76: Ks. Jacek Borzym proboszcz w Perlejewie, „W raporcie naczelnika żandarmerii powiatu bielskiego z 29 maja 1864 r. Nr 65, przesłanego do naczelnika miasta Bielska i powiatu, powiedziane: ksiądz J. B., prob. par. Perlejewo pow. bielskiego, gub. grodzieńskiej, wyjeżdżał do partii powstańców, aby ich spowiadać i odbierać od nich przysięgę. Gdy nie zdążył kiedykolwiek powrócić na noc do domu, wtedy nocował w domu ziemianki Uszyńskiej”, s. 80: „Księdza Jacka Borzyma zaaresztował oficer żandarmerskiej komendy 10 czerwca 1863 roku i osadził go w Bielsku”, s. 82: „Raport dziekana bielskiego z 4 sierpnia 1864 roku Nr 691 donosi, że władze wojskowe zaaresztowały księdza J. B. 28 lipca 1864, w grudniu 1864 r. był pozbawiony godności duchownej i skazany na zesłanie do więcej oddalonych miejscowości Syberii. W grudniu 1867 r. była wiadomość o nim, że przebywa we wsi Tunka, guberni irkuckiej”; s. 87: Ks. Jan Broniewicz proboszcz w Drohiczynie. „Księdza J. B. Aresztował żandarm komendy bielskiej i jest pod śledztwem od 25 sierpnia 1864 roku, pod zarzutem utrzymywania stosunków z powstańcami”; s. 409: Ks. Szymon Koc proboszcz parafii Pobikry. „25 stycznia 1864 roku gubernator grodzieński przesłał do Sądu Wojennego sprawę księdza Sz. K., który był sądzony o to, że dał broń powstańcom, mówił kazania podburzające i zbierał pieniądze dla powstańców. Z przebiegu sprawy widać, że ksiądz Sz. K. był aresztowany 15 października 1863 roku na skutek doniesień, które zrobił Żyd z Bielska”; s. 412: Ks. Wojciech Kociołkowski proboszcz parafii w Brańsku. „1 października 1863 r. sztabskapitan Wołków aresztował księdza W.K., liczącego lat 50, syna Franciszka, za to, że uprosił powstańców i zwolnili z partii mieszczanina Ołdakowskiego”; s. 464: Ks. Feliks Kryński proboszcz w Surażu, „Sprawnik powiatu białostockiego 14 czerwca 1863 roku, zaaresztował księdza F. K., liczącego lat 60, proboszcza parafii Suraż, pow. białostockiego, gub. grodzieńskiej, którego dowódca 2-ej dywizji piechoty oddał pod Sąd Polowo Wojenny. Do tego Sądu w Grodnie 20 lipca 1864 r. Nr 7731 gubernator wojenny m. Grodna, zwrócił się z tym, że Komisja Śledcza Grodzieńska nadesłała mu sprawę księdza F.K., oskarżonego o działalność powstańczą i sprawę tę ze swej strony przekazuje Sądowi Polowo Wojennemu w Grodnie do osądzenia [...] Przy tym gubernator dodaje, że ks. F. K. jest zaaresztowany w Grodnie. Sąd Polowy w Grodnie 20 września 1864 roku wydał wyrok na podsądnego księdza F. K. za pobudzanie mieszkańców do powstania; zaliczyć go do II kategorii przestępców politycznych i na zasadzie p. 5 przepisów z 11 maja 1863 r. pozbawić go wszystkich praw stanu i zesłać do katorgi w fortecach na lat 8”; s. 529: Ks. Feliks Lisiecki administrator parafii Domanowo. „Naczelnik wojenny miasta Brańska, pow. bielskiego, 1 października 1863 roku, Nr 87 przedstawia naczelnikowi wojennemu miasta Bielska z powiatem spis tych, których zaaresztował sztabskapitan Wołków. Między nimi wymieniony jest ksiądz F. L., syn Józefa, liczący lat 56, administrator parafii Domanowo, pow. bielskiego, gub. grodzieńskiej, u którego stale bywają powstańcy. Od idących do partii ksiądz F. L. odbierał przysięgę. Śledztwo rozpoczęło się 1 października 1863 r. Ksiądz F. L. Był aresztowany 30 września 1863 r.”; s. 664: ks. Mikołaj Miłkowski, proboszcz parafii Rudka. „Jak powiadomiła Wojenna Komisja Śledcza Bielska, gubernatora grodzieńskiego, w raporcie za styczeń 1864 rok, ks. M. M. jest pod śledztwem od 28 września 1863 r., obciążony zarzutem, że przyjmował agentów polskich i że jeździł do partii, gdzie powstańców osobiście zachęcał do męstwa. Aresztował go kapitan Tugengold i osadził w więzieniu”; s. 735: Ks. Józef Nowicki proboszcz w Topczewie. „Sprawnik powiatu bielskiego 14 października 1869 roku Nr 86 pisze do gubernatora grodzieńskiego, że ks. J. N., były proboszcz w Topczewie, w 1863 roku pobudzał parafian do powstania, za co siedział w więzieniu. Z Topczewa był przeniesiony do powiatu sokolskiego, a stamtąd dostał się do klasztoru franciszkanów w Grodnie. Gubernator grodzieński 24 marca 1869 roku Nr 2961 pisze do dziekana grodzieńskiego, ks. Aleksandra Gintowta,

226


że i bielski proboszcz jest bardzo pilnie inwigilowany. Zapewne to skłaniało księdza Aklińskiego do ostrożności w nawiązywaniu kontaktów z powstań-cami. Bolesnym przeżyciem dla wszystkich parafian bielskich była decyzja z dnia 11 kwietnia 1864 r., podjęta na polecenie Murawjowa przez guberna-tora mińskiego, o przebudowie kościoła pokarmelickiego w Bielsku na cer-kiew prawosławną dla uczczenia stłumienia przez Rosjan powstania stycz-niowego671. Niebezpieczne dla dalszych losów księży duszpasterzujących w tym czasie w Bielsku mogły okazać się skargi wnoszone do pośredników sądowych przez duchownych prawosławnych na każdą aktywniejszą formę duszpasterstwa. Między innymi donos duchownego z cerkwi prawosławnej w Puchłach z 2 września 1866 r., „że ksiądz Antoni Akliński, proboszcz para-fii Bielsk, w guberni grodzieńskiej, wraz ze swym wikariuszem ks. Ignacym Aleksiejewiczem dla podtrzymania polsko-łacińskiej propagandy zaprowa-dził w tej parafii bractwo szkaplerza, do którego usiłują wciągnąć ludzi róż-nych wyznań. Członkowie tego bractwa, są obowiązani: pościć we wszystkie soboty całego roku, nie używać trunków, mówić po polsku: Ojcze Nasz, Zdrowaś Maryjo sto razy na dzień, składać ofiary, odmawiać Litanię, w któ-rej jest wzmianka o niby bezgrzesznym papieżu, uczęszczać liczniejsze razy do kościoła, nosić różaniec i medaliki z imieniem Maryi, a niekiedy z sym-bolicznymi znakami, które wtedy nazywają się szkaplerzami”. Na szczęście tym razem sąd pokoju w Bielsku w orzeczeniu swoim stwierdził, że w tej działalności księży nie znalazł znamion przestępstwa672. Walka caratu z polskością i katolicyzmem weszła w fazę prób usunięcia drogą zarządzeń administracyjnych języka polskiego z nauczania religii, kazań, nabożeństw i zastąpienia go językiem rosyjskim.

Opór duchowieństwa katolickiego okazał się w tej materii niezwykle solidarny. Sam generał-gubernator wileński pisze do ministra: „W guber-niach wileńskiej i grodzieńskiej próby wprowadzenia trebnika zupełnie się nie udały, a jeżeli były wyjątki, to bardzo nieliczne. Ci księża, którzy przyjęli

że ks. J. N. za udział w ruchach politycznych dwa razy był pod sądem: w roku 1863 i 1866 r. i za to był pozbawiony probostwa w Topczewie”.671 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 1, s. 193–194. Okólniki Murawjowskie. „2. Przepisy dotyczące budowy cerkwi są wskazane w okólnikach Murawjowa z 17 grudnia 1864 roku Nr 3973 i 11 marca 1865 r. Nr 1048”. „9. O przeróbce budynków pokarmelitańskich w mieście Bielsku na cerkiew prawosławną, polecenie do gubernatora mińskiego 11 kwietnia 1864 r. Nr 4844”.672 Tamże, s. 417–418.


227

trebnik, nie używali go nigdy, jak to wykazały dane, które w początkach 1874 roku zebrał jen. Potapow od gubernatorów. Wtedy ani jednego nie było przykładu wprowadzenia w życie trebnika. W kwestii tej nie tylko ducho-wieństwo, ale i ludność zajęła stanowisko nieprzychylne”673. Oficjalna rela-cja generał-gubernatora wileńskiego Albedyńskiego z 28 marca 1876 r., przesłana do ministra spraw wewnętrznych, a więc wtedy, gdy sprawa cała z trebnikiem związana już miała się ku końcowi, brzmiała: „Wprowadzenie obecnie języka rosyjskiego do nabożeństw rz.-kat. nie uważam za moż-liwe”674. Zwycięstwo na tym polu nie obeszło się bez ofiar. Nadgorliwi urzędnicy lokalni stosowali ostre środki przymusu. Ciężkie represje z tego tytułu dotknęły między innymi księdza proboszcza bielskiego Antoniego Aklińskiego. Może dlatego, że nie tylko sam nie przyjął trebnika, ale oddzia-ływał w tym duchu i na innych księży. Pozbawiony został stanowiska pro-boszcza bielskiego i zesłany 17 września 1870 r. do twierdzy w Bobrujsku675.

Bardzo krótko, bo tylko przez cztery miesiące, od 15 września 1870 do 17 stycznia 1871 r., funkcję administratora fary bielskiej pełnił ksiądz Adrian Falkowski676� Urodził się w 1804 r. we wsi Falki w parafii Topczewo. W latach 1819–1824 uczęszczał do gimnazjum w Białymstoku. Naukę w szkole średniej kontynuował w Wilnie. Tam też wstąpił do semi-narium duchownego. Święcenia kapłańskie otrzymał w katedrze wileńskiej w 1828 r. Będąc wiceproboszczem w rodzinnej parafii w Topczewie, w okre-sie popowstaniowym odprawił kilka razy nabożeństwa także w kościele w Łubinie, za co był represjonowany i pozbawiony stanowiska w Topczewie 1868 r. Zamieszkał w domu rodzinnym w Falkach jako rezydent677. Na dłuższe administrowanie parafią bielską władze carskie nie wyraziły

673 Tamże, s. 376.674 Tamże, s. 378. Co więcej, Albedyński w sprawozdaniu o sytuacji na Litwie złożonym carowi w 1878 r. pisze: „Wszelkie próby w tym względzie czynione nie wydały żadnego rezultatu. W tej chwili we wszystkich trzech moich guberniach [wileńskiej, grodzieńskiej i kowieńskiej] w żadnym kościele nie ma nabożeństwa w języku rosyjskim”.675 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 2, s. 8; por. tenże, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, t. 1, s. 417.676 Tamże, s. 482–483.677 ADzB IV / Ps / 24, s. 41.

228


zgody. Przeniesiony został na wikariusza do Ciechanowca678. Tam też zmarł 18 maja 1874 r. i pochowany został na ciechanowieckim cmentarzu679.

Kolejnym administratorem bielskiej parafii został w 1871 r. ks. Jan Czesław Sawicki680. Pełnił tę funkcję do r. 1878. Pochodził z rodziny szlacheckiej, ze wsi Łuczaje w parafii wyszkowskiej. Urodził się około r. 1804. Gimnazjum białostockie ukończył w 1820 r. Po dwóch latach wstą-pił do zakonu dominikanów. Święcenia kapłańskie otrzymał z rąk biskupa Waleriana Kamionki w 1828 r. Następnie był prefektem w gimnazjum w Zabielsku. Po czterech latach przeniesiony został do Drui, gdzie peł-nił obowiązki kaznodziei do r. 1836. Potem był wikariuszem w Ikaźni, Brasławiu i przy filialnym kościele w Belmontach. W 1858 r. sekularyzo-wał się z zakonu dominikańskiego i przyjęty został przez biskupa Wacława Żylińskiego do grona kleru diecezji wileńskiej mocą dekretu z 6 paździer-nika 1858 r. Będąc proboszczem parafii Sidra, został aresztowany 29 grud-nia 1863 r. pod zarzutem sprzyjania powstańcom. W więzieniu w Sokółce przebywał do 6 listopada 1864 r.681. Jakkolwiek nie udało się udowodnić ks. Janowi Czesławowi Sawickiemu czynnego wspierania powstania, to jed-nak władze wojskowe zażądały przeniesienia go z probostwa sidrzańskiego, zgodziły się natomiast na administrowanie przez niego parafią w Strabli682. W latach 1871–1878 administrował farną parafią w Bielsku. Następnie przez piętnaście lat, od czerwca 1878 do grudnia 1893 r., był administra-torem parafii w Dołubowie683. Ostatnie lata swego życia spędził sędziwy już wtedy ks. Sawicki u krewnych w rodzinnej wsi Łuczajach. Tam też zmarł 31 grudnia 1901 r. i pochowany został na cmentarzu parafialnym w Wyszkach684.

678 Ordo Divini Officii Recitandi Sacraque Peragendi a Clero Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1871, s. 195.679 ADzB I / D /39, Księga zgonów parafii Ciechanowiec z r. 1874, s. 169 (nr 31/1874): „1874 r. 18 maja w mieście Ciechanowcu zmarł ksiądz Adrian Falkowski ze starości, zaopatrzony świętym i sakramentami. Miał lat 74 i był mansjonarzem przy kościele w Ciechanowcu. Ciało jego pochował ks. Jan Walter administrator ciechanowieckiego kościoła na parafialnym cmentarzu 21 maja”.680 ADzB IV / Ps / 24, s. 21 681 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 3, Sandomierz 1936, s. 148.682 APSt III / I (1865).683 ADzB I / B / 46, Księga chrztów parafii Dołubowo z 1878 r.; ADzB I / B / 61, Księga chrztów parafii Dołubowo z 1893 r., s. 258; APDł III / S / 9, Księga spisu parafialnego parafii Dołubowo z lat 1877 –1893, s.59b, 166.684 ADzB I / B / 71, Księga zmarłych parafii Wyszki z r. 1902, s. 632, (nr 31/1902): „Roku 1901,


229

Również tylko tymczasowym administratorem bielskiej parafii miano-wany został ks. Jan Załęski. Pełnił tę funkcję przez cztery lata, od 1878 do 1882 r.685. Pochodził z Wileńszczyzny. Urodził się w 1809 r. Seminarium duchowne ukończył w Wilnie. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1845 r. Do r. 1853 był wikariuszem przy kościele Ducha Świętego w Wilnie686. W następnym roku był na wikariacie przy kościele św. Jana w Wilnie687. Potem został proboszczem w Zdzięciole w dekanacie słonimskim688. Tutaj naraził się władzom carskim w okresie powstania styczniowego. Po dłu-gim śledztwie pozbawiony został parafii i przeniesiony na mansjonarza przy kościele pobernardyńskim w Wilnie689. Od r. 1871 był proboszczem w Diatłowie w dekanacie słonimskim690, a następnie administratorem parafii Porozowo w dekanacie wołkowyskim691. Administratorem para-fii w Dołubowie był w latach 1875–1878692. Bielską parafią administrował po księdzu Janie Czesławie Sawickim.

Ta nieustanna rotacja na stanowiskach kościelnych, wymuszona przez policyjny system carski, dezorganizowała duszpasterstwo w parafii bielskiej. Brak zgody na stałego proboszcza umożliwiał zaborczym władzom z naj-mniejszego nawet powodu żądanie zmiany księdza administratora.

Pełnoprawnym proboszczem bielskim, po wielu administratorach, został mianowany w 1882 r. ks. Józef Warpechowski693. Urodził się w Białymstoku 17 października 1854 r. Po ukończeniu szkoły realnej w Białymstoku, do której uczęszczał w latach 1867–1873, wstąpił do semi-narium duchownego w Wilnie w r. 1873. Od r. 1877 kontynuował studia na Akademii Duchownej w Petersburgu. Święcenia kapłańskie otrzymał

31 grudnia, zmarł we wsi Łuczaje ks. Jan Czesław Sawicki, ze starości. Były proboszcz parafii w Dołubowie. Ostatnimi czasy dożywał u swoich krewnych we wsi Łuczaje. Żył 95 lat. Pogrzebany został przez księdza dziekana bielskiego A. Bilmina w asyście księży proboszczów z Wyszek i Strabli, 7 stycznia 1902 roku, na cmentarzu parafialnym w Wyszkach”.685 ADzB I / B / 46, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1878, s. 10; ADzB I / B / 50, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1882, s. 16.686 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1852, s. 5, 42.687 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1854, s. 133.688 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1863, s. 108, 147.689 Ordo Divini Officii Recitandi Sacrique Peragendi a Clero Dioecesis Vilnensis A. D. 1869, s. 160.690 Ordo Divini Officii Recitandi Sacrique Peragendi a Clero Dioecesis Vilnensis A. D. 1872, s. 190.691 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1875, s. 178.692 APDł I / B / 8, Księga chrztów parafii Dołubowo z lat 1872–1878, s. 50–93.693 ADzB I / B / 50, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1882, s. 29.

230


17 września 1878 r.694. Pierwszą jego placówką duszpasterską był wikariat przy farze grodzieńskiej. Pismem Konsystorza z 12 kwietnia 1882 r. mia-nowany został proboszczem w Bielsku695. Władze oświatowe mianowały go l sierpnia nauczycielem religii w „ujezdnom uczyliszcze” (szkole powia-towej) w Bielsku. Wkrótce został także dziekanem dekanatu bielskiego. W r. 1890 oskarżony został o niedopuszczenie Józefa Hausego, żyjącego jawnie w karach kościelnych, do spowiedzi świętej. Ciągle inwigilowany przez policję, obwiniany był o zakazywanie dzieciom uczęszczania do szkół cerkiewnych i o spowiadanie „opornych” prawosławnych (byłych unitów), za co usunięty został ze stanowiska proboszcza i dziekana bielskiego i prze-niesiony na wikariat do Wornian w 1899 r.696. Nękające procesy sądowe o udzielanie posług religijnych „byłym unitom” trwały nadal. Na szczęście sędziom nie udało się potwierdzić tych zarzutów. Zapewne dlatego mógł objąć w 1901 r. probostwo w Michaliszkach w dekanacie wileńskim697. W następnym roku był już administratorem parafii Lintupy w dekana-cie święciańskim698, a od 1903 do 1909 r. administratorem parafii Jewje w dekanacie trockim699. W tymże roku przeniesiony został na rezydenta do Brańska. Tutaj przeżywał pierwszą i drugą wojnę światową, okupację sowiecką i początek okupacji niemieckiej. Zmarł w Brańsku 5 stycznia 1942 r. w wieku 88 lat i w 64. roku kapłaństwa.

Następcą ks. J. Warpechowskiego na probostwie bielskim i na urzędzie dziekańskim został w listopadzie 1899 r. ks. Adolf Bilmin700. Urodził się w 1865 r. Seminarium duchowne ukończył w Wilnie, tam też w 1889 r. otrzymał święcenia kapłańskie701. Po trzech latach wikariatu został probosz-czem w Brańsku (w r. 1892)702, następnie był proboszczem w Suchowoli od 1893 do 1899 r.703. W Suchowoli władze carskie wytoczyły mu proces

694 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis 1926, s. 89, 39.695 ADzB I / B / 50, s. 16.696 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 1, s. 854; ADzB I / B / 68, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1899, s. 23.697 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1901, s. 236.698 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1902, s. 187, 223.699 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis A. D. 1908, s. 209, 251.700 ADzB I / B / 68, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1899, s. 23.701 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1896, s. 227.702 E. Borowski, Dzieje Parafii Rzymskokatolickiej w Brańsku, s. 42.703 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1896, s. 204


231

za odmowę przyjęcia od uczniów szkolnych przysięgi na wierność carowi704. Po uciążliwym śledztwie i czasowym zawieszeniu w czynnościach został prze-niesiony na probostwo w Bielsku. Co więcej, otrzymał nominację na dzie-kana705. Zmarł nagle na zawał serca podczas sąsiedzkiej wizyty na plebanii w Brańsku, 5 listopada 1904 r. Pogrzeb odbył się w Bielsku 8 listopada tegoż roku. Uroczystościom żałobnym przewodniczył dziekan białostocki ks. Wilhelm Szwarc, budowniczy nowego kościoła farnego w Białymstoku. Asystowali mu księża: Władysław Klamm, wikariusz bielski, i Edward Miłkowski z Dąbrowy w dekanacie sokólskim706. Materialnym śladem kie-rowania parafią Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim przez ks. Adolfa Bilmina są organy wykonane przez wileńskiego organmi-strza Piotra Wojciechowicza707, funkcjonujące do dziś, a także drewniana plebania wzniesiona około 1903 r.708. W sferze duszpasterskiej bielszczanie zapamiętali ks. A. Bilmina jako dobrego pasterza. W okresie międzywo-jennym, a także powojennym, na jego grobie często składane były kwiaty i widać było ludzi modlących się za swego duszpasterza, który zmarł w wieku 39 lat, w 15 roku kapłaństwa.

Tymczasowym administratorem parafii bielskiej został mianowany ks. Edward Miłkowski i pełnił tę funkcję od 8 listopada 1904 do

704 P. Kubicki. Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 2, s. 56: „Ks. Bilmin Adolf jako proboszcz parafii Suchowola, pow. Sokółka, guberni grodzieńskiej. Ks. A. B. w 1894 roku miał sprawę z rządem, że nie chciał odebrać od uczniów przysięgi. (Prawdopodobnie chodziło o przysięgę w języku rosyjskim)”.705 ADzB I / B / 68, s. 23.706 ADzB I / B / 73, Księga zgonów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1904, s. 532 (nr 80/1904): „Dnia 5 listopada 1904 roku w mieście Brańsku zmarł ksiądz Adolf syn Wiktora Bilmin z powodu anewryzmu aorty. Był proboszczem bielskiego kościoła i dziekanem. Miał lat 39. Jego ciało zostało pochowane w grobowcu, na bielskim cmentarzu parafialnym 8 listopada tegoż roku przez ks. Wilhelma Szwarca, w asyście ks. Władysława Klamma i ks. Edwarda Miłkowskiego”.707 APB XI / Mon, Księga Pamiątkowa Parafii Farnej w Bielsku Podlaskim, s. 10–11: „Roku 1902 ten organ, jako zniszczony przez długie użycie i nie mogący się restaurować został rozebrany zupełnie i złożony na suficie kościelnym, a na jego miejsce postawiony organ nowy [obecny] ze składek dobrowolnych parafian Bielskiego kościoła. Organ ten kosztuje 1500 rubli i jeszcze nie ukończony, brak 2 głosów. Budował go organmistrz z Wilna, Piotr Wojciechowicz. Ksiądz Dziekan Bilmin, pomimo składek parafian, swoich własnych pieniędzy dołożył niemałą kwotę. Zapisałem to dla pamięci i wiadomości. Jan Jancewicz, organista”. 708 Tamże, s. 25: „Obok kościoła parafialnego w Bielsku Podlaskim przy ulicy ks. Ściegiennego znajduje się plebania, zbudowana z drzewa na kamiennym fundamencie, parterowa, o wymiarach: 24 m długości i 10,5 m szerokości. Plebania była zbudowana przez ks. Adolfa Bilmina, dziekana bielskiego, około roku 1900–1903”.

232


13 lutego 1905 r.709. Urodził się w 1878 r. Seminarium duchowne ukończył w Wilnie710, tam też w 1901 r. wyświęcony został na kapłana. Po trzyletnim wikariacie w Dąbrowie711 objął administrację parafii bielskiej. Po dwóch miesiącach administrowania został oskarżony o wrogie wystąpienia poli-tyczne i osadzony w bielskim więzieniu. Władze policyjne postawiły mu sze-reg zarzutów: „Ks. Miłkowski Edward, l. Na wyjazdowej sesji okręgowego sądu grodzieńskiego 10 lutego 1905 roku do miasta Bielska, guberni gro-dzieńskiej, jak doniósł o tym gubernator grodzieński 10 lutego 1905 roku, Nr 909, do jen. gubernatora wileńskiego, zdarzył się taki wypadek: P.o. dzie-kana bielskiego, ksiądz E. M., wikariusz miejscowy, miał odebrać przysięgę od członków wchodzących w skład sądu i od świadków wyznania rzymsko-katolickiego. Gdy nastała chwila przysięgi, ks. M. E. zażądał roty przysięgi w języku polskim. Przewodniczący sądu odpowiedział, że takiej roty nie ma i przy tym zaznaczył, że prawo nakazuje odbierać przysięgi po rosyj-sku. Wtedy ks. M. E. odpowiedział arogancko (riezko), odmówił odbiera-nia przysięgi od członków sądu (zasiedatielej) polecając przy tym, aby i oni nie odbierali przysięgi po rosyjsku. Dalej, gubernator grodzieński, w tej korespondencji pisze: ksiądz E. M. od pierwszych dni swego tu przybycia odznaczał się takim duchem. 29 października 1904 roku zwrócił na siebie uwagę swym tendencyjnym zachowaniem w sensie nacjonalizmu polskiego. Metryki i innej korespondencji nie podpisał inaczej jak tylko po polsku. Raz odezwę oficjalną do Komitetu Statystycznego guberni grodzieńskiej pod-pisał po polsku. 2. Naczelnik gubernialnej żandarmerii grodzieńskiej, 18 lutego 1905 roku Nr 995, donosił do jen. gubernatora wileńskiego, że ksiądz E. M. wygłosił kazanie w kościele bielskim na temat «Pierwsi będą ostatnimi, a ostatni pierwszymi». Bijąc w ambonę, ksiądz E.M. wołał «Przyszedł czas wolności. Czterdzieści lat byliśmy w niewoli». 3. Departament Spraw Duchownych Obcych Wyznań, 2 marca 1905 roku, Nr 1351 pisze do jeneralnego gubernatora wileńskiego: «uznałem za słuszne księdza E. M, p. o. dziekana bielskiego, skazać na zamknięcie w klasztorze franciszkanów grodzieńskich na przeciąg 2 lat». Na powyższe jen. gubernator wileński

709 ADzB I / B / 72, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1904, s. 23; ADzB I / B / 73, s. 5.710 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1901, s. 177.711 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis A. D. 1902 Conscriptus, s. 349.


233

8 kwietnia 1905 roku. Nr 107, odpowiedział ministrowi, że 31 marca b. r. o godz. 10 wieczorem, ks. E. M. przybył do klasztoru w Grodnie”712.

Na lepsze nieco czasy dla Kościoła pod zaborem rosyjskim trafił na pro-bostwo bielskie ks. Antoni Panasewicz. Duszpasterzował tu od 1905 do 1907 r. Proboszczem fary bielskiej mógł zostać tylko dlatego, że w następ-stwie przegranej wojny z Japonią Rosja złagodziła swoje restrykcyjne usta-wodawstwo dotyczące „obcych” (nieprawosławnych) wyznań, w tym szcze-gólnie niesprawiedliwe w stosunku do Kościoła katolickiego. Po latach despotycznego, nieludzkiego ucisku unitów, okrucieństwa w stosunku do wszystkich, którzy bronili sprawy polskiej, nastała swoista odwilż, daleka od oczekiwań, ale jednak budząca nadzieję. Zaistniała możliwość oficjalnego powrotu do Kościoła „byłych unitów”, jakkolwiek obrządek unicki był nadal zakazany. Można było, po przebrnięciu przez las biurokratycznych przepi-sów, wrócić do Kościoła katolickiego, ale tylko do obrządku łacińskiego. Jakkolwiek powrót do Kościoła był skomplikowany, należało bowiem, po złożeniu odpowiedniego podania, uzyskać na piśmie zezwolenie od władz świeckich i od Konsystorza, to jednak już w pierwszych dniach od wejścia w życie „ukazu tolerancyjnego” najbardziej wytrwali gromadnie zgłaszali chęć powrotu do zewnętrznej jedności z Kościołem, bo wewnętrznie stale w niej trwali713. Należy przy tym pamiętać, że okrutne formy represji w sto-sunku do „opornych unitów” przez 65 lat (od 1839 do 1905 r.) zrobiły swoje. Przy tym ogromna większość nie znała już unii z własnego doświadczenia. Ci bowiem, którzy w momencie kasaty unii mieli 6 lat, w 1905 liczyli już 72 lata. Niemniej i do bielskiego kościoła ustawiały się kolejki tych, którzy całymi rodzinami chcieli wrócić do jedności w wierze714. Podano tu tylko listę

712 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 2, s. 660–661.713 Zachowały się tylko fragmenty spisów powracających na łono Kościoła Katolickiego, obrazujące pierwsze tygodnie i miesiące od „Ukazu tolerancyjnego”. Listy te, zachowane w Archiwum Diecezjalnym w Drohiczynie, pochodzą z parafii w Siemiatyczach, Boćkach, Drohiczynie, a także Bielsku Podlaskim; por. APS II / F / 1, Spis osób, które po ukazie tolerancyjnym powróciły do Kościoła katolickiego; APBo II / F / 1, Spis osób, które po ukazie tolerancyjnym powróciły do Kościoła katolickiego; APD II / F / 1, Spis osób, które po ukazie tolerancyjnym powróciły do Kościoła katolickiego; APB II / F / 1, Spis osób, które po ukazie tolerancyjnym powróciły do Kościoła katolickiego. 714 Już w pierwszych dniach po ukazie tolerancyjnym, zgłosili swój powrót do Kościoła w parafii bielskiej: Franciszek Adamiuk lat 40, jego żona Paulina z domu Popławska lat 40 i ich dzieci: Stanisław l. 12, Edward 1.6; Antonina Aleksiejukowa l. 50; Feliks Bernatowicz l. 56, żona Antonina l. 60, wnuczka Marianna l. 5; Paweł Boguszewski l. 70, synowa, wdowa Krystyna Falkowska l. 40 i jej córki:

234


z pierwszych dni po wyjściu „Ukazu tolerancyjnego”. Konwersje, mimo póź-niejszych obostrzeń, trwały dalej, nawet przez cały okres międzywojenny715.

Dla ks. Antoniego Panasewicza, dziekana i proboszcza bielskiego, były to szczęśliwe dni, zwłaszcza po tym, co sam przeszedł i czego doświad-czył poprzednio. Urodził się w 1870 r. na Wileńszczyźnie. Seminarium duchowne ukończył w Wilnie i tam otrzymał święcenia kapłańskie w r. 1892. W latach 1893–1901 był proboszczem w Siemiatyczach. Miał wtedy procesy sądowe. Pierwszy w latach 1894–1895 wytoczony za odmowę odprawienia nabożeństwa żałobnego za cara Aleksandra III. Co więcej, oświadczył policjantowi prowadzącemu w tej sprawie dochodzenie, że: „lud-ność tutejsza nie ma takich patriotycznych uczuć w stosunku do cara jak

Marianna l. 13, Olga l. 10, Teofila l. 7, Helena l. 4; Franciszka Bołbot l. 66; Jan Buczyński l. 65, żona Paulina l. 56: Natalia Chilkiewicz l. 45, jej dzieci: Aleksander l. 9, Natalia 1.7, Marianna l. 4; Antonina Chilkiewicz l. 19 Aleksander Chładowski l. 31, żona Eudoksja l. 30; Jan Chładowski l. 19 i Aleksandra l. 16, rodzeństwo Aleksandra i Izydor Chwaszczewscy l. 22; Michał Czajewski l. 24, żona Karolina z domu Karolkiewicz l. 25; Marta Dojlidowa l. 67; Julia Falkowska l. 65; Zofia Gauze l. 32, córki: Elżbieta l. 5, Anna l. 2; Piotr Gil l. 31, żona Zofia z d. Zduniewicz l. 24, dzieci: Aleksandra l. 6, Jan l. 4; Teodor Gil l. 62, Magdalena z d. Prześniak l. 60; Helena Gonczaruk l. 14; Władysław Grabowski l. 60, żona Marianna l. 46, dzieci: Jan l. 26, Józef l. 11, Aleksander l. 7, Aleksandra l. 13; Jan Hryniewicki l. 37, córka Aleksandra l. 7; Konstanty Jakubiuk l. 40, córki: Aleksandra l. 9, Zofia l. 2, Anna l. 1; Aleksandra Jaruszkina l. 55, syn Józef l. 18; Ludwika Juglewicz l. 50, córka Franciszka l. 30; Zofia Kacejkowa l. 50; Siemion Kaliszuk l. 30; Józefa Kamieńska l. 56; Bogumiła Karolkiewicz l. 25; Helena Kasperowicz l. 19; Paweł Kończak l. 54, żona Elżbieta l. 47, dzieci: Marcin l. 9, Julia l. 16. Karolina l. 11; Paweł Kończak l. 28, żona Tekla l. 24, dzieci: Paweł l. 5, Olga l. 7, Anna l. 1; Krzysztof Korzonek l. 42, s. Adam l. 7; Józef Kożuszkiewicz l. 20, Aleksander Kożuszkiewicz l. 18; Józefa Kubajewska l. 46; Krystyna Lipińska l. 52, Zofia Lipińska l. 18; Łucja Łuszczewska l. 60; Teodor Majewski l. 26, Justyna Majewska l. 22; Piotr Michaelis l. 29, córki: Elżbieta l. 5, Anna l. 2; Konstancja Michnowa l. 40, dzieci: Aleksander l. 12, Władysław l. 10, Mikołaj l. 4, Luba l. 13, Zenobia l. 8; Jan Misiuk l. 45, dzieci: Józef l. 13, Paweł l. 11, Marianna l. 17; Kazimierz Muszyński l. 77; Marianna Nieścieruk l. 15; Michalina Odziejewicz l. 42, córka Helena l. 12; Józefa Ostaszewicz l. 50; Aleksander Ozinkiewicz l. 83; Adela Ozinkiewicz l. 61; Barbara Paszyńska l. 23, synowie: Józef Paszyński l. 18, brat Julian l. 15; Halina Pieczyńska l. 23; Franciszek Pietruczak l. 52; Anna Prokopczuk l. 48; Józefa Renans l. 34, dzieci: Jan l. 7, Edward l. 5, Amelia l. 10, Joanna l. 2; Emilian Sarnacki l. 37, dzieci: Andrzej l. 5, Antoni l. 3, Anna l. 2; Aksenty Sidorski l. 23; Magdalena Szabełtowicz l. 60; Paweł Szwejkowski l. 62, Jan Szylewicz l. 50, żona Lucyna l. 42, córki: Aleksandra l. 19, Jadwiga l. 15; Olga Tomaszuk l. 60; Oksenia Wasilewska l. 50; Antonina Wasiukiewicz l. 62; Michał Wiecki l. 57, żona Aleksandra l. 54, córka Marta l. 20; Filemon Wojciechowski l. 60, jego dzieci: Mikołaj l. 22 z żoną Aleksandrą l. 18, Jan l. 14, Stefan l. 10, Maria l. 12, Stefania l. 2; Edward Wróblewski l. 59, żona Maria l. 52; Barbara Zabiełło l. 20; Augustyna Zabłocka l. 36; Febronia Zajączkowska l. 28, dzieci: Grzegorz l. 2, Marianna l. 3; Melania Żukowska l. 28, córka Marianna r. 1.715 APB II / F / 1; APB II / F / 2, Zachowany częściowo wykaz prawosławnych z rodzin dawnych unitów składających wyznanie katolickiej wiary w międzywojennym okresie duszpasterzowania ks. Antoniego Beszty-Borowskiego w Bielsku Podlaskim.


235

w Rosji”716. Sprawa zakończyła się nakazem zapłacenia grzywny. Drugi pro-ces wytoczono mu również w Siemiatyczach w 1897 r. „za szkodliwą dzia-łalność”717. Przeniesiony w 1902 r. do Perlejewa ks. A. Panasewicz oskar-żony został o storpedowanie działalności szkół cerkiewnych we wsiach Pełch i Kobyla, bo zabronił dzieciom katolickim uczęszczać do prawosławnej cer-kiewnej szkoły. Co więcej, „podburzał” parafian, by domagali się wprowa-dzenia do szkół rosyjskich nauczania w języku polskim. Donos w tych spra-wach otrzymał gubernator grodzieński w 1902 r. od prawosławnego biskupa grodzieńsko-brzeskiego. Nie udało się ustalić, jakimi sankcjami został za te „wykroczenia” ukarany718. Z Perlejewa został przeniesiony do Bielska w 1905 r., ale już w r. 1907 był proboszczem w Brańsku. Zmarł 26 września 1916 r. w wieku 47 lat, w 24 roku kapłaństwa. Pochowany został w Brańsku na przykościelnym cmentarzu719.

Następcą ks. A. Panasewicza na probostwie bielskim został ks. Czesław Górski. Pełnił tę funkcję krótko, tylko dwa lata (1907–1909)720. Urodził się w 1872 r. Seminarium duchowne ukończył w Wilnie i tam otrzy-mał święcenia kapłańskie w r. 1895721. Pierwszą placówką duszpasterską ks. Górskiego był wikariat w Sokółce722. W r. 1900 mianowany został pro-boszczem kościoła pofranciszkańskiego w Grodnie i duszpasterzował tam do 1905 r.723. Następnie był proboszczem w Dąbrowie724, potem w Bielsku. Już jako wikariusz w Sokółce miał proces za „nieprawomyślne kazania”725. Potem w 1906 r. oskarżony został o zorganizowanie w parafii Dąbrowa, od 15 listopada 1905 r., tajnej szkoły polskiej we wsi Łozowo w domu wło-

716 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 1, s. 709.717 Tamże.718 Tamże, s. 710.719 ADzB I / D / 2, Księga zgonów parafii Brańsk z r. 1916, s. 181 (nr 101/1916): „Dnia 26 września 1916 roku zmarł w Brańsku proboszcz brańskiego kościoła ksiądz Antoni Panasewicz. Przyczyną zgonu był zawał serca. Był bielskim dziekanem. Miał 47 lat. Jego ciało pochowane zostało w grobowcu przy bielskim kościele”.720 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1909, s. 207.721 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1908, s. 235.722 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1896, s. 229.723 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1901, s. 239.724 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1905, s. 377.725 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 1, s. 506.

236


ścianina Jana Żukowskiego726. Widocznie i w Bielsku naraził się władzom carskim, bo już po dwóch latach przeniesiony został na administratora para-fii w Kuźnicy727.

Tylko jeden rok (1909/1910) proboszczem bielskim był ksiądz Ignacy Rosołowski728 Urodził się w 1870 r. Podobnie jak poprzednicy ukończył seminarium duchowne w Wilnie. Zaraz po święceniach kapłań-skich w 1892 r., mianowany został proboszczem w Kobylnikach w deka-nacie świrskim. Pełnił tę funkcję do r. 1907729. W latach 1907–1909 był administratorem kościoła franciszkańskiego w Grodnie730. W r. 1909 otrzy-mał godność kanonika honorowego Kapituły Wileńskiej731. Jeszcze jako proboszcz w Kobylnikach miał proces „za szkodliwą działalność na terenie tamtejszej szkoły”732. Z probostwa bielskiego usunięty został karnie przez ministra sprawiedliwości pismem z 29 grudnia 1909 r. za to, że „od poboro-wych przyjmował przysięgę po polsku”. Tenże minister zastrzegł, że ksiądz Ignacy Rosołowski „nie może odtąd zajmować żadnego stanowiska kościel-nego”733. Bardzo krótko trwała odwilż z 1905 r. w dziedzinie represjono-wania duchowieństwa katolickiego z najdrobniejszego nawet powodu. Ksiądz Rosołowski osiadł jako rezydent w Wilnie734.

Nie udało się uniknąć represji nowemu bielskiemu proboszczowi księ-dzu Józefowi Gaulowi. On również duszpasterzował tu krótko, od 1910 do 1911 r.735. Urodził się na Wileńszczyźnie w 1870 r. Seminarium duchowne ukończył w Wilnie. Święcenia kapłańskie otrzymał w katedrze wileńskiej

726 Tenże, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 2, s. 264: „Ks. Górski Czesław. W odezwie swej do gubernatora grodzieńskiego 27 lutego 1906 r. Nr 1123 dyrektor szkół ludowych guberni grodzieńskiej domaga się pociągnięcia do odpowiedzialności proboszcza parafii w Dąbrowie, pow. Sokółka, gub. grodzieńskiej, za współudział w urządzeniu tajnej szkoły polskiej we wsi Łozowo, gminy romanowskiej, powiatu sokólskiego w domu włościanina Jana Żukowskiego, od 15 listopada 1905 roku. „W tejże wsi donosi dyrektor, jest szkoła ludowa (rządowa)”.727 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1911, s. 206.728 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1910, s. 217.729 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1903, s. 352.730 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1908, s. 245.731 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1910, s. 217.732 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 1, s. 749.733 Tamże, s. 120.734 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1911, s. 216.735 Tamże, s. 140, 205.


237

w 1897 r.736. Pierwszą placówkę duszpasterską objął jako rektor filialnego kościoła w Kozakiszkach w parafii Zosie w dekanacie trockim737. W r. 1901 został proboszczem w Ciechanowcu738. Tutaj toczył się przeciwko niemu pro-ces karny o to, że „publicznie zabraniał katolikom posyłać dzieci do szkoły cerkiewnej, motywując tym, że uczy ruski duchowny. Przy tym zapowiada, że nieposłusznych nie dopuści do spowiedzi”. „Sprawnik bielski 16 maja 1902 roku pismem nr 11 donosi gubernatorowi grodzieńskiemu, że ks. J. G. przyjechawszy do wsi Przybyszyn, jawnie zakazywał katolikom posyłać dzieci do szkoły rosyjskiej, grożąc nieposłusznym odmową rozgrzeszenia. Na skutek tej działalności księdza, szkołę trzeba było zamknąć. Następnie w Ciechanowcu ksiądz J. G. zatrzymał na ulicy dzieci, które powracały ze szkoły cerkiewnej, i pod groźbą zakazał im uczęszczania do tej szkoły. Wreszcie, jak mówią, ks. J. G. nie pozwala katolikom służyć u prawosław-nych ani wstępować z nimi w związki małżeńskie, ani wreszcie prawosław-nych brać na rodziców chrzestnych. To wszystko potwierdza, że ksiądz J. G. odznacza się skrajnym fanatyzmem, gdy tymczasem katolicy nazywają go aniołem przez Boga im przysłanym”739. Mimo ostrości zarzutów stawianych księdzu Gaulowi wyszedł on z tych opresji obronną ręką i przetrwał na sta-nowisku proboszcza ciechanowieckiego do 1910 r. W tym roku miano-wany został proboszczem bielskiej fary. W Bielsku Podlaskim podjął walkę o polski język w szkole, ale tym razem groziły mu poważne konsekwen-cje. Chroniąc ks. J. Gaula przed uwięzieniem, biskup wileński przeniósł go na stanowisko ojca duchownego w seminarium duchownym w Wilnie740.

Proboszczem przełomu był ks. Jan Nieczyporowicz, duszpasterzu-jący w parafii bielskiej w latach 1911–1919. Dane mu było doczekać wol-nej Polski. Stał się jednak ofiarą zawleczonej przez pierwszą wojnę światową zarazy. Kapłańską posługę niesioną chorym na tyfus przypłacił własnym życiem. Pochodził z okolic Białegostoku. Urodził się w 1877 r.741. Gimnazjum ukończył w Białymstoku. W r. 1897 wstąpił do seminarium duchow-

736 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1898, s. 152.737 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1901, s. 191, 238.738 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1902, s. 214, 225.739 P. Kubicki, Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2, Dawna Litwa i Białoruś, t. 1, s. 493.740 Elenchus Omnium Ecclesiarum Clerique Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1912, s. 8, 93. 741 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D, 1905, s. 386.

238


nego w Wilnie742. Po święceniach kapłańskich, które otrzymał w Wilnie w 1901 r., mianowany został wikariuszem w Niemenczynie w dekanacie wileńskim743. Od r. 1905 był administratorem parafii Szereszewo w deka-nacie prużańskim744. W r. 1911 mianowany został proboszczem bielskim745.

Wybuch pierwszej wojny światowej w 1914 r. przyjęli Polacy z lękiem, ale i nadzieją. W zachowanych na piśmie wspomnieniach ks. Jana Warpechowskiego, proboszcza w pobliskich Boćkach, dotyczących mię-dzy innymi szczegółowego opisu przebiegu tej wojny na Podlasiu między Drohiczynem, Boćkami, Brańskiem i Bielskiem Podlaskim, znajdujemy też zapis uczuć, jakie ta wojna w jego sercu budziła. „Wojna! Za mało powiem, że ziemia drży w swoich posadach, to jeszcze jakby nic! [...] Zbierała się, jak zbierały się wody przed potopem, aż otworzyły się wszelkie upusty z tamy, a wściekłość rozlała się po świecie i cały zalała. Zdaje mi się, że niebo utraciło słońce i gwiazdy, tak i zdawało się, mrok napełnił ziemię. Widzę w duszy, jakby ziemia spowita była ogniem i dymem, a ludzkość cała leżała w tor-turach. Wszystkimi nerwami jęczy żołnierz w okopach, konający w tym momencie i ten, który zaraz padnie koło konającego [...]. Jęczy i robot-nik, rzemieślnik, starzec, niewiasta i dziecko. Cała ludzkość, jakby w przed-śmiertnych konwulsjach. A jednak wojny pragnąłem całą duszą, bo wierzy-łem, i wierzę, że tylko ona może uwolnić moją Matkę – Ojczyznę, Polskę, z więzów Kainów i ciemiężycieli. My wiemy, że ogniem, cierpieniem i krwią świat musi zmyć swoją winę, za cierpienia i pohańbienia naszej Matki. Niech odpowiedzialność spadnie na sprawców”746. Tę dwoistość uczuć w stosunku do wojny przeżywał zapewne i ks. Jan Nieczyporowicz, proboszcz bielski. Już pod koniec r. 1914 zaczęto ewakuować z Bielska rodziny urzędników rosyj-skich. Na ucieczkę zdecydowało się też wielu Białorusinów. Nawoływało do tego duchowieństwo prawosławne obawiające się represji ze strony wojsk niemieckich747. Wojska rosyjskie, ku radości Polaków wycofujące się

742 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1898, s. 155.743 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Unversi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1902, s. 150, 208.744 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1908, s. 193, 243.745 Elenchus Omnium Ecclesiarum Clerique Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1912, s. 21, 103746 APBo XI / Mon / 3, J. Warpechowski, Wspomnienia (rękopis).747 Tamże, s. 63: „Zaczęły wyjeżdżać urzędy z powiaty wysokomazowieckiego, a popi z Brańska, Bociek, Ciechanowca i Drohiczyna [...] Równocześnie zaczęły wyjeżdżać rodziny urzędników i popów. Nocami widać było dalekie łuny pożarów. Parafianom zaleciłem nie jechać na wschód, lecz osiąść gdzieś blisko, byle nie w stronę Bielska i Brześcia. Sam zaś myślałem gdzieś skryć się. Część rzeczy wysłałem do Wałk


239

z Bielska w 1915 r., zdążyły jeszcze wcielić w swoje szeregi wielu mieszkań-ców Bielska i okolic, dokonały rekwizycji żywności, podpalały magazyny, nakłaniały, wręcz przymuszały ludność do wyjazdu w głąb Rosji748.

Polacy wszelkimi sposobami starali się nie podporządkować się tym nakazom. Ukrywali się w lasach, w piwnicach, a nawet w podziemiach kościoła, byle tylko pozostać. Oddziały kozackie rekwirowały maszyny, urządzenia, wszystko, co ich zdaniem miało większą wartość, i wywo-żono to w głąb Rosji. Zabrano wtedy także Archiwum Miejskie Bielska Podlaskiego749. Wojska rosyjskie wycofały się z Bielska Podlaskiego w sierp-niu 1915 r. Do Bociek Niemcy wkroczyli 21 sierpnia, a wkrótce potem weszli do Bielska750. Zaczął się okres okupacji niemieckiej z wszystkimi uciążliwo-ściami, trwający do 1919 r. Polacy zrzeszali się w organizacjach, legalnych i nielegalnych z punktu widzenia niemieckich okupantów751. Do tych tole-

[...] Część zakopałem koło domu, a resztę miałem przenieść pod kościół. Złoto i srebro kościelne schowałem do piwnic kościelnych. Księgi, dokumenty zniosłem z górnego skarbca do zakrystii, aby na wypadek rozbicia kościoła, zostały w całości [...] A wojsko z każdym dniem, zaczynając już od 1 sierpnia [1915 roku], coraz gromadniej szło od Drohiczyna na wschód, przez Boćki”.748 Tamże, s. 56: „Bezmyślnie palono, łamano i rozbijano sprzęty domowe i gospodarskie, a nawet budynki [...] Zdarzało się, że żołnierze z chciwości brali rzeczy nikomu nie potrzebne. Oczywiście rzucali je później, ale żaden nie wracał z pustymi rękami. Była to zresztą samoobrona żołnierzy przed głodem, gdyż intendentura okradała wojsko. Chleba wojsku brakowało, jeśli był, to surowy. Konie jadły przegniłe siano i słomę”; s. 63: „Około 30 lipca już dążyły tych uciekinierów gromady spod Łomży, Płocka, Makowa, przez Brańsk i Boćki”; s. 64: „Szły obozy, często oberwane, nieraz rzucano konie, gdyż nie mogły iść dalej”; s. 65: „14 sierpnia pojechałem do Dołubowa w osobistych sprawach do księdza Żamejcia. Po drodze spotkałem biednych Żydów z Ciechanowca, którzy po jego rozgromieniu uciekali z rupieciami na plecach, z dziećmi na rękach. Nędza, aż litość brała patrzeć. Między innymi maszerował młody pop z Ciechanowca. Moskale już uciekli zza Buga, a Niemcy byli w Makarkach”; s. 67: „Siedząc w piwnicy pod kościołem, około 40 osób, zachowywaliśmy ciszę, by nas nie zauważono i nie kazano wyjeżdżać do Rosji”.749 H. Kosieradzki, Bielsk Podlaski. Dzieje miasta, s. 176.750 APBo XI / Mon / 3, s. 67.751 Tamże, s. 73: „Zaczęły tworzyć się po kryjomu organizacje werbujące do wojska polskiego, niewielu, ale poszli za Bug, inni zostali na miejscu. Lepszy duch zaczął wstępować do serc [...] U nas Niemcy ruszyli ze dworów i posterunków zabierając wszystko ze sobą, co mogli. Wszystko jechało do Bielska. Tam zaraz utworzyły się rady żołnierskie, cały Bielsk był zapchany Niemcami i zagrabionym dobrem. Widziało się rozprzężenie i pijaństwo, ale to trwało nie więcej jak dwa dni. Zaraz Niemcy się zorganizowali. Jedni wyjechali do swego kraju, inni obstawili kolej od Brześcia do Grajewa [...] Trwali na tych posterunkach aż do marca 1919 roku, to jest do czasu wycofania się Niemców z Ukrainy. W tym czasie księża i obywatele, a również światlejsi gospodarze, po kryjomu zaczęli tworzyć organizacje do przygotowania życia narodowego. Wysłannicy z Polski werbowali do Polskiej Organizacji Wojskowej i wprost do wojska. Od zachodu powiatu zaczęły wpadać oddziałki ułanów polskich, ale Niemcy robili ekspedycje karne i biada tym, którzy byli podejrzani o sprzyjanie wojsku polskiemu.

240


rowanych organizacji należała między innymi Macierz Szkolna, zmierzająca do odrodzenia polskiego szkolnictwa zniszczonego przez carat752. Ogromną zasługą Macierzy Szkolnej było powołanie w r. 1918 komitetu organiza-cyjnego, złożonego z księży katolickich753 i obywateli ziemskich754, którzy nie tylko uchwalili powołanie do życia gimnazjum polskiego w Bielsku Podlaskim, ale przydzielili poszczególnym członkom, zwłaszcza kapłanom, konkretne zadania755, wyznaczyli też termin otwarcia tej szkoły756 i wybrali na pierwszego dyrektora bielskiego gimnazjum księdza doktora Bronisława Zaleskiego.

Lata pod okupacją niemiecką były bardzo trudne gospodarczo. Niemcy żelazną ręką wyciskali od ludności żywność, rekwirowali dla wojska konie, wprowadzali nakazy i zakazy dotyczące nawet najdrobniejszych spraw w dziedzinie handlu, gospodarki, uprawy ziemi. Nakładali podatki i kon-trybucje757, mniej natomiast wtrącali się w duszpasterską działalność

W Brańsku na przykład spalili wiatrak z całą rodziną młynarza, zamkniętą w jego domu, zabito kucharkę na plebanii granatem, proboszcz w czas umknął, aptekarza zastrzelili w aptece. W Boćkach do domu rzucono granaty, na szczęście nie było mieszkańców, za to, że z tego domu strzelił gospodarz do samochodu z Niemcami. Na mnie włożono odpowiedzialność, jeśli coś się stanie w mieście”.752 Właściwie złożyły się na Macierz Szkolną trzy organizacje oświatowe: Macierz Polska, założona we Lwowie przez Józefa Ignacego Kraszewskiego w 1880 r., Macierz Szkolna Księstwa Cieszyńskiego, założona przez P. Stelmacha w 1885 r. i Polska Macierz Szkolna, złożona w 1905 r. w Warszawie przez Henryka Sienkiewicza, J. Gralewskiego, A. Osuchowskiego i I. Chrzanowskiego. Ta ostatnia, zakazana przez władze carskie w 1907 r., została reaktywowana w r. 1916. Por. I. Stemler, Dzieło samopomocy narodowej, Polska Macierz Szkolna 1905–1935, Warszawa 1935; por. Regulaminy Polskiej Macierzy Szkolnej, przyjęte przez Zebranie walne Towarzystwa w dniu 12 kwietnia 1918 roku, Warszawa 1918.753 APDm V / X / 1. W liście ks. Bronisława Zaleskiego do proboszcza w Domanowie z 7 listopada 1918 r. wyliczeni są księża wchodzący w skład Komitetu Organizacyjnego Gimnazjum w Bielsku: ks. Antoni Nowicki, proboszcz w Domanowie, adresat listu, prezes koła PMS w Domanowie; ks. Wincenty Ryży, proboszcz w Łubinie Kościelnym; ks. Jan Warpechowski proboszcz w Boćkach i dziekan bielski; ks. dr Bronisław Zaleski pierwszy dyrektor gimnazjum bielskiego, ks. Feliks Zalewski proboszcz brański, skarbnik Komitetu Organizacyjnego.754 Tamże: obywatele ziemscy: hrabia Ciecierski, pan Demjan, pan Artur Gartkiewicz, pan doktor Hryniewicki, hrabina Jezierska – prezes Komitetu Organizacyjnego i hrabia Jezierski.755 Tamże: „Skarbnikiem ks. Dziekan [Feliks Zalewski]. Mnie [Bronisława Zaleskiego] naznaczono na dyrektora przyszłej szkoły i mam obowiązek wyszukać nauczycieli. Ks. Warpechowski już obstalował sto ławek. Inni mają inne prace”.756 Tamże: „Projektuje się otworzyć klasę wstępną, pierwszą i drugą, a gdyby się zgłosiła odpowiednia ilość kandydatów to i trzecią, i czwartą. Szkoła się rozpocznie po Nowym Roku 1919, w styczniu, na początku tego miesiąca. W grudniu [1918 roku] będą przyjmowane podania od rodziców, a przed świętami Bożego Narodzenia odbędą się egzaminy”. 757 APBo XI / Mon / 3, s. 71: „Wprowadzono kartki na przemiał żyta, pszenicy mleć nie wolno było, także bić wieprza lub cielaka bez pozwolenia, wprowadzono kontyngent na wszystko, co gospodarz


241

Kościoła758. Umożliwiało to reaktywowanie bractw, rozwinięcie działalno-ści „Caritas” parafialnego, pomoc kapłańską w sąsiednich parafiach, w gło-szeniu słowa Bożego, spowiadaniu, uczestnictwie w odpustach i procesjach. Nie zakazywano posługiwania się, także w urzędach, językiem polskim. Niemcy wyraźnie dążyli do odtworzenia sytuacji zaistniałej po trzecim roz-biorze Polski, kiedy to Bielsk Podlaski wraz z całym obwodem białostoc-kim znalazł się w Prusach Nowowschodnich. Przeciwko temu, jak i prze-ciw zakusom rusofilów, pragnących wcielenia tych ziem do Rosji, wystąpili Polacy, tworząc w listopadzie 1916 r. Komitet Polski, do którego z powiatu bielskiego weszli jako delegaci: Artur Gartkiewicz – dziedzic z Dobromila, Kosiński – właściciel Kamiennego Dworu pod Wólką Pietkowską, Wacław Malinowski – właściciel Kątów, hrabia Starzeński z dworu i dóbr stra-belskich oraz Stanisław Wołk z Czartajewa. Komitet Polski Obwodu Białostockiego prosił Radę Regencyjną w piśmie z 29 stycznia 1917 r. w imieniu ludności polskiej o włączenie tych ziem do państwa polskiego759. Stało się to jednak możliwe dopiero wtedy, gdy Niemcy w lutym 1919 r. opuścili Białostocczyznę760. Kończąc swoje wspomnienia na wydarzeniach z marca 1919 r., proboszcz boćkowski i dziekan bielski pisał: „Znaleźliśmy się wolni! Objęła nas Ojczyzna Droga. Cud to dobroci Boga, który zniszczył mocarzy, by Polska powstała”761.

Tę radość przeżywał, równie głęboko, proboszcz bielski ks. Jan Nieczyporowicz. Krótko, bo tylko cztery miesiące cieszył się wolną Polską. Dopadł go pozostawiony przez odchodzące wojska niemieckie tyfus pla-misty, którym zaraził się, zaopatrując chorych sakramentami świętymi. Pozostał po nim poemat biblijny jego autorstwa „Ślub Jeftego”, przechowany w rękopisie przez panią Jadwigę Wierzbowską z domu Nieczyporowicz, krewną księdza Jana762. Ks. Jan Nieczyporowicz zmarł na bielskiej plebanii 28 lipca 1919 r. Miał zaledwie 41 lat, w tym 18 lat kapłaństwa. Pochowany

produkował, obliczono najprzód posiadanego, od konia do kury. Gdy się nawet kura zmarnowała, trzeba było meldować”.758 Tamże, s. 72: „Kościół i duchowieństwo mieli swobodę”.759 „Dziennik Białostocki”, 19 lutego 1939 r., nr 50; por. H. Kosieradzki, Bielsk Podlaski. Dzieje miasta, s. 177.760 APBo XI / Mon / 3, s. 75: „Trwali na swych posterunkach aż do marca 1919 roku, to jest do wycofania się Niemców z Ukrainy”.761 Tamże, s. 76.762 Kserokopia rękopisu dokonana za zgodą pana Józefa Maroszka znajduje się w ADD (APB XII / V / 11).

242


został na przykościelnym cmentarzu w Bielsku Podlaskim przez ks. Feliksa Zalewskiego, dziekana brańskiego763.

Następcą księdza Jana Nieczyporowicza na probostwie bielskim został w sierpniu 1919 r. ks. Wiktor Adam Białłozor. Duszpasterzował tu krótko, do maja 1920 r. Urodził się na Wileńszczyźnie w r. 1870. Seminarium duchowne ukończył w Wilnie. Kontynuował studia teolo-giczne na Akademii Duchownej w Petersburgu. Święcenia kapłańskie otrzymał w katedrze wileńskiej w 1894 r. i objął stanowisko proboszcza w Krywiczach w dekanacie wilejskim764. Po czterech latach został probosz-czem w Radoszkiewiczach i dziekanem wilejskim765. W r. 1911 otrzymał nominację na probostwo i urząd dziekana w Prużanie766. Jego duszpaste-rzowanie w Bielsku przypadło na pierwszy rok wolności miasta i okolic w ramach niepodległej Polski. Najprawdopodobniej jednak zły stan zdrowia sprawił, że ks. Wiktor Białłozor zrezygnował z probostwa bielskiego i już w maju 1920 r. otrzymał urlop zdrowotny. Proboszczem w Wyszkach był w latach 1923–1925767. W r. 1925 objął probostwo w Strabli. Biskup piński Zygmunt Łoziński mianował go kanonikiem honorowym Pińskiej Kapituły Katedralnej w 1928 r. Ksiądz Wiktor Adam Białłozor zmarł w Strabli w 57. roku życia i 34. kapłaństwa. Pochowany został na przykościelnym strabelskim cmentarzu 1 sierpnia 1928 r.768.

Kolejnym proboszczem i dziekanem bielskim został w maju 1920 r. ks. Jerzy Żamejć. Pochodził z Wileńszczyzny. Urodził się w 1885 r. Seminarium duchowne ukończył w Wilnie. Święcenia kapłańskie otrzy-mał w katedrze wileńskiej w r. 1908769. W latach 1908–1910 był wika-riuszem w kościele farnym w Grodnie. Następnie administrował

763 APB I / D / 7, Księga zgonów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 1919 r. (nr 95/1919): „Roku tysiąc dziewięćset dziewiętnastego, dnia 28 lipca, w mieście Bielsku zmarł ks. Jan Nieczyporowicz, z tyfusu, opatrzony SS. Sakramentami. Proboszcz bielskiego kościoła, mający czterdziesty pierwszy rok od urodzenia, którego zwłoki, przez księdza Zalewskiego, proboszcza brańskiego, w oznaczonym terminie przy bielskim kościele pogrzebane zostały”.764 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1896, s. 227.765 Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1901, s. 236.766 Elenchus Omnium Ecclesiarum Clerique Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1912, s. 15, 47, 88.767 APWy I / M / 9, Księga małżeństw parafii Wyszki z lat 1919–1925, s. 38, 51.768 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinscensis pro A. D. 1928, s. 40.769 Elenchus Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1909, s. 149, 225.


243

parafią w Szczuczynie koło Lidy770. Proboszczem w Dołubowie był od 1914 do 1920 r.771. Probostwo bielskie objął 10 maja 1920 r. Na czas jego duszpa-sterzowania w Bielsku Podlaskim przypadły dramatyczne wydarzenia zwią-zane z wojną polsko-bolszewicką i inwazją wojsk sowieckich na Warszawę. Oddziały Armii Czerwonej wkroczyły do Bielska Podlaskiego 28 lipca 1920 r.772. Znalazła się grupa kolaborantów, którzy utworzyli Powiatowy Wojenno-Rewolucyjny Komitet. Ciągłe rekwizycje żywności zagrażały miejscowej ludności głodem. To z kolei potęgowało niechęć do sowieckich najeźdźców773. „Cud nad Wisłą” – bitwa warszawska, która miała miejsce 15 sierpnia, zmieniła bieg wydarzeń. Odwróciły się role. Teraz Armia Czerwona była w nieustannym odwrocie, ponosiła kolejne klęski. Wojsko polskie działało tak sprawnie, że armie sowieckie, obciążone taborami z mieniem zagrabionym w Polsce, nie nadążały w ucieczce. Sytuację w tej fazie wojny polsko-bolszewickiej w powiecie bielskim doskonale opisuje monografia „Walki l P. P. Legionów o Białystok na tle bitwy warszaw-skiej w 1920 roku”, autorstwa A. Borkiewicza i S. Grzegorczyka, wydana w Białymstoku w 1936 r.: „Do południa 19 sierpnia pierwsza dywizja pie-choty legionów zbierała się w Drohiczynie. Jeden batalion piątego pułku piechoty legionów maszerował jako ubezpieczenie boczne od wschodu przez Siemiatycze w kierunku Bielska. Szósty pułk piechoty legionów miał z Drohiczyna iść na Bielsk, również przez Siemiatycze, zaś pierwsza brygada piechoty legionów, szosą na Boćki i Bielsk [...]. Już rano 19 sierpnia dowódca l brygady legionów zarządził, by l pułk piechoty legionów, natychmiast po przybyciu do Drohiczyna pierwszych batalionów 5 pułku, wysłał jeden batalion na podwodach w stronę Bielska w celu odcięcia odwrotu oddzia-łom rosyjskim. Został przeznaczony do tego III batalion z plutonem szó-

770 Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1911, s. 154, 223.771 ADzBr I / B / 1, Księga chrztów parafii Dołubowo z r. 1915, s. 58; ADzBr I / B / 6, Księga chrztów parafii Dołubowo z r. 1920, s. 92.772 H. Kosieradzki, Bielsk Podlaski. Dzieje miasta, s. 180.773 J. Szczepański, Wojna 1920 na Mazowszu i Podlasiu, Warszawa 1995, s. 332: „O działalności dużej ilości oddziałów partyzanckich na Podlasiu, o wielkich akcjach ludności guberni siedleckiej wobec cofających się oddziałów Armii Czerwonej, o powstaniu na zachód od linii Białystok – Bielsk Podlaski wspomniał w telegramie do Trockiego politruk 16 armii – G. L. Piatakow. Rekwizycje, taktyka „spalonej ziemi” stosowana przez wycofującą się Armię Czerwoną wywołały zbrojny opór wieśniaków. Często konsekwencją zbrojnego oporu ludności wiejskiej Mazowsza i Podlasia były spalone przez bolszewików wioski. W obawie przed zbrojnymi wystąpieniami żołnierze sowieccy podczas odwrotu odbierali ludności wiejskiej kosy”.

244


stej baterii pierwszego pułku artylerii p. legionów”774. Dowódcą batalionu był kapitan Władysław Wąsik. Batalion w drodze na Bielsk musiał stoczyć bitwy pod Narojkami, pod Dziadkowicami i pod Boćkami, stąd opóźnienie w dotarciu do Bociek około 8 rano 20 sierpnia. „Batalion III posunął się pod Bielsk koło południa. Przed nią wyjechało kilku oficerów z dowódcą bate-rii, którzy galopem wpadli do miasteczka. Po bezładnej obronie Rosjan, nie spodziewających się napadu w tak prędkim czasie, obsadzające Bielsk roz-bitki 10 dywizji strzelców rzuciły się do ucieczki. Bielsk został zajęty o godzi-nie 13 minut 30. W wyniku walki pozostały w polskim ręku 4 działa, 11 karabinów maszynowych, 4 samochody, 115 jeńców z 10-ej i 21 dywizji strzelców. Siła główna pułku przymaszerowała do Bielska między godziną 19 a 21. W ciągu doby pułk przebył przeszło 80 kilometrów. Pokonanie tak znacznej przestrzeni przy zmęczeniu wojska udało się jedynie dzięki temu, że odebrano wrogowi około tysiąca podwód”775. Po niespełna miesięcznej okupacji sowieckiej od 28 lipca do 20 sierpnia 1920 r. Bielsk był znowu wolny.

Można sobie wyobrazić, jak trudne było duszpasterzowanie bielską para-fią, gdy ważyły się losy Polski, a także Bielska Podlaskiego. Pogłębiły się niechęci w stosunku do tych, którzy sprzyjali bolszewikom, a nawet jawnie z nimi kolaborowali776. Po bolszewickich zniszczeniach trzeba było na nowo

774 A. Borkiewicz, S. Grzegorczyk, Walki 1 P. P. Legionów o Białystok na tle bitwy warszawskiej w 1920, Białystok 1936, s. 32; tamże, s. 33: „Dowództwo I Brygady p. Legionów L. op. 471/5 L. Drohiczyn dn. 19. VIII. 1920 r. godzina 13 m. 30. Rozkaz operacyjny. I. Nieprzyjaciel znajduje się w bardzo pośpiesznym odwrocie w kierunku północno – wschodnim [...]. IV. Dowództwo I brygady p. leg. Otrzymało rozkaz wysłania jednego baonu na podwodach wraz z artylerią w kierunku na Bielsk z zadaniem bezwzględnego opanowania miasta w ciągu nocy z 19 na 20 b. m. Gros sił 1 dywizji p. leg. maszeruje traktem na Boćki, gdzie ma nocować. V. Odnośnie do rozkazu, 1 dyw. P. leg. zarządzam, że: wysłany już III/1 p. p. leg. na podwodach domaszeruje w ciągu nocy dzisiejszej do Bielska, gdzie przetnie ruch odwrotny nieprzyjaciela na szosie Brańsk – Bielsk. Reszta oddziałów 1 p. p. leg. wymaszeruje o godzinie 14 przez Dziadkowice do Bociek [...] Edmund Knoll – Kownacki pułkownik i dowódca 1. p. p. leg.”775 Tamże, s. 35.776 H. Kosieradzki, Bielsk Podlaski. Dzieje miasta, s. 179: „Ludność żydowska w większości ustosunkowała się wrogo do wycofującego się wojska polskiego i władz cywilnych”; s. 181: „W Bielsku Podlaskim powołano Powiatowy Wojenno-Rewolucyjny Komitet, w skład którego weszli: Wilczyński – przewodniczący, Siebiesiewicz sekretarz oraz Krukowski jako członek. Komisarzem wojskowym w Powiatowym TKR był Tymoszycki. Kierownikiem Wydziału Organizacyjnego w Powiatowym TKR Włodzimierz Chrabołowicz [...]. Komendantem zorganizowanego oddziału milicji był Jan Czeszko”; por. J. Szczepański, Wojna 1920 na Mazowszu i Podlasiu. Warszawa 1995, s. 178: „Zastępcą przewodniczącego powiatowego rewkomu w Bielsku Podlaskim był działacz lewicowy odłamu Poalej-Syjonu Aron Lewartowski (ps. Józef). Członkami większości komitetów rewolucyjnych byli Żydzi – przede wszystkim działacze Bundu i Poalej-Syjon-Lewicy”.


245

organizować życie miasta. Radosnym wydarzeniem dla katolików bielskich była urzędowa restytucja kościoła pokarmelickiego zabranego po powstaniu styczniowym i zamienionego przez władze carskie na cerkiew prawosławną. Zachował się dokument wystawiony przez starostę bielskiego, następują-cej treści: „Starostwo Bielskie. Bielsk Grodzieński dn. 28 grudnia 1920 r. L. 1220/ II. Do Wielebnego Ks. Dziekana w Bielsku. Stosownie do pisma Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 11 listo-pada r. b. pod Nr 3789, uprzejmie zawiadamiam, że na skutek prośby lud-ności katolickiej świątynię przy rogu ulic Litewskiej i Białostockiej, która w swoim czasie została zamieniona z kościoła rzymskokatolickiego na cer-kiew prawosławną, obecnie zwraca się z powrotem katolikom. Na skutek powyższego, formalne przekazanie świątyni nastąpi w obecności władz miejscowych administracyjnych, W. Ks. Dziekana i Ojca Dziekana prawo-sławnego, w dniu 21 stycznia 1921 roku”777. Wydana na pamiątkę zwrotu i poświęcenia kościoła pokarmelickiego „Jednodniówka Bielska” podaje nieco szczegółów dotyczących zwrotu kościoła. „Jakkolwiek na zwrot świą-tyni tej czekaliśmy długie lata, jakkolwiek z nami nikt się nie liczył i nie współczuł, kiedy nam niesprawiedliwie zabierano kościoły, jednak starostwo bielskie, powodując się współczuciem, uwzględniło prośbę prawosławnych i odroczyło oddanie aż do 21 stycznia r. b. Wobec tak wyraźnie sprawiedli-wej decyzji ministerstwa oraz współczucia i ustępstwa starosty bielskiego, niezrozumiałą jest rzeczą niski poziom poczucia sprawiedliwości i honoru u tych, którzy niesprawiedliwie władali tą świątynią. Najlepszym wyjściem dla nich było, nie czekając na decyzję ministerstwa, zwrócić nam kościół dobrowolnie, lecz tego nie uczynili”778.

Decyzją biskupa wileńskiego Jerzego Matulewicza, wyrażoną w piśmie z dnia 28 kwietnia 1921 r., dotychczasowy wikariusz przy kościele świę-tego Rafała w Wilnie, ks. Ludwik Olszewski, mianowany został rektorem kościoła pokarmelickiego i prefektem szkół średnich w Bielsku Podlaskim.

777 APB VI / K / 2, Pismo starosty bielskiego z 28 grudnia 1920 r.w sprawie zwrotu kościoła pokarmelickiego katolikom.778 APB XI / Cz / 1a, Jednodniówka Bielska. Na pamiątkę zwrotu i poświęcenia kościoła pokarmelickiego w Bielsku, red. J. Żamejć, Bielsk 13 lutego 1921 r., s. 5; tamże, s. 2: „Spełniły się proroctwa, Pan Bóg usłuchał błagania naszego. Przyszły zapowiedziane burze i pioruny sprawiedliwości Bożej. Trony przygniatające nas, runęły. Ojczyzna nasza wyzwolona zmartwychwstała. Świątynie, zabrane nam przemocą, wracają do nas. Zaiste «Pan Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy»”.

246


Biskup pisał: „Polecam ci niezwłocznie udać się do miejsca swego urzędo-wania i w obecności dziekana miejscowego przyjąć pod swój zarząd jak sam kościół, tak i całe beneficjum należące do tego kościoła”779. Na księ-dza Ludwika Olszewskiego spadła odpowiedzialność za remont kościoła, oddanego w stanie skrajnej dewastacji, i przywrócenie mu pierwotnego wyglądu po cerkiewnych przeróbkach. Ks. dziekan J. Żamejć przyjął ks. L. Olszewskiego bardzo życzliwie. Przekazał rektorowi pokarmelickiego kościoła szereg utensyliów kościelnych z farnej świątyni bielskiej, między innymi: ozdobną, osiemnastowieczną, srebrną monstrancję, kielich z pateną, posrebrzany krzyż ołtarzowy, sześć lichtarzy, alby, komże, kilka starych ornatów i kap oraz dwa dywany780.

Nie udało się ustalić, z jakich przyczyn ks. Jerzy Żamejć zrezygnował z parafii farnej w Bielsku Podlaskim w maju 1922 r., dokładnie w dwa lata po objęciu tej duszpasterskiej placówki. Być może przeżycia związane z wojną polsko-bolszewicką i niespełna miesięczną okupacja Bielska przez Armię Czerwoną nadwerężyły jego nerwy i zdrowie.

Po trzynastu latach ks. Czesław Górski powrócił na stanowisko pro-boszcza bielskiego, już jako dziekan, 9 maja 1922 r.781. Zapewne znajomość parafii i wielu parafian, zdobyta podczas proboszczowania tutaj w latach 1907–1909, ułatwiała mu pracę duszpasterską. Otrzymał też nominację na wizytatora szkół powszechnych w powiecie bielskim i członka Dozoru Szkolnego782. Zabrał się bardzo energicznie do elektryfikacji oraz porządko-wania świątyni i jej otoczenia, naprawy części kamiennego muru, okalającego przykościelny cmentarz, zniszczonego podczas pierwszej wojny światowej, placu i ogrodu plebanialnego, budowy domu dla pracowników kościelnych

779 APBK IV / Ps / 6, Nominacja ks. Ludwika Olszewskiego na rektora kościoła pokarmelickiego w Bielsku Podlaskim z 28 kwietnia 1921 r.780 APBK VIII / R / 2, Odpowiedź ks. Ludwika Olszewskiego na pismo Wileńskiej Kurii Diecezjalnej z 13 lipca 1923 r. w sprawie utensyliów kościelnych przekazanych przez ks. J. Żamejcia do kościoła pokarmelickiego.781 APB III / S / 12, Księga spisu parafian bielskich z lat 1923–1926, s. 1: „Plebania. Ks. Górski Czesław Witalis. Dziekan i proboszcz parafii bielskiej, urodzony 28 kwietnia 1872 roku Parafię bielską objął 9 maja 1922 roku. Górska Julia Bronisława, siostra dziekana”.782 APB V / Kat / 1, Sprawy nauczania religii w szkołach 1921–1926, s. 1: „Od trzech lat jestem dziekanem bielskim; trzeci rok jestem z ramienia Biskupa wizytatorem szkół powszechnych w zakresie religii na dekanat bielski; rok jestem wizytatorem szkół powszechnych w zakresie ogólnym na cały powiat bielski, jako członek Rady Szkolnej Powiatowej [...] Bielsk. Dnia 30. VIII. 1925. Nr 709. Ks. Czesław Górski Dziekan Bielski”.


247

i budynków gospodarczych783. W stosunku do władz cywilnych, admini-stracyjnych, skarbowych i oświatowych był nieco apodyktyczny, co prowa-dziło do napięć i konfliktów: z urzędem skarbowym, ze strażą ogniową, z burmistrzem i z niektórymi nauczycielami784. W tych sporach raz po raz odwoływał się do biskupa wileńskiego także wtedy, gdy przedmiot sporu był naprawdę błahy. Najprawdopodobniej przeżycia z okresu władzy caratu i nieustannych prześladowań Kościoła katolickiego w zaborze rosyjskim roz-budziły w nim z jednej strony ducha walki, który przeniósł i na władze admi-nistracyjne w wolnej Polsce; z drugiej – poczucie zawodu, iż księża, którzy tyle wycierpieli i tak bardzo narażali się dla utrzymania polskości parafian, zwłaszcza dzieci, byli traktowani nie tylko bez taryfy ulgowej, lecz niekiedy nawet rażąco niesprawiedliwie, jak to miało miejsce przy nakładaniu podat-ków na proboszcza bielskiego. Wszystko to stało się przyczyną jego odejścia z Bielska Podlaskiego w 1927 r. i przeniesienia do Stołpc785.

Nowym proboszczem i dziekanem w Bielsku Podlaskim został w 1927 r. ks. Antoni Beszta-Borowski, mianowany przez biskupa pińskiego Zygmunta Łozińskiego i obdarzony w tymże roku godnością kanonika hono-rowego Pińskiej Kapituły Katedralnej786. Jego męczeńska śmierć w gronie pięćdziesięciu osób poniesiona 15 lipca 1943 r. w Pilickim Lesie z rąk hitle-rowców, wrogów Kościoła i Polski, oraz wyniesienie na ołtarze przez papieża Polaka Jana Pawła II wśród 108 Błogosławionych Polskich Męczenników w dniu 12 czerwca 1999 r. w Warszawie, postawiły go na pierwszym miej-scu wśród proboszczów farnej parafii bielskiej i najbardziej zasłużonych dla miasta i regionu mieszkańców Bielska Podlaskiego.

Błogosławiony kapłan i męczennik Antoni Beszta-Borowski urodził się w szlacheckim zaścianku, Borowskich Olkach, 9 listopada 1880 r. Ochrzczony został w tym samym dniu w kościele parafialnym w Surażu787.

783 APB XI/ Mon, Księga Pamiątkowa Parafii Farnej w Bielsku Podlaskim, s. 11–12.784 APB III / W / 5, Korespondencja z Urzędem Skarbowym z lat 1923–1926; APB IX / CK / 3, Sprawy cywilno-kościelne parafii bielskiej z lat 1923–1926.785 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pisnscensis pro A. D. 1928, s. 103: „Stołpce [...] F. m. Parochi A. R. D. Ceslaus-Vitalis Górski n. 1872, or. 1895, of. 1926”.786 Tamże, s. 14, 39.787 APUh I / B, Księga chrztów parafii w Uhowie z lat 1866–1884, s. 156 (nr 38/1880): „Tysiąc osiemset osiemdziesiątego roku, dziewiątego listopada, w surazkim rzymskokatolickim kościele parafialnym ochrzczony został chłopiec imieniem Antoni, przez ks. Teofila Hryniewickiego, administratora surazkiego kościoła z zachowaniem wszelkich obrzędów. Rodzice dziecka, mieszczanie surazcy, Jan

248


Jego rodzice, Jan i Michalina ze Średzińskich Beszta-Borowscy, mieli czworo dzieci: Polikarpa, Antoniego, Sabinę i Wojciecha788. Wychowali ich w miło-ści do Boga, Kościoła i Ojczyzny. Antoni ukończył gimnazjum w Wilnie, tam uzyskał świadectwo dojrzałości i tam też wstąpił do seminarium duchow-nego w 1900 r. Święcenia kapłańskie z rąk biskupa Edwarda Roppa otrzy-mał w katedrze wileńskiej w r. 1904789. Potem był wikariuszem w para-fii Świętego Archanioła Rafała w Wilnie na Śnipiszkach (1904–1907)790, następnie proboszczem w Surwiliszkach (1907–1909)791, Dołhinowie (1909–1914)792, Kuźnicy k. Białegostoku (1914–1919)793, Prużanie (tu był także dziekanem 1919–1927)794 i proboszczem oraz dziekanem w Bielsku Podlaskim (1927–1943)795. Opatrzność Boża postawiła na jego kapłańskiej drodze świątobliwych biskupów: bł. Jerzego Matulewicza, biskupa wileń-skiego, a po reorganizacji diecezji w Polsce i utworzeniu diecezji pińskiej w 1925 r.796 – Zygmunta Łozińskiego, biskupa pińskiego. Z biskupem Łozińskim łączyły Błogosławionego Antoniego więzy serdecznej przyjaźni797.

i Michalina z domu Średzińska Beszta [Borowscy], małżonkowie ślubni. Syn urodził się w zaścianku Borowskie Olki tegoż 1880 roku, dziewiątego listopada w parafii uhowskiej. Rodzicami chrzestnymi byli mieszczanie, Władysław Żakowicz i Albina Muczakówna, panna”.788 Polikarp urodził się w Borowskich Olkach w 1879 r., Antoni 9 listopada 1880 r., Sabina 25 kwietnia 1891 r., Wojciech 22 kwietnia 1894 r.789 Zachowało się tableau z 1904 r. ze zdjęciami bpa Edwarda Roppa, Kazimierza Michalkiewicza, rektora seminarium w Wilnie, profesorów wileńskiego seminarium oraz 21 neoprezbiterów, a wśród nich Antoniego Beszty-Borowskiego. 790 Elenchus Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro Anno Domini 1905 Conscriptus, s. 215: „Beszta Borowski Antonius vic. Eccl. S. Raphaelis Archangeli. Natus anno 1880, ordinatus 1904, nominatus 1904”.791 Elenchus Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1908 Conscriptus, s. 230: „Beszta Borowski Antonius, adm. Eccl. Surviliscensis, dec. Viszn., nominatus 1907”.792 Elenchus Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1911 Conscriptus, s. 200: „Beszta Borowski Antonius, Adm. Eccl. Dołhinów, dec. Vilejscensis, nominatus 1909”.793 APB IV / Ps / 6a, Liber Stipendiorum 1914–1916, s. 3: „Die 4 mensis septembris 1914 anni. Sac. Antonius B. Borowski, Administrator Ecclesiae Kuznicensis”.794 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro Anno Domini 1926, s. 69: „Prużana. Parochus A. R. D. Antonius Beszta Borowski, Decanus”; s. 83: „Officium ab anno 1919”.795 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinscensis pro Anno Domini 1928, s. 39: „Bielsk. Ecclesia parochialis Nativitatis B.M.V. et S. Nicolai Episcopi, Parochus A. R. D. Antonius Beszta Borowski C.H., Decanus. Natus 1880, ordinatus 1904, officium 1927”.796 Na mocy bulli papieskiej Vixdum Poloniae Unitas z 28 października 1925 r. Stolica Apostolska dokonała nowego rozgraniczenia prowincji kościelnych i powołała nowe diecezje w Polsce, między innymi diecezję pińską, do której weszła część diecezji wileńskiej; w ten sposób księża tam duszpasterzujący znaleźli się w nowej diecezji.797 Sługa Boży Zygmunt Łoziński darzył księdza Antoniego wielkim zaufaniem. W r. 1927 mianował go kanonikiem honorowym Pińskiej Kapituły Katedralnej oraz proboszczem i dziekanem bielskim.


249

Nowy proboszcz i dziekan bielski łączył troskę o materialną świątynię z gorliwością duszpasterską w budowaniu duchowego Kościoła w sercach parafian. Pod jego pasterskimi rządami rozwinęły się niezwykle dynamicz-nie zrzeszenia i organizacje katolickie. Niemal trzecia część parafian zaan-gażowała się w te religijne wspólnoty: Akcję Katolicką, Straż Honorową Najświętszego Serca Pana Jezusa, Kółka Różańcowe, Trzeci Zakon św. Franciszka, „Caritas”, Koła Misyjne, Sodalicję Mariańską, Krucjatę Eucharystyczną, a także harcerstwo798. Pięknym rysem jego osobowości była wielka wrażliwość na ludzką biedę. W formach wspomagania ubo-gich miał coś z charyzmatu św. Mikołaja799. Miłość do Polski łączył z miło-ścią do Kościoła. Umiał jednak przełamywać podziały i uprzedzenia, jakie pogłębiły się w czasach porozbiorowych. Z okazji świąt Zmartwychwstania Pańskiego i Bożego Narodzenia obchodzonych przez prawosławnych według kalendarza juliańskiego składał wizyty prawosławnym duchownym w Bielsku, zanosząc im życzenia od siebie i parafian. Pragnął powrotu roz-dzielonych Kościołów do jedności. Przyjął na łono Kościoła wielu konwer-tytów z dawnych rodzin unickich800. Wspierał materialnie i moralnie dwie

Pasterz przybywał do Bielska nie tylko urzędowo, na wizytacje i bierzmowania, lecz także prywatnie, aby odwiedzić dziekana.798 APB XI / Mon, Księga Pamiątkowa Parafii Farnej w Bielsku Podlaskim, s. 27: „W parafii bielskiej w okresie międzywojennym istniały następujące bractwa i stowarzyszenia pobożne i kulturalne (stan z 1939 r.): Trzeci Zakon św. Franciszka, liczący 78 członków; Bractwo Różańca Świętego, do którego należy większość parafian; Żywy Różaniec, kółek 32; Straż Honorowa Serca Jezusowego, członków 140; Papieskie Dzieło Rozkrzewiania Wiary, członków 190; Towarzystwo Opiekuńcze «Caritas», członków 500; Krucjata Eucharystyczna w szkołach powszechnych, członków 120; Katolickie Stowarzyszenie Mężów; Katolickie Stowarzyszenie Kobiet; Katolickie Stowarzyszenie Żeńskiej Młodzieży w Bielsku; Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej w Pietrzykowie; Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej w Pietrzykowie; Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej; Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej w Bańkach; Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej w Bańkach; Sodalicja Mariańska w Bielsku”.799 Congregatio de Causis Sanctorum P. N. 1844 Vladislavien. et aliorum Beatificationis Seu Declarationis Martyrii Servorum et Servarum Dei Antonii Juliani Nowowiejski Archiepiscopi, Henrici Kaczorowski et Aniceti Kopliński Sacerdotum, Mariae Annae Biernacka Laicae, Atquae Centum Tres Sociorum in Odium Fidei, Uti Fertur, Annis 1939–1945 Interfectorum. Positio Super Martyrio Vol. III, 1, Romae 1997, Servus Dei Antoni Beszta Borowski (1880–1943) Sacerdos Dioecesis Drohiczinensis. Testimonia, s. 85, 88, 89; por. E. Borowski, Błogosławiony Antoni Beszta Borowski Kapłan Męczennik z Bielska Podlaskiego w Diecezji Drohiczyńskiej 1880–1943, Drohiczyn 2001, s. 41.800 Zachowany tylko częściowo wykaz prawosławnych z rodzin dawnych unitów, składających wyznanie katolickiej wiary w międzywojennym okresie duszpasterzowania Błogosławionego Antoniego w Bielsku Podlaskim, zawiera 257 nazwisk (APB II / F / 2).

250


parafie unickie w bielskim dekanacie, w Kośnej i w Kuraszewie801. Nie godził się jednak na dyskryminowanie innych wyznań, na antyżydowskie wystąpienia skrajnych ugrupowań takich jak „Falanga”. Nie zgadzał się, by kościół parafialny w Bielsku Podlaskim stał się miejscem podsycania waśni narodowościowych802. Szacunek żywili w stosunku do niego także Żydzi, a ich rabini raz w roku składali mu życzenia w związku z Nowym Rokiem. Pod jego patronatem odbywały się posiedzenia Komitety Odbudowy Kościoła Pokarmelickiego803. Z rektorem tego kościoła, ks. Ludwikiem Olszewskim, łączyły go więzy serdecznej przyjaźni, na pewno także i dla-tego, że ksiądz Ludwik studiował w wileńskim seminarium i podobnie jak ks. Antoni pierwsze kroki kapłańskie stawiał na wikariacie kościoła św. Rafała Archanioła w Wilnie. Rozumieli się bardzo dobrze, a współpraca duszpasterska układała się harmonijnie.

Ksiądz Antoni miał zamiłowanie do czytania i kolekcjonowania ksią-żek. W jego osobistej bibliotece obok dzieł teologicznych i filozoficznych, literatury katechetycznej, kaznodziejskiej i z zakresu historii Kościoła i Polski, długimi rzędami stały dzieła Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego. Były tam wszystkie powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego, Henryka Sienkiewicza, Bolesława Prusa, Władysława Reymonta, Aleksandra Dumasa, Honoriusza Balzaka. Umiał zachęcać dziatwę i młodzież do czytelnictwa. Najczęstszym prezentem, jakim obdarowywał młodych parafian, były – obok cukierków dla dzieci – książki, i to tak dobrane, że rozbudzały patriotyzm, pogłębiały wiarę, wzru-szały i pobudzały wyobraźnię. Prawie każdy ministrant z farnego kościoła

801 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro A. D. 1927, s. 41–42: „Kuraszewo. Parochus Sergius Spytecki Ritus Orientalis. Num. Par. 500”; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinscensis pro A. D. 1928, s. 43: „Kuraszewo. Ecclesia parochialis sub tit. S. Antonii, aedificata an. 1800 sumptibus parochianorum, lignea, Ritus Orientalis. Parochus Julianus Miller Ritus Or. Natus 1890, ordinatus 1918, officium 1927. Numerus parochianorum 900”; APUK I / B / M / D / 1, Księga chrztów, małżeństw i zgonów parafii unickiej w Kośnej z lat 1939–1941; APUK I / D / 1, Księga zgonów parafii unickiej w Kośnej z lat 1806–1826; APUK III / S / 1, Spis parafialny parafii unickiej w Kośnej z r. 1835; Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro A. D. 1929, s. 47: „Kośna. Ecclesia parochialis Ritus Orientalis sub titulo B. M. V. lignea. Parochus R. D. Gregorius Drozdów. Num. par. 1000. Ultima visitatio an. 1927 ab Excell. Episcopo Pinscensi Sigismundo Łoziński peracta”.802 Nie zgodził się na nabożeństwo w kościele dla ugrupowania, które szerzyło hasła antysemickie: „Bij Żyda”, „Nie kupuj u Żyda”. Zabronił też księdzu ze Strabli uczestniczyć w wiecach organizowanych przez to zrzeszenie.803 APB VII / Prot / 1, Protokoły posiedzeń Komitetu Odbudowy Kościoła Pokarmelickiego 1928–1935.


251

otrzymał z rąk księdza dziekana jedną z tych „jasnych książek”, które pozo-stały w ich pamięci na zawsze804.

Umiał dobierać wspaniałych ludzi do współpracy. Niezwykle uzdol-niony organista, pan Stanisław Kiczko, dysponujący pięknym barytonem; „dynastia” zakrystianów Kuczyńskich: dziadek, ojciec i syn – pan Adolf; głęboko religijna gospodyni, pani Olimpia Pietrzykowska; świątobliwe sio-stry zakonne, między innymi Eliza Gołębiowska i Maria Pia Dominikowska, późniejsze matki generalne Zgromadzenia Córek Najczystszego Serca Najświętszej Maryi Panny805. Cieszył się wielkim autorytetem zarówno wśród ludzi prostych, jak i inteligencji, tak u ludzi starszych, jak i wśród dziatwy i młodzieży.

Trudna sytuacja gospodarcza w międzywojennej Polsce skłaniała nie-których do emigracji „za chlebem”. Często ludzie ci nie znali języka, kul-tury ani przepisów prawnych obowiązujących w kraju, do którego się udawali. Aby ich przygotować duchowo do tych nowych warunków i zapoznać z panującymi tam przepisami oraz przestrzec przed niebez-pieczeństwami, jakie mogą im tam zagrażać, Ksiądz Dziekan założył w Bielsku Podlaskim Koło Polskiego Towarzystwa Emigracyjnego i był jego prezesem. Otoczył też szczególną opieką rodziny emigrantów pozostałe

804 Autor niniejszego opracowania otrzymał od Błogosławionego książki: „W pustyni i w puszczy”, „Chłopcy z placu broni”, „Dzwony Trębowli” i „Lato leśnych ludzi”.805 APB III / S / 17, Spis parafialny parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z r. 1942, s. 1: „Kiczko Stanisław s. Jakuba, organista, lat 47. Jego żona Józefa ur. Wasilewska, lat 35, syn Jerzy, lat 13, syn Zdzisław lat 8. [...] Ul. Kościelna 3. Kuczyński Adam syn Michała, wdowiec lat 80, Kuczyński Adolf, zakrystian, lat 37, Kuczyńska Zofia córka Adama, lat 41, Kuczyńska Barbara, córka Adama”; tamże, s. 49: „Zgromadzenie Zakonne Córek Najczystszego Serca Najświętszej Maryi Panny w Bielsku Podlaskim. 1. Przełożona – Dominikowska Maria Pia, ur. 23.01.1891 r. 2. Krasowska Krystyna Germana, ur. 07.02.1878 r. 3. Świderska Barbara Antonina, ur. 04. 12. 1880 r. 4. Kulikowska Zofia Franciszka, ur. 24.02.1882. 5. Śniegórska Marcelina Leonarda, ur. 06.01.1885 r. 6. Mieleniewska Zofia Janina, ur. 06.11.1885 r. 7. Sycz Adela Barbara, ur. 24.04.1887 r. 8. Jaśkiewicz Olimpia Honorata, ur. 01.01.1888 r. 9. Bielska Maria Magdalena, ur. 15.05.1888 r. 10. Zalewska Maria Agata, ur. 24.03.1893 r. 11. Uszpolewicz Zofia Filomena, ur. 09.04.1893 r. 12. Laszewicz Waleria Antonina, ur. 09.12.1894 r. 13. Gębska Józefa Kazimiera, ur. 19.03.1896 r. 14. Zalewska Anna Elekta, ur. 12.07.1897 r. 15. Zajączkowska Leokadia Julia ur. 02.11.1897 r. 16. Grugiel Aniela Benedykta, ur. 21.02.1898 r. 17. Teodorczuk Helena Klara, ur. 21.05.1907 r. 18. Arciszewska Zofia Amelia, ur. 16.12.1912 r. 19. Wesołowska Irena Konsolata, ur. 13.07.1913 r. 20. Ziemska Zofia Teresa, ur. 26.07.1915 r. 21. Zawadzka Apolonia, ur. 22.01.1923 r. 22. Niewińska Maria, ur. 16.01.1928 r.”; por. J. R. Bar, Zgromadzenie Córek Serca Maryi (SS. Sercanki) w latach 1885–1958, „Prawo Kanoniczne” 23 (1980) nr 1-2, s. 87–161.

252


na terenie parafii. Wyjeżdżającym przekazywał adresy duszpasterzy polonij-nych w kraju, do którego emigrowali806.

Budując Kościół duchowy w sercach parafian, nie zapominał ks. Antoni o świątyni parafialnej, o innych obiektach sakralnych, a także o plebanii i zabudowaniach gospodarczych. Remont kościoła wewnątrz i zewnątrz, odnowienie dzwonnicy, ogrodzenie cmentarza przykościelnego, konserwa-cja wszystkich obrazów, zakupienie trzech nowych dzwonów, oszalowa-nie i pomalowanie plebanii, nowe komplety szat liturgicznych, renowacja i pozłocenie puszek kielichów, relikwiarzy – to ważniejsze z materialnych dokonań Błogosławionego w bielskiej parafii807. Z podróży do Włoch przy-wiózł zakupioną tam cenną kopię obrazu Bartolomea Estaban Murilla, przedstawiającą św. Jana Chrzciciela z barankiem808.

Nie tylko Msze święte w niedziele i święta, lecz także sobotnie nieszpory, nabożeństwa majowe, czerwcowe, różańcowe, roraty, Gorzkie Żale, Droga Krzyżowa cieszyły się dużą frekwencją wiernych. Bardzo okazale celebro-wane były w kościele święta narodowe – 3 maja, 15 sierpnia i 11 listopada. Ks. Antoni Beszta-Borowski był chętnie słuchanym kaznodzieją. Umiał trafiać do umysłów i serc słuchaczy oraz budzić w nich dobre postanowie-nia. Był kierownikiem duchownym wielu ludzi w konfesjonale, w którym codziennie rano i wieczorem zasiadał. Był bardzo opanowany i nie dało się go zobaczyć gwałtownie zdenerwowanego lub usłyszeć krzyczącego na kogoś. Bardzo lubił przebywać w towarzystwie kapłanów. Utrzymywał

806 APB VII / CK / 10, Pismo Polskiego Towarzystwa Emigracyjnego. Koło w Bielsku Podlaskim. Biuro Informacji i Pomocy Emigrantom, nr 23/30, ul. Mickiewicza 51; por. E. Borowski, Błogosławiony Antoni Beszta Borowski Kapłan Męczennik z Bielska Podlaskiego w Diecezji Drohiczyńskiej 1880–1943, s. 103, 120.807 W okresie od 1927 do 1933 r., na remonty kościoła zebrał ks. A. Beszta-Borowski 21208 zł. Koszty przekroczyły tę sumę o 1081 zł. Trzeba było imać się takich sposobów jak: loterie fantowe, kwesty uliczne, zbiórki w zakładach pracy i na organizowanych balach dobroczynnych; por. APB III / W / 1b, Księga rachunkowa parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1927–1938, s. 1–7, 40–44b; s. 33: „Zapłacono Kruszyńskiemu z Węgrowa za dzwon 865 zł”; s. 38b: „Dwa dzwony z Gdańska, razem 9.519 złotych. Odlane w Stoczni Gdańskiej”; s. 37b: „Rok 1930. Dnia 10 kwietnia sprzedałem ks. Antoniemu Borowskiemu, dziekanowi bielskiemu kapę fioletową na złotej kanwie za 250 złotych. Sprowadzoną z Lyonu z Francji. W. Turłaj”; s. 42b: „Za pozłocenie i posrebrzenie naczyń kościelnych – 80 zł, za posrebrzenie tacek kościelnych – 25 złotych”. Obrazy konserwowali malarze z Wilna, między innymi pani Łucja Bałzukiewiczówna; por. APB III / W / 2, Ofiary na rzecz ogrodzenia kościelnego cmentarza, rok 1927, s. 1–10.808 Obraz ten przekazał Błogosławiony Antoni w swoim testamencie kościołowi parafialnemu w Bielsku Podlaskim; por. APB IV / Ps / 4, Testament ks. Antoniego Beszty-Borowskiego: „Obraz św. Jana Chrzciciela i duży dywan z salonu kościołowi parafialnemu bielskiemu”.


253

więzy przyjaźni z kolegami z lat studiów seminaryjnych. Przyjaźń z księ-dzem Adamem Abramowiczem, budowniczym kościoła świętego Rocha w Białymstoku, z księdzem Alfonsem Oleszczukiem i ks. Wacławem Turłayem zachował aż do śmierci.

Wybuch drugiej wojny światowej nie zastał go biernym. Już wcze-śniej poprzez „Caritas” parafialny zajął się opieką nad rodzinami powoła-nych do wojska jedynych żywicieli, wspomagając je materialnie i duchowo. Po wkroczeniu Niemców do Bielska Podlaskiego 12 września 1939 r. ks. Antoni zdążył jeszcze powołać Komitet Pomocy Jeńcom Wojennym, zanim został aresztowany wraz z ks. Ludwikiem Olszewskim i burmi-strzem Alfonsem Erdmanem. Uwięzieni zostali w piwnicy dworca kole-jowego. Równocześnie hitlerowcy rozplakatowali ogłoszenie, iż w razie gdyby na terenie miasta zabity został choć jeden żołnierz niemiecki, zakład-nicy zostaną rozstrzelani809. Atak wojsk sowieckich na Polskę 17 września 1939 r., realizujących tajną umowę Ribbentrop – Mołotow, napełnił przera-żeniem serca Polaków mieszkających w Bielsku i odebrał im resztki nadziei. W hali dworca kolejowego przetrzymywani byli jeńcy, oficerowie i żołnie-rze polscy, także ranni, pozbawieni opieki lekarskiej i żywności810. Niemcy zezwolili jednak, by kobiety z „Caritas” dostarczały jeńcom żywność i środki czystości oraz opatrunki uzbierane wśród mieszkańców miasta. Po kilkuna-stu dniach, jeńcy zostali wywiezieni do niemieckich obozów811. Trzej zakład-nicy, wśród nich Błogosławiony, zwolnieni zostali z więzienia 20 września, w dniu wycofania się wojsk niemieckich z Bielska za linię Bugu.

O ile wkroczenie Niemców do Bielska odbywało się przy opustoszałych ulicach miasta i wśród powszechnego przygnębienia mieszkańców, to wkra-czające wojsko sowieckie witane było entuzjastycznie przez znaczną część lud-ności żydowskiej i część Białorusinów należących do Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi812. Zraniło to bardzo boleśnie serca Polaków i znacz-

809 Niemcy zezwolili Wiktorii Borowskiej i pani Ostasiewiczowej na przynoszenie posiłków zakładnikom. Nie pozwolili jednak na osobisty kontakt z uwięzionymi.810 Znaczna część jeńców przetrzymywanych w Bielsku przez Niemców to byli ranni z pociągu zbombardowanego przez samoloty niemieckie pod Strablą.811 Wspomnienia Wojciecha Borowskiego, farmaceuty z Bielska Podlaskiego, brata Błogosławionego Antoniego.812 M. Gnatowski, H. Majecki, Zarys dziejów województwa, w: Województwo białostockie w XXX-leciu Polski Ludowej, Warszawa 1974, s. 17: „Przy współudziale miejscowej ludności, zwłaszcza członków KPP i KPZB przeprowadzona została reforma rolna, uspołeczniono handel”; por. W. Roszkowski,

254


nej części Białorusinów. Pogłębiły się urazy i podziały wśród ludności mia-sta, zwłaszcza po wcieleniu Białostocczyzny do „Zachodniej Białorusi”813. Zaczęły się mroczne lata sowieckiej okupacji, terroru NKWD, kolejnych wywózek na Sybir i do Kazachstanu, nacjonalizacji własności prywat-nej, pogłębiających się obszarów biedy i walki ze wszystkim, co polskie814. Niezwykle boleśnie przeżywał dziekan bielski aresztowania i wywózki swo-ich parafian na Sybir i do Kazachstanu. Odprawiał za nich liczne Msze święte, o czym świadczą zapisy w zachowanej z tamtych czasów księdze intencji mszalnych. Odnotował tam też daty zbiorowych wywózek815. Za pośrednic-twem wielu zaufanych osób, zwłaszcza dzięki zawiadowcy stacji kolejowej w Bielsku Podlaskim panu Boćkowskiemu, który pod osłoną nocy przeka-zywał paczki wprost do wagonów pocztowych, pomijając ich rejestrowanie na poczcie kolejowej, „Caritas” parafialny słał pomoc wywiezionym. Adresy zwrotne, umieszczane na paczkach, były fikcyjne. Wiadomo było bowiem, że wysyłanie paczek zesłanym na Sybir czy do Kazachstanu, zwracało uwagę NKWD i mogło skończyć się wywiezieniem tych, którzy te przesyłki nada-wali. Po latach, po szczęśliwym powrocie do Polski, między innymi pań-stwo Bielscy ze łzami w oczach dziękowali wszystkim, którzy te paczki przygotowali i z narażeniem wolności osobistej wysyłali816. Podkreślali,

Historia Polski 1914–1991, Warszawa 1992, s. 93; H. Kosieradzki, Bielsk Podlaski. Dzieje miasta, s. 271: „Z miejscowej ludności najwięcej stanowisk urzędniczych piastowali Żydzi i Białorusini”.813 M. Gnatowski, H. Majecki, Zarys dziejów województwa, s. 16–17; por. W. Roszkowski, Historia Polski 1914–1991, s. 93–94.814 Tamże, s. 97–99; por. APB IV / Ps / 198, D. Krupicz, Ewidencja rodzin wywiezionych do ZSRR w la-tach 1940–1941, s. 7: „Wywózki na Syberię i do Kazachstanu: Rok 1939 – wojsko i policja. Rok. 1940, 10 lutego – leśnicy i osadnicy wojskowi. Wyrok «bez prawa powrotu». Rok 1940, 13 kwietnia – rodziny wojskowych, policjantów, urzędników państwowych. Rok 1941, 21 czerwca – wszyscy, którzy byli na listach do deportacji”. Łącznie było to z Bielska 109 rodzin. Do obozu w Ostaszkowie wywieziono z Bielska Podlaskiego już w 1939 roku sześciu wojskowych i policjantów, a do Kozielska i Katynia osiem osób”.815 APB IV / Ps / 6, Księga intencji mszalnych ks. Antoniego Beszty-Borowskiego z lat 1929–1941, int. 2509: „na intencję transportu ewakuowanych, 8 listopada 1939”; int. 2491: na intencję ojczyzny i powrotu uwięzionych, 23 października 1939”; int. 2696–2698: „pro parochianis 12, 13, 14 maja 1940 r.”; int. 2708–2711: „na intencję ojczyzny”, int. 3092: „pro captivis omnibus”, „Wojna 23 i 24 czerwca 1941 r. Nie odprawiałem Mszy świętej z racji działań wojennych”; por. APB III / S / 17, Spis parafialny parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z r. 1942. Szereg adnotacji zamieszczonych w tej księdze o osobach wywiezionych do Kazachstanu i na Syberię: s. 13, 15, 19, 21, 23, 24, 27, 30, 32, 34–37, 39, 40, 44, 46, 48, 73, 86, 95, 107, 109, 110, 118.816 Zdumiewająca była solidarność wielu osób włączonych w zdobywanie artykułów spożywczych, pakowanie paczek, adresowanie, dostarczanie przesyłek na peron tuż przed odjazdem pociągu w pobliże pocztowego wagonu.


255

że te paczki nie tylko ratowały ich od głodowej śmierci, lecz także przy-wracały nadzieję. Wspominają to także państwo Kwiatkowscy, a Ola prze-chowała nawet obrazek przedstawiający Dzieciątko Jezus, podpisany przez ks. Antoniego Besztę-Borowskiego. Ostatnia wywózka mieszkańców Bielska na Sybir odnotowana została przez niego 20 czerwca 1941 r.817. Dziekan bielski był wielokrotnie wzywany do NKWD na przesłuchania, które cią-gnęły się długo w noc. Kiedy próby zwerbowania go do współpracy spo-tkały się ze stanowczą odmową z jego strony, zaczęły się próby zastraszania, obliczone zapewne na doprowadzenie ks. Antoniego do załamania nerwo-wego. Także one skończyły się niepowodzeniem. Księża zostali wyeksmito-wani z plebanii do małego mieszkania o dwóch pokojach i kuchni, w któ-rym trzeba było pomieścić nie tylko księży, lecz także chorą matkę księdza Antoniego, Michalinę Beszta-Borowską, siostrę księdza, Sabinę i pomoc domową Stefanię Rusiłowicz, a przy tym wydzielić jeszcze pomieszczenie na kancelarię parafialną818. Świątynię parafialną uznały władze sowieckie za własność państwową, w związku z tym za dzierżawienie budynku na cele kultu wyznaczyły ogromny podatek w wysokości 7000 rubli819. Kiedy ksiądz wpłacił pierwszą ratę, podatek zdwojono. Gdyby okupacja sowiecka potrwała dłużej, niewypłacalność „dzierżawcy” posłużyłaby za pretekst do zamknięcia kościoła.

W nocy z 22 na 23 czerwca 1941 r. wybuchła wojna niemiecko-sowiecka. Ta wojna między niedawnymi sojusznikami w agresji na Polskę obudziła w wielu mieszkańcach Bielska Podlaskiego złudne nadzieje. Wprawdzie docierały wieści z Generalnego Gubernatorstwa o terrorze hitlerowskim, ale wydawało się, że nie może już być nic gorszego niż więzienia NKWD i masowe deportacje Polaków na Sybir. Kiedy rankiem 23 czerwca spadły na Bielsk pierwsze niemieckie bomby, wśród wojskowych i cywilnych sowiec-kich władz okupacyjnych wybuchła niesamowita panika i całkowita dez-orientacja. Przed ucieczką Rosjanie podpalili magazyny z bronią i amunicją położone na zapleczu ulic Kopernika i Mickiewicza, co spowodowało pożar w tamtym kwartale miasta. Wśród wielu budynków, które wtedy spłonęły,

817 APB / Ps / 6: „20–21 czerwca 1941 roku wywózka na Sybir”.818 Wspomnienia Wojciecha Beszty-Borowskiego.819 Przeciętna pensja miesięczna wynosiła wtedy około 100 rubli.

256


znalazła się również cerkiew prawosławna pod wezwaniem św. Mikołaja. Dzień później, 24 czerwca, Niemcy wkroczyli do Bielska Podlaskiego820.

Okupacja niemiecka okazała się równie krwawa i okrutna, jak sowiecka. Teraz zamiast deportacji na Sybir i więzień NKWD były obozy koncentra-cyjne, więzienia Gestapo, masowe egzekucje i wywożenie młodzieży pol-skiej na roboty przymusowe do Niemiec. W Bielsku, obok aresztu policyj-nego i więzienia Gestapo w przedwojennym gmachu sądu na Hołowiesku, hitlerowcy utworzyli karny obóz przejściowy (Strafarbeitslager) przy ulicy Zamkowej, w budynku przedwojennej żydowskiej szkoły. Okręg białostocki „Bezirk Bialistok” włączony został do Prus Wschodnich (Ostpreussen). Pociągnęło to za sobą ostrzejsze represje w stosunku do miejscowej ludności, niż to miało miejsce w Generalnym Gubernatorstwie.

Żydzi z Bielska i okolic zgrupowani zostali w getcie, w wydzielonej i ogrodzonej wysokim płotem i drutami kolczastymi części miasta w gra-nicach biegnących od ulicy Kazimierzowskiej, zapleczem ulicy Mickiewicza i Kopernika do ulicy Jagiellońskiej, która –podobnie jak Kazimierzowska – cała znajdowała się wewnątrz getta. Ludność żydowska zgrupowana w getcie strzeżonym przez niemieckich żandarmów została wywieziona do Treblinki i tam wymordowana. Stało się to 1 i 2 listopada 1942 r.821. Grobową ciszę, jaka zapadła nad bielskim gettem, 3 listopada około godziny 8 rano zakłócił odgłos serii strzałów z broni maszynowej. Okazało się, że niedołężnych, bar-dzo starych i ciężko chorych Żydów zostawili Niemcy w drewnianej synago-dze na zapleczu ulicy Mickiewicza. Autor niniejszego opracowania mieszkał wtedy przy ulicy Kopernika, a dom, w którym przebywał, był tak zbudo-wany, że szczyt budynku zwrócony był w stronę getta i było w nim okienko nad poprzeczną belką łączącą krokwie konstrukcji dachowej. Wspiął się

820 H. Kosieradzki, Bielsk Podlaski. Dzieje miasta, s. 273.821 Jeszcze wcześniej na pierwszy ogień poszli umysłowo chorzy. Niemcy wywieźli ich za miasto i rozstrzelali w zagajniku po prawej stronie szosy wiodącej z Bielska do Bociek naprzeciw lasu Pilickiego. Dramat ludności żydowskiej Bielska Podlaskiego, stłoczonej w getcie, dobiegł tragicznego końca 1 i 2 listopada 1942 r., kiedy to wywieziona została do Treblinki i tam zamordowana. Droga od bramy getta do stacji kolejowej w Bielsku Podlaskim wiodła ulicą Zamkową obstawioną szpalerami uzbrojonych żandarmów. Całe getto obstawione zostało także przez niemiecką żandarmerię, tak gęsto rozstawioną, że strażnicy byli ze sobą we wzrokowym kontakcie. W odstępach 15–20 minutowych, w grupach po 100 osób szły kolejne szeregi bielskich Żydów, obładowanych bagażami, bo Niemcy do końca łudzili, że powiozą ich na stepy Ukrainy, by tam mogli się osiedlić. Szli w swą ostatnią podróż, popędzani wrzaskiem i ciosami pałek niemieckich żandarmów.


257

do tego okna, z którego roztaczał się widok na spory obszar getta, między innymi na łąkę leżącą około 150 metrów od płotu getta. Widok był dziwny, bo żandarmi niemieccy stali kołem nad dużym dołem i spokojnie palili papierosy. Po pewnym czasie dwaj młodzi ludzie z żydowskiej policji pomoc-niczej przywieźli drabiniastym wozem kilkudziesięciu starych i chorych Żydów, wrzucili ich do dołu i odjechali po następny transport. Na komendę dowódcy plutonu egzekucyjnego Niemcy zdjęli z ramion maszynowe pisto-lety i długimi seriami zabijali leżących w dole starców. Potem oficer obcho-dził dół dookoła i pojedynczymi strzałami z pistoletu dobijał tych, którzy dawali jeszcze oznaki życia. Ta przerażająca scena powtórzyła się jeszcze pięć lub sześć razy, z tym że po ostatnim transporcie żandarmi zabili także tych, którzy starców dowozili. Być może piszący te słowa był jedynym naocznym świadkiem tej zbrodni. Przypuszczalnie łącznie zabitych zostało w ten spo-sób od 100 do 150 osób.

Po krwawym rozwiązaniu „kwestii żydowskiej” przyszła kolej na Polaków. W ramach antagonizowania ludności miasta utworzony został w Bielsku Komitet Białoruski kolaborujący z hitlerowcami822. Niemcy wprowadzili obowiązek pracy od 13 roku życia. Młodzież niezatrudnioną przez Niemców na miejscu wywożono do pracy przymusowej w Niemczech.

822 Prezesem kolaborującego z Niemcami Komitetu Białoruskiego został piekarz bielski Gołubowski. Uciekł wraz z wycofującymi się wojskami hitlerowskimi. Jego rodzina przez pewien czas po wojnie mieszkała jeszcze w Bielsku; por. A. Dobroński, Białystok. Historia miasta, s. 164: „Godnie zachowała się zdecydowana większość Białorusinów. Powstał jednak profaszystowski Komitet, od połowy 1943 r. Zjednoczenie Białoruskie”; H. Kosieradzki, Bielsk Podlaski. Dzieje miasta, s. 278: „Od połowy 1943 roku zaczęto usuwać Polaków z administracji, a na ich miejsce wprowadzać Białorusinów. Poważną rolę odegrali tu nacjonaliści białoruscy skupieni wokół tzw. Komitetu Białoruskiego, którego prezesem w Bielsku Podlaskim był Gołubowski”; s. 286: „Współpracę z okupantami podjęły tylko nieliczne elementy nacjonalistyczne inteligencji białoruskiej. W Warszawie w połowie 1940 roku został utworzony Białoruski Nacjonalistyczny Ośrodek [...] Latem 1941 roku przyjechał z Warszawy do Białegostoku inż. Czesław Chaniawko i zorganizował tu Komitet Białoruski, którego był pierwszym prezesem. Komitet Białoruski w Białymstoku posiadał jedną ze swoich licznych filii i w Bielsku Podlaskim. Pierwiastki białoruskie w pracy propagandowej Komitetu odgrywały jednak nikłą rolę. Zasadniczą treścią ich propagandy było: popularyzowanie Niemiec hitlerowskich, zwalczanie komunizmu i Związku Radzieckiego oraz wpajanie nienawiści do Polaków i Polski. W połowie 1943 roku Komitet Białoruski przyjął nazwę Zjednoczenie Białoruskie [...]. Stosunek nacjonalistów białoruskich wchodzących w skład komitetu powiatowego w Bielsku Podlaskim do ludności polskiej był wybitnie wrogi. A w połowie 1943 roku zaczęto nawoływać ludność białoruską do mordowania Polaków. Jako przykład dawano nacjonalistów ukraińskich”.

258


W stosunku do Kościoła zastosowano daleko idące restrykcje. Księża byli wzywani na przesłuchania. Inwigilowano każdy ich krok. Niemcy podej-mowali próby, jawne lub zakamuflowane, nakłaniania księży do zapisania się na volkslistę. Landrat w rozmowie z księdzem dziekanem sugerował, że „Borowsky” to całkiem niemiecko brzmiące nazwisko. Nieugięta postawa ks. Antoniego i stanowcze odrzucenie propozycji współpracy natychmiast przyniosły całą falę nękających posunięć ze strony władz okupacyjnych. Znowu usunięty został z plebanii, zarekwirowane zostało całe gospodarstwo i większość mebli. Ograniczone zostało zezwolenie na odprawianie nabo-żeństw niedzielnych i świątecznych tylko do wczesnych godzin porannych. Zakazano wszelkich procesji823. Nakazano odczytywać z ambony admini-stracyjne i policyjne zarządzenia niemieckie824.

823 APB IX / CK / 3a, Zarządzenia niemieckich władz okupacyjnych. W 1943 r. zakazano obchodu Uroczystości Trzech Króli: „Der Bürgermeister als Ortspolizeibehorde G. Z. 21 – Sch -Bielsk 4 Januar 1943. An die katholische Geistlichkeit z. Hd. Des Oberpfarrers Anton Borowski in Bielsk. Das sonst aus den 6 Januar 1943 jegliches Abhalten von Gottesdienst. Der 6 Januar 1943 ist als Werktag anzusehen. Für die Durchführung meiner Anordnung mache ich Sie verantwortlich. Reinhardt”; tamże, Pismo burmistrza Reinhardta z nakazem dostarczenia w ciągu ośmiu dni zboża i kartofli na zasadzie dostawy obowiązkowej: „Der Bürgermeister, Bielsk, den 2.12.1942. An Borowski Anton Kantstrasse 24. Dotyczy dostawy zboża i kartofli: Na mocy mego zarządzenia z dnia 28.09.1942 zobowiązany był pan dostarczyć ustaloną ilość zboża i kartofli i tu o dokonanej dostawie zameldować. Dotychczas pan tego nie uczynił, lub uczynił częściowo. Do wykonanie tego daję panu jeszcze jako ostatni termin osiem dni czasu. Jeżeli do tego czasu nie będę miał od pana odpowiednich meldunków, zostanie pan odpowiednio ukarany. Reinhardt”. Kolejne zarządzenie tego burmistrza zakazywało wszelkich procesji poza świątynią: „Procesje i pochody poza obrębem kościoła są wzbronione. Do zakończenia zbioru kartofli może być ludność pociągnięta do robót polnych również w niedziele i święta. W czasie nabożeństwa Duchowieństwo jest proszone zwrócić uwagę ludności na to, że zebranie płodów rolnych powinno stać na pierwszym planie. Kto chce żyć, musi pracować. Kto nie chce pracować, nie ma prawa do otrzymania jedzenia. To zarządzenie proszę podać z ambony do wiadomości wiernych. Reinhardt” (tamże). Dalsze zarządzenia burmistrza Moslenera z 6 kwietnia 1943 r. nakazywało kłaniać się wszystkim Niemcom nie tylko umundurowanym, ale także cywilom. Za nieprzestrzeganie tego nakazu groziła kara trzech tygodni Strafarbeitslagru: „Jeder Reichsdeutsche, gleichwohl ob in Wehrmacht – Polizei – Parteiuniformen, oder in Zivill, ist zu grüssen. Der Grüss hat nicht durch andeuten sonder ist so zu erweisen, dass er als solcher angesehen werden kann [...] Ich werde jedoch jede Person, die diese Anordnung nicht befolgt, mit 3 Wochen Strafarbeitslager bestrafen. Der Bürgermeister als Ortspolizeibehorde gez. Moslener” (tamże).824 Tamże: „Polizeiverordnung. Das Benehmen auf der Strasse ist nicht so, wie es von der heimischen Bevolkerung verlangt wird. Ich erwarte, dass fur jeden Reichsdeutschen der Geweg geräumt wird und nicht dass, wie es vorgekommen ist, Reichsdeutsche von der einheimischen Bevolkerung direkt angerempelt werden. Bielsk, den 6 April 1943. Der Bürgermeister als Ortspolizeibehorde gez. Moslener”; tamże: „Ogłoszenie. Dnia 14 czerwca 1942 r. na skraju wioski Rajsk, powiatu Bielskiego, zostały cztery osoby (3 Niemców i 1 Polak) w aucie ciężarowym przez uzbrojonych bandytów


259

W takich okolicznościach pismo biskupa pińskiego Kazimierza Bukraby z dnia 26 marca 1942 r., zawierające nominację dziekana bielskiego na wika-riusza generalnego na terenie powiatu bielskiego, prużańskiego i brzeskiego, postawiło ks. Antoniego w niezwykle trudnej sytuacji825. Do wielu codzien-nych trosk proboszcza bielskiego doszła teraz odpowiedzialność za znaczną część diecezji pińskiej. Trzeba było uregulować status kanoniczny wielu księży, którzy przemieścili się na ten teren na skutek działań wojennych826, dokonywać przeniesień prewencyjnych tam, gdzie rodziło się poważne zagrożenie aresztowania księdza, który naraził się czymś lokalnym władzom niemieckim827. Ponadto czekały setki innych spraw, od dyspens, poprzez starania o wino mszalne, oleje święte, aż po uzyskanie różnych zezwoleń, bez których księża nie mogli poruszać się poza obrębem swojej parafii czy też odprawiać nabożeństw z udziałem wiernych w dni świąteczne przypadające poza niedzielą828. W zimie, na przełomie 1942 i 1943 r., nie pytając o zezwo-

napadnięte i zamordowane. Ludność wsi już od dłuższego czasu brała czynny udział w tworzeniu band albo popierała członków band przez dostarczanie broni, pożywienia, ubrania. Dlatego dnia 16.06.1942 zostało na mocy zarządzenia władz niemieckich 139 osób wsi Rajsk rozstrzelanych, reszta ludności ewakuowana, a wieś spalona. To samo będzie stosowane w przyszłości do każdej wsi i ludności trzymającej z bandytami. Z drugiej strony, każdy pracowity i przyjazny mieszkaniec powiatu będzie popierany i wzięty w opiekę władz niemieckich. Bielsk, dnia 16 czerwca 1942. Landrat powiatu bielskiego. Ogłoszono dnia 17 czerwca 1942 r.”825 ADDK VII / CE / 3, Akta Wikariusza Generalnego ks. Antoniego Beszty-Borowskiego, s. 1: „Die 26 martii 1942 a. Accepi nominationem Ordinarii mei in Vicarium Generalem pro territorio Bielscensi i. e. Districtu Bielscensi cum adiectis parochiis ex districtu Bielscensi et Brestensi”.826 Ks. Prałata Nikodema Tarasewicza na spowiednika Sióstr Misjonarek Świętej Rodziny w Rudce; ks. Władysława Siekierkę na wikariusza w Perlejewie; ks. Romana Tadrowskiego na wikariusza w Ciechanowcu; ks. Feliksa Mieszkisa na proboszcza w Domanowie; ks. Wiktora Glińskiego na wikariusza w Drohiczynie; ks. Władysława Wierzbickiego na proboszcza w Dziadkowicach; ks. Kazimierza Staniewicza na proboszcza w Miłkowicach; ks. Henryka Kardasza na proboszcza w Niemirowie; ks. Wacława Łosowskiego na wikariusza w Boćkach; ks. Władysława Hładowskiego na wikariusza w Hajnówce; por. ADDK VII / CE / 3.827 Ks. Jana Szota trzeba było przenieść z Pobikier do Mielnika, ks. Aleksandra Szafarskiego z Mielnika do Grodziska. Ten ostatni pisał w liście do wikariusza generalnego: „Dnia 24. 09. b.r. zawezwał mnie komisarz do gminy i oznajmił, abym natychmiast opuścił Mielnik i wyjechał do Grodziska, motywując tym, że nie wolno w ogóle przenosić bez zezwolenia «Landrata», a po drugie, szczególnie do Mielnika, w którym nie wolno nikomu budować się ani odbudowywać. Za nieposłuszeństwo zagroził mi aresztowaniem, mówiąc: nawet zaraz mogę księdza kazać aresztować. Zabronił również surowo odnawiać kościół” (ADDK VII / A / 1, Korespondencja urzędowa z wikariuszem generalnym, s. 50). 828 ADDK VII / A / 1, Korespondencja urzędowa z wikariuszem generalnym: „Biskup Łomżyński. Łomża 18 marca 1943 r., Lp. 157/43. Przewielebny Ksiądz Dziekan Antoni Borowski w Bielsku, ul. Kanta 24. Chętnie zachowam dla powiatu bielskiego, po Wielkim Czwartku, Oleje Święte. Nie będzie tego wiele, bo w ogóle mało oliwy otrzymałem. Proszę w odpowiednim czasie przesłać naczynia

260


lenie, proboszcz bielski przeprowadził wizytę duszpasterską parafian, zwaną „kolędą”829.

Rozbudowane struktury podziemne Armii Krajowej znajdowały w księ-dzu Antonim oparcie duchowe, a także wsparcie materialne. Gestapo, Landratura, burmistrz niemiecki i wójt – Amtskommisar coraz bardziej interesowali się duszpasterską działalnością i funkcją kierowniczą, jaką w tej części diecezji pińskiej piastował. Zadziwia odwaga, z jaką odmówił przyj-mowania przysięgi od kandydatów do policji pomocniczej „Hilfspolizei”, do której Niemcy rekrutowali kandydatów spośród miejscowej ludności. Śmiałe są także, jak na owe czasy, adnotacje o jeńcach wojennych, o wywie-zionych na roboty przymusowe do Niemiec, o przebywających w obo-zach koncentracyjnych, dokonane w spisie parafialnym i w księdze intencji mszalnych830.

lub buteleczki. +Stanisław”. List ks. Mieczysława Karpowicza, proboszcza z Kiwatycz z 4 lutego 1943 r.: „Za czasów sowieckich parafia utraciła wszystkie pieczątki. Ponieważ pieczątka parafialna jest konieczna, ośmielam się zwrócić z uprzejmą prośbą do Najczcigodniejszego Księdza Prałata o łaskawe zamówienie okrągłej urzędowej pieczątki dla Kiwatycz i przesłanie, czy pocztą, czy okazją do księdza dziekana w Prużanie. Ks. M. Karpowicz”. List księży: J. Warpechowskiego, M. Godlewskiego i Władysława Wierzbickiego, proboszczów z Bociek, Osmoli i Dziadkowic z 22 stycznia 1943 r.: Czcigodny Księże Dziekanie! Zwróciliśmy się z prośbą do Komisarza gminy Boćki o pozwolenie na rekolekcje w każdej parafii w niedzielę i poniedziałek. Komisarz polecił nam zwrócić się do swojej władzy duchownej, aby prośbę tę skierowała do starosty. Wobec powyższego prosimy Księdza Dziekana o łaskawe wyjednanie nam u władz niemieckich tego zezwolenia”; List ks. Edwarda Juniewicza, proboszcza drohiczyńskiego z 9 stycznia 1943 r.: „U nas święta Trzech Króli również nie dali świętować, jak należy. Telefonicznie z Bielska dali zakaz, podobny do tego, jaki mieliście na piśmie”; Pismo ks. Wincentego Frąckiewicza, proboszcza z Milejczyc, z dnia 1 stycznia 1943 r.: „Mam przygotowane ekstrakty metryczne za rok 1939 i chciałbym wiedzieć, czy je bez obawy można wysłać pocztą bezpośrednio do Przewielebnego Księdza Kanonika, czy też doręczyć je przy sposobności Dziekanowi Drohiczyńskiemu? Ks. W. Fronckiewicz”; List ks. Władysława Hładowskiego, wikariusza z Hajnówki, z dnia 5 grudnia 1942 r.: „Co do święta Niepokalanego Poczęcia, to nasz Burmistrz odsyła do Landratury. Sam odżegnuje się od załatwiania wszelkich spraw kościelnych. Ksiądz Kanonik prosi bardzo Księdza Prałata o załatwienie tej sprawy dla naszego kościoła u Landrata. Ks. W. Hładowski”; List ks. J. Dudy-Dziewierza, proboszcza w Strabli, z dnia 11 listopada 1942 r.: „Czcigodny Księże Dziekanie, komunikuję, że zostałem eksmitowany z plebanii. Czasu do wyniesienia dano mi tylko tydzień. Ponieważ eksmisja nastąpiła «sofort», przeniosłem się do Samułk Dużych”. Najliczniejsza korespondencja dotyczyła dyspens od przeszkód małżeńskich dla nupturientów. 829 Zachowała się księga spisu parafialnego z r. 1942 (APB III / S / 17) prowadzona własnoręcznie przez Błogosławionego. Zawiera cały szereg cennych adnotacji. 830 Tamże, s. 6: „Łucja Gola lat 16 – w Niemczech”, „Stanisława Ratyniak lat 20 i jej siostra Zofia lat 16 – w Niemczech”; s. 7: „Władysław Iwanow lat 17 – w Niemczech”; s. 8: „Stanisława Toniaszuk lat 18 – w Niemczech”; s. 9: „Bronisława Łukaszewicz lat 18 – w Niemczech”, „Maria Prześniak lat 52 w Niemczech”; s. 11: „Zofia Chomicz lat 17 – w Niemczech”; s. 12: „Stanisława Dudaryk lat 19


261

Wezwanie, skierowane przez starostę niemieckiego, do stawienia się w magistracie z życiorysem, dokładnie podającym wszystkie urzędy i funk-cje kościelne oraz świeckie, jakie ks. Antoni Beszta-Borowski pełnił przed wojną, podczas wojny i okupacji sowieckiej, a także po r. 1941 pod rządami Niemiec, stanowiło poważne ostrzeżenie, wskazujące na to, że jego działal-ność, korespondencja i funkcja wikariusza generalnego są bacznie obserwo-wane przez okupantów831. Ostatnim sygnałem ostrzegawczym była wiado-mość przekazana przez pracującego w magistracie pana Alfonsa Erdmana, o tym, że gestapo wzięło teczkę personalną księdza, co zazwyczaj poprze-dzało aresztowanie. Radził dziekanowi, by ukrył się gdzieś na wsi, ratując w ten sposób swoją wolność i życie.

Wczesnym wieczorem 14 lipca 1943 r., przed godziną policyjną, ks. Antoni przyszedł do swego brata Wojciecha, zamieszkałego wtedy wraz z rodziną w domu przy ul Kopernika, żeby oznajmić bliskim, że może zostać aresztowany. Wojciech Beszta-Borowski radził pójść za sugestią pana Erdmana. Proponował nawet miejsce u zaprzyjaźnionych gospoda-rzy w pobliskiej wsi. Dziekan bielski powiedział jednak, że nie może tego

– w Niemczech”; s. 13: „Józefa Ledzińska lat 21 – w Niemczech”; s. 20: „Walenty Cichocki lat 17 – w Niemczech”; s. 22: „Irena Karolczuk lat 21 – w Niemczech”; s. 29: „Józef Piotrowski lat 37 – w Niemczech”; s. 33: „Janina Sokołowska lat 16 – w Niemczech”; s. 36: „Leokadia Głowacka lat 18 – w Niemczech s. 40: „Stanisława Wróblewska, ur. Sakowicz, mąż w niewoli”; s. 42: „Zbitowska Bronisława lat 36, mąż na wojnie”; s. 70: „Józefa Malanowska lat 29 – w Niemczech”; Rytel Franciszka z domu Filipowicz lat 32 – mąż w niewoli niemieckiej”; s. 81: „Józefa Tworkowska lat 62 – w niewoli niemieckiej”, „Marian Ciechanowski lat 23 – w niewoli niemieckiej”; s. 83: „Honorata Kruszewska lat 22 – w Niemczech”; s. 84: „Chwaszczewska Maria z domu Bagińska lat 24 – mąż w niewoli”; s. 85: „Porowska Kazimiera z domu Wąż – mąż w niewoli”; s. 89: „Maria Pęska ur. Bagińska lat 37 – mąż w niewoli”; s. 97: „Stanisław Żukowski lat 18 – w Niemczech”; s. 98: „Józef Kruszewski lat 26 – w niewoli niemieckiej”; s. 109: Maria Skowron z domu Ćwiecińska lat 32 – mąż w Niemczech”; s. 111: Adolf Żmieńko lat 19 – w Niemczech”, „Stefan Specjalski lat 18 – w Niemczech”; s. 115: Józef Leszczyński lat 26 – w niewoli w Niemczech”; „Tadeusz Radziszewski lat 27 – w Niemczech”; s. 120: „Józef Żukowski lat 32 – w niewoli niemieckiej”. 831 APB IX / CK / 3, Pisma urzędowe do proboszcza bielskiego z okresu okupacji hitlerowskiej 1941–1944. Starosta żądał, aby ks. A. Borowskiego stawił się do magistratu i przygotował na piśmie, w trzech egzemplarzach, dokładny życiorys: „Der Bürgermeister Bielsk 20. 01. 1943. An den röm. Kath. Pfarrer (Dekan) Anton Borowski, Bielsk, Kantstrasse 24. Sie werden ersucht, am Donnerstag, den 21. 01. 43 in Rathaus zu erscheinen. Gleichzeitig werden Sie ersucht, mir bis spätestens 01. 02. 43 einen Lebenslauf um 3 fachen Ausfertigung einzureichen. Der Lebenslauf muss enthalten a) wo und welche Ämter Sie bis zum deutsch – polnischen Feldzuge inne gehabt haben, wenn und von wo Sie hier zugezogen sind, b) Wo und welche Ämter Sie während der Besetzung des hiesigen Gebietes durch die Sowjets betreut haben. Reinhardt”.

262


zrobić, bo kapłan nie powinien opuszczać parafii, a poza tym nie chce nara-żać swego wikariusza, ks. Michała Sokołowskiego, a także swoich bliskich, którzy w razie jego ucieczki mogliby być represjonowani. Odchodząc, poże-gnał się bardzo serdecznie z bratem Wojciechem, bratową Wiktorią i bra-tankami: Marianem, Wandą i Eugeniuszem832.

Wczesnym rankiem 15 lipca 1943 r., o godzinie 4.45, uzbrojeni esesmani zastukali do drzwi mieszkania ks. Antoniego. Kazali mu ubrać się szybko i oświadczyli, że jest aresztowany. Pomoc domowa, Stefania Rusiłowicz, widząc, co się dzieje, zaraz gdy księdza wyprowadzono, pobiegła opłotkami, by powiadomić Wojciecha i jego rodzinę o aresztowaniu brata. Cała rodzina zerwała się ze snu i dzięki temu zobaczyli, jak ulicą Kopernika Niemcy prowadzą wielu aresztowanych Polaków w kierunku więzienia gestapo na Hołowiesku. „Zaczęliśmy głośno płakać. Jeszcze nie otrząsnęliśmy się z wrażenia, jakie wywarło na nas aresztowanie księdza dziekana, gdy zaczęły pojawiać się kolejne grupy aresztowanych. Niemcy prowadzili pod bronią gotową do strzału całe rodziny, głównie inteligencji polskiej, w tym także dzieci. W grupie 50 aresztowanych tego dnia w Bielsku Podlaskim było aż siedemnaścioro małych dzieci. Najmłodsza z nich, córka kierow-nika kina, Basia Moryc, miała zaledwie rok i kilka miesięcy. Aresztowano też ks. Ludwika Olszewskiego, rektora kościoła pokarmelickiego w Bielsku Podlaskim. Trzeciego kapłana, Henryka Opiatowskiego, przed wojną kape-lana Wojska Polskiego, dowieźli hitlerowcy z Brańska”833.

832 Wspomnienia Wojciecha Beszty-Borowskiego i autora niniejszego opracowania ks. Eugeniusza Beszty-Borowskiego; por. E. Borowski, Błogosławiony Antoni Beszta Borowski Kapłan Męczennik z Bielska Podlaskiego w Diecezji Drohiczyńskiej 1880–1943, s. 61.833 Tamże, s. 62, 127–128. Oto pełna lista rozstrzelanych 15 lipca 1943 r. na polanie lasu Pilickiego: Ks. Kan. Antoni Beszta-Borowski – dziekan i proboszcz bielski, wikariusz generalny diecezji pińskiej, lat 63. Ks. Ludwik Olszewski – prefekt Gimnazjum i Liceum w Bielsku, rektor kościoła pokarmelickiego, lat 54.Ks. Henryk Opiatowski – kapelan Wojska Polskiego, wikariusz w Brańsku, lat 36. Alfons Erdman – burmistrz Bielska Podlaskiego, senator II Rzeczypospolitej, lat 54. Franciszek Adamus – urzędnik, lat 51. Janina Adamus – żona Franciszka, lat 51. Janina Adamus – córka, lat 24.Zbigniew Adamus – syn, lat 23.Antoni Araszewski – rzemieślnik, lat 35. Kamila Araszewska – żona Antoniego, lat 33. Marian Araszewski – syn, lat 16. Wincenty Araszewski – syn, lat 13. Halina Araszewska – córka, lat 5.


263

Opatrzność Boża sprawiła, że naoczne świadectwo tego wszyst-kiego, co działo się dalej z aresztowanymi za bramą więzienia gestapo na Hołowiesku, złożył Władysław Bendela, zatrudniony przez Niemców jako pomocniczy strażnik więzienny. Zeznał on między innymi: „Pamiętam dokładnie moment, w którym aresztowani zakładnicy zostali doprowadzeni do więzienia. Było to wczesnym rankiem, bo Niemcy chcieli zaskoczyć aresz-towanych niespodziewanie. Dziwiliśmy się, że nazwiska aresztowanych nie

Czesław Bieliński – nauczyciel, lat 38. Helena Bielińska – żona Czesława, lat 34. Ryszard Bieliński – syn, lat 6. Sabina Bielińska – babcia, lat 60. Antoni Burzyński – nauczyciel, instruktor ZHP, lat 33. Halina Burzyńska – żona Antoniego, nauczycielka, instruktorka ZHP, lat 33. Hania Burzyńska – córka, lat 5. Tadeusz Jaroński – nauczyciel, kierownik Szkoły Powszechnej w Bielsku, lat 47. Maria Jarońska – żona Tadeusza, nauczycielka, lat 52. Antoni Kosiński – urzędnik, lat 37. Zofia Kosińska – żona Antoniego, nauczycielka, lat 30. Zbigniew Kosiński – syn, lat 9. Feliks Moryc – kierownik kina w Bielsku, lat 32. Maria Moryc – żona Feliksa, lat 33. Wawrzek Moryc – syn, lat 9. Janusz Moryc – syn, lat 7. Krystyna Moryc – córka, lat 4. Barbara Moryc – córka, rok i kilka miesięcy. Alojzy Maliszewski – lat 41. Henryk Nagórko – urzędnik, lat 43. Wanda Newerska – lat 20. Maria Olszewska – siostra księdza Ludwika, nauczycielka, lat 41. Feliks Osmólski – lekarz, lat 69. Konstanty Osmólski – syn Feliksa, inżynier, lat 38. Piotr Szmidt – nauczyciel, lat 34. Eugenia Szmidt – żona Piotra, nauczycielka, lat 31. Wiesława Szmidt – córka Piotra i Eugenii, lat 5. Helena Szmidt – córka, lat 4. Ludwik Zalewski – rzemieślnik, lat 29. Janina Zalewska – żona Ludwika, lat 26. Danuta Zalewska – córka Ludwika i Janiny, lat 3. Antoni Zalewski – syn, lat 2. Feliks Żabowski – właściciel sklepu, lat 36. Pelagia Żabowska – żona Feliksa, lat 33. Jerzy Żabowski – syn Feliksa i Pelagii, lat 7. Maciej Żabowski – syn, lat 3,5. Maria Kłosowska – brak danych.

264


były wpisane do ewidencji więziennej, tylko umieszczone na specjalnej liście do sprawdzenia. Przypuszczałem, że będą przywiezieni do Białegostoku. Okazało się jednak, że faszyści podjęli decyzję o ich rozstrzelaniu. Niemcy aresztowali sługę Bożego ks. Antoniego Besztę-Borowskiego na plebanii w Bielsku Podlaskim. Żandarmeria niemiecka przyprowadziła go do więzie-nia około piątej rano. Byłem wtedy na służbie w więzieniu. Kiedy przekraczał bramę, widziałem jego spokojną twarz. W pewnym momencie popatrzy-łem przez kratę okienną do wnętrza sali, w której zostali stłoczeni, zoba-czyłem, że i inni aresztowani zachowywali się spokojnie. Byli tam i kapłani, i świeccy. Wszyscy klęczeli i modlili się razem głośno tak, że mogłem ich słyszeć. Razem z nimi klęczał i modlił się sługa Boży ks. Antoni Beszta-Borowski. [...] Głównym motywem zbrodni była wielka nienawiść Niemców do katolickiego kleru i inteligencji. Sługę Bożego uważali za osobę dla sie-bie niewygodną ze względu na jego niezłomną postawę i osobistą kultu-rę”834. Ważny jest jeszcze i ten szczegół zeznania, że w więzieniu ks. Antoni „był poddany krótkim torturom”835. Być może chodziło zeznającemu o to, o czym wspominali i inni, że proboszcz bielski spowiadał współwięźniów i za to dotkliwie pobili go gestapowcy. Po sprawdzeniu listy aresztowanych załadowano ich do ciężarówek pokrytych brezentowymi „budami” i prze-wieziono pod eskortą do lasu Pilickiego, położonego około trzech kilome-trów od Bielska, po lewej stronie szosy wiodącej do Siemiatycz. Na polanie wykopany był w nocy przez innych więźniów ogromny dół836. Niemcy pole-cili skazańcom zdjąć buty i płaszcze, a następnie podprowadzali ich do kra-wędzi dołu i zabijali strzałami z bliskiej odległości. Widocznie z rozmów z Niemcami, po ich powrocie z dokonanej egzekucji, strażnik więzienny Władysław Bendela dowiedział się, że „Ks. A. B. szedł na śmierć z wielkim spokojem. Wobec śmierci zachował się heroicznie, stojąc twarzą w twarz naprzeciw swoich morderców, którym nie złorzeczył i nie przeklinał”837.

Zaraz po egzekucji dół z ciałami rozstrzelanych został zasypany. Po świeżo usypanej mogile przejechał jakiś pojazd gąsienicowy dla zatarcia śladów dokonanej zbrodni. Stwierdziła to Sabina Beszta-Borowska, siostra księdza

834 Congregatio de Causis Sanctorum P. N. 1844, Vol. III, 1, s. 82–83, zeznanie Władysława Bendeli.835 Tamże, s. 97.836 Byli to więźniowie ze Strafarbeitslagru w Bielsku, przerażeni, bo sądzili, że kopią grób dla siebie. Zeznanie Stefana Parfjanowicza, więźnia tego obozu karnego.837 Congregatio de Causis Sanctorum P. N. 1844, Vol. III, 1, s. 83.


265

Antoniego, która następnego dnia (16 lipca) odważnie poszła na tę polanę i widziała ślady krwi oraz wgniecioną ziemię na zbiorowej mogile, ze śla-dami pojazdu gąsienicowego, czołgu lub traktora838. Hitlerowcy po doko-naniu egzekucji udali się do hotelu dla Niemców przy ulicy Mickiewicza (wtedy Hindenburgstrasse) i urządzili tam orgię pijacką, której odgłosy nio-sły się ulicami miasta do późna w noc. Wieść o zamordowaniu pięćdziesięciu mieszkańców Bielska Podlaskiego dotarła do Bielszczan już około 9 rano. Grupa dzieci wraz z kilku dorosłymi kobietami udała się na cmentarz przy kościele Narodzenia NMP i św. Mikołaja. Jakby nie dowierzając tym pogło-skom, oczekiwała, patrząc w stronę domu, w którym mieszkał ks. Antoni, z nadzieją, że po przesłuchaniu w Gestapo ksiądz powróci. Prześwity w murze okalającym cmentarz przykościelny pozwalały na dokładną obser-wację tego, co wokół się dzieje.

Około godziny 10 rano, pod dom podjechali dwoma samochodami gestapowcy. Weszli do mieszkania księdza i już po chwili wynosili „łupy”, obładowani cennymi przedmiotami po zamordowanym kapłanie. Jeden niósł futro księdza, inny srebrne łyżeczki z zastawy stołowej, kolejny kasetkę z pieniędzmi, a jeszcze inny cenny obraz włoski. Zapewne wkrótce potem wysłali „zdobyczne” przedmioty swoim rodzinom w Niemczech. Jeden z gestapowców wyniósł białą stułę zamordowanego księdza Antoniego. Być może zrobił to dlatego, że zauważył grupkę dzieci przyglądających się temu, co robią Niemcy. Hitlerowiec z jakąś szczególną zajadłością, pokrzykując, zaczął drzeć stułę na strzępy, a następnie cisnął je do kałuży i butem wdeptał w błoto. Zapewne miała to być lekcja dana dzieciom, by zapamiętały, że to już koniec z Kościołem i księżmi. W Rzeszy stuły nie będą potrzebne. Strzępy kapłańskiej stuły wyjęła z błota, narażając swe życie, kobieta z Pietrzykowa, która obserwowała zdarzenia wraz z dziećmi z przykościelnego cmentarza. Gdyby wtedy, gdy podbiegła do kałuży i wydobywała z błota strzępy podar-tej stuły, wyszedł Niemiec, zapewne jej życie znalazłoby się w niebezpieczeń-stwie. Stuła, zszyta przez zakonnice, przechowywana jest jako relikwia.

Wtedy jeszcze nikomu nawet przez myśl nie przeszło, że jeden z tej pięć-dziesiątki zamordowanych bielszczan, ks. Antoni Beszta-Borowski, zosta-nie wyniesiony na ołtarze wśród 108 męczenników polskich, beatyfikowa-nych 13 czerwca 1999 r. podczas celebry papieskiej na Placu Piłsudskiego

838 Zeznanie Sabiny Beszty-Borowskiej, siostry Błogosławionego.

266


w Warszawie przez Ojca świętego Jana Pawła II, że Bielsk Podlaski będzie miał swego niebieskiego Patrona, Kapłana i Męczennika.

Jedynym księdzem katolickim, który ocalał z tego pogromu doko-nanego przez Niemców w Bielsku Podlaskim, był wikariusz w parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja, ks. Michał Sokołowski. On też został od 15 lipca 1943 r. administratorem osieroconej parafii. Spełniał nadal pod okupacją niemiecką najkonieczniejsze posługi kapłańskie, zaprzestał jednak głoszenia kazań w przeświadczeniu, że jest inwigilowany, że nawet komen-tarz do odczytanej Ewangelii może zostać zinterpretowany przez donosicieli jako antyhitlerowskie wystąpienie. W pół roku po tragedii w Pilickim lesie ks. Michał Sokołowski pisał 11 stycznia 1944 r. w liście do ks. Edwarda Juniewicza, wikariusza generalnego diecezji pińskiej: „Co do kazań, to po wypadku lipcowym, wprost nie mogłem wejść na ambonę, a Oni głosili kazania [...] Pochwalili to poważni, rozsądni przyjaciele i parafianie. Posłuchałem ich rady, że lepiej nie mówić, bo ludzie przeczuleni nerwowo, komentują i powtarzają rzeczy nie istniejące, a to nie jest wskazane. Mówię więc kazania jak święty Franciszek z bratem Leonem”839.

Ks. Michał Sokołowski, syn Piotra i Eweliny z Lembowiczów, urodził się 23 grudnia 1909 r. we wsi Konoplicze, w ziemi nowogródzkiej840. Był najstarszym synem w wielodzietnej rodzinie, miał bowiem jeszcze sied-mioro młodszego rodzeństwa, z czego czworo zmarło we wczesnym dzie-ciństwie841. Kiedy podczas pierwszej wojny światowej jego ojciec został powołany do carskiego wojska, w rodzinie zapanowała bieda, granicząca chwilami z głodem842. Szkołę powszechną ukończył w Iwieńcu. Naukę kon-tynuował w małym seminarium w Nowogródku i Gimnazjum Biskupim w Drohiczynie nad Bugiem. Tutaj uzyskał świadectwo dojrzałości w 1931 r.

839 ADDK VII / A / 3, List ks. Michała Sokołowskiego do wikariusza generalnego ks. Edwarda Juniewicza, proboszcza i dziekana w Drohiczynie, z 11 stycznia 1944 r.840 Księga chrztów parafii św. Aleksego w Iwieńcu z r. 1910 (nr 142/1910): „Roku 1910, stycznia dnia trzeciego, w Iwienieckim R. K. Kościele ochrzczono niemowlę imieniem Michał. Syn Piotra i Eweliny z domu Lembowicz Sokołowskich, ślubnych małżonków. Urodzonego 23 grudnia, roku 1909 w Konopliczach. Proboszcz kościoła św. Aleksego” (Kopia metryki: PAB, F 2346, O. 1, nr 145, Akta osobowe ks. Michała Sokołowskiego).841 ADDK IV / Ps / 121, Akta osobowe ks. Michała Sokołowskiego. Życiorys: „Jako najstarszego z czworga dzieci żyjących (czworo umarło) syna otaczali największą pieczołowitością”. 842 PAB, F 2060, O. 1, nr 64, Akta osobowe kleryka Wyższego Seminarium Duchownego w Pińsku Michała Sokołowskiego.


267

i jesienią tegoż roku wstąpił do seminarium duchownego w Pińsku. Rektor, ks. dr Aleksy Petrani, tak scharakteryzował swego wychowanka: „Sokołowski Michał. Średnich zdolności. Szczerze pobożny i gorliwy. Nerwowy i zdaje się ma wadę serca albo przynajmniej niedomagania serca, stąd często robi wrażenie nastraszonego i bojaźliwego. Poza tym w pracy sumienny i solid-ny”843. Po ukończeniu sześcioletnich studiów seminaryjnych otrzymał świę-cenia kapłańskie w katedrze pińskiej 27 marca 1937 r. z rąk ks. biskupa Kazimierza Bukraby. Na pierwszy wikariat skierowany został do Kobrynia, do świątobliwego proboszcza ks. Jana Wolskiego844. Po roku przeniesiony został na wikariat przy katedrze pińskiej. Ks. Michał tak wspominał ten krótki, tylko czteromiesięczny wikariat w Pińsku: „Tu u boku ks. Kanonika Józefa Moniuszki miałem okazję nauczyć się biurokratycznej dokładności w kancelarii parafialnej, proboszczowskiej ekonomii i rozmachu postępowej administracji w pracy parafialnej”845. Kolejną placówką duszpasterską był wikariat przy kościele Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. Swój przyjazd tak wspomina: „Po czteromiesięcznym pobycie w Pińsku musiałem wędrować z Polesia na Podlasie do Bielska. Był to rok 1938, 29 sierpnia, kiedy zameldowałem swój przyjazd nowemu szefowi ks. kano-nikowi Antoniemu Borowskimu, serdecznie witany. Tak rozpocząłem pracę na zachodnim krańcu naszej rozległej diecezji jako wikariusz i prefekt szkół powszechnych”846. W rok później wybuchła druga wojna światowa.

Po tragedii, jaka rozegrała się w Pilickim lesie, przerażony niepewno-ścią dalszych własnych losów, ks. Michał Sokołowski, jedyny ocalały kapłan katolicki w Bielsku, musiał administrować parafią farną. Warunki życia pod okupacją niemiecką nieustannie się pogarszały. Kolejne klęski poniesione przez wojska niemieckie na froncie wschodnim pod Kurskiem, Wielkimi Łukami i Stalingradem, a na froncie zachodnim we Włoszech, a także w Afryce pod El-Alamein, w Tunezji i Algerii, nasiliły jeszcze okrucieństwo niemieckie w krajach podbitych. Więzienie gestapo i Strafarbeitslager przy ulicy Zamkowej były przepełnione. Okupanci opróżniali je wywózkami

843 Tamże. Na liście osobistej kleryka Michała Sokołowskiego odnotowane są daty kolejnych posług i święceń: „Tonsura 17. 12. 1933, święcenia ostiariusza i lektora 23. 12. 1934, święcenia egzorcysty i akolity 20. 04. 1935, subdiakonat 11. 04. 1936, diakonat 27. 09. 1936, kapłaństwo 27. 03. 1937”. 844 ADDK IV / Ps / 121, Akta osobowe ks. Michała Sokołowskiego. Życiorys.845 Tamże.846 Tamże.

268


więźniów do obozów koncentracyjnych i egzekucjami. Coraz więcej mło-dzieży polskiej wywozili na przymusowe roboty do Niemiec. Rekwirowali żywność i podnosili ciągle poziom obowiązkowych dostaw. W sklepach dla miejscowej ludności żywność, nawet chleb, kupić można było tylko na kartki i to w niewystarczającej do przeżycia ilości. Obowiązywała godzina poli-cyjna i całkowite zaciemnienie okien w nocy. W początkach lipca 1944 r. front zatrzymał się na linii Puszczy Białowieskiej. Artyleria sowiecka ostrze-liwała miasto dniem i nocą. Cała administracja niemiecka w pośpiechu ewa-kuowała się w szybkim czasie. Wojsko niemieckie polecało ludności cywil-nej opuścić miasto, specjalne oddziały, przeznaczone do zakładania min i podpalania domów, wykonywały z niemiecką dokładnością swe niszczy-cielskie zadania. Potężne wybuchy wstrząsały raz po raz miastem i zamie-niały kolejne budowle w rumowisko gruzów. Tak zniszczone zostały: gmach Gimnazjum i Liceum, hotel, elewator, wieża ciśnień, dworzec kolejowy, dom urzędniczy i inne większe budowle. Drewniane domy podpalali, niszcząc w ten sposób całe ciągi zabudowań przy ulicach Kopernika, Mickiewicza i wielu innych847. Ostrzał sowieckiej artylerii poważnie uszkodził kościół parafialny i kościół pokarmelicki848 oraz cerkiew przy ulicy Jagiellońskiej. Ostatnie oddziały niemieckie wycofały się z Bielska Podlaskiego 28 lipca. Wojska sowieckie I Frontu Białoruskiego wkroczyły do miasta 30 lipca 1944 r., nie napotykając żadnego oporu849.

Władzę nad miastem objął sowiecki pułkownik jako komendant. W mieście stacjonował pułk wojsk sowieckich. Polacy ze swej strony utwo-rzyli z ramienia rządu londyńskiego starostwo bielskie, ze starostą panem Mieczysławem Ciepłuchą. Wkrótce jednak przybyli delegaci sterowanego przez Moskwę Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego: kapitan Michał

847 Autor niniejszego opracowania był naocznym świadkiem podpalania domów i wysadzania dynamitem wielu budowli w Bielsku Podlaskim przez niemieckie „Verbrennungkommando” w lipcu 1944 r.848 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. List ks. Michała Sokołowskiego do ks. Edwarda Juniewicza, wikariusza generalnego diecezji pińskiej, z 6 września 1944 r.: „Wskutek działań wojennych kościoły nasze zostały uszkodzone. Trzy pociski ugodziły w kościół parafialny i dwa w pokarmelicki. Szkody w kościele parafialnym: zerwana dachówka w połowie, dziura w murze na wylot, ze zrujnowanym ołtarzem św. Mikołaja i szczerba w murze w kościele pokarmelickim, uszkodzony dach, wyrwane okna z jednej strony i wyszczerbiony mur w 2 miejscach częściowo”. 849 Wyzwolenie miast i gmin przez Armię Radziecką i Ludowe Wojsko Polskie 1944–1945, „Wojskowy Przegląd Historyczny” nr 4/1977 (Dodatek), s. 17.


269

Drzewiecki, porucznik Franciszek Petolec, Antoni Roszko. Przedstawiciele legalnej władzy zostali aresztowani i wywiezieni do Ostaszkowa850. Urząd starosty objął z ramienia PKWN Michał Drzewiecki851. Radość z odzyska-nej wolności przerodziła się wkrótce w poczucie ponownej okupacji sowiec-kiej. Aresztowani zostali członkowie Armii Krajowej, NKWD zapełniło więzienie w klasztorze pokarmelickim żołnierzami Polski podziemnej852.

850 W. Krajewski, Wschodnie losy Polaków. Tylko do nieba, „Kontakty”, 24 kwietnia 1989 r., s. 10: „W lipcu 1944 roku Armia Czerwona zajęła ziemię mojej młodości [...] Władze radzieckie wyraziły chęć nawiązania kontaktu z władzami polskiego podziemia. U gen. Sobienkowa zjawił się wojewoda Przybyszewski jako przedstawiciel administracji polskiej oraz podpułkownik Kaufman jako przedstawiciel «Mścisława» – generała Władysława Liniarskiego. Obaj zostali aresztowani (wcześniej śledzono ich kontakty). Wkrótce aresztowano też prezydenta Białegostoku Ryszarda Gołębiowskiego, komendanta obwodu Białystok – miasto, por. Adama Lipińskiego, przed wojną sekretarza wojewody. Aresztowano wszystkich instruktorów przysposobienia wojskowego z sierżantem Dobrzyniewiczem jako najstarszym stopniem. W powiecie Bielsk Podlaski aresztowano całe dowództwo AK 2 pułku ułanów spieszonych, dowodzonych przez kpt. Antoniego Pucka obrońcę Warszawy w roku 1939 w szeregach 20 dywizji piechoty. Antoni Pucek, pseudonim «Bruździcz» w stopniu majora czasów wojny, wraz ze swymi oficerami został zaproszony na naradę z dowództwem radzieckim i na niej aresztowany. Wśród aresztowanych znaleźli się: ppor. Stanisław Feruś, nauczyciel z Brańska; Spodar, dowódca placówki AK Brańsk; ppor. Feliks Kozłowski z Oleksina; szef wywiadu obwodu Mieczysław Ciepłucha; kwatermistrz 2 pułku ułanów mjr Ludgard Miniakowski, komendant obwodu Bielsk Podlaski; podchorąży Wacław Klepacki z Popław koło Brańska; por. Jan Siergiejuk, dowódca placówki AK w Siemiatyczach. Do oczyszczenia terenu z «niebezpiecznego elementu» w Białymstoku zabrał się z całą surowością pułkownik NKWD Winogradow, ze swoją, mającą nieograniczone uprawnienia ekipą. [...] W końcu łagier nr 45 w Ostaszkowie. Stąd – jak mówiono – idzie się tylko do nieba”.851 Michał Drzewiecki zamieszkał w domu moich rodziców, Wojciecha i Wiktorii Beszta-Borowskich, obok cerkwi przy ulicy Mickiewicza 42. Kiedy przyjechał jego brat, okazało się, że naprawdę nazywał się inaczej.852 S. Zajdzińska, Witaj Jutrzenko swobody za tobą zbawienie i słońce, Sierpc 1947 (maszynopis w ADD): „Dnia 1 listopada 1944 roku o trzeciej godzinie nad ranem obudziło nas silne dobijanie się do drzwi i okien. Gdy ojciec otworzył, weszło dwóch żołnierzy, jeden był ubrany w polski, drugi w radziecki mundur, obydwaj uzbrojeni. Oświadczyli, że mamy natychmiast stawić się u komisarza radzieckiego na rozmowę. Przypomniałam sobie, że z chwilą uwolnienia naszych terenów spod okupacji Niemców, my, Armia Krajowa, ujawniliśmy się, zgłaszając swoją gotowość do pracy i dalszej walki z Niemcami. Nie pomyliłam się w swych przypuszczeniach. Zamiast zaprowadzić mnie do komisarza, wepchnięto mnie do miejscowego aresztu. Moje zdziwienie nie miało granic, gdy tam zastałam już resztę spędzonej inteligencji, «Sami swoi»: Edward Konarzewski, kierownik szkoły, Stanisława Zajdzińska, nauczycielka, Antoni Sietczyński, naczelnik poczty, Zygmunt Karolczak, sekretarz gminy, Zygmunt Brycki – inwalida z września 1939 r., bez nogi, Antoni Kaliszewski – szef wywiadu AK, Jan Grekotowicz – rzemieślnik, mój stryj, Józef Michalski – urzędnik, Antoni Jabłoński – rolnik, Marian Chodowiec – rolnik, Stanisław Gartkiewicz – wójt gminy i dziedzic majątku w Andryjankach, Sylweriusz Treugutt – dyrektor gimnazjum, inspektor TON w gminie Boćki, Kazimierz Zaręba – rolnik, Antonina Sietczyńska – uczennica gimnazjum, Alfreda Łuszczyńska – uczennica, Jadwiga Derehajło – uczennica, Mieczysław Świerczyński – żołnierz AK, Alfred Lubowicki – żołnierz AK, to ci, których znałam, było

270


Wieści o tym, co władze sowieckie zrobiły z Armią Krajową w Wilnie, zmusiły AK w powiecie bielskim do zejścia znowu w podziemie. Specjalne oddziały wojsk sowieckich rekwirowały maszyny, urządzenia z fabryk, mły-nów, warsztatów rzemieślniczych. Zwijały nawet druty przewodów elek-trycznych i telefonicznych w całym mieście na ogromne drewniane szpule i transportowały to wszystko do ZSRR – słowem, traktowali to wszystko jak „trofiejne” mienie poniemieckie. Protesty ludności nie odnosiły skutków. Sytuacja nieco się poprawiła, gdy z ramienia PKWN starostą został kapitan Michał Drzewiecki. W drażliwych sprawach interweniował u sowieckiego wojskowego komendanta miasta853.

Wikariusz generalny ks. Edward Juniewicz, proboszcz i dziekan w Drohiczynie, mianował ks. Michała Sokołowskiego pełnoprawnym pro-boszczem parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim 4 września 1944 r.854. Pomocą w prowadzeniu powojennego duszpaster-stwa w farnej parafii bielskiej był ks. Tadeusz Tararuj, neoprezbiter, skie-

nas o wiele więcej, stłoczonych w małej salce aresztu w Boćkach. Współpracowałam z nimi w Ruchu Oporu, w szeregach AK [...]. Zaraz rano o 8.00 wywieziono nas do więzienia w Bielsku Podlaskim. Tam obrabowano nas z kosztowności, mnie i innym odebrano nawet okulary. Rozpoczął się koszmar dochodzeń [...]. Potem odtransportowano nas do więzienia w Białymstoku. Po tygodniach przesłuchań, około 10 listopada 1944 roku załadowano nas do bydlęcych, nieogrzewanych wagonów i wywieziono w nieznane: Białystok, Baranowicze, Mińsk, Smoleńsk, Moskwa, Kalinin i Ostaszków”; por. W. Krajewski, Żołnierz Armii Krajowej na nieludzkiej ziemi, Warszawa 1989 (maszynopis w ADD), s. 3: „Do rozpracowania terenu z «niebezpiecznego elementu» na terenie województwa białostockiego zabrał się z całą surowością pułkownik NKWD Winogradow ze swoją liczną ekipą, mającą nieograniczone pełnomocnictwa i uprawnienia. Grupa płk. Winogradowa działała szybko, sprawnie, dyskretnie. Aresztowania odbywały się głównie nocą lub o poranku. Po oficerach przyszła kolej na żołnierzy Armii Krajowej. W dniu 10 października 1944 roku, zostałem aresztowany [...]. Skutych kajdanami osadzono nas w więzieniu. Były to budynki klasztorne przy kościele pokarmelickim w Bielsku Podlaskim. W celach przeznaczonych dla jednego siedziało po 20 partyzantów. Tu przesłuchiwano przez wiele dni i nocy. Zawsze niemiłosiernie bito i katowano. Niejeden stracił zęby, wielu straciło zdrowie. Zawsze pytano o dowódców, kolegów, funkcje, pseudonimy, adresy. Byłem ranny w prawe ramię. Od wielu dni niezmieniany opatrunek cuchnął niesamowicie. Zbici leżeliśmy na betonowej posadzce”. Wywiezieni potem, przez Białystok, do łagru nr 45 w Ostaszkowie.853 Wspomnienia autora niniejszego opracowania.854 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. List ks. M. Sokołowskiego do ks. Edwarda Juniewicza, wikariusza generalnego diecezji pińskiej, z 6 września 1944 r.: „Dziękuję bardzo księdzu prałatowi za nominatę, którą podniósł mnie do tytułu proboszcza bielskiego. Chociaż obowiązki moje nie uległy zmianie, bo od roku je sprawowałem jako administrator. Niezmiernie dziękuję za udzielenie mi pomocy, przysyłając ks. Tadeusza, którego starałem się przyjąć jak najserdeczniej. Od pierwszego wejrzenia pokochałem go jak brata, jak przyjaciela. Już zżyliśmy się i pracujemy w największej harmonii ku zbudowaniu wiernych”.


271

rowany przez władze kościelne na wikariat bielski. Wznowiły swoją dzia-łalność dydaktyczno-wychowawczą bielskie szkoły. Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki pod dyrekcją Władysława Smereki znalazło początkowo lokal w części pokarmelickiego klasztoru, w dziwnym sąsiedztwie, bo w drugiej części zabudowań klasztornych mie-ścił się Urząd Bezpieczeństwa i więzienie. Nieraz dobiegały nas krzyki tor-turowanych więźniów, przeważnie żołnierzy Armii Krajowej. Wkrótce jednak wykwaterowano naszą szkołę z budynków poklasztornych, bo UB potrzebowało coraz więcej pomieszczeń dla aresztowanych, a także dener-wowało funkcjonariuszy to, że tyle młodzieży kręci się ciągle wokół wię-zienia. Przeniesiono nas wtedy do budynku szkoły powszechnej, potem na Hołowiesk do dawnych gmachów sądu powiatowego, a wreszcie w 1947 r. do odbudowanego z gruzów skrzydła budynku przedwojennego gimnazjum. Pierwszym powojennym prefektem został ks. Michał Sokołowski. Z dniem 1 września 1945 r. rektorem szkolnego kościoła pokarmelickiego i prefek-tem szkół średnich w Bielsku Podlaskim mianowany został ks. Wacław Łosowski, dotychczasowy wikariusz w Boćkach855. Za sprawą harcmistrza Wojciecha Witczaka i naszych starszych druhów: Kazika Wnętrzyckiego, Janka Sielickiego, Nanki Żarniewiczównej, Kazika Kułakowskiego, Janusza Domańskiego, Zosi Biruli-Białynickiej wspaniale odradzało się przedwo-jenne harcerstwo856.

W ostatnią niedzielę sierpnia r. 1944 odbyła się w Bielsku Podlaskim reli-gijno-patriotyczna uroczystość. Ksiądz Michał Sokołowski tak ją relacjo-nuje: „W przeszłą niedzielę mieliśmy wielką uroczystość żałobną w związku z poświęceniem mogił pomordowanych ofiar, naszych kapłanów i innych, w lesie Pilickim. Po sumie o godzinie 12 odbyło się nabożeństwo żałobne

855 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo Pińskiej Kurii Diecezjalnej z siedzibą w Bielsku Podlaskim z 1 września 1945 r.: „Do Wielebnego JM Księdza Proboszcza Bielskiego w Bielsku. Kuria Diecezjalna, powiadamiając JM Księdza Proboszcza o mianowaniu JM Księdza Wacława Łosowskiego Rektorem Kościoła filialnego Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim dn. 1 września 1945 r., L. 127/45, poleca zdać kościół i beneficjum rzeczonego kościoła według inwentarza nowo mianowanemu Rektorowi JM Księdzu Wacławowi Łosowskiemu wobec JM Księdza Dziekana Bielskiego, sporządzając odnośny akt zdawczo-odbiorczy w trzech egzemplarzach, z których jeden egzemplarz należy pozostawić w aktach Rektoratu, drugi w aktach dekanalnych i trzeci przesłać do Kurii Diecezjalnej. Ks. Henryk Humnicki Wikariusz Generalny”.856 K. Kułakowski, Harcerstwo na Białostocczyźnie, Białystok 1995, s. 173–180.

272


w kaplicy na cmentarzu, a stamtąd wyruszyła procesja przy udziale pana starosty, pana burmistrza, władz szkolnych, samorządowych, milicji i przed-stawicieli armii sowieckiej, na czele z pułkownikiem – komendantem mia-sta Bielska. W lesie odbyły się modły nad mogiłami poległych i poświę-cenie krzyża i przemówienia. W tej niezwykłej uroczystości wzięła udział masa ludzi z miasta i kilku okolicznych parafii, niektórzy obliczają ją na pięć tysięcy osób”857. Krewni osób zamordowanych w Pilickim lesie utworzyli społeczny komitet budowy pomnika upamiętniającego tę tragedię i podjęli starania o zezwolenie na ekshumację zwłok i przeniesienie ich na cmentarz grzebalny. Władze administracyjne opowiadały się raczej za pozostawieniem ciał w zbiorowym grobie na polanie i sugerowały, by tam wznieść pomnik pamięci. Przeważyła jednak opinia, że ofiarom należy się chrześcijański pogrzeb, że każda z nich powinna mieć własną trumnę, że przy ekshumacji możliwa będzie identyfikacja zwłok i można będzie częściej nawiedzać ich mogiły na parafialnym cmentarzu. Ekshumację wyznaczono na dni 13–15 lipca 1945 r., tak, by można było w procesji żałobnej, dokładnie w drugą rocz-nicę zbrodni, przewieźć ciała na cmentarz. Przeżycia osób uczestniczących w wydobywaniu zwłok i ich identyfikacji pozostawiły w pamięci świadków niezatarty ślad858. Zidentyfikowano ciała księży i wszystkich zamordowa-nych. Przy księdzu Antonim Beszcie-Borowskim znaleziono różaniec, który jego brat Wojciech postanowił zatrzymać jako pamiątkę. W objęciach pani Marii Moryc spoczywało ciało jej najmłodszej córki, Basi, mającej w chwili egzekucji rok i kilka miesięcy. W kieszeni marynarki Zbyszka Kosińskiego była książeczka do nabożeństwa. Procesję żałobną z polany Pilickiego lasu na cmentarz grzebalny poprowadził ks. biskup Karol Niemira, sufragan piński. Obok duchowieństwa, wojska i harcerzy w żałobnej uroczystości uczestniczyli niemal wszyscy bielszczanie i wiele osób z różnych stron Polski.

W następnym roku, 15 września 1946 r., biskup Karol Niemira poświęcił uroczyście pomnik „Ofiarom Barbarzyństwa” i odprawił przy

857 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. List ks. M. Sokołowskiego do ks. Edwarda Juniewicza, wikariusza generalnego diecezji pińskiej, z 6 września 1944 r. 858 APB XII / V, Oddział PCK w Bielsku Podlaskim, Bielsk Podlaski 13 lipca 1945 r. Protokół ekshumacyjny obywateli miasta Bielska Podlaskiego zamordowanych przez Niemców w dniu 17 lipca 1943 r.: „Przy ekshumacji byli obecni: Lekarz Powiatowy dr S. Kołosowski, dezynfekatorzy, A. Iwanow, P. Maksimow i J. Kondrat, kontroler sanitarny Fr. Starościński, komendant bielskiej Milicji Obywatelskiej oraz krewni, znajomi pomordowanych i inni”.


273

ołtarzu, usytuowanym wewnątrz tego mauzoleum, żałobną Mszę świętą859. Odtąd nieprzerwanie do dziś, w każdą kolejną rocznicę, sprawowana jest tam Najświętsza Ofiara i uczestniczą w niej, modląc się za Ojczyznę, para-fianie bielscy.

W trosce o utworzenie w Bielsku Podlaskim tymczasowej siedziby Pińskiej Kurii Diecezjalnej biskup piński Kazimierz Bukraba, rezydujący w Łodzi, polecił w 1945 r. proboszczowi bielskiemu przygotować rezy-dencję dla wikariuszy generalnych (bpa pomocniczego Karola Niemiry i ks. Henryka Humnickiego) oraz tymczasowy lokal dla Pińskiej Kurii Diecezjalnej na plebanii w Bielsku Podlaskim. Okazało się to trudne do szybkiej realizacji, gdyż budynek plebanialny zajęty był przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej na zasadzie nieokreślonej w czasie dzier-żawy. Interesujących szczegółów na ten temat dostarcza list wikariusza generalnego ks. H. Humnickiego do ks. Michała Sokołowskiego: „Jego Ekscelencja, Najdostojniejszy nasz Arcypasterz Kazimierz Bukraba, Biskup Piński, dowiedział się, że plebania bielska jest wydzierżawiona. Wobec tego, że Prawo Kanoniczne zabrania wydzierżawienia budynku plebanialnego bez zgody Kurii (Rady Gospodarczej), wobec tego, że plebanię bielską Jego Ekscelencja przeznacza na czasowy pobyt w niej Kurii i mieszkanie dla Jego Ekscelencji Biskupa Sufragana i pracowników Kurii, zarządza, by pleba-nia została zwolniona dla wyżej wymienionych celów, o czym powiadamia-jąc Księdza Proboszcza, Kuria poleca natychmiastowe wykonanie zarządze-nia Jego Biskupiej Mości. Jego Ekscelencja Ks. Biskup Niemira, Sufragan

859 ADDK IX / CK Korespondencja Pińskiej Kurii Diecezjalnej z siedzibą w Bielsku Podlaskim z władzami administracyjnymi. „Komitet Ekshumacji Zwłok i Budowy Pomnika Zamordowanych Obywateli m. Bielska w dniu 15 lipca 1943 r. Bielsk Podlaski dnia 5. IX. 1946 r. Jego Ekscelencja Ks. Biskup Dr Karol Niemira Sufragan Piński. Komitet zamierza w dniu 15 września b.r. poświęcić pomnik wybudowany na wspólnej mogile pomordowanych przez Niemców Obywateli miasta Bielska w dniu 15 lipca 1943 roku. Mamy zaszczyt najuprzejmiej prosić Jego Ekscelencję, ażeby zechciał zaszczycić Swą obecnością powyższą uroczystość. Ze względu na układany program uroczystości prosimy o telegraficzną odpowiedź. Za Komitet W. Tokarzewicz Burmistrz m. Bielska”; por. APB XII / V, Porządek uroczystości poświęcenia pomnika „Ofiarom Barbarzyństwa 15.VII.1943 r.”: „Komitet Budowy Pomnika Pomordowanym Obywatelom miasta Bielska. Niniejszym podaje się do wiadomości, że w dniu 15 września 1946 r. odbędzie się na cmentarzu rzymskokatolickim poświęcenie pomnika ku czci Pomordowanych. Program uroczystości następujący: 1. godz. 13.30 zbiórka wojska, organizacji i szkół na pl. Narutowicza. Wymarsz pochodu na cmentarz g. 13.45. 2. 14.00, odsłonięcie pomnika przez Obywatela Wojewodę Białostockiego. 3. poświęcenie pomnika i odprawienie modłów żałobnych przez ks. Biskupa Dra Karola Niemirę. 4. złożenie wieńców. 5. Przemówienia. Podczas uroczystości będzie przeprowadzona zbiórka na pomnik”.

274


Piński jest już od paru tygodni na terenie Bielszczyzny i nie może rozpocząć prac kurialnych wobec braku pomieszczenia w Bielsku i oczekuje prędszego zwolnienia przez Księdza plebanii. Nie jest rzeczą wykluczoną, że i Ksiądz Biskup Ordynariusz, o ile mu zdrowie pozwoli, pośpieszy zjechać na czas dłuższy do Bielska z Łodzi, gdzie obecnie przeprowadził Kurię. W razie jednak nieprzewidzialnych przeszkód w zwolnieniu plebanii, Kuria poleca zwrócić się o pomoc do Województwa i Powiatu, Jego Ekscelencję Biskupa Sufragana prosząc o jego pomoc. Wikariusz Generalny Henryk Humnicki. Ciechanowiec 3.07.45 r.”860.

Jak wynika z dalszej korespondencji, biskup piński Kazimierz Bukraba wyraźnie rozdzielił kompetencje obu wikariuszy generalnych. Bp Karol Niemira miał w swojej gestii sprawy związane z sakramentami świętymi, zwłaszcza bierzmowaniem i dyspensami w sprawach małżeńskich, nato-miast sprawami personalnymi i administracją tej części diecezji oraz kore-spondencją urzędową miał kierować w ścisłym porozumieniu z ordynariu-szem ks. Henryk Humnicki861.

Starostwo bielskie nie śpieszyło się z oddaniem plebanii, zarekwirowa-nej na czas nieokreślony, tym bardziej, że do spalonego w czasie działań wojennych Bielska Podlaskiego napływały coraz liczniejsze oddziały wojska sowieckiego, szykujące się tutaj do zimowania862. Z trudem udało się zna-leźć dla ks. H. Humnickiego jeden pokój na mieszkanie i wikariat gene-ralny zarazem, dotychczas bowiem zamieszkiwał czasowo w Ciechanowcu na plebanii u ks. dziekana Nikodema Kowalewskiego. Bp Niemira zamiesz-kał w Hajnówce, na tamtejszej plebanii, u ks. Józefa Moniuszki863. Plebania

860 Tamże, Pismo wikariusza generalnego diecezji pińskiej ks. prałata Henryka Humnickiego L. 75/45.861 ADDK VII / CE, Korespondencja wikariusza generalnego ks. Henryka Humnickiego z biskupem pińskim Kazimierzem Bukrabą z lat 1945–1946. List bpa K. Bukraby do ks. H. Humnickiego z 8 grudnia 1946 r.: „Proszę pamiętać na przyszłość, że biskup Niemira jest przeze mnie mianowany wikariuszem generalnym ad spiritualia, toteż nikt mu nie przeszkadza podsunąć tę czy inną rzeczową inicjatywę, lecz zarządzenia mają być podpisane przez Ks. Prałata jako wikariusza generalnego ad temporalia et administrativa”. 862 ADDK VII / CE, Korespondencja wikariusza generalnego ks. Henryka Humnickiego z biskupem pińskim Kazimierzem Bukrabą z lat 1945–1946. List ks. H. Humnickiego do bpa K.. Bukraby z 21 sierpnia 1945 r.: „Sprawa plebanii w Bielsku jest beznadziejna, bo zależy od usunięcia się wojsk sowieckich z Bielska, a tymczasem coraz ich więcej najeżdża, zajmują nowe budynki i szykują się do zimowania”.863 ADDK VII / CE, Korespondencja wikariusza generalnego ks. Henryka Humnickiego z biskupem pińskim Kazimierzem Bukrabą z lat 1945–1946. List ks. H. Humnickiego do bpa K. Bukraby


275

bielska oddana została dopiero pod koniec 1946 r. i wtedy znalazła w niej siedzibę Pińska Kuria Diecezjalna864.

Po śmierci biskupa pińskiego Kazimierza Bukraby w dniu 7 maja 1946 r. i jego pogrzebie w podziemiach katedry w Łodzi865 Pińska Kapituła Katedralna dokonała wyboru ks. Henryka Humnickiego na wikariusza kapitulnego, który miał z Bielska Podlaskiego zarządzać diecezją pińską do czasu mianowania przez Stolicę Apostolską nowego biskupa pińskiego866. W ten sposób plebania bielska stała się siedzibą tymczasowego rządcy diece-zji pińskiej. Ze względu na potrzebę obsadzenia w Bielsku Podlaskim stano-wiska kanclerza tejże kurii przez ks. Bronisława Kiełbassę, na mocy decyzji uzgodnionej jeszcze za życia biskupa Bukraby, ks. Henryk Humnicki, wika-riusz kapitulny, mianował księdza Bronisława także proboszczem farnej

z 1 grudnia 1945 r.: „Biskup Niemira prosił, by mu nadesłać rzeczy przezeń pozostawione w Bielsku, zaczynając od kielicha, ornatów i kończąc na lekarstwach. Pisał, że w Hajnówce jest mu dobrze i pozostanie tam do końca, bo jest tam cisza, spokój, głodu nie ma, ciepło, bo las jest blisko”.864 ADDK IX / CK, Korespondencja Pińskiej Kurii Diecezjalnej z siedzibą w Bielsku Podlaskim. „Wojewoda Białostocki. Białystok dn. 21 października 1946. Nr S – 24 / 15 / 46 Do Jego Ekscelencji Ks. Biskupa dra Karola Niemiry przez Kurię Arcybiskupią w Białymstoku. Na list z d. 13. 9. 1946 r. powiadamiam, że lokale należące do Kościoła w Bielsku Podlaskim, wg wyjaśnień uzyskanych od Przewodniczącego Wydziału Powiatowego, opróżnione zostaną w terminie do 4-go listopada r. b. Obecnie przeprowadza się remont budynku, do którego wspomniane biura będą przeniesione. Wojewoda Stefan Dybowski”. 865 ADDK VII / CE, Protokół posiedzenia Kapituły Katedralnej Pińskiej w dniu 13 maja 1946 r. o godzinie 13 min. 30 w Łodzi, w klasztorze SS. Urszulanek S.J.K., przy ulicy Obywatelskiej 2: „Ks. Prepozyt Henryk Humnicki na wstępie zaznaczył, że wszystkich członków Kapituły znajdujących się w kraju, 7 maja 1946 b. r., czyli w dniu śmierci ś. p. Biskupa Pińskiego Ks. Kazimierza Bukraby, kanonicznie wezwał depeszami na pogrzeb zmarłego Biskupa Pińskiego do Łodzi, a w związku z tym jednocześnie na wybory wikariusza kapitulnego, zaznaczając w depeszach, że przyjazd jest obowiązkowy”.866 Tamże: „Po odmówieniu liturgicznych modłów odbyły się wybory wikariusza kapitulnego diecezji pińskiej. W wyniku tajnego głosowania, ks. Prepozyt otrzymał dwa głosy i ks. Nikodem Tarasewicz 1 głos, czyli ks. Humnicki dostał przepisaną Kan. 433 § 2 absolutną większość głosów, wobec czego ks. prałat Bronisław Kiełbassa zapytał ks. prepozyta Humnickiego, czy przyjmuje. Po otrzymanej zgodzie ks. prałat Bronisław Kiełbassa ogłosił ks. prepozyta Humnickiego za kanonicznie obranego wikariusza kapitulnego diecezji pińskiej. Ks. prepozyt Henryk Humnicki złożył przepisane prawem wyznanie wiary. Łódź, ul. Obywatelska 2. Dnia 13 maja 1946 roku. Ks. Henryk Humnicki prepozyt, ks. Bronisław Kiełbassa prałat kustosz, ks. Aleksy Petrani, kanonik”.

276


parafii i dziekanem w Bielsku Podlaskim867, przenosząc dotychczasowego proboszcza, ks. M. Sokołowskiego, na probostwo do Bociek868.

Ks. Bronisław Kiełbassa objął kanonicznie parafię bielską 7 listo-pada 1946 r.869. Przybył do Bielska Podlaskiego z rodzinnego Biłgoraja, gdzie schronił się w czasie zawieruchy drugiej wojny światowej. Urodził się w Biłgoraju 16 grudnia 1883 r. Jego rodzicami byli mieszczanie Jan i Maria ze Skubisiów870. Do szkoły uczęszczał w rodzinnym mieście. Gimnazjum Świętej Katarzyny ukończył w Petersburgu w r. 1900 i w tymże roku wstąpił do petersburskiego seminarium duchownego. Święcenia kapłań-skie otrzymał w prokatedrze w Petersburgu 8 grudnia 1906 r. z rąk biskupa Josefa Aloisa Kesslera. Po rocznym wikariacie i prefekturze szkol-nej w Borysowie (1906–1907) mianowany został proboszczem w Uszaczu w guberni witebskiej (1908–1910), a następnie w Dawidgródku (1910–1920) i w Błoniu w guberni mińskiej (1920). Wojna polsko-bolszewicka rzuciła go aż do Włocławka, gdzie przy kościele farnym pełnił obowiązki wikariusza w latach 1920–1922. Po powrocie do diecezji objął probostwo w Kroszynie (1922–1924). Za zgodą biskupa mińskiego Zygmunta Łozińskiego w r. 1924

867 ADDK IV / Ps / 58, Akta osobowe ks. Bronisława Kiełbassy. Nominacja na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim oraz na dziekana bielskiego z 8 października 1948 r.: „Ksiądz Henryk Humnicki Wikariusz Kapitulny Diecezji Pińskiej do Jaśnie Wielmożnego JM Księdza Bronisława Kiełbassy, Prałata Kapituły Katedralnej Pińskiej i Kanclerza Kurii Diecezjalnej. Mając na względzie Chwałę Bożą i pożytek dusz wiernych, niniejszym naznaczamy J. W. Księdza Prałata na stanowisko proboszcza kościoła parafialnego Narodzenia N. M. Panny w Bielsku Podlaskim oraz dziekanem dekanatu bielskiego, pozostawiając Go na stanowisku kanclerza Kurii. Kościół, beneficjum i akta parafialne zechce J. W. Ksiądz Prałat przyjąć według inwentarza z rąk JM Księdza Michała Sokołowskiego, proboszcza bielskiego, wobec wicedziekana bielskiego JM Księdza Ignacego Wierobieja, sporządzając akt zdawczo-odbiorczy w dwóch egzemplarzach, z których jeden ma zostać w aktach parafialnych, drugi zaś winien być przesłany do Kurii Diecezjalnej”. 868 ADDK IV / Ps / 121, Akta osobowe ks. Michała Sokołowskiego. Nominacja na proboszcza parafii Boćki z 8 października 1946 r.: „Do wielmożnego JM Księdza Michała Sokołowskiego, proboszcza bielskiego, w Bielsku. Mając na względzie chwałę Bożą i pożytek dusz wiernych, niniejszym zwalniając księdza z dotychczasowego stanowiska proboszcza bielskiego, mianuję go proboszczem kościoła parafialnego św. Józefa w dekanacie bielskim w Boćkach”. 869 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Protokół przekazania parafii z 7 listopada 1946 r.: „W myśl rozporządzenia Kurii Diecezjalnej J.E. Księdza Biskupa Pińskiego z dnia 8 października r. 1946 L. 506/46. Wicedziekan Dekanatu Bielskiego sporządził niniejszy protokół wprowadzenia w urząd Księdza Prałata Bronisława Kiełbassy, który został mianowany proboszczem parafii bielskiej oraz przyjęcia inwentarza fundi instructi od dotychczasowego proboszcza parafii bielskiej, księdza Michała Sokołowskiego”.870 ADDK IV / Ps / 58, Akta osobowe ks. Bronisława Kiełbassy, Curriculum vitae.


277

powrócił do diecezji włocławskiej, gdzie objął probostwo w Młodojewie w dekanacie słupeckim. W r. 1928 biskup Łoziński, wtedy już ordynariusz piński, wezwał księdza Bronisława do powrotu do diecezji. Biskup kujawsko- -kaliski Władysław Krynicki, tak pisał do biskupa pińskiego: „Ekscelencjo. Ks. Kiełbassy, jako kapłana należącego do diecezji pińskiej, zatrzymać nie mogę. Wszelako, ponieważ nie miałbym na razie kim Go zastąpić, czyżby Wasza Mość nie pozwolił pozostać mu jeszcze na zajmowanym dotychczas stanowisku proboszcza par. Młodojewo, przynajmniej do lipca b. r. Przy tej okazji wypada mi stwierdzić, że ks. Kiełbassa bardzo dodatnio zaznaczył się działalnością swoją w diecezji włocławskiej i dlatego z prawdziwą przykro-ścią będę musiał Go zwolnić”871. W macierzystej diecezji pińskiej otrzymał ks. Bronisław nominację na proboszcza i dziekana w Prużanie i duszpaste-rzował tam w latach 1928–1932. W r. 1933 został proboszczem w parafii Podwyższenia Krzyża Świętego i dziekanem w Brześciu. Ze względu na to, że obsada tej parafii była zastrzeżona Stolicy Apostolskiej, gdyż poprzed-nik, ks. Kazimierz Bukraba, został powołany z niej na biskupstwo piń-skie, nominację na to stanowisko zawierało breve wystawione przez Datarię Apostolską dnia 9 czerwca 1933872. Ks. Kiełbassa został obdarzony przez biskupa pińskiego K. Bukrabę godnością kanonika honorowego Pińskiej Kapituły Katedralnej873. We wrześniu r. 1933 mianowano go kanclerzem Pińskiej Kurii Diecezjalnej i kanonikiem gremialnym Pińskiej Kapituły Katedralnej874. W r. 1938 został prałatem kustoszem Pińskiej Kapituły

871 PAB, F 2346, O. 1, nr 79, Akta osobowe ks. Bronisława Kiełbassy.872 Tamże, Breve Apostolskie z dnia 9 czerwca 1933 r.: „Pius Episcopus Servus Servorum Dei dilecto filio Bronislao Kiełbassa Praesbytero Pinskensis dioecesis, salutem et Apostolicam benedictionem. Cum Parochialis Ecclesia sub titulo Exaltationis Sanctae Crucis in civitate „Brześć” Pinskensis dioecesis, iuxta decretum in actu promotionis Venerabilis Fratris Nostri Praesulis Casimiri Bukraba ad Sedem Episcopalem Pinskensem de mense iulii praeteriti anni Domini, a Nobis factae appositum vacet ad praesens; Nos eidem Parochiali Ecclesiae providere cupientes, ac te bonis moribus praeditum, in quinquagesimo tuae aetatis anno constitutum, in curae animarum exercitio versatum, Verbi Dei Concionatore, a praefato Episcopo Pisnkensi commendatum, gratioso favore prosequi volentes, eandem Parochialem Ecclesiam, cuius fructus, etiam una cum incertis, mille quingentorum zlotorum currentis Polonicae monetae ad valorem annuum circiter ascendunt, Apostolica auctoritate tibi, absque concursu, et absque examine, conferimus et de illa etiam providemus [...]. Datum Romae apud Sanctum Petrum Anno Domini millesimo nongentesimo trigesimo tertio. Nono Kalendas Iunii. Pontificatus Nostri Anno decimo secundo. Aloysius Card. Capotosti pro Datarius”.873 Tamże.874 Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej w R. P. 1933 i 1934, s. 18, 21, 27, 181; por. PAB, F 2346, O. 1, nr 79, Akta osobowe ks. Bronisława Kiełbassy.

278


Katedralnej875. W latach 1940–1946 przebywał w rodzinnym Biłgoraju, pełniąc tam obowiązki wikariusza876.

Wikariusz kapitulny diecezji pińskiej ks. Henryk Humnicki 8 paździer-nika 1946 r. mianował ks. Bronisława Kiełbassę proboszczem i dziekanem w Bielsku Podlaskim oraz kanclerzem zorganizowanej tu Pińskiej Kurii Diecezjalnej. Na czas jego duszpasterzowania w latach 1946–1961 w parafii farnej w Bielsku Podlaskim przypadł mroczny okres narastającego w Polsce stalinizmu, administracyjnej walki z religią, a w szczególności z Kościołem katolickim877. Usuwano religię ze szkół, krzyże z sal szkolnych i wszyst-

875 Spis Kościołów i duchowieństwa Diecezji Pińskiej w R. P. 1938, s. 18: „Prześwietna Kapituła Katedralna. Prałaci: [...] 3. Kustosz Ks. Bronisław Kiełbassa, Kanclerz Kurii Diecezjalnej”.876 ADDK IV / Ps / 58, Akta osobowe ks. Bronisława Kiełbassy. Życiorys, s. 2.877 ADDK VII / EP / 5, Pisma Sekretariatu Episkopatu Polski. Pismo Episkopatu Polski do prezydenta Bolesława Bieruta. Jasna Góra, 12 września 1950 r.: „Episkopat Polski, po rozpatrzeniu w czasie obrad Konferencji Plenarnej w dniach 12–13 IX br. w Częstochowie, całokształtu sytuacji Kościoła Katolickiego i ostatniego pięciolecia, uważa sobie za obowiązek przedstawić Panu Prezydentowi następujące spostrzeżenia. Straty Kościoła w ciągu lat 1945–1950. Ostatnie pięciolecie zaznaczyło się w dziejach Kościoła Katolickiego w Polsce niebywałymi wprost stratami. Jednostronne wypowiedzenie przez Państwo Polskie Konkordatu, nieuznanie przez Rząd Rzeczpospolitej organizacji kościelnej na Ziemiach Odzyskanych, zakaz działalności stowarzyszeń katolickich, stopniowa likwidacja szkolnictwa katolickiego, silne ograniczenie przez cenzurę i politykę wydawniczą prasy i wydawnictw religijnych, aż do granic dzisiejszego ich zaniku, odebranie Kościołowi drukarń diecezjalnych i katolickich instytucji wydawniczych, uspołecznienie, a później upaństwowienie szpitali, będących własnością Kościoła, próba interwencji władz administracyjnych w życie bractw i stowarzyszeń kościelnych, aż do konieczności rejestracji zakonów i zgromadzeń zakonnych, ograniczenie swobody kultu publicznego, a nawet próby ograniczenia nabożeństw i praktyk pobożnych (misje, procesje publiczne, zjazdy i kongresy religijne), likwidacja kościelnej organizacji dobroczynnej «Caritas», całkowite upaństwowienie dóbr kościelnych, nieprzyjazna Stolicy Apostolskiej i Episkopatowi kampania prasowa, tak zmienna w swym nasileniu i nastrojach, ograniczenie praw religii w szkole, usuwanie i wydalanie ze szkół setek księży prefektów, rozbudowa organizacji młodzieżowych o wrogiej chrześcijaństwu ideologii, popieranie wydawnictw krzywdzących Kościół w jego dziejowych zasługach, nauce i życiu, propaganda antyreligijna prasowa, odczytowa, przez instrukcje i kursy szkoleniowe, w tysięcznych drukach wolności sumienia członków stowarzyszeń, partii, związków zawodowych, propaganda antyreligijna w przedszkolach i szkołach, na wczasach i obozach dziatwy i młodzieży, użycie wielkiego aparatu administracji, sądownictwa władz bezpieczeństwa u urzędów skarbowych do nacisku na sumienie obywateli, nie wyłączając kapłanów i biskupów. Wyliczenie to nie jest zupełne, nie daje obrazu rzeczywistości, w jakiej znalazł się Kościół Katolicki w ostatnim pięcioleciu. Mając to przed oczyma, Episkopat wielokrotnie przedstawiał swoje zastrzeżenia i uwagi Panu Prezydentowi, Premierowi; Ministrom – niestety, bez rezultatu [...]. Religia w szkołach. Formalnie jest dotąd wykładana religia katolicka w większości szkół polskich. Faktycznie, już dziś istnieje koło tysiąca szkół, w których religii nie ma. Liczba tych szkół powiększa się przez to, że po likwidacji szkolnictwa prywatnego, szkoły państwowe z religią, oddawane są «Towarzystwu Przyjaciół Dzieci», które prowadzi szkoły bez religii, dzieje się to z naruszeniem Konstytucji, która


279

kich instytucji państwowych. Inwigilowano i aresztowano księży, biskupów i Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego878. Próbowano rozbić Kościół przez likwidację wszystkich organizacji i zrzeszeń religijnych, zabranianie mło-dzieży uczestnictwa w uroczystościach kościelnych, wywożenie jej na Boże Ciało i inne wielkie święta roku kościelnego na wycieczki ze sprawdzaniem obecności i wyciąganiem ostrych konsekwencji wobec tych, którzy nie pod-porządkowali się tym nakazom879. Powoływano kleryków do służby wojsko-

zabezpiecza nauczanie religii w szkołach publicznych ogólnokształcących [...]. Przymus organizacyjny ZMP. Młodzież katolicka, której nie pozwolono należeć do stowarzyszeń religijnych (Sodalicja, Krucjata Eucharystyczna itp.), jest przymuszana do wstąpienia w szeregi ZMP, organizacji antychrześcijańskiej, głoszącej światopogląd materialistyczny i zasady «śmiertelnej nienawiści do wroga», niezgodne przecież z nauką o miłości bliźniego. Wbrew oświadczeniu Pana Prezydenta w liście do Biskupów Polskich z dnia 1.XI.1948 r., że przynależność do tych organizacji jest dobrowolna, nacisk na młodzież jest tak wielki, że dla ratowania swych elementarnych potrzeb życiowych, młodzież ulega przymusowi, pacząc swe sumienia i młodzieńcze ideały [...]. Usuwanie Księży Prefektów ze szkół. W związku z tak zwaną akcją pokojową, usunięto do dziś ze szkół przeszło 500 prefektów, wśród nich byli ludzie, którzy przez długie lata pracowali w szkołach, a dziś zostali karnie wydaleni [...]. Jasna Góra, 12.IX.1950 r. Kardynał Adam Sapieha Arcybiskup Krakowski, Stefan Wyszyński Arcybiskup Metropolita Gnieźnieński i Warszawski”.878 J. Myszor, Leksykon Duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945–1989, Warszawa 2002. Wśród aresztowanych przez UB i uwięzionych księży w PRL znalazło się sześciu z diecezji pińskiej: ks. Tomasz Lipecki proboszcz z Tokar; ks. Marian Godlewski, proboszcz z Osmoli; ks. Wiktor Borysewicz, proboszcz z Pobikier; ks. Aleksander Szafarski, proboszcz z Grannego; ks. Stefan Truskowski, proboszcz z Łubina Kościelnego; ks. Piotr Paweł Waszczeniuk, poprzednio proboszcz w Narwi, a następnie w diecezji warmińskiej.879 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Pismo Administratora Apostolskiego ks. Michała Krzywickiego do Urzędu ds. Wyznań w Warszawie z 8 sierpnia 1961 r.: „W Bielsku Podlaskim z racji procesji Bożego Ciała czyniono cały szereg szykan i nadużyć. Szykaną było zmienienie tradycyjnej trasy procesji. Trasa ta była od dziesiątków lat ustalona i nią szła procesja. Jedynie podczas okupacji w czasie ostatniej wojny okupant nie pozwalał nią iść. Czynniki administracyjne zmieniły ją pod fikcyjnym pretekstem, że ulica, którędy miała iść procesja, będzie oddana do remontu. I pomimo że ulica nie była zamknięta dla remontu, bo go wtedy nie robiono, procesji nią iść nie pozwolono, a zepchnięto z centrum miasta na boczne uliczki. Oprócz tego całą młodzież katolicką Bielska Podlaskiego, od liceum zaczynając, a na przedszkolakach kończąc, w dzień Bożego Ciała przymusowo wywieziono na wycieczkę poza miasto. Ogłoszono, że wycieczka jest obowiązkowa. Jeśli kto nie weźmie w niej udziału, będzie miał za to zmniejszony stopień ze sprawowania, nie przejdzie do następnej klasy, będzie usunięty z internatu, a nawet ze szkoły. Ze wszystkich instytucji zebrano samochody, które po kilka razy musiały jeździć, by przywieźć wszystkich na wycieczkę. Całą młodzież trzymano na upalnym słońcu. Wśród przedszkolaków były wypadki zasłabnięcia ze znużenia, jak też wśród młodzieży z klas szkoły podstawowej. Gdy jednak małe dzieci domagały się powrotu do domu i nauczycielstwo miało z nimi wiele kłopotu – zdecydowano tę młodzież odwieźć do domu, do Bielska. Resztę młodzieży trzymano do wieczora, byleby nie trafiła na procesję. Były wypadki, że niektóre z dzieci i młodzieży usiłowały wyrwać się odwożącym przedszkolaków, a silniejsze piechotą przejść 15 km, by trafić na procesję. Na drogach stali urzędnicy z Wydziału Oświaty i Prezydium PRN,

280


wej, gdzie oficerowie polityczni próbowali łamać ich powołania i charaktery. Walczono z Kościołem przez nakładanie kar pieniężnych, aż po konfiskatę mienia księży, którzy organizowali katechezę dla dzieci i młodzieży w salach przy kościołach, na plebaniach i w domach prywatnych. Administracyjnie usuwano księży ze stanowisk wbrew woli biskupów. Zorganizowanie gru-powych wyjazdów do Częstochowy pociągało za sobą dochodzenia mili-cyjne i Urzędu Bezpieczeństwa i karane było już nie tylko jako wykroczenie, ale jako przestępstwo. Religia, Kościół, wiara traktowane były jako wrogie człowiekowi, postępowi, komunizmowi, jako nierealne mrzonki ogłupia-jące człowieka – stąd propaganda komunistyczna głosiła, że walka z nimi jest powinnością wszystkich ludzi wykształconych i zajmujących stanowiska w urzędach, instytucjach społecznych, szkolnictwie, administracji, w wojsku i milicji. Związek Harcerstwa Polskiego, który do 1948 r. pielęgnował naj-lepsze tradycje polskiego i światowego skautingu, został brutalnie zraniony przez aresztowanie i usunięcie przedwojennych instruktorów, a po dwóch latach zamieniony na Organizację Harcerską już bez lilijki i krzyża, bez prawa harcerskiego, bez ideałów harcerskich. Nowa organizacja miała być przedszkolem komunistycznych organizacji młodzieżowych880. Jeśli do tego dodać jeszcze krwawą rozprawę z walczącą Polską podziemną i fizyczne lub moralne niszczenie wszystkich, którzy stali w opozycji wobec dominacji sowieckiej, odbierającej Polsce Ludowej resztki pozorów niepodległości881, to w tym kontekście postawa i ofiarna współpraca duszpasterska bielskich kapłanów, ich odważne kazania sprawiały, że w kościele parafianie czuli nie tylko dom Boży, ale i wolną Polskę.

W tych warunkach kierował duszpasterstwem w parafii bielskiej ks. Bronisław Kiełbassa. Był człowiekiem o wielkiej kulturze osobistej, miał talent krasomówczy, słynął jako wybitny kaznodzieja. Był bardzo gościnny. Plebania była „domem otwartym” dla każdego, kto potrzebował posiłku, rady, dobrego słowa. Ksiądz dziekan dbał o budzące się powołania

a nawet niektórzy nauczyciele, którzy zawracali zbiegów [...]. Tak postąpiono 1. VI. 1961, w Polsce, w katolickim kraju w stosunku do katolickiej młodzieży w dniu tak wielkiego święta dla katolików, jakim jest święto Bożego Ciała”.880 K. Kułakowski, Harcerstwo na Białostocczyźnie, s. 13, 81.881 K. Krajewski, T. Łabuszewski, „Łupaszka” „Młot” „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK (1944–1952), Warszawa 2002; ciż, Białostocki Okręg AK – AKO VII 1944 – VIII 1945, Warszawa 1997; W obronie władzy ludowej 1944–1952, red. T. Walichnowski, Warszawa 1985.


281

kapłańskie. Bywało, że na plebanii bielskiej przebywało naraz aż siedmiu kle-ryków882. Był cierpliwym i gorliwym spowiednikiem. Z wielkim pietyzmem sprawował święte obrzędy, zwłaszcza Mszę świętą. Plebania bielska przy-ciągała księży z całego dekanatu, tworząc ognisko dekanalnej kapłańskiej wspólnoty883. Ksiądz prałat nie zaniedbał też troski o materialne świątynie w Bielsku. Z jego inicjatywy podjęty został remont parafialnego i pokarme-lickiego kościoła884. Zadbał też o naprawienie i konserwację obrazu świę-tego Mikołaja przez panią Łucję Bałzukiewiczównę, repatriantkę z Wilna, zamieszkałą w Lublinie885. Sprowadził z Częstochowy piękną figurę Matki Bożej Niepokalanej oraz figury św. Antoniego i Serca Jezusowego886. Gruntownej konserwacji poddane zostały organy887. Ściany świątyni pokryte zostały polichromią888.

882 Klerycy: Jan Sielicki, Kazimierz Kułakowski, Zbigniew Kuryłek, Eugeniusz Borowski, Władysław Simosiewicz, Adam Hryniewicki, Witold Hryniewicki.883 W. Hładowski, Wspomnienia, Drohiczyn 2000, s. 128.884 ADDK VII / Ex /A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 17 stycznia 1952 r.: ,,Na upamiętnienie Roku Jubileuszowego odnowiono kościół bielski na zewnątrz i wewnątrz, łącznie z ołtarzami, amboną, chrzcielnicą i chórem oraz dzwonnicą z parkanem i bramami. Ogólny koszt remontu 40.000 zł”; tamże, Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 26 listopada 1957 r.: „W kościele założona złożona nowa instalacja elektryczna i reflektory”; tamże, Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 25 marca 1959 r.: „Remont kościoła. Zdjęcie całego dachu z kruchty, głównej nawy i prezbiterium kościoła parafialnego w Bielsku. Zamiana starych belek i łat na nowe. Dachówka karpiówka na całym dachu”; tamże, Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 11 września 1959 r.: „W kościele pokarmelickim zdjęte kopuły pocerkiewne, dany szkielet pod nowe w stylu barokowym”.885 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Sprawozdanie ks. Bronisława Kiełbassy z zarządzania parafią bielską od 1 grudnia 1946 r. do 1 marca 1952 r., 25 marca 1952 r.: „Odrestaurowano obraz św. Mikołaja, zniszczony przez pocisk artyleryjski w 1944 roku. Obraz św. Mikołaja przeniesiono na nowe płótno i w nowe ramy. Pracę malarską wykonała artystka – malarka p. Łucja Bałzukiewiczówna z Lublina, odnowiła też obrazy Serca Jezusowego i św. Jana Chrzciciela”.886 ADDK VII / Ex /A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 17 stycznia 1952 r.: „Ufundowano do kościoła bielskiego figury Serca Jezusowego św. Antoniego. Sprowadzono z Częstochowy dużą figurę MB Niepokalanej”.887 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Protokół przejęcia wyremontowanych i nastrojonych organów z 29 września 1955 r.888 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego

282


Na okres duszpasterzowania ks. Bronisława Kiełbassy w parafii biel-skiej przypadło wiele wydarzeń o charakterze społecznym, religijnym i poli-tycznym, tak w zakresie lokalnym, jak i ogólnopolskim. W r. 1947 odbyły się w parafii farnej pierwsze po wojnie misje święte, prowadzone przez dwóch księży z archidiecezji wileńskiej – ks. Jana Trochima i ks. Stanisława Zdanowicza889. Zapewne na ich ogromne powodzenie – doskonałą frekwen-cję wiernych, przystępowanie do spowiedzi nawet tych, którzy od wielu lat nie mieli kontaktu z Kościołem, dużą liczbę osób, które zobowiązały się do całkowitej abstynencji od napojów alkoholowych na rok, kilka lat, a nawet do końca życia i całą serię powołań kapłańskich z terenu parafii – wpłynęło i to, że były to pierwsze misje po ciemnej nocy okupacji sowieckiej i niemieckiej. Kaznodzieje mówili całą prawdę o sytuacji Polski i Polaków w PRL, piętnowali walkę reżimu z religią, wykazywali, w ilu dziedzinach prawa zagwarantowane Konstytucją są przez władze łamane. Na uroczy-ste pożegnanie misjonarzy odjeżdżających pociągiem z Bielska Podlaskiego do Białegostoku „urwała się” z ostatniej lekcji cała katolicka młodzież z Gimnazjum i Liceum im. Tadeusza Kościuszki w Bielsku Podlaskim, manifestując w ten sposób swoją wdzięczność za usłyszane podczas misji Słowo Boże. Wkrótce potem, pod koniec misji w Hajnówce, obaj kapłani misjonarze zostali aresztowani przez UB i skazani na pięć lat więzienia „za zniesławianie w kazaniach Związku Radzieckiego i władz Polski Ludowej”890.

Uczniowie średnich szkół w Bielsku Podlaskim prowadzeni bywali pod nadzorem nauczycieli do kina „Znicz”, w którego sali widowiskowej orga-nizowane były pokazowe procesy żołnierzy Polski podziemnej. Sądzeni byli tak zmaltretowani w słynnym z okrucieństwa bielskim więzieniu UB, że pod dyktando prokuratora przyznawali się do win niepopełnionych i mieli być odrażającymi przykładami bestialstwa i bandytyzmu partyzan-tów z AK, NSZ, WiN i innych ugrupowań walczących o wolną Polskę. W jednym z takich procesów na widownię wprowadzono uczniów naszego liceum, a na scenie zasiadał sąd wojskowy, przed którym zeznawało trzech

diecezji pińskiej z 1 września 1960 r., tamże, Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 18 marca 1960 r. Autorem nowej polichromii był Józef Łotowski z Białegostoku.889 Spis Duchowieństwa Archidiecezji Wileńskiej w granicach obecnej Rzeczpospolitej Polskiej w roku 1950, Białystok 1950, s. 1, 2: „Misjonarze diecezjalni, ks. mgr Jan Trochim i ks. mgr Stanisław Zdanowicz”.890 Wspomnienia autora niniejszego opracowania.


283

partyzantów z NSZ. Ubrani byli w kożuchy. Demonstrowano im broń znalezioną u nich przy aresztowaniu, zadawano pytania, na które potulnie łamiącym się głosem odpowiadali, gdy naraz jeden z sądzonych, któremu zdjęto z rąk kajdanki, błyskawicznie zrzucił kożuch, podwinął skrwawioną koszulę i pokazał plecy aż czarne od krwawych pręg po biciu w więzieniu UB. Krzyknął: „to wszystko nieprawda, bili nas!” Natychmiast obezwładnili go funkcjonariusze służby bezpieczeństwa, a młodzież wyprowadzono z sali. Można sobie wyobrazić, co zrobili z nim oprawcy po odwiezieniu do wię-zienia. Od tego czasu przestali jednak zmuszać nas do oglądania takich sądowych procesów. Zresztą widzieliśmy nieraz prowadzonych ulicą skutych partyzantów, do których podbiegali: sekretarz partii Ossoliński i inni „nad-gorliwcy”, którzy bijąc bezbronnych kolbami pistoletów, rozkrwawiali im głowy i twarze.

Ważną zmianą, dokonaną przez Stolicę Apostolską, dotyczącą nie tylko Bielska, lecz także całej pińskiej diecezji, było odwołanie wikariusza kapitul-nego ks. Henryka Humnickiego i mianowanie ks. Michała Krzywickiego Administratorem Apostolskim diecezji pińskiej z wszystkimi niemal uprawnieniami biskupa rezydencjalnego, z wyjątkiem tych, które wyma-gały święceń biskupich891. Jedną z pierwszych decyzji nowego rządcy die-cezji było przeniesienie siedziby Kurii Diecezjalnej z Bielska Podlaskiego do Drohiczyna, do gmachów pojezuickich, w których w okresie międzywo-jennym mieściło się męskie Gimnazjum Biskupie. Ta decyzja miała daleko-siężne skutki, bo już w r. 1951 na zasadzie umowy z biskupem siedleckim Ignacym Świrskim utworzona została w Drohiczynie filia siedleckiego wyż-szego seminarium duchownego. Klerycy z obu diecezji mieli studiować dwa pierwsze lata w Drohiczynie, a dalsze cztery w Siedlcach892. Wobec władz komunistycznych uzasadniano to ciasnotą w pomieszczeniach ówczesnego

891 ADDK IV / Ps / 5, Akta osobowe ks. Michała Krzywickiego. Pismo Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego z 31 maja 1950 r.: „Przewielebny Ks. Profesor Dr Michał Krzywicki Białystok. Listem z dnia 27. IV. 1950 r. za N. 2920/50 Sekretariat Stanu doniósł mi, ze Ojciec Święty zwolnił Księdza Henryka Humnickiego ze stanowiska Wikariusza Kapitulnego i zamianował Księdza Profesora Administratorem Apostolskim „ad nutum Sanctae Sedis” diecezji Pińskiej. Administratorowi Apostolskiemu diecezji są przyznane – donec aliter provideatur – upoważnienia Biskupa rezydencjalnego, z wyłączeniem tych czynności, które wymagają sakry biskupiej, jednakże z władzą udzielania Sakramentu Bierzmowania. Wyrażając swoje najlepsze życzenia obfitości darów Ducha Świętego i owocnych rządów Diecezją, łączę wyrazy głębokiej czci. Stefan Wyszyński”.892 W. Hładowski, Wspomnienia, s. 138.

284


siedleckiego seminarium duchownego i prawem diecezji pińskiej do kształ-cenia nowych kandydatów do kapłaństwa. Nie od razu władze administra-cyjne zorientowały się, że funkcjonuje w Drohiczynie filia siedleckiego semi-narium. Po roku jednak Wydział ds. Wyznań przy Urzędzie Wojewódzkim w Białymstoku domagał się natychmiastowej likwidacji „tej nielegalnej uczelni”. Delegowany do rozmów w sprawie obrony istniejącego już od roku stanu rzeczy został ks. Kiełbassa893. Potem w okresie zmian w październiku 1956 r. rządcy diecezji siedleckiej i pińskiej dokonali rozdziału seminariów duchownych obu diecezji. Tak zrodziło się seminarium diecezji z siedzibą w Drohiczynie, bo takiej nazwy nakazano używać w stosunku do pozo-stałej w powojennej Polsce cząstki diecezji pińskiej. W okresie poprzed-nim, od 1944 do 1951 r., kandydaci do kapłaństwa z terenu naszej diecezji, na drodze umowy administratorów diecezji pińskiej z biskupami wielu die-cezji, studiowali w różnych seminariach Polski: w Białymstoku, Krakowie, Łomży, Płocku, Siedlcach i Warszawie.

Śmierć Józefa Stalina 5 marca 1953 r. rozbudziła przygasłe nadzieje na zmiany polityczne i wolność Polski. Władze PRL nakazały, by w dniu pogrzebu Stalina biły dzwony we wszystkich świątyniach różnych wyznań. Bielscy księża wczesnym rankiem pod pretekstem wezwania do chorych ukryli się poza plebanią. Pan Adolf Kuczyński, zakrystian, też się „ulotnił”. Kilku milicjantów, wysłanych, by dopilnować wykonania nakazu podzwon-nego dla Stalina, wyłamało zamek od dzwonnicy i sami wykonali „obywa-telski obowiązek”. Krążyły potem po Bielsku i okolicy dowcipy, jak to mili-cjanci przejęli rolę dzwonników.

Walka z religią przybierała jednak na sile. Aresztowanie Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego było jej szczytowym momentem. Stało się to

893 ADDK IV / Ps / 58, Akta osobowe ks. Bronisława Kiełbassy. List do Administratora Apostolskiego ks. Michała Krzywickiego z 30 stycznia 1953 r.: „W województwie byłem 15 minut po godzinie 11. Pan Melzacki był w towarzystwie pana Woźniaka, którego zaprezentował jako przedstawiciela oświaty. Rozmowa odbywała się we trójkę. Na moje pytanie, w jakiej sprawie został zaproszony delegat Kurii, odpowiedzieli mi: „w sprawie likwidacji 1 kursu filozoficznego w Drohiczynie, w przeciągu 7 dni”. Zaczęła się długa i przykra rozmowa, trwająca dwie godziny. Na wszystkie rzeczowe argumenty z mojej strony były odpowiedzi, że nic ich nie obchodzi biskup podlaski ani jego potrzeby zmieszczenia seminarium w Drohiczynie z powodu ciasnoty w Siedlcach. Pan Melzacki powiedział: „my wiemy o 3 seminariach na terenie woj. białostockiego: w Białymstoku, Łomży i mniejszym seminarium w Różanymstoku. Seminarium w Drohiczynie powstało nielegalnie [...]. Seminarium w Drohiczynie traktujemy jako zakład naukowy, który powstał bez zezwolenia państwowego. Władze województwa na to nie pozwolą i zakład ma być zlikwidowany”.


285

25 października 1953 r. Z przykrością trzeba stwierdzić, że w ekipie bez-pośrednio uczestniczącej w uwięzieniu Księdza Prymasa i jego deportacji do miejsca odosobnienia znalazł się i wątek bielski, gdyż obok pułkownika Więckowskiego, dyrektora Departamentu XI MBP, jego zastępcy podpuł-kownika Józefa Demidziuka i pułkownika Czarnoty, dowodzącego eskortą, uczestniczył w aresztowaniu i eskortowaniu pułkownik Michał Drzewiecki, znany nam wcześniej jako kapitan i pierwszy komunistyczny starosta w Bielsku Podlaskim894.

Zmiany na lepsze przyszły dopiero w październiku 1956 r. Zmarł wówczas w Moskwie w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach Bolesław Bierut. Pierwszym sekretarzem partii został Władysław Gomułka. Religia wróciła do szkół, odradzało się harcerstwo. Wróciła na jakiś czas wolność słowa. Ksiądz Prymas i wielu uwięzionych biskupów i kapłanów odzyskało wolność. Partia zajęta wewnętrznymi rozgrywkami dała nieco swobody Kościołowi. Zdawało się, że będzie możliwy socjalizm o ludzkim obliczu. Wprawdzie ta „odwilż” nie trwała zbyt długo, to jednak dodała ducha tym, którzy marzyli o wolnej i niepodległej Polsce.

W 22 czerwca 1957 r. ks. Bronisław Kiełbassa przestał pełnić funk-cję kanclerza ze względu na trudne do pogodzenia obowiązki probosz-cza i dziekana bielskiego z pełnieniem zadań w odległym Drohiczynie895. Stolica Apostolska pismem z 12 grudnia 1959 r., na wniosek Administratora Apostolskiego diecezji z siedzibą w Drohiczynie, obdarzyła ks. Kiełbassę godnością Prepozyta Kapituły Katedralnej896.

894 W. J. Wysocki, J. Żurek, Wyszyński Stefan (1901–1981), Prymas Polski, w: J. Myszor, Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945–1989, s. 314.895 ADDK IV / Ps / 58, Akta osobowe ks. Bronisława Kiełbassy. Pismo Administratora Apostolskiego ks. Michała Krzywickiego z 22 czerwca 1957 r.: „Z powodu zajmowanego stanowiska Proboszcza i Dziekana w Bielsku Podlaskim stało się rzeczą niemożliwą spełnianie funkcji Kanclerza Kurii Diecezjalnej, która już od 7 lat mieści się w Drohiczynie n. Bugiem. Wobec tego, chociaż z wielkim żalem, zmuszony jestem mianować kogo innego Kanclerzem Kurii. Dlatego też z dniem dzisiejszym zwalniam Go z obowiązków Kanclerza Kurii Diecezjalnej. Za tyle lat pracy w Kurii Diecezjalnej przed wojną w Pińsku, a potem w Bielsku Podlaskim, wyrażam Czcigodnemu Księdzu Prałatowi całe swoje uznanie i serdeczne podziękowania. Dan w Drohiczynie n. Bugiem dnia 22 czerwca 1957 roku. Ks. Michał Krzywicki Administrator Apostolski”.896 ADDK IV/ Ps / 58, Akta osobowe ks. Bronisława Kiełbassy. Pismo Datarii Apostolskiej, nadające ks. prałatowi B. Kiełbassie godność Prepozyta Pińskiej Kapituły Katedralnej z 12 grudnia 1959 r.: „Joannes Episcopus Servus Servorum Dei dilecto filio Bronislao Kiełbassa, Praeposito Catedralis Pinskenis, salutem et Apostolicam benedictionem. Ex parte tua, dilecte filii, supplices Nobis praeces praebentur ut Litteras Apostolicas confirmatorias dignemur expediri de provisione Praepositurae

286


W r. 1960 na skutek wylewu został częściowo sparaliżowany. Po roku ciężkich zmagań z chorobą zmarł 8 października 1961 r. na plebanii biel-skiej. Po egzekwiach i Mszy świętej żałobnej w bielskim kościele, 11 paź-dziernika tegoż roku, zgodnie z ostatnią wolą zmarłego, trumna z jego ciałem przewieziona została do rodzinnego Biłgoraja i tam na cmentarzu parafialnym w dniu 12 października odbył się jego pogrzeb. Ks. Bronisław Kiełbassa przeżył 78 lat, w tym 55 w kapłaństwie. Przez 16 lat duszpasterzo-wał w parafii Narodzenia NMP i świętego Mikołaja w Bielsku Podlaskim.

Administratorem parafii bielskiej po śmierci ks. Kiełbassy został ks. Hieronim Jaworowski, mianowany na to stanowisko 16 października 1961 r.897. Funkcję tę pełnił do 10 kwietnia 1962 r . Znacznie wcześniej, bo od 1 sierpnia 1955 r., był wikariuszem w tej parafii898.

Hieronim Ignacy Jaworowski urodził się we wsi Kadłubówka w parafii Łubin Kościelny 2 marca 1925 r. Jego rodzice, Jan i Kazimiera z Kryńskich Jaworowscy, rolnicy, wychowali syna w duchu patriotyzmu i szczerej reli-gijności. Do szkoły powszechnej uczęszczał w Koszewie, do gimnazjum w Bielsku Podlaskim, a liceum dla dorosłych ukończył w Warszawie, jako wychowanek niższego seminarium duchownego. Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości w 1948 r. wstąpił do Metropolitalnego Wyższego Seminarium Duchownego w Warszawie i równocześnie podjął studia na Wydziale

dignitatis post Pontificalem Majoris Cathedralis Ecclesiae Pinskensis certo, quem Nos pro expresso haberi volumus, modo, vacantis, ac Nobis ac Sedi Apostolicae reservatae”.897 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Nominacja na administratora parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 16 października 1961 r. „Wielebny ks. mgr Hieronim Jaworowski, wikariusz współpracownik parafii Bielsk Podlaski. Z racji śmierci ś. p. Ks. Prał. Bronisława Kiełbassy, proboszcza bielskiego, by zapewnić obsługę należytą tejże parafii, niniejszym – w myśl kanonu 472 KPK – mianuję Wielebnego Księdza Administratorem (Wikariuszem Zarządcą) parafii Bielsk Podlaski, do czasu mianowana proboszcza. Otrzymuje Ksiądz wszelkie prawa i obowiązki proboszcza (kan. 473). Przed nowo mianowanym proboszczem złoży W. Ksiądz sprawozdanie za okres swego urzędowania. Ks. Michał Krzywicki Administrator Apostolski”.898 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Nominacja na wikariusza współpracownika w parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 30 lipca 1955 r.: „Wielebnemu Księdzu Hieronimowi Jaworowskiemu Wikariuszowi w Hajnówce. Pozdrowienie w Panu! Mając na względzie chwałę Bożą i dobro dusz ludzkich, mianuję Wielebnego Księdza z dniem 1 sierpnia b. r. Wikariuszem Współpracownikiem (Vicarius Cooperator) kościoła parafialnego pod wezwaniem Narodzenia NMP i św. Mikołaja, zwalniając jednocześnie ze stanowiska Wikariusza w Hajnówce. [...]. Nowe stanowisko obejmie Wielebny Ksiądz bezpośrednio po ukończeniu swego urlopu, stawiając się do dyspozycji Księdza Prałata Bronisława Kiełbassy, Proboszcza Bielskiego. Ks. Michał Krzywicki Administrator Apostolski”.


287

Teologicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Był klerykiem kształco-nym dla diecezji pińskiej, która wtedy nie miała własnego seminarium899. Zachowana opinia wychowawcza wystawiona przez przełożonych klery-kowi Hieronimowi mówi: „Hieronim Ignacy Jaworowski. Pobożność pro-sta i szczera. Usposobienie żywe. Inteligencja przeciętna. Pilny. Wola kon-sekwentna. Stosunek do Przełożonych poprawny. W stosunku do kolegów uczynny, cieszył się ich uznaniem, spełniał urząd bibliotekarza”900. Święcenia kapłańskie otrzymał w kościele farnym w Bielsku Podlaskim, wraz z diako-nem Tadeuszem Białym, podobnie jak on z seminarium w Warszawie, i dia-konem Eugeniuszem Borowskim z Metropolitalnego Wyższego Seminarium Duchownego w Krakowie, z rąk biskupa pomocniczego diecezji siedlec-kiej Mariana Jankowskiego w dniu 30 sierpnia 1953 r. Były to pierwsze po wojnie święcenia kapłańskie dla pińskiej diecezji i na jej terenie. Studia na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Warszawskiego ks. Jaworowski uwieńczył w dniu 20 stycznia 1954 r. dyplomem magisterskim z zakresu homiletyki901.

Pierwszą placówką duszpasterską ks. Hieronima był wikariat w para-fii Podwyższenia Krzyża Świętego w Hajnówce w latach 1953–1955902. Następnie posługiwał duszpastersko w charakterze wikariusza i prefekta w parafii Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim (1955–1961), od października 1961 do maja 1962 był administra-torem tej parafii, potem znowu wikariuszem współpracownikiem bielskiej fary (od 12 maja do 21 sierpnia 1962 r.). W sumie więc, pełnił w Bielsku Podlaskim posługę kapłańską przez 7 lat. Na jego barki, zwłaszcza w okre-sie, kiedy proboszczem był ks. Kiełbassa, i w czasie administrowania parafią, spadł ciężar prowadzenia remontów obu świątyń, katechizacji dzieci i mło-dzieży szkolnej, posługi słowa na ambonie i posługi sakramentalnej w kon-fesjonale. Wielokrotnie naraził się władzom komunistycznym swoją postawą i kazaniami, za co był represjonowany, zwłaszcza przez kierownika Wydziału

899 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Curriculum vitae.900 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Opinia wychowawcza o kleryku H. Jaworowskim z 26 sierpnia 1953 r.901 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Dyplom magisterski z 20 stycznia 1954 r.902 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Nominacja na wikariusza w parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Hajnówce z 26 września 1953 r.

288


ds. Wyznań w Białymstoku, Tadeusza Bujnowskiego, który domagał się usunięcia ks. Hieronima ze stanowisk kościelnych i w tym celu wytoczył mu proces administracyjny903. Już wcześniej nałożono na księdza Jaworowskiego wyższy „podatek od dochodów”. Władze komunistyczne chciały tą metodą ukarać tego kapłana za zaangażowanie w duszpasterstwo młodzieży i za odwagę głoszenia z ambony prawdy904. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku w piśmie z dnia 3 listopada 1958 r. nie wyraziło zgody na mianowanie ks. Hieronima proboszczem w Grannem905.

Proces o „nielegalne zebranie we wsi Bolesty”, a faktycznie o uroczyste poświęcenie budynku nowo zbudowanej szkoły na życzenie miejscowej lud-ności, której kosztem ta szkoła została zbudowana, ciągnął się długo i oparł się o ministra Jerzego Sztachelskiego, pełnomocnika rządu do spraw stosunków z Kościołem, oraz o Komisję Mieszaną przedstawicieli rządu i Kościoła906.

903 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, Wydziału ds. Wyznań z 12 czerwca 1961 r.: „Powiadomienie o wszczęciu postępowania Prezydium Rady Narodowej w Białymstoku – Wydział do Spraw Wyznań zawiadamia, zgodnie z art. 57 § 3 Kodeksu Postępowania Administracyjnego, że w dniu 8 czerwca 1961 r. zostało wszczęte z urzędu postępowanie w sprawie szkodliwej dla państwa działalności ks. Hieronima Jaworowskiego, wikariusza parafii w Bielsku Podlaskim, polegającej na wygłoszeniu w dniu 31. V. 61 r. i w dniu 1. VI. 61 r. kazania wymierzonego przeciw władzom państwowym. Kierownik Wydziału do Spraw Wyznań Bujnowski Tadeusz”. 904 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, Wydziału Finansowego z 6 sierpnia 1959 r.; tamże, Odwołanie ks. Hieronima Jaworowskiego od decyzji Wydziału Finansowego o zwiększeniu podatku dochodowego z 11 lipca 1959 r. Podatek zwiększono do sumy 252 zł miesięcznie, co stanowiło 1/3 jego dochodów.905 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z 3 listopada 1958 r.: „W odpowiedzi na pismo z dnia 6. 10. 1958 r., Nr 1197/58, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku na podstawie artykułu 5 dekretu z dnia 31. XII. 1956 r. (Dz. U. Nr 1 z dnia 12 stycznia 1957 r.) o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych komunikuje, że wnosi zastrzeżenia w sprawie mianowania ks. Hieronima Jaworowskiego – dotychczasowego wikariusza w parafii Bielsk Podlaski na stanowisko proboszcza parafii Granne pow. Siemiatycze z przyczyn następujących: Ks. Hieronim Jaworowski będąc na dotychczasowym stanowisku kościelnym, nie respektował ustaw i zarządzeń państwowych, już w poprzednim okresie, w wyniku czego były z nim przeprowadzone kilkakrotnie rozmowy przez władze powiatowe. A ostatnio dopuścił się ponownego wykroczenia w dniu 30 sierpnia 1958 roku we wsi Bolesty pow. Bielsk Podlaski, gdzie przyczynił się do zorganizowania nielegalnego zgromadzenia. Inż. Jerzy Popko Przewodniczący Prez. W. R. N.”906 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Pismo Pełnomocnika Rządu ds. stosunków z Kościołem z 9 stycznia 1959 r.: „Ks. H. Jaworowski, naruszając konstytucyjną zasadę rozdziału Kościoła od Państwa dokonał samowolnie, bez zgody władz szkolnych poświęcenia budynku państwowej szkoły w Bolestach [...]. Poza wyżej przytoczonym faktem Ks. H. Jaworowski również


289

Wszystkie te szykany nie zraziły ks. Hieronima, choć religia znowu została usunięta ze szkół, a krzyże ze ścian szkolnych. W 1962 r. Wydział ds. Wyznań w Białymstoku wyraził wreszcie zgodę na mianowanie księdza Hieronima przez administratora apostolskiego Michała Krzywickiego pro-boszczem w Grannem907. Tam podjął, obok wszystkich zadań duszpaster-skich, trud budowy nowej plebanii i kontynuował prace przy wznoszeniu nowego kościoła. Po sześciu latach został przeniesiony, w dniu 21 sierpnia 1968 r., na probostwo w Topczewie. Tutaj stał się wielkim budowniczym świątyń. Nie tylko bowiem dokonał gruntownego remontu kościoła para-fialnego, ale wzniósł trzy piękne kaplice na terenie rozległej topczewskiej parafii we wsiach: Filipy, Mierzwin i Liza, a także nowy dom parafialny obok topczewskiego kościoła. W uznaniu zasług w dziedzinie duszpaster-stwa i budownictwa sakralnego biskup drohiczyński Władysław Jędruszuk obdarzył ks. Hieronima Jaworowskiego godnością kanonika honorowego Węgrowskiej Kapituły Kolegiackiej908. W r. 1994 powołany został przez biskupa drohiczyńskiego Antoniego Dydycza do komisji do spraw admi-nistracji i finansów, przygotowującej projekty statutów z tego zakresu na Pierwszy Synod Diecezji Drohiczyńskiej. Stan zdrowia ks. Hieronima gwałtownie zaczął się pogarszać. W związku z tym w rozmowie z biskupem we wrześniu 1994 r., a potem w piśmie z 23 czerwca 1995 r. prosił o przenie-sienie na emeryturę909. Biskup drohiczyński Antoni Dydycz przyjął prośbę

w latach poprzednich pomimo ostrzeżeń władz powiatowych nie przestrzegał przepisów państwowych, w szczególności ustawy o zgromadzeniach publicznych. Dowodzi to, że Ks. Hieronim Jaworowski nie odpowiada wymaganiom stawianym przez władze państwowe duchownym wysuwanym na samodzielne stanowiska kościelne. W związku z tym nie znajduję podstaw do uchylenia negatywnego stanowiska Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku w sprawie mianowania Ks. Hieronima Jaworowskiego proboszczem w Grannem. Minister Jerzy Sztachelski”. 907 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Nominacja na proboszcza w Grannem z 21 sierpnia 1962 r.908 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Nominacja na kanonika honorowego Węgrowskiej Kapituły Kolegiackiej z 6 lutego 1993 r.: „Władysław Jędruszuk Biskup Drohiczyński Wielebnemu Księdzu mgr Hieronimowi Jaworowskiemu Proboszczowi w Topczewie. Pozdrowienie w Panu i błogosławieństwo pasterskie! Zgodnie z przepisem kan. 509 Kodeksu Prawa Kanonicznego, a także w oparciu o Statut nowo utworzonej Węgrowskiej Kapituły Kolegiackiej, niniejszym mianuję cię, Wielebny księże Proboszczu, Kanonikiem Honorowym Węgrowskiej Kapituły Kolegiackiej. Wykazywał Wielebny Ksiądz wierność Kościołowi i Stolicy Apostolskiej, wielką pracowitość jeszcze jako wikariusz w Bielsku Podlaskim i potem jako proboszcz w Grannem i Topczewie przy budowie plebanii, kościoła i kaplic dojazdowych”. 909 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Pismo do biskupa

290


księdza Jaworowskiego i po ustaleniu spraw związanych z przekazaniem top-czewskiej parafii, pisał do ks. Hieronima: „Zamieszka Ks. Kanonik w nowo zbudowanym domu parafialnym w Topczewie. Będzie mógł korzystać z opieki swego następcy zgodnie z obowiązującymi w diecezji przepisami dotyczącymi emerytów. Przy okazji chciałbym podziękować za całokształt pracy kapłańskiej w naszej diecezji. Od święceń kapłańskich, które miały miejsce w Bielsku Podlaskim dnia 30 sierpnia 1953 r., włączył się Ksiądz w rytm życia diecezjalnego. Mała liczba kapłanów, po gehennie wojennej, wymagała wielu poświęceń i trudów. Pan Bóg za tę pracę dawał poczucie dobrze spełnionego obowiązku. Najpierw był wikariat w Hajnówce, następ-nie w Bielsku Podlaskim i już tu od 16 października 1961 r. trzeba było kie-rować duszpasterstwem parafialnym. Wówczas to podjął się Ksiądz remontu bielskich kościołów. Kolejna samodzielna parafia – Granne – tu z kolei trzeba było obok prac duszpasterskich podjąć się trudu budowy plebanii i kościoła. Najdłużej, bo przez dwadzieścia siedem lat, posługę kapłańską w charakterze proboszcza pełnił Ksiądz w Topczewie. Czy można wymienić wszystkie zasługi? Po ludzku nie. Kto policzy godziny spędzone przy ołta-rzu, kto jest w stanie zliczyć czas spędzony w salce katechetycznej, w drodze do chorych, na ambonie. Kto też zliczył godziny spędzone przy budowie kaplic w Filipach, Lizie czy Mierzwinie? Dzisiaj budowle te są materialnym pomnikiem kapłańskiej miłości Kościoła”910.

Po ciężkiej operacji stan zdrowia ks. Hieronima chwilami stawał się krytyczny, ale bywały okresy poprawy. Wtedy, choć z trudem, przychodził do kościoła i w koncelebrze z proboszczem odprawiał Mszę świętą, potem zasiadał w konfesjonale. Do końca zachował pogodę ducha i radość z udziału w Chrystusowym kapłaństwie. Zmarł w szpitalu w Bielsku Podlaskim 26 grudnia 2001 r. Pogrzebany został na cmentarzu parafialnym w Topczewie.

drohiczyńskiego Antoniego Dydycza z 23 czerwca 1995 r.: „Wasza Ekscelencjo, nawiązując do mojej prośby z dnia 30 września 1994 roku, w Topczewie podczas moich imienin, że kończąc 70 lat i mając na uwadze niedomagania w zdrowiu, proszę pozwolić na przejście na emeryturę [...]. Ponawiam swą prośbę do Waszej Ekscelencji o możliwość przejścia na emeryturę i zamieszkania w Topczewie (może przejścia do domu katechetycznego przy kościele). Proszę Waszą Ekscelencję o zapewnienie mi mieszkania z wyżywieniem, z opałem i posługą oraz opraniem na wypadek mego niedołęstwa. W miarę moich możliwości oraz zdrowia zamierzam pomagać przyszłemu proboszczowi w pracy duszpasterskiej. Ks. Hieronim Jaworowski”. 910 ADDK IV / Ps / 188, Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego. Pismo biskupa drohiczyńskiego Antoniego Dydycza do ks. Hieronima Jaworowskiego z 14 sierpnia 1995 r.


291

Uroczystościom pogrzebowym, które odbywał się przy udziale bardzo wielu kapłanów i rzesz wiernych wypełniających kościół i cmentarz przykościelny, przewodniczył ks. biskup Antoni Dydycz. Homilię pogrzebową wygłosił ks. Eugeniusz Borowski. Ks. Hieronim Jaworowski przeżył 76 lat, w tym 48 w kapłaństwie.

Kolejnym proboszczem i dziekanem bielskim mianowany został w dniu 10 kwietnia 1962 r. ks. Marian Godlewski911. Stanowiska te objął kano-nicznie 15 maja i piastował je dwa lata, do 23 kwietnia 1964 r.912. Pochodził z Godlewa Wielkiego w parafii Zuzela w diecezji płockiej. Urodził się 8 kwietnia 1899 r. Był synem rolników, Władysława i Aleksandry z Krystosiaków Godlewskich. Do szkoły powszechnej uczęszczał w Zuzeli do r. 1911. Następnych pięć lat spędził w domu rodzinnym w Godlewie. W r. 1916 podjął naukę prywatnie, dzięki czemu dobrze przygotował się do egzaminu w 1917 r. do czwartej klasy gimnazjalnej w Warszawie, w Gimnazjum Chrupczałowskiego. Tu ukończył szóstą klasę, po czym w r. 1920 wstąpił jako ochotnik do wojska polskiego. Po zakończeniu wojny w 1921 r. zgłosił się do seminarium duchownego w Warszawie. Po czte-rech latach studiów, w 1925 r., został z bliżej nieznanych przyczyn skre-ślony z listy studentów. Nadal jednak pragnął zostać kapłanem. Zamieszkał na plebanii w Zuzeli u swego proboszcza, ks. prałata Załuski, i pełnił tam obowiązki katechety. We wrześniu 1926 r. wstąpił do Zgromadzenia Księży Zmartwychwstańców w Krakowie. Pod koniec nowicjatu, 17 lutego 1928 r., wystąpił ze Zgromadzenia, a w kwietniu zgłosił się do seminarium duchow-nego w Pińsku913. Tu kontynuował studia teologiczne i 19 kwietnia 1930 r., w Wielką Sobotę, otrzymał święcenia kapłańskie w katedrze pińskiej z rąk sługi Bożego Biskupa Zygmunta Łozińskiego.

Pierwszą placówką duszpasterską ks. Mariana w latach 1930–1932 był wikariat w Brańsku i prefektura w szkołach powszechnych na tere-nie parafii914. Od r. 1932 do 1935 był proboszczem w Nowosadach

911 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Nominacja ks. M. Godlewskiego na proboszcza parafii farnej w Bielsku Podlaskim z 10 kwietnia 1962 r.. 912 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Pismo wikariusza generalnego bpa Władysława Jędruszuka z 20 kwietnia 1964 r.913 PAB, F 2346 O. 1, nr 48, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. 914 Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis 1932, s. 48, 100, 149.

292


i równocześnie administratorem w Leśnej koło Baranowicz915. W r. 1935 biskup Kazimierz Bukraba mianował ks. M. Godlewskiego probosz-czem w Osmoli916. Tutaj przeżywał lata okupacji sowieckiej, a potem nie-mieckiej. Zaangażował się wtedy w działalność konspiracyjną w Armii Krajowej. Kontynuował związki z podziemnymi organizacjami wolnościo-wymi, głównie jako ich kapelan. Zdekonspirowany przez UB został aresz-towany w maju 1952 r. i osadzony w więzieniu śledczym w Białymstoku917. Aresztowano wtedy w niezbyt odległych od siebie terminach: ks. Wiktora Borysewicza, ks. Stefana Truskowskiego i ks. Aleksandra Szafarskiego918. Wyrokiem sądu w Białymstoku skazany został na pięć lat więzienia. Ciężko chory na gruźlicę uzyskał warunkowe zwolnienie 8 października 1953 r.919. Powrócił na probostwo w Osmoli920. W czasie jego pobytu w więzieniu parafią w Osmoli administrował ks. Kazimierz Dobrzycki921. Ks. Marian

915 Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej 1935, s. 59, 196.916 Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej 1936, s. 82, 165.917 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Pismo Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie, 1952 r: „W odpowiedzi na pismo Nr 599 z dnia 19. VI. 1952 r. powiadamiamy, że księża: Truskowski Stefan i Godlewski Marian zostali aresztowani do dyspozycji Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Białymstoku. Naczelnik Wydziału Ogólnego Woj. Urzędu Bezp. Publ. w Białymstoku”.918 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Pismo Administratora Apostolskiego Michała Krzywickiego do Urzędu ds. Wyznań w Warszawie z 14 kwietnia 1955 r.: „W swoim czasie Sekretarz Episkopatu J. E. Ks. Bp Z. Choromański powiadomił Kurie Diecezjalne, iż możliwą jest rzeczą przeprowadzenie rewizji procesów księży już po wyroku. Otóż niniejszym uprzejmie komunikuję, iż na terenie naszej diecezji w różnym czasie byli aresztowani i skazani: 1. Ks. Wiktor Borysewicz, prob. Par. Pobikry pow. Siemiatyckiego, aresztowany w grudniu 1952 roku, skazany na 8 lat więzienia. 2. Ks. Marian Godlewski, prob. par. Osmola, pow. Siemiatyckiego, aresztowany w maju 1952 roku, skazany na 5 lat więzienia. 3. Ks. Aleksander Szafarski, prob. par. Granne, pow. Siemiatyckiego, aresztowany w kwietniu 1953 r., skazany na 7 lat więzienia. Uprzejmie przeto proszę sprawy tych księży skierować do odpowiednich Władz Sądowych celem przeprowadzenia rewizji ich procesów”.919 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Zaświadczenie o stanie zdrowia, 1953 r.: „Centralna Wojewódzka Przychodnia Przeciwgruźlicza w Białymstoku, ul. Segnewa 7. Zaświadczenie. U obywatela Mariana Godlewskiego stwierdza się czynną włóknisto – jamistą gruźlicę płuca prawego, rozedmę płuc i osłabienie mięśnia sercowego. Stan zdrowia chorego wymaga dalszego leczenia. Pobyt w warunkach więziennych może wpłynąć niepomyślnie na zdrowie i życie chorego. Zaświadczenie niniejsze wydaje się celem przedłożenia władzom prokuratorskim. Dyrektor poradni dr Stanisław Gajewski. Konsultant Wojewódzki prof. dr med. T. Kielanowski”.920 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Telegram dziekana do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 9 października 1953 r.: „Ksiądz Godlewski wrócił wczoraj. Dziekan. Siemiatycze”. 921 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Pismo Kurii Diecezjalnej do Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej. Referat ds. Wyznań, z 15 października 1953 r.: „Kuria


293

Godlewski w Osmoli obchodził w 1955 r. srebrny jubileusz święceń kapłań-skich922. W dniu 10 października 1957 r. ks. Marian został przeniesiony na stanowisko proboszcza w Łubinie Kościelnym923. Wkrótce też, 22 paź-dziernika, mianowany został wicedziekanem bielskim924.

Po pięciu latach duszpasterzowania w Łubinie Kościelnym w r. 1962 ks. Godlewski otrzymał nominację na dziekana i proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim925. Natychmiast podjął prace remontowe w kościele i prowadził je bardzo energicznie, choć nieco „po wojskowemu”, bez szerszej konsultacji z parafianami926. Składki na remonty egzekwował bardzo stanowczo i to zraziło do niego niektórych parafian.

Tymczasem ze strony władz administracyjnych nasilała się walka z Kościołem. Religia usunięta została ze szkół, krzyże zdjęte ze ścian szkol-nych. Księża podjęli katechizację w salach na plebaniach, w zakrystiach

Diecezjalna z polecenia J. E. Ordynariusza diecezji, niniejszym uprzejmie powiadamia, że przed kilku dniami powrócił do swojej parafii w Osmoli dotychczasowy proboszcz ks. Marian Godlewski. Dlatego ks. Kazimierz Dobrzycki, który zastępował go podczas nieobecności, jest wolny i ma otrzymać dłuższy urlop. Kanclerz Kurii, Władysław Jędruszuk”.922 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. List do Administratora Apostolskiego z 21 kwietnia 1955 r.: „Najdostojniejszy, Kochany Arcypasterzu! Wyrażam głęboką moją wdzięczność Waszej Ekscelencji za pamięć o mojej XXV-letniej, a jakże nieudolnej pracy kapłańskiej na niwie Bożej. Jednocześnie składam gorące podziękowanie za tak miłe, pełne i wszechstronne w swej treści przesłane mi życzenia na mój mały jubileusz. A przede wszystkim za memento we Mszy świętej, by Dobry Bóg wspierał nieudolność moją w pracy kapłańskiej. I nadal proszę Waszą Ekscelencję o wspieranie mnie swoją modlitwą, by praca moja była w przyszłości owocniejsza. Miło mi przesłać Waszej Ekscelencji synowskie pozdrowienia i ucałowania rąk. Ks. M. Godlewski”. 923 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Nominacja na proboszcza parafii Łubin Kościelny z 10 września 1957 r.924 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Nominacja na wicedziekana bielskiego z 22 października 1959 r.: „Ze względu na stan zdrowia ks. prałata Bronisława Kiełbassy, dziekana bielskiego, i na jego prośbę o mianowanie mu w tym urzędzie pomocnika, niniejszym mianuję Wielebnego Księdza Proboszcza Wicedziekanem tegoż dekanatu Bielskiego. Swoje obowiązki będzie Wielebny Ksiądz Proboszcz wypełniał zawsze w porozumieniu z ks. prałatem Bronisławem Kiełbassą, jako dziekanem i w zależności od Niego. Administrator Apostolski M. Krzywicki”.925 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Nominacja na proboszcza w Bielsku Podlaskim z 10 kwietnia 1962 r.926 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. List przedstawicieli rady parafialnej do Administratora Apostolskiego w Drohiczynie z 26 stycznia 1964 r.: „Ks. M. Godlewski jest wzorowym administratorem. W stosunkowo krótkim czasie w tak wyjątkowo trudnych warunkach – tak dużo zrobił dla kościoła i parafii, a mianowicie: pozłocił ołtarze, odnowił obrazy, nabył metalowe tabernakulum, zbudował budynek gospodarczy, ogrodził plebanię, wystarał się o blachę na pokrycie kościoła”.

294


kościołów, w prywatnych domach we wsiach, gdzie były szkoły. Wtedy posypały się procesy administracyjne o nielegalne zebrania, o nielegalne nauczanie religii, a w ich wyniku wysokie grzywny. Urząd ds. Wyznań zapowiadał, że zgodzi się na pozaszkolne katechizowanie dzieci i młodzieży, ale pod trzema warunkami: 1) sale, gdzie nauczana będzie religia, muszą spełnić wszystkie wymogi stawiane wobec sal i innych pomieszczeń szkol-nych; 2) nauczać będą tylko ci księża, których zatwierdzi Urząd ds. Wyznań; 3) na katechezach przekazywane będą tylko te treści, na które wyrazi zgodę Urząd ds. Wyznań. Dyrektywa Konferencji Episkopatu w odpowie-dzi na ten zamach na wolność głoszenia słowa Bożego była jasna. Na takie warunki nie można się zgodzić. Faktycznie bowiem katechizacja zosta-łaby całkowicie sparaliżowana albo przez niezakwalifikowanie pomiesz-czenia, albo przez niedopuszczenie do katechizowania najlepszych księży, czy wreszcie przez okrojenie przekazu ewangelicznego do tych treści, które zaakceptują niewierzący urzędnicy Urzędu ds. Wyznań. Równocześnie wła-dze PRL podjęły jeszcze inną formę nękania Kościoła katolickiego w Polsce, tym razem przez obowiązek składania w odpowiednich urzędach państwo-wych kościelnych ksiąg inwentarzowych z wykazem nie tylko wszystkich budynków kościelnych, plebanialnych i gospodarczych wraz z ziemią nale-żącą do parafii, ale również ze spisem naczyń kościelnych, szat liturgicznych, po to, by po ocenie wartości tego wszystkiego nakładać na parafie podatek niemożliwy do spłacenia, co prowadziłoby do stopniowej konfiskaty dóbr kościelnych.

W odpowiedzi na odrzucenie przez większość księży katolickich tych zarządzeń, posypały się grzywny, procesy administracyjne i próby usunięcia ze stanowisk „nieposłusznych księży”927. Równocześnie służby bezpieczeń-stwa zwerbowały szereg donosicieli, w tym także młodego organistę, który prowokował zajścia i scysje z proboszczem, a kiedy ten chciał go zwolnić ze stanowiska, znalazł sobie dużą grupę popleczników wśród bielskich para-

927 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Pismo do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 28 października 1963 r. w sprawie kar za nieprzedstawienie księgi inwentarzowej: „Najuprzejmiej powiadamiam Prześwietną Kurię Diecezjalną, że zostałem przez Sąd I i II instancji ukarany 3000 złotych za niezłożenie Kościelnej Księgi Inwentarzowej. Otrzymałem nakaz zapłacenia 3000 zł i 1000 zł kosztów sądowych. Odmówiłem zapłacenia niesłusznej kary. Wówczas otrzymałem nakaz odbycia zastępczych 30 dni w areszcie i mam stawić się 2 listopada w więzieniu w Białymstoku. Czy mam iść do więzienia? Czy czekać aż milicja sama odprowadzi mnie do więzienia? Ks. M. Godlewski”.


295

fian, niemających zupełnie pojęcia o tym, na czyjej służbie jest faktycznie ten człowiek928. Sytuacja stała się bardzo trudna, stan zdrowia ks. Mariana Godlewskiego gwałtownie się pogorszył. W tej sytuacji Administrator Apostolski diecezji zdecydował się przenieść 23 kwietnia 1964 r. dotych-czasowego proboszcza bielskiego do Ostrożan, mianując równocześnie tym-czasowym administratorem parafii w Bielsku ks. Wacława Łosowskiego, dotychczasowego rektora kościoła pokarmelickiego w Bielsku Podlaskim929. Ks. Marian Godlewski zaraz po objęciu parafii w Ostrożanach, zmuszony stanem zdrowia, udał się na kurację do Krynicy930. Po powrocie zaled-wie kilka miesięcy duszpasterzował w Ostrożanach, gdyż lekarze skiero-wali go do Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie, gdzie zmarł 3 paździer-nika 1964 r. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 6 października 1964 r. w Ostrożanach. Żałobną Mszę świętą i egzekwie sprawował ks. dziekan Julian Tarasiewicz. Kondukt na cmentarz poprowadził bp Władysław Jędruszuk. Homilię wygłosił ks. Henryk Kardasz. W pogrzebie, obok para-fian ostrożańskich i delegacji z parafii, w których ks. Godlewski duszpaste-rzował, uczestniczyło 58 kapłanów.

Odpowiedzialnym za duszpasterstwo w parafii bielskiej w latach 1964–1970 był ks. Wacław Łosowski. Najpierw jako tymczasowy administrator, od 23 kwietnia 1964 do 8 stycznia 1965 r., a następnie już jako proboszcz, od 9 stycznia 1965 r.931 do 4 kwietna 1970 r.932. Kanonicznie wprowadzony został przez ks. dziekana Józefa Horodeńskiego w urząd proboszcza biel-skiego 14 stycznia 1965 r.933.

928 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pisma w sprawie organisty z 28 czerwca 1963 r. i z 25 listopada 1963 r.929 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Nominacja na proboszcza w Ostro-żanach z 23 kwietnia 1964 r.; ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Nominacja na administratora parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 20 kwietnia 1964 r. 930 ADDK IV / Ps / 66, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. Pismo do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z dnia 27 maja 1964 r.: „Najuprzejmiej powiadamiam Prześwietną Kurię Diecezjalną o przedłużeniu mojej kuracji w Krynicy do 10 czerwca br. do tego bowiem czasu trwać będą zabiegi. Przyjmuję zastrzyki, kąpiele gazowe i masaże. Do tego czasu widocznej poprawy nie ma”.931 ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Nominacja na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 9 stycznia 1965 r. 932 Z żałobnej karty, „Słowo Powszechne”, nr 97 (24 IV 1970), s. 4. 933 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo ks. Józefa Horodeńskiego, dziekana bielskiego, proboszcza w Narwi z 14 stycznia 1965 r. do Administratora Apostolskiego w Drohiczynie: „W dniu 14 stycznia 1965 r. wprowadziłem w urząd proboszcza parafii Bielsk Podlaski, ks. Wacława Łosowskiego, który złożył

296


Ks. Wacław Łosowski urodził się w majątku Mostwiłowicze w para-fii Kleck koło Nieświeża 28 września 1908 r. Jego rodzicami byli Florian i Zofia z Kołodziejów Łosowscy934. Ojciec był ekonomem w majątku, matka prowadziła gospodarstwo domowe. Wacław Kazimierz ochrzczony został w kościele parafialnym w Klecku. Naukę w wiejskiej szkole w Liskowie pod-jął w dziewiątym roku życia. Jego ojciec Florian powrócił z wojska po woj-nie polsko-bolszewickiej w 1920 r. i podjął pracę ekonoma w pobliskim majątku Boryczewo. W tym czasie Wacław zdał egzamin do czwartej klasy szkoły powszechnej w Klecku. Uczęszczanie do szkoły w Klecku oddalonej od majątku Boryczewo o 7 kilometrów wymagało pokonywania codziennie dwukrotnie tej odległości pieszo. W czasie wakacji Wacław zarabiał pracą w majątku dziedzica na podręczniki i koszty dalszej nauki. Rodzice i wycho-wawcy szkolni zauważyli w nim wielkie zamiłowanie do nauki i jego wybitne zdolności. Szkołę powszechną w Klecku ukończył w 1925 r., wyróżniony świa-dectwem z pochwałą. W tym czasie też odkrył powołanie do stanu duchow-nego i zgłosił się do gimnazjum biskupiego, zwanego Małym Seminarium, w Nowogródku. Został tam przyjęty bez egzaminu935. Świadectwo dojrzało-ści otrzymał w Brześciu po złożeniu egzaminu maturalnego przed Państwową Komisją Egzaminacyjną 1929 r.936. W tymże roku przyjęty został w poczet alumnów Wyższego Seminarium Duchownego w Pińsku.

Wyróżniał się pobożnością, swoimi zdolnościami i poważnym podejściem zarówno do studiów, jak i do seminaryjnego regulaminu. Z rąk biskupa piń-skiego Kazimierza Bukraby otrzymywał kolejne stopnie święceń. Obrzęd tonsury odbył się 18 września 1932, ostiariat i lektorat – 15 kwietnia 1933, egzorcystat i akolitat – 17 grudnia 1933, święcenia subdiakonatu – 31 marca 1934, diakonatu – 16 września 1934 r. Rektor WSD w Pińsku, ks. dr Aleksy Petrani, tak scharakteryzował diakona Wacława Łosowskiego: „Pobożny, sumienny, pracowity, zdrów (tylko krótkowzroczność). Należy do ludzi zdol-niejszych. Nadaje się na wyższa studia teologiczne”937. Święcenia kapłańskie otrzymał w katedrze pińskiej 20 kwietnia 1935 r.

przede mną wyznanie wiary i przysięgę antymodernistyczną”.934 PAB, F 2060, O. 1, nr 53, Akta osobowe kleryka Wyższego Seminarium Duchownego w Pińsku Wacława Łosowskiego.935 Tamże.936 ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Świadectwo maturalne, Brześć, 14 czerwca 1929 r.937 PAB, F 2060, O. 1, nr 53, Akta osobowe kleryka Wyższego Seminarium Duchownego w Pińsku


297

Pierwszą placówką duszpasterską księdza Wacława był wikariat w para-fii Hancewicze. Po roku przeniesiony został do Brześcia na etatowego pre-fekta w szkołach powszechnych i młodszych klasach gimnazjalnych w latach 1936–1938. W roku szkolnym 1938/39 był prefektem w Państwowym Gimnazjum w Stołpcach. W listopadzie 1939 r., wobec likwidacji szkol-nictwa polskiego i nauczania religii w szkołach, ks. W. Łosowski wyje-chał ze Stołpc do Bociek. Tu przebywał przez cały okres okupacji sowiec-kiej (1939–1941) i niemieckiej (1941–1944) najpierw w charakterze gościa, pomagającego proboszczowi w duszpasterstwie. W 1942 r. mianowany został przez wikariusza generalnego ks. Antoniego Besztę-Borowskiego wikariuszem w Boćkach938.

Czas okupacji niemieckiej przeżywał ks. Łosowski szczególnie ciężko. Wytworzyła się bowiem niezwykle groźna sytuacja, spowodowana tym, że duchowny prawosławny z Bociek kolaborował tak dalece z Niemcami, iż stał się agentem Gestapo. Wciągnął w tę brudną robotę swego syna, który jako konfident wszedł w struktury AK w Łapach i kilku innych miejsco-wościach, a następnie wydał Niemcom listę członków polskiej armii pod-ziemnej939. Hitlerowcy chcieli poszerzyć krąg „współpracowników” o kato-lickiego księdza. Usiłowali więc zwerbować ks. Wacława. Gdy im się to nie udało, zaczęli stosować wobec niego różne szykany. Między innymi został dotkliwie pobity na ulicy za to, że nie ukłonił się komisarzowi policji nie-mieckiej w Boćkach. Istniało realne niebezpieczeństwo, że odmowę współ-pracy będzie musiał okupić więzieniem lub nawet śmiercią, tym bardziej, że i tak podjął poważne ryzyko, prowadząc na tajnych kompletach naucza-nie młodzieży gimnazjalnej940. Na szczęście ocalał.

We wrześniu 1944 r. wikariusz generalny ks. Edward Juniewicz mia-nował ks. Wacława prefektem szkół średnich w Bielsku Podlaskim941. Odtąd przebywał w tym mieście aż do śmierci942. Biskup piński Kazimierz Bukraba, pismem z dnia 1 września 1945 r., mianował ks. Łosowskiego rek-

Wacława Łosowskiego.938 ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Życiorys.939 Sprawa dokładnie opisana przez Aleksandra Omiljanowicza w wielu jego publikacjach, między innymi w książkach „Ślepy tor” i „Zanikające echa”.940 Relacje uczniów tajnego nauczania, między innymi Irki Konradówny, obecnie Podgórskiej, i wielu innych „Boćkowiaków” i „Boćkowianek”.941 ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Życiorys.942 Ks. Wacław Łosowski zmarł 4 kwietnia 1970 r. na plebanii w Bielsku Podlaskim.

298


torem kościoła pokarmelickiego w Bielsku Podlaskim943. Jako prefekt Gimnazjum i Liceum im. Tadeusza Kościuszki porywał młodzież swoją mądrością i swoim sercem. Kontynuował tradycję swego poprzednika, ks. Ludwika Olszewskiego, zamordowanego podczas niemieckiej okupa-cji w Pilickim lesie. Ks. Wacław był przyjacielem młodzieży, powiernikiem tajemnic, instytucją charytatywną dla ubogich uczniów, wspaniałym prze-kazicielem prawdy o Bogu i Polsce.

Na lekcje religii czekali uczniowie z utęsknieniem. Umożliwiały one dialog. Ks. Wacław prowadził katechezę problemowo, nie bał się trudnych pytań. Zdarzenia z historii Kościoła na tle życiorysów świętych przedstawiał tak obrazowo i sugestywnie, a przy tym zawsze z odniesieniem do naszej współczesności, że zapisywało się to na trwałe w pamięci i sercach młodzieży. Był niezwykle oczytany, inteligentny, uczniom nie udało się go „zagiąć” na czymś, czego by nie wiedział. Pod skorupą pewnej szorstkości ukrywał niezwykłą dobroć serca, wrażliwą na materialne, moralne i światopoglądowe kłopoty wychowanków. Był wzorem osobowym. To wszystko zjednywało mu podziw, szacunek i miłość nie tylko wśród uczniów, ale także w gronie nauczycielskim i u rodziców uczącej się młodzieży. Był niekwestionowanym autorytetem. Jedynymi zajęciami, na których w klasach humanistycznych liceum bielskiego baliśmy się księdza prefekta, były lekcje łaciny zlecone mu jako świetnemu znawcy tego języka. Tam był surowy i wymagający.

Ks. Łosowski rozwinął wspaniale samopomoc uczniowską, uświadamia-jąc młodzieży potrzebę dzielenia się z biedniejszymi, choć wychodził na tym „jak Zabłocki na mydle”, gdyż zawsze do pieniężnych ofiar zebranych przez nich dokładał drugie tyle ze swojej skromnej pensji profesorskiej. Co wię-cej, fundował stypendia944. Potrafił uodpornić młodzież na komunistyczną

943 ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Nominacja na rektora kościoła pokarmelickiego w Bielsku Podlaskim z 1 września 1945 r.: „Kazimierz Bukraba ze zmiłowania Bożego i Stolicy Apostolskiej łaski Biskup Piński, kochanemu Synowi w Chrystusie Księdzu Wacławowi Łosowskiemu, prefektowi Gimnazjum Państwowego w Bielsku Podlaskim, pozdrowienie i błogosławieństwo w Panu! Niniejszym mianuję Cię, Synu Kochany, Rektorem Kościoła filialnego pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim. Po otrzymaniu niniejszej nominacji masz przyjąć kościół i beneficjum z rąk JM Księdza Michała Sokołowskiego, dotychczasowego rektora, w obecności JM Księdza Dziekana Bielskiego”.944 Alina Maliszewska, koleżanka z klasy, uzdolniona malarsko, rysowała co miesiąc wykres ofiarności poszczególnych klas naszego gimnazjum na rzecz ubogich kolegów, przy czym zdobiła te wykresy pomysłowymi karykaturami, co budziło powszechne zainteresowanie i pobudzało do współzawodnictwa w ofiarności między klasami.


299

i ateistyczną propagandę. Był porywającym kaznodzieją. Na „jego Msze” do kościoła pokarmelickiego ściągała w niedziele i święta nie tylko mło-dzież, ale i cała bielska inteligencja. Zaskakiwał nie tylko żarem serca i siłą przekonań, lecz także oryginalnością i nowoczesnością ujęć w podawaniu słuchaczom odwiecznych prawd. Fenomenem było również i to, że mło-dzież po maturze, już na studiach, nadal utrzymywała z nim żywą więź, jak z żadnym z innych nauczycieli. Do koła ministrantów należeli prawie wszyscy chłopcy z naszego gimnazjum. Słowo ks. Wacława budziło w wielu wychowankach powołania kapłańskie i zakonne. Dbał też o świątynię. Za jego rządów kościół pokarmelicki został dwukrotnie odnowiony, a wieże barokowe odzyskały swój pierwotny kształt.

Największym ciosem dla ks. Łosowskiego było usunięcie religii ze szkół. Uderzało ono w to, co najbardziej kochał. Jedynym miejscem, gdzie kon-tynuowana była katecheza młodzieży, stał się nieogrzewany kościół i nie-wielka zakrystia pokarmelicka. Ks. Wacławem zainteresował się Urząd Bezpieczeństwa i Urząd ds. Wyznań. Wielokrotnie był wzywany do UB i nękany przez kierownika Wydziału ds. Wyznań w Białymstoku, a także przez Wydział Oświaty. Już w 1950 r. naczelnik Wydziału Oświaty Rolniczej w Białymstoku wystosował pismo do Kurii Diecezjalnej w Bielsku Podlaskim, w którym pisał między innymi: „Dotychczasowemu prefektowi, księdzu Łosowskiemu, Władze Administracyjne nie udzieliły zezwolenia na nauczanie religii w tamtejszym Liceum”945.

Wprawdzie po październiku 1956 r. i obietnicy W. Gomułki, że reli-gia wróci do szkół wszędzie tam, gdzie będą sobie tego życzyć rodzice dzieci i młodzieży szkolnej, władze pozwoliły katechetom wrócić do zajęć szkol-nych, ale już od r. 1959 ponownie zaczęto usuwać religię albo pod byle pretekstem pozbawiać gorliwszych prefektów prawa do nauczania reli-gii w szkołach. Jednym z częstych powodów był zarzut antypaństwo-wych i antysocjalistycznych wystąpień w kazaniach. Taki zarzut nie mógł ominąć ks. Wacława. Przewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku zaprosił na rozmowę Administratora Apostolskiego diecezji w październiku 1959 r. Ks. Łosowski dostarczył na piśmie pełny tekst swego

945 ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Pismo Naczelnika Wydziału Oświaty Rolniczej w sprawie nauczania religii w Liceum Rachunkowości Rolnej w Bielsku Podlaskim z 18 marca 1950 r.

300


kazania wygłoszonego w niedzielę 6 września 1959 r. w kościele pokarme-lickim w Bielsku Podlaskim946. Treść rozmowy na „wysokim szczeblu” nie zachowała się w dokumentach strony kościelnej, widocznie jednak tym razem postępowanie administracyjne przeciwko ks. Wacławowi nie zostało wszczęte.

Dwa lata później w podobnej sytuacji sprawy potoczyły się ina-czej. Kierownik Wydziału Wyznań Tadeusz Bujnowski powiado-mił ks. Łosowskiego, Urząd ds. Wyznań i Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Bielsku Podlaskim, że zostało wszczęte przeciwko niemu postępowanie „w sprawie szkodliwej dla Państwa działalności ks. Wacława Łosowskiego rektora kościoła pokarmelickiego w Bielsku Podlaskim, pole-gającej na wygłoszeniu w dniu 28 maja i w dniu 1 czerwca 1961 r. kazania wymierzonego przeciwko władzom państwowym”947. W piśmie do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie uzasadnienie decyzji przewodniczącego jest nieco szersze i zmierza już wyraźnie do usunięcia ks. Wacława nie tylko z nauczania religii w szkole, ale również pozbawienia go stanowiska rektora kościoła pokarmelickiego948.

946 ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Tekst kazania ks. W. Łosowskiego z 6 września 1959 r. Oto jego „polityczne”, zakwestionowane przez władze administracyjne fragmenty: „Za-chęcam rodziców do religijnego wychowania dzieci w domu i do troski, by były lekcje religii w szkołach, w których uczy się dziatwa i młodzież katolicka. Przypominam, że po «październiku» było referendum w sprawie religii w szkołach i że przeszło 90% rodziców podpisało pisemne deklaracje, że chcą, aby ich dzieci uczyły się religii w szkole. Bardzo wielu partyjnych też podpisało takie deklaracje. Powodem tej powszechnej troski o religię w szkołach ogromnej większości rodziców było to spostrzeżenie z kilku lat o dzieciach i młodzieży w szkołach, gdzie religia w «czasach stalinowskich» została administracyjnie usu-nięta. Dzieci stały się gorsze, w wielu wypadkach rodzice byli bezradni wobec nieposłuszeństwa dzieci, było więcej chuliganów, większe rozwydrzenie moralne, słowem było nawet gorzej z dziatwą i młodzieżą niż w pierwszych latach zaraz po wojnie. Państwo ma wiele korzyści z wychowania religijnego dzieci. Dobry katolik to także dobry Polak [...]. Inspektorat Szkolny w Bielsku wydał zarządzenie, żeby rodzi-ce składali deklaracje w sprawie nauczania religii we wszystkich klasach, w kancelariach parafialnych. W zarządzeniu następnym było żądanie, aby ojciec lub matka osobiście zanieśli deklarację do kierownika szkoły. Deklaracji złożonych w kancelarii parafialnej kierownicy szkół nie przyjmują. Niech jednak rodzi-ce tym się nie przejmują. Cóż znaczy trud zaniesienia po raz drugi deklaracji w porównaniu z kosztami, jakie ponoszą miliony rodziców katolickich w niektórych krajach, że jest lekcja religii w szkole. Państwo socjalistyczne nie życzy sobie, aby były szkoły prywatne, lecz rodzicom, którzy chcą, aby ich dzieci uczyły się lekcji religii w szkole, daje możność wybrać taką szkołę, zgodnie z dekretem o wolności sumienia i wyznania. Rodzice pracą swoją, podatkami, opłacają także i lekcje religii w szkołach. Dla nas katolików lekcja religii w szkole to taka sprawa, o której nie można zapomnieć”.947 ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku. Wydział ds. Wyznań z 12 czerwca 1961 r. do ks. Wacława Łosowskiego.948 ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, Wydział ds. Wyznań z 25 lipca 1961 r. Pismo podpisał kierownik


301

Wszystkie te przeżycia nadszarpnęły jego zdrowie. Zaczął cierpieć na bez-senność, zawroty głowy i zaburzenia równowagi. Prowokacje służb bezpie-czeństwa, wywołujące zamieszki w parafii bielskiej w omówionej już sprawie zatargu proboszcza M. Godlewskiego z organistą pogłębiły jeszcze bardziej chorobę ks. Wacława, który te zajścia głęboko przeżywał. W takim momen-cie i przy takim stanie zdrowia został mianowany administratorem parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. Administratorem na razie, gdyż z wiadomych powodów Wydział ds. Wyznań na mianowanie ks. Łosowskiego proboszczem nie chciał się zgodzić. Na barki administra-tora spadły nowe obowiązki z zakresu duszpasterstwa parafialnego i spraw gospodarczych, związanych z remontami świątyń, plebanii, tworzeniem miejsc na katechezę.

A jednak w tych warunkach i przy takim stanie zdrowia „robił swoje”. Obok zakrystii w obu kościołach i nawy kościoła pokarmelickiego pole-cił przebudować otwartą dotychczas werandę bielskiej plebanii na obitą deskami i ocieploną salę katechetyczną949. Kościół został pokryty miedzio-waną blachą950, odnowiony wewnątrz i zewnątrz. Odrestaurowano stacje drogi krzyżowej951, sporządzono też nowe dębowe ławki do kościoła952.

Wydziału ds. Wyznań Tadeusz Bujnowski. Twierdził on m. in.: „W dniu 28 maja 1961 r. o godz. 10.00 ks. Wacław Łosowski dopuścił się szkodliwej dla Państwa działalności polegającej na wygłoszeniu kazania wymierzonego przeciwko miejscowym władzom administracyjnym, jak i nauczycielstwu. Poza tym w dniu 1 czerwca o godz. 10.00 w czasie kazania wystąpił przeciwko partii. W razie nieskuteczności tych zarządzeń Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku – Wydział do Spraw Wyznań, zwróci się o usunięcie ks. Wacława Łosowskiego z zajmowanego stanowiska kościelnego”.949 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Wizytacja dziekańska parafii bielskiej przez ks. Józefa Horodeńskiego z 21 grudnia 1965 r., s. 3: „Ostatnio ks. proboszcz bardzo pomysłowo przerobił obszerną werandę plebanijną na pakowną salkę katechetyczną, ogrzewaną w sezonie zimowym”. Dziekan pisze też: „Akcja miłosierdzia chrześcijańskiego, pomocy biednym, opieki nad starcami, jest w parafii dobrze zorganizowana. Jest to hobby ks. proboszcza Wacława Łosowskiego” (tamże). 950 Tamże: „Połowę dachu pokrył już proboszcz blachą miedziowaną. Na razie brak blachy na resztę i na rynny”.951 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. List ks. W. Łosowskiego do Administratora Apostolskiego w Drohiczynie z 7 kwietnia 1966 r.: „Wypadnie dokupić jeszcze 500–700 kg i cały kościół w roku tysiąclecia będzie pokryty blachą miedziowaną. Chciałbym również odnowić kościół z zewnątrz i wewnątrz, odnowić też stacje drogi krzy-żowej. Pieniądze na to już są”; tamże, List ks. W. Łosowskiego do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z dnia 12 czerwca 1966 r.: „Uprzejmie proszę poinformować mnie, do kogo mam zwrócić się z propozycją odno-wienia stacji Drogi Krzyżowej. Obrazy poczerniały lub wypłowiały i trzeba też odnowić ramy – złocenia”.952 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat

302


Nowy kierownik Wydziału ds. Wyznań Ludwik Sikorski zwrócił się do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z zapytaniem, dlaczego parafia bielska ciągle jeszcze nie ma mianowanego proboszcza953. Nie wiadomo do dziś, czy chciał wprowadzić łagodniejszy kurs w porównaniu do tego, co wyczyniał jego poprzednik, T. Bujnowski, czy też nie zapoznał się jeszcze dokładnie z zarzutami kierowanymi od lat pod adresem ks. Łosowskiego, skoro nie zaprotestował w ustawowym czasie przeciw ponownie zgłoszonej kandyda-turze ks. Wacława na proboszcza bielskiego. Dzięki temu Administrator Apostolski mógł mianować 9 stycznia 1965 r. ks. Łosowskiego proboszczem bielskiego kościoła954.

Pod naciskiem partii Miejska Rada Narodowa w Bielsku Podlaskim domagała się przebudowy mauzoleum nad grobami zamordowanych przez hitlerowców pięćdziesięciu mieszkańców Bielska Podlaskiego, i to takiej przebudowy, aby zmienić napis, zlikwidować krzyż i mensę ołtarzową wewnątrz pomnika, by usunąć wszystko, co sakralne, a nadać mu charak-ter całkowicie świecki955. Rodziny osób pomordowanych wyraziły katego-

1963–1974. List ks. W. Łosowskiego do Administratora Apostolskiego bpa Władysława Jędruszuka z 23 kwietnia 1969 r.: „Uprzejmie proszę Waszą Ekscelencję o wyrażenie zgody na wstawienie nowych ławek do kościoła parafialnego w Bielsku Podlaskim. Ławki będą wykonane z drzewa dębowego na wzór ławek, które znajdują się w kościele parafialnym w Brańsku. Ilość ławek – 40, szerokość – 3 m. Ławki mają być wykonane na 15 lipca 1969 r. Proboszcz Wacław Łosowski”.953 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo kierownika Wydziału ds. Wyznań do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 20 października 1964 r.: „Wydział do Spraw Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku przypomina, że parafia Bielsk Podlaski pozostaje od miesiąca kwietnia 1964 roku bez proboszcza. Faktycznie natomiast obowiązki te wykonuje ks. Wacław Łosowski, co sprzeczne jest z art. 4 dekretu z dnia 31 grudnia 1956 r. o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych (Dz. U. Nr 1 z 1957 r. poz. 6). W związku z powyższym Wydział do Spraw Wyznań Prezydium W. R. N. w Białymstoku oczekuje w terminie do dnia 5 listopada 1964 r. zgłoszenia kandydata na stanowisko proboszcza omawianej parafii. Kierownik Wydziału do Spraw Wyznań Ludwik Sikorski”.954 ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Nominacja na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 9 stycznia 1965 r.955 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. List ks. W. Łosowskiego do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 9 września 1965 r.: „Miejska Rada miała projekt przebudowania mauzoleum przy grobie pomordowanych w Pilikach, nadając mu charakter świecki (usunięcie krzyża i napisu „Ofiarom Barbarzyństwa”). Odnowiliśmy pięknie Mauzoleum”. Warto wyjaśnić, że spór o elementy sakralne pomnika i napis polegał w swej istocie na tym, że komunistyczne władze nie mogły ścierpieć tego, że co roku, w kolejne rocznice, przy mauzoleum odprawiana była Msza święta, podczas której modlono się nie tylko za ofiary zbrodni hitlerowskich, lecz także stalinowskich, stąd i napis na pomniku „Ofiarom Barbarzyństwa”, w domyśle: każdego barbarzyństwa.


303

ryczny sprzeciw, przypominając równocześnie, że pomnik wzniesiony został z ofiar społeczeństwa, a nie z funduszów partyjnych lub administracyjnych. Odwetem za to było wycofanie się Rady Narodowej w Bielsku z finanso-wania remontów i w ogóle troski o utrzymanie grobów pomordowanych bielszczan. Opiekę nad mauzoleum i grobami ofiar barbarzyństwa wzięła na siebie parafia.

Władze komunistyczne nie zapomniały o księdzu Wacławie. Nękano w dalszym ciągu i to na różne sposoby. Zwiększano ustawicznie stawki podatkowe. W liście do Administratora Apostolskiego ks. Łosowski relacjo-nował: „Piszę odwołania do władz państwowych, a oni posyłają mi listami poleconymi hiobowe wieści – że podatek już nie 17 tysięcy, lecz 28, a za rok 1965 jeszcze dołożą. Ciekawe, co będą opisywać, co zabierać. Dotąd jeszcze takich wydarzeń nie przeżywałem”956. Ta podatkowa niesprawiedliwa pro-gresja była zemstą za nieugiętą postawę bielskiego proboszcza, za odmowę prowadzenia „Księgi inwentarzowej”957. Ciągła szarpanina zniszczyła do reszty nerwy i zdrowie ks. Wacława958. Nie pomagał pobyt w szpitalach

956 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. List ks. W. Łosowskiego do Administratora Apostolskiego Michała Krzywickiego z 15 września 1966 r.957 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo parafii z 18 września 1967 r. do Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Wydział Finansowy, w Białymstoku. Ks. W. Łosowski odwołując się od niesprawiedliwego podatku nałożonego na parafię za nieprowadzenie „księgi inwentarzowej”, pisze między innymi: „I. Wymiar podatku dochodowego dla Parafii i uznanie księgi rachunkowej za nieprawidłową nastąpił dla braku księgi inwentarza [...]. Brak księgi inwentarza nie ma żadnego wpływu na kwestię rachunkową, gdyż zapisy księgi inwentarzowej nie dotyczą żadnych obrotów i dochodów parafii w danym roku kalendarzowym [...]. Konferencja Plenarna Episkopatu Polski na sesji w dniu 16. 06. 1967 roku ponowiła zakaz prowadzenia przez administrujących parafiami ksiąg inwentarzowych dla władz świeckich i to pod rygorem kar kościelnych – do czasu załatwienia sporu między Episkopatem a Rządem w tym zakresie. Zmuszanie więc do prowadzenia księgi inwentarza dla władz finansowych i uzależnienie od tego zezwolenia podatkowego powoduje kolizję w sumieniu administratora parafii i narusza zasady dotyczące wolności sumienia [...]. Opodatkowaniem objęte zostały wydatki na cele kultu, które od dochodu nie zostały potrącone. Opodatkowanie tych wydatków na cele kultu religijnego w Polsce musi wywołać stanowczy protest i żądanie, by w Polsce Ludowej stosowana była wolność religijna i wolność kultu religijnego i by wydatki związane ściśle z kultem religijnym, ze Służbą Bożą, nie były poddawane opodatkowaniu, by Państwo nie dążyło do wzbogacenia się kosztem kultu religijnego ludności wierzącej”. 958 ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Zaświadczenie lekarskie z 4 listopada 1967 r.: „Niniejszym zaświadcza się, że ks. Wacław Łosowski od kilku lat cierpi z powodu nerwicy bardzo dużego stopnia. Pomimo bardzo intensywnego i przewlekłego leczenia u różnych lekarzy specjalistów neurologów, nawet profesorów, leczenia ambulatoryjnego w szpitalach i klinikach, stan

304


i sanatoriach. W tej sytuacji ks. Łosowski prosił biskupa o wiceproboszcza, który kierowałby większością spraw parafialnych959. Do tych zadań wyzna-czony został wikariusz bielski ks. Zenon Pietrzuczak.

Ks. W. Łosowski w ostatnich miesiącach nie mógł już odprawiać Mszy świętej w kościele. Dostał zezwolenie na sprawowanie Najświętszej Ofiary w kaplicy domowej na plebanii. Do końca niósł brzemię odpowiedzialno-ści za wspólnotę parafialną, za dzieci i młodzież. Zmarł 4 kwietnia 1970 r. na bielskiej plebanii. W testamencie sporządzonym 29 stycznia 1967 r. pisał między innymi: „Bóg dał, Bóg wziął. Co się Panu podobało, to się stało. Niech będzie Imię Pańskie błogosławione [...]. O mojej śmierci pro-szę powiadomić telegraficznie moje siostry. Proszę powiadomić Władzę duchowną, księży, kolegów z Seminarium Duchownego, moich byłych uczniów z Liceum w Bielsku Podlaskim. Chciałbym być pochowany na cmentarzu grzebalnym w Bielsku Podlaskim przy kaplicy [...]. Pragnę, aby ksiądz profesor Tararuj odprawił gregoriankę za moją duszę. Chciałbym, gdyby to było możliwe, ofiarować ubogim w bielskiej parafii 5 tysięcy zł [...]. Dziękuję wszystkim, którzy modlili się i będą modlić się za moją grzeszną duszę. Dziękuję wszystkim, którzy cokolwiek dobrego mi uczynili i przepra-szam wszystkich, którym uczyniłem choćby małą przykrość. Do zobaczenia w niebie. Ks. Wacław Łosowski”960.

chorego nie poprawia się, a wręcz przeciwnie – pogarsza się. Ostatnio chory używa coraz więcej środków uspokajających z różnym efektem. Natomiast wykonywanie obowiązków kapłańskich staje się dla chorego coraz trudniejsze z powodu tak zwanego lęku przestrzeni, co jest wytłumaczalne jego stanem nerwowo psychicznym. Trudność odprawiania Mszy świętej w kościele występuje, i to z bardzo dużym nasileniem, ze względu że jest tam duża przestrzeń. Wówczas chory cierpi bardzo, męczy się, poci się obficie, ma bardzo duże drżenie rąk, zawroty głowy itp.”; tamże, Pismo ks. W. Łosowskiego do bpa W. Jędruszuka z dnia 30 kwietnia 1969 r.: „Lekarz z Białegostoku, który mi przez 10 miesięcy pisał recepty, polecił prosić Księdza Biskupa, aby mi pozwolił przez dwa miesiące przeprowadzić w Ciechocinku kurację odwykową od lekarstw nasennych i uspokajających przez zabiegi fizykoterapii, masaże i spacery na świeżym powietrzu”. 959 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo ks. W. Łosowskiego do bpa W. Jędruszuka z 22 września 1967 r.: „Uprzejmie proszę Waszą Ekscelencję upoważnić ks. Zenona Pietrzuczaka do załatwiania spraw kościelnych w urzędach, jak również duszpasterskich, o których ja, jako proboszcz, z powodu ciężkiej choroby, mogę zapomnieć, lub nieudolnie wykonać”; tamże, Pismo bpa W. Jędruszuka do ks. W. Łosowskiego z 28 września 1967 r.: „W myśl prośby W. Ks. Proboszcza z dn. 22 b. m. i przychylając się do wysuniętych sugestii, zleciłem ks. Zenonowi Pietrzuczakowi jako pierwszemu wikariuszowi w Bielsku, by w szczególny sposób pomagał W. Ks. Proboszczowi w pracach parafialnych”.960 ADDK IV / Ps / 89, Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego. Testament.


305

Jego pogrzeb 6 kwietnia 1970 r. stał się wielką religijną manifestacją. Świątynia nie mogła pomieścić uczestników. Na liczącą około 2 km trasę konduktu pogrzebowego z kościoła na cmentarz wyległ zwarty tłum. Na chodnikach powstał gęsty szpaler ludzi żegnających kochanego i sza-nowanego kapłana. Uroczystościom pogrzebowym przewodniczył ksiądz biskup Władysław Jędruszuk. Homilię wygłosił ks. Tadeusz Tararuj. W imieniu wychowanków księdza Wacława, dawnych uczniów Liceum Ogólnokształcącego w Bielsku Podlaskim, którzy bardzo licznie stawili się na pogrzeb swego ukochanego prefekta, przemówili: ks. Kazimierz Kułakowski i ks. Eugeniusz Borowski. W pogrzebie uczestniczyli też liczni prawosławni wraz ze swoim duchowieństwem. Zgodnie z ostatnią wolą ks. Wacław Łosowski pochowany został w pobliżu cmentarnej kaplicy na cmentarzu bielskim961. Miał 62 lata, w tym 35 kapłaństwa i 26 lat dusz-pasterzowania w Bielsku Podlaskim.

Bielską parafię powierzył ksiądz biskup Władysław Jędruszuk w tym-czasową administrację najbliższemu współpracownikowi księdza Wacława, ks. Zenonowi Pietrzuczakowi, który kierował nią od 4 kwietnia do 15 lipca 1970 r.962. Ksiądz Zenon urodził się 1 stycznia 1935 r. w Wólce Zalewskiej, w parafii Topczewo. W latach 1942–1950 uczył się w szkole podstawowej w Topczewie. Do Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Kościuszki uczęszczał w Bielsku Podlaskim. Tutaj też uzyskał świadectwo dojrzałości w r. 1954. W jesieni tegoż roku wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Drohiczynie. Po sześciu latach studiów wyświęcony został na kapłana przez biskupa pomocniczego z Siedlec, Mariana Jankowskiego, w kościele parafialnym w Topczewie w dniu 26 czerwca 1960 r. Następnie był wikariuszem w Pobikrach (1960–1961)963, Rudce (1961–1964) i Bielsku

961 Z żałobnej karty, „Słowo Powszechne”, nr 97 (24 IV 1970), s. 4.962 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo Administratora Apostolskiego bpa Władysława Jędruszuka do ks. Zenona Pietrzuczaka, tymczasowego administratora parafii bielskiej z 3 lipca 1970 r.; por. tamże, Protokół przekazania kościoła i beneficjum kościelnego w Bielsku Podlaskim z 15 lipca 1970 r.963 ADDK IV / Ps / 189, Akta osobowe ks. Zenona Pietrzuczaka. Opinia ks. Henryka Kardasza, proboszcza w Pobikrach, o wikariuszu z 30 kwietnia 1969 r. Proboszcz pisał tam między innymi: „Ks. Zenon Pietrzuczak ma zdrowie wyśmienite. Jego pobożność nie budzi żadnych zastrzeżeń. Obowiązki życia duchownego spełnia akuratnie. Mszę świętą odprawia powoli, pobożnie, z odpowiednim przygotowaniem i dziękczynieniem. W konfesjonale zasiada chętnie, spowiada bez pośpiechu. Do kazań przygotowuje się i głosi je dobrze, chętnie słuchają go wierni. Nauczanie religii pełni wzorowo. Nie opuścił chyba żadnej lekcji religii, gdy nie przyślą furmanki, jedzie rowerem, nawet

306


Podlaskim (1964–1970)964. Zanim po śmierci ks. Łosowskiego objął na kilka miesięcy administrację farnej parafii bielskiej, przez poprzednie dwa lata wyręczał już niemal we wszystkich sprawach ciężko chorego proboszcza.

Jako wikariusz i prefekt w Bielsku Podlaskim wielokrotnie naraził się komunistycznym władzom. Dość dobrze zachowała się dokumentacja metod nękania administracyjnego księdza Zenona na różne sposoby. Za wyjazd wraz z młodzieżą licealną do Częstochowy został ukarany przez Kolegium Karno-Administracyjne w Białymstoku grzywną w wysokości 2.500 zło-tych965. Potem, gdy już administrował parafią bielską, odmówił rejestracji punktów katechetycznych i prowadzenia księgi inwentarzowej. Sprawa wró-ciła, kiedy biskup chciał go mianować proboszczem w Dołubowie. Wezwany został do Wydziału ds. Wyznań. W czasie rozmowy kierownik wydziału domagał się od niego deklaracji, że jako proboszcz w Dołubowie zastosuje się do tych wymagań. Ks. Pietrzuczak stanowczo odmówił966. Po takim

w zimie. Nie zdradza przywiązania do spraw materialnych. Stosunek do proboszcza bez zarzutu. Można życzyć, by wszyscy wikariusze byli tacy. Jest koleżeński, koledzy chętnie go odwiedzają. Odznacza się pracowitością i sumiennością”. 964 ADDK IV / Ps / 189, Akta osobowe ks. Zenona Pietrzuczaka. Życiorys z 15 stycznia 1961 r.; tamże, Życiorys z 16 maja 1988 r.965 ADDK IV / Ps / 189, Akta osobowe ks. Zenona Pietrzuczaka. Orzeczenie Kolegium Karno- -Administracyjnego przy Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z 15 listopada 1967 r.: „Po rozpoznaniu 15 listopada 1967 roku sprawy obywatela Pietrzuczaka Zenona, syna Stanisława, wskutek odwołania wniesionego przez obwinionego od nakazu karnego, wydanego przez Kolegium przy Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Bielsku Podlaskim, mocą którego, na podstawie art. 20 ust. 1 pkt. 1 i 2, ustawy z dnia 29 marca 1962 roku (Dz. U. Nr 20, poz. 89) wymierzono karę grzywny w wysokości 2.500 zł. Orzeka na podstawie art. 45 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 1951 roku o orzecznictwie karno-administracyjnym (Dz. U. Nr 30 poz. 233 z 1966 r.) zatwierdzić orzeczenie Kolegium Pierwszej Instancji. W wyjaśnieniach obwinionego złożonego przed Kolegium Pierwszej Instancji wyraźnie stwierdza się, że obwiniony jechał do Częstochowy, uczestniczył we wspólnych modlitwach, w zwiedzaniu klasztoru i innych czynnościach związanych z przewodnictwem właśnie z grupą młodzieży, którą uczył”. 966 ADDK IV / Ps / 189, Akta osobowe ks. Zenona Pietrzuczaka. Relacja pisemna ks. Z. Pietrzuczaka do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z rozmowy w Wydziale ds. Wyznań sporządzona 31 maja 1970 r.: „Dnia 26 maja 1970 roku zostałem wezwany do Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku do Wydziału Wyznań. Rozmowa dotyczyła wniosku złożonego przez Kurię Diecezjalną w Drohiczynie mianowania mnie proboszczem w parafii Dołubowo. W czasie rozmowy z Kierownikiem Wydziału ds. Wyznań wyłoniła się sprawa rejestracji punktów katechetycznych i prowadzenia księgi inwentarzowej parafii. Wyjaśniłem Kierownikowi, że stanowisko Kościoła w tej sprawie jest słuszne i księgi inwentarzowej prowadzić nie będę i punktów katechetycznych rejestrować również nie będę. Kierownik Wydziału do Spraw Wyznań posądził mnie o to, że jestem niewdzięczny Polsce Ludowej, która udostępniła mi wykształcenie. Odpowiedziałem na to Kierownikowi Wydziału, że cieszę się z osiągnięć naszego narodu, ale nie zgadzam się z zarządzeniami odpowiednich władz, które godzą w dobro narodu


307

przebiegu rozmowy urzędowej kierownik Wydziału ds. Wyznań Henryk Zarzecki nie wyraził zgody na nominację ks. Pietrzuczaka na proboszcza w Dołubowie967. Od tej decyzji ks. biskup Władysław Jędruszuk odwo-łał się do Urzędu ds. Wyznań968, a kiedy i to nie dało pozytywnego rezul-tatu969, nie ustąpił i mianował księdza Zenona wikariuszem zarządcą parafii w Dołubowie, co nie wymagało zgody Urzędu ds. Wyznań, a kanonicznie dawało mu uprawnienia proboszcza. Dopiero wtedy Kierownik Wydziału ds. Wyznań w Białymstoku, widząc, że nic nie osiągnie, nie zgłosił zastrzeżeń do mianowania księdza Zenona administratorem parafii w Dołubowie970.

wierzącego i Kościoła w Polsce. Na tym zakończono rozmowę. Ks. Zenon Pietrzuczak, Bielsk Podlaski 31 maja 1970 r.” 967 ADDK IV / Ps / 189, Akta osobowe ks. Zenona Pietrzuczaka. Decyzja Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, Wydziału ds. Wyznań z 27 maja 1970 r. zgłaszająca zastrzeżenia przeciwko mianowaniu ks. Zenona Pietrzuczaka proboszczem parafii Dołubowo,: „Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku: „Wydział do Spraw Wyznań zgłasza zastrzeżenia przeciw mianowaniu ks. Zenona Pietrzuczaka na stanowisko proboszcza parafii Dołubowo, pow. Siemiatycze. Uzasadnienie. Ks. Zenon Pietrzuczak w czasie rozmowy przeprowadzonej w tutejszym Wydziale w dniu 26 maja 1970 roku został zapoznany z przepisami i zarządzeniami władz państwowych, które obowiązują osoby piastujące stanowisko proboszcza parafii. Na pytanie, czy podporządkuje się obowiązującym administratora parafii przepisom, nie dał wyraźnej, twierdzącej odpowiedzi. Fakt ten świadczy, że ks. Z. Pietrzuczak nie jest odpowiednim kandydatem na proponowane stanowisko. Od decyzji niniejszej służy Kurii odwołanie do Urzędu do Spraw Wyznań za pośrednictwem Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku – Wydziału do Spraw Wyznań w ciągu czternastu dni od jej doręczenia. Kierownik Wydziału do Spraw Wyznań mgr Henryk Zarzecki”. 968 ADDK IV / Ps / 189, Akta osobowe ks. Zenona Pietrzuczaka. Pismo Administratora Apostolskiego bpa Władysława Jędruszuka z dnia 9 czerwca 1970 r. do Urzędu ds. Wyznań w Warszawie: „Przeciwko powyższej decyzji wnoszę odwołanie, prosząc o jej zmianę i anulowanie zastrzeżeń, wysuniętych przeciw osobie ks. Zenona Pietrzuczaka. Przepisy i zarządzenia władz państwowych, o których jest mowa w uzasadnieniu – to po prostu sprawa prowadzenia księgi inwentarzowej dla władz państwowych oraz sprawa rejestracji i składania sprawozdań z miejsc nauczania religii katolickiej. Ks. Zenon Pietrzuczak jako kapłan katolicki, chcąc też pozostać porządnym kapłanem katolickim, nie mógł w sumieniu do powyższych żądań zobowiązać się i dać odpowiedzi twierdzącej. Jako kapłan więc miał obowiązek, a jako obywatel miał prawo, w imię wolności sumienia, dać odpowiedź taką, jaką dał”. 969 ADDK IV / Ps / 189, Akta osobowe ks. Zenona Pietrzuczaka. Decyzja Urzędu ds. Wyznań w Warsza-wie z 27 czerwca 1970 r. podtrzymująca zastrzeżenia przeciwko mianowaniu ks. Z. Pietrzuczaka na sta-nowisko proboszcza w Dołubowie: „Osoba, która nie zamierza przestrzegać porządku prawnego w PRL, dyskwalifikuje się sama jako kandydat na stanowisko proboszcza parafii, gdyż zachowanie takie nie da się pogodzić z treścią ślubowania zawartego w art. 6 dekretu z dnia 31 grudnia 1956 r. o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych oraz z przepisem art. 4 Konstytucji PRL, który postanawia: „Ścisłe przestrzeganie praw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest podstawowym obowiązkiem każdego organu Państwa i każdego obywatela. Decyzja niniejsza jest ostateczna w postępowaniu administracyjnym”. 970 ADDK IV / Ps / 189, Akta osobowe ks. Zenona Pietrzuczaka. Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z 15 czerwca 1971 r.: „Nie zgłasza zastrzeżeń przeciw mianowaniu

308


Można jednak sobie wyobrazić, jakie kary posypały się za każdy „nielegalny punkt katechetyczny” i jaką progresję zastosowano wobec ks. Pietrzuczaka przy wymierzaniu kolejnych podatków971.

Nowym proboszczem parafii bielskiej po niespełna czterech miesiącach od śmierci ks. Wacława Łosowskiego mianowany został w dniu 25 czerwca 1970 r. ks. Tadeusz Tararuj, wykładowca historii Kościoła w Wyższym Seminarium Duchownym w Drohiczynie972. Kanonicznego objęcia para-fii farnej dokonał 15 lipca 1970 r. Wiadomość o tym, kto został wyzna-czony przez biskupa Władysława Jędruszuka na nowego proboszcza w Bielsku, parafianie przyjęli z wielką radością. Dobrze znali tego kapłana, który na pierwszą placówkę po święceniach kapłańskich przybył w 1944 r. do Bielska Podlaskiego jako wikariusz i pełnił tę funkcję do lipca 1955 r.973. Na młodego wikariusza spadł ogrom zadań duszpasterskich i katechetycz-nych. Tygodniowo miał około 45 godzin lekcji religii w szkole. Pomimo to starczało mu jeszcze czasu na spotkania z młodzieżą harcerską, co więcej, przez pewien czas był komendantem hufca bielskiego w latach 1946–1948. Kiedy jednak na przełomie roku 1947/48 władze komunistyczne zaczęły

ks. Zenona Pietrzuczaka na stanowisko administratora parafii w Dołubowie, pow. Siemiatycze. Zastępca Kierownika do Spraw Wyznań Tadeusz Bujnowski”.971 W Dołubowie ks. Zenon zbudował nową plebanię, gruntownie odnowił świątynię i rozwinął duszpasterstwo stanowe, ze szczególną troską o dziatwę i młodzież. W dniu 7 maja 1979 r. mianowany został proboszczem w Nurcu, gdzie w surowym stanie zbudował duży kościół i nową plebanię. Nominację na proboszcza parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Siemiatyczach otrzymał 11 sierpnia 1986 r. Dziekanem drohiczyńskim mianowany został 23 listopada 1990 r. Bp Władysław Jędruszuk obdarzył go godnością kanonika gremialnego Węgrowskiej Kapituły Katedralnej 6 lutego 1993 r. Stolica Apostolska na wniosek bpa Antoniego Dydycza nadała mu tytuł kapelana Jego Świątobliwości 28 stycznia 1998 r. Do materialnych dokonań ks. Zenona w Siemiatyczach należy generalny remont kościoła i budowa nowej plebanii w miejscu zniszczonego w czasie wojny skrzydła pomisjonarskiego klasztoru. Był gorliwym i bardzo lubianym przez parafian duszpasterzem. Poważna choroba nowotworowa ujawniła się w 1998 r. Dwukrotnie poddawany był operacjom w szpitalu w Białymstoku. Zmarł 24 lutego 2002 r. Zgodnie z wolą wyrażoną w testamencie został pochowany na cmentarzu w rodzinnej parafii w Topczewie 26 lutego 2002 r.972 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Nominacja na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 25 czerwca 1970 r. 973 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. List ks. M. Sokołowskiego do ks. Edwarda Juniewicza, wikariusza generalnego diecezji pińskiej, z 6 września 1944 r.: „Niezmiernie dziękuję za udzielenie mi pomocy, przysyłając ks. Tadeusza, którego starałem się przyjąć jak najserdeczniej. Od pierwszego wejrzenia pokochałem Go jak brata, jak przyjaciela. Już zżyliśmy się i pracujemy w najlepszej harmonii, ku zbudowaniu wiernych”; ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Kalendarium posługi kapłańskiej: „Wikariusz i prefekt w Bielsku Podlaskim od września 1944 do 2 lipca 1955 roku”.


309

przekształcać ZHP w organizację komsomolską, w przedszkole partii, ks. Tadeusz zrezygnował nie tylko z funkcji, ale i z przynależności do tak zmienionej organizacji. Zapamiętała go harcerska młodzież bielska, zwłasz-cza z tych lat, w których był komendantem hufca, kiedy harcerstwo polskie nie dało się jeszcze zniewolić, gdy ideałami: ojczyzna – nauka – cnota mło-dzi ludzie naprawdę chcieli żyć. Między młodzieżą i druhem komendantem powstała i pozostała na zawsze, szczególna, głęboka więź. Nic dziwnego, że kiedy po latach wrócił do farnej parafii bielskiej, tym razem już jako pro-boszcz, przyjęto go z otwartymi sercami.

Ks. Tadeusz Tararuj urodził się 13 czerwca 1919 r. we wsi Runice. Ochrzczony został w kościele parafialnym Trójcy Przenajświętszej w Drohiczynie974. Jego rodzice, Józef i Michalina z domu Wardzińska Tararujowie, zawarli małżeństwo już jako wdowiec i wdowa. Ojciec wniósł do rodziny pięcioro dzieci z pierwszego małżeństwa, a matka Michalina jedno. Z nowego związku urodził się Tadeusz i jeszcze troje dzieci, było ich więc razem dziesięcioro. W swoich wspomnieniach z dzieciństwa jego sio-stra, Władysława Anna, tak pisze: „Życie nie było łatwe. Praca na niewiel-kim gospodarstwie nie zapewniała dobrobytu. Aby dzieci mogły uczyć się, matka siała i sprzedawała na targach nasiona warzyw”975. Rodzina wielo-dzietna żyła zgodnie, jak przystało na katolików. Rodzice byli bardzo reli-gijni, wiarę przedkładali ponad wszystko i w tym duchu wychowywali swoje dzieci. Choć do kościoła w Drohiczynie było ponad trzy kilometry, co nie-dziela całą rodziną podążali na Mszę świętą.

Tadeusz był dzieckiem zgodnym, uczynnym, szanującym rodzi-ców, rodzeństwo i innych bliźnich. W siódmym roku życia rozpoczął naukę czteroklasowej szkole powszechnej w Wólce Zamkowej. W r. 1927 z rąk Sługi Bożego Biskupa Zygmunta Łozińskiego otrzymał sakrament bierz-mowania. Uczył się bardzo dobrze. Lubił sport, biegi, grę w piłkę, pły-wanie. Po ukończeniu czteroklasówki przeniósł się do szkoły powszechnej w Drohiczynie. W tym czasie nie przejawiał jeszcze powołania do stanu kapłańskiego. Mówił raczej o wojskowej szkole lotniczej. Pod koniec siód-mej klasy zmienił zdanie. Zwierzył się rodzicom i rodzeństwu, że pragnie zostać księdzem. Co wpłynęło na tę decyzję, pozostanie tajemnicą jego

974 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Życiorys.975 ADD XI / Mon, W. A. Tararuj, Wspomnienia (1987 r.).

310


powołania. Można się tylko domyślać, że i historia Drohiczyna, mury zabyt-kowych świątyń i klasztorów zakonów, które tutaj działały, a skasowane zostały przez zaborców, a także tradycje patriotyczne i religijne Podlasia miały swój wkład w krystalizowanie się myśli o kapłaństwie. Zapewne stąd też wywodziło się jego zamiłowanie do historii, której poświęcił część swego życia jako student historii Kościoła na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, a potem wykładowca w Wyższym Seminarium Duchownym w Drohiczynie. Konsekwentnie realizując odczytane powołanie, podjął naukę w Gimnazjum Biskupim w Drohiczynie. Wyróżniał się tutaj zdol-nościami, koleżeńskością, sprawnością fizyczną i zamiłowaniem do sportu. Świadectwo dojrzałości uzyskał 31 maja 1937 r.976

W jesieni tego roku zgłosił się do Wyższego Seminarium Duchownego w Pińsku. Wymagane dokumenty złożył na ręce ówczesnego rektora, księ-dza doktora Aleksego Petraniego, i przyjęty został w poczet alumnów. Studia filozoficzne ukończył z wynikiem bardzo dobrym. Wybuch wojny prze-rwał dalsze studia teologiczne. Seminarium pińskie zostało zlikwidowane przez władze sowieckie. Za zgodą biskupa pińskiego Kazimierza Bukraby kontynuował naukę na tajnym studium domowym wraz z dwoma klery-kami, Józefem Barszczewskim i Władysławem Pykałą, pochodzącymi rów-nież z drohiczyńskiej parafii. Studiowali pod kierunkiem ks. kan. Edwarda Juniewicza i ks. Kazimierza Staniewicza na plebanii w Miłkowicach Maćkach. W trudnych warunkach okupacji sowieckiej, a potem niemiec-kiej trzej klerycy musieli łączyć studiowanie z ciężką pracą fizyczną na roli. Żartobliwie nazywali konspiracyjną uczelnię „Stodolanum”, bo kiedy padał

976 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Świadectwo maturalne z 27 kwietnia 1937 r.: „Kuratorium Okręgu Szkolnego Brzeskiego. Państwowa Komisja Egzaminacyjna w Brześciu nad Bugiem Świadectwo Dojrzałości. Tararuj Tadeusz urodzony 13 czerwca 1919 r. w Runicach województwa białostockiego, wyznania rzymskokatolickiego, po ukończeniu nauki w Prywatnym Gimnazjum Męskim Rzymskokatolickiej Diecezji Pińskiej, do którego był przyjęty 28 czerwca 1932 r., zdawał w maju 1937 r., gimnazjalny rozszerzony egzamin dojrzałości typu humanistycznego wobec Państwowej Komisji Egzaminacyjnej, powołanej przez Kuratorium Okręgu Szkolnego Brzeskiego, pismem z dnia 27 kwietnia 1937 r. Nr II – 11083 / 37 i otrzymał oceny ostateczne z następujących przedmiotów egzaminacyjnych: z religii – bardzo dobrze, z języka polskiego – dobrze, z języka łacińskiego – dobrze, z języka niemieckiego – bardzo dobrze, z historii – bardzo dobrze, z fizyki z chemią – dobrze, z matematyki – dobrze. Państwowa Komisja Egzaminacyjna uznała Tadeusza Tararuja za dojrzałego do studiów wyższych i wydaje mu niniejsze świadectwo. Drohiczyn n. Bugiem. Dnia 31 maja 1937 roku. Nr 15”.


311

sygnał, że do Miłkowic nadjeżdżają Niemcy, biegli do stodoły i podejmowali prace w proboszczowskim gospodarstwie rolnym.

W kwietniu 1944 r. po zdaniu egzaminów przed wyznaczoną komisją977 zostali skierowani do Łomży z upoważnieniem na piśmie od ks. biskupa K. Bukraby do ordynariusza łomżyńskiego biskupa Stanisława Łukomskiego, zezwalającym na udzielenie im tonsury, święceń niższych i wyższych z kapłaństwem włącznie. Mimo trudności związanych ze zbliżającą się ofen-sywą sowiecką udało się, pod pozorem udania się do lekarza, uzyskać zezwo-lenie na podróż do Łomży. Tam otrzymali w krótkich odstępach czasu ton-surę oraz kolejne posługi i święcenia. Święceń kapłańskich udzielił im biskup Łukomski w uroczystość Świętych Apostołów Piotra i Pawła, 29 czerwca 1944 r., z przeznaczeniem do posługi kapłańskiej w diecezji pińskiej978. Mszę prymicyjną ks. Tadeusz odprawił w kościele Benedyktynek w Drohiczynie, gdyż zbezczeszczony przez okupantów kościół parafialny nie był jeszcze przywrócony do kultu Bożego.

Nominację na wikariusza w parafii farnej w Bielsku Podlaskim ks. Tararuj otrzymał z rąk wikariusza generalnego ks. Edwarda Juniewicza już 10 lipca 1944 r.979 Faktycznie jednak objął stanowisko dopiero we wrze-śniu tego roku ze względu na toczące się na tym terenie działania wojenne. Praca duszpasterska w okresie bezpośrednio po przesunięciu się linii frontu i w okresie powojennym była tu bardzo trudna. Kościół parafialny częściowo uszkodzony trzema sowieckimi pociskami artyleryjskimi, plebania zajęta przez tymczasowa administrację z ramienia PKWN, stacjonujący w Bielsku pułk wojsk sowieckich, walki zbrojne z polskim podziemiem, represje UB

977 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Świadectwo Komisji Egzaminacyjnej z 5 czerwca 1944 r.978 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Dyplom święceń kapłańskich z 29 czerwca 1944 r.: „Stanislaus Kostka Łukomski Miseratione Divina et Sanctae Sedis Apostolicae Gratia Episcopus Łomżensis Dr Phil. Universis et singulis praesentes litteras lecturis notum facimus et testamur, Nos Divina suffragante gratia Anno Domini Millesimo nongentesimo quadragesimo quarto d. 29 Junii sub Sacrosanctae Missae Sacrificio, Dilectum in Christo Thaddeum Tararuj diaconum habilem et idoneum per examen repertum, iuxta Sacrae Romanae Ecclesiae ritum, ad Ordinem Presbyteratus vigore Litter. dimissoriales Exc. Ordinarii Pinskensis de d. 28 Aprilis 1944, in Domino promovisse ac ordinavisse. In quorum fidem ac robur praesentes manu propria subscribimus et sigillo Nostro communivimus. Datum Łomżae, die 29 mense Junii Anno D. MDCCCCXLIV N. 329/44 Stanislaus Episcopus Łomżensis”.979 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Nominacja na wikariusza w parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z 10 lipca 1944 r.

312


i NKWD w stosunku do członków Armii Krajowej, przepełnione więzie-nie w klasztorze pokarmelickim, aresztowania nawet wśród uczącej się mło-dzieży – to wszystko nie ułatwiało pracy młodemu księdzu. Z drugiej strony ludzie garnęli się do kościoła, otwarte zostały polskie szkoły z nauką religii i krzyżem na ścianach szkolnych sal. Żywy kontakt z dziećmi i młodzieżą, kazania głębokie w treści i piękne w formie, wysoka inteligencja i pogoda ducha sprawiały, że księdza Tadeusza kochano i szanowano.

W związku z próbą zorganizowania Wyższego Seminarium Duchownego w Drohiczynie zaistniała w diecezji pilna potrzeba przygo-towania odpowiedniej kadry profesorskiej. Z tego powodu pismem Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 2 lipca 1955 r. ks. Tararuj został skiero-wany na specjalistyczne studia z zakresu historii Kościoła na Katolicki Uniwersytet Lubelski980. W r. 1957 uzyskał dyplom magisterski i licen-cjacki981. Ks. profesor M. Żywczyński chciał go zatrzymać na uniwersytecie i wyznaczył mu temat pracy doktorskiej, ale potrzeby diecezji i brak wykła-dowcy z zakresu historii Kościoła w powstającym seminarium zmusiły ordy-nariusza do odwołania ks. Tararuja ze studiów doktoranckich i mianowania go 27 sierpnia 1958 r. prefektem oraz wykładowcą historii w seminarium w Drohiczynie982.

Obowiązków ciągle mu przybywało. Do poprzednich zadań doszły jeszcze funkcje kapelana Sióstr Benedyktynek983, spowiednika w domach

980 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Pismo Administratora Apostolskiego ks. M. Krzywickiego z 2 lipca 1955 r. zezwalające na odbycie studiów specjalistycznych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.981 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Dyplom ukończenia studiów wyższych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim z 9 stycznia 1958 r.: „Ks. Tadeusz Tararuj urodzony dnia 13 czerwca r. 1919 w Runicach pow. Bielsk Podlaski, odbył w latach 1955–1957 studia wyższe na Wydziale Teologicznym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w zakresie Historii Kościoła i uzyskał uchwałą Rady Wydziału z dnia 20. 12. 1957 r. stopień magistra teologii”; tamże, Dyplom licencjacki z teologii z 13 grudnia 1957 r.982 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Nominacja na wykładowcę Wyższego Seminarium Duchownego w Drohiczynie z 27 sierpnia 1958 r.: „Ks. Dr Michał Krzywicki Administrator Apostolski diecezji w Drohiczynie n. Bugiem. Wielebnemu ks. mgr. Tadeuszowi Tararujowi pozdrowienie w Panu. Niniejszym mianuję Wielebnego Księdza Profesorem Wyższego Seminarium Duchownego w Drohiczynie n. Bugiem. Przed objęciem powierzonego stanowiska należy złożyć Wyznanie Wiary i Przysięgę antymodernistyczną”. 983 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Nominacja na kapelana klasztoru Panien Benedyktynek w Drohiczynie z 28 października 1963 r.


313

zakonnych984, prefekta młodzieży licealnej w Drohiczynie. Klerycy podzi-wiali go nie tylko za wspaniale prowadzone wykłady z historii Kościoła, ale również za jego zamiłowanie do sportu, zwłaszcza do siatkówki i piłki noż-nej, w których to dyscyplinach trudny był do prześcignięcia. W Drohiczynie obchodził srebrny jubileusz kapłaństwa 29 czerwca 1969 r.985. Wtedy oka-zało się, jak wielu miał wychowanków i przyjaciół.

Nowy rozdział w jego życiu otworzyła nominacja na proboszcza, a wkrótce potem także i dziekana bielskiego986. Po piętnastu latach wracał do Bielska Podlaskiego. Ci, których niegdyś katechizował czy prowadził w harcerstwie, założyli już własne rodziny, mieli dzieci, którym opowiadali, co temu księ-dzu zawdzięczali. To ogromnie ułatwiało proboszczowi bielskiemu duszpa-sterzowanie wśród rodzin, w których i dziadkowie, i rodzice byli mu bliscy i znani z imienia, nazwiska i charakteru. Jedynie w sprawach gospodarczych i budowlanych nie uważał się za kompetentnego i dlatego, gdy zaistniała konieczność budowy nowej plebanii, większość obowiązków z tym związa-nych złożył na barki wikariusza i prefekta ks. Jana Koca. Swój czas dzielił

984 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Nominacja na spowiednika Sióstr ze Zgromadzenia Zakonnego Córek Niepokalanego Serca Maryi domu przy ul. Kotlarskiej 4 w Drohiczynie z 20 lutego 1964 r.985 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. List gratulacyjny bpa W. Jędruszuka z okazji 25. rocznicy święceń kapłańskich z 29 czerwca 1969 r.: „Wielce czcigodnemu i kochanemu Współbratu w Chrystusowym Kapłaństwie na Srebrny Jubileusz kapłaństwa – łącząc się z dziękczynieniem za tę wielką łaskę, za przeżyte ćwierćwiecze w służbie Pana i w pracy dla Kościoła i dla diecezji, za dotrzymaną wierność na drodze powołania i kapłaństwa, za dobroć Pana, że chciał w miłosierdziu swoim wybrać do pośredniczenia w rozdawnictwie Jego Łask – składam serdeczne pasterskie, braterskie i koleżeńskie życzenia pracy na niwie Chrystusowej, przez czas oby jak najdłuższy i w sposób jak najbardziej owocny, dla dobra dusz ludzi i dla wielkości i dobra własnej duszy. Łączę wyrazy miłości i jedności w Chrystusowym kapłaństwie. Biskup Władysław Jędruszuk Administrator Apostolski”. Na pamiątkowym obrazku jubileuszu kapłańskiego ks. Tadeusz napisał „W Tobie Panu zaufałem, nie zawstydzę się na wieki”.986 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Nominacja ks. Tadeusza Tararuja na dziekana bielskiego z 11 lipca 1970 r.: „Od przeniesienia ks. kan. Józefa Horodeńskiego, dziekana bielskiego, z Narwi, wakuje do dziś stanowisko dziekana dekanatu bielskiego. W związku z przeniesieniem W. Księdza Profesora do Bielska niniejszym – w myśl kan. 445 i 446 Kodeksu Prawa Kanonicznego mianuję Go dziekanem dekanatu bielskiego. [...] Mianując Go dziekanem w Bielsku, mam w Bogu nadzieję, że nowe obowiązki będzie W. Ksiądz Profesor pełnił ku chwale Bożej, pożytkowi Kościoła, naszej diecezji i kapłanów powierzonego dekanatu, przodując własnym dobrym przykładem i dbając w szczególny sposób w dzisiejszych czasach o należyte współżycie między kapłanami, o ich stosunek do obowiązków wewnętrznych i zewnętrznych, do diecezji i do Władzy Diecezjalnej. Na te prace udzielam z serca pasterskiego błogosławieństwa. Władysław Jędruszuk Biskup. Administrator Apostolski”.

314


natomiast między duszpasterstwo parafialne, wizytacje parafii w bielskim dekanacie i wykłady w Wyższym Seminarium Duchownym w Drohiczynie, dokąd co tydzień musiał dojeżdżać987. W r. 1975 ks. Tadeusz Tararuj został mianowany kanonikiem gremialnym Pińskiej Kapituły Katedralnej988.

Miejscowe władze administracyjne, wrogo nastawione do Kościoła kato-lickiego, a szczególnie do księży, nie przestawały nękać proboszcza biel-skiego. Tym razem bezprawnie zburzono drewniany dom, w którym miesz-kał niegdyś śp. ks. Ludwik Olszewski. W tym domu należącym do parafii bielskiej po wojnie urządzono oddział szpitala, a potem zakwaterowano ludzi na zasadzie administracyjnego przydziału mieszkań. Parafia upo-mniała się o swoją własność i zamierzała podjąć remont budynku. Na wieść o tym w trybie natychmiastowym wykwaterowano mieszkańców pod pre-tekstem zaistniałego w jednym z mieszkań pożaru i na podstawie rozporzą-dzenia naczelnika miasta Zbigniewa Pośpiecha wjechały na kościelny plac przy ul. Żwirki i Wigury 8 buldożery. Budynek został zburzony. Co wię-cej, Wydział Gospodarki Komunalnej, Przestrzennej i Ochrony Środowiska przy Urzędzie Powiatowym w Bielsku Podlaskim wydał decyzję o wywłasz-czeniu całego placu pod budowę pawilonu handlowego. Pismo stwier-dzało: „Wywłaszczenie polega na całkowitym odjęciu prawa własności”989.

987 Tamże: „Jako dziekan dekanatu bielskiego i proboszcz parafii Bielsk Podlaski pozostaje W. Ksiądz nadal profesorem Wyższego Seminarium Duchownego w Drohiczynie n. Bugiem”. 988 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Nominacja na kanonika gremialnego Pińskiej Kapituły Katedralnej z 26 sierpnia 1975 r.: „Umiłowanemu w Chrystusie Wielebnemu Księdzu Tadeuszowi Tararujowi, dziekanowi, profesorowi Seminarium Duchownego, proboszczowi w Bielsku Podlaskim, kapłanowi diecezji w Drohiczynie pozdrowienie w Panu. Wśród zadań pasterskich należących do biskupa, jest także i to, by wybierać odpowiednich kapłanów, którzy dla wspólnego dobra całej diecezji chwalebnie będą posługiwać w senacie Kościoła Katedralnego jako współpracownicy i doradcy Biskupa [...]. Po uprzednim zasięgnięciu opinii Prześwietnej Kapituły Katedralnej, Ciebie, Umiłowany Synu, mianuję Kanonikiem Katedralnym Naszego Kościoła Katedralnego. Powierzone Ci obowiązki profesora Seminarium Diecezjalnego, proboszcza i dziekana wiernie wypełniałeś i wypełniasz. Także niektóre zadania dodatkowe chętnie wypełniałeś, kierując się zmysłem kościelnym i męstwem w pokonywaniu przeciwności. Ufny w pomoc łaski Bożej, mam nadzieję w Panu, że odznaczony tą nową godnością z jeszcze większym zapałem i gorliwością pracować będziesz dla chwały Bożej, dobra Świętego Kościoła katolickiego i zbawienia wiernych [...]. Biskup Władysław Jędruszuk, Administrator Apostolski”.989 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo Urzędu Powiatowego w Bielsku Podlaskim z 17 kwietnia 1974 r.: „Decyzja o wywłaszczeniu i odszkodowaniu. Na podstawie art. 15 ustawy z dnia 12 marca 1958 roku o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (Dz. U. Z 1974 r. Nr 10, poz. 64) Naczelnik Powiatu w Bielsku Podlaskim po rozpatrzeniu wniosku Nr HPU – 1–74 z dnia 19 marca 1973 roku, podległego Wydziału


315

Wszystkie te decyzje były niepraworządne, dokonane z pogwałceniem ele-mentarnych zasad sprawiedliwości, bo nawet symboliczne odszkodowa-nie zostało zabrane na poczet kar za nierejestrowanie sal katechetycznych i nieprowadzenie księgi inwentarzowej. Jednakże odwołania od tych decy-zji, wnoszone przez dziekana bielskiego990, Kurię Diecezjalną i biskupa Jędruszuka do władz wojewódzkich i ministerstwa nie przyniosły rezul-tatu991. Następnym krokiem w walce partii z Kościołem było usiłowanie przejęcia klasztoru pokarmelickiego w Bielsku Podlaskim. Widać było wyraźnie w tych posunięciach władz komunistycznych PRL kontynuację carskiej i sowieckiej polityki nękania Kościoła na wszelkie możliwe sposoby.

Handlu, Przemysłu i Skupu (tut. Urzędu) o wywłaszczeniu nieruchomości położonej w Bielsku Podlaskim przy ul. Żwirki i Wigury nr 8 i przeprowadzeniu rozprawy wywłaszczeniowo – odszkodowawczej, orzeka: 1. Wywłaszczyć na rzecz Skarbu Państwa – Wydziału Handlu, Przemysłu i Usług Urzędu Powiatowego w Bielsku Podlaskim nieruchomość położoną przy ul. Żwirki i Wigury nr 8 posiadającą założony zbiór dokumentów Nr ZD – 11046 w Państwowym Biurze Notarialnym w Bielsku Podlaskim, oznaczoną na wyrysie geodezyjnym Nr 2230 / 2, 2256 / 2, 2256 / 3, o ogólnej powierzchni 5.343 metrów kwadratowych [...] stanowiącą własność, do czasu uprawomocnienia się niniejszej decyzji, Parafii Rzymskokatolickiej w Bielsku Podlaskim. Wywłaszczenie polega na całkowitym odjęciu prawa własności [...]. Zastępca Naczelnika Powiatu inż. Jan Sadowski, Kierownik Wydziału”.990 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Odwołanie od decyzji o wywłaszczeniu, skierowane przez ks. T. Tararuja, proboszcza bielskiego, do wojewody białostockiego z 28 kwietnia 1974 r. Proboszcz pisał: „Od decyzji tej wnoszę odwołanie w imieniu parafii i proszę o jej anulowanie ze względu na wielką krzywdę, jaką ponosi parafia, tracąc tę nieruchomość [...]. Parafia ma prawo domagać się zgodnie z konstytucją PRL zapewnienia jej jakiegoś minimum warunków dla normalnego funkcjonowania. Takim minimum jest chyba to, żeby pracujący przy kościele ksiądz miał gdzie mieszkać, przyjmować interesantów, załatwiać sprawy kancelaryjne itd. Tymczasem władze miejskie w Bielsku Podlaskim absolutnie tego nie biorą i nigdy nie brały pod uwagę. W latach ubiegłych ks. Wacław Łosowski, który pracował przy kościele pokarmelickim, zwracał się kilka razy z prośbą, by oddano Kościołowi plebanię przy Żwirki i Wigury 8. Nie uczyniono tego nawet wtedy, kiedy plebanię opuścił oddział Szpitala Powiatowego, przenosząc się do własnego pomieszczenia. W odpowiedzi z roku 1962 podano między innymi takie uzasadnienie, że «za okupacji hitlerowskiej dom ten był wykorzystany pod gminę» (Por. pismo Prezydium MRN w Bielsku Podlaskim z dnia 23. 03. 1962 r. Nr GKM. III 5. 20. 1962, oraz pismo z 21.05. 1962 r. Nr GKM 5. 22. 62). Co myśleć o takim uzasadnieniu? Czy prawie w 20 lat po wyzwoleniu dla swoich spraw i wobec własnych obywateli trzeba było szukać wzorów prawodawstwa w okresie okupacji? [...]. W pojęciu katolików bielskiej parafii najbardziej słusznym rozwiązaniem byłoby umożliwienie parafii rzymskokatolickiej odzyskanie prawa do nieruchomości, o której mowa, przez anulowanie decyzji Naczelnika Urzędu Powiatowego w Bielsku Podlaskim”.991 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo wojewody białostockiego do bpa Władysława Jędruszuka z 7 września 1974 r.: „Po zbadaniu sprawy uprzejmie powiadamiam, że nie znalazłem podstaw określonych w art. 127 KPA do wznowienia postępowania administracyjnego, jak również podstaw prawnych do uchylenia lub zmiany decyzji w oparciu o art. 137 KPA”.

316


Ważnym wydarzeniem w dziejach Bielska Podlaskiego było utworze-nie dnia 11 lutego 1976 r. drugiej parafii katolickiej przy kościele pokar-melickim pod wezwaniem Matki Bożej z Góry Karmel992. Dekret biskupi wytyczał granice obu parafii. Proboszczem nowo utworzonej parafii został ks. Wojciech Wasak, dotychczasowy proboszcz w Grannem993. Do nowej parafii należało wtedy 3350 wiernych, w macierzystej pozostało 6650 parafian994.

Po długich staraniach dopiero w 1981 r. udało się ks. T. Tararujowi uzyskać zgodę władz administracyjnych na budowę nowej plebanii przy kościele Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim995. Można było zatem przystąpić do sporządzania planu lokalizacji, projektu budynku, a po ich zatwierdzeniu do realizacji budowy.

Powstanie „Solidarności” zapoczątkowało w Polsce gwałtowne przemiany w latach 1980–1981. Zmieniała się też sytuacja na Białostocczyźnie. Władze komunistyczne stały się łagodniejsze w stosunku do Kościoła. Stopniowo wycofywano stosowane dawniej drakońskie restrykcje, ale na Podlasiu działo się to wolniej niż w innych regionach Polski. Jednak i tu kapelani wracali do szpitali. W Bielsku funkcję tę podjął ks. Jan Koc996. Ustały kary

992 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii pod wezwaniem Matki Bożej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim z lat 1976–1987. Dekret erekcji parafii z 11 lutego 1976 r. Bp W. Jędruszuk pisał: „Mając na uwadze Chwałę Boga Wszechmogącego, pożytek Kościoła Świętego i zapewnienie łatwiejszej obsługi duszpasterskiej wiernych parafii pod wezwaniem Narodzenia NMP i świętego Mikołaja w Bielsku Podlaskim, niniejszym dekretem postanawiam jak następuje. 1. Po wysłuchaniu zdania Kapituły Katedralnej, Diecezjalnej Rady Kapłańskiej i Księdza Proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim w myśl kanonu 216, 1418, 1427 i 1428 Kodeksu Prawa Kanonicznego [...] niniejszym dokonuję podziału parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim i kanonicznie eryguję samodzielną parafię pod wezwaniem Matki Bożej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim. 2. Włączam tę parafię do dekanatu bielskiego [...]. Kościołem parafialnym nowej parafii staje się dotychczasowy filialny kościół pokarmelicki pod wezwaniem Matki Bożej z Góry Karmel [...]. Niniejszy dekret wchodzi w życie z dniem 7 marca 1976 roku”. 993 Tamże.994 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Sprawozdanie z wizji lokalnej dokonanej w Bielsku z dnia 2 sierpnia 1975 r.995 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo bpa W. Jędruszuka do ks. T. Tararuja z 21 marca 1981 r.: „Pismem z dnia 16. 03. 1981 roku. Nr Wz. 8334 / 7 / 81 Wojewoda Białostocki udzielił zezwolenia na budowę plebanii przy kościele Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. Wobec tego należy przystąpić od razu do czynności, które pozwolą zrealizować tę inwestycję, jak lokalizacja, plan budynku, spawa zatwierdzeń”.996 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim


317

za sale katechetyczne. Znikł problem księgi inwentarzowej. Do sal szkolnych wracały krzyże. Kościoły stały się miejscem, gdzie ludzie z „Solidarności” mogli się spotkać z wszystkimi parafianami. Święta religijne nabierały coraz bardziej także i patriotycznego charakteru. Ale społeczeństwo Bielska Podlaskiego nie było jednolite. Większość cieszyła się z zachodzących zmian, z przedświtu wolnej Polski, ci jednak, którzy należeli do PZPR czy zajmo-wali intratne posady, poczuli się zagrożeni. Przyjęli oni z aplauzem ogło-szenie stanu wojennego przez generała Wojciecha Jaruzelskiego, pierwszego sekretarza partii i premiera rządu PRL. Nastąpiły aresztowania członków „Solidarności”, internowanie, rewizje w mieszkaniach, zawieszenie swobód obywatelskich. Ograniczone zostały możliwości podróżowania, wprowa-dzono godzinę milicyjną i podsłuch rozmów telefonicznych. Mnożyły się pogróżki pod adresem księży, pojawiały się napisy namalowane w nocy na ścianach kościołów bielskich, pełne jadu nienawiści. Kościół był bowiem w oczach członków partii współwinny powstania i działania „Solidarności”. Odmowa współdziałania z PRON-em (Patriotycznym Ruchem Odrodzenia Narodowego), kolaborującym ze strukturami komunistycznej władzy, nasi-liła falę pogróżek. W środku nocy budziły księży telefony: „Koniec z tobą”, „Jutro zabijemy ciebie”, „Szykuj się, połamiemy ci kości”. PZPR podejmo-wała swój „ostatni bój” z Kościołem. Świątynie katolickie były wtedy azy-lem. Tylko tutaj przemówienia nie były cenzurowane. Znowu, jak pod-czas rozbiorów Polski i w czasie okupacji, w kościołach Polska była wolna. Władze reżymowe nie chciały wojny z Kościołem, ale za wszelką cenę dążyły do tego, by zastraszyć katolickie duchowieństwo i zmusić je uległości.

Także w Bielsku Podlaskim władze miasta, jak tylko mogły, utrud-niały życie księżom. Nadarzyła się im okazja specjalna, gdy projekt nowej plebanii został przedstawiony do zatwierdzenia naczelnikowi mia-sta Janowi Sadowskiemu. Decyzją z 9 lipca 1982 r. odmówił on zatwier-dzenia planu realizacyjnego budowy nowej plebanii przedłożonego przez

z lat 1974–1987. Nominacja ks. Jana Koca, wikariusza w Bielsku Podlaskim, na kapelana szpitala z 23 listopada 1981 r.: „Stosownie do instrukcji Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 9. 11. 1981 r. w sprawie zapewnienia posług religijnych chorym przebywającym w szpitalach, niniejszym mianuję ks. Jana Koca kapelanem szpitala w Bielsku Podlaskim. Udzielam Mu potrzebnych uprawnień do wykonywania tej funkcji i upoważniam do zawarcia przewidzianej umowy z władzami szpitalnymi. Biskup Władysław Jędruszuk”.

318


ks. Tadeusza Tararuja997. Domagał się bowiem, by metraż powierzchni użytkowej nie przekroczył 300 metrów kwadratowych, podczas gdy pro-boszcz bielski w przedłożonym projekcie uwzględnił jeszcze sale kateche-tyczne, co łącznie wynosiło około 695 metrów. Nie pomogło odwołanie się od tej decyzji do wojewody białostockiego998. W imieniu wojewody odpo-wiedział Leonard Budryk, dyrektor Wojewódzkiego Biura Planowania Przestrzennego i Główny Architekt Województwa, utrzymując zakaz budowy plebanii według przedstawionego projektu. Wyrażał zgodę tylko na plebanię o powierzchni do 300 metrów kwadratowych bez sal katechetycznych999.

Kolejnym etapem nękania bielskiej parafii farnej była decyzja o przejęciu części ziemi parafialnej na terenie miasta Bielska Podlaskiego o powierzchni 8312 metrów kwadratowych i przeznaczeniu jej na działki pod budownic-two jednorodzinne. Przyznane odszkodowanie nie było w żadnej proporcji do wartości sprzedanych potem prywatnym nabywcom działek. Tu także decydentem był naczelnik miasta Jan Sadowski1000.

Kiedy wreszcie uzyskano pozwolenie na budowę plebanii bez sal kate-chetycznych i ks. wikariusz Jan Koc został wyznaczony do kierowania z ramienia Kościoła realizacją tej inwestycji w marcu 1983 r., to już w grud-niu budowa została wstrzymana decyzją naczelnika miasta, gdyż inspek-torzy dopatrzyli się niezgodności z zatwierdzonym planem budowy przez

997 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo naczelnika miasta Bielska Podlaskiego z 9 lipca 1982 r.: „Orzekam odmówić zatwierdzenia przedłożonego planu realizacyjnego i wydania pozwolenia na budowę budynku plebanii i pawilonu katechetyczno – administracyjnego, zlokalizowanego w Bielsku Podlaskim przy ul. Ks. Ściegiennego 4 A na działce oznaczonej Nr Geodezyjny 1576”.998 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Odwołanie się ks. T. Tararuja od decyzji naczelnika miasta, skierowane do wojewody białostockiego z 21 lipca 1982 r. 999 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo Wojewódzkiego Biura Planowania Przestrzennego w Białymstoku z 10 sierpnia 1982 r.: „Brak jest podstaw do pozytywnego załatwienia przedmiotowej sprawy w świetle przepisów par. 10 aktualnie obowiązującego zarządzenia nr 47 Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 listopada 1981 roku w sprawie planowania i realizacji inwestycji sakralnych i kościelnych”.1000 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo naczelnika miasta Bielska Podlaskiego z 15 listopada 1984 r.: „Na podstawie Zarządzenia Nr 4 / 84 Naczelnika Miasta Bielska Podlaskiego z dnia 4 czerwca 1984 roku został ustalony teren budowlany, w skład którego weszła nieruchomość położona w Bielsku Podlaskim, przy ul. Dzierżyńskiego, oznaczona w ewidencji gruntów Nr 1576 i 1576 / 2 o powierzchni ogólnej 88312 metrów kwadratowych, będących w posiadaniu Parafii Rzymskokatolickiej”.


319

przeznaczenie części podpiwniczenia na sale katechetyczne1001. Odwołanie od tej decyzji do wojewody tym razem też nie przyniosło oczekiwanego rezul-tatu. Dyrektor Wydziału Planowania Przestrzennego, Urbanistyki, Architektury i Nadzoru Budowlanego Leonard Budryk utrzymał postano-wienie naczelnika miasta w mocy1002. Uzależnił możliwość dalszej budowy plebanii od rezygnacji z sal katechetycznych.

Na tle tej szamotaniny z władzą ludową, denerwującej ogromnie i niszczącej zdrowie ks. Tadeusza, Nawiedzenie Matki Bożej w znaku Jasnogórskiego Obrazu było radosnym oddechem. Entuzjazm ogarnął obie bielskie parafie, farną i pokarmelicką. W wigilię Zielonych Świąt i przez całą noc, aż do pożegnania Cudownego Obrazu o godzinie 16.00 dnia 26 maja 1985 r., rzesze wiernych trwały na wspólnej modlitwie, przesuwały się na klęczkach przed Obliczem Matki, odnawiały przyrzeczenia jasno-górskie, oczyszczały sumienie w sakramencie pokuty. To był także powiew wolności. W parafii bielskiej zdarzało się też sporo konwersji ludzi innych wyznań na katolicyzm. Rocznie było to od 10 do 20 osób1003.

1001 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo naczelnika miasta Bielska Podlaskiego z 17 grudnia 1984 r.: „Postanawiam 1 – wstrzymać w terminie natychmiastowym Parafii Rzymskokatolickiej NMP w Bielsku Podlaskim ul. Ściegiennego 4, prowadzenie dalszych robót budowlanych przy budowie budynku plebanii. 2 – Nakazać inwestorowi w terminie trzech miesięcy od daty uprawomocnienia się decyzji doprowadzenia do zgodności z dokumentacja techniczną i wydanego pozwolenia na budowę z dnia 28 marca 1983 roku Nr G. 8381–2 / 2 / 81 / 83, części budynku plebanii od strony ul. Ściegiennego przez wykonanie następujących robót: a) zamurowania pięciu wnęk pod otwory okienne w ścianie osłonowej budynku plebanii od strony ul. Ściegiennego, b) zamurowanie pięciu otworów drzwiowych do pomieszczeń, które zgodnie z dokumentacją techniczną powinny być zasypane, c) zamurowanie kanału wentylacji nawiewnej w pomieszczeniu pod częścią łącznikową plebanii, d) zasypanie przed zamurowaniem otworów drzwiowych istniejących obecnie pięciu pomieszczeń piwnicznych ziemią, 3 – zobowiązać inwestora z chwilą wykonania robót wyżej wymienionych do uzyskania odrębnej decyzji zezwalającej na dalszą kontynuację robót budowlanych przy budynku plebanii [...]. Naczelnik Miasta inż. Jan Sadowski”. 1002 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Decyzja dyrektora Wydziału Planowania Przestrzennego Urbanistyki Architektury i Nadzoru Budowlanego w Białymstoku z 5 lutego 1985 r.: „Decyzja o wznowieniu robót budowlanych może być wydana pod warunkiem uprzedniego wykonania nakazanych robót”. 1003 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo ks. T. Tararuja do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 15 stycznia 1985 r. w sprawie zezwolenia przyjmowania wyznania wiary od przyjmujących wyznanie katolickie: „Niniejszym powiadamiam, iż w roku 1984 przyjęto do Kościoła w tutejszej parafii 10 osób wyznania prawosławnego”. Byli też konwertyci z protestantyzmu i z sekt – tamże, Pismo ks. T. Tararuja do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 20 stycznia 1984 roku w sprawie odbierania wyznania wiary od osób

320


Ważnym wydarzeniem w farnej parafii w Bielsku było odznaczenie świeckiego parafianina Stanisława Korzeniewskiego krzyżem papieskim „Pro Ecclesia et Pontifice” – za zasługi dla Kościoła i Ojca Świętego1004. Wręczenie tego odznaczenia papieskiego miało miejsce 8 maja 1986 r. w świątyni bielskiej. Uroczystości przewodniczył biskup W. Jędruszuk.

Intensywna i wielostronna działalność proboszcza i dziekana bielskiego, a przy tym profesora w Wyższym Seminarium Duchownym w Drohiczynie, a jeszcze bardziej konieczność pokonywania trudności ze strony komunistycz-nych władz, nadwerężyły jego zdrowie. Podczas sprawowania Najświętszej Ofiary w kościele farnym ks. Tararuj doznał wylewu krwi do mózgu. Ks. dzie-kan stopniowo wracał do zdrowia pod troskliwą opieką lekarzy w białostoc-kim szpitalu. Niestety 16 lipca 1986 r. nastąpił zawał serca. Znowu tygo-dnie w szpitalu i radosny powrót na plebanię w Bielsku Podlaskim. Mimo perswazji nie chciał zrezygnować ani z obowiązków dziekana, ani profesora, a tym bardziej z aktywnego udziału w pracy parafialnej. Wrócił do ołtarza, konfesjonału, na ambonę i do kancelarii parafialnej. Brał udział w sympo-zjach naukowych i diecezjalnych uroczystościach. Przemawiał na dekanal-nym Kongresie Eucharystycznym w Bielsku, choć ustalone było, że zastąpi go wicedziekan, ks. A. Trochimiak. Był bardzo wzruszony. Podczas przemó-wienia łamał mu się głos – myśleliśmy, że tylko ze wzruszenia, a okazało się, że także z braku sił. Nasilały się bóle w okolicach serca. Ks. Tararuja prze-wieziono do bielskiego szpitala. Wydawało się, że jego zdrowie się poprawia. Był niedzielny poranek 24 maja 1987 r. Za chwilę miał przyjść do swego proboszcza ks. Jan Koc z Najświętszym Sakramentem. Jeszcze przed kwa-dransem ks. Tadeusz rozmawiał z współmieszkańcami szpitalnej sali. Gdy pogrążony w modlitwie czekał na Eucharystycznego Chrystusa, Pan wezwał

przyjmujących wyznanie katolickie: „Po uprzednim przygotowaniu do Kościoła Rzymskokatolickiego przyjęto w parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim w roku 1983 23 osoby”.1004 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo ks. T. Tararuja do bpa Władysława Jędruszuka z 23 sierpnia 1985 r. w sprawie odznaczenia papieskiego dla Stanisława Korzeniewskiego: „Stanisław Korzeniewski, lat 83, zamieszkały w Bielsku Podlaskim, w par. Narodzenia NMP i św. Mikołaja, od wielu lat związany jest z parafią, czynnie angażując się w życie parafialne i służy swą pracą Kościołowi. Poza tym jest ojcem kapłana, który z pożytkiem pracuje około 20 lat w diecezji, jest przykładem życia religijnego oraz interesowania się sprawami Kościoła w zakresie parafii, dobrym wychowawcą sześciorga dzieci, z których pięcioro dotąd żyjących cieszy się dobrą opinią, szóste zaś zmarło przed kilku laty. Jako proboszcz parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim proszę Księdza Biskupa o wyjednanie u Stolicy Apostolskiej odznaczenia papieskiego”.


321

go do siebie. W testamencie sporządzonym 6 maja 1980 r. napisał: „Trwam i trwać pragnę do końca w świętej wierze: w Boga Ojca Wszechmogącego i w Jezusa Chrystusa Syna Jego Jedynego i w Ducha Świętego. Trwam w łączności z Kościołem Chrystusowym Rzymskokatolickim. Wyrażam wdzięczność Panu Bogu za dar życia, którym mnie obdarzył i za kapłań-stwo, do którego mnie powołał. Wyrażam wdzięczność moim rodzicom i rodzinie za pomoc okazaną w życiu i w drodze do kapłaństwa; wdzięczność nauczycielom, wychowawcom i kapłanom za to, że pomogli mi ukształto-wać moją osobowość, a w trudnych momentach okazali mi pomoc. Za wszystkie dobra otrzymane od kogokolwiek wyrażam serdeczną wdzięcz-ność. Za przykrości kiedykolwiek i komukolwiek wyrządzone przepraszam i proszę o przebaczenie. Ja wszystkim przebaczam i do nikogo nie chcę cho-wać urazy. Wszystkich, a zwłaszcza swoich uczniów i wychowanków, pro-szę o modlitwę i pamięć przed Bogiem. Pochowany pragnę być w Bielsku na cmentarzu grzebalnym przy kaplicy. W Bielsku bowiem pracowałem przez wiele lat, jako wikariusz i proboszcz”1005.

Uroczystości pogrzebowe ukazały, jak szeroki był krąg osób związa-nych z ks. Tadeuszem Tararujem. Na pogrzeb przybyło trzech biskupów: biskup Władysław Jędruszuk z Drohiczyna, biskup Edward Ozorowski z Białegostoku i biskup Tadeusz Zawistowski z Łomży. Przybyli profe-sorowie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego z księdzem profesorem Bolesławem Kumorem na czele. Byli obecni przedstawiciele kapituł katedral-nych z Białegostoku, Drohiczyna, Łomży i Siedlec. Przybyli niemal wszyscy księża z naszej diecezji oraz kapłani z wielu diecezji polskich. Licznie przy-były siostry zakonne z różnych zgromadzeń. W pożegnaniu ks. dziekana wzięło udział rodzeństwo i dalsi krewni zmarłego. Przybyli dawni uczniowie, druhowie z harcerstwa i wielotysięczna rzesza wiernych nie tylko z Bielska, ale i z wielu innych parafii. Mszy świętej przewodniczył biskup Władysław Jędruszuk. Homilię wygłosił ks. Józef Barszczewski, kolega z ławy szkol-nej, z seminaryjnych lat i brat w kapłaństwie, wyświęcony w Łomży razem z ks. Tadeuszem. Po Mszy świętej przemawiali jeszcze przedstawiciele kapi-tuł, harcerstwa i różnych środowisk społecznych. Kondukt żałobny na cmen-tarz parafialny poprowadził kolega zmarłego ze studiów w Lublinie, biskup

1005 ADDK IV / Ps / 150, Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja. Testament.

322


Tadeusz Zawistowski. Na całej trasie procesji żałobnej mieszkańcy miasta utworzyli szpaler.

Ostatnia publikacja naukowa ks. Tadeusza Tararuja, poświęcona życiu i działalności Sługi Bożego Biskupa Zygmunta Łozińskiego1006, ukazała się po kilku tygodniach od śmierci autora. Było to jakby jego przesłanie, wska-zówka, kogo trzeba naśladować, zmierzając przez ziemię do nieba.

Tymczasowym administratorem parafii został 26 maja 1987 r. ks. Jan Koc1007, dotychczasowy wikariusz współpracownik księdza Tararuja. Ksiądz Jan pochodzi z parafii Winna Poświętna. Urodził się 17 września 1944 r. we wsi Koce Schaby. Jego rodzice, Romuald i Czesława z domu Kosińska Kocowie, byli rolnikami. Szkołę podstawową ukończył w Kocach Schabach. Naukę kontynuował w Liceum Ogólnokształcącym w Ciechanowcu w latach 1958–1962. Do Wyższego Seminarium Duchownego w Drohiczynie wstą-pił w 1962 r. Święcenia kapłańskie otrzymał z rąk ks. biskupa Władysława Jędruszuka 23 czerwca 1968 r. w kościele parafialnym w Boćkach. Potem był kolejno wikariuszem w Pobikrach (1968–1970), Boćkach (1970–1974), Wyszkach (1974–1975) i w parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim (1975–26 maja 1987 r.). Funkcję tymczasowego admi-nistratora tej parafii sprawował od 26 maja do 6 lipca 1987 r.

Jeszcze jako wikariusz parafii bielskiej z upoważnienia proboszcza pro-wadził budowę nowej plebanii. W czasie choroby księdza Tararuja był jego podporą i wyręką. Był bardzo lubianym prefektem, choć warunki, w jakich odbywała się katechizacja, były trudne. Parafia dysponowała tylko trzema pomieszczeniami – jedno w obitej deskami werandzie starej plebanii, drugie w budynku gospodarczym, trzecie w stodole parafialnej. Stąd na różne spo-soby szukał możliwości urządzenia sal, choćby w piwnicach budowanej ple-banii. Wroga postawa naczelnika miasta i komitetu PZPR torpedowała jego wysiłki. Musiał z bólem serca zasypać już wymurowane piwnice pod pleba-nią. Mimo tych utrudnień młodzież zbierała się na katechezy bardzo licznie.

Po śmierci proboszcza, w czasie, gdy ks. Jan Koc administrował farną parafią, młodzież bardzo pragnęła, żeby został w Bielsku na stałe. Pisała nawet petycje w tej sprawie do Księdza Biskupa: „Ksiądz Jan Koc od wielu

1006 T. Tararuj, Sługa Boży Zygmunt Łoziński, w: Polscy Święci, t. 10, Warszawa 1987, s. 221–258.1007 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Jana Koca. Nominacja na tymczasowego administratora parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 26 maja 1987 r.


323

lat prowadzi lekcje religii. My oraz absolwenci naszej szkoły jesteśmy bar-dzo przywiązani do naszego prefekta. Często na plebanii organizowane były spotkania. Byliśmy zapraszani na ciekawe filmy i inne audycje religijno--wychowawcze. Organizował nam pielgrzymki i wycieczki. Przez cały rok szkolny, a często i na wakacjach był osiągalny. Do niego szliśmy z najróżniej-szymi kłopotami, bolączkami i radościami. Jego inteligencja, kultura i spo-sób bycia są dla nas przykładem”1008. Pod tym podaniem, kończącym się prośbą, by ks. Jan pozostał w Bielsku Podlaskim, widnieje ponad sto dwa-dzieścia podpisów uczniów i dawnych uczniów Liceum Ogólnokształcącego imienia Tadeusza Kościuszki. Również dorośli parafianie pisali do biskupa Jędruszuka: „Prosimy o pozostawienie w naszej parafii księdza Jana Koca, który przez wiele lat tak gorliwie i owocnie spełniał wśród nas swoje obo-wiązki kapłańskie. Był jakże dobrym spowiednikiem, kaznodzieją i praw-dziwym kapłanem, mającym dar rozumu i umiejętności budzenia w ser-cach ludzkich żalu za grzechy i szczerego postanowienia poprawy. Z pełnym poświęceniem spełniał też posługiwanie chorym w szpitalu, budząc w ser-cach nadzieję na wyzdrowienie i na zbawienie. Umiał też zbliżać młodzież do Kościoła i wiary świętej. Zjednał ją swoim taktem, umiejętnościami, dobrocią serca. A ileż trudu włożył w budowę nowej plebanii”1009. I znowu kilkaset podpisów parafian.

Ks. Jan przekazał urzędowo administrację parafii farnej nowo miano-wanemu proboszczowi1010, a sam otrzymał nominację na administratora parafii Boćki1011 ze względu na ciężką chorobę ks. Tadeusza Białego, pro-boszcza boćkowskiego, która uniemożliwiła mu kierowanie parafią. Pasterz diecezji, wyrażając podziękowanie ks. Janowi Kocowi za administrowa-nie parafia farną w Bielsku Podlaskim, pisał między innymi: „Dziękuję za

1008 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1987–1989. Petycja uczniów Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Kościuszki w Bielsku Podlaskim z 27 lipca 1987 r. do bpa W. Jędruszuka w sprawie pozostawienia ks. Jana Koca w parafii. 1009 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1987–1989. Petycja parafian do bpa Władysława Jędruszuka z lipca 1987 r. w sprawie pozostawienia ks. Jana Koca w parafii.1010 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1987–1989. Pismo bpa W. Jędruszuka z 14 sierpnia 1987 r. do ks. Jana Koca w sprawie kanonicznego przekazania parafii ks. Antoniemu Zajączkowskiemu.1011 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1987–1989. Nominacja ks. Jana Koca na administratora parafii Boćki z 6 lipca 1987 r.

324


pracę w dotychczasowej parafii w Bielsku Podlaskim, w szczególności za trud przy budowaniu plebanii, za zgodne współdziałanie zwłaszcza z cho-rym ks. proboszczem Tadeuszem Tararujem i za administrowanie parafią po jego śmierci”1012.

Nowym proboszczem farnej parafii w Bielsku Podlaskim został ks. Antoni Zajączkowski, mianowany na to stanowisko 14 sierp-nia 1987 r.1013. Ks. Antoni urodził się 13 lutego 1944 r. we wsi Olszewo w parafii Boćki. Rodzice jego, Franciszek i Stanisława z Olszewskich Zajączkowscy, byli rolnikami. Mieli dziesięcioro dzieci, w tym sześciu synów i cztery córki1014. Antoni był najstarszy z nich. Szkołę podstawową ukoń-czył w Wiercieniu w r. 1958. W latach 1958–1962 kontynuował naukę w Liceum Ogólnokształcącym w Drohiczynie. Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości zgłosił się do Wyższego Seminarium Duchownego w Drohiczynie i został przyjęty1015. Po sześciu latach studiów 23 czerwca 1968 r. otrzymał święcenia kapłańskie z rąk ks. biskupa Władysława Jędruszuka w kościele parafialnym w Boćkach. Pierwszą powierzoną mu funkcją kapłańską był wikariat w Drohiczynie, a równocześnie stanowisko prokuratora (ekonoma) Wyższego Seminarium Duchownego w Drohiczynie (27 lipca 1968 r. – 20 sierpnia 1969 r.)1016 Spadła na niego troska o sprawy materialne, związane z utrzymaniem gmachów seminaryjnych, ogrzewaniem, wyżywieniem kle-

1012 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1987–1989. Pismo bpa W. Jędruszuka do administratora parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 14 sierpnia 1987 r. Ks. Jan Koc administrował parafią w Boćkach formalnie od 6 lipca 1987 r., a faktycznie od 14 sierpnia 1987 r. do 10 września 1988 r. W dniu 11 września 1988 r. został mianowany proboszczem nowo erygowanej parafii św. Andrzeja Boboli w Siemiatyczach. Tam dokonał wielkiego dzieła budowy nowego kościoła i plebanii. Zintegrował też duszpastersko nową parafię, powstałą na terytorium wydzielonym z macierzystej parafii Wniebowzięcia Matki Bożej w Siemiatyczach. W uznaniu zasług ks. Jan Koc obdarzony został godnością kanonika honorowego Drohiczyńskiej Kapituły Katedralnej 25 marca 1996 r.1013 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Nominacja na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 14 sierpnia 1987 r.1014 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego, Życiorys. 1015 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Pismo ks. rektora W. Hładowskiego z 4 lipca 1962 r.: „W. Pan Antoni Zajączkowski w Olszewie poczta Boćki. Z dniem dzisiejszym został pan zaliczony w poczet alumnów naszego Seminarium. Należy nadesłać 1) świadectwo bierzmowania i 2) świadectwo lekarskie. W dniu 7 września stawić się w Seminarium, przywożąc ze sobą łóżko żelazne, miednicę, pościel oraz bieliznę osobistą. Ks. Rektor Władysław Hładowski”. 1016 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Nominacja na prokuratora seminarium i wikariusza parafii w Drohiczynie z 27 lipca 1968 r.


325

ryków, pensjami profesorów, prowadzeniem seminaryjnego gospodarstwa i całej księgowości. Wprawdzie kilka razy w roku dokonywane były zbiórki na tacę na rzecz seminarium we wszystkich kościołach diecezji i zbierano płody rolne, to jednak potrzeby materialne były wciąż duże. Niewątpliwie dla młodego księdza zadania te były bardzo trudne.

Potem ks. Zajączkowski był kolejno wikariuszem w Rudce (20 sierp-nia 1969 r. – 4 stycznia 1971 r.)1017 i w Brańsku (4 stycznia 1971 r. – 8 czerwca 1972 r.)1018. Na studia specjalistyczne z zakresu teologii dogma-tycznej został skierowany na Katolicki Uniwersytet Lubelski 8 czerwca 1972 r.1019. Ledwie rozpoczęte studia przerwała ciężka choroba – zapalenie opon mózgowych1020. Leczenie i urlop zdrowotny przeznaczony na rekonwa-lescencję trwały do 1 października 1974 r. Od tego czasu kontynuował studia i uwieńczył je dyplomem magistra teologii uzyskanym 3 czerwca 1977 r.1021.

Jednocześnie wrócił do pracy duszpasterskiej. Pracował kolejno jako wikariusz w parafii Wniebowzięcia Matki Bożej w Siemiatyczach wraz z obsługą kaplicy w Siemiatyczach Stacji (12 kwietnia 1979 r. – 14 lipca 1979 r.)1022, wikariusz i prefekt w Drohiczynie (25 lipca 1979 r. – 26 czerwca 1980 r.)1023, wikariusz i prefekt w parafii Matki Bożej z Góry Karmel Bielsku Podlaskim (3 lipca 1980 r.- 3 lipca 1981 r.)1024, wikariusz w Milejczycach

1017 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Nominacja na wikariusza w Rudce z 20 sierpnia 1969 r.1018 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Nominacja na wikariusza w Brańsku z 4 stycznia 1971 r. 1019 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Skierowanie ks. A. Zajączkow-skiego na studia teologiczne na KUL z 8 czerwca 1972 r.1020 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. List ks. M. Rzepniewskiego do bpa W. Jędruszuka z 19 listopada 1972 r.: „Chcę zawiadomić Waszą Ekscelencję o chorobie kolegi ks. Antoniego Zajączkowskiego. Już od tygodnia znajduje się on w klinice na leczeniu. Prawdopodobnie jest to zapalenie opon mózgowych”. 1021 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Dyplom magisterski z 15 lipca 1977 r.1022 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Nominacja na wikariusza w parafii Wniebowzięcia NMP w Siemiatyczach i do obsługi samodzielnego rektoratu w miejscowości Siemiatycze Stacja z 12 kwietnia 1979 r.1023 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Nominacja na wikariusza w Drohiczynie z 25 lipca 1979 r. 1024 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Nominacja na wikariusza w parafii Matki Bożej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim z 26 czerwca 1980 r.

326


(3 lipca 1981 r. – 29 września 1981 r.). W dniu 29 września 1981 r. został proboszczem parafii Milejczyce1025.

Proboszczem parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja został w 1987 r. Biskup Władysław Jędruszuk pisał w liście do ks. Antoniego: „Mianowanie W. Księdza proboszczem w Bielsku jest wyrazem zaufania do osoby W. Księdza, uznania dla dotychczasowej jego pracy i nadziei na przykładną pracę na nowej placówce”1026. Już na samym początku, bo w urzędowym aneksie do nominacji, ordynariusz zarysował plan powołania trzeciej para-fii katolickiej w Bielsku Podlaskim i zadania, jakie w związku z tym staną przed proboszczem parafii farnej: „Ponieważ Bielsk Podlaski rozrasta się co do liczby mieszkańców, w tym również katolików, już od jakiegoś czasu była rozpatrywana sprawa utworzenia z dotychczasowej parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja jeszcze jednej parafii, jako trzeciej, lub przynajmniej samodzielnego rektoratu. Choroba ostatniego proboszcza ks. Tadeusza Tararuja i zwłaszcza jego śmierć odkładały tę sprawę. Obejmując tę parafię, proszę przyjąć to do wiadomości. Do Wielebnego Księdza jako proboszcza będzie należało współdziałać w utworzeniu tej parafii, wyszukaniu miejsca pod przyszły kościół i pomóc w pierwszych krokach tworzenia, organizo-wania i urządzania parafii córki. Plan, na razie ogólny, przewidywał utwo-rzenie parafii po drugiej stronie toru, patrząc od farnego kościoła, a lokali-zację nowego kościoła gdzieś w okolicach obecnego cmentarza grzebalnego. Pierwszym krokiem ku temu będzie skonsultowanie się z Diecezjalną Komisją Gospodarczą i zakupienie placu pod przyszły kościół i otoczenie. Zależy na czasie, póki jest względna łatwość w zakupieniu placu. Oczywiście, należy kontynuować bieżące prace parafialne (zbadanie stanu sklepienia far-nego kościoła, budowa sal katechetycznych i inne)”1027.

Do realizacji tych zadań zabrał się ks. Antoni Zajączkowski z wielką energią i zapałem. Znany w diecezji z pięknych i głębokich kazań, z umiejęt-ności nawiązywania kontaktu z młodzieżą, pogody usposobienia, gruntow-nego wykształcenia przez studia seminaryjne, a potem jeszcze specjalistyczne,

1025 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Nominacja na administratora parafii w Milejczycach z 3 lipca 1981 r. 1026 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. List bpa W. Jędruszuka do proboszcza nominata bielskiego z 14 sierpnia 1987 r.1027 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Załącznik do nominacji na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 14 sierpnia 1987 r.


327

szybko zjednał sobie szacunek i miłość bielskich parafian. Z taktem, bez wyznaczania „podatku kościelnego”, podjął prace remontowe przy bielskiej świątyni. Uzyskał nawet dotację z Ministerstwa Kultury na część prac kon-serwatorskich. Równocześnie realizował polecenia Księdza Biskupa odno-śnie do lokalizacji nowego kościoła dla zaplanowanej trzeciej parafii katolic-kiej w Bielsku Podlaskim i wyszukania oraz nabycia odpowiedniego placu, na którym mieściłaby się nie tylko świątynia, lecz także sale katechetyczne i plebania. Na prośbę skierowaną do naczelnika miasta o uwzględnienie w planie przestrzennego zagospodarowania miasta, otrzymał propozycję nie do przyjęcia. Naczelnik widział miejsce na świątynię odległym od zabu-dowy miasta planowanym osiedlu Dokszyna II1028. Ks. Zajączkowski wyszukał działkę o powierzchni 1,5 hektara przy ulicy Wojska Polskiego, będącą wtedy własnością pani Eugenii Moczulskiej, skłonnej do sprzedaży tej działki pod plac na kościół. O zatwierdzenie takiej lokalizacji przyszłej świątyni zwrócił się za pośrednictwem ks. biskupa W. Jędruszuka do woje-wody białostockiego1029.

Po otrzymaniu zgody ordynariusz diecezji dekretem z 17 września 1989 r. utworzył nową parafię pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim1030, a jej pierwszym proboszczem mianował ks. Mariana

1028 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim z lat 1989–2002. Pismo proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim do naczelnika miasta z 22 czerwca 1989 r.: „Udzielono odpowiedzi, że prośbę parafii uwzględniono, ewentualne usytuowanie kościoła brano pod uwagę na osiedlu Dokszyna II, zupełnie poza miastem. W ocenie Diecezjalnej Komisji do Spraw Budownictwa Sakralnego, a także zainteresowanych parafian, taka lokalizacja nie odpowiada aktualnym, a nawet perspektywicznym potrzebom wiernych”.1029 ADDK VII / Ex / A, Akta kurialne parafii Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim z lat 1989–2002. Pismo bpa Władysława Jędruszuka do wojewody białostockiego z 11 sierpnia 1989 r.: „Zwracam się o ujęcie w planie przestrzennego zagospodarowania miasta Bielska Podlaskiego placu pod budowę kościoła, sal katechetycznych i plebanii na działce nr 484, położonej przy ul. Wojska Polskiego w Bielsku Podlaskim, a stanowiącej własność Eugenii Moczulskiej”.1030 ADDK VII / Ex /A, Akta kurialne parafii Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim. Dekret erekcji parafii z 17 września 1989 r.: „Mając na względzie chwałę Boga Wszechmogącego, pożytek Kościoła świętego i zapewnienie łatwiejszej obsługi duszpasterskiej wiernych parafii pod wezwaniem Narodzenia Matki Bożej w Bielsku Podlaskim, niniejszym dekretem postanawiam, co następuje: 1. Po wysłuchaniu zdania Kapituły Katedralnej, Diecezjalnej Rady Kapłańskiej, Księży Proboszczów obu parafii bielskich oraz stosownie do wielu próśb wiernych, w myśl kan. 515 § 2, 518, 1254 § 1 i 2 Kodeksu Prawa Kanonicznego, stosując się do zaleceń dekretu Soboru Watykańskiego II o pasterskich obowiązkach biskupów („Christus Dominus”) nr 22, do Motu Proprio Papieża Pawła VI z dnia 6 sierpnia 1966 r. (Ecclesiae Sanctae) niniejszym dokonuję podziału parafii Narodzenia Matki Bożej w Bielsku Podlaskim i kanonicznie eryguję samodzielną parafię pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim”.

328


Wyszkowskiego, dotychczasowego proboszcza w Czeremsze1031. Ksiądz Antoni spełnił więc zadania postawione przed nim przez biskupa w doku-mencie nominacyjnym na proboszcza bielskiej fary. Co więcej, jeszcze przed erygowaniem w Bielsku Podlaskim parafii pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego, dokonał gruntownego remontu kaplicy na cmentarzu parafialnym, która stała się tymczasowym kościołem nowej parafii1032.

Niestety stan zdrowia księdza Zajączkowskiego bardzo się pogorszył. Być może miało to jakiś związek z przebytą w Lublinie ciężką chorobą. On jed-nak bagatelizował poważne problemy zdrowotne, choć niektóre objawy, jak pojawiające się niekiedy trudności w płynnym mówieniu, zaniepokoiły jego najbliższe otoczenie. Sądzono jednak, że to zapalenie krtani czy choroba gar-dła. Zmarł w nocy z 6 na 7 maja 1990 r., w 46. roku życia, 22. kapłaństwa i trzecim roku duszpasterzowania w parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim1033. Zakrystian zaniepokojony tym, że ksiądz nie przy-szedł do kościoła na poranną Mszę świętą, zaalarmował wikariuszy, którzy znaleźli go martwego. Wezwany lekarz stwierdził zgon spowodowany zawa-łem serca.

Po raz kolejny Bielsk Podlaski okrył się żałobą. Młody wiek księdza Antoniego i głęboka więź, jaka zawiązała się między parafianami i probosz-czem, czyniły ten smutek jeszcze głębszym. Pogrzebową Mszę świętą, któ-rej przewodniczył ks. biskup Władysław Jędruszuk, koncelebrowali wszyscy kapłani z diecezji i wielu księży z innych diecezji w Polsce. Homilię wygło-sił rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Drohiczynie ks. dr Janusz Łoniewski, bielszczanin i przyjaciel zmarłego. Zgodnie z ostatnią wolą wyra-żoną w testamencie ks. Zajączkowski został pochowany na bielskim cmen-tarzu obok kaplicy1034. W ostatniej drodze na miejsce spoczynku towarzy-szyli mu bielszczanie, zarówno katolicy, jak i prawosławni.

1031 Tamże. 1032 Tamże: „Do czasu uzyskania zatwierdzenia lokalizacji planu pod budowę nowego kościoła i wzniesienia na nim tymczasowej drewnianej kaplicy za świątynię parafialną będzie służyła kaplica pod wezwaniem św. Wincentego na cmentarzu rzymskokatolickim w Bielsku Podlaskim”.1033 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Życiorys.1034 ADDK IV / Ps / 163, Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego. Testament: „Pragnę być pogrzebany w parafii, w której pracuję. Sprawę pomnika zostawiam Rodzinie – Krzyż i nagrobek bez żadnych płyt”.


329

Tymczasowym administratorem farnej parafii w Bielsku Podlaskim został 8 maja 1990 r. tutejszy wikariusz ks. Henryk Polak1035� Pełnił tę funkcję niecałe cztery miesiące, do 25 sierpnia1036. Pochodzi z parafii Ciechanowiec. Urodził się 22 maja 1959 r. we wsi Przybyszyn. Jego rodzice, Tadeusz i Helena z domu Osiniak Polakowie, byli rolnikami. Ochrzczony został 6 czerwca w kościele parafialnym w Ciechanowcu1037. Szkołę pod-stawową ukończył w rodzinnej wsi w 1974 r., a Liceum Ogólnokształcące w Ciechanowcu. Świadectwo maturalne uzyskał 1978 r. i wtedy też wstą-pił do Wyższego Seminarium Duchownego w Drohiczynie1038. W opinii o kandydacie do seminarium duchownego ks. Wincenty Marczuk, pro-boszcz w Ciechanowcu, pisał: „Henryk Polak jest kandydatem ze wszech miar odpowiednim i godnym polecenia. Przez cały okres mojej opieki dusz-pasterskiej, tak w szkole podstawowej, jak i w liceum, sprawował się nie-nagannie, będąc przykładem dla kolegów i zbudowaniem dla otoczenia. Udzielał się też chętnie w pracach parafialnych, zespołach młodzieżowych i w różnych imprezach i uroczystościach organizowanych w parafii. Często przystępował do sakramentu pokuty i przyjmował Komunię świętą. Można mieć nadzieję, że przy Bożej pomocy i współpracy z łaską powołania, będzie dobrym i pożytecznym kapłanem”1039.

Po sześciu latach studiów teologicznych i pracy nad swoją osobowością w seminarium otrzymał święcenia kapłańskie 24 czerwca 1984 r. w kościele parafialnym w Ciechanowcu z rąk biskupa Władysława Jędruszuka1040. Potem kolejno pełnił obowiązki wikariusza i prefekta w Hajnówce

1035 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Henryka Polaka. Nominacja na administratora parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 8 maja 1990 r.: „W związku ze śmiercią ks. proboszcza Antoniego Zajączkowskiego w myśl kan. 541 § 1 KPK Wielebny Ksiądz obejmie czasowo kierowanie parafią do ustanowienia właściwego administratora parafii”.1036 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Henryka Polaka. Protokół przekazania administrowanej parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim nowemu proboszczowi ks. Ludwikowi Olszewskiemu z 25 sierpnia 1990 r.1037 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Henryka Polaka. Świadectwo chrztu nr 67/1959. 1038 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Henryka Polaka. Świadectwo dojrzałości z 23 maja 1978 r.1039 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Henryka Polaka. Zaświadczenie o moralności i religijności kandydata do WSD w Drohiczynie z 26 czerwca 1978 r. wydane przez proboszcza ciechanowieckiego ks. W. Marczuka.1040 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Henryka Polaka. Zaproszenie na święcenia kapłańskie i Mszę prymicyjną.

330


(1984–1986)1041, Boćkach (1986–1988)1042 i w parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim (1988–8 maja 1990 r.)1043 Administratorem parafii farnej był do kanonicznego przekazania parafii nowemu proboszczowi w dniu 25 sierpnia 1990 r.

Jeszcze jako wikariusz zaskarbił sobie szacunek i przywiązanie para-fian bielskich. Ujmował młodzież i dorosłych pogodą ducha, zdolnościami wokalnymi, miłością do Kościoła i Polski, wzruszającymi kazaniami, inte-resującą w treści i formie katechezą, dowcipem, wrażliwością na materialne i duchowe problemy ludzi. Nic dziwnego, że kiedy w 1991 r. przeniesiony został na wikariat i prefekturę do Siemiatycz, młodzież żegnała go ze łzami w oczach. Po dwóch latach prefektury w liceum siemiatyckim (1991–1993) został oddelegowany 28 czerwca 1993 r. na prośbę biskupa polowego Sławoja Leszka Głódzia do posługi kapelana wojskowego1044. Służba księdza kape-lana Henryka Polaka w Wojsku Polskim okazała się bardzo owocna i pro-wadziła aż do stopnia pułkownika i stanowiska dziekana w Krakowie1045.

1041 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Henryka Polaka. Nominacja na wikariusza w Hajnówce z 31 lipca 1984 r. 1042 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Henryka Polaka. Nominacja na wikariusza w Boćkach z 18 czerwca 1986 r.1043 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Henryka Polaka. Nominacja na wikariusza w parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 30 czerwca 1988 r.1044 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Henryka Polaka. Pismo biskupa drohiczyńskiego Władysława Jędruszuka do ks. Henryka Polaka, wikariusza w Siemiatyczach, z 28 czerwca 1993 r.: „Pozdrowienie w Panu! Mając na względzie Chwałę Bożą i potrzeby Kościoła, niniejszym, po uprzednim wyrażeniu zgody przez W. Ks. kieruję Go do pracy duszpasterskiej wśród żołnierzy w rzymskokatolickim Ordynariacie Polowym na okres pięciu lat. Jednocześnie zwalniam go z dotychczasowego stanowiska wikariusza parafii Siemiatycze. W najbliższym czasie W. Ksiądz zgłosi się do dyspozycji Ks. Biskupa Leszka Sławoja Głodzia – biskupa polowego. Pozostaje Ksiądz nadal kapłanem diecezji drohiczyńskiej i mam nadzieję, że więzy Księdza z diecezją pozostaną nadal bliskie i serdeczne. Na pracę na powierzonym przez Biskupa Polowego stanowisku życzę wielu łask Bożych, aby posługa Księdza była jak najowocniejsza. Władysław Jędruszuk Biskup Drohiczyński”. 1045 Kolejne etapy posługi kapłańskiej ks. Henryka Polaka w Wojsku Polskim: 1. Wikariusz Parafii Wojskowej Świętego Krzyża w Jeleniej Górze (1993–1994) – 20 lutego 1994 r.; 2. Administrator Parafii Katedry Polowej Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Warszawie i kapelan Nadwiślańskich Jednostek Wojskowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Warszawie od 20 lutego 1994 do 28 lutego 1995 r.; 3. Proboszcz Parafii Wojskowej Św. Józefa w Legionowie, kapitan – do 31 stycznia 1996; 4. Administrator Parafii Św. Agnieszki w Krakowie do 31 maja 1996 r.; 5. Proboszcz Parafii Wojskowej Św. Agnieszki w Krakowie –28 maja 1996 r.; 6. Dziekan Krakowskiego Okręgu Wojskowego od 1 czerwca 1996; 7. Major – 17 maja 1996 r.; 8. Podpułkownik – grudzień 2000 r.; 9. Kanonik Honorowy Kolegiackiej Kapituły w Węgrowie – 22 grudnia 2000 r.; 10. Kapelan Jego Świątobliwości – 18 maja 2001 r.; 11. Pułkownik i Dziekan 2. Korpusu Zmechanizowanego w Krakowie z 14 września 2001 r.


331

Kolejnego kapłana w bielskiej farze, ks. dra Ludwika Olszewskiego, wprowadził kanonicznie na stanowisko proboszcza dziekan bielski ks. Alfons Trochimiak w dniu 25 sierpnia 1990 r.1046. Ks. Ludwik Olszewski, syn Ignacego i Wiktorii z Wiercińskich Olszewskich, urodził się 2 listopada 1937 r. we wsi Olszewo w parafii Boćki. Miał jeszcze sześciu braci. Do szkoły podstawowej uczęszczał w rodzinnym Olszewie, a potem w Wiercieniu. Już wtedy odczytał w swoim sercu powołanie do służby Bożej w kapłań-stwie. Zapewne dużą rolę odegrały tu opowieści rodziców Ludwika o imien-niku, ks. Ludwiku Olszewskim, prefekcie Gimnazjum i Liceum i rektorze kościoła pokarmelickiego w Bielsku Podlaskim, zamordowanym bestial-sko przez hitlerowców w lesie Pilickim wraz z Błogosławionym Antonim Besztą-Borowskim, dziekanem bielskim, i z ks. Henrykiem Opiatowskim z Brańska oraz 47 osobami świeckimi, w tym siedemnaściorgiem małych dzieci. Po ukończeniu siódmej klasy w Wiercieniu, w r. 1952 wstąpił do Niższego Seminarium Księży Salezjanów w Różanymstoku. Nauka w tym gimnazjum zakonnym została brutalnie przerwana w 1954 r., kiedy władze komunistyczne PRL postanowiły zamknąć tę szkołę, podobnie jak wszystkie inne gimnazja prywatne1047. W tej sytuacji Ludwik kontynuował naukę w Liceum Ogólnokształcącym im. Tadeusza Kościuszki w Bielsku Podlaskim. Tutaj uzyskał świadectwo dojrzałości 4 czerwca 1956 r.1048.

[Od 2011 roku powrócił do pracy w diecezji drohiczyńskiej; mianowany proboszczem parafii Starawieś].1046 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Nominacja na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 23 czerwca 1990 r.: „Kierując się względem na chwałę Bożą, potrzeby Kościoła Katolickiego, potrzeby diecezji i dobro dusz ludzkich – na podstawie kan. 523 KPK, z dniem 25 sierpnia 1990 r. mianuję Przewielebnego Księdza proboszczem parafii Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Bielsku Podlaskim, dekanatu bielskiego, prawnie wakującej od śmierci ks. Antoniego Zajączkowskiego [...]. Kościół, beneficjum i akta parafialne parafii pod wezwaniem Narodzenia NMP przejmie Przewielebny Ksiądz Proboszcz po myśli Kn. 527 KPK z rąk Ks. Dziekana Kanonika Alfonsa Trochimiaka, którego do przekazania niniejszym deleguję [...]. Wyznaczoną placówkę obejmie Przew. Ks. Proboszcz do dnia 25 sierpnia. Ks. Biskup Władysław Jędruszuk Administrator Apostolski, dnia 23 czerwca 1990 r.”1047 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Życiorys kandydata do WSD w Drohiczynie z 24 czerwca 1956 r.: „Po ukończeniu Szkoły Podstawowej w Wiercieniu złożyłem podanie do Niższego Seminarium Duchownego w Różanymstoku, gdzie zostałem przyjęty. W roku 1954 zakład w Różanymstoku został zlikwidowany, zostałem więc przyjęty do Liceum Ogólnokształcącego w Bielsku Podlaskim”.1048 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Świadectwo dojrzałości z 4 czerwca 1956 r.

332


W tymże roku zgłosił się do Wyższego Seminarium Duchownego w Drohiczynie1049. Załączona do podania opinia prefekta z Bielska ks. Wacława Łosowskiego była bardzo pozytywna: „Ludwik Olszewski uczył się w Małym Seminarium w Różanymstoku. W Szkole Ogólnokształcącej w Bielsku Podlaskim miał opinię dobrego ucznia. Jego sprawowanie było pochwały godne. Łaciny uczył się prywatnie, bo w szkole jej nie ma. Trudności z łaciną w Seminarium nie będzie miał. W nauce religii otrzy-mał świadectwo z wyróżnieniem «Pierwsze miejsce w klasie»”. Gorliwie słu-żył do Mszy świętej. Ogólnie ujęta charakterystyka, tylko w kilku słowach: godny pochwały kandydat do Seminarium Duchownego”1050. Lata studiów i formacji duchowej w Wyższym Seminarium Duchownym w Drohiczynie przebiegały bez zakłóceń. Opinia proboszcza z Bociek o kleryku Ludwiku była jak najlepsza1051. Święcenia kapłańskie otrzymał ks. Ludwik Olszewski 29 czerwca 1962 r. z rąk ks. biskupa Władysława Suszyńskiego z Białegostoku w kościele Trójcy Przenajświętszej w Drohiczynie1052.

Pierwszą placówką duszpasterską księdza Ludwika był wikariat w Pobikrach (20 lipca 1962–9 stycznia 1963)1053. W styczniu 1963 r. prze-niesiony został na wikariat w parafii farnej w Bielsku Podlaskim i pełnił tę funkcję do września tegoż roku. Już 20 września 1963 r. skierowany został na studia specjalistyczne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim1054. W r. 1966 uzyskał tam magisterium z zakresu teologii biblijnej1055.

1049 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Podanie o przyjęcie do WSD w Drohiczynie z 25 czerwca 1956 r.1050 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Świadectwo moralności wydane przez ks. W. Łosowskiego z 17 czerwca 1956 r.1051 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Kwestionariusz z oceną alumna L. Olszewskiego wypełniony przez ks. M. Sokołowskiego 30 września 1957 r.: „Kleryk Ludwik Olszewski jest roztropnym, pobożnym i dobrym chłopcem. Uważam, że z niego będzie wartościowy ksiądz, bo ma zamiłowanie do służby Bożej. Daje dobry przykład w parafii”. 1052 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Prośba Administratora Apostolskiego Michała Krzywickiego z 28 czerwca 1962 r., skierowana do bpa Władysława Suszyńskiego z Białegostoku, o udzielenie święceń kapłańskich diakonom: Bogusławowi Kiszce, Janowi Komosie, Zdzisławowi Leszczyńskiemu, Ludwikowi Olszewskiemu, Leonowi Pawlukowi i Janowi Wasilewskiemu.1053 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Nominacja na wikariusza współpracownika w parafii Pobikry z 20 lipca 1962 r.1054 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Odwołanie z wikariatu w Bielsku Podlaskim z 20 września 1963 r. 1055 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Dyplom ukończenia studiów wyższych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i uzyskania stopnia magistra teologii z 14 czerwca 1966 r.


333

Kolejny rok akademicki 1966/67, już w ramach studiów doktoranc-kich, poświęcił zbieraniu materiałów do pracy doktorskiej. Pilna potrzeba wykładowcy Pisma Świętego w Wyższym Seminarium Duchownym w Drohiczynie skłoniła ks. biskupa Władysława Jędruszuka do odwoła-nia ks. Ludwika ze studiów doktoranckich i mianowania go wykładowcą i prefektem w seminarium1056. Ksiądz Olszewski nie zrezygnował jednak z pracy nad doktoratem na Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie1057. Dyplom doktora teologii uzyskał 24 maja 1972 r.1058

Do ciągle wypełnianych funkcji wykładowcy i prefekta w semina-rium w Drohiczynie dochodziły nowe obowiązki. Od r. 1969 był referen-tem do spraw powołań kapłańskich1059, dyrektorem biblioteki seminaryj-nej w Drohiczynie w latach 1972–19901060, korespondentem diecezjalnym Biura Prasowego Episkopatu Polski, referentem diecezjalnym do spraw pielgrzymkowych1061, sekretarzem Diecezjalnego Studium Posoborowego w Drohiczynie1062, redaktorem „Wiadomości Diecezjalnych” i przewod-niczącym Komisji Diecezjalnej do spraw Sztuki Kościelnej. Jeśli do tego dodać jeszcze kapelanię w Domu Zgromadzenia Córek Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny w Drohiczynie przy ul. Kotlarskiej, to sama liczba powierzonych mu zadań świadczy o wielkim i wielorakim wkładzie ks. Ludwika Olszewskiego w życie diecezji. Nic też dziwnego, że z racji ilości

1056 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Nominacja na wykładowcę i prefekta w WSD w Drohiczynie z 20 czerwca 1967 r.: „Powierzając W. Księdzu Magistrowi wykłady w tak ważnej dziedzinie, jaką jest w Seminarium Duchownym Pismo Święte oraz odpowiedzialną funkcję prefekta seminarium i szczególnego wychowawcy alumnów, daję tym zarazem wyraz zaufania, by z tych obowiązków wywiązać się jak najlepiej dla dobra sprawy Bożej, Seminarium i alumnów. Na tę pracę z serca udzielam pasterskiego błogosławieństwa”.1057 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Zezwolenie na kontynuację studiów doktoranckich na Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie z 16 listopada 1967 r.: „Niniejszym wyrażam zgodę, by ks. mgr Ludwik Olszewski, kapłan tutejszej diecezji, mógł kończyć pracę doktorską na seminarium doktoranckim z biblistyki – Nowego Testamentu”.1058 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Dyplom doktora teologii z 18 grudnia 1972 r.1059 Pełnił tę funkcję do r. 1987.1060 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Życiorys z 5 stycznia 1987 r.: „Od r. 1972 do chwili obecnej jest dyrektorem biblioteki w tymże Seminarium Duchownym”. 1061 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Nominacja na referenta diecezjalnego ds. pielgrzymek z 10 czerwca 1982 r. W latach 1982–1990 zorganizował 7 pielgrzymek do Rzymu i do Ziemi Świętej; jedną do Lourdes oraz dwie do Lourdes i Fatimy dla księży.1062 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Życiorys z 5 stycznia 1987 r.: „W latach 1971–1978 był sekretarzem Diecezjalnego Studium Posoborowego w Drohiczynie”.

334


obowiązków prosił niekiedy o zwolnienie go z niektórych funkcji1063. W tro-sce o to, by powierzone zadania wypełnić jak najlepiej, ukończył roczne Studium Ochrony Zabytków i Rozwoju Sztuki Polski Kościelnej zorganizo-wane przez Komisję Episkopatu Polski do spraw Sztuki Kościelnej1064.

29 czerwca 1987 r. ks. Ludwik Olszewski obchodził w Drohiczynie srebrny jubileusz kapłaństwa. W uznaniu jego zasług biskup Władysław Jędruszuk mianował go w r. 1988 kanonikiem honorowym Pińskiej Kapituły Katedralnej1065. Nominację na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim otrzymał 23 czerwca 1990 r.1066. Okres, w którym obejmuje parafię bielską, jest naznaczony radością z odzy-skanej przez Polskę niepodległości, upadku komunizmu i początków III Rzeczypospolitej. Nowy proboszcz, a od 1995 r. także dziekan bielski1067, energicznie rozwinął działalność duszpasterską, administracyjną, budowlaną i konserwatorską. Kościół został gruntownie odremontowany z zewnątrz i wewnątrz, poddane konserwacji wszystkie ołtarze i obrazy łącznie z drogą krzyżową. Założone zostało nowe oświetlenie, nagłośnienie i elektroniczne zabezpieczenie kościoła. Wymieniono wszystkie drzwi zewnętrzne kościoła. Odrestaurowane zostały stalle, konfesjonały i ambona, zakonserwowane ławki dla wiernych, remontowi poddane organy. Dźwignięty z ruin dom parafialny przeznaczony na oddział Caritas i Księgarnię Błogosławionego Antoniego. Zabytkowa drewniana plebania mieści teraz Dom Pamięci bł. Antoniego i muzeum parafialne. Do zakrystii i „skarbczyka” sporządzone zostały nowe meble na naczynia, szaty i księgi liturgiczne. Podjęta została adaptacja budynku dawnej szkoły w Orli na kaplicę filialną, uporządkowany

1063 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Odwołanie z funkcji prefekta w WSD w Drohiczynie z 10 grudnia 1983 r.: „Zgodnie z wyrażoną przez Księdza kilkakrotną prośbą, niniejszym zwalniam Go z obowiązku prefekta naszego seminarium. Serdecznie dziękuję za wypełnianie tego obowiązku przez ponad 16 lat, z oddaniem, z czynnym zaangażowaniem się, nie tylko w dziedzinie czysto wychowawczej, ale również w szerokim zakresie w pracy seminaryjnej. Były to lata i karty życia z pewnością pięknie wpisane w budowanie Kościoła – Królestwa Bożego na terenie Seminarium”.1064 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Dyplom ukończenia Studium Ochrony Zabytków i Rozwoju Sztuki Kościelnej z 7 czerwca 1984 r.1065 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Nominacja na kanonika honorowego Pińskiej Kapituły Katedralnej z 16 października 1988 r.1066 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Nominacja na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 23 czerwca 1990 r.1067 ADDK IV / Ps, Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego. Nominacja na dziekana bielskiego z 6 lutego 1995 r.


335

ogród plebanialny. Oczyszczono historyczne stawy i zbudowano kamienny parkan za nimi. Przy kościele odbudowano kamienny parkan, ułożono chod-niki z kostki brukowej wokół kościoła. Zbudowano na nowo z granitu roz-padający się grobowiec zmarłego w 1919 r. ks. Jana Nieczyporowicza. Zabytkową kapliczkę w parkanie przyozdobiono kamiennym obeliskiem upamiętniającym 1000-lecie Chrztu Polski i 2000-lecie chrześcijaństwa. Na ścianach kapliczki umieszczono osiem tablic granitowych poświęconych pamięci księży proboszczów z XX wieku.

Wewnątrz świątyni zainstalowano ogrzewanie i umieszczono trzy nowe tablice: jedną upamiętniającą beatyfikację Antoniego Beszty-Borowskiego, drugą – upamiętniającą 212. rocznicę śmierci biskupa Jana Szyjkowskiego, proboszcza parafii i budowniczego tej świątyni, trzecią – upamiętnia-jącą 200. rocznicę śmierci Izabeli Branickiej, głównej fundatorki świątyni. W prezbiterium bazyliki, w miejsce drewnianych, zbudowano marmurowe stopnie pod ołtarz posoborowy.

W budowaniu parafialnej wspólnoty ks. Ludwik położył duży nacisk na małe wspólnoty, poczynając od poszczególnych rodzin, poprzez organiza-cje, stowarzyszenia i grupy modlitewne, takie jak Akcja Katolicka, Caritas, Kościół Domowy, Ruch Światło – Życie, Pomocnicy Maryi, Odnowa w Duchu Świętym, koło misyjne, schole (dziecięca i młodzieżowa), koło lek-torów i ministrantów, biel procesyjna, chór parafialny i kilkanaście kółek żywego różańca. Sprowadził też do parafii siostry dominikanki misjo-narki Jezusa i Maryi, które założyły tu dom zakonny. Ogromną zasługą ks. Kazimierza Kułakowskiego – bielszczanina, wieloletniego profesora teologii moralnej w Wyższym Seminarium Duchownym w Białymstoku – było w tym względzie ofiarowanie domu odziedziczonego przezeń po zmar-łych rodzicach na klasztor sióstr.

Na czas duszpasterzowania księdza Olszewskiego w Bielsku Podlaskim przypadły dwa niezwykle ważne wydarzenia: podniesienie przez Stolicę Apostolską bielskiego kościoła parafialnego w r. 1996 do rangi bazyliki mniejszej1068 oraz beatyfikacja w 1999 r. przez Ojca Świętego Jana Pawła II Antoniego Beszty-Borowskiego wśród 108 Męczenników Polskich ostatniej

1068 ADDK VII / SA, Breve Apostolskie Jana Pawła II z 29 sierpnia 1996 r. nadające kościołowi Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim tytuł Bazyliki Mniejszej.

336


wojny1069. Oba te wydarzenia, wieńczące u schyłku XX wieku dotychcza-sowe dzieje parafii farnej w Bielsku Podlaskim, wymagały uprzednio wielu starań ze strony Księdza Biskupa, ale także wielu innych osób, w tym pro-boszcza bielskiego. Były to niezwykłe dary, ale i zobowiązania dla parafial-nej bielskiej wspólnoty. Rodziły też nowe zadania. Jednym z nich było pod-jęcie starań o powtórną ekshumację szczątków doczesnych Błogosławionego, kanoniczne ich rozpoznanie1070 i umieszczenie w relikwiarzu – metalowej trumience, pokrytej srebrem, celem wystawienia do publicznej czci1071.

4.2. Wiceprepozyci prepozytury bielskiej

Od czasu, gdy na mocy fundacji królowej Bony i aktu erekcyjnego biskupa łuckiego Pawła Algimunta Holszańskiego kościół parafialny w Bielsku podniesiony został do rangi prepozytury, z prepozytem, wiceprepozy-tem i trzema mansjonarzami, duszpasterskie obowiązki prepozyta na czas jego nieobecności w Bielsku, z racji na wysokie i absorbujące czas funkcje

1069 ADDK VII / SA, Beatyfikacyjne Breve Apostolskie Jana Pawła II z 13 czerwca 1999 r., wynoszące do chwały Błogosławionych 108 Męczenników Polskich.1070 Po pierwszej ekshumacji i przeniesieniu ciał zamordowanych w Pilickim lesie na cmentarz parafialny w Bielsku Podlaskim 15 lipca 1945 r. groby poszczególnych ofiar zostały odpowiednio oznaczone, co ułatwiło potem drugą ekshumację relikwii Błogosławionego. Uzyskawszy zezwolenie Kongregacji do Spraw Świętych na wydobycie relikwii ich kanoniczne rozpoznanie i wystawienie do publicznej czci (Congregatio de Causis Sanctorum, P. N. 1844–32/99, 8 feb. 2000) oraz zgodę Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej na powtórną ekshumację, bp A. Dydycz dekretem z 6 kwietnia 2000 r. zarządził ekshumację relikwii i kanoniczne ich rozpoznanie. Czynności tej postanowił osobiście przewodniczyć, a do współpracy powołał o. Gabriela Bartoszewskiego OFMCap. jako promotora sprawiedliwości, ks. kanclerza Stanisława Ulaczyka jako notariusza, lekarzy: Bolesława Kuzakę i Jana Żarskiego jako biegłych, wikariusza generalnego ks. Eugeniusza Besztę-Borowskiego oraz proboszcza i dziekana bielskiego ks. Ludwika Olszewskiego jako instrumentariuszy, a także trzech pracowników fizycznych: Seweryna Zygmunta Malinowskiego, Stanisława Zdrojkowskiego i Ryszarda Ofmana. Po kanonicznym rozpoznaniu relikwie zostały obmyte i umieszczone w relikwiarzu. Uroczyste przeniesienie relikwii do bazyliki bielskiej dokonało się 15 lipca 2000 r. w 57. rocznicę męczeńskiej śmierci bł. Antoniego.1071 Relikwiarz w formie srebrnej trumienki zaprojektował i wykonał Wojciech Lachowicz z Krakowa we współpracy z krakowskimi odlewnikami. [Dnia 2 lutego 2010 r. biskup drohiczyński Antoni Dydycz powołał do istnienia Podlaską Kapitułę Kolegiacką, mianując jej prepozytem ks. Ludwika Olszewskiego. Ks. Eugeniusz Beszta-Borowski został honorowym prepozytem Kapituły. Po śmierci Ks. Infułata parafia uczciła jego pamięć tablicą odsłoniętą w bazylice 8 września 2010 r. – przyp. red.]


337

na dworze królewskim, spadały na barki wiceprepozyta1072. Umożliwiało to normalne funkcjonowanie prepozytury w czasie nieobecności prepozyta. Obok dotychczasowych patronów: Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja prepozytura otrzymała nowych w osobach świętych Trzech Królów.

Pierwszym prepozytem bielskim został kanclerz gnieźnieński, kanonik krakowski i referendarz króla Zygmunta I, ks. Sebastian Branicki, prezen-towany 26 kwietnia 1535 r. na to stanowisko przez królową Bonę, podobnie jak wskazany przez nią pierwszy wiceprepozyt bielski ks. Stefan z Miela1073. Trzema mansjonarzami bielskiej prepozytury zostali księża znani tylko z imienia: Urban, Szymon i Jakub. Do ich obowiązków, obok posłuszeń-stwa swemu prepozytowi, należało: odprawianie codziennie, za wyjąt-kiem piątku i soboty, Mszy świętej według formularza o Wniebowzięciu Matki Bożej, w piątek – za zmarłych królów i książąt, a w każdą sobotę – Mszy według formularza „Witaj Święta Rodzicielko”. W niedziele i święta, jeśli rubryki na to zezwalały, powinni odprawić Mszę świętą śpiewaną

1072 BNUW F 4–19262, Acta Ecclesiae Praeposituralis Bielscensis, s. 222: „Proinde Nos Paulus Dei Gratia Episcopus Luceoriensis et Dux Olsanensis attendentes quod Ecclesia Parochialis in Bielsko nostrae Dioecesis Luceoriensis inter alias notabils et insignis existit, pro tempore Plebanum habens, volentes eandem mandato Serenissimae Principis Dominae et Dominae Bonae Dei Gratia Reginae Poloniae, quae ad illam tanquam liberalissima collatrix et Patrona, specialem gratiam iuxta et devotionem habere dignoscitur, ad id expresso accedente praecellentiori dignitate ut decet decorare, ac ex Plebano Praepositum et loco aliorum Vicariorum qui eorum reditibus distinctis a Curato gaudebant, Vicepraepositum unum atque tres Mansionarios creare instituere, ac ordinare, prout huiusmodi titulum Plebani supprimentes et extinguentes, deinceps Praeposituram, et Vicepraeposituram, ac tres Mansionarios creamus, ordinamus, erigimus et instituimus in eisdem Bonis et Decimis quae antea fuerant Plebanales at quae denuo sunt per eam Serenissimam Reginalem Maiestatem eidem Ecclesiae collatae, et asscriptae, specialiter, perpetuo et in aevum. Ita quod amodo et deinceps Praepositus in Bielsko et non Plebanus vocabitur, et nihilominus curam animarum ipsi Ecclesiae Parochiali in Bielsko Tituli Beatissimae Semper Virginis Mariae Nativitatis, Sanctorumque Nicolai et Trium Regum incumbentem ab eo amovemus, illamque in Vicepraepositum ac tres Mansionarios transferrimus ac eorum in illas conscientiam oneramus”.1073 Tamże, s. 223: „Ad praesentationem eiusdem Serenissimae Principis et Dominae Bonae Dei Gratia Reginae antedictae Venerabilem Dominum Sebastianum Branicki Cancellarium Gnesnensem et Canonicum Cracoviensem Serenissimi Principis et Domini Domini Sigismundi Dei Grata Regis Poloniae Magni Ducatus Lithuaniae, Russiae, Prussiae et Masoviae Domini et Haeredis Referendarium, in Praepositum, Honorabiles Stephanum de Miele in Vicepraepositum perpetuum, et non nisi ex causa legitima et deducta per suum Praepositum, amovibilem, Urbanum, Simonem et Jacobum in Mansionarios, per manus nostrae impositionem eorum capitibus, instituimus et inunctivimus, prout investimus per praesentes, ipsi Praeposito administrationem spiritualium et regimen rerum temporalium, et ipsis Vicepraeposito et Mansionariis curam animarum cum eorum Successoribus legitimis comittimus”.

338


o Wniebowzięciu Matki Bożej. Zobowiązani byli do śpiewania wspólnie poszczególnych części Brewiarza: matutinum, prymy, tercji, seksty, nony, nieszporów i komplety według formularza o Niepokalanym Poczęciu Matki Bożej „głosem wysokim i zrozumiałym”, na przemian z nauczycie-lem szkoły parafialnej lub jego zastępcą. W każdy piątek miała to być liturgia żałobna (zarówno oficjum, jak i Msza święta) za zmarłych królów i wielkich książąt. W obrzędach i w śpiewie mieli obowiązek uczestniczyć wszyscy uczniowie szkoły1074.

Pod nieobecność prepozyta, mansjonarze zobowiązani byli do posłu-szeństwa wiceprepozytowi. Mansjonarze pełnili poza tym wszystkie obo-wiązki wikariuszy w zakresie głoszenia słowa Bożego i sprawowania sakra-mentów świętych. Wynagrodzenie wiceprepozyta stanowić miało wynosić cztery kopy groszy litewskich, a mansjonarzy po półtorej kopy groszy pol-skich. Do tego doliczano wszystkie te dochody, które dawniej otrzymy-wali wikariusze w postaci dziesięciny ze wsi Pietrzykowo Wyszki, Zawady i Rybałty1075. Na mocy postanowienia króla Zygmunta Augusta z r. 1545 na wiceproboszczach bielskich spoczywać miał obowiązek troszczenia się o chorych przebywających w parafialnym szpitalu, zarządzania beneficjum szpitalnym i pełnienia obowiązków „proboszcza szpitalnego”1076.

1074 Tamże: „Eisdem Praeposito Vicepraeposito et Mansionariis tanquam eorum legitimo Praelato Pastoribus et Patronis in omnibus licitis oboediant et honestis. Vicepraepositus et mansionarii omni die Missam de Assumptione Beatae Mariae Virginis, Sabbato autem Salve Sancta Parens, et diebus Dominicis ac duplicibus Festis dum de tempore celebrabitur, non erit necessarium ipsam Missam cantare de Assumptione. Horas autem: Matutinas, Primam, Tertiam, Sextam, Nonam, Vesperas et Completorium, semper alta et intelligibili voce decantabunt de Conceptione, alternatim cum Magistro Scholae vel eius substituto, et Feria qualibet Sexta Requiem pro defunctis Serenissimnis, Praedecessoribus, Serenissimi Domini Domini Sigismundi Dei Gratia Regis Poloniae ac Magni Ducis Lithuaniae etc Serenissimaque, Reginalis Maiestatis Praedecessoribus Regibus et Ducibus, per Scholares cantate sint sub poena Excommunicationis adstrictique Feria Sexta non cantabitur Missa de Assumptione BV Mariae, cum Requiem cantabitur”. 1075 Tamże, s. 224: „Videlicet quod Vicepraepositus quatuor sexagenas easdem Lithuanicales. Mansionarii tres, per unam sexagenam cum media numeri Polonicalis, cum decimis manipularibus quas antea Vicarii accipiebant in villis Pietrzykowo Wyszki, Zawady, et Rybałty quae ante vocabantur villa Nobilium Olszanica”.1076 BNUW F 4–19262, Acta Ecclesiae Bielscensis, s. 242: „Sigismundus Augustus etiam Poloniae Rex et Magnus Lithuaniae Dux […] concessit ut iam tunc deinnceps tam Domus pauperum, quam bonorum illi attributorum huiusmodi administratio, cura et gubernium, tunc et pro tempore existenti Vicepraeposito dictae Ecclesiae in perpetuum comitterentur”.


339

W ciągu blisko 300 lat funkcjonowania prepozytury bielskiej odpo-wiedzialną posługę wiceprepozyta sprawowało w niej wielu kapłanów. Była to posługa trudna zwłaszcza wtedy, gdy prepozyt pełnił ważną funkcję pań-stwową czy kościelną i w związku z tym często przebywał poza Bielskiem – na dworze królewskim w charakterze referendarza, kanclerza, kaznodziei kró-lewskiego, lub w otoczeniu biskupa czy też na sesjach kapituły czy na urzędzie oficjała, archidiakona lub kustosza w kapitule katedralnej (łuckiej, wileńskiej, warmińskiej, poznańskiej, płockiej). Wtedy to wiceprepozyci administrowali prepozyturą i kierowali duszpasterstwem, niosąc na swoich barkach „ciężar dnia i upalenia”. Zawsze jednak działali w imieniu i w cieniu prepozyta, dla-tego o ich dokonaniach i historii ich życia wiemy bardzo niewiele.

Oto lista wiceprepozytów bielskich:

XVI wiekStefan z Miela 1535 BNUW, F 4–19262, s. 223Paweł Topczewski (1546) ADS D 5, s. 77b Andrzej (1554) ADS D 9, s. 57vMarcin Osmólski, prepozyt szpitala (1572) zm. 1584 ADS D 13, s. 146 Stanisław z Brzezin 1584– ADS D 15, s. 61

XVII wiekStanisław Jacek Bolko1077 1603 ADS D 18̧ s. 222bWojciech Trojanowski (1621) ADS D 21, s. 19 Jacek Klemiński + 1647 ADS D 27, s. 51–52Stanisław Kossowski 1647– ADS D 26, s. 98Wojciech Trzaska (1668) ADS D 31, s. 84Marcin Albert Jemielity –1679 APB I / B / 1, s. 2Aleksander Godlewski 1680–1681 APB I / B / 1, s. 18, 23Michał Wołczyński (1683)–1685 ADS D 35, s. 104b; APB I / B / 1, s. 20b

1077 Potem prepozyt bielski; por. ADS D 18, s. 222b: „Nieboszczyk Z. Sadłocha Proboszcz Bielski wziął coadiutora X. Stanisława Bolka na Probostwo Bielskie cum futura successione, na one. [...], który potem zmarł 21 Septembris 1603. Pogrzeb jego był 8 Octobris”; tamże, s. 1: „A. D. 1604. Institutio ad Ecclesiam Parochialem in Bielsko. Reverendus Dominus Stanislaus Jacentus Bolek, actu presbyter, per Rev. Episcopum ad Ecclesiam Parochialem in Bielsko, post mortem Adm. Rev. Domini Gaspari Sadłocha Ecclesiae Collegiatae Varsoviensi Praepositi et Plebani Bielscensis, institutus”.

340


Andrzej Lisowski 1685–1690 APB I / B / 1, s. 70, 75, 90,102Wojciech Ferdynand Chorzelski 1691–1692 APB I / B / 1, s. 152, 156Jakub Rynkiewicz 1693–1702 ADS D 37, s. 221b; BNUW, F 4–19262, s. 23, 29 APB I / B / 1, s. 177, 196, 213, 220

XVIII wiek Michał Kęsinowski 1703–1706 APB I / B / 1, s. 73b, 152 Andrzej Zyszkowski 1707–1708 ADS D 42, s. 512b; APB I / B / 1, s. 172b, 198 Sebastian Wrzoskiewicz 1708–1710 APB I / B / 1, s. 185, 199bFelicjan Szczygielski 1710–1713 ADS D 46, s. 385, 399; APB I / B / 1, s. 202; APB I / B / 2, s. 8Andrzej Prandota Trzciński 1713–1715 APB I / B / 2, s. 13b, 23Zachariasz Bernard Milkiewicz 17151078–1718 APB I / B / 2, s. 27, 29, 38Florian Ścibor 1718 –1719 APB I / B / 2, s. 42herbu Ostoja Mościcki1079 Andrzej Kwartnikowicz 1719–1720 APB I / B / 2, s. 48, 49bFlorian Mościcki 1720–1722 APB I / B / 2, s. 58, 60, 62Paweł Przonkowski 1723–1726 APB I / B / 2, s. 68, 76, 84, 91, 95bPaweł Lachowski 1726–1727 APB I / D / 2, s. 95b,103Franciszek Stanisław Dąbrowski1080 (1729) APB I / B / 2, s. 124Franciszek Krasnodębski 1732–1736 ADS D 62, s. 20b, 35, 39, 49, 62, 115bTomasz Markowski 1737–1740 ADS D 63, s. 68b, 77, 82b, 96bGrzegorz Hornowski 1740 – (1741) APB I / B / 3, s. 99b Wojciech Harbaszewski (1754) ADS D 81, s. 227Łukasz Łaguziewicz 1757–1762 ADS D 82, s. 339; APB I / B / 4, s. 70

1078 Cysters z Oliwy.1079 Kanonik Reguły Lateraneńskiej.1080 W 1728, 1730 i 1731 występuje w tej księdze jako „Commendarius officiosus”, co mogło być synonimem wiceproboszcza.


341

Józef Rudzki 1762–1763 APB I / M / 1, s.133, 141Andrzej Dmochowski 1764 – (1765) APB I / M / 1, s. 136, 141Kazimierz Grodzki 1769–1770 APB I / M / 1, s. 9b,11Jan Leśniewski 1771–1772 APB I / M / 1, s. 13, 15Walenty Korzeniewski 1772–1781 APB I / B / 5, s. 1, 5, 10, 12, 24b, 25b, 33, 39, 47b; I / M / 1, s. 17, 18, 20, 21b, 22b Antoni Markiewicz (1784) – 1786 APB I / B / 5, s. 60, 66, 75Jan Chilkiewicz (1790) – 1813 APB I / B / 6, s. 15b, 22, 34, 43b, 52b, 61, 68, 119, 130, 141, 157

XIX wiekMikołaj Andruszkiewicz (1816) APB I /B / 8, s. 113bAleksander Borzym 1817–1821 APB I / B / 8, s. 122, 127, 135, 142b, 147, 148Jan Izbicki – 1827 APB I / B / 10, s. 11

Formalnie prepozytura bielska nigdy nie została kanonicznie zniesiona, faktycznie jednak po trzecim rozbiorze Polski pruski rząd zaborczy ode-brał Kościołowi wszystkie dobra, także ziemie funduszowe, dziesięcinę i sumy lokowane na dobrach ziemskich oraz wpływy z młynów i karczem. W to miejsce wprowadzona została pensja państwowa, tak szczupła, że nie wystarczała na utrzymanie trzech mansjonarzy, nie mówiąc już o remontach kościoła. Po traktacie tylżyckim i przejściu ziemi bielskiej pod zabór rosyj-ski ten stan rzeczy został utrzymany. Doszły do tego represje w stosunku do duchowieństwa i związane z tym ograniczenie liczby księży pracujących w bielskiej parafii. Niejako prawem kontynuacji jeszcze przez pewien czas obok proboszcza był wiceproboszcz. Uposażenie parafialnego szpitala nie zostało Kościołowi przez zaborców zabrane. Od 1827 r. był już tylko pro-boszcz i wikariusz, a niekiedy nawet jedynie proboszcz. Warto rozważyć, czy w XXI wieku nie należałoby w bielskiej bazylice wznowić przynajmniej niektórych elementów dawnej prepozytury, zwłaszcza wspólnej modlitwy chórowej duchownych przy odmawianiu Liturgii Godzin.

342


4.3. Wikariusze i mansjonarze

Wszystko zdaje się wskazywać na to, że od początku istnienia bielskiej para-fii duszpasterzowali przy niej nie tyko proboszczowie, ale i wspomagający ich wikariusze. Świadczy o tym nie tylko dom dla wikariuszy, wspominany w akcie odnowionej fundacji w 1492 r.1081, lecz także wzmianka o wikariu-szu bielskim w aktach Konsystorza Janowskiego w 1471 i 1474 r.1082. Potem już tylko w najtrudniejszych okresach wojen czy rozbiorów Polski brakowało w parafii nawet jednego wikariusza.

Wprawdzie termin teologiczny „sukcesja apostolska” odnosi się do bisku-pów i mówi o nieprzerwanym ciągu pasterzy od czasów apostolskich do dziś, którzy przez włożenie rąk podczas konsekracji nowych biskupów przekazują tę nadprzyrodzoną moc pełni kapłaństwa, którą bezpośrednio od Chrystusa otrzymali Apostołowie, to jednak i te szeregi kolejnych proboszczów, wice-prepozytów i wikariuszy fary, dziś już bazyliki bielskiej, stanowią konty-nuację, na szczeblu kapłańskich święceń, tej samej misji apostolskiej, która ciągle trwa.

Poniżej znajduje się wykaz wikariuszy bielskich od XV wieku do czasów obecnych, których udało się odnaleźć w dostępnych źródłach.

wikariusz, komendarz Maciej 1471–1474 ADS D 1, s. 14 v, 31 v, 33 v mansjonarz Szymon 1535–1570 ADS D 152, s. 46; ADS D 9, s. 12; ADS D 13, s. 1mansjonarz Jakub (1535) ADS D 152, s. 46mansjonarz Urban (1535) ADS D 152, s. 46komendarz Maciej Tybor 1542 ADS D 2, s. 155komendarz Paweł Olszewski 1545–1546 ADS D 4, s. 153; ADS D 5, s. 106komendarz Andrzej 1549 ADS D 6, s. 131kapelan zamkowy Tomasz 1550 ADS D 7, s. 60

1081 BNUW F 4–19262, Acta Ecclesiae Praeposituralis Bielscensis, s. 200: „In primis aream in qua sita est Ecclesia cum Coemeterio, Schola et Domibus vicariorum”. 1082 ADS D 1, s. 14b: „Discretus Mathias vicarius de Byelsco, 1471”; s. 33b: „Mathias vicarius de Byelsk, 1474”.


343

mansjonarz Tomasz 1547–1570 ADS D 5, s. 174 , D 13, s. 39 komendarz Hieronim Kosieradzki 1561 ADS D 13, s. 28wikariusz Tomasz 1570-1572 ADS D 13, s. 28; ADS D 13, s. 141wikariusz Andrzej z Zuzeli (1572) ADS D 13, s. 156 wikariusz Jan Krakowiński (1621) ADS D 21, s. 19 wikariusz Szymon Niemojewski (1634) ADS D 24, s. 36wikariusz Marcin Rzepny (1638) NAHB F 1708, o. 1, nr 128, s. 659–660wikariusz Jan Ciborowski (1640) ADS D 25, s. 190, 191 wikariusz Maciej Wyszyński (1640) ADS D 25, s. 166, 172wikariusz Aleksander Godlewski (1679) APB I / B / 1, s. 1wikariusz Franciszek Sapiński (1680–1681) APB I / B / 1, s. 6, 10komendarz, mansjonarz 1681–1685 APB I / B / 1,Walenty Brzóska s. 11, 14, 25, 29mansjonarz Grzegorz Tuszewicki 1681–1683 APB I / B / 1, s.12, 13, 17wikariusz Michał Wołczyński (1683) APB I / B / 1, s. 20wikariusz Paweł Tomasz Pieńkowski 1685–1687 APB I / B / 1, s. 36, 42wikariusz Maciej Gutowski (1688) APB I / B / 1, s. 46wikariusz Sebastian Kosowski 1688–1689 APB I / B / 1, s. 54. 55wikariusz Jakub Józef Mościcki 1689–1697 APB I / B / 1, s. 59, s. 106 wikariusz Stanisław Misiewicz (1689) APB I / B / 1, s. 62wikariusz Franciszek Biały (1690) APB I / B / 1, s. 64wikariusz Piotr Kazimierz Markowski 1690–1693 APB I / B / 1, s. 75, 85wikariusz Jan Lichten (1692) APB I / B / 1, s. 80 komendarz Piotr Markowski (1693) APB I / B / 1, s. 85wikariusz Jakub Józef Maruszewski 1693–1695 APB I / B / 1, s. 86, 87, 92 wikariusz Franciszek Łochowski 1695–1696 APB I / B / 1, s. 94, 98 wikariusz Tomasz Piersicki 1695–1696 APB I / B / 1, s. 96, 98wikariusz Paweł Witanowski 1696–1697 APB I / B / 1, s. 101, 103wikariusz Jan August Bzowski 1697–1699 APB I / B / 1, s. 110, 111, 112mansjonarz Władysław (1699) APB I / B / 1, s. 113Franciszek Zubowski wikariusz Jan Glinka (1700) APB I / B / 1, s. 117 wikariusz Michał Kęsinowski 1701–1703 APB I / B / 1, s. 125, 126, 136wikariusz Franciszek Pałyński 1702–1704 APB I / B / 1, s. 133, 136, 142

344


mansjonarz Wojciech 1704–1706 APB I / B / 1, s. 145, 152, 164Alojzy Gierałtowski mansjonarz Sebastian Wrzoskiewicz 1704–1708 APB I / B / 1, s. 169, 171, 172 mansjonarz Jan Żelazowski 1708–1710 APB I / B / 1, s. 179, 188, 194 wikariusz Felicjan Jan Szczygielski 1710–1711 APB I / B / 1, s. 198, 199wikariusz Marek Mroczkowski (1713) APB I / B / 2, s. 8 wikariusz Jan Stoczyński (1713) APB I / B / 2, s. 9 wikariusz Andrzej Trzciński (1713) APB I / B / 2, s. 12komendarz Piotr Wiśniewski (1715) APB I / B / 2, s. 23 wikariusz Damian Szczepanowski 1715–1719 APB I / B / 2, s. 26, 41 wikariusz Andrzej Kwartnikowicz 1719–1721 APB I / B / 2, s. 45, 49, 55wikariusz Stanisław Olszewski (1721) APB I / B / 2, s. 60wikariusz Paweł Przonkowski 1722–1728 APB I / B / 2, s. 67, 76, 84, 91, 98, 100, 108 wikariusz Maciej Kołakowski 1722–1728 APB I / B / 2. s. 67, 75, 84, 91, 98, 108komendarz Jan Ziółkowski (1726) APB I / B / 2, s. 92 komendarz Paweł Lachowski 1726–1727 APB I / B / 2, s. 96, 99komendarz Franciszek 1727–1729 APB I / B / 2, s. 106, 108, 119Stanisław Dąbrowski wikariusz Wincenty Kryński 1729–1730 APB I / B / 2, s. 119, 129wikariusz Tomasz Markowski 1729–1734 APB I / B / 2, s. 127, 130, 140; APB I / B / 3, s. 3, 10, 18, 30wikariusz Franciszek Krasnodębski 1730–1734 APB I / B / 2, s. 130; APB I / B / 3, s. 1, 10, 19, 30wikariusz Franciszek (1736) APB I / B / 3, s. 56Ignacy Nosarzewski wikariusz Piotr Włostowski 1736–1737 APB I / B / 3, s. 58, 59komendarz Grzegorz Hornowski 1738–1741 APB I / B / 3, s.70–106 komendarz Ignacy Adam Dłucki 1740–1741 APB I / B / 3, s. 100–108 wikariusz Jan Sawicki (1740) APB I / B / 3, s. 103wikariusz Maksymilian Broszkowski (1741) APB I / B / 3, s. 106komendarz Franciszek Piotrowski 1741–1742 APB I / B / 3, s. 111–113komendarz Ignacy Teodor Popławski 1742–1744 APB I / B / 3, s. 116–128komendarz Tomasz Chudzicki 1742–1746 APB I / B / 3, s. 118–149 komendarz Jan Łempicki 1745–1747 APB I / B / 3, s. 143–153; APB I / B / 4, s. 1


345

komendarz Wojciech Harbaszewski 1747–1755 APB I / B / 4, s. 2–53 wikariusz Stanisław Krasowski 1747–1754 APB I / B / 4, s. 32–49komendarz Adam Józef Szankowski 1755–1757 APB I / B / 4, s. 55–66wikariusz Marcin Czajkowski 1756–1757 APB I / B / 4, s. 65–66 wikariusz Antoni Roszkowski 1757–1764 APB I / B / 4, s. 68–136 komendarz Józef Borzym (1758) APB I / B / 4, s. 75 wikariusz Jan Woliński (1758) APB I / B / 4, s. 77wikariusz Andrzej Dmochowski 1758–1764 APB I / B / 4, s. 78–137wikariusz Stanisław Zaręba 1758–1763 APB I / B / 4, s. 83–137mansjonarz Kazimierz Grodzki 1754–1768 APB I / B / 4, s. 139; APB I / M / 1, s. 5wikariusz Maciej Gołaszewski 1764–1770 APB I / B / 4, s. 139, 141; APB I / M / 1, s. 8–11mansjonarz Roch Fedorowicz 1767–1768 APB I / M / 1, s. 3–5mansjonarz Jan Leśniewski 1767–1770 APB I / M / 1, s. 4–11wikariusz Paweł Gron 1767–1768 APB I / M / 1, s. 4–6 wikariusz Szymon Wójcicki 1769–1775 APB I / M / 1, s. 8–21 wikariusz Franciszek Krajewski (1769) APB I / M / 1, s. 9 mansjonarz Walenty Korzeniewski 1770–1771 APB I / M / 1, s. 12–14 mansjonarz Józef Markiewicz 1772–1783 APB I / M / 1, s. 16–19; APB I / B / 5, s. 15–54 mansjonarz Marcin Szmiło 1774–1779 APB I / B / 5, s. 1–26mansjonarz Stefan Malinowski 1776–1782 APB I / B / 5, s. 14–54mansjonarz Kazimierz Zaleski 1776–1777 APB I / B / 5, s. 10–14wikariusz Franciszek Jabłoński (1779) APB I / B / 5, s. 11mansjonarz Wojciech Odoliński 1779–1782 APB I / B / 5, s. 32–47mansjonarz Stanisław Piotrowski 1781–1788 APB I / B / 5, s. 41–87mansjonarz Wojciech Kostro 1783–1787 APB I / B / 5, s. 53–82 mansjonarz Walenty Korzeniewski 1783–1784 APB I / B / 5, s. 59 mansjonarz Jakub Pilkiewicz 1785–1787 APB I / B / 5, s. 74–82wikariusz Antoni Konarzewski 1786–1790 APB I / M / 1, s. 55–70mansjonarz Jan Chilkiewicz 1788–1790 APB I / M / 1, s. 62–69mansjonarz Michał Widmach 1789–1796 APB I / M / 1, s. 68–70; APB I / B / 6, s. 37–72bwikariusz Ignacy Otocki 1791–1794 APB I / B / 6, s. 32–53 wikariusz Rafał Olędzki 1791–1794 APB I / B / 6, s. 36–54

346


mansjonarz Wojciech Kostro 1791–1807 APB I / B / 6, s. 32–174; APB I / M / 2, s. 47wikariusz Wawrzyniec 1795 APB I / B / 6, s. 64Stanisław Lędzian wikariusz Antoni Jan Bieniecki 1796–1800 APB I / B / 6, s. 68–119wikariusz Tomasz Tworkowski 1796–1799 APB I / B / 6, s. 77–106 wikariusz Antoni Sienicki 1800 APB I / B / 6, s. 122wikariusz Piotr Zembrzuski 1803 APB I / B / 6, s. 169wikariusz Jan Wrzosek 1807–1810 APB I / M / 2, s. 48–70wikariusz Franciszek Szymborski 1808–1815 APB I / M / 2, s. 56–84; APB I / M / 3 s. 8–12wikariusz Ludwik Grotkowski 1814–1815 APB I / M / 3, s. 14–15wikariusz Mikołaj Andruszkiewicz 1815–1816 APB I / M / 3, s. 15–20wikariusz Andrzej Cykanowski 1816–1817 APB I / M / 3, s. 26–27wikariusz Józef Szacki 1818–1821 APB I / M / 3, s. 33–46wikariusz Emilian Poliszewski 1820–1829 APB I / B / 10, s. 13 –37wikariusz Ludwik Szyszkiewicz 1820–1828 APB I / B / 10, s. 13–23wikariusz Klemens Niewiarowski 1826–1827 APB I / B / 10, s. 1–8 wikariusz Kajetan Górecki 1827–1832 APB I / B / 10, s. 16–91 wikariusz Joachim Bartoszkiewicz 1830–1831 APB I / B / 10, s. 50–68 wikariusz Piotr Kryński 1832 APB I / B / 10, s. 89wikariusz Karol Radziszewski 1832–1834 APB I / B / 11, s. 1–27wikariusz Emilian Lellach 1833–1837 APB I / B / 11, s. 11–42; APB I / B / 12, s. 24–52wikariusz Antoni Latkowski 1837–1841 APB I / B / 12, s. 63–133wikariusz Mikołaj Rakucki 1837–1839 APB I / B / 12, s. 73–100wikariusz Tomasz Szymborski 1839–1845 APB I / B / 12, s. 103–133; APB I//B/14, s. 16–50 wikariusz Julian Olszewski 1845–1849 APB I / B / 14, s. 55–68wikariusz Kalasanty Adamowicz 1845–1848 APB I / B / 14, s. 59–90wikariusz Jakub Witkiewicz 1845 APB I / B / 14, s. 65wikariusz Piotr Ciecierski 1846 –1847 APB I / B / 14, s. 75–77 wikariusz Hilary Baculewicz 1849 APB I / B / 16, s. 2 wikariusz Julian Olszewski 1849 APB I / B / 16, s. 11wikariusz Jan Geniusz 1850 APB I / B / 16, s. 33


347

wikariusz Jan Słomiński 1850–1851 APB I / B / 16, s. 45–59wikariusz Ignacy Aleksiejewicz 1851–1867 APB I / B / 16, s. 74–129; APB I / B / 17, s. 12–83; APB I / B / 18, s. 12–197; APB I / B / 19, s. 2–84wikariusz Antoni Akliński 1853–1854 APB I / B / 16, s. 106–129wikariusz Konstanty Stefanowicz 1857–1860 APB I / B / 17, s. 60–84; APB I / B / 18, s. 12–40wikariusz Onufry Czajkowski 1860–1862 APB I / B / 18, s. 43–89wikariusz Kazimierz Jemielita 1867–1868 APB I / B / 19, s. 2–84; APB I / B / 20, s. 2–22wikariusz Zygmunt Stabrowski 1868–1870 APB I / B / 20, s. 30–70wikariusz Antoni Grandyszewski 1870–1871 APB I / B / 20, s. 30–70; APB I / B / 21, s. 2wikariusz Antoni Politowski 1875–1876 APB I / B / 21, s. 136b – 145brak wikariuszy w latach 1877–1901wikariusz Władysław Klamm 1901–1904 Directorium horarum canonicarum et missarum pro Dioecesi Vilnensi A. D. 1902, 1903, 1904wikariusz Edward Miłkowski 1904–1905 Directorium... A.D. 1905brak wikariuszy w latach 1906–1908wikariusz Jan Mokrzecki 1909–1911 Elenchus omnium ecclesiarum et universi cleri Dioecesis Vilnensis A.D. 1911, s. 140wikariusz Kazimierz Maciejczuk 1912–1914 Elenchus…, A.D.1913–1915 wikariusz Stanisław Pietkiewicz 1915–1916 Elenchus…, A.D.1916, s. 76 brak wikariuszy w latach 1917–1922 wikariusz Ignacy Daszuta 1923–1925 Catalogus ecclesiarum et cleri Dioecesis Vilnensis A.D. 1924, A.D. 1925brak wikariuszy w latach 1926–1930wikariusz Czesław Jeżewski 1931–1933 Elenchus Ecclesiarum et cleri Dioecesis Pinscensis A.D. 1932, s. 45, 150

348


wikariusz Roman Tadrowski 1933–1934 Spis kościołów i duchowieństwa Diecezji Pińskiej 1933–1934, s. 58, 198wikariusz Urban Filipiak 1934–1937 Spis kościołów… 1935, s. 196; 1937, s. 54wikariusz Dionizy Malec 1937–1938 Spis kościołów… 1938, s. 55, 177wikariusz Michał Sokołowski 1938–1943 Spis kościołów… 1939, s. 55brak wikariuszy od 15 lipca 1943 r. do września 1944 r.wikariusz Tadeusz Tararuj 1944–1955 ADDK IV / Ps / 152 wikariusz Władysław Hładowski 1950–1953 DD, s. 569wikariusz Józef Barszczewski 1953–1955wikariusz Hieronim Jaworowski 1955–1962 RDD, s. 408 wikariusz Piotr Grzegorczuk 1955–1957 RDD, s. 403wikariusz Tadeusz Olszewski 1957–1958 RDD, s. 438wikariusz Jan Bogusz 1958–1959 RDD, s. 389wikariusz Wojciech Wasak 1959 RDD, s. 464wikariusz Marian Bednarczyk 1959 wikariusz Stanisław Trochimiak 1959 RDD, s. 459wikariusz Ryszard Deniziak 1959–1962 RDD, s. 396wikariusz Tadeusz Sosnowski 1959–1962wikariusz Zdzisław Leszczyński 1962 wikariusz Bogusław Kiszko 1962–1966 RDD, s. 411wikariusz Henryk Łapiński 1962–1963wikariusz Ludwik Olszewski 1963 RDD, s. 437wikariusz Kazimierz Olszewski 1963–1965 RDD, s. 437wikariusz Michał Olszewski 1963–1968wikariusz Zenon Pietrzuczak 1964–1970 RDD, s. 443wikariusz Jan Wasilewski 1965–1969 RDD, s. 465wikariusz Stefan Pajka 1966–1969 RDD, s. 441 wikariusz Tadeusz Kocuk 1968–1974 RDD, s. 413wikariusz Witold Wierciński 1969–1971wikariusz Zygmunt Niewiarowski 1969–1975 RDD, s. 434wikariusz Kazimierz Siekierko 1971–1972 RDD, s. 451wikariusz Edmund Karolczak 1972–1979 RDD, s. 410


349

wikariusz Aleksander Mierzwiński 1974–1975wikariusz Jan Koc 1975–1987 RDD, s. 413wikariusz Henryk Kalinowski 1975–1976 RDD, s. 409 wikariusz Henryk Nowak 1976–1978 RDD, s. 435wikariusz Józef Barańczuk 1978–1980wikariusz Roman Trusiak 1979–1980 RDD, s. 461wikariusz Marian Wyszkowski 1980–1986 RDD, s. 468wikariusz Bernard Marek Toruński 1980–1988 RDD, s. 459 wikariusz Tadeusz Olszewski 1980–1982 RDD, s. 439 wikariusz Stanisław Kondraciuk 1986–1988wikariusz Tomasz Pełszyk 1986–1987 RDD, s. 443wikariusz Stanisław Ruciński 1987–1989wikariusz Antoni Kunicki 1988–1991 RDD, s. 422wikariusz Andrzej Kiersnowski 1988–1989 RDD, s. 411 wikariusz Henryk Polak 1988–1991 RDD, s. 444 wikariusz Marek Wróbel 1989wikariusz Henryk Kosz 1989–1993 RDD, s. 417wikariusz Sławomir Mazur 1991–1992 RDD, s. 429wikariusz Roman Kowerdziej 1991–1996 RDD, s. 418wikariusz Mariusz Tołwiński 1992–1993 RDD, s. 459wikariusz Krzysztof Kisielewicz 1993–1995 RDD, s. 411wikariusz Paweł Anusiewicz 1995–1998 RDD, s. 385wikariusz Wiesław Niemyjski 1996–2001 RDD, s. 433 wikariusz Krzysztof Malinowski 1998–2000 DD, s. 607 wikariusz Robert Solka 2000–2004 DD, s. 649 wikariusz Marcin Chudzik 2001–2003 DD, s. 551 wikariusz Jan Krasowski 2003–2004 DD, s. 592wikariusz Daniel Radziszewski 2004–2005wikariusz Dariusz Kucharek 2004–2006wikariusz Paweł Grzeszek 2005–2006wikariusz Tomasz Duszkiewicz 2006–2007wikariusz Krzysztof Rzepczyński 2006–2008wikariusz Piotr Klejzerowicz 2007–2009wikariusz Robert Figura 2008–wikariusz Wojciech Ryczkowski 2009–2011wikariusz Paweł Solka 2011–

350


43. Wzmianka o plebanie bielskim Klemensie w 1472 r. (ADS D 1, s. 6)

44. Wzmianka o plebanie bielskim Stanisławie w 1485 r. (ADS D 1, s. 85)


351

45. Kopia dokumentu uposażeniowego Aleksandra Jagiellończyka z 1492 r. wymieniająca plebana Macieja (BNUW, F 4 – 19262, s. 199)

352


46. Dokument króla Zygmunta I Starego z 1512 r. nadający kościołowi w Bielsku i jego plebanowi Marcinowi z Dusznik ziemię koło Malinowa (AAB)


353

47. Wyrok króla Zygmunta I Starego z 1522 r. w sprawie pomiędzy plebanem bielskim Łukaszem z Księżopola a plebanem z Wyszek Stanisławem z Mazowsza o dziesięciny ze wsi Pulsze (AAB)

354


48. Fragment płyty nagrobnej biskupa poznańskiego Sebastiana Branickiego w katedrze poznańskiej


355

50. Pierwsza wzmianka o proboszczu bielskim Janie Pikarskim z 1560 r. (ADS D 10, s. 109)

49. Jakub Uchański jako arcybiskup gnieźnieński i prymas

356


52. Instytucja ks. Stanisława Jacka Bolka na prepozyta bielskiego w 1604 r. (ADS D 18, s. 13)

51. Pierwsza wzmianka o proboszczu bielskim Kacprze Sadłosze z 1584 r. (ADS D 15, s. 60)


357

53. Adam Kazanowski, marszałek nadworny koronny, fundator kościoła i klasztoru karmelitów w Bielsku Podlaskim (Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu)

358


54. Instytucja ks. Mikołaja Krosnowskiego na prepozyta bielskiego w 1624 r. (ADS D 22, s. 12 – 13)


359

54. Instytucja ks. Mikołaja Krosnowskiego na prepozyta bielskiego w 1624 r. (ADS D 22, s. 12 – 13)

360


55. Testament ks. Krzysztofa Opackiego, prepozyta bielskiego, z 1666 r. (ADS D 29, s. 251 – 252)


361

55. Testament ks. Krzysztofa Opackiego, prepozyta bielskiego, z 1666 r. (ADS D 29, s. 251 – 252)

362


56. Instytucja ks. Mikołaja Dunin-Suligostowskiego na prepozyta bielskiego w 1641 r. (ADS D 25, s. 291)


363

58. Wpis metrykalny z 1715 r. dokonany przez ks. Mikołaja Tomisławskiego (APB I / B / 2, s. 23)

57. Jan Małachowski jako biskup krakowski

364


59. Pierwsza karta z najstarszej zachowanej księgi chrztów parafii bielskiej rozpoczętej w 1679 r. za ks. Pawła Godquina (APB I / B / 1, s. 3)


365

60. Pierwsza karta kroniki kościoła i parafii w Bielsku z 1688 r. (BNUW F 4 – 19262, s. 1)

366


61. Zapis o misjach przeprowadzonych w 1720 r. w kościele bielskim przez księży misjonarzy z Siemiatycz (LMS, s. 1)


367

62. Akt zgonu ks. Michała Małachowskiego z 1756 r. (APB I / D / 4a, s. 170 – 171)

368


64. Kościół Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim wybudowany w latach 1783 – 1784 (zdjęcie z lat 30. XX w.)

63. Kometa z 1769 r. na współczesnej rycinie


369

67. Chrzcielnica z r. 1784 (Archiwum parafialne)

66. Pastorał bpa Jana Szyjkowskiego z XVIII wieku (Archiwum parafialne)

65. Akt zgonu bpa Jana Szyjkowskiego z 1797 r. (APB I / D / 3, s. 11).

370


68. Ołtarz zdjęcia z krzyża – obraz z 1787 r. (Archiwum parafialne)


371

70. Akt zgonu ks. Jana Chryzostoma Chilkiewicza z 1816 r. (APB I / D / 5, s. 82)

69. Tablica upamiętniająca prepozyta bielskiego bpa Jana Szyjkowskiego (Archiwum parafialne)

372


71. Fragment kroniki kościoła w Bielsku prowadzonej przez ks. Kubeszowskiego (BNUW F 4 – 19262, s. 1)


373

72. Akt zgonu ks. Aleksandra Borzyma z 1827 r. (APB I / D / 6, s. 21)

73. Pieczęć kościoła Narodzenia NMP i Św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z połowy XIX wieku (ADzB I / B / 8)

374


74. Fragment spisu parafian bielskich z 1843 r. (APB III / S / 5, s. 2)

75b. Nagrobek ks. Adolfa Bilmina75a. Nagrobek ks. Adolfa Bilmina


375

76. Początek pamiętników Franciszka Biłgorajskiego opisujących Powstanie Styczniowe na Podlasiu (Biblioteka Jagiellońska, rękopis nr 2811, s. 1)

376


78. Akt zgonu ks. Adolfa Bilmina z 1904 r. (ADzB I / D / 73, s. 532)

77. Bielsk Podlaski, 1935 r., klasztor pokarmelicki od strony zachodniej (Archiwum parafialne)


377

80. Stara plebania wybudowana w latach 1900 – 1903 (fotografia z 1936 r., APB XIV / Fot)

79. Organy z r. 1902 – po konserwacji w 2000 r. (Archiwum parafialne)

378


81. Spis osób, które po ukazie tolerancyjnym w 1905 r. wróciły w Bielsku Podlaskim do jedności z Kościołem katolickim (APB II / F / 1, s. 80)


379

82. Grób ks. Jana Nieczyporowicza przy kościele w Bielsku Podlaskim na tle nieistniejącej figury św. Jana Nepomucena (APB XIV / Fot / 1)

380


83. Wnętrze bielskiej fary w 1917 r. (Archiwum parafialne)


381

84b. Procesja Bożego Ciała w 1917 r. (Archiwum parafialne)

84a. Procesja Bożego Ciała w 1917 r. (Archiwum parafialne)

382


86. Ks. Jan Nieczyporowicz, proboszcz bielski w latach 1911 – 1919 (APB XIV / Fot / 9)

85. Biel parafialna po procesji, 1917 r. (Archiwum parafialne)


383

88. Ołtarz główny w kościele pokarmelickim, 1938 r. (Archiwum parafialne)

87. Ks. Ludwik Olszewski, rektor kościoła pokarmelickiego, w gronie osób (Archiwum parafialne)

384


89. Bielsk Podlaski, 20 VI 1933 r. Pierwsza wystawa Szkoły Zawodowej w gmachu poklasztornym (Archiwum parafialne)

90. Bielsk Podlaski, r. 1933. Ks. Ludwik Olszewski ze swoją matką i siostrą Marią oraz siostry sercanki pracujące w Bielsku (Archiwum parafialne)


385

92. Bielsk Podlaski, r. 1933. Uczennice z ks. L. Olszewskim po procesji Bożego Ciała (Archiwum parafialne)

91. Bielsk Podlaski, 1 III 1933 r. Popielec. Schronisko Sejmiku w Bielsku Podlaskim (Dom Św. Józefa) (Archiwum parafialne)

386


95. Ks. L. Olszewski, 1937 r. (Archiwum parafialne)

94. Bielsk Podlaski, maj 1936 r. Ks. Ludwik Olszewski przy ołtarzu w kościele pokarmelickim (Archiwum parafialne)

93. 15 VI 1937 r. Klasa II i III przed egzaminem czeladniczym z personelem nauczycielskim i ks. Ludwikiem Olszewskim (Archiwum parafialne)


387

96. Ks. Antoni Beszta-Borowski, proboszcz bielski w latach 1929 – 1943 (APB XIV / Fot / 9)

388


98. Bielsk Podlaski, 21 VI 1935 r. Półkolonia dożywiania dzieci. W środku ks. Antoni Beszta-Borowski i kierowniczka S. Jadwiga Wyszomirska (Archiwum parafialne)

97. Bielsk Podlaski, r. 1935. Żałobne nabożeństwo za tragicznie zmarłych lotników Żwirkę i Wigurę w kościele farnym w Bielsku. Na ambonie ks. Antoni Beszta-Borowski (Archiwum parafialne)


389

100. I Komunia Święta w 1934 r, w środku ks. A. Beszta-Borowski i ks. Urban Filipiak (Archiwum parafialne)

99. 29 IX 1938 r. Ślub absolwentki Joanny Gilówny z Józefem Kaźmierowskim – katechetą. Ks. Antoni Beszta-Borowski, ks. Urban Filipiak (Archiwum parafialne)

390


102. Ks. Michał Sokołowski, proboszcz bielski w latach 1943 – 1945 (APB XIV / Fot / 9)

103. Rok 1938. Ministranci z ks. Dionizym Malcem (Archiwum parafialne)

101. Kopia obrazu Murilla z połowy XIX w. zakupiona w Rzymie przez Antoniego Besztę-Borowskiego w r. 1936 (Archiwum parafialne)


391

105. Kościół farny w 1943 r. Nawa główna (Archiwum parafialne)

104. Dworzec kolejowy w Bielsku spalony przez Niemców w lipcu 1944 r. (Archiwum parafialne)

392


107. Rok 1945. Pierwsza po wojnie I Komunia Święta. Bp K. Niemira i ks. M. Sokołowski (Archiwum parafialne)

106. Kościół farny w 1944 r. (Archiwum parafialne)


393

109. Boże Ciało ok. 1945 r. Chór parafialny z ks. T. Tararujem, ks. M. Sokołowskim i ks. W. Łosowskim (Archiwum parafialne)

108. Rok 1946. Harcerze z ks. T. Tararujem – komendantem hufca. W głębi harcerz (późniejszy ksiądz) Kazimierz Kułakowski (Archiwum parafialne)

394


111. Biskup Karol Niemira (Archiwum parafialne)

112. Biel parafialna w 1947 r. Od lewej: ks. T. Tararuj, ks. B. Kiełbassa, ks. H. Humnicki, ks. W. Łosowski (Archiwum parafialne)

110. Ks. Wacław Łosowski – fotografia z 8 VI 1946 r. (Archiwum parafialne)


395

113. Ks. Bronisław Kiełbassa, proboszcz bielski w latach 1946 – 1961 (APB XIV / Fot / 9)

114. 15 IX 1946 r. – Poświęcenie przez bpa K. Niemirę pomnika ofiar barbarzyństwa z 15 VII 1943 r. (ADD)

396


116. 23 V 1953 r. Biel parafialna. Siedzą od lewej: ks. W. Łosowski, ks. B. Kiełbassa, ks. inf. M. Krzywicki – administrator apostolski diecezji w Drohiczynie, ks. W. Jędruszuk, ks. T. Tararuj (Archiwum parafialne)

115. Rok 1947. Procesja Bożego Ciała (Archiwum parafialne)


397

118. Rok 1953. Najmłodsi ministranci z ks. W. Hładowskim i ks. T. Tararujem (Archiwum parafialne)

117. 8 V 1953. Biel parafialna. Siedzą od lewej: ks. W. Hładowski, ks. W. Jędruszuk, ks. B. Kiełbassa, ks. inf. M. Krzywicki – administrator apostolski diecezji w Drohiczynie, ks. W. Łosowski, ks. T. Tararuj (Archiwum parafialne)

398


119. Rok 1953. Neoprezbiter ks. Eugeniusz Borowski (Archiwum parafialne)


399

120. Rok 1953. Dziewczynki do sypania kwiatków z ks. W. Hładowskim i ks. T. Tararujem (Archiwum parafialne)

121. Rok 1953. Biel parafialna z ks. W. Hładowskim i ks. T. Tararujem (Archiwum parafialne)

400


123. Rok 1952, ministranci z księżmi: od lewej ks. W. Hładowski, ks. W. Łosowski, ks. B. Kiełbassa, Ks. T. Tararuj, kleryk K. Kułakowski, kleryk Z. Kuryłek (Archiwum parafialne)

122. Rok 1954/55. Biel parafialna. Grupa od Męki Pańskiej. W środku ks. T. Tararuj i ks. J. Barszczewski (Archiwum parafialne)


401

124. Złoty jubileusz kapłaństwa ks. B. Kiełbassy, 8 XII 1956 r. (ADD)

125. Pierwsza Komunia Święta dzieci z miasta w r. 1958. Ks. H. Jaworowski, S. Bernardyna – Anna Samson, sercanka (Archiwum parafialne)

402


129. Ks. Tadeusz Tararuj, proboszcz bielski w latach 1970 – 1987 (APB XIV / Fot / 9)

128. Grób ks. W. Łosowskiego (Archiwum parafialne)

127. Ks. Wacław Łosowski, proboszcz bielski w latach 1965 – 1970 (APB XIV / Fot / 9)

126. Ks. Marian Godlewski, proboszcz bielski w latach 1961 – 1964 (APB XIV / Fot / 9)


403

130. Rok 1963. Pierwsza Komunia Święta dzieci wiejskich. W środku ks. L. Olszewski i kleryk B. Mutianko (Archiwum parafialne)

131. Rok 1974. Nawiedzenie Obrazu Matki Bożej Częstochowskiej (Archiwum parafialne)

404


132. 25 V 1985. Nawiedzenie Obrazu Matki Bożej Częstochowskiej (Archiwum parafialne)

133. Rok 1984. Abp Luigi Poggi w Bielsku Podlaskim (Archiwum parafialne)


405

135. Rok 1990. Maturzyści i nauczyciele I LO z ks. A. Zajączkowskim (Archiwum parafialne)

134. Ks. Antoni Zajączkowski, proboszcz bielski w latach 1987 – 1990 (APB XIV / Fot / 9)

406


137. Tablica upamiętniająca beatyfikację bł. Antoniego Beszty-Borowskiego (Archiwum parafialne)

136. Kapliczka w parkanie wraz z pomnikiem ks. Jana Nieczyporowicza – stan w 2008 r. (Archiwum parafialne)


407

138. Tablica pamiątkowa Izabeli Branickiej, głównej fundatorki świątyni (Archiwum parafialne)

139. Ks. prał. dr Ludwik Olszewski, obecny proboszcz parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim i dziekan bielski

409

Zakończenie

We wstępie do przedstawianej książki zaznaczono, iż szacunek wobec trudu włożonego w jej przygotowanie przez Autora spo-wodował, że w toku ostatecznej redakcji dzieła nie dokonano

jego uzupełnienia czy poszerzenia, które obejmowałoby ostatnie lata dzie-jów parafii Narodzenia Matki Bożej w Bielsku Podlaskim. Wszakże szacu-nek do pracy Księdza Infułata Eugeniusza Beszty-Borowskiego nie prowa-dzi do wniosku, iż jego dzieło stanowi całość tak zamkniętą i wykończoną, iż nie może być w dalszym ciągu uzupełniane i rozwijane przez tych, któ-rzy – jak Autor – chcieliby odkrywać dzieje Podlasia inspirowani pra-gnieniem poznania oraz miłością Ojczyzny i Kościoła świętego. Ta możli-wość kontynuacji wynika nie tylko z tego, iż Pan Bóg odwołał do siebie Księdza Infułata, zanim zdążył On zakończyć prace nad ostatnią publi-kacją. Zgłębianie historii nigdy nie jest zakończone – trud jednego bada-cza stanowić może pomoc i zachętę dla kolejnych. Oby to dzieło było taką zachętą – nie tylko dla zainteresowanych przeszłością swojej ziemi rodzinnej mieszkańców Bielska Podlaskiego, ale dla wszystkich Podlasian, aby mogli odkrywać to, co piękne i szlachetne w dziejach Podlasia. Dzieło to niech sta-nie się także zachętą do takiego budowania wspólnej przyszłości naszej małej Ojczyzny, by kolejne pokolenia były godnymi kontynuatorami tych, których najwspanialsi przedstawiciele przyczyniali się do rozkwitu religijnego i kul-turalnego tej ziemi, a w momentach próby mężnie bronili wiary i polskości.

411

Aneksy źródłowe(opr. Tomasz Jaszczołt)

Dokument nr 1

Wilno, 24 XII 1492 r.Wielki książę litewski Aleksander na prośbę plebana bielskiego Macieja potwier-

dza dawne nadania i uposaża ponownie kościół parafialny w Bielsku w związku z wybudowaniem nowej świątyni w formie bazyliki.

Oryginał: Nieznany. Treść znana z transumptu króla Zygmunta I z 30 IV 1512 r. (Dok. nr 3)Kopia 1: BNUW F 4–19262, s. 199–201. Z kopiariusza dokumen-tów koscioła bielskiego, sporządzonego ok. 1695 r. przez ks. Mikołaja Tomisławskiego prepozyta bielskiegoKopia 2: ADS D 152, s. 36–38. Z akt wizytacji kościoła bielskiego przez bpa Stefana Rupniewskiego z 13 XI 1723 r.Kopia 3: APK ZZG 680, s. 3–6. Z dokumentu konfirmacyjnego króla Augusta III z 1758 r., odpisanego przez Ignacego Kapicę.Wydanie: Z. Romaniuk, Przywileje wielkoksiążęce i królewskie…, s. 254–255.

In Nomine Domini Amen. Ad perpetuam rei memoriam. Ut ea, quae sub varietate et mutatione temporum fiunt, stabilia diuturnaque permaneant, opus est quod fide dignorum, et etiam literarum testimonio roborentur. Proinde nos Alexander Dei Gratia Magnus Dux Lithuaniae, Samogitiae, nec non Terrarum Russiae etc. Dominus et haeres. Significamus

412


tenore praesentium: quibus expedit, universis et singulis, tam praesentibus, quam futuris harum notitiam habituris, quomodo retulit nobis honorabilis Mathias plebanus in Bielsko ad ecclesiam parochialem tituli Nativitatis Sanctae Mariae, et Sancti Nicolai. Idem licet ipse omnia, quae ad eandem ecclesiam per nostros Majores data sunt pacifice possideat, omnesque utilitates et proventus percipiat; tamen quia Episcopus Dioecesianus, Basilicam, quae de novo est constructa, in loco prioris antiquae, consecrare differet, propterea quod adhuc Antecessores ipsius Mathiae literas et privilegia, quae originaliter fundationem eiusdem ecclesiae continebat, amiserunt. Supplicavitque nobis idem Mathias1083, quatenus donationem Nostrorum Majorum olignaremur innovare.

Nos vero zelo Sanctae Fidei Catholicae permoti, quam divulgari et firmari in terris Dominio Nostro subjectis pie desideramus. Supplicationibus praefati Mathiae benigniter inclinati, iuxta donationem et fundationem Nostrorum Maiorum, quaecunque ex antiquo ad eandem ecclesiam pertinebant, eidem et rectori pro tempore existenti et successoribusrite intrantibus, decrevimus innovare, de novo dandum et inscribendum damusque, innovamus et perpetuo inscribimus: Inprimis aream, in qua sita est Ecclesia cum coemeterio, schola et domibus vicariorum et aliam aream, ubi est curia plebani, cum hortis, agris, mericis, rubetis, aquis et piscinis, sicut fuit ex antique. Item homines seu cmethones, ex nominae Polschae et Colby, cum omnibus pratis, agris, silvis, aquis et fluviis et generaliter cum omnibus terris, ita late, longe et circumferencialiter, sicut ex antique in ipsorum metis et granitiis sunt limitatae et distinctae, cum omnibus denique tributis, datiis, mellis, pecuniae et frugum et etiam servitiis, juxta consuetudinem antiquam, nihil iuris, aut dominii Nobis vel nostris Successoribus reservando. Item pratum in Popliawy post Holowicze et mericam cum agris etiam post Holowicze, usque ad fluvium Rudka et usque ad granities Civitatis. Item post culturam agrorum praedii Nostri in Bielsko decimam omnis grani et omnes alias decimas post nobiles et terrigenas, qua ad ipsam ecclesiam ex antique dabantur. Item in molendino Nostro unum chorum farinae quolibet mense percipiendum. Item pro tabula plebani pisces libere prendere in fluvio Biała sub civitate et infra, ac supra villam Nakolianki. Item quilibet hospes in Bielsko Catholicae Fidei Plebano, pro tempore existentii et successoribus, ad

1083 Maciej, pleban bielski 1492–1498.

Aneksy źródłowe

413

singula quatuor tempora unum grossum et inquilinus medium, perpetuis temporibus dare et solvere tenebuntur. Item ex tabernis Nostris ibidem in Bielsko, singulis annis tres sexagenas latorum grossorum, pro festo Trium Regum, accipiendum. Haec omnia superius descripta et enumerate. rectori pro tempore existendi et successoribus praefatae ecclesiae in Bielsko, iuxta Praedecessorum Nostrorum dotationes innovamus, roboramus et perpetuo adscribimus. Praeterea de speciali gratia Nostra: pro Laude Omnipotentis DEI et Sanctorum Patronorum, quibus ipsa ecclesia in Bielsko dicata est, rectori pro tempore existenti et successoribus addimus et perpetuo adscribimus duas sexagenas latorum grossorum ad dictas tres sexagenas superius expressas super tabernis ibidem in Bielsko, singulis annis per ipsum rectorem et successores, qui postea erunt, etiam pro die Trium Sanctorum Regum, tollendum et accipiendum. In quorum omnium fidem et testimonium praesentibus literis sigillum nostrum est appensum. Datum Vilnae feria secunda in vigilia Nativitatis Domini, Anno millesimo quadringentesimo nonagesimo secundo. Praesentibus: reverendo in Christo patre Alberto Thabor episcopo Vilnensi1084, magnifico et generosis Nicolao Radziwilowicz palatino Vilnensi et cancellario Magni Ducatus Nostri1085, Jacobo Janowicz Brestensi1086, Jacobo Dowoynowicz Drohiciensi1087, Stanislao Petraszkowicz Lidensi1088, Joanne Dowoynowicz Volcoviensi1089, capitaneis et tenutariis, Alberto Kuczuk1090, Gregorio Osthikowicz1091, mareschalcis et aliis pluribus fide dignis testibus, circa praemissa.

Relatio magnifici Nicolai Radziwilowicz palatine Vilnensis et Magni Ducatus Lithuaniae Cancellarii.

1084 Wojciech Tabor, biskup wileński 1492–1507.1085 Mikołaj Radziwiłł, namiestnik pieniański i uszpolski 1477–1509, namiestnik smoleński 1481–1486, kasztelan trocki 1486, namiestnik nowogródzki i bielski 1488–1490, wojewoda wileński 1491–1509, kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego 1492.1086 Jakub Janowicz Niemirowicz Szczyt, starosta brzeski 1479–1492, namiestnik briański 1492–1493.1087 Jakub Dowojnowicz, starosta drohicki 1482–1500.1088 Stanisław Pietraszkowicz Kiszka, podstoli hospodarski 1488, namiestnik lidzki 1488–1499, marszałek hospodarski 1492–1511, namiestnik smoleński 1500, hetman Wielkiego Księstwa Litewskiego 1503–1507, starosta grodzieński 1508, marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego 1512.1089 Jan Dowojnowicz, starosta wołkowyski, 1478–1494.1090 Wojciech Janowicz Kuczuk, marszałek hospodarski 1492, namiestnik włodzimierski 1494, namiestnik wołkowyski 1496–1505.1091 Grzegorz Ościk, marszałek hospodarski 1492–1494, namiestnik oniksztyński 1492–1500, marszałek dworu Wielkiego Księstwa Litewskiego 1494–1500, 1509–1519, namiestnik merecki 1495–1500, wojewoda trocki 1510, dzierżawca uciański 1518–1519.

414


Dokument nr 2

Wilno, 2 XI 1493 r.Wielki książę litewski Aleksander nadaje plebanowi bielskiemu Maciejowi młyn na rzece Żabiej w dobrach Pulsze.

Oryginał: Nieznany. Treść znana z transumptu króla Zygmunta I z 30 IV 1512 r. (Dok. nr 3)Kopia 1: BNUW F 4–19262, s. 201–202. Z kopiariusza dokumen-tów koscioła bielskiego, sporządzonego ok. 1695 r. przez ks. Mikołaja Tomisławskiego prepozyta bielskiegoKopia 2: ADS D 152, s. 38. Z akt wizytacji kościoła bielskiego przez bpa Stefana Rupniewskiego z 13 XI 1723 r.Kopia 3: APK ZZG 680, s. 6–7. Z dokumentu konfirmacyjnego króla Augusta III z 1758 r. odpisanego przez Ignacego Kapicę.Wydanie: Z. Romaniuk, Przywileje wielkoksiążęce i królewskie…, s. 256–257.

Alexander Dei Gratia Magnus Dux Lithuaniae, nec non Terrarum Samogitiae, Russiaeque Dominus et Haeres. Significamus tenore praesentium, quomodo dum ecclesia parochialis in Bielsko sive Rector eiusdem pro tempore existens, ex fundatione et dotatione Antecessorum Nostrorum, duodecim choros farinae de molendinis Nostris Ducalibus singulis annis habuerit, eosdem duodecim choros ex Privilegiis huiusmodi fundationis defalcavimus, defalcamusque per praesentes. Loco quorum ad supplicationem honorabilis Mathiae, eiusdem ecclesiae moderni Possessoris, molendinum aquaticum in bonis suis ecclesiasticis Polschae dictis, super fluvio Zabie, ubi residet molendinator Misik, aedificare et statuere admisimus et consentimus tenore praesentium mediante. Ita ut in eodem molendino, omnibus et singulis tam Terrigenis quam cmethonibus nostris, frumenta eorum, cuiuscunque grani, molere sit voluntarium et de emolumentis ejusdem tenutarius noster Bielscensis1092, neque aliquis factorum nostrorum, praeterquam Rectores eiusdem ecclesiae se intromittere non debent. Harum quibus sigillum Nostrum est subappensum testimonio literarum. Datum Vilnae, in Die Animarum. Anno Domini Millesimo Quadringentesimo

1092 Mowa o Sołtanie Aleksandrowiczu staroście bielskim 1492–1493.

Aneksy źródłowe

415

Nonagesimo Tertio. Relatio Magnifici Nicolai Radziwil palatine Vilnensis et Magni Ducatus Lithvaniae Cancellarii.

Dokument nr 3

Kraków, 30 IV 1512 r.Król Zygmunt I na prośbę plebana bielskiego Marcina z Dusznik potwierdza wcze-śniejsze uposażenie kośioła i dodatkowo uposaża probostwo w prawo posiadania dwóch karczem, z których dochód ma być przeznaczony na remont kościoła

Oryginał: Nieznany. Był jeszcze w połowie XIX w. w Aktach Archidiakonatu Białostockiego, w zbiorze akt parafii Bielsk Podlaski.Kopia 1: BNUW F 4–19262, s. 199–205. Z kopiariusza dokumen-tów koscioła bielskiego, sporządzonego ok. 1695 r. przez ks. Mikołaja Tomisławskiego prepozyta bielskiego. Na odwrocie dokumentu zapis: Przywiley funduszu kościoła Bielskiego był przed nami pokładan przes urzędnika xiędza Piekarskiego dziekana Warszawskiego a Proboszcza Bielskiego, szlachetnego Iana Załęskiego w roku 1576, die ultima mensie octobris. Którego przywileju copia ta zgadza się z oryginałem w słowo od słowa. Dla czego do tey Copiey przywileju pomienionego pieczęci nasze rozkazaliśmy przycisnąć y rękoma własnemi podpisaliśmy się. Aby w skarbie była dana wiara na fundacje pomienione probostwa Bielskiego. A to się działo w Bielsku. Anno, die ut Supra. Krzysztof Lanczkoronski z Brzezia Castellanus Malogostiensis, Adam Pilchowski Referendarius Maiestatis RegieKopia 2: ADS D 152, s. 36–38. Z akt wizytacji kościoła bielskiego przez bpa Stefana Rupniewskiego z 13 XI 1723 r.Kopia 3: APK ZZG 680, s. 2–9. Z dokumentu konfirmacyjnego króla Augusta III z 1758 r., odpisanego przez Ignacego Kapicę.

In Nomine Domini Amen. Ad perpetuam rei memoriam. Regia et Principum maiestas tunc sibi maximam laudem vendicat, cum aliquid pro Divinis Cultis augumento tribuit, aut id, quod antea fuit concessum innovate ac confirmat, et ne id ipsum edax rerum tempus consumat literarum apicibus et testium fide dignorum connotatione perennat. Proinde nos Sigismundus Dei Gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithvaniae, Samogitiae, Russiae, Prussiaeque Dominus et haeres etc. Significamus

416


tenore praesentium quibus expedit, universis: praesentibus et futuris harum notitiam habituris. Quomodo in Nostra et Consiliariorum Nostrorum hic Nobiscum existentium praesentia constitutus personaliter Venerabilis Martinus de Duszniki1093 canonicus Vilnensis et rector ecclesiae parochialis in Bielsko, Physicus Noster, fidelis dilectus, supplicavit humiliter Maiestati Nostrae, quatenus eidem privilegium nostrum tenoris infrascripti et alias ecclesiae suae literas de gratia et munificentia Nostris Regiis et Ducalibus innovare, approbare, ratificare et confirmare dignaremur, quarum tenor sequitur, et sunt tales. [W tym miejscu następuje treść dokumentów nr 1 i 2]

Nos itaque supplicationibus praefati Martini, tanquam justis et rationi consonis, benigniter annuentes, privilegium et literas praeinsertas in omnibus earum punctis, clausulis, conditionibus et articulis, ratas et gratas habentes, de certa scientia Nostra et Consiliariorum Nostrorum consilio innovandas, approbandas, ratificandas et confirmandas duximus, innovamusque, approbamus, ratificamus et confirmamus, praesentis scripti patrocinio. Praeterea ecclesiae praefatae in Bielsko et ipsius rectori conditionem meliorem facere volentes, ut in eadem Divinus Cultus augeatur, eidem Martino tabernam, vel duas, pro ipsius commodo in bonis ecclesiae suae praefatae aedificandas et instaurandasex eademque omnes proventus percipiendos, hominesque in talibus bonis pro libitu suo locandi consensimus et admisimus, consensimusque et admittimus praesentibus. Decernentes ea omnia et singula praemissa robur perpetue firmitatis obtinere. In cuius rei testimonium, sigillum Nostrum praesentibus est subappensum. Actum Cracoviae, feria quinta ante Festa Solemnia Paschae proxima, Anno Domini millesimo quingentesimo duodecimo. Praesentibus magnificis, venerabilis et generosis: Joanne Sapieha palatino Vitebscensi et capitaneo Braclaviensi1094, Lithaur Drohiciensi capitaneo1095, Janussio Coszczewicz gladifero1096, Bohusz

1093 Marcin z Dusznik, kanonik wileński 1512–1527, pleban bielski 1512–1521.1094 Iwan Semenowicz Sapieha, pisarz hospodarski 1488, namiestnik żyżmorski 1500, namiestnik brasławski 1502–1517, marszałek hospodarski 1504–1517, wojewoda witebski 1511–1513, wojewoda podlaski 1513–1517.1095 Jan Litawor Chreptowicz, podskarbi hospodarski 1482–1492, namiestnik uciański 1488–1492, marszałek hospodarski 1492–1500, namiestnik Słonimski 1492–1499, namiestnik nowogródzki 1499–1500, starosta drohicki 1509–1512, starosta kobryński 1513.1096 Janusz Kostewicz, namiestnik raduński 1496–1527, miecznik hospodarski 1505–1508, 1512, marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego 1509–1527, wojewoda witebski 1514, wojewoda podlaski 1520–1527, starosta kowieński 1523–1527.

Aneksy źródłowe

417

Bohowithinowicz, marschalcis1097, Stephano decano Vilnensis et praeposito in Oschmiana1098, Iwachno thesaurario curiae nostrae1099, Iwachno Sapiezyc horodniczy Trocensi1100, Kopec tenutario Szosmoriensi1101 et Paulo Woytkowicz de Osmiana1102 secretariis et notariis nostris. Testibus circa praemissa fide dignis, sincere et fideliter Nobis dilectis. /Locus Sigilii pensilis Magni Ducatus Lithvaiae in cera rubra expressi/.

Dokument nr 4

Piotrków, 14 XII 1512 r.Król Zygmunt I na prosbę Marcina z Dusznik, kanonika wileńskiego i plebana biel-skiego nadaje kościołowi bielskiemu ziemię nieosiadłą koło dóbr Malinowo należą-cych do szlachty Malinowskich i zezwala na osadzenie na niej kmieci.

Oryginał: AAB, dokument pergaminowy z pieczęcią królewską w wosku czerwonym.Kopia 1: BNUW F 4–19262, s. 203–205. Z kopiariusza dokumen-tów koscioła bielskiego, sporządzonego ok. 1695 r. przez ks. Mikołaja Tomisławskiego prepozyta bielskiego.Kopia 2: ADS D 152, s. 40–41. Z akt wizytacji kościoła bielskiego przez bpa Stefana Rupniewskiego z 13 XI 1723 r.Kopia 3: APK ZZG 680, s. 9–12. Z dokumentu konfirmacyjnego króla Augusta III z 1758 r., odpisanego przez Ignacego Kapicę.Wydanie: Z. Romaniuk, Przywileje wielkoksiążęce i królewskie…, s. 270–271. (z kopii)

1097 Michał Bohusz Bohowitynowicz, pisarz hospodarski 1499, namiestnik przełajski 1500–1505, ho-rodniczy trocki 1506, dzierżawca dowgowski 1508–1518, namiestnik żyżmorski 1508–1509, podskarbi ziemski litewski 1509, 1520–1530, marszałek hospodarski 1510–1530, starosta kamieniecki 1518.1098 Stefan z Wilna, dziekan wileński 1512–1521, prepozyt oszmiański 1512–1521, sekretarz królewski 1513.1099 Iwan Adriejewicz Sołtan, podskarbi nadworny Wielkiego Księstwa Litewskiego 1505–1554.1100 Iwan Bohdanowicz Sapieha, pisarz hospodarski 1507–1516, horodniczy trocki 1511–1515, marszałek hospodarski 1515–1541, wojewoda witebski 1520–1529, wojewoda podlaski 1529–1541, starosta drohicki 1531.1101 Michał Wasilewicz Kopeć, pisarz hospodarski 1506–1531, namiestnik żyżmorski 1510–1514, marszałek .hospodarski 1520–1531, dzierżawca przewalski 1516–1531, dzierżawca miednicki 1527–1531.1102 Paweł Wojtkowicz Naruszewicz, pisarz hospodarski 1512–1524, 1532–1544, dzierżawca oszmiański 1512.

418


In Nomine Domini Amen. Ad perpetuam rei memoriam. Nos Sigismundus Dei Gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithvaniae, Russiae, Prussiae, Samogitiaeque etc. Dominus et haeres. Significamus tenore praesen-tium: quibus expedit, universis, praesentibus et futuris, harum notitiam habituris. Quia constitutus coram Nobis personaliter venerabilis et egregius Martinus de Duszniki artium et medicinae Doctor, physicus noster, cano-nicus Vilnensis et plebanus in Bielsko, fidelis Noster devotusque dilectus, narravit Nobis, quomodo omnes et singuli homines Sanctae Romanae Fidei, civitatem nostram Bielsko in Magno Ducatu Lithvaniae situationem agentes agrum seu terram desertam iuxta haereditatem Malinow sitam, agris haere-dum de Malinow conterminam, quam iam pridem sub eiusdem haeredibus iure aquisierunt et in cuius Possessione pacifica semper ut idem plebanus dicit, hactenus fuerunt, praedictae ecclesiae suae parochiali in Bielsko, alias ipsi Martino et suis successoribus Plebanis dictae ecclesiae in Bielsko recto-ribus pro tempore existentibus, motu proprio, propter DEUM, ac pro salute suorum Maiorum et sua, verbotenus omnibus in solidum dederunt, donave-runt, prout si Nostrum desuper haberent consensum, quem damus praesen-tibus iuste et legitime, dare, donare et inscribere non obstante aliquorum infidelium contradictione, se verbo bono, fideque data submiserunt, per ipsum Martinum Doctorem et Plebanum, et illos pro tempore existentes plebanos Bielscenses, agrum seu terram praedictam, iuxta vim, tenorem et continentiam perluclorum, per Christianos a dictis haeredibus Malinowskie iure mediante aquisitorum et reportatorum ac iuxta vim et continentiam donamus et inscribimus, ad quam ut diximus, praesentibus consentimus.

Eamque robur debitae, perpetuaeque firmitatis, extunc, prout exnunc et pronunc, prout extunc, decernimus habituram facientes, in omnibus et singulis utilitatibus, fructibus, proventibus, redditibus, quibuscunque nominibus et cognominibus vocitentur, tenendi, habendi, utifruendi pacifice et quiete possidendi in aevum, asscribentes et incorporantes terram seu praedictum libertati, utilitati et immunitati Ecclesiasticae perpetuo. In cuius rei testimonium sigillum Nostrum Magni Ducatus Lithvaniae praesentibus est subappensum. Actum Piotrkoviae, feria tertia in crastino Sanctae Luciae Virginis, Anno Domini millesimo quingentesimo duodecimo. Regni vero nostri anno sexto. Praesentibus ibidem magnificis et generosis: Stanislao Piotrowicz supremo mareschalco Magni Ducatus Lithvaniae et capitaneo generali Grodnensi, Joanne Sapieha palatino Witebliensi, marschalco et

Aneksy źródłowe

419

secretario Nostro, capitaneoque Braclaviensi, Alberto Janowicz marsalco et capitaneo Kownensi, Bogusz Bohowithinowicz mareschalco et secretario nostro tenutarioque in Dougy, Jacobo Koncewicz equizone, tenutarioque Leypunensi et Wołhynensi1103 et aliis quam plurimis dignitaries, officialibus ac curiensibus nostri Magni Ducatus Lithvaniae testibus protunc Nobiscum existentibus, ad praemissa fide dignis, sincere et fidelibus Nostris dilectis. Datum per manus Venerabilis Joannis Philippi decretorum doctoris, custodis et canonici Vilnensis, secretarii Magni Ducatus Lithvaniae1104, devote Nobis dilecti. Commisio propria Domini Regis. /Locus sigilli pensilis Magni Ducatus Lithvanie in cera rubra expressi/.

Dokument nr 5

Wilno, 6 II 1521 r.Legat papieski Zachariasz Ferreri nadaje odpusty szpitalowi pw. Św. Marcina w Bielsku i osobom go wspierającym

Oryginał:. Dziś zaginiony. Jeszcze w połowie XIX w. znajdował się w Aktach Archidiakonatu Białostockiego.Kopia 1: BNUW F 4–19262, Munimenta Hospitalis, s. 240–241. Z kopia-riusza dokumentów koscioła bielskiego, sporządzonego ok. 1695 r. przez ks. Mikołaja Tomisławskiego prepozyta bielskiego.

Zacharias Dei et Apostolicae Sedis Gratia Episcopus Gardiensis1105 Sanctissimi in Christo Patris et Domini Nostri Domini Leonis divina providentia papae decimi Praelatus domesticus et Referendarius, secretarius, ac per Universum Regnum Poloniae et Magnum Ducatum Lithuaniae, omnesquae et singulas terras, mediate et immediate, et alias quolibet eidem Regno et Ducatui subiectas, cum omnimoda Legati de latere, et maioris Poenitentiarii de Urbe, potestate Nuncius et Orator. Universis Christi fidelibus praesentes literas inspecturis salutem. Licet is de cuius munere venit ut sibi a suis fidelibus digni et

1103 Jakub Kuncewicz, koniuszy hospodarski 1510–1523, namiestnik olkienicki i lejpuński 1511–1523, dzierżawca wasiliszski 1517–1523.1104 Jan Filipowicz z Wilna, kanonik wileński 1496–1524, pisarz hospodarski 1508–1518.1105 Zachariasz Ferreri, biskup gardyjski, legat i nuncjusz papieski w Polsce i na Litwie 1521–1522.

420


laudabiliter seruiatur de abundantia suae pietatis, quae merita supplicum excedit, et vota bene servientibus sibi multo maiora retribuat, quam valeant promereri desiderantes tamen reddere Domino populum acceptabilem et bonorum operum sectatorem fideles ipsos ad complacendam idem et quasi quibusdam allectivis muneribus indulgentiis videlicet et remissionibus invitamus, ut exinde mandatur Divinae Gratiae acceptiores Cum itaque dilectus nobis in Christo Martinus Artium Doctor, Canonicus Vilnensis, nobis supplicavit quatenus Hospitali Fraternitatem Pauperum sancti Martini, per eum in Bielsko Dioecesis Luceoriensis condendo ut in Festivitatibus Sanctorum, Martini, Coena Domini, Feria Secunda Pentecostes, Joannis Baptistae et Angelorum Sancti Michaelis, indulgentias decem Annorum et totidem quadragenas quibuscumque Christi fidelibus manus adiutrices pro instauratione ipsius Hospitalis et pauperum sustentatione porrigentibus, concedere digneremur. Vis itaque huius modi Supplicationibus inclinati, omnibus et singulis Christi fidelibus praedictis manus adiutrices pro instauratione et sustentatione Pauperum ipsius Hospitals porrigentibus in eiusdem quinque festivitatibus Decem Annos et totidem Quadragenas, de vera Indulgentia perpetuis temporibus Auctoritate Apostolica Nobis comissa, et qua fungimur in hac parte, tenore praesentium licentiam et facultatem concedimus et impertimur, non obstantibus constitutionibus et ordinationibus Apostolicis ac omnibus que Sanctissimus Dominus noster in facultatibus nobis concessa voluit non obstare caeterisque contraries quibuscunque. In quorum fidem praesentes literas per secretarium nostrum fieri, nostrisque sigilli iussimus et fecimus appensione communiri. Datum Vilnae sub Anno a nativitate Domini Millesimo quingentesimo vigesimo primo, Die Sexta mensis Februarii. Pontificatus Praesenti Sanctissimi Domini Nostri Leonis Papae Decimi, Anno Octavo”.

Dokument nr 6

Grodno, 17 III 1522 r.Król Zygmunt I wydaje wyrok w sprawie pomiędzy plebanem bielskim Łukaszem z Księżopola a plebanem wyszkowskim Stanisławem z Mazowsza w sprawie kmieci i młyna w dobrach Kołby, które przysądza plebanowi bielskiemu

Aneksy źródłowe

421

Oryginał: AAB, Akta parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. Dokument zachowany dobrze, pieczęc królewska zaginionaKopia 1: BNUW F 4–19262, s. 205–206. Z kopiariusza dokumen-tów koscioła bielskiego, sporządzonego ok. 1695 r. przez ks. Mikołaja Tomisławskiego prepozyta bielskiego.Kopia 2: ADS D 152, s. 39–40. Z akt wizytacji kościoła bielskiego przez bpa Stefana Rupniewskiego z 13 XI 1723 r.Kopia 3: APK ZZG 680, s. 12–14. Z dokumentu konfirmacyjnego króla Augusta III z 1758 r., odpisanego przez Ignacego Kapicę.

Sigismundus Dei Gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithvaniae, Russiae, Prusiae, Samogitiaeque etc. Dominus et haeres. Significamus tenore presentium universis. Quia cum suborta esset controversia coram nobis inter honorabiles Stanislaum de Masovia plebanum in Wyschki1106 ex una, et Lucam de Xiężopole plebanum in Bielsko1107, parte ab altera, occasione duorum cmethonum, videlicet Colbo et Chochno, ac molendini et prati in bonis Colby ipsius ecclesiae parochialis in dicto oppido Bielsko consistentium, quae praedictus Stanislaus de Wyschki ex donatione cuiusdam nobilis tunc tenutarii praenominatorum bonorum Colby ad se et ecclesiam suam pertinere, ipsumque plebanum Bielscensem se ad ea indebite ingerere, illaque temere et defacto occupate asserebat. Allegante e diverso eodem plebano Bielscensi praedictos duos homines cum ipso molendino et prato ex privilegio fundationis ecclesiae suae a nostris Praedecessoribus legitime emanate, ac continuata hactenus per eum et suos Praedecessores plebanos Bielscenses illorum omnium et singulorum pacifica possesione, ad se et ipsius ecclesiam Bielscensem iuste et legitime pertinere. Commisseramus nonnullis consiliariis nostris ut de eadem controversia et causa, ac eius tota positione mature cognoscerent et iura partium reviderent, qui debite executa commisione nostra, revissique diligenter literis et iuribus illorum, ac bene perpensis cum nos fecissent certiores. Ipsum plebanum Bielscensem habere in privilegio fundationis ecclesiae descriptos illique donatos praedictos duos hominess Colbo et Chochno cum molendino et prato in bonis ipsis Colby

1106 Stanisław z Mazowsza, pleban w Wyszkach, skądinąd nieznany.1107 Łukasz z Księżopola, notariusz biskupa wileńskiego Wojciecha Tabora 1504–1506, pleban w Bielsku 1522–1534, pleban w Rozbitym Kamieniu 1534.

422


ad eam ipsam ecclesiam Bielscensem pertinentibus, ipsumque plebanum modernum Bielscensem et eius praedecessores in illorum continua et quieta possesione, ac usu libero a longo tempore semper extitisse, conservavimus et praesentibus literis nostris conservamus et conservandum fore decernimus in eo ipso usu et possessione praedictorum duorum hominum ac molendini et prati in bonis Colby existentium, modernum plebanum Bielscensem, et pro tempore existentis plebanos. Ipsique Stanislao de Masovia plebano in Wyschki, ad eosdem homines ac molendinum et pratum nullum ius competisse nec suis successoribus plebanis competere nunquam posse declaramus quibus praeterea perpetuum silentium pro praemissis imponimus hoc decreto nostro mediante. Harum quibus sigillum nostrum est appensum testimonio literarum. Actum et Datum in Grodno, feria secunda proxima post Dominicam Reminiscere, Anno Domini millesimo quingentesimo vigesimo secundo. Ad mandatum Regiae Maiestatis proprium.

Dokument nr 7

Kraków, 20 VI 1530 r.Król Zygmunt I na prośbę plebana bielskiego Łukasza z Księżopola potwierdza dekret komisarzy krolewskich z 1528 r.rozgraniczających dobra Pulsze i Kołby nale-żące do plebanii bielskiej od dóbr szlacheckich Niwino Popławskie

Oryginał: AAB, Akta parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. Pergamin bez pieczęci królewskiej. Miejscami słabo czytelny i poplamiony. Ze względu na to, tekst dokumentu odczytany z kopii.Kopia 1: BNUW F 4–19262, s. 206–213. Z kopiariusza dokumen-tów koscioła bielskiego, sporządzonego ok. 1695 r. przez ks. Mikołaja Tomisławskiego prepozyta bielskiego.Kopia 2: ADS D 152, s. 40–45. Z akt wizytacji kościoła bielskiego przez bpa Stefana Rupniewskiego z 13 XI 1723 r.Kopia 3: APK ZZG 680, s. 17–29. Z dokumentu konfirmacyjnego króla Augusta III z 1758 r., odpisanego przez Ignacego Kapicę.

Sigismundus Dei Gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithvaniae, Russiae, totiusque Prussiae et Samogitiae, Masoviaeque etc. Dominus et Hyeres.

Aneksy źródłowe

423

Significamus tenore praesentium, quibus expedit, universis, praesentibus et futuris harum notitiam habituris quomodo honorabilis Lucas plebanus in Bielsko exhibitis coram Maiestate nostra Regia literis sigillis iudicis et subiudicis districtus Bielscensis communitis, adiudicationem cuiusdam terrae ad ecclesiam Bielscensem per eosdem iudicem et subiudicem aliosque officiales terrestres factam in se continentibus, supplicavit maiestati nostrae ut eas ipsas literas et omnia in eis contenta approbare et confirmare dignaremur. Quarum quidem literarum tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis:

Actum in iudicio campestri anno Domini millesimo quingentesimo vigesimo octavo, feriis quinta et sexta proximis post Undecim Milia Virginum, in praesentia generosorum et nobilium Georgii Raczko haeredis de Puczycze iudicis1108, Andreae Rytel haeredis de Liza subiudicis, Bielscensium1109, Nicolai Szenbel vicecapitanei Branscensis1110 loco magnifici domini Alberti Gastolth palatini Vilnensis, cancellarii Magni Ducatus Lithvaniae, capitanei Bielscensis et Mozyriensis1111, commissariorum vigore commissionis Regiae Maiestatis cum toto officio, honorabili vero domino Lucae parte ab una deputatorum, nec non in praesentia generosi et nobilis Balthazari Pietkowski1112 et Stanislai Wierzbowski1113 commissariorum a Regia Maiestate deputatorum virtute similis Commissionis Regalis pro parte nobilium Augustini, Petri Suchy, Stanislai Woiewothczycz, Joannis, Mathiae, Pauli Szczerba Niwinscy Popławscy cum aliis fratribus litisconsortibus, deputatorum. De quibus commissionibus Ruthenicis literis scriptis, utriusque partis, plenissime perlectis integre constabat, perinde ac si ipsarum tenor a verbo ad verbum esset praeinsertus. Honorabilis vir dominus Lucas plebanus Bielscensis literas quosdam Regiae Maiestatis Ruthenici literis scriptas, inhibitionis sub poena centum sexagenarum exhibuit et praesentavit, quod dicti nobiles Poplawscy minime tenebantur se intromittere in bona ecclesiae, praeterquam iure. Item alias literas Regiae Maiestatis

1108 Jerzy Raczko, sędzia ziemski bielski 1508–1533.1109 Andrzej Rytel z Lizy, podsędek ziemski bielski 1521–1530.1110 Mikołaj Szembel, podstarości brański 1528.1111 Olbracht Gasztołd, namiestnik nowogródzki 1503–1506, podczaszy hospodarski 1505–1509, wojewoda połocki 1513, starosta bielski 1513–1533, starosta mozyrski 1517–1539, wojewoda trocki 1519, wojewoda wileński 1522–1539, kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego 1522–1539.1112 Baltazar Pietkowski, sędzia ziemski bielski 1535–1536.1113 Stanisław Wierzbowski, pisarz ziemski bielski 1530–1549.

424


produxit ad dictos adversarios Poplawscy de parendo iuri et iudicio sisti coram praedictis dominis commissariis, alias coram toto, integro Officio Terrestri utrique parti dato et deputato quae literae erant lectae praesente utraque parte. Item dictus dominus plebanus, tanquam pars actorea in eodem loco proposuit gravi in quaerela contra praedictos Poplawscy pro eadem terra ecclesiastica illorum terris contigua. Quomodo ipse anno Domini millesimo quingentesimo vigesimo septimo proxime praeterito in eadem terra ut et tanquam propria sua aravit, primo alias na ugor, secundo aravit alias redlit, tertio arpicavit per cuncta tempora aestatis pacifice et quiete, nemine impediente, tandem et quarto aravit pro seminatione ultima siliginis quam praedicti adversarii Popławscy manu violenta et armata supervenientes, subditos praedicti domini plebani laborantes de eadem terra expellerunt et servos ipsius domesticos plebanales clericos vulneraverunt, et quatuor ab eisdem arma communia, videlicet duas frameas et duos arcus hostiliter repuerunt et abstraxerunt, prius illis afflictis et prostratis, et alia multa spolia receperunt. Item quod dicti Poplawsky adversarii ultra iura communia, statuta et privilegia terrestria praedicta arma violenter capta et rapta ultra annum detinent, circa se occupata neque illa in iudicio terrestri aut castrensi deposuerunt. Qui quidem nobiles Popławscy videlicet Augustinus cum aliis fratribus litisconsortibus supranominatis et non nominatis litem contestando dixerunt: praedictam terram fieri et esse propriam eorum patrimonii a temporibus perpetuis. Tandem domini commissari praedicti, pro pleniori informatione et experimento iusticiae volentes in huiusmodi causa rite et iuste procedere decreverunt partibus utriusque limites obducere. Primo quidem dictus dominus Lucas plebanus duxit a praefato loco Szadykierz a parte meridiei, per campum, meta et granitiebus antiquis in parte destructis et super aratis per praedictos nobiles Popławscy quae metae et signa evidentissime erant notae et manifestae, ut tanquam antiquae et dudum formatae et fortes prout cunctis easdem videntibas constabat, usque ad vadum viae; qua profiscitur de Bielsko ad Polsze inter villas Lesne et Jeskowie, a quo loco vadi praedicti nobiles Popławscy asserebant incipi granities eorundem fluvio parvo et obtulerant se in illo fluvio et silva metas et signa granitierum in arboribus quam plurima ostendere, quibus domini commissarii praefati admiserunt, qui Popławscy obduxerunt, prout volebant ex nulla signa ostenderunt duntaxat dicebant: suos esse limites et granities in praedicto fluvio Zabya, et tandem ad dictum

Aneksy źródłowe

425

locum redierunt. Consequenter domini commissarii visis praefatarum partium obductionibus decreverunt: utriuque parti eorum iura, munimenta, privilegia, scripturas si quas haberent, vigore quorum praetenderunt se dictas terras possidere. Hic idem mox et incontinenti praedictus plebanus produxit fundationem sive privilegium in pargameno scriptum super praedictas terras videlicet Pulsze et Kolby potentissimas sub sigillo appenso et titulo serenissimi et excelentissimi principis et Domini Domini Sigismundi Dei Gratia Regis Poloniae et Magni Ducatus Lithvaniae etc.: in quo privilegio alia dua privilegia felicis memoriae serenissimi Principis Domini Alexandri eadem gratia Regis Poloniae et Magni Ducatus Lithvaniae etc. erant inscripta et incorporata et inserta, nec non per serenissimum Dominum nostrum Regem approbata et confirmata. In quibus privilegiis dictae terrae, videlicet Pulsze et Kolby sunt ecclesiae parochiali Bielscensis datae, donatae, dotatae et ascriptae cum eorum toto ambitu, circumstantiis omnibus etc. prout latius in dictis privilegiis continetur. Item praedicti Popławscy per dominos commissarios interrogati, si haberent super dictas terras aliqua iura, munimenta, privilegia, scripturas, nihil ostenderunt, neque habere nominaverunt, praeterquam dixerunt: quod ista terra est nostra a temporibus perpetuis. Replicando plebanus allegavit: quod dicti nobiles Popławscy de anno Domini millesimo quingentesimo vigesimo quinto erant testes mei plebani primi, dum et quando cum hominibus castri Bielscensis dictis Steczowicze ius campestre alias Copam faciebamus, pro eadem terra praefati Popławscy paratos se obtulerunt ad iurandum super Imagine Domini Nostri Jezu Christi Crucifixi posita circa quercum in eisdem terris situm, quod praedicta terrae sunt ecclesiae Bielscensis, cum aliis quam pluribus testibus in praesentia dominorum videlicet praefati domini Georgii Raczko iudicis etc., qui protunc erat commissarius et Kmita Siemionowicz, nec non succamerario Joanne Skwarek, et Stanislao Wierzbowski notario terrestri. Item dictus plebanus proponendo coram dominis commissariis probavit contra dictos Popławscy per nobilem Joannem Łukawski praeconem terrestrem districtus Bielscensis, eidem deputatis testibus nobilibus: Mathia, Paulo, Andrea Drozdowicz, Joanne Woiewodzczyc, Seraphino Wyszkowski, quibus praedictis omnibus feria sexta anno Domini millesimo quingentesimo vigesimo septimo, ante festum Sancti Laurentii proxima, monstravit et obduxit, easdem metas et granities non destructas neque violatas, sed sanas, salvas et integras. Item anno eodem etc., die Dominico in feriam secundam

426


post festum Sancti Laurentii, dicti Popławscy in nocte dictas metas vel limites seu granities destruxerunt, araverunt et arpicaverunt. Item dictus dominus plebanus eodem die Dominico et feria secunda mox et incontenti super huiusmodi violentiis protestatus est, in eisdem granitiebus et metis destructis et violatis in praesentia Joannis Łukawski praedicti praeconis terrestris et testibus nobilibus videlicet: Seraphin, Petro Drozdowicz, Nicolao Falkowski de Wyszki, qui prefati omnes pariter cum precone praefato viderunt et conspexerunt dictas metas noviter destructas et violatas, eadem nocte; quae omnia et singula dominus plebanus obduxit, ac dictus praeco cum praefatis testibus recognoverunt et testificati sunt, coram dominis commissariis, quod ita factum fuerat. Item quod testes domini plebani dictorum Popławscy fratres patrueles, Niwinscy, Malinowscy, Jeszkowie et Borowi, qui cum dictis Popławscy patrimonia dividebant, in singulas portiones videlicet: Nicolaus et Martinus Jeszkowie, mathias Kamienski, Stanislaus de Borowe nec non Petrus, Felix, Raphael Withowiczy, Jacobus frater eorum Malinowscy, testificabantur: quod praedictae terrae ex antiquo erant ecclesiae et plebanales, prout et nunc sunt. Item dictus dominus Lucas plebanus Bielscensis admittebat eisdem Popławscy commensurationem cum eorum fratribus, nobilibus Nicolao et Martino Niwinscy Jeszkowie, qui respectu illorum tertiam partem haereditatis tenent, si et in quantum aliae duae partes patrimonii dictorum Popławscy vigore mensurae campestris in quantitatae deficerunt, quam illa pars tertia, quam Jeszkowie tenent, voluit eisdem de terris ecclesiae supplere, si quid tamen excreverit ecclesiasticae terrae adjungere, quod praefati Popławscy idem admittere noluerunt neque consenserunt. Ex his igitur responsibus nec non aliis quam pluribus utrarumque partium, allegationibus et probationibus hinc inde bene discussis et practicatis, iuri et rationi consonis admissimus et decrevimus domino plebano Bielscensi actoreatum alias powod sive ipsius testibus iuramenta praestare prout et decernimus super quod dominus plebanus iuri memoriale dedit, quod ius recepit, qui quidem decretum plebano hic idem constituit, in praesentia dominorum commissariorum iuxta decretum, nobiles testes decem octo, videlicet: Albertum Buyno, Joannem Buyno, Gregorium Woiewodzyc de Wyszki, Martinum Nicolai de Wyszki, Mathiam Drozdowicz de Wyszki, Mathiam fratrem patruelem, Nicolaum Jeszko Niwinski fratrem patruelem. Partis adversae: Martinum Jeszko Niwinski etiam fratrem patruelem partis adversae, Petrum Malinowski, Stanislaum

Aneksy źródłowe

427

filium Petri Malinowski, Raphaelem Withowicz Malinowski, Jacobum Petri Malinowski, Felicem Malinowski, Joannem de Tworki dictum Sass, Joannem Koscieszyc de Tworki, Stanislaum Dominici de Sasiny, Marcum Godziemba de Falki, Bartholomaeum de Falki, Stanislaum Borowy fratrem patruelem partis adversae, Seraphinum de Wyszki, Jacobum Trzeszczkowski, Joannem Woiewodzic de Wyszki et posita imagine Crucifixi iuxta locum dictum Sadykierz in acie angulari omnes praefati testes decem octo parati erant et se obtulerunt iuramentum praestare, quod praedictae terrae sint et erant ecclesiae parochialis Bielscensis, et non dictorum nobilium Popławscy, quas terras antecessores domini plebani et ipse plebanus a data privilegii ecclesiae tenebant et habebant in pacifica et quieta possessione, ultra praescriptionem terrestrem ultra tres annos et menses tres, et de isto bene scimus, quod praefati Niwinscy Popławscy appretiabant istam terram ad seminandum et solvebant annuatim mediam sexagenam grossorum lati numeri et septimam cassulam dabant domino plebano moderno. Praefati vero Popławscy de dicta terra abcesserunt, neque dictos testes domini plebani ad iuramenta praestanda inducere vetuerunt. Et domini commissarii ut iuris et consuetudinis est, in loco praefato et iudicio campestri residentes mandaverunt nobili Joanni Łukawski, praeconi terrestri, ut illos, primo, secundo, tertio, et supra ius quarto vocaret et clamaret. Ad videndos et audiendos testes domini plebani admitti et iuramentum corporale praestare, qui et noluerunt, et super praemissa, et cum hoc ultra transmiserunt praedictum Joannem Łukawski praeconem personalem cum tribus nobilibus, videlicet: Jacobo Trzeszczkowski, Seraphin de Wyszki et Mathia Krassowski ad dictorum Popławskich villam, ut eos oretenius vocarent ad videndum praestari huiusmodi iuramenta, qui consequenter noluerunt venire et recusaverunt. Domini igitur commissarii attendentes prout iuris et iustitiae erat praefatam terram domino plebano et ecclesiae parochiali Bielscensi adiudicaverunt, ac nobiles, videlicet: nobilem Jacobum Trzeszczkowski in locum succamerarii, et nobilem Joannem Łukawski praeconem miserunt et assignaverunt, ad reformandas et innovandas, approbandas et erigendas huiusmodi metas destructas per praedictos Popławscy prout et erexerunt tantium, quantium necesse fuit, videlicet: incipiendo a dicto loco Sadykierz, usque ad vadum viae superius expressae et tendem a dicto vado cum nobilibus Leszne, videlicet: Joanne, Mathia, et Felice Kapturkowie, cum eorum fratribus, scopulos de terra erexerunt in terris, quercis, silvis, arboribus, signa metarum

428


et granitierum ipsis consentienibus fuerunt, et easdem granities domini in actu contenti vigore commissionis ab ipsis partibus decreverunt firmiter et inviolabiliter tenere perpetue et in aevum, sub vadio centum sexagenarum Camerae Regiae Maiestatis et totidem parti granities tenenti, sub quatuordecim marcis domino capitaneo pro tempore existenti et sub tribus marcis iudicio. Rescriptum ex libro campestri districtus Bielscensis, sub sigillis iudicis et subiudicis extractum.

Nos itaque Sigismundus Rex et Magnus Dux attendentes supplicationem huiusmodi esse iustam et rationi consonam, literas praeinsertas et omnia in eis contenta, approbandum et confirmandum duximus, approbamusque et confirmamus, nec non robur firmum authoritate Maiestatis nostrae apponimus, eis decernimus in aeviternum. Harum quibus sigillum nostrum est subappensum testimonio literarum. Datum Cracoviae, sabbatho post festum Corporis Christi proximo, anno Domini millesimo quingentesimo tricesimo. Hornostay marszałek i pisarz nadworny1114

/Locus sigilli pensilis Magni Ducatus Lithvaniae in cera rubra expressi/

Dokument nr 8

Wilno, 26 IV 1535 r.Biskup łucki Paweł Holszański eryguje prepozyturę przy kościele w Bielsku ustana-wiając przy niej prepozyta, wiceprepozyta i trzech mansjonarzy

Oryginał: Obecnie zaginiony. W 1644 r. przechowywany w archiwum konsystorskim w Janowie, z którego sporządzono w tym roku odpis.Kopia 1: BNUW F 4–19262, s. 222–225. Z kopiariusza dokumen-tów koscioła bielskiego, sporządzonego ok. 1695 r. przez ks. Mikołaja Tomisławskiego prepozyta bielskiego.Kopia 2: ADS D 152, s. 45–47. Z akt wizytacji kościoła bielskiego przez bpa Stefana Rupniewskiego z 13 XI 1723 r.

1114 Iwan Hornostaj, pisarz hospodarski 1512–1558, marszałek hospodarski 1529–1542, starosta słonimski 1531, podskarbi ziemski 1531–1558 wojewoda nowogródzki 1551–1558. W oryginale dokumentu jego podpis w języku ruskim.

Aneksy źródłowe

429

In Nomine Domini Amen. Ad perpetuam rei memoriam. Ad hoc ut ecclesiarum per dioecesim existentium condonationes honorabiliores eveniant ad hoc quoque ut pro illarum decore Status Ecclesiastici in ibi create, pro Divini cultus meliori regimine debite et sufficientes sustentari possint favoris paterni et patrimonium Christi, largitates ac munificentiae per ecclesiarum principes pie impartiri debent et consueuerunt. Proinde Nos Paulus Dei Gratia Episcopus Luceoriensis et Dux Olsanensis1115 attendentes quod Ecclesia Parochialis in Bielsko nostrae Dioecesis Luceoriensis inter alias notabilis et insignis existit, pro tempore Plebanum habens, volentes eandem mandato Serenissimae Principis Dominae et Dominae Bonae Dei Gratia Reginae Poloniae, quae ad illam tanquam liberalissima collatrix et Patrona, specialem gratiam iuxta et devotionem habere dignoscitur, ad id expresso accedente praecellentiori dignitate ut decet decorare, ac ex Plebano Praepositum et loco aliorum Vicariorum qui eorum reditibus distinctis a Curato gaudebant, Vicepraepositum unum atque tres Mansionarios creare instituere, ac ordinare, prout huiusmodi titulum Plebani supprimentes et extinguentes, deinceps Praeposituram, et Vicepraeposituram, ac tres Mansionarios creamus, ordinamus, erigimus et instituimus in eisdem Bonis et Decimis quae antea fuerant Plebanales at quae denuo sunt per eam Serenissimam Reginalem Maiestatem eidem Ecclesiae collatae, et asscriptae, specialiter, perpetuo et in aevum. Ita quod amodo et deinceps Praepositus in Bielsko et non Plebanus vocabitur, et nihilominus curam animarum ipsi Ecclesiae Parochiali in Bielsko Tituli Beatissimae Semper Virginis Mariae Nativitatis, Sanctorumque Nicolai et Trium Regum incumbentem ab eo amovemus, illamque in Vicepraepositum ac tres Mansionarios transferrimus ac eorum in illas conscientiam oneramus. Quare et ipsam Praeposituram Beneficium Simplex et compatibile esse decernimus et declaramus.

Ad quam quidem Praeposituram per nos noviter erectam et creatam ex mote venerabilis olim Domini Floriani Czurylo canonici Cracoviensis1116 eiusdem plebaniae nunc praepositurae vocatae, creataeque et per nos erectae, ad praesentationem eiusdem Serenissimae Principis et Dominae Bonae Dei Gratia Reginae antedictae Venerabilem Dominum Sebastianum Branicki1117 Cancellarium Gnesnensem et Canonicum Cracoviensem Serenissimi Principis

1115 Paweł Holszański, biskup łucki 1507–1536, biskup wileński 1536–1555.1116 Florian Czuryło, kanonik krakowski 1519–1534, pleban w Bielsku 1534.1117 Sebastian Branicki, prepozyt bielski 1535–1536, kanonik krakowski 1534–1535, biskup kamieniecki 1536–1538, biskup chełmski 1538–1539, biskup poznański 1539–1544.

430


et Domini Domini Sigismundi Dei Grata Regis Poloniae Magni Ducatus Lithuaniae, Russiae, Prussiae et Masoviae Domini et Haeredis Referendarium, in Praepositum, Honorabiles Stephanum de Miele in Vicepraepositum perpetuum, et non nisi ex causa legitima et deducta per suum Praepositum, amovibilem, Urbanum, Simonem et Jacobum in Mansionarios, per manus nostrae impositionem eorum capitibus, instituimus et investivimus, prout investimus per praesentes, ipsi Praeposito administrationem spiritualium et regimen rerum temporalium, et ipsis Vicepraeposito et Mansionariis curam animarum cum eorum Successoribus legitimis comittimus, vicariis et aliis presbiteris circa ecclesiam eandem commorantibus mandantes ut post requisitionem praesentium eis vel eorum alteri factam, de proventibus eorundem institutorum respectivae universes quantum in eis est respondeant cum effectu atque censibus et aliis decimatoribus et subditis iniungant.

Quatenus eisdem Praeposito Vicepraeposito et Mansionariis tanquam eorum legitimo Praelato Pastoribus et Patronis in omnibus licitis oboediant et honestis. Qui Vicepraepositus et mansionarii omni die Missam de Assumptione Beatae Mariae Virginis, Sabbato autem Salve Sancta Parens, et diebus Dominicis ac duplicibus Festis dum de tempore celebrabitur, non erit necessarium ipsam Missam cantare de Assumptione. Horas autem: Matutinas, Primam, Tertiam, Sextam, Nonam, Vesperas et Completorium, semper alta et intelligibili voce decantabunt de Conceptione, alternatim cum Magistro Scholae vel eius substituto, et Feria qualibet Sexta Requiem pro defunctis Serenissimnis, Praedecessoribus, Serenissimi Domini Domini Sigismundi Dei Gratia Regis Poloniae ac Magni Ducis Lithuaniae etc., Serenissimaque Reginalis Maiestatis Praedecessoribus Regibus et Ducibus, per Scholares cantare sint sub poena Excommunicationis adstrictique quia Feria Sexta non cantabitur Missa de Assumptione BV Mariae, cum Requiem cantabitur.

Ut autem pro earum laboribus uberius in eorum reditibus consolentis ideo modernus praepositus et eius successors decem sexagenas, videlicet quatuor numeri Lithuanicalis per decem denarios pro vicepraeposito perpetuo, sex autem numeri polonicalis in quemlibet grossum octo denarios Lithuanicos computando, in censibus domorum et tabernam kapczyzna cum ius quinque sexagenae omni anno proveniunt ac super censibus eius cmetonum in villa Pulsze ex antique ad suam ecclesiam in Bielsko spectantem, designavit, inscripsit et deputavit ac designare et solvere quotannis pro festo Sancti martini

Aneksy źródłowe

431

idem praepositus tenebit, ita videlicet quod vicepraepositus quatuor sexagenas easdem Lithuanicales, Mansionarii tres per unam sexagenam cum media numeri Polonicalis, cum decimis manipularibus quas antea vicarii accipiebant in villis Pietrzykowo Wyszki, Zawady et Rybałthy, quae ante vocabatur villa nobilium nunc Olszanica, quas simper accipient et magister scholae unam sexagenam cum media etiam ultra eius reditas est decimas quas illi pendunt nobiles Poplawscy et Jeszkowie, qui cum eis mansionariis de Assumptione Beatae Virginis Mariae Matutinas, Missaque ac Requiem, feria qualibet sexta et vesperas de Beatae Virgninis Mariae per se vel alium singulis diebus cantare debebit, oblationesque in ecclesia vicepraepositus et mansionarii cum magistro scholae ex aequo tollent. Qui quidem mansionarii vicepraeposito in absentia praepositi intendere et obedire in licitis et honesties debebunt, inter se iusta et rationabilia statute iuxta aliarum eiusmodi ecclesiarum consuetudinem tenere, ac carentias observare tenebuntur. Sed in eorum excessibus praeposito nunc et pro tempore existenti et in eius absentia vicepraeposito animadversionem dignam, ita tame nut nihil vendicet odium aut favor illicitus generet dispendium reservamus. In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium praemissorum praesentes nostras literas fieri, et per nostrum nostrarumque causarum scribam infrascriptum publicari, sigilligue nostril appensione muniri fecimus partier et mandavimus. Actum et Datum Vilnae, feria secunda proxima post festum Sancti Marci Evangelistae. Anno Domini Millesimo Quingentesimo Trigesimo Quinto. Praesentibus: venerabilibus, generosis et nobilibus Dominis Stanislao Birunski canonico et officiali Luceoriensi1118, Magnificis Valentino de Pilzna in Czarnowiec1119, Josepho Jasienski Łosinensi et Punensi1120 plebanis et secretariis, Mathiae Levarth Zaborowski tribuno et notario Terrae Drohiciensi1121, thesaurario, Martino Mikołaiewicz marschalco curiae nostrae et aliis quam pluribus officialibus, capellanis, notaries et familiaribus nostris ad praemissa testibus fide dignis. Subscriptio erit talis Illustrissimi Domini: Paulus Episcopus Luceoriensis.

1118 Stanisław Bieruński, kanonik łucki 1527–1555, oficjał i wikariusz generalny łucki 1535–1536, pleban w Wistyczach 1537–1555, pleban w Łucku 1527–1555.1119 Walenty z Pilzna, kanonik wileński 1536–1554, kanonik łucki 1544–1550, pleban w Czarnawczycach 1535–1537.1120 Józef Jasieński, pleban puński 1533–1537, pleban w Łosicach 1535, pleban w Surażu 1536–1560, pleban w Drohiczynie 1544–1550, pleban w Witebsku 1551–1560, kanonik wileński 1555–1560.1121 Maciej Lewart Zaborowski, pisarz i wojski ziemski drohicki 1534–1535, podskarbi dworu bpa Pawła Holszańskiego 1535.

432


Dokument nr 9

Wilno, 21 VI 1536 r.Król Zygmunt I wydaje dekret w sporze pomiędzy Sebastianem Branickim biskupem elektem kamienieckim, prepozytem bielskim i Maciejem Lisem z Buzun doktorem o pograniczne ziemie i lasy należące do dóbr kościelnych Kołby

Kopia 1: BNUW F 4–19262, s. 226–227. Z kopiariusza dokumen-tów kościoła bielskiego, sporządzonego ok. 1695 r. przez ks. Mikołaja Tomisławskiego prepozyta bielskiego.Kopia 2: APK ZZG 680, s. 14–17. Z dokumentu konfirmacyjnego króla Augusta III z 1758 r., odpisanego przez Ignacego Kapicę.

Sigismundus Dei Gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithvaniae, Russiae, Prussiae, Samogitiae et Masoviae etc., Dominus et Haeres. Significamus tenore praesentium, quibus interest, universis et singulis, praesentibus et futuris, praesentium notitiam habituris. Quomodo constituti coram nobis personaliter reverendus dominus Sebastianus Branicki electus Camenecensis et praepositus in Bielsko, referendariusque noster ex una, et egregius Mathias Doctor Lisz de Buzuny1122 partibus ex altera, publice recognoverunt, quia accedente nostro consensu, quem illis praesentibus dedimus et damus super ea diferentia, quam inter se occasione cuiusdam agri habuerant, quem agrum ipse dominus Branicki asseverabat fuisse eius praepositurae, et ad homines Colby pertinere, per ipsumque Mathiam Lisz doctorem adhuc tempore eiusdem domini Branicki antecessoris plebani in Bielsko per intromissionem castrensem fuisse adeptum, praedicto etiam doctore Lisz allegante, quod ipse ager pertinere deberet ad eius agros et quod in ipsum fuisset intromissus. Ad silvae tamen particulas ibidem circum iacentes allegabat se nullum ius habere, sed eas ad homines Colby et Pulsze pertinere, fecerunt concordiam perpetuam et irrevocabilem per eos ac successores ipsorum, perpetuo tenendam in hunc qui sequitur modum: quia ipse doctor Mathias Lisz et eius successores, ad silva particulas praedictas circum agros praefatos, occasione quorum differentia fuit, adiacentes nullum interesse habebit, tantum dominus praepositus ad Bona sua Kolby et Pulsze agri vero praefati

1122 Maciej zwany Lis z Krajny, Buzun, lekarz królewski.

Aneksy źródłowe

433

occasione quorum inter illos talis controversia fuit, et qui et eius doctoris in possessione iam fuerant, per medium dividi et limite distingui debent per generosos Andream Falkowicz tribunum bielscensem1123 et Mathiam Lewiczki locum tenentem capitaneatus Bielscensis1124, quorum agrorum medietas unas, silvis praefatis adiacens, pro domino Branicki eiusque successoribus praepositis ecclesiae praefatae Bielscensis pertinere ad Kolby perpetuo, altera vero medietas ad agros praefati Mathie doctoris eidem per nos antea donatos dictos Szczohło et Hrinko similiter perpetuo pertinere debebit. Quod si aliquis defectus fuerit per istorum divisorum absentiam vel negligentiam, tunc nos alios ad eum actum divisionis deputabimus, et iam exnunc utraque pars debet sua mediate agrorum praefatorum uti libere perpetue, sine quavis contradictione. Quae omnia nos pro grato et rato habentes, tanquam patronus ecclesiae praefatae perpetuo confirmamus, approbamus et ratificamus, consensumque nostrum praesentibus praebemus, decernentes ea omnia habere robur perpetuae firmitatis. Harum quibus sigillum nostrum est subappensum testimonio literarum. Datum Vilnae, feria quarta infra octavas Corporis Christi. Anno Domini millesimo quingentesimo trigesimo sexto. Sigismundus Rex manu propria. Relatio magnifici Alberti Gastolt palatini Vilnenesis et Magni Ducatus Nostri Lithvaniae Cancellarii etc. /Locus sigilli pensilis Magni Ducatus Lithvaniae in cera rubra expressi/

Dokument nr 10

Wilno, 9 II 1561 r.Król Zygmunt August na prośbę ks. Jana Pikarskiego, dziekana warszawskiego, pre-pozyta bielskiego, plebana nowogrodzkiego i swojego kaznodziei zatwierdza zamianę pewnych gruntów probostwa bielskiego na wieś Samułki dokonaną przez Piotra Chwalczewskiego kierującego pomiarą włóczną w starostwie bielskim i potwierdza posiadanie tejże wsi Samułki przez prepozyturę bielską.

1123 Andrzej Falkowicz, wojski bielski 1531–1554, starosta drohicki 1542–1556.1124 Maciej Lewicki, podsędek ziemski bielski 1536–1552, sędzia ziemski bielski 1553–1559, starosta bielski 1536–1550.

434


Kopia 1: BNUW F 4–19262, s. 227–229. Z kopiariusza dokumen-tów koscioła bielskiego, sporządzonego ok. 1695 r. przez ks. Mikołaja Tomisławskiego prepozyta bielskiego.Kopia 2: ADS D 152, s. 47–48. Z akt wizytacji kościoła bielskiego przez bpa Stefana Rupniewskiego z 13 XI 1723 r.Kopia 3: APK ZZG 680, s. 29–32. Z dokumentu konfirmacyjnego króla Augusta III z 1758 r., odpisanego przez Ignacego Kapicę.

Sigismundus Augustus Dei Gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithvaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae, Samogitiaeque etc. Dominus et haeres. Significamus tenore praesentium quibus Expedit, universis et singulis, praesentibus et futuris harum notitiam habituris, quia venerabilis Joannes Pikarski decanus Varsaviensis, praepositus Bielscensis, plebanus Nowogrodiensis1125, concionator noster, exhibuit coram nobis literas papyreas patentes Polonice scriptis, sigillo generosi Petri Chwalczewski succamerarii Calissiensis in Magno Ducatu Nostro Lithvaniae generalis oeconomi1126, tenutarii knyszynensis, munitas et eius manu subscriptas, integraf et innulla sua parte suspectas, neque vitiatas qui bus continebatur. Quomodo ipse Petrus Chwalczewski oeconomus noster generalis peregrans revisionem mensurationem laneorum nostrorum districtus Bielscensis per aulicum nostrum nobilem Stanislaum Dziewaltowski1127, annis proxime praeteritis, mandato nostro factae pro rectificatione ac supplemento laneorum subditorum nostrorum villanorum Bielscensium accepit certas terras boni fundi cum rubetis, pratis ac subditis ecclesiasticis Bielscensibus, ipsi vero Joanni Pikarski moderno praeposito Bielscensi, et suis successoribus praepositurae Bielscensis, ex mandato nostro in contentationem praedictarum terrarium ac subditorum pro nobis receptorum per modum commutationis dedit alias terras nostras, villam videlicet Samułki fundi pessimi cum littore fluminis Narew. Hoc est laneos sex mansos mensurae culmensis communis viginti duos et iugera quindecim cum hominibus nostris in eisdem terries seu laneis residentibus, insuper reliquum terrae eiusdem villae Samułki

1125 Jan Pikarski, prepozyt bielski 1560–1577, kaznodzieja królewski, kanonik wileński 1560–1577, pleban w Nowogrodzie 1556–1561, pleban w Liwie 1571–1577.1126 Piotr Chwalczewski, podkomorzy kaliski 1555–1561, kasztelan biechowski 1561–1565, starosta knyszyński 1553–1562, generalny ekonom królewski w Wielkim Księstwie Litewskim.1127 Stanisław Dziewałtowski, mierniczy dokonujący pomiary włócznej w ziemi bielskiej w 1560 r.

Aneksy źródłowe

435

mansos videlicet septem, iugera quidecim concesserat ipsi Joanni Pikarski in censu certo, singulis anni, ad thesaurum nostrum ex eisdem solvendo. Quae omnia et singula fusius ac plenius in praefatis literis Petri Chwalczewski continentur. Supplicavitque nobis idem Joannes Pikarski ut commutationem eiusmodi terrarium ac subditorum per oeconomum nostrum praedictum pro terries illius in laneos nostros, ac subditorum nostrorum mensuratione eidem receptis datarum literis nostris approbaremus, roburque perpetuum istius modi commutationis authoritate nostra imponeremus, atque ipsum Joannem Pikarski a censu quem iuxta constitutionem oeconomi nostril, de septem laneis et quindecim iugeribus ultra absolutam commutationem in eadem villa Samułki resultantibus thesauro nostro solvere debebant, absolveremus perpetuo. Nos vero habentes benignam rationem ipsius Joannis Pikarski ac probitatis et servitiorum illius, quibus se se nobis commendatum reddidit, praedictam villam Samułki integram, cum omnibus subditis eiusdem villae censibus ac laboribus rubetis, pascuis et generaliter universes utilitatibus nullus penitus exceptis cum prensione piscium utriusque rippe fluminis Narew, prout in suis metis, limitibusque est ad praesens dicta villa ex commensuratione praefata constituta et per dictum oeconomum nostrum eidem Joanni Pikarski modo commutationis in contestationem terrarium illius in laneos subditorum nostrorum, ab eo per commutationem receptarum assignata et concessa iuxta contenta literarum dicti oeconomi nostril, eidem Joanni Pikarski in toto approbaremus et confirmaremus, praesentibusque literis nostris in toto approbamus et confirmamus. Immunitati ecclesiasticae adscribimus, nihil iuris vel proprietatis nobis et nostris successoribus in eadem villa Samułki reservantes. Insuper ipsum Joannem Pikarski ac subditos eius a censu de prefatis septem laneis et quidecem iugeribus, quem Thesauro nostro solvere singulis annis debebat, absolvimus perpetuo et in aevum, libertando eandem villam ab omnibus oneribus, contributionibus, angariisque nostris et officialium nostrorum quocunque nominee vocentur, et totum ius nostrum et successorum nostrorum dictae villae Samułki in ipsum Joannem Pikarski et eius successores, praepositos Bielscenses transfundentes perpetuis temporibus. Et harum testimonio literarum quibus sigillum nostrum est appensum. Datum Vilnae die nona februarii Anno Domini millesimo quingentesimo sexagesimo primo. Subscriptio manus Regiae est de tenore tali: Sigismundus Augustus Rex manu propria. Locus sigilli pensilis Magni Ducatus Lithvaniae in cera rubra expressi.

436


Dokument nr 11

Wilno, 7 VIII 1563 r.Król Zygmunt August potwierdza ks. Janowi Pikarskiemu, kanonikowi wileń-skiemu, prepozytowi bielskiemu dziesięciny ze wsi starostwa bielskiego Grabowiec.

Kopia 1: BNUW F 4–19262, s. 229–231. Z kopiariusza dokumen-tów koscioła bielskiego, sporządzonego ok. 1695 r. przez ks. Mikołaja Tomisławskiego prepozyta bielskiego.Kopia 2: ADS D 152, s. 49–50. Z akt wizytacji kościoła bielskiego przez bpa Stefana Rupniewskiego z 13 XI 1723 r.Kopia 3: APK ZZG 680, s. 33–36. Z dokumentu konfirmacyjnego króla Augusta III z 1758 r., odpisanego przez Ignacego Kapicę.

Zygmunt August z Łaski Bożey Król Polski, Wielkie Xiąże Litewski, Ruski, Pruski, Żmudzki, Mazowiecki, Inflantski etc. Oznaymuiemy tym naszym listem. Powiedział przed nami dziekan Warszawski, kanonik Wileński, kaznodzieia nasz, proboszcz Bielski xiądz Jan Pikarski, o tym iż wprzód tego z dawnych czasow poddani nasi ludzie wsi Grabowiec wło-ści zamku naszego Bielskiego, z włók swych, których podług pierwszey pomiary włoczney, w tey wsi Grabowcu wymierzono włok trzydzieści i puł trzeci włoki. Dziesięcinę w każdy rok na kościoł Narodzenia Panny Maryi Probostwa Bielskiego to iest z każdey włoki po kopie żyta, a po drugiey kopie owsa oni dawali, a potym dopiero gdy z roskazania naszego kro-lewskiego przez rewizorow naszych tam włości zamku naszego bielskiego pomiara włoczna znowu postanowiona a iż w teyże wsi naszey wyżey mia-nowaney Grabowcu nad one pierwszą pomiarę to iest nad trzydzieści i pół-trzeci włoki ieszcze nadto nalazło się i wymierzono gruntu naszego orowego włok pułośmnasty to iest wszystkich teraz włok wedle pierwszey i teraź-nieyszey pomiary wymierzono w tey wsi naszey Grabowcu włok pięćdzie-siąt, z których to włok od onego czasu iako ziemie tey wsi naszey Grabowca włoki nasze pomierzono, dziesięciny od zboża, zyta i owsa poddani nasi tameczne na kościół probostwa iego bielskiego niedawani. Dla czego bił nam czołem xiądz Jan Pikarski dziekan warszawski, abyśmy w tym łaskę naszą uczynili i tą dziesięcinę we wsi naszey Grabowcu poddanym naszym

Aneksy źródłowe

437

tamecznym ludziom osiadłym według dawnego zwyczaiu na koscioł probo-stwa iego Bielskiego wydawac rozkazali.

A tak my Król widząc w tym prośbę iego bydź słuszną, gdyż z tey wsi naszey Grabowca ku temu probostwu na kościoł dziesięcina od żyta i owsa przedtym z dawna dawana była i teraz za czołem biciem iego, działając w tym onemu Łaskę Naszą Królewską maiący baczenie na pilne i wierne usługiwania xiędza Jana Pikarskiego, kto remi on służbami swemi będąc ustawicznie u dworu naszego łaskę naszą nam królowi zasługuje, dali-śmy i tym listem daiemy tą dziesięcinę we wsi naszey Grabowcu, w włości zamku naszego Bielskiego na kościoł tameczny założenia święta Narodzenia Panny Maryi, probostwa iego bielskiego to iest z trzydziestu i półtrzeci włoki tey wsi naszey Grabowca pierwszey pomiary, z każdey włoki, w każdy rok, podług starodawnego zwyczaiu po kopie żyta, a po drugiey kopie owsa iemu samemu i na potem będącym proboszczom bielskim, po nim następują-cym, a z tey puł ośmnastey włoki ziemi, nowey pomiary, co tam w tey wsi Grabowcu przybyło, tylko do żywota samego xiędza Jana Pikarskiego albo dokąd tam w Bielsku proboszczem będzie, także z każdey włoki, w każdy rok po kopie żyta, a po drugiey kopie owsa, iemu dawali i iuż od tego czasu poddani nasi; tey wsi Naszey Grabowca w włości zamku naszego Bielskiego iako z tych trzydziestu i półtrzeci włoki gruntu orowego pomiary daw-ney, z każdey włoki w każdy rok, tą dziesięcinę po kopie żyta a po drugiey kopie owsa iemu samemu proboszczowi teraźniejszemu Bielskiemu i po nim na potym będącym proboszczom Bielskim, na kościoł tameczny wzwyż pomieniony probostwa Bielskiego wiecznemi czasy dawać maią. A z tey pułośmnastey włoki ziemie teraz nowey pomiary, na wzwyż wymierzo-ney tylko xiędzu Janowi Pikarskiemu samemu do zywota iego albo dokąd on Proboszczem w Bielsku będzie, maią w każdy rok wydawac. A po zywo-cie iego oprócz tych: trzydzieści i półtrzeci włoki ludzie naszey wsi Grabowca nie będą powinni i niemałą z tych pułośmnastu włoki ziemie nowo wyż dawney pomiary teraz wymierzonych poddani nasi tameczni dziesięciny na kościoł probostwa Bielskiego dawać. I natośmy dali jemu ten list z naszą pieczęcią. Pisan w Wilnie, Roku Bożego Narodzenia Tysiącznego Pięsetnego Sześdziesiątego Trzeciego, Augusta Siodmego. Subscriptio manus Regiae de tenore tali: Sigismundus Augustus Rex. Locus sigilli pensilis Magni Ducatus Lithvaniae

438

Spis ilustracji(opr. ks. Marcin Składanowski, Tomasz Jaszczołt)

DO ROZDZIAŁU 1

1. Przywilej wielkiego księcia litewskiego Witolda na wójtostwo w Bielsku z 2 I 1430 r. (BPAN, Kraków, dokument pergaminowy nr 31)

2. Aleksander Jagiellończyk, wielki książę litewski i król Polski. Jeden z najstar-szych dobrodziejów kościoła bielskiego. (Drzeworyt ze Statutu Jana Łaskiego z 1506 r.)

3. Biskup łucki i wileński Paweł Holszański, zm. 1555 r. (Portret z galerii w pałacu arcybiskupim w Wilnie)

4. Pieczęć Aleksandra Jagiellończyka, wielkiego księcia litewskiego. Podobna wisiała na dokumentach dla kościoła w Bielsku z 1492 i 1493 r. (BCz, perga-min Muzeum Narodowego nr 48)

5. Opis budynku i inwentarza kościelnego z czasów bpa Stefana Rupniewskiego z 1723 r. (Fragment: ADS D 152, s. 60)

6. Opis drugiego kościoła w Bielsku z 1662 r. (ADS D 149, s. 3) 7. Kopia dokumentu konsekracji trzeciego kościoła z 1688 r. oraz konsekracji

kaplicy w Pulszach z 1613 r. (ADS D 152, s. 53–54) 8. Inwentarz wyposażenia trzeciego kościoła z 16 IX 1695 r. (Fragment:

ADS D 155, s. 51) 9. Izabela z Poniatowskich Branicka, zm. 1808 r. (Portret ze zbiorów Muzeum

Pałacu w Wilanowie) 10. Rzut fundamentów kościoła Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku

Podlaskim 11. Wnętrze kościoła Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat

30. XX w. (APB XIV / Fot) 12. Jedne z pierwszych zapisów o pochówkach zmarłych na nowym cmentarzu za

miastem, ze stycznia 1802 r. (APB I / D / 3, s. 46–47)

Spis ilustracji

439

13. Kaplica cmentarna z 1859 r. (Archiwum parafialne) 14. Polichromia na sklepieniu świątyni z 12 Apostołami, r. 1912 (Archiwum

parafialne) 15. Druga strona sklepienia (Archiwum parafialne) 16. Posadzka z 1912 r. (Archiwum parafialne) 17a-b. Zniszczenia w kościele wskutek działań wojennych w lipcu 1944 r (APB XIV

/ Fot / 5). 18a-b. Jubileusz 200-lecia konsekracji kościoła. Ogłoszenie decyzji papieża Jana

Pawła II o przyznaniu tytułu bazyliki mniejszej (Archiwum parafialne) 19. Wnętrze bazyliki (Archiwum parafialne)

DO ROZDZIAŁU 2

20. Zapis o najdawniejszym nauczycielu szkółki w Bielsku Podlaskim (ADS D 1, s. 93).

21. Notatka ks. Bronisława Zaleskiego o założeniu Gimnazjum w Bielsku Podlaskim z 1918 r. (APDm V / X / 1, s. 1).

22. Ks. dr Bronisław Zaleski, pierwszy Dyrektor Gimnazjum im. T. Kościuszki w Bielsku Podlaskim (Archiwum parafialne)

23. Nauczyciele i uczniowie Gimnazjum. W środku ks. L. Olszewski i ks. B. Zaleski (Archiwum parafialne)

24. Uczniowie Gimnazjum z ks. L. Olszewskim, 20 VI 1926 r. (Archiwum parafialne)

25. Ks. Ludwik Olszewski, fotografia z ok. 1920 r. (Archiwum parafialne) 26a-b. Gimnazjum Krawieckie 1946/1947 r. (Archiwum parafialne) 27. Dokument nuncjusza Wincentego z 1575 r. potwierdzający uposażenie szpi-

tala w Bielsku (AAB). 28. Spis osób pozostających w szpitalu bielskim w 1693 r. (BNUW F 4–19262,

s. 249). 29. Kopia dokumentu erekcyjnego Bractwa Różańcowego w Bielsku Podlaskim

z 1628 r. (ADS D 152, s. 53–54). 30. Karta tytułowa księgi Bractwa Różańcowego w Bielsku Podlaskim z 1771 r.

(AGAD, Nabytki oddziału I, sygn. 139, s. 1). 31. Fragment rejestru przychodów i wydatków Bractwa Różańcowego z 1769–

1770 r. (AGAD, Nabytki oddziału I, sygn. 139, s. 153). 32. Wykaz członków Bractwa Różańcowego z 1833 r. (AGAD, Nabytki oddziału

I, sygn. 139, s. 156). 33. Dokument utworzenia Bractwa Szkaplerza Świętego z 1669 r. (ADS D 31,

s. 181).

440


34. Sodalicja Mariańska i grono nauczycielskie z ks. Ludwikiem Olszewskim, ok. 1935 r. (APB XIV / Fot / 4).

35. Sodalicja Mariańska z ks. Ludwikiem Olszewskim, 1938 r. (APB XIV / Fot / 4). 36. Bielscy gimnazjaliści z wizytującym kościół rektoralny biskupem Karolem

Niemirą, 25 marca 1938 r. (APB XIV / Fot / 4).

DO ROZDZIAŁU 3

37. Kopia dokumentu Władysława Jagiełły nadającego ziemię drohicką wraz z grodem Bielskiem księciu mazowieckiemu Januszowi w 1391 r. (Biblioteka Kórnicka PAN, rękopis 203, k. 178)

38. Wielki książę litewski Witold, prawdopodobny fundator pierwszej świątyni katolickiej w Bielsku (według rysunku Jana Matejki)

39. Fragment mapy Prus Nowowschodnich Steina z ok. 1800 r. przedstawia-jącej okolice Bielska Podlaskiego (Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz, sygn. Q – 17030, blatt 113)

40. Wykaz parafii dekanatu bielskiego z 1658 r. (ADS D 28, s. 379) 41. Wykaz wsi należących do parafii bielskiej w 1727 r. (ADS D 58, s. 103) 42. Fragment rejestru podatkowego z 1676 r. (BCz, rękopis nr 1099, s. 840)

DO ROZDZIAŁU 4

43. Wzmianka o plebanie bielskim Klemensie w 1472 r. (ADS D 1, s. 6) 44. Wzmianka o plebanie bielskim Stanisławie w 1485 r. (ADS D 1, s. 85) 45. Kopia dokumentu uposażeniowego Aleksandra Jagiellończyka z 1492 r.

wymieniająca plebana Macieja (BNUW, F 4–19262, s. 199) 46. Dokument króla Zygmunta I Starego z 1512 r. nadający kościołowi w Bielsku

i jego plebanowi Marcinowi z Dusznik ziemię koło Malinowa (AAB) 47. Wyrok króla Zygmunta I Starego z 1522 r. w sprawie pomiędzy pleba-

nem bielskim Łukaszem z Księżopola a plebanem z Wyszek Stanisławem z Mazowsza o dziesięciny ze wsi Pulsze (AAB)

48. Fragment płyty nagrobnej biskupa poznańskiego Sebastiana Branickiego w katedrze poznańskiej

49. Jakub Uchański jako arcybiskup gnieźnieński i prymas 50. Pierwsza wzmianka o proboszczu bielskim Janie Pikarskim z 1560 r.

(ADS D 10, s. 109) 51. Pierwsza wzmianka o proboszczu bielskim Kacprze Sadłosze z 1584 r.

(ADS D 15, s. 60)

Spis ilustracji

441

52. Instytucja ks. Stanisława Jacka Bolka na prepozyta bielskiego w 1604 r. (ADS D 18, s. 13)

53. Adam Kazanowski, marszałek nadworny koronny, fundator kościoła i klasztoru karmelitów w Bielsku Podlaskim (Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu)

54. Instytucja ks. Mikołaja Krosnowskiego na prepozyta bielskiego w 1624 r. (ADS D 22, s. 12–13)

55. Testament ks. Krzysztofa Opackiego, prepozyta bielskiego, z 1666 r. (ADS D 29, s. 251–252)

56. Instytucja ks. Mikołaja Dunin-Suligostowskiego na prepozyta bielskiego w 1641 r. (ADS D 25, s. 291)

57. Jan Małachowski jako biskup krakowski 58. Wpis metrykalny z 1715 r. dokonany przez ks. Mikołaja Tomisławskiego

(APB I / B / 2, s. 23) 59. Pierwsza karta z najstarszej zachowanej księgi chrztów parafii bielskiej rozpo-

czętej w 1679 r. za ks. Pawła Godquina (APB I / B / 1, s. 3) 60. Pierwsza karta kroniki kościoła i parafii w Bielsku z 1688 r. (BNUW

F 4–19262, s. 1) 61. Zapis o misjach przeprowadzonych w 1720 r. w kościele bielskim przez księży

misjonarzy z Siemiatycz (LMS, s. 1) 62. Akt zgonu ks. Michała Małachowskiego z 1756 r. (APB I / D / 4a, s. 170–171) 63. Kometa z 1769 r. na współczesnej rycinie 64. Kościół Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim wybudowany

w latach 1783–1784 (zdjęcie z lat 30. XX w.) 65. Akt zgonu bpa Jana Szyjkowskiego z 1797 r. (APB I / D / 3, s. 11). 66. Pastorał bpa Jana Szyjkowskiego z XVIII wieku (Archiwum parafialne) 67. Chrzcielnica z r. 1784 (Archiwum parafialne) 68. Ołtarz zdjęcia z krzyża – obraz z 1787 r. (Archiwum parafialne) 69. Tablica upamiętniająca prepozyta bielskiego bpa Jana Szyjkowskiego

(Archiwum parafialne) 70. Akt zgonu ks. Jana Chryzostoma Chilkiewicza z 1816 r. (APB I / D / 5, s. 82) 71. Fragment kroniki kościoła w Bielsku prowadzonej przez ks. Kubeszowskiego

(BNUW F 4–19262, s. 1) 72. Akt zgonu ks. Aleksandra Borzyma z 1827 r. (APB I / D / 6, s. 21) 73. Pieczęć kościoła Narodzenia NMP i Św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim

z połowy XIX wieku (ADzB I / B / 8) 74. Fragment spisu parafian bielskich z 1843 r. (APB III / S / 5, s. 2) 75a-b. Nagrobek ks. Adolfa Bilmina 76. Początek pamiętników Franciszka Biłgorajskiego opisujących Powstanie

Styczniowe na Podlasiu (Biblioteka Jagiellońska, rękopis nr 2811, s. 1)

442


77. Bielsk Podlaski, 1935 r., klasztor pokarmelicki od strony zachodniej (Archiwum parafialne)

78. Akt zgonu ks. Adolfa Bilmina z 1904 r. (ADzB I / D / 73, s. 532) 79. Organy z r. 1902 – po konserwacji w 2000 r. (Archiwum parafialne) 80. Stara plebania wybudowana w latach 1900–1903 (fotografia z 1936 r.,

APB XIV / Fot). 81. Spis osób, które po ukazie tolerancyjnym w 1905 r. wróciły w Bielsku

Podlaskim do jedności z Kościołem katolickim (APB II / F / 1, s. 80) 82. Grób ks. Jana Nieczyporowicza przy kościele w Bielsku Podlaskim na tle nie-

istniejącej figury św. Jana Nepomucena (APB XIV / Fot / 1) 83. Wnętrze bielskiej fary w 1917 r. (Archiwum parafialne) 84a-b. Procesja Bożego Ciała w 1917 r. (Archiwum parafialne) 85. Biel parafialna po procesji, 1917 r. (Archiwum parafialne) 86. Ks. Jan Nieczyporowicz, proboszcz bielski w latach 1911–1919 (APB XIV /

Fot / 9) 87. Ks. Ludwik Olszewski, rektor kościoła pokarmelickiego, w gronie osób

(Archiwum parafialne) 88. Ołtarz główny w kościele pokarmelickim, 1938 r. (Archiwum parafialne) 89. Bielsk Podlaski, 20 VI 1933 r. Pierwsza wystawa Szkoły Zawodowej w gma-

chu poklasztornym (Archiwum parafialne) 90. Bielsk Podlaski, r. 1933. Ks. Ludwik Olszewski ze swoją matką i siostrą

Marią oraz siostry sercanki pracujące w Bielsku (Archiwum parafialne) 91. Bielsk Podlaski, 1 III 1933 r. Popielec. Schronisko Sejmiku w Bielsku

Podlaskim (Dom Św. Józefa) (Archiwum parafialne) 92. Bielsk Podlaski, r. 1933. Uczennice z ks. L. Olszewskim po procesji Bożego

Ciała (Archiwum parafialne) 93. 15 VI 1937 r. Klasa II i III przed egzaminem czeladniczym z personelem

nauczycielskim i ks. Ludwikiem Olszewskim (Archiwum parafialne) 94. Bielsk Podlaski, maj 1936 r. Ks. Ludwik Olszewski przy ołtarzu w kościele

pokarmelickim (Archiwum parafialne) 95. Ks. L. Olszewski, 1937 r. (Archiwum parafialne) 96. Ks. Antoni Beszta-Borowski, proboszcz bielski w latach 1929–1943

(APB XIV / Fot / 9) 97. Bielsk Podlaski, r. 1935. Żałobne nabożeństwo za tragicznie zmarłych lotni-

ków Żwirkę i Wigurę w kościele farnym w Bielsku. Na ambonie ks. Antoni Beszta-Borowski (Archiwum parafialne)

98. Bielsk Podlaski, 21 VI 1935 r. Półkolonia dożywiania dzieci. W środku ks. Antoni Beszta-Borowski i kierowniczka S. Jadwiga Wyszomirska (Archiwum parafialne)

99. 29 IX 1938 r. Ślub absolwentki Joanny Gilówny z Józefem Kaźmierowskim – katechetą. Ks. Antoni Beszta-Borowski, ks. Urban Filipiak (Archiwum parafialne)

Spis ilustracji

443

100. I Komunia Święta w 1934 r, w środku ks. A. Beszta-Borowski i ks. Urban Filipiak (Archiwum parafialne)

101. Kopia obrazu Murilla z połowy XIX w. zakupiona w Rzymie przez Antoniego Besztę-Borowskiego w r. 1936 (Archiwum parafialne)

102. Ks. Michał Sokołowski, proboszcz bielski w latach 1943–1945 (APB XIV / Fot / 9)

103. Rok 1938. Ministranci z ks. Dionizym Malcem (Archiwum parafialne) 104. Dworzec kolejowy w Bielsku spalony przez Niemców w lipcu 1944 r.

(Archiwum parafialne) 105. Kościół farny w 1943 r. Nawa główna (Archiwum parafialne) 106. Kościół farny w 1944 r. (Archiwum parafialne) 107. Rok 1945. Pierwsza po wojnie I Komunia Święta. Bp K. Niemira

i ks. M. Sokołowski (Archiwum parafialne) 108. Rok 1946. Harcerze z ks. T. Tararujem – komendantem hufca. W głębi har-

cerz (późniejszy ksiądz) Kazimierz Kułakowski (Archiwum parafialne) 109. Boże Ciało ok. 1945 r. Chór parafialny z ks. T. Tararujem, ks. M. Sokołowskim

i ks. W. Łosowskim (Archiwum parafialne) 110. Ks. Wacław Łosowski – fotografia z 8 VI 1946 r. (Archiwum parafialne) 111. Biskup Karol Niemira (Archiwum parafialne) 112. Biel parafialna w 1947 r. Od lewej: ks. T. Tararuj, ks. B. Kiełbassa,

ks. H. Humnicki, ks. W. Łosowski (Archiwum parafialne) 113. Ks. Bronisław Kiełbassa, proboszcz bielski w latach 1946–1961 (APB XIV /

Fot / 9) 114. 15 IX 1946 r. – Poświęcenie przez bpa K. Niemirę pomnika ofiar barbarzyń-

stwa z 15 VII 1943 r. (ADD) 115. Rok 1947. Procesja Bożego Ciała (Archiwum parafialne) 116. 23 V 1953 r. Biel parafialna. Siedzą od lewej: ks. W. Łosowski, ks. B. Kiełbassa,

ks. inf. M. Krzywicki – administrator apostolski diecezji w Drohiczynie, ks. W. Jędruszuk, ks. T. Tararuj (Archiwum parafialne)

117. 8 V 1953. Biel parafialna. Siedzą od lewej: ks. W. Hładowski, ks. W. Jędruszuk, ks. B. Kiełbassa, ks. inf. M. Krzywicki – administrator apostolski diecezji w Drohiczynie, ks. W. Łosowski, ks. T. Tararuj (Archiwum parafialne)

118. Rok 1953. Najmłodsi ministranci z ks. W. Hładowskim i ks. T. Tararujem (Archiwum parafialne)

119. Rok 1953. Neoprezbiter ks. Eugeniusz Borowski (Archiwum parafialne) 120. Rok 1953. Dziewczynki do sypania kwiatków z ks. W. Hładowskim

i ks. T. Tararujem (Archiwum parafialne) 121. Rok 1953. Biel parafialna z ks. W. Hładowskim i ks. T. Tararujem (Archiwum

parafialne)

444


122. Rok 1954/55. Biel parafialna. Grupa od Męki Pańskiej. W środku ks. T. Tararuj i ks. J. Barszczewski (Archiwum parafialne)

123. Rok 1952, ministranci z księżmi: od lewej ks. W. Hładowski, ks. W. Łosowski, ks. B. Kiełbassa, Ks. T. Tararuj, kleryk K. Kułakowski, kleryk Z. Kuryłek (Archiwum parafialne)

124. Złoty jubileusz kapłaństwa ks. B. Kiełbassy, 8 XII 1956 r. (ADD) 125. Pierwsza Komunia Święta dzieci z miasta w r. 1958. Ks. H. Jaworowski,

S. Bernardyna – Anna Samson, sercanka (Archiwum parafialne) 126. Ks. Marian Godlewski, proboszcz bielski w latach 1961–1964 (APB XIV /

Fot / 9) 127. Ks. Wacław Łosowski, proboszcz bielski w latach 1965–1970 (APB XIV /

Fot / 9) 128. Grób ks. W. Łosowskiego (Archiwum parafialne) 129. Ks. Tadeusz Tararuj, proboszcz bielski w latach 1970–1987 (APB XIV / Fot / 9) 130. Rok 1963. Pierwsza Komunia Święta dzieci wiejskich. W środku

ks. L. Olszewski i kleryk B. Mutianko (Archiwum parafialne) 131. Rok 1974. Nawiedzenie Obrazu Matki Bożej Częstochowskiej (Archiwum

parafialne) 132. 25 V 1985. Nawiedzenie Obrazu Matki Bożej Częstochowskiej (Archiwum

parafialne) 133. Rok 1984. Abp Luigi Poggi w Bielsku Podlaskim (Archiwum parafialne) 134. Ks. Antoni Zajączkowski, proboszcz bielski w latach 1987–1990 (APB XIV

/ Fot / 9) 135. Rok 1990. Maturzyści i nauczyciele I LO z ks. A. Zajączkowskim (Archiwum

parafialne) 136. Kapliczka w parkanie wraz z pomnikiem ks. Jana Nieczyporowicza – stan

w 2008 r. (Archiwum parafialne) 137. Tablica upamiętniająca beatyfikację bł. Antoniego Beszty-Borowskiego

(Archiwum parafialne) 138. Tablica pamiątkowa Izabeli Branickiej, głównej fundatorki świątyni

(Archiwum parafialne) 139. Ks. prał. dr Ludwik Olszewski, obecny proboszcz parafii Narodzenia NMP

i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim i dziekan bielski

POZOSTAŁE

140. Św. Antoni – połowa XIX w. (Archiwum parafialne) 141. Obraz epitafijny na desce – 1620 r. (Archiwum parafialne) 142. Kielich z 1693 r. (Archiwum parafialne)

Spis ilustracji

445

143. Kielich z 1756 r. (Archiwum parafialne) 144. Puszka z połowy XVIII w. (Archiwum parafialne) 145. Puszka z XVIII w. (Archiwum parafialne) 146. Krucyfiks z XVIII w. (Archiwum parafialne) 147. Ornat z XVIII w. (Archiwum parafialne) 148. Ornat z XVIII w. (Archiwum parafialne) 149. Dalmatyka z drugiej połowy XVIII w. (Archiwum parafialne) 150. Ornat z XVIII w. (Archiwum parafialne) 151. Św. Dominik – część większego obrazu z XVIII w. (Archiwum parafialne) 152. Kadzielnica srebrna z pierwszej połowy XIX w. (Archiwum parafialne) 153. Pierwsza ze stacji Drogi Krzyżowej z pierwszej połowy XIX w. (Archiwum

parafialne) 154. Kielich z 1819 r. (Archiwum parafialne) 155. Obraz Matki Bożej z 1850 r. (Archiwum parafialne) 156. Obraz św. Rozalii z 1860 r. (Archiwum parafialne) 157. Relikwiarz z XIX w. (Archiwum parafialne) 158. Krucyfiks z XIX w. (Archiwum parafialne) 159. Narzędzia do wypieku hostii i komunikantów (Archiwum parafialne) 160. Młynek do mąki na komunikanty i opłatki z XIX w. (Archiwum parafialne) 161. Epitafium – po 1891 r. (Archiwum parafialne) 162. Medalion do ucałowania przy kropielnicy (Archiwum parafialne) 163. Narzędzia do wypieku hostii i komunikantów z pierwszej połowy XX w.

(Archiwum parafialne) 164. Chorągiew – ok. 1930 r. (Archiwum parafialne) 165. Krucyfiks własny ks. A. Beszty-Borowskiego z Francji, ok. 1930 r. (Archiwum

parafialne) 166. Bł. Antoni Beszta-Borowski, obraz z 2000 r. (Archiwum parafialne) 167. Rok 1955. Chorągiew procesyjna haftowana (Archiwum parafialne) 168. Różaniec bł. Antoniego Beszty-Borowskiego znaleziony po ekshumacji w kie-

szeni zamordowanego (Archiwum parafialne) 169. Ornat rzymski na 1000-lecie Chrztu Polski (Archiwum parafialne) 170. Rok 1994. Bp Jan Chrapek wizytuje parafię – kazanie (Archiwum parafialne) 171. Rok 1993. Msza św. prymicyjna ks. Jarosława Przeździeckiego (Archiwum

parafialne) 172. Rok 1994. Bp Jan Chrapek – bierzmowanie (Archiwum parafialne) 173. Rok 1996. Nawiedzenie Figury Matki Bożej Fatimskiej (Archiwum parafialne) 174. Rok 1995. Bp Antoni Dydycz poświęca Polską Drogę Krzyżową (Archiwum

parafialne) 175. 8 IX 1998 r. O. Leon Knabit – benedyktyn przy „swojej” chrzcielnicy

(Archiwum parafialne)

446


176. Rok 1996. Nawiedzenie Figury Matki Bożej Fatimskiej (Archiwum parafialne)

177. 8 IX 1998 r. O. Leon Knabit przewodniczy czterdziestogodzinnemu nabo-żeństwu adoracyjnemu (Archiwum parafialne)

178. 19 IX 1999 r. Odsłonięcie Pomnika Niepodległości Polski (Archiwum parafialne) 179. 19 IX 1999 r. Bp Antoni Dydycz poświęca Pomnik Niepodległości Polski

(Archiwum parafialne) 180. Rok 1999. Dekoracje na wizytę apostolską Jana Pawła II w Drohiczynie

(Archiwum parafialne) 181. Delegacja z Bielska Podlaskiego na beatyfikację 108 polskich męczen-

ników, od lewej: ks. Ludwik Olszewski, przewodnicząca rady powiatu Bożena Grotowicz, starosta Marek Łukaszewicz, ks. Krzysztof Malinowski (Archiwum parafialne)

182. Rok 2000. Bazylika (Archiwum parafialne) 183. Rok 2000. Bazylika udekorowana (Archiwum parafialne) 184. 15 VII 2000 r. Przeniesienie relikwii bł. Antoniego (Archiwum parafialne) 185. 15 VII 2000 r., przy relikwiarzu: prezydent Białegostoku Ryszard Tur i sena-

tor Lech Feszler 186. Rok 2000. Relikwiarz bł. Antoniego (Archiwum parafialne) 187. 20–21 IX 2003 r. Nawiedzenie Obrazu Jezusa Miłosiernego (Archiwum

parafialne) 188. 20 IX 2003 r. Procesja z Obrazem Jezusa Miłosiernego (Archiwum parafialne) 189. Rok 2004. Siedziba Oddziału Caritas w domu parafialnym (Archiwum

parafialne) 190. 8 IX 2004 Diecezjalne Dziękczynienie za plony. Bp Stanisław Stefanek

z Łomży (Archiwum parafialne) 191. 8 IX 2004 r. Gospodarze dożynek i goście (Archiwum parafialne) 192. 8 IX 2004 r. Wśród gości: Maciej Płażyński, poseł Krzysztof Jurgiel, wice-

marszałek sejmiku województwa podlaskiego Krzysztof Tołwiński, starosta bielski Sławomir Snarski (Archiwum parafialne)

193. 24 VI 2006 r. Ognisko na poświęcenie wody w uroczystość Narodzenia św. Jana Chrzciciela (Archiwum parafialne)

194. Rok 2007. Figura Matki Bożej Fatimskiej w bazylice (Archiwum parafialne) 195. Rok 2009. Boże Ciało, ołtarz przy bazylice (Archiwum parafialne) 196. Obraz Zdjęcie z Krzyża z XVIII w. (Archiwum parafialne) 197. Krucyfiks – relikwiarz z XVII-XVIII wieku (Archiwum parafialne) 198. Kamienny pomnik z XIX w. (Archiwum parafialne) 199. Pomnik Jana Pawła II przed odsłonięciem – 16 X 2010 r. (Archiwum parafialne) 200. Pomnik Jana Pawła II – poświęcenie 16 X 2010 r. (Archiwum parafialne) 201. Pomnik Jana Pawła II – odsłonięcie 16 X 2010 r. (Archiwum parafialne)

Spis ilustracji

447

202. Tabernakulum (Archiwum parafialne) 203. Bazylika – ołtarz główny (Archiwum parafialne) 204. Relikwiarz z XVI-XVII w. (Archiwum parafialne) 205. Ambona z XVIII w. (Archiwum parafialne) 206. Prezbiterium (Archiwum parafialne) 207. Nawa główna (Archiwum parafialne) 208. Ołtarz Matki Bożej Różańcowej (Archiwum parafialne) 209. Obraz Matki Bożej Różańcowej z 1896 r. (Archiwum parafialne) 210. Relikwiarz bł. Antoniego (Archiwum parafialne) 211. Feretron Św. Mikołaja i Matki Bożej Częstochowskiej – połowa XIX w.

(Archiwum parafialne) 212. Nowe drzwi wewnętrzne bazyliki. W głębi widać nowe drzwi główne

(Archiwum parafialne) 213. Feretron Matki Bożej Różańcowej i Św. Mikołaja – połowa XIX w. (Archiwum

parafialne) 214. Konfesjonał z XVIII-XIX w. (Archiwum parafialne) 215. Tablica upamiętniająca pierwszą po wojnie Mszę święta prymicyjną

ks. K. Kułakowskiego (Archiwum parafialne) 216. Tablica poświęcona ks. infułatowi Eugeniuszowi Beszcie-Borowskiemu

(Archiwum parafialne) 217. Obraz św. Mikołaja Biskupa, drugiego patrona świątyni – połowa XIX w.

(Archiwum parafialne) 218. Obraz św. Antoniego z XVIII w. (Archiwum parafialne) 219. Widok nawy głównej z chóru. W prezbiterium nowe stopnie ołtarzowe

(Archiwum parafialne) 220. Prezbiterium widziane z chóru (Archiwum parafialne) 221. Stalle z XVIII w. (Archiwum parafialne) 222. Sedile z herbem biskupa drohiczyńskiego Antoniego Dydycza (Archiwum

parafialne) 223. Bazylika, widok zewnętrzny (Archiwum parafialne) 224. Zabytkowa plebania, obecnie Dom Pamięci bł. Antoniego (Archiwum

parafialne) 225. Pomnik Jana Pawła II (Archiwum parafialne) 226. Nowa plebania z ołtarzem polowym (Archiwum parafialne) 227. Obraz Matki Bożej Bolesnej łaskami słynący z XVII w. (Archiwum parafialne) 228. Obraz Chrystusa – ocalały fragment z obrazu większego – XVIII w.

(Archiwum parafialne) 229. Chrystus ukrzyżowany – połowa XIX w. (Archiwum parafialne) 230. Rok 2009. Miasto z lotu ptaka, ul Poświętna (Archiwum parafialne) 231. Rok 2009. Bazylika, ratusz, plebania, stawy (Archiwum parafialne)

448

Wykaz skrótów(opr. ks. Marcin Składanowski)

Zasoby archiwalne

AKMK AA Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Krakowie. Acta actorumAAB Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku. Akta Archidiakonatu Białostockiego.ADD Archiwum Diecezji DrohiczyńskiejADDK Archiwum Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie w ADDADS Archiwum Diecezji SiedleckiejADzB Akta dziekana bielskiego w ADDADzBr Akta dziekana brańskiego w ADDADzBU Akta bielskiego dziekana unickiego w ADDAGAD Archiwum Główne Akt Dawnych w WarszawieAMK Archiwum Księży Misjonarzy w KrakowieAPB Akta parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim w ADDAPBK Akta parafii Matki Bożej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim w ADDAPBo Akta parafii Boćki w ADDAPBr Akta parafii Brańsk w ADDAPD Akta parafii Drohiczyn w ADDAPDł Akta parafii Dołubowo w ADDAPDm Akta parafii Domanowo w ADD

Wykaz skrótów

449

APDz Akta parafii Dziadkowice w ADDAPK Archiwum Państwowe w KrakowieAPKl Akta parafii Kleszczele w ADDAPP Akta parafii Perlejewo w ADDAPR Akta parafii Rudka w ADDAPS Akta parafii Wniebowzięcia NMP w Siemiatyczach w ADDAPSt Akta parafii Strabla w ADDAPTp Akta parafii Topczewo w ADDAPUh Akta parafii Uhowo w ADDAPUK Akta parafii unickiej w Kośnej w ADDAPWy Akta parafii Wyszki w ADDASK Archiwum Skarbu Koronnego w AGADBCz Biblioteka Czartoryskich w KrakowieBLAN Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie.BPAN Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.BNUW Biblioteka Naukowa Uniwersytetu WileńskiegoLMS Liber Missionum in Domo Siemiaticensi ab Anno Domini 1720NAHB Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w MińskuPAB Archiwum Państwowe w Brześciu (Białoruś)ZZG Zbiór Zygmunta Glogera

Inne

DD Diecezja Drohiczyńska. Spis parafii i duchowieństwa 2004, red. Z. Rostkowski, Drohiczyn 2004EK Encyklopedia Katolicka. LublinNEP Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 1–6, Warszawa 1995–1997PSB Polski Słownik BiograficznyRDD Rocznik Diecezji Drohiczyńskiej, Drohiczyn 1999.STBDŁ Studia Teologiczne. Białystok – Drohiczyn – ŁomżaWEP Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 1–13, Warszawa 1962–1970

450

Bibliografia(opr. ks. Marcin Składanowski, Tomasz Jaszczołt)

A. ŹRÓDŁA RĘKOPIŚMIENNE1128

1. Zasoby Archiwum Diecezji Drohiczyńskiej (ADD)1.1. Archiwum Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie (ADDK)1.1.1. Akta osobowe (IV / Ps)

1.1.1.1. Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego (IV / Ps / 66)Pismo Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku do Kurii

Diecezjalnej w Drohiczynie, 1952 r.Zaświadczenie o stanie zdrowia, 1953 r.Telegram dziekana do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 9 października 1953 r. Pismo Kurii Diecezjalnej do Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Referat

ds. Wyznań, z 15 października 1953 r.Pismo Administratora Apostolskiego Michała Krzywickiego do Urzędu ds. Wyznań

w Warszawie z 14 kwietnia 1955 r. List do Administratora Apostolskiego z 21 kwietnia 1955 r. Nominacja na proboszcza parafii Łubin Kościelny z 10 września 1957 r.Nominacja na wicedziekana bielskiego z 22 października 1959 r.Nominacja na proboszcza w Bielsku Podlaskim z 10 kwietnia 1962 r. Pismo do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 28 października 1963 r. w sprawie kar za

nieprzedstawienie księgi inwentarzowej. Pismo wikariusza generalnego bpa Władysława Jędruszuka z 20 kwietnia 1964 r.Nominacja na proboszcza w Ostrożanach z 23 kwietnia 1964 r. Pismo do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 27 maja 1964 r.

1128 W każdej z jednostek podziału źródeł zastosowano układ chronologiczny dokumentów.

Bibliografia

451

1.1.1.2. Akta osobowe ks. Henryka Humnickiego (IV / Ps / 51)Curriculum vitae.

1.1.1.3. Akta osobowe ks. Hieronima Jaworowskiego (IV / Ps / 188)Opinia wychowawcza o kleryku H. Jaworowskim z 26 sierpnia 1953 r.Nominacja na wikariusza w parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Hajnówce

z 26 września 1953 r.Dyplom magisterski z 20 stycznia 1954 r.Nominacja na wikariusza współpracownika w parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja

w Bielsku Podlaskim z 30 lipca 1955 r.Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z 3 listopada 1958 r.Pismo Pełnomocnika Rządu ds. stosunków z Kościołem z 9 stycznia 1959 r.Odwołanie ks. Hieronima Jaworowskiego od decyzji Wydziału Finansowego o zwiększe-

niu podatku dochodowego z 11 lipca 1959 r.Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, Wydziału Finansowego

z 6 sierpnia 1959 r.Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, Wydziału ds. Wyznań

z 12 czerwca 1961 r.Pismo Administratora Apostolskiego ks. Michała Krzywickiego do Urzędu ds. Wyznań

w Warszawie z 8 sierpnia 1961 r. Nominacja na administratora parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku

Podlaskim z 16 października 1961 r.Pismo Administratora Apostolskiego ks. Michała Krzywickiego z 10 kwietnia 1962 r.

w sprawie mianowania nowego proboszcza w parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim.

Nominacja na proboszcza w Grannem z 21 sierpnia 1962 r.Nominacja na kanonika honorowego Węgrowskiej Kapituły Kolegiackiej z 6 lutego 1993 r.Pismo do biskupa drohiczyńskiego Antoniego Dydycza z 23 czerwca 1995 r.Pismo biskupa drohiczyńskiego Antoniego Dydycza do ks. Hieronima Jaworowskiego

z 14 sierpnia 1995 r.Curriculum vitae.

1.1.1.4. Akta osobowe ks. Bronisława Kiełbassy (IV / Ps / 58)Nominacja na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim

oraz na dziekana bielskiego z 8 października 1948 r.List do Administratora Apostolskiego Michała Krzywickiego z 30 stycznia 1953 r. Pismo Administratora Apostolskiego ks. Michała Krzywickiego z 22 czerwca 1957 r.Pismo Datarii Apostolskiej, nadające ks. prałatowi B. Kiełbassie godność Prepozyta

Pińskiej Kapituły Katedralnej z 12 grudnia 1959 r. Curriculum vitae.Życiorys.

452


1.1.1.5. Akta osobowe ks. Jana Koca (IV / Ps)Nominacja na tymczasowego administratora parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja

w Bielsku Podlaskim z 26 maja 1987 r.

1.1.1.6. Akta osobowe ks. Michała Krzywickiego (IV / Ps / 5)Pismo Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego z 31 maja 1950 r.Pismo Kongregacji Konsystorialnej z 13 lipca 1950 r.

1.1.1.7. Akta osobowe ks. Wacława Łosowskiego (IV / Ps / 89)Świadectwo maturalne, Brześć, 14 czerwca 1929 r.Nominacja na rektora kościoła pokarmelickiego w Bielsku Podlaskim z 1 września 1945 r.Pismo Naczelnika Wydziału Oświaty Rolniczej w sprawie nauczania religii w Liceum

Rachunkowości Rolnej w Bielsku Podlaskim z 18 marca 1950 r. Tekst kazania ks. W. Łosowskiego z 6 września 1959 r.Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, Wydziału ds. Wyznań,

z 12 czerwca 1961 r.Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, Wydziału ds. Wyznań,

z 25 lipca 1961 r.Nominacja na administratora parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku

Podlaskim z 20 kwietnia 1964 rNominacja na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim

z 9 stycznia 1965 r.Zaświadczenie lekarskie z 4 listopada 1967 r. Pismo ks. W. Łosowskiego do bpa W. Jędruszuka z 30 kwietnia 1969 r.Testament.Życiorys.

1.1.1.8. Akta osobowe ks. Ludwika Olszewskiego (IV / Ps)Świadectwo dojrzałości z 4 czerwca 1956 r.Świadectwo moralności wydane przez ks. W. Łosowskiego z 17 czerwca 1956 r.Życiorys kandydata do WSD w Drohiczynie z 24 czerwca 1956 r.Podanie o przyjęcie do WSD w Drohiczynie z 25 czerwca 1956 r.Kwestionariusz z oceną alumna L. Olszewskiego wypełniony przez ks. M. Sokołowskiego

30 września 1957 r.Prośba Administratora Apostolskiego Michała Krzywickiego z 28 czerwca 1962 r., skiero-

wana do bpa Władysława Suszyńskiego z Białegostoku, o udzielenie święceń kapłań-skich diakonom: Bogusławowi Kiszce, Janowi Komosie, Zdzisławowi Leszczyńskiemu, Ludwikowi Olszewskiemu, Leonowi Pawlukowi i Janowi Wasilewskiemu.

Nominacja na wikariusza współpracownika w parafii Pobikry z 20 lipca 1962 r.Odwołanie z wikariatu w Bielsku Podlaskim z 20 września 1963 r. Dyplom ukończenia studiów wyższych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i uzyska-

nia stopnia magistra teologii z 14 czerwca 1966 r.

Bibliografia

453

Nominacja na wykładowcę i prefekta w WSD w Drohiczynie z 20 czerwca 1967 r.Zezwolenie na kontynuację studiów doktoranckich na Akademii Teologii Katolickiej

w Warszawie z 16 listopada 1967 r.Dyplom doktora teologii z 18 grudnia 1972 r.Nominacja na referenta diecezjalnego ds. pielgrzymek z 10 czerwca 1982 r. Odwołanie z funkcji prefekta w WSD w Drohiczynie z 10 grudnia 1983 r.Dyplom ukończenia Studium Ochrony Zabytków i Rozwoju Sztuki Kościelnej

z 7 czerwca 1984 r.Życiorys z 5 stycznia 1987 r.Nominacja na kanonika honorowego Pińskiej Kapituły Katedralnej z 16 października

1988 r.Nominacja na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim

z 23 czerwca 1990 r.Nominacja na dziekana bielskiego z 6 lutego 1995 r.

1.1.1.9. Akta osobowe ks. Zenona Pietrzuczaka (IV / Ps / 189)

Życiorys z 15 stycznia 1961 r.Orzeczenie Kolegium Karno-Administracyjnego przy Prezydium Wojewódzkiej Rady

Narodowej w Białymstoku z 15 listopada 1967 r.Opinia ks. kan. Henryka Kardasza, proboszcza w Pobikrach o swoim wikariuszu,

ks. Z. Pietrzuczaku z 30 kwietnia 1969 r. Decyzja Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, Wydziału

ds. Wyznań, z 27 maja 1970 r. zgłaszająca zastrzeżenia przeciwko mianowaniu ks. Zenona Pietrzuczaka proboszczem parafii Dołubowo.

Relacja pisemna ks. Z. Pietrzuczaka do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z rozmowy w Wydziale ds. Wyznań sporządzona 31 maja 1970 r.

Pismo Administratora Apostolskiego bpa Władysława Jędruszuka z 9 czerwca 1970 r. do Urzędu ds. Wyznań w Warszawie.

Decyzja Urzędu ds. Wyznań w Warszawie z 27 czerwca 1970 r. podtrzymująca zastrzeżenia przeciwko mianowaniu ks. Z. Pietrzuczaka na stanowisko proboszcza w Dołubowie.

Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z 15 czerwca 1971 r.Życiorys z 16 maja 1988 r.

1.1.1.10. Akta osobowe ks. Henryka Polaka (IV / Ps)

Świadectwo chrztu nr 67/1959. Świadectwo dojrzałości z 23 maja 1978 r.Zaświadczenie o moralności i religijności kandydata do WSD w Drohiczynie z 26 czerwca

1978 r. wydane przez proboszcza ciechanowieckiego ks. W. Marczuka.Zaproszenie na święcenia kapłańskie i Mszę prymicyjną.Nominacja na wikariusza w Hajnówce z 31 lipca 1984 r. Nominacja na wikariusza w Boćkach z 18 czerwca 1986 r.

454


Nominacja na wikariusza w parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 30 czerwca 1988 r.

Nominacja na administratora parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 8 maja 1990 r.

Pismo biskupa drohiczyńskiego Władysława Jędruszuka do ks. Henryka Polaka, wika-riusza w Siemiatyczach, z 28 czerwca 1993 r.

Protokół przekazania administrowanej parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim nowemu proboszczowi ks. Ludwikowi Olszewskiemu z 25 sierpnia 1990 r.

1.1.1.11. Akta osobowe ks. Michała Sokołowskiego (IV / Ps / 121)Nominacja na proboszcza parafii Boćki z 8 października 1946 r.Życiorys.

1.1.1.12. Akta osobowe ks. Tadeusza Tararuja (IV / Ps / 150)Świadectwo maturalne z 27 kwietnia 1937 r.Świadectwo Komisji Egzaminacyjnej z 5 czerwca 1944 r. Dyplom święceń kapłańskich z 29 czerwca 1944 r.Nominacja na wikariusza w parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z 10 lipca 1944 r.Pismo Administratora Apostolskiego ks. M. Krzywickiego z 2 lipca 1955 r. zezwalające

na odbycie studiów specjalistycznych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.Dyplom licencjacki z teologii z 13 grudnia 1957 r.Dyplom ukończenia studiów wyższych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim

z 9 stycznia 1958 r. Nominacja na wykładowcę Wyższego Seminarium Duchownego w Drohiczynie

z 27 sierpnia 1958 r.Nominacja na kapelana klasztoru Panien Benedyktynek w Drohiczynie z 28 paździer-

nika 1963 r.Nominacja na spowiednika Sióstr ze Zgromadzenia Zakonnego Córek Niepokalanego

Serca Maryi domu przy ul. Kotlarskiej 4 w Drohiczynie z 20 lutego 1964 r.List gratulacyjny bpa W. Jędruszuka z okazji 25. rocznicy święceń kapłańskich

z 29 czerwca 1969 r.Nominacja na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim

z 25 czerwca 1970 r.Nominacja ks. Tadeusza Tararuja na dziekana bielskiego z 11 lipca 1970 r.Nominacja na kanonika gremialnego Pińskiej Kapituły Katedralnej z 26 sierpnia 1975 r.Kalendarium posługi kapłańskiej.Testament.Życiorys.

1.1.1.13. Akta osobowe ks. Antoniego Zajączkowskiego (IV / Ps / 163)Pismo ks. rektora W. Hładowskiego z 4 lipca 1962 r.Nominacja na prokuratora seminarium i wikariusza parafii w Drohiczynie z 27 lipca 1968 r.

Bibliografia

455

Nominacja na wikariusza w Rudce z 20 sierpnia 1969 r.Nominacja na wikariusza w Brańsku z 4 stycznia 1971 r. Skierowanie ks. A. Zajączkowskiego na studia teologiczne na KUL z 8 czerwca 1972 r.List ks. M. Rzepniewskiego do bpa W. Jędruszuka z 19 listopada 1972 r.Dyplom magisterski z 15 lipca 1977 r.Nominacja na wikariusza w parafii Wniebowzięcia NMP w Siemiatyczach i do obsługi

samodzielnego rektoratu w miejscowości Siemiatycze Stacja z 12 kwietnia 1979 r.Nominacja na wikariusza w Drohiczynie z 25 lipca 1979 r. Nominacja na wikariusza w parafii Matki Bożej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim

z 26 czerwca 1980 r.Nominacja na administratora parafii w Milejczycach z 3 lipca 1981 r. List bpa W. Jędruszuka do proboszcza nominata bielskiego z 14 sierpnia 1987 r.Nominacja na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim

z 14 sierpnia 1987 r.Załącznik do nominacji na proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku

Podlaskim z 14 sierpnia 1987 r.Testament.Życiorys.

1.1.2. Akta kurialne parafii (VII / Ex / A)

1.1.2.1. Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku PodlaskimAkta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim . List ks.

Michała Sokołowskiego do ks. Edwarda Juniewicza, wikariusza generalnego diecezji pińskiej, z 6 września 1944 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo Pińskiej Kurii Diecezjalnej z siedzibą w Bielsku Podlaskim z 1 września 1945 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Protokół przekazania parafii z 7 listopada 1946 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 17 stycznia 1952 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Sprawozdanie ks. Bronisława Kiełbassy z zarządzania parafią bielską od 1 grud-nia 1946 r. do 1 marca 1952 r., 25 marca 1952 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Protokół przejęcia wyremontowanych i nastrojonych organów z 29 września 1955 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 26 listopada 1957 r.

456


Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 25 marca 1959 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 11 września 1959 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo proboszcza i dziekana bielskiego ks. B. Kiełbassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 18 marca 1960 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1945–1963. Pismo proboszcza bielskiego ks. B. Kiełassy do Administratora Apostolskiego diecezji pińskiej z 1 września 1960 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pisma w sprawie organisty z 28 czerwca 1963 r. i z 25 listopada 1963 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. List przedstawicieli rady parafialnej do Administratora Apostolskiego w Drohiczynie z 26 stycznia 1964 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo kierownika Wydziału ds. Wyznań do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 20 października 1964 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo ks. Józefa Horodeńskiego, dziekana bielskiego, proboszcza w Narwi z 14 stycznia 1965 r. do Administratora Apostolskiego w Drohiczynie.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. List ks. W. Łosowskiego do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 9 września 1965 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Wizytacja dziekańska parafii bielskiej przez ks. Józefa Horodeńskiego z 21 grudnia 1965 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. List ks. W. Łosowskiego do Administratora Apostolskiego w Drohiczynie z 7 kwietnia 1966 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. List ks. W. Łosowskiego do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 12 czerwca 1966 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. List ks. W. Łosowskiego do Administratora Apostolskiego Michała Krzywickiego z 15 września 1966 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo parafii z 18 września 1967 r. do Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej, Wydział Finansowy, w Białymstoku.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo ks. W. Łosowskiego do bpa W. Jędruszuka z 22 września 1967 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo bpa W. Jędruszuka do ks. W. Łosowskiego z 28 września 1967 r.

Bibliografia

457

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. List ks. W. Łosowskiego do Administratora Apostolskiego bpa Władysława Jędruszuka z 23 kwietnia 1969 r

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo Administratora Apostolskiego bpa Władysława Jędruszuka do ks. Zenona Pietrzuczaka, tymczasowego administratora parafii bielskiej, z 3 lipca 1970 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Protokół przekazania kościoła i beneficjum kościelnego w Bielsku Podlaskim z 15 lipca 1970 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo Urzędu Powiatowego w Bielsku Podlaskim z 17 kwietnia 1974 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Odwołanie od decyzji o wywłaszczeniu, skierowane przez ks. T. Tararuja, pro-boszcza bielskiego, do wojewody białostockiego z 28 kwietnia 1974 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1963–1974. Pismo wojewody białostockiego do bpa Władysława Jędruszuka z 7 września 1974 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Sprawozdanie z wizji lokalnej dokonanej w Bielsku z 2 sierpnia 1975 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo bpa W. Jędruszuka do ks. T. Tararuja z 21 marca 1981 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Nominacja ks. Jana Koca, wikariusza w Bielsku Podlaskim, na kapelana szpi-tala z 23 listopada 1981 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo naczelnika miasta Bielska Podlaskiego z 9 lipca 1982 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Odwołanie się ks. T. Tararuja od decyzji naczelnika miasta skierowane do woje-wody białostockiego z 21 lipca 1982 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo Wojewódzkiego Biura Planowania Przestrzennego w Białymstoku z 10 sierpnia 1982 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo ks. T. Tararuja do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 20 stycznia 1984 r. w sprawie odbierania wyznania wiary od osób przyjmujących wyznanie katolickie.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo naczelnika miasta Bielska Podlaskiego z 15 listopada 1984 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo naczelnika miasta Bielska Podlaskiego z 17 grudnia 1984 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo ks. T. Tararuja do Kurii Diecezjalnej w Drohiczynie z 15 stycznia 1985 r. w sprawie zezwolenia przyjmowania wyznania wiary od przyjmujących wyznanie katolickie.

458


Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Decyzja dyrektora Wydziału Planowania Przestrzennego Urbanistyki Architektury i Nadzoru Budowlanego w Białymstoku z 5 lutego 1985 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1974–1987. Pismo ks. T. Tararuja do bpa Władysława Jędruszuka z 23 sierpnia 1985 r. w sprawie odznaczenia papieskiego dla Stanisława Korzeniewskiego.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1987–1989. Petycja uczniów Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Kościuszki w Bielsku Podlaskim z 27 lipca 1987 r. do bpa W. Jędruszuka w sprawie pozostawie-nia ks. Jana Koca w parafii.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1987–1989. Petycja parafian do bpa Władysława Jędruszuka z lipca 1987 r. w sprawie pozo-stawienia ks. Jana Koca w parafii.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1987–1989. Nominacja ks. Jana Koca na administratora parafii Boćki z 6 lipca 1987 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1987–1989. Pismo bpa W. Jędruszuka z 14 sierpnia 1987 r. do ks. Jana Koca w sprawie kanonicznego przekazania parafii ks. Antoniemu Zajączkowskiemu.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1987–1989. Pismo bpa W. Jędruszuka do administratora parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 14 sierpnia 1987 r.

Akta kurialne parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1989–2001. Pismo biskupa drohiczyńskiego Antoniego Dydycza do Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski kardynała Józefa Glempa, Prymasa Polski, z 7 lutego 1996 r.

1.1.2.2. Akta kurialne innych parafiiAkta kurialne parafii pod wezwaniem Matki Bożej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim

z lat 1976–1987. Dekret erekcji parafii z 11 lutego 1976 r. Akta kurialne parafii Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim z lat 1989–2002. Pismo

proboszcza parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim do naczel-nika miasta z 22 czerwca 1989 r.

Akta kurialne parafii Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim z lat 1989–2002. Pismo bpa Władysława Jędruszuka do wojewody białostockiego z 11 sierpnia 1989 r.

Akta kurialne parafii Miłosierdzia Bożego w Bielsku Podlaskim z lat 1989–2002. Dekret erekcji parafii z 17 września 1989 r.

Akta kurialne parafii Najświętszej Opatrzności Bożej w Bielsku Podlaskim. Dekret doty-czący powołania nowej parafii i zmian granic parafialnych z 29 czerwca 2002 r.

Akta kurialne parafii Najświętszej Opatrzności Bożej w Bielsku Podlaskim. Dekret erek-cji parafii z 15 lipca 2002 r.

1.1.3. Korespondencja kurialnaVII / CE / 1, Uprawnienia udzielone ks. Antoniemu Beszcie-Borowskiemu, dziekanowi

bielskiemu, z 21 lutego 1940 r.

Bibliografia

459

VII / A / 1, Korespondencja urzędowa z wikariuszem generalnym, 1942 r. VII / A / 3, List ks. Michała Sokołowskiego do wikariusza generalnego ks. Edwarda

Juniewicza, proboszcza i dziekana w Drohiczynie z 11 stycznia 1944 r.VII / CE, Korespondencja wikariusza generalnego ks. Henryka Humnickiego z biskupem

pińskim Kazimierzem Bukrabą z lat 1945–1946. List ks. H. Humnickiego do bpa K. Bukraby z 21 sierpnia 1945 r.

VII / CE, Korespondencja wikariusza generalnego ks. Henryka Humnickiego z biskupem pińskim Kazimierzem Bukrabą z lat 1945–1946. List ks. H. Humnickiego do bpa K. Bukraby z 1 grudnia 1945 r.

VII / CE, Korespondencja wikariusza generalnego ks. Henryka Humnickiego z bisku-pem pińskim Kazimierzem Bukrabą z lat 1945–1946. List bpa K. Bukraby do ks. H. Humnickiego z 8 grudnia 1946 r.

1.1.4. Pozostałe akta kurialneXI / Cz / 1, „Miesięcznik Diecezji Mińskiej” [Pińsk] nr 11-12 / 1925.VII / CE / 3, Akta Wikariusza Generalnego Diecezji Pińskiej ks. Antoniego Beszty-

-Borowskiego. VII / CE, Akta Wikariusza Generalnego ks. Antoniego Beszty-Borowskiego dla powiatu

bielskiego i niektórych parafii z powiatu brzeskiego i prużańskiego.VII / CE, Protokół posiedzenia Kapituły Katedralnej Pińskiej z 13 maja 1946 r. VII / EP / 5, Pisma Sekretariatu Episkopatu Polski, Pismo Episkopatu Polski do prezy-

denta Bolesława Bieruta. Jasna Góra, 12 września 1950 r.VII / SA / 1, Pismo Prymasa Stefana Wyszyńskiego do Ojca Świętego z 25 października

1950 r. VII / SA / 2, Pismo ks. Michała Krzywickiego, Administratora Apostolskiego Diecezji

w Drohiczynie, do Ojca Świętego z 27 stycznia 1951 r.XI / Mon, E. Borowski, „Oni się natrudzili, a myśmy weszli w ich znoje”. Życiorysy zmarłych

księży z diecezji pińskiej, Drohiczyn 1987 r.XI / Mon, W. A. Tararuj, Wspomnienia (1987 r.).VII / SA, Jan Paweł II, Breve Apostolskie z 29 sierpnia 1996 r. nadające kościołowi

Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim tytuł bazyliki mniejszej.VII / SA, Jan Paweł II, Beatyfikacyjne Breve Apostolskie z 13 czerwca 1999 r., wynoszące

do chwały Błogosławionych 108 Męczenników Polskich.

1.2. Akta dziekańskie1.2.1. Akta dziekana bielskiego (ADzB)

1.2.1.1. Księgi ochrzczonych (I / B)I / B / 11, Metryki chrztu dziesięciu parafii należących do dekanatu bielskiego z r. 1844. I / B / 12, Metryki chrztu parafii dekanatu bielskiego z r. 1845.I / B / 16, Metryki chrztu parafii dekanatu bielskiego z r. 1848. I / B / 17, Metryki chrztu parafii dekanatu bielskiego z r. 1849.

460


I / B / 46, Księga chrztów parafii Dołubowo z r. 1878.I / B / 46, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1878. I / B / 50, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1882.I / B / 61, Księga chrztów parafii Dołubowo z r. 1893. I / B / 68, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1899.I / B / 71, Księga zmarłych parafii Wyszki z r. 1902. I / B / 72, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1904. I / B / 73, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1905.

1.2.1.2. Księgi zgonów (I / D)I / D / 39, Księga zgonów parafii Ciechanowiec z r. 1874.I / D / 73, Księga zgonów parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim z r. 1904.

1.2.1.3. Akta osobowe (IV / Ps)IV / Ps / 6, Dane o księżach z archidiakonatu białostockiego z r. 1846.IV / Ps / 17, Akta osobowe księży z dekanatu bielskiego z r. 1859. IV / Ps / 22, Akta osobowe księży z dekanatu bielskiego z r. 1870. IV / Ps / 24, Akta osobowe księży z dekanatu bielskiego z lat 1872–1874.

1.2.1.4. Pozostałe dokumenty (XII / V)XII / V / 1, Varia 1826–1830. Pismo okólne archidiakona białostockiego ks. K. Kube-

szowskiego z 5 kwietnia 1827 r.XII / V / 2, Korespondencja urzędowa dziekana bielskiego 1830–1833. Ukaz cara

Mikołaja I z 22 maja 1831 r.XII / V / 2, Korespondencja urzędowa dziekana bielskiego 1830–1833. Ukaz cara

Mikołaja I z 12 lipca 1831 r. XII / V / 2, Korespondencja urzędowa dziekana bielskiego 1830–1833. Pismo wojennego

gubernatora obwodu białostockiego generała majora Petersona z 27 kwietnia 1833 r.XII / V / 2, Korespondencja urzędowa dziekana bielskiego 1830–1833. Pismo zastępcy

archidiakona białostockiego ks. A. Zaremby z 16 czerwca 1833 r. do proboszcza biel-skiego ks. J. Izbickiego.

XII / V / 2, Korespondencja urzędowa dziekana bielskiego 1830–1833. Pismo dziekana bielskiego ks. Pawła Popławskiego do konsystorza mohylewskiego z 16 sierpnia 1833 r.

XII / V, Varia 1840–1845. Zakazu udzielania posług prawosławnym przez duchowień-stwo katolickie dekanatu bielskiego z 24 marca 1840 r.

XII / V, Varia 1840–1845. Ukaz z 20 maja 1840 r.XII / V, Varia 1840–1845. Ukaz z 17 kwietnia 1842 r.XII / V, Varia 1840–1845. Zakaz procesji Bożego Ciała w 1843 r.

1.2.2. Akta bielskiego dziekana unickiego (ADzBU)VII / CE / 1, Akta dziekańskie dekanatu unickiego w Bielsku Podlaskim z lat 1824–1825.

Wiadomości o Duchowieństwie Rzymsko Unitskim Świeckim w Dekanacie Bielskim

Bibliografia

461

znajdującem się, do Prześwietnego Rzymsko Unitskiego Duchownego Brzeskiego Konsystorza za rok 1823, dnia 2 marca 1824, przez zastępcę Dziekana Bielskiego Xiędza Magistra Adama Kostycewicza dostawione.

VII / CE / 2, Akta dziekańskie dekanatu unickiego w Bielsku Podlaskim z lat 1828–1829. Wiadomości statystyczne o ilości parafian w unickich cerkwiach w Bielsku Podlaskim.

1.2.3. Akta dziekana brańskiego (ADzBr)I / B / 1, Księga chrztów parafii Dołubowo z r. 1915. I / B / 6, Księga chrztów parafii Dołubowo z r. 1920.I / D / 2, Księga zgonów parafii Brańsk z r. 1916.

1.3. Akta parafialne1.3.1. Akta parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim (APB)

1.3.1.1. Księgi ochrzczonych (I / B)

I / B / 1, Księga chrztów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1679–1711.

I /B / 2, Księga chrztów, ślubów małżeńskich i zgonów parafi i Narodzenia NMP i świę-ślubów małżeńskich i zgonów parafi i Narodzenia NMP i świę-lubów małżeńskich i zgonów parafii Narodzenia NMP i świę-tego Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1712–1731.






I / B, Księga chrztów prawosławnej parafii przy cerkwi św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim.

1.3.1.2. Księgi zgonów (I / D)

I / D / 4a, Księga zgonów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1747–1759.

I / D / 3, Księga zgonów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z lat 1795–1803.


462



I / D / 7, Księga zgonów parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim z 1919 r.

1.3.1.3. Księgi nawróconych (II / F)II / F / 1, Spis osób, które po ukazie tolerancyjnym powróciły do Kościoła katolickiego. II / F / 2, Zachowany częściowo wykaz prawosławnych z rodzin dawnych unitów składa-

jących wyznanie katolickiej wiary w międzywojennym okresie duszpasterzowania ks. Antoniego Beszty-Borowskiego w Bielsku Podlaskim.

1.3.1.4. Księgi inwentarzowe (III / I)III / I / 1, Inwentarz kościoła parafialnego w Bielsku Podlaskim z 1804 r.III / I / 2, Inwentarz kościoła parafialnego w Bielsku Podlaskim z 1820 r.III / I / 3, Inwentarz kościoła parafialnego w Bielsku Podlaskim z 1851 r.III / I / 4, Inwentarz kościoła parafialnego w Bielsku Podlaskim z 1871 r.III / I (1939) Inwentarz kościoła parafialnego w Bielsku Podlaskim z 7 lutego 1939 r.

1.3.1.5. Spisy parafialne (III / S)III / S / 12, Księga spisu parafian bielskich z lat 1923–1926.III / S / 17, Spis parafialny parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim

z r. 1942.

1.3.1.6. Akta osobowe (IV / Ps)IV / Ps / 1, Wiersz na imieniny ks. Aleksandra Borzyma.IV / Ps / 4, Testament ks. Antoniego Beszty-Borowskiego. IV / Ps / 6a, Liber Stipendiorum 1914–1916.IV / Ps / 6, Księga intencji mszalnych ks. Antoniego Beszty-Borowskiego z lat 1929–1941. IV / Ps / 198, D. Krupicz, Ewidencja rodzin wywiezionych do ZSRR w latach 1940–1941.

1.3.1.7. Organizacje kościelne (V / Fr)V / Fr / 1, Księga Kanoniczna Sodalicji Mariańskiej Uczennic Gimnazjum im. T. Kościuszki

w Bielsku Podlaskim pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i św. Teresy od Dzieciątka Jezus z lat 1933–1939.

V / Fr / 2, Księga Trzeciego Zakonu Świętego Franciszka.V / Fr / 3, Księga członków Straży Honorowej Serca Pana Jezusa przy kościele Narodzenia

NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim 1934–1937.V / Fr / 3b, Spis Kółek Żywego Różańca w parafii Bielsk Podlaski 1934–1937.V / Fr / 4, Protokół z organizacyjnego zebrania Katolickiego Stowarzyszenia Mężów

w Bielsku Podlaskim z 29 października 1936 r.

Bibliografia

463

1.3.1.8. Pozostałe dokumenty

III / Q / 2, Sprawa o odsetki od sumy 1000 florenów polskich, lokowanej na dobrach Studziwody, należnej kościołowi bielskiemu. Rok 1742.

III / O / 1, Księga dziesięciny wnoszonej przez wsie szlacheckie prepozyturze bielskiej w latach 1756–1790.

VII / CE / 1, Pisma Konsystorza i władz cywilnych do proboszcza bielskiego z lat 1806–1819.

III / W / 1, Kontrakt na organy z 23 listopada 1815 r.VII / EP, Dokument bpa Ignacego Hołowińskiego delegata Stolicy Apostolskiej do roz-

graniczenia diecezji katolickich w Cesarstwie Rosyjskim z 15 grudnia 1849 r. III / W / 1a, Pokwitowanie za posadzkę terakotową w kościele z 7 czerwca 1913 r.VI / K / 2, Pismo starosty bielskiego z 28 grudnia 1920 r. w sprawie zwrotu kościoła

pokarmelickiego katolikom. V / Kat / 1, Sprawy nauczania religii w szkołach 1921–1926. XI / Cz / 1a, „Jednodniówka Bielska. Na pamiątkę zwrotu i poświęcenia kościoła pokar-

melickiego w Bielsku”, red. J. Żamejć, Bielsk Podlaski, 13 lutego 1921 r. III / W / 5, Korespondencja z Urzędem Skarbowym z lat 1923–1926. IX / CK / 3, Sprawy cywilno-kościelne parafii bielskiej z lat 1923–1926.III / W / 1b, Księga rachunkowa parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku

Podlaskim z lat 1927–1938. III / W / 2, Ofiary na rzecz ogrodzenia kościelnego cmentarza, rok 1927.VII / Prot / 1, Protokoły posiedzeń Komitetu Odbudowy Kościoła Pokarmelickiego

1928–1935.VII / CK / 10, Pismo Polskiego Towarzystwa Emigracyjnego. Koło w Bielsku Podlaskim.

Biuro Informacji i Pomocy Emigrantom, 1930 r.IX / CK / 3, Pisma urzędowe do proboszcza bielskiego z okresu okupacji hitlerowskiej

1941–1944. IX / CK / 3a, Zarządzenia niemieckich władz okupacyjnych.III / W / 3, Pokwitowania rzeczy rozdanych przez „Caritas” w Bielsku Podlaskim w r. 1949.XI / Fot, Zdjęcia z kolonii i półkolonii organizowanych przez „Caritas” w parafii

Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim w latach 1930–1939.XI / Mon, Księga Pamiątkowa Parafii Farnej w Bielsku Podlaskim. XII / V, Pismo Polskiego Towarzystwa Emigracyjnego. Koło w Bielsku Podlaskim, 1930 r. XII / V, Pismo wikariusza generalnego diecezji pińskiej ks. prałata Henryka Humnickiego

z dnia 3 lipca 1945 r.XII / V, Oddział PCK w Bielsku Podlaskim, Bielsk Podlaski 13 lipca 1945 r. Protokół

ekshumacyjny obywateli miasta Bielska Podlaskiego zamordowanych przez Niemców w dniu 17 lipca 1943 r. (Kopia protokołu w ADD).

XII / V, Porządek uroczystości poświęcenia pomnika „Ofiarom Barbarzyństwa 15 VII 1943”, 1946 r.

464


1.3.1.9. Dokumentacja konserwatorskaDokumentacja konserwacji obrazu Matki Bożej Różańcowej.Dokumentacja konserwacji obrazu Matki Bożej z Dzieciątkiem.Dokumentacja konserwacji obrazu Nawiedzenia św. Elżbiety.Dokumentacja konserwacji obrazu św. Antoniego Padewskiego.Dokumentacja konserwacji obrazu św. Mikołaja.Dokumentacja konserwacji obrazu św. Rozalii.Dokumentacja konserwacji obrazu Ukrzyżowania.Dokumentacja renowacji złotniczej srebrnego krzyża ołtarzowego (pacyfikału) z XVII

wieku.Skrócona dokumentacja konserwacji obrazu Matki Bożej Częstochowskiej.

1.3.2. Akta parafii Matki Bożej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim (APBK)IV / Ps / 6, Nominacja ks. Ludwika Olszewskiego na rektora kościoła pokarmelickiego

w Bielsku Podlaskim z 28 kwietnia 1921 r.VIII / R / 2, Odpowiedź ks. Ludwika Olszewskiego na pismo Wileńskiej Kurii Diecezjalnej

z 13 lipca 1923 r. w sprawie utensyliów kościelnych przekazanych przez ks. J. Żemajcia do kościoła pokarmelickiego.

V / X / 3, Akty Ślubowań Sodalicyjnych i pisma urzędowe z lat 1933–1939. V / X / 4, Fragmenty Kroniki Żeńskiej Sodalicji Mariańskiej w Bielsku Podlaskim.

1.3.3. Akta parafii Boćki (APBo)III / Q / 1, Erectio Ecclesiae Boćkoviensis a Joanne Sapieha Palatini Vitebscensis facta in

Boćki, A. D. 1513. II / F / 1, Spis osób po ukazie tolerancyjnym powróciły do Kościoła katolickiego.XI / Mon / 3, J. Warpechowski, Wspomnienia (rękopis).

1.3.4. Akta parafii Brańsk (APBr)III / I / 12, Inwentarz kościoła parafialnego w Brańsku z r. 1829. III / I / 13, Inwentarz kościoła parafialnego w Brańsku z r. 1833.

1.3.5. Akta parafii Dołubowo (APDł)I / B / 8, Księga chrztów parafii Dołubowo z lat 1872–1878.III / S / 9, Księga spisu parafialnego parafii Dołubowo z lat 1877–1893.

1.3.6. Akta parafii Domanowo (APDm)V / X / 1, Dokumenty dotyczące Polskiej Macierzy Szkolnej.

Bibliografia

465

1.3.7. Akta parafii Drohiczyn (APD)II / F / 1, Spis osób, które po ukazie tolerancyjnym powróciły do Kościoła katolickiego.

1.3.8. Akta parafii Dziadkowice (APDz)III / Q / 1, Summariusz papierow różnych A. D. 1745 spisany, Kopia aktu fundacyjnego

kościoła w Dziadkowicach sporządzonego w niedzielę Wielkiego Postu „Oculi mei” A. D. 1433.

1.3.9. Akta parafii Kleszczele (APKl)III / Q / 1, Kopia listu Olbrachta Martynowicza Gastołda, wojewody wileńskiego,

do namiestnika bielskiego Grzegorza Kimberowicza z 22 listopada 1530 r.

1.3.10. Akta parafii Perlejewo (APP)I / B / 5, Księga chrztów parafii Perlejewo z lat 1776–1797.

1.3.11. Akta parafii Rudka (APR)I / B / 8, Księga chrztów parafii Rudka z lat 1849–1859.

1.3.12. Akta parafii Wniebowzięcia NMP w Siemiatyczach (APS)II / F / 1, Spis osób, które po ukazie tolerancyjnym powróciły do Kościoła katolickiego.

1.3.13. Akta parafii Strabla (APSt)III / I (1865), Inwentarz kościoła parafialnego w Strabli z 1865 r.

1.3.14. Akta parafii Topczewo (APTp)III / Q / 3, Kopia dokumentu fundacyjnego kościoła w Topczewie, sporządzonego

w Brańsku w r. 1433.

1.3.15. Akta parafii Uhowo (APUh)I / B, Księga chrztów parafii w Uhowie z lat 1866–1884.

1.3.16. Akta parafii Wyszki (APWy)III / Q / 1a, Akt fundacji kościoła w Piórkowie (Wyszkach) sporządzony w Piórkowie

19 czerwca 1457 r. I / M / 9, Księga małżeństw parafii Wyszki z lat 1919–1925.

466


1.3.17. Akta parafii unickiej w Kośnej (APUK)I / D / 1, Księga zgonów parafii unickiej w Kośnej z lat 1806–1826. III / S / 1, Spis parafialny parafii unickiej w Kośnej z r. 1835. I / B / M / D / 1, Księga chrztów, małżeństw i zgonów parafii unickiej w Kośnej z lat

1939–1941.

2. Pozostałe zasoby archiwalne2.1. Akta Archidiakonatu Białostockiego w zasobach Archiwum Archidiecezjalnego w Białymstoku (AAB)Akta parafii Narodzenia NMP i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim. Dokumenty perga-

minowe z lat 1512–1575.Akta parafii farnej w Białymstoku. Instrukcja dla miasta Bielska z 1786 r. (niesygnowana).

2.2. Akta diecezji łucko-brzeskiej w zasobach Archiwum Diecezji Siedleckiej (ADS D)D 1, Acta officii Janoviensis pontificatu Martini de Krzeszowice, Stanislai Stawski et Pauli

ducis Holszanensis, episcoporum Luceoriensium, ex annis 1469–1489.D 3, Acta officii Janoviensis pontificatu Georgii Falczewski episcopi Luceoriensis, praesi-

dente officio Georgio Albino, ex annis 1543–1544. D 7, Acta officii Janoviensis pontificatu Valeriani Protaszewicz episcopi Luceoriensis, prae-

sidente officio Martino Krokier canonico et officiali generali Lucioriensis, ac post illum Adriano a Costan canonico, vicario in spiritualibus et officiali generali Luceoriensi, praeposito Brestensi, ex annis 1550–1552.

D 10, Acta officii Janoviensis pontificatu Joannis Andruszewicz episcopi Luceoriensis, praesidente officio Jacobo Płoński praeposito Janoviensi, plebano in Suchożebry, ex annis 1556–1560.

D 12, Acta officii Janoviensis pontificatu Joannis Andruszewicz episcopi Luceoriensis, praesidente officio Nicolao Kołaczkowski canonico, vicario et officiali generali Luceoriensi, curiae episcopalis cancellario, ex annis 1564–1565.

D 14, Acta officii Janoviensis pontificatu Victorini Wierzbicki episcopi Luceoriensis, praesidente officio Francisco Średnicki, ut in superiori volumine, ex annis 1574–1581.

D 15, Acta officii Janoviensis ponificatu Victorini Wierzbicki episcopi Luceoriensis, praesidente officio Francisco Średnicki, ut in superiori Volumine, ex annis 1583–1588.

D 18, Acta officii Janoviensis pontficatu Martini Szyszkowski episcopi Luceriensis, praesi-dente officio Francisco Zajerski, ut in superiori volumine, ex annis 1604–1617.

D 18, Acta officii Janoviensis pontificatu Martini Szyszkowski episcopi Luceoriensis, praesidente officio Francisco Zajerski, ut in superiori volumine, ex annis 1604–1607.

D 20, Acta officii Janoviesis pontificatu Andrei a Lipie Lipski episcopi Luceoriensis, praesidente officio Jacobo Bielawski Praeposito Rososensi, per Podlachiam et Brestensem tractum officiali, ex annis 1616–1620 inclusive.

Bibliografia

467

D 22, Acta officii Janoviensis pontificatu Stanislai Lubieński episcopi Luceoriensis, praesi-dente officio Jacobo Bielawski, ut in superiori volumine, ex annis 1624–1627.

D 23, Acta officii Janoviensis pontificatu Achacii a Grochowce Grochowski episcopi Luceoriensis et Brestensis, ex annis 1628–1632.

D 25, Acta consistorii Janoviensis sub pontificatu Andreae Gembicki episcopi Luceoriensis et Brestensis, abbatis Tremesnensis, coram R. D. Joanne Zaleski administratore Łosicensis, Kosoviensi plebano, per Podlachiam tractumque Brestensem officiali acti-cata per R. D. Valerianum Radzyński publicum apost. auctoritate notarium scripta, inchoantur A. D. 1638–1641.

D 26, Acta officii Janoviensis pontificatu Andreae Gembicki episcopi Luceoriensis et Brestensis, praesidente officio Laurentio Załęcki praeposito Prużanensi et Wsielecensi, officiali per Podlachiam et tractum Brestensem, ex annis 1645–1647.

D 27, Acta officii Janoviensis pontificatu Andreae Gembicki episcopi Luceoriensis et Brestensis, praesidente officio Laurentio Załęcki praeposito Prużanensi et Wsielecensi, officiali per Podlachiam et tractum Brestensem, ex annis 1647–1649.

D 28, Acta officii Janoviensi pontificatu Joannis Stephani Wydźga episcopi Luceoriensis et Brestensis, praesidente officio Nicolao Siestrzewitowski canonico, praeposito Kodnensi, ex annis 1656–1659.

D 29, Acta officii Janoviensis pontificatu Nicolai Prażmowski episcopi Luceoriensis et Brestensis, praesentibus officio Valeriano Rożewski, Casimiro Zwierz, et Paulo Krasnodębski ex annis 1633–1666.

D 31, Acta consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Thomae Leżyński episcopi Luceoriensis et Brestensis, incipitur hic liber in anno 1668 et finitur anno 1671.

D 46, Acta consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Alexandri Wyhowski episcopi Luceoriensis et Brestensis ex annis 1709 et 1713.

D 51, Acta consistorii Janoviensis dioecesis Luceoriensis et Brestensis sub regimine R. D. Stephani Rupniewski episcopi Luceoriensis et Brestensis in anno 1722.

D 52, Acta consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Stephani Boguslai Rupniewski epis-copi Luceoriensis et Brestensis ex anno 1723.

D 54, Acta iudiciaria et officialia consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Stephani Boguslai Rupniewski episcopi Luceoriensis et Brestensis in anno 1726 conscripta.

D 55, Acta iudiciaria et officialia consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Stephani Boguslai Rupniewski episcopi Luceoriensis et Brestensis anno 1727 conscripta.

D 58, Aca inscriptionum, resignationum et caetterorum transactionum consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Stephani Rupniewski episcopi Luceoriemnsis et Brestensis in annis 1727–1731 et 1732.

D 58, Acta inscriptionum, resignationum et caeterarum transactionum consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Stephani Boguslai Rupniewski episcopi Luceoriensis et Brestensis in annis 1727–1731 et 1732.

D 59. Acta iudiciaria et officialia R. D. Stephani Boguslai Rupniewski episcopi Luceoriensis et Brestensis anno 1729 per me Joannem Temeszwari authoritate apostolica publicum causarum curiae episcopalis Luceoriensis et Brestensis atque consistorii generalis Janoviensis notarium conscripta.

468


D 80, Acta inscriptionum, provisionum, plenipotentiarum variarumque transactionum sub regimine R. D. Francisci Antonii Kobielski episcopi Luceoriensis et Brestensis, annis 1749–1754 conscripta per me Adalbertum Josephum Łęczycki.

D 91, Acta consistorii Janoviensis sub regimine R. D. Felicis Pauli Turski episcopi Luceoriensis et Brestensis ab anno 1782 ad annum 1790.

D 95, Acta consistorii Janoviensis ab anno 1792 ad annum 1826. Acta R. D. Adami Naruszewicz episcopi Luceoriensis et Breastensis ab anno 1791 ad annum 1807 et Felicis Lewiński episcopi Podlachiensis ab anno 1807 ad annum 1822.

D 149, Acta visitationis generalis ecclesiarum palatinatus Podlachiae et Brestensis, nec non decreta reformationis tempore episcopi Nicolai Prażmowski ex annis 1662–1664.

D 152, Iura praecipua et status ecclesiarum: Dąbrówka, Domanowo, Tykocin, Waniew, Mielnik, Czerniówka, Ruda, Jabłonna, Brańsk, Piekuty, Wyszonki, Wysokie Mazowieckie, Kulesze, et Kuczyn in Dioecesi Brestensi et Luceoriensi ex XVIII saeculo. Status Modernus Ecclesiae Bielscensis.

D 155, Liber visitationum ecclesiarum pariochialium in dioecesi Luceoriensi et Brestensi positarum in saeculo XVII et XVIII ex fragmentis collectarum, compositus et confectus anno 1831.

D 156, Liber ex fragmentis documentorum collectorum in quo inveniuntur erectiones originales et status ecclesiarum parochialium dioecesis Luoceriensis et Brestensis e XVII et XVIII saeculis, compositus et confectus anno 1831.

2.3. Zasoby Archiwum Państwowego w Krakowie. Zbiór Zygmunta Glogera (APK ZZG)15, Relacja o pożarze i zniszczeniach miasta Bielska z 1657 r.680, Bielscensis Ecclesiae Documenta.

2.4. Zasoby Archiwum Księży Misjonarzy w Krakowie (AMK)Liber Missionum in Domo Siemiaticensi ab Anno Domini 1720 (LMS)

2.5. Zasoby Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Krakowie (AKMK)Acta Actorum (AA)

2.6. Zasoby Biblioteki Czartoryskich w KrakowieRękopis nr 262.Rękopis nr 1099, Regestr wybierania Dwoyga Pogłownego, na Sejmie Felicis Coronationis

Uchwalonego, w Ziemi Bielskiey a Powiecie y Trakcie Brańskim, przeze mnie Kazimierza Kanigowskiego Podczaszego Ziemie Bielskiey in Anno 1676.

Bibliografia

469

2.7. Zasoby Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie (AGAD)Akta brańskie grodzkie.ASK, sygn. 70.Dokument pergaminowy nr 1137.Nabytki oddziału I, nr 139, Xięga Bractwa Rożańca Świętego w ktorey się zapisywać

powinny Ustawy Brackie, zapisy prawne, dokumenta, legacye, Elekcye, Schadzki y wszelki porządek Bracki.

2.8. Zasoby Biblioteki Naukowej Uniwersytetu Wileńskiego (BNUW)F 4–19262, Acta Ecclesiae Praeposituralis Bielscensis. F 4–19262, Kronika parafii bielskiej z lat 1688–1822.F 4–19262, Ordinatio Cleri et Ministrorum Publicorumque ac Privatorum penes

Ecclesiam Praeposituralem Bielscensem (1692 r.)F 4–19262, Popis ubogich w szpitalu przy kościele bielskim Farskim zostających r. 1693,

die 25 lipca.F 4–19262, Connotatio ubogich przy szpitalu kościoła Farnego zostających ab anno 1716.F 4–19262, Popis dziadkow y bab szpitalnych stante possessione moderni Perillustri

Scholastici Cath. Luceoriensis (1746 r.)F 4–19262, J. Jaroszewicz, Historyczna wiadomość o kościołach rzymskokatolickich w Bielsku. F 4–19262, J. Jaroszewicz, Kaplica Marcina ze Szpitalem Ubogich. F 4–19262, Munimenta Hospitalis.

2.9. Zasoby Archiwum Państwowego w Brześciu (PAB)F 2060, O. 1, nr 53, Akta osobowe kleryka Wyższego Seminarium Duchownego

w Pińsku Wacława Łosowskiego.F 2060, O. 1, nr 64, Akta osobowe kleryka Wyższego Seminarium Duchownego

w Pińsku Michała Sokołowskiego. F 2346, O. 1, nr 48, Akta osobowe ks. Mariana Godlewskiego. F 2346, O. 1, nr 79, Akta osobowe ks. Bronisława Kiełbassy.F 2346, O. 1, nr 145, Akta osobowe ks. Michała Sokołowskiego.

2.10. Zasoby Narodowego Archiwum Historycznego Białorusi w Mińsku (NAHB)F 1708, O. 1, nr 160.F 1708, O. 1, nr 2.F 1708, O. 1, nr 37.F 1759, O. 2, nr 10.F 1759, O. 2, nr 4.

470


B. ŹRÓDŁA DRUKOWANE1. Kalendarze liturgiczne1.1. Archidiecezji mohylowskiejDirectorium Officii Divini ac Missarum ad usum utriusque Cleri Archidioecesis

Mohiloviensis, A. D. 1838.

1.2. Diecezji wileńskiejDirectorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1852.Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1853.Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1854.Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1863.Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1875.Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1896.Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1898.Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1901.Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1902.Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1903.Directorium Horarum Canonicarum et Missarum pro Dioecesi Vilnensi in A. D. 1905.Ordo Divini Officii Recitandi Sacrique Peragendi a Clero Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1869.Ordo Divini Officii Recitandi Sacraque Peragendi a Clero Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1871.Ordo Divini Officii Recitandi Sacrique Peragendi a Clero Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1872.

2. Katalogi diecezjalne2.1. Diecezji wileńskiejElenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1871.Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1902.Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1905.Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1908.Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1909.Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1910.Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1911.Elenchus Omnium Ecclesiarum et Universi Cleri Dioecesis Vilnensis pro A. D. 1912. Spis Duchowieństwa Archidiecezji Wileńskiej w granicach obecnej Rzeczpospolitej

Polskiej w r. 1950, Białystok 1950.

2.2. Diecezji pińskiej i diecezji w DrohiczynieElenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro A. D. 1926.Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinscensis pro A. D. 1928.Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro A. D. 1927.

Bibliografia

471

Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro A. D. 1928.Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro A. D. 1929.Elenchus Ecclesiarum et Cleri Dioecesis Pinskensis pro A. D. 1932.Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej A. D. 1935.Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej A. D. 1936.Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej A. D. 1933/1934.Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej A. D. 1939.Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej A. D. 1933 i 1934.Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej A. D. 1938.Spis Kościołów i Duchowieństwa Diecezji Pińskiej, Bielsk Podlaski 1950. Spis kościołów i duchowieństwa diecezji w Drohiczynie, Drohiczyn 1958.Spis kościołów i duchowieństwa diecezji w Drohiczynie, Drohiczyn 1976.

2.3. Diecezji drohiczyńskiejRocznik Diecezji Drohiczyńskiej, Drohiczyn 1999.Diecezja Drohiczyńska. Spis parafii i duchowieństwa 2004, red. Z. Rostkowski, Drohiczyn

2004.

C. LITERATURA1. Literatura podstawowaBiłgorajski F., Pamiętniki o sprawie chłopskiej w 1863 roku, Wrocław 1956.Bullarium Poloniae, t. 3, wyd. I. Sułkowska-Kurasiowa, S. Kuraś, Rzym 1988.Czaplicki W., Moskiewskie na Litwie rządy 1863–1869, Kraków 1869. Daniłowicz I., Skarbiec diplomatów papiezkich, cesarskich, królewskich, książęcych, uchwał naro-

dowych, postanowień różnych władz i urzędów posługujacych do krytycznego wyjaśnieni dziejów Litwy i Rusi Litewskiej i ościennych krajów, Wilno 1860.

Goczałkowski W., Wspomnienia z lat ubiegłych, Kraków 1862. Kartki z pamiętnika M. Starzeńskiego (1757-1795), wyd. H. Mościcki, Warszawa 1914.Kodeks Dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej, Kraków 1948. Kronika Janka z Czarnkowa, Kraków 2001.Kumor B., Bulla erekcyjna diecezji wigierskiej z 1799 r., „Archiwa, Biblioteki i Muzea

Kościelne” 14 (1967).Kutrzeba S., Semkowicz W., Akta Unii Polski z Litwą 1385–1791, Kraków 1932.Lietuvos Metrika, Knyga Nr 3 (1440–1498), Vilnius 1998.Lustracje województwa podlaskiego 1570 i 1576, wyd. J. Topolski, J. Wiśniewski, Wrocław

1959. Łyki i Kołtuny. Pamiętnik mieszczanina podlaskiego (1790–1816), wyd. K. Bartoszewicz,

Kraków. Metryka czyli album Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509–1551, wyd. A. Gąsiorowski,

T. Jurek, I. Skierska, R. Grzesik, Warszawa 2009.

472


Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1400–1508, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, Kraków 2004.

Mistrza Wincentego Kronika Polska, Warszawa 1974.Powierza P., Wspomnienia z powstania styczniowego 1863 roku, Białystok 1996.Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae, t. 2, wyd. P. Rabikauskas, Roma

1978.Vitoldiana. Codex Privilegiorum Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1386–1430, Warszawa 1986. Starowolski Sz., Monumenta Sarmatarum Beatae Aeternitati Adscriptorum, Cracoviae 1645.Zapiski Litwina, sługi i wychowańca Zygmunta Augusta, „Biblioteka Ossolińskich”, Poczet

nowy, nr 11, Lwów 1868.

2. Literatura pomocniczaBaliński M., Lipiński T., Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i staty-

stycznym opisana, Warszawa 1845. Bar J. R., Zgromadzenie Córek Serca Maryi (SS. Sercanki) w latach 1885–1958, „Prawo

Kanoniczne” 23 (1980) nr 1-2.Bauer K., Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, Warszawa 1981.Bielsk Podlaski, NEP, t. 1, Warszawa 1995. Boniecki A., Herbarz Polski, t. 1–16, Warszawa 1899–1909.Borkiewicz A., Grzegorczyk S., Walki 1 P. P. Legionów o Białystok na tle bitwy warszawskiej

w 1920, Białystok 1936.Borowski E., Autor pamiętnika mieszczanina bielskiego „Łyki i Kołtuny”, STBDŁ 9 (1991).Borowski E., Błogosławiony Antoni Beszta-Borowski Kapłan Męczennik z Bielska Podlaskiego

w Diecezji Drohiczyńskiej 1880–1943, Drohiczyn 2001.Borowski E., Działalność Zgromadzenia Misji w Siemiatyczach (1719–1832), STBDŁ 3

(1985).Borowski E., Dzieje Parafii Rzymskokatolickiej w Brańsku, Brańsk 1995.Borowski E., Martyrologia duchowieństwa diecezji pińskiej w latach 1939–1956, w: Martyrologia

duchowieństwa polskiego 1939–1956, Łódź 1993. Borowski E., Zarys dziejów rzymskokatolickiej parafii w Kleszczelach (1533–1993), Drohiczyn

1993.Bractwa i stowarzyszenia religijne, w: Podręczna Encyklopedia Kościelna, t. 5-6, Warszawa

1905.Braniccy herbu Korczak, w: S. Orgelbrandt, Encyklopedia Powszechna, t. 3, Warszawa 1898.Branicki Sebastyan, w: Podręczna Encyklopedia Kościelna, t. 5-6, Warszawa 1905.Caritas, NEP, t. 1, Warszawa 1995. Cederbaum H., Powstanie Styczniowe. Wyroki Audytoratu Polowego z lat 1863, 1864, 1865,

1866, Warszawa 1917.Choiński J., Bielski Dekanat Unicki w latach 1807–1839, Białystok 1987 (maszynopis pracy

magisterskiej w ADD).Chotkowski W., Dzieje zniweczenia św. Unii na Litwie i Białorusi, Kraków 1898.Cieński A., Pamiętnikarstwo polskie XVIII wieku, Wrocław 1981.

Bibliografia

473

Congregatio de Causis Sanctorum P. N. 1844 Vladislavien. et aliorum Beatificationis Seu Declarationis Martyrii Servorum et Servarum Dei Antonii Juliani Nowowiejski Archiepiscopi, Henrici Kaczorowski et Aniceti Kopliński Sacerdotum, Mariae Annae Biernacka Laicae, Atquae Centum Tres Sociorum in Odium Fidei, Uti Fertur, Annis 1939–1945 Interfectorum. Positio Super Martyrio Vol. III, 1, Romae 1997, Servus Dei Antoni Beszta Borowski (1880–1943) Sacerdos Dioecesis Drohiczinensis. Testimonia.

Czarnecka-Durnatt T., Gawiński Antoni, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce dzia-łających, t. 2, Wrocław 1975.

Derwojed J., Bałzukiewicz Józef, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. 1, Wrocław 1971.

Dmowska-Grabisowa H., Działalność kulturalna Izabeli Branickiej w świetle korespondencji, w: Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. 4, red. H. Majecki, Białystok 1985.

Dobroński A., Białystok. Historia miasta, Białystok 1998. Dorawa M., Organy koscioła parafialnego Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Bielsku

Podlaskim, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego”, z. 4 (1998).„Dziennik Białostocki”, nr 50 (19 lutego 1939 r.)„Dziennik Handlowy”, nr 10-11, 1790 r.Fischinger A., Cini Giovanni, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. 1,

Wrocław 1971.Gnatowski M., Majecki H., Zarys dziejów województwa, w: Województwo białostockie

w XXX-leciu Polski Ludowej, Warszawa 1974. Góra S., Partyzantka na Podlasiu 1863–1865, Warszawa 1976. Historia Kościoła w Polsce, t. 2, cz. 1, red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań-Warszawa

1979.Historia Kościoła w Polsce, t. 2, cz. 2, red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań-Warszawa

1979.Hładowski W., Wspomnienia, Drohiczyn 2000.Hościłowicz J., Zespół pałacowy w Strabli, jego dzieje i konserwacja, „Biuletyn Konserwatorski

Województwa Białostockiego” 2 (1996).Jabłonowski A., Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 6, cz. 1–3,

Podlasie, Warszawa 1908–1910.Jarmolik W., Powstanie województwa podlaskiego, „Białostocczyzna” 4/1989.Jaroszewicz J., Drohiczyn. Opis historyczny, „Athenaeum”, z. 4, Wilno 1847.Jemielity W., Podział administracyjny diecezji wigierskiej, diecezji augustowskiej, czyli sejneńskiej

i diecezji łomżyńskiej, „Studia Łomżyńskie” 2 (1989).Kępińska T., Paulina Jaricot – założycielka Dzieła Rozkrzewiana Wiary 1799–1862,

w: Dzieło Rozkrzewiania Wiary, Warszawa 1995. Kieniewicz S., Powstanie Styczniowe, Warszawa 1983.Konopczyński W., Branicka Izabella (1730–1808), PSB, t. 2, Kraków 1936.Konopczyński W., Branicki Jan Klemens, PSB, t. 2, Kraków 1936.Konopczyński W., Dembowski Mikołaj h. Jelita (1757), PSB, t. 5, Kraków 1939–1946.Korytkowski J. Arcybiskupi gnieźnieńscy, t. 4, Gniezno 1890.

474


Korytkowski J., Prałaci i kanonicy kapituły metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych, t. 1, Gniezno 1883.

Kosieradzki H., Bielsk Podlaski. Dzieje miasta, Bielsk Podlaski 1987.Kosztyła Z., Wrzesień 1939 roku na Białostocczyźnie, Warszawa 1976. Kościół katolicki na Podlasiu. Zbiór dokumentów erekcyjnych i funduszowych, z. 2, Boćki,

opr. J. Maroszek, Białystok 1999.Krajewski K., Łabuszewski T., „Łupaszka” „Młot” „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady

Wileńskiej AK (1944–1952), Warszawa 2002. Krajewski K., Łabuszewski T., Białostocki Okręg AK – AKO VII 1944 – VIII 1945,

Warszawa 1997.Krajewski W., Wschodnie losy Polaków. Tylko do nieba, „Kontakty”, 24 kwietnia 1989 r. Krajewski W., Żołnierz Armii Krajowej na nieludzkiej ziemi, Warszawa 1989 (maszyno-

pis w ADD).Królik L. , Kapituła kolegiacka w Warszawie do końca XVIII wieku, Warszawa 1990.Królik L., Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, Lublin 1983.Kubicki P., Bojownicy Kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny w latach 1861–1915, cz. 2,

Dawna Litwa i Białoruś, t. 1–3, Sandomierz 1936.Kułakowski K., Harcerstwo na Białostocczyźnie, Białystok 1995.Kumor B., Brzeska Diecezja, EK, t. 2, Lublin 1976.Kumor B., Historia Kościoła, cz. 8, Czasy współczesne 1914–1992, Lublin 1995.Kurczewski J., Biskupstwo Wileńskie, Wilno 1912. Kurczewski J., Kościół Zamkowy, czyli Katedra Wileńska, Wilno 1908.Leksykon duchowieństwa represjonowanego w PRL w latach 1945–1989, red. J. Myszor, t. 1–3,

Warszawa 2002–2006.Likowski E., Dzieje Kościoła Unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku. Warszawa

1906.Litak S., Branicki Sebastian, EK, t. 2, Lublin 1976.Lwowskie arcybiskupstwo obrządku łacińskiego, w: M. Nowodworski, Encyklopedia Kościelna,

t. 12, Warszawa 1879.Lwowskie arcybiskupstwo obrządku łacińskiego, w: Podręczna Encyklopedia Kościelna, t. 25–26,

Warszawa 1911.Łętowski L., Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. 1–4, Kraków 1852

–1853.Łyjak W., Źródła do dziejów organów województwa podlaskiego, cz. IV, „Biuletyn

Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 6 (2000).Macierz Szkolna, WEP, t. 6, Warszawa 1965. Majka J., Caritas, EK, t. 2, Lublin 1976. Maroszek J., Jaświły. Dzieje obszaru gminy do końca XVIII wieku, Białystok 2004.Maroszek J., Katolicy – Unici w Bielsku Podlaskim w latach 1596–1839, w: Bielsk Podlaski.

Studia i materiały do dziejów miasta, Bielsk Podlaski 1999. Maroszek J., Wileńskie przytułki-szpitale w XVI – XVIII w., w: Cała historia to dzieje ludzi…

Studia z historii społecznej ofiarowane profesorowi Andrzejowi Wyczańskiemu w 80. rocznicę urodzin i 55-lecie pracy naukowe, red. C. Kukla, P. Guzowski, Białystok 2004.

Bibliografia

475

Mazurkiewicz K., Pociecha W., Branicki Sebastian h. Korczak, PSB, t. 2, Kraków 1936. Meyer-Detring W., Die 137. Infanteriedivision im Mittelabschmitt der Ostfront, Munchen

1962.Miasta polskie w Tysiącleciu, red. M. Siuchniński, t. 1, Wrocław 1965.Michaluk D., Rozwój układu przestrzennego m. Narew w XV – XVIII w., „Zeszyt Naukowy

Muzeum Wojska w Białymstoku” 9 (1995).Michaluk D., Średniowieczne grodziska okolic m. Narew na tle podziałów administracyj-

nych w XVI w., „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska w Białymstoku” 8 (1994).Milewski J. J., Z dziejów województwa białostockiego w okresie międzywojennym, Białystok

1999.Miłobędzki A., Kościół w Bielsku Podlaskim. Z dziejów recepcji francuskiej myśli architektonicznej

w Polsce, w: Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dr Stanisława Lorentza, Warszawa 1969.

Moroszkin M. J., Wossojedinienije Unii. „Wiestnik Jewropy” 8 (1872).Müller W., Krosnowski Mikołaj h. Junosza, PSB, t. 15, Kraków 1970. Nawrot D., Litwa i Napoleon w 1812 roku, Katowice 2008.Niesiecki K., Herbarz Polski, t. 1–10, Lipsk 1839–1842.Niparko R., Akcja Katolicka, EK, t. 1, Lublin 1973. Okolski S., Biskupów kijowskich i czernichowskich świętego katolickiego Rzymskiego kościoła

porządek i liczba, Lwów 1646 (przedruk: Kraków 1853).Olczak S., Denhoff Jan Kazimierz, EK, t. 3, Lublin 1979.Piwarski K., Denhoff Jan Kazimierz, PSB, t. 5, Kraków 1939–1946. Polska Encyklopedia Szlachecka, Warszawa 1935–1938.Przybyszewski B., Katalog kanoników Krakowskiej Kapituły Katedralnej w XVIII wieku,

Kraków 2009.Radoch M., W sprawie daty nadania przez Władysława Jagiełłę Ziemi Drohickiej księciu mazo-

wieckiemu Januszowi I, w: Szkice z dziejów kolonizacji Podlasia i Grodzieńszczyzny od XIV do XVI wieku, red. J. Śliwiński, Olsztyn 2005.

Radwan M., Carat wobec Kościoła Grekokatolickiego w Zaborze Rosyjskim 1796–1839, Rzym – Lublin 2001.

Rak R., Krucjaty. 1. Krucjata Eucharystyczna, EK, t. 9, Lublin 2002, kol. 1375. Regulaminy Polskiej Macierzy Szkolnej, przyjęte przez Zebranie walne Towarzystwa w dniu

12 kwietnia 1918 roku, Warszawa 1918.Rocznik statystyczny województwa białostockiego, Białystok 1958.Rocznik statystyczny województwa białostockiego, Białystok 1976.Rogiński R., Kartki z Pamiętnika (1861–1863), w: Powstanie Styczniowe na Lubelszczyźnie,

red. T. Mencel, Lublin 1976.Romaniuk Z., Bielsk i bielszczanie w czasie powstania styczniowego, w: Bielsk Podlaski. Studia

i materiały do dziejów miasta, Bielsk Podlaski 1998.Romaniuk Z., Bielsk w latach 1366–1513 (na tle dziejów regionu), w: Bielsk Podlaski. Studia

i materiały do dziejów miasta, Bielsk Podlaski 1998. Romaniuk Z., Brańsk podczas powstania styczniowego, „Ziemia Brańska” 4 (1993). Romaniuk Z., Izabela Branicka i jej dzieło w Bielsku Podlaskim, Bielsk Podlaski 2008.

476


Romaniuk Z. Przywileje wielkoksiążęce i królewskie dotyczące Bielska Podlaskiego z lat 1430–1512, w: Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, Bielsk Podlaski 1998.

Romaniuk Z., Rudka. Dzieje majątku, wsi i parafii, Rudka 2002.Romaniuk Z., Zachodnia granica obwodu białostockiego z 1807 r., „Zeszyt Naukowy Muzeum

Wojska w Białymstoku” 15 (2002).Romański M., Bałzukiewicz (Bałzukiewiczówna) Łucja (1887–1976), w: Słownik biograficzny

miasta Lublina, red. T. Radzik, J. Skarbek, A. A. Witusik, Lublin 1993.Roszkowski W., Historia Polski 1914–1991, Warszawa 1992. Rutkowski H., Sołtan A., Sadłocha (Sadłoch, Sadłochius) Niżeński Kasper herbu Korczak

(ok. 1516–1603), PSB, t. 34, Kraków 1992–1993.Ryszkiewicz A., Mirys Augustyn, w: Słownik artystów polskich, t. 5, Warszawa 1993.Schletz A., Eveillard Jakub, PSB, t. 6, Kraków 1948.Schletz A., Godquin Paweł, PSB, t. 8, Kraków 1959–1960.Siedlecki J., Mikołaj Skaszewski i Krzysztof Żelski – posłowie szlachty ziemi bielskiej na sejmy

Rzeczypospolitej, „Studia Podlaskie” 3 (1991).Sikora F., Dybacze Czuryłowie herbu Radwan w XV – XVI w., w: Patientia et tempus.

Księga jubileuszowa dedykowana dr. Marianowi Korneckiemu, Kraków 1999.Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1–15, Warszawa

1880–1902.Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. S. Kozakiewicz, Warszawa 1976.Sodalicje Mariańskie, NEP, t. 5, Warszawa 1996.Sodalicje Mariańskie WEP, t. 10, Warszawa 1967.Sodalicye Maryańskie, w: Podręczna Encyklopedia Kościelna, t. 35-36, Warszawa 1912.Sodalisi Marji, w: M. Nowodworski, Encyklopedia Kościelna, t. 26, Warszawa 1903. Sokół M., Wróbel W., Kościół i parafia pw. Bożego Ciała w Surażu. Monografia historyczna

do 1939 r., Suraż 2010.Sołtan A., Pikarski (mylnie Piekarski) Jan h. Półkozic (1516–1577), ksiądz, kaznodzieja

Zygmunta Augusta, PSB, t. 26, Kraków 1981.Sondel J., Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 1997.Stemler I., Dzieło samopomocy narodowej, Polska Macierz Szkolna 1905–1935, Warszawa 1935. Strumph-Wojtkiewicz S., Powstanie styczniowe, Warszawa 1973. Szantyr S., Wiadomości do dziejów Kościoła i religii katolickiej w krajach panowaniu rossyjskiemu

podległych, Poznań 1843.Szantyr S., Zbiór wiadomości o Kościele i o religii katolickiej w cesarstwie Rosyjskim, a w szczegól-

ności w prowincjach od Polski przyłączonych, Poznań 1843. Szawelskij G., Posliednije wossojedinienije s prawosławnoju Cerkwiu uniatow Biełaruskoj Eparchii

(1833–1839), Petersburg 1910. Szczepaniak J., Spis prałatów i kanoników kapituły katedralnej oraz kapituł kolegiackich diecezji

krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008.Szczepaniak J., Spis prepozytów i plebanów diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kraków 2008.Szczepański J., Wojna 1920 na Mazowszu i Podlasiu, Warszawa 1995. Szot A., Kazimierz Kubeszowski (1756–1833), w: Słownik biograficzny białostocko-

-łomżyńsko-suwalski, t. 2, Białystok 2003.

Bibliografia

477

Tararuj T., Sługa Boży Zygmunt Łoziński, w: Polscy Święci, t. 10, Warszawa 1987.Tazbir J., Kto był autorem „Łyków o Kołtunów”?, „Kwartalnik Historyczny” 104 (1997) nr 3.Teofilewicz D., Działalność Komisji Edukacji Narodowej w Województwie Podlaskim,

Warszawa 1971. Topolski J., Wpływ wojen połowy XVII wieku na sytuację ekonomiczną Podlasia, Warszawa

1958. Trynkowski J., Nauczyciele gimnazjum białostockiego, w: Studia i materiały do dziejów miasta

Białegostoku, t. 5, red. H. Majecki, Białystok 2001.Uruski S., Kosiński A. A., Włodarski A., Rodzina. Herbarz Szlachty Polskiej, t. 1–16,

Warszawa 1904–1938.W obronie władzy ludowej 1944–1952, red. T. Walichnowski, Warszawa 1985.Wąsicki J., Pruskie opisy miast polskich z końca XVIII wieku. Departament Białostocki, Poznań

1964.Wiśniewski J., Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, „Acta Baltico-Slavica” 11 (1977). Wspomnieniem pisane. Pamiętnik Gimnazjum i liceum im. Tadeusza Kościuszki w Bielsku

Podlaskim, red. J. Domański, Z. Romaniuk, Bielsk Podlaski 2003.Wyczawski H., Małachowski Jan h. Nałęcz (1623–1699), PSB, t. 19, Kraków 1974.Wyzwolenie miast i gmin przez Armię Radziecką i Ludowe Wojsko Polskie 1944–1945,

„Wojskowy Przegląd Historyczny” nr 4/1977 (Dodatek).Z żałobnej karty, „Słowo Powszechne”, nr 97 (24 IV 1970).Zajdzińska S., Witaj Jutrzenko swobody za tobą zbawienie i słońce, Sierpc 1947 (maszynopis

w ADD). Zgliński M., Uwagi o prospekcie w kościele parafialnym w Bielsku Podlaskim i o kilku innych

organach na terenie województwa podlaskiego, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego 6 (2000).

Zug Szymon Bogumił, WEP, t. 12, Warszawa 1969.Żurkowa R., Z dziejów organizacji departamentu białostockiego w 1807 r., „Rocznik

Białostocki” 2 (1961).

478

Indeksy(Opr. ks. Marcin Składanowski)

INDEKS OSOBOWY

AAbramowicz Adam, ks., 253Abramowicz Danuta, 90Adamiuk Edward, 233Adamiuk Franciszek, 233Adamiuk Paulina, 233Adamiuk Stanisław, 233Adamowicz Kalasanty, ks., 346Adamus Feliks, 88Adamus Franciszek, 88, 262Adamus Janina, 262Adamus Zbigniew, 262Akliński Antoni, ks., 85, 218–227, 347Albedyński Piotr Pawłowicz, 227Albert (Wojciech) (sędzia bielski), 157Aleksander I, car Rosji, 116Aleksander III, car Rosji, 234Aleksander Jagiellończyk, król Polski, 19,

20, 27, 65, 67, 126, 148, 149Aleksander V, papież, 118Aleksander VIII, papież, 170Aleksiejewicz Ignacy, ks., 226, 347

Aleksiejuk Antonina, 233Ambroziewicz Felicja, 85Ambroziewicz Józefa, 86Andruszewicz Jan, bp, 19, 27, 148Andruszkiewicz Mikołaj, o., 40, 145, 198,

201, 203, 341, 346Andrzej z Zuzeli, ks., 343Andrzej, ks. (wiceprepozyt bielski), 339Andrzej, ks. (komendarz bielski), 342Andrzej (wójt bielski), 18Anna Jagiellonka, królowa Polski, 160Anusiewicz Paweł, ks., 349Araszewska Halina, 262Araszewska Kamila, 262Araszewski Antoni, 262Araszewski Marian, 262Araszewski Wincenty, 262Archetti Giovanni Andrea, kard., 119Arciszewska Zofia Amelia, s., 251Arendt Jan, 187August III Sas, król Polski, 147, 180,

182, 184

1129 Indeksy obejmują zasadniczy tekst książki (rozdziały 1 – 4), bez aneksów, bibliografii i podpisów do ilustracji.

1129

Indeksy

479

BBaculewicz Hilary, ks., 346Bagińska Aleksandra, 83Bagiński Wojciech, ks., 204, 205, 207Bałzukiewicz Bolesław, 41Bałzukiewicz Józef, 41Bałzukiewicz Łucja, 41, 42, 43, 252, 281Bałzukiewicz Wincenty, 41Bańkowska Aleksandra, 86Bańkowska Franciszka, 85Bańkowska Leontyna, 85Bańkowska Marianna, 83Bańkowski Antoni, ks., 212Bańkowski Bronisław, 85Bańkowski Jan (zelator), 83Bańkowski Jan, ks., 211, 212, 213Bańkowski Michał, ks., 211, 213Bańkowski Wawrzyniec, 74Barancewicz Antoni, 218Baranowska Alicja, 90Baranowski Mateusz, ks., 212Barańczuk Józef, ks., 349Barszczewski Józef, ks., 310, 321, 348Bartke Ernest, 196Bartoszewicz Kazimierz, 190Bartoszewski Gabriel, o., 336Bartoszkiewicz Joachim, ks., 346Bartoszko Janina, 90Batory Stefan, król Polski,

zob. Stefan BatoryBatowska Alina, 90Batowska Wiesława, 90Batowski Bolesław, 88Bazylewski (oficer carski), 221Bąk Maria, 90Bednarczyk Marian, ks., 348Benckendorf Aleksandr, 211, 213Bendela Władysław, 263, 264Benisławski Jan, bp, 119Bernatowicz Antonina, 233Bernatowicz Feliks, 233Bernatowicz Marianna, 233

Bessier Albert, ks., 94Beszta-Borowska Michalina, 248, 255Beszta-Borowska Sabina, 248, 255, 264,

265Beszta-Borowska Wanda, 262Beszta-Borowska Wiktoria, 253, 262,

269Beszta-Borowski Antoni, ks., bł., 41, 83,

84, 87, 88, 95, 120, 130, 146, 147, 234, 247–266, 267, 272,, 297, 331, 335

Beszta-Borowski Eugeniusz, ks., 262, 281, 287, 291, 305, 336

Beszta-Borowski Jan, 248Beszta-Borowski Marian, 262Beszta-Borowski Polikarp, 248Beszta-Borowski Wojciech, 248, 253,

255, 261, 262, 269Białłozor Wiktor Adam, ks., 146, 242Białowski Eliasz, ks., 182Biały Franciszek, ks., 343Biały Tadeusz, ks., 287Bielawski Grzegorz, ks., 189Bielińska Helena, 263Bielińska Sabina, 263Bieliński Czesław, 263Bieliński Ryszard, 263Bieliński Stanisław, ks., 151Bielska Maria Magdalena, s., 251Bielski Marcin, 156Bieniecki Antoni Jan, ks., 346Bierut Bolesław, 125, 278, 285Bilmin Adolf, ks., 40, 229, 230–231 Birula-Białynicka Zofia, 271Bladowski Tomasz, 23Błażejewska Barbara, 190Błażejewska Regina Teofila, 190Błażejewski Józef, 190Błudow Dmitrij Nikołajewicz, 210Boćkowski, zawiadowca stacji, 93, 254 Bodnar Halina, 90Bodyni Piotr, ks., 179Bogusz Aleksander, 68

480


Bogusz Jan, ks., 348Boguszewski Paweł, 233Bohowitynowicz Bohusz, 21Bolesław II Śmiały, król Polski, 114Bolesław IV, książę mazowiecki, 115Bolesta Ewa, 74Bolesta Marianna, 85Bolesta Teofila, 86Bolko Andrzej, 39, 163Bolko Stanisław Jacek, ks., 39, 146, 162–

163, 339Bołbot Franciszka, 234Bona Sforza, królowa Polski, 21, 27, 66,

336, 337Bonaparte Napoleon,

zob. Napoleon BonaparteBonar (rajca bielski), 78Bonar Jan (pisarz bielski), 79Boratini Barbara, 177Borejsza Ignacy, 220–224 Borowska Anna, 85Borowska Józefa, 83Borowy Piotr, 26, 147Boruta z Falęt, 115Borysewicz Wiktor, ks., 279, 292Borzym Aleksander, ks., 203, 204–207,

341Borzym Celestyn, 204, 207Borzym Jacek, ks., 225Borzym Józef, ks., 345Borzym Marianna, 204Branicka Izabela Elżbieta, 35, 36, 38,

136, 188, 190, 191, 192, 193, 335 Branicka Katarzyna, 179Branicki Jan Kazimierz, 80Branicki Jani Klemens, 35, 80, 81, 116,

179, 185, 188, 189, 190Branicki Sebastian, ks., 146, 147, 152–

154, 155, 337Braun Maciej de, 176Brodowicz Tomasz, ks., 178Broniewicz Jan, ks., 225Broszkowski Maksymilian, ks., 344

Bruno z Kwerfurtu, św., 17, 117Brycki Zygmunt, 269Brzozowska Wanda, 90Brzozowski, ks., 177Brzozowski Teofil, 158Brzozowski Władysław, 183Brzóska Jerzy, 157Brzóska Stanisław, ks., 220Brzóska Walenty, ks., 343Buczyńska Paulina, 234Buczyński Jan, 234Budkiewicz Andrzej, 192Budlewski Bolesław, 83Budryk Leonard, 318, 319Bujnicka Wanda, 90Bujnowski Tadeusz, 288, 300, 301, 302,

308Bukraba Kazimierz, bp, 41, 89, 120, 121,

130, 259, 267, 273, 274, 275, 277, 292, 296, 297, 298,, 310, 311

Bułhak Jozafat Ignacy, abp, 210, 215Burzyńska Halina, 263Burzyńska Hanna, 263Burzyński Antoni, 263Bzowski Jan August, ks., 343

CCecylia Renata Habsburżanka, królowa

Polski, 164Chaniawko Czesław, 257Chilkiewicz Aleksander, 90Chilkiewicz Antonina, 90Chilkiewicz Jan Chryzostom, ks., 193,

195–201, 341, 345Chilkiewicz Marianna, 90Chilkiewicz Natalia (1), 90Chilkiewicz Natalia (2), 90Chładowska Aleksandra, 234Chładowska Eudoksja, 234Chładowski Aleksander, 234Chładowski Jan, 234Chłapowski Dezydery Adam, 208

Indeksy

481

Chmielnicki Bohdan, 163Chodowiec Marian, 269Chomicz Zofia, 260Chorzelski Wojciech Ferdynand, ks.

340Chorzewicz Marcin, o., 84Chrabołowicz Włodzimierz, 244Chreptowicz Jan Litawor, 21Chrzanowski Ignacy, 68, 240Chrząstowski Antoni, 67Chudzicki Tomasz Ignacy, ks., 188, 344Chudzik Marcin, ks., 349Chwalczewski Piotr, 22Chwalisław, ks., zob. Falisław, ks.Chwastkowicz Błażej, 35, 173Chwaszczewska Aleksandra, 234Chwaszczewska Maria, 261Chwaszczewski Izydor, 234Ciborowski Jan, ks., 343Cichocki Walenty, 261Cichorski Władysław, 218Ciechanowski Marian, 261Ciecierski Piotr, ks., 346Ciecierski Stefan, 69, 240Cieński Andrzej, 198Ciepłucha Mieczysław, 268, 269Claparède Michel Marie, 198Cochelet Adrien Louis, 116Cykanowski Andrzej, ks., 204, 203, 204,

205, 346Czajewska Karolina, 234Czajewski Michał, 234Czajkowski Marcin, ks., 345Czajkowski Onufry, ks., 347Czaplejewicz Jadwiga, 85Czarkowski Władysław, 218Czarnota (pułkownik UB), 285Czenczek Antoni, ks., 90Czernisz Jan A. (Johann Andreas

Zschornig, Tschernig, Czernik), 36Czeszko Jan, 244Czochrowski Antoni, 80Czosnowska Anna, 165

Czuryło Florian, ks., 146, 151–152 Czuryło Michał, 151

DDaniel Romanowicz Halicki, król Rusi,

114Dantyszek Jan, 151Daszuta Ignacy, ks., 347Dąbrowska Alina, 90Dąbrowska Teresa, 190Dąbrowski Franciszek Stanisław, ks., 340,

344Dąbrowski Ignacy, 190Dąbrowski Wawrzyniec, 190Demian (Demjan) Teofil, 69, 240Demianowicz (Demianowicz) Jan, ks.,

211, 212, 213Demidziuk Józef, 285Denhoff Jan Kazimierz, kard., 170Denhoff Katarzyna, 170Denhoff Teodor, 170Deniziak Ryszard, ks., 348Derehajło Jadwiga, 90, 269Derewicz (oficer carski), 188Dębińska Zofia, 90Dębowska Ewa, 180Dębowski (Dembowski) Mikołaj, bp, 147,

147, 180–181 Dębowski Antoni Sebastian, bp, 180Dębowski Florian, 180Dłucki Ignacy Adam, ks., 344Dmochowski Andrzej,, ks., 341, 345Dobkowska Danuta, 90Dobrzycki Kazimierz, ks., 292, 293Dobrzyniewicz (sierżant AK), 269Dojlido Marta, 234Domańska Alina, 90Domański Janusz, 271Dominikowska Maria Pia, s., 251Doroszko Adela, 83Dowojnowicz Jakub, 19Dowojnowicz Jan, 19

482


Drągowski Marceli, o., 76Drzewiecki Michał, 269, 270, 285Duchnicki Marcin, ks., 146, 147Duchnowska Marianna Klara, 189Duchyński Onufry, 218Ducki Adam, ks., 183Duda-Dziewierz J., ks., 260Dudaryk Stanisława, 260Dunin-Suligostowska Barbara, 164Dunin-Suligostowski Jan, 164Dunin-Suligostowski Mikołaj, ks., 146,

164Duszkiewicz Tomasz, ks., 349Dydycz Antoni, bp, 43, 126, 132, 289,

291, 308, 336Dzierżek Apolinary, 189Dzierżek Elżbieta, 189Dzierżek Franciszka, 183Dzierżek Józef Wojciech, 189Dzierżek Wojciech, 183Dziewałtowski Stanisław, 22

EEicke August (Augustyn), 193, 196Ejdminowicz Bogusław, 218Ejdminowicz Julian, 218Engiell Joseph, 193Erazm, landwójt bielski, 82Erdman Alfons, 253, 261, 262Eryjkowski Jakub, ks., 183Essen Carolina, 196Essen Ferdinand, 196Essen Gottfried, 196Eveillard Jakub, ks., 145, 169–170, 171

FFalisław (Chwalisław), ks., 26,147, 148Falk Barbara, 84Falk Jan Rafał, 84Falk Teofil, 84Falkowicz Szymon, 79Falkowska Helena (1), 234

Falkowska Helena (2), 90Falkowska Julia, 234Falkowska Krystyna, 233Falkowska Marianna, 234Falkowska Olga, 234Falkowska Teofila, 234Falkowski Adrian, ks., 227–228 Falkowski Czesław, bp, 131Fedorowicz Roch, ks., 345Ferdynand II, cesarz, 167Ferrière Jacques, 116Feruś Stanisław, 269Figura Robert, ks., 349Filipiak Urban,, ks., 348Frąckiewicz Wincenty, ks., 260Fryderyk Wilhelm III, król pruski,

197

GGajdowicz Wawrzyniec, 78Gajewski Stanisław, 292Gałagus Konstancja, 83Ganecki Mikołaj, 221Gardowicz Wawrzyniec, ks., 197Gartkiewicz Artur, 69, 240, 241Gartkiewicz Stanisław, 269Gaul Józef, ks., 236–237 Gauze Anna, 234Gauze Elżbieta, 234Gauze Zofia, 234Gawiński Antoni, 42Gąsowska Gabriela, 86Gąszorowski Jan, 196Geniusz Jan, ks., 346Gębarski Michał, 43, 88Gębska Józefa Kazimiera, s., 251Giełgud Antoni, 208Gierałtowski Wojciech Alojzy, ks., 344Gieszkowska Barbara, 183Gil Aleksandra, 234Gil Jan, 234Gil Magdalena, 234

Indeksy

483

Gil Piotr, 234Gil Teodor, 234Gil Zofia, 234Gintowt Aleksander, ks., 225Giżewski Antoni, ks., 213Giżewski Mikołaj, ks., 211, 212, 213Glemp Józef, kard., 44Glinka Jan, ks., 343Gliński Wiktor, ks., 259Gloger Zygmunt, 18Głowacka Leokadia, 261Głowacka Marianna, 83Głódź Sławoj Leszek, abp, 330Gobork Dorota, 196Gobork Henryk (1), 196Gobork Henryk (2), 196Godlewska Aleksandra, 291Godlewski Adam, 88Godlewski Aleksander, ks., 339, 343Godlewski Andrzej, 74Godlewski Marian, ks., 260, 279,

291–295, 301Godlewski Władysław, 291Godquin Paweł, ks., 145, 168–169 Gola Łucja, 260Golcyn Fiedor, 176Gołaszewski Maciej, ks., 345Gołębiowska Eliza, s., 41, 251Gołębiowski Ryszard, 269Gołubowski (przewodniczący Komitetu

Białoruskiego w Bielsku), 277Gomułka Władysław, 285, 299Gonczaruk Helena, 234Gonzaga Maria Ludwika, królowa Polski,

zob. Maria Ludwika Gonzarowska Ludwika, 196Goworowski Faustyn, ks., 211, 213Górecki Kajetan, ks., 346Górska Anna, 90Górska Barbara, 83, 85Górska Franciszka, 86Górska Julia Bronisława, 246Górski Andrzej, 78

Górski Czesław, ks., 235–236, 246–247 Górski Jakub, 158Górski Stanisław, ks., 201, 202, 204, 205Grabowska Aleksandra, 234Grabowska Marianna, 234Grabowska Anna, 178Grabowski Aleksander, 234Grabowski Andrzej, ks., 192Grabowski Jan, 234Grabowski Józef, 234Grabowski Władysław, 234Gralewski Jan, 68, 240Grandyszewski Antoni, ks., 347Grebieńszczykow (oficer carski), 221Grekotowicz Jan, 269Grocholski Walerian, o., 75, 76, 163Grochowski Stanisław, abp, 163Grodzka Petronela, 83, 85Grodzki Kazimierz, ks., 341, 345Gron Paweł, ks., 345Grotkowski Ludwik, ks., 346Grudowiusz Tymoteusz, o., 75Grugiel Aniela Benedykta, s., 251Grychowska Zofia, 90Grzegorczuk Piotr, ks., 348Grzegorz XIII, papież, 88Grzegorz XVI, papież, 95Grzeszek Paweł, ks., 349Gust (oficer carski), 221, 222Gutowski Maciej, ks., 171, 343

HHaneckoj (Hanecki) (generał carski), 222Hanys (włościanin), 147Harbaszewski Wojciech, ks., 340, 345Hause Józef, 230Hendzel Wanda, 90Henryk Walezy, król Polski, 72Herman Anna, 196Hieronim, ks., 26, 147, 148Hitler Adolf, 117Hlond August, kard., 87

484


Hładowski Władysław, ks., 259, 260, 324, 348

Hobureck J., 196Hogendorp Dirk de (van), 200Holszański Paweł Algimunt, bp, 21, 27,

66, 152, 336Hołowiński Ignacy, bp, 119, 129Hołubowicz Michał, 214Hornostaj Iwaszko, 21Hornowski Grzegorz, ks., 340, 344Horodeński Józef, ks., 295, 301, 313Hryniewicka Aleksandra, 234Hryniewicka Antonina, 85Hryniewicka Emilia, 85Hryniewicka Franciszka, 83Hryniewicka Stanisława, 83Hryniewicka Wiktoria, 85Hryniewicki (lekarz), 166, 240Hryniewicki Adam, 281Hryniewicki Felicjan, 192Hryniewicki Ignacy, 86Hryniewicki Jan, 234Hryniewicki Paweł, 191Hryniewicki Teofil, ks., 247Hryniewicki Witold, 281Hryniewicki Wojciech, 180Humnicki Henryk, ks., 120, 121, 146,

271, 273, 274, 275, 276, 278, 283

IImszenik Jan, ks., 211, 212Innocenty XI, papież, 170Innocenty XII, papież, 170, 172Iwanow A., 272Iwanow Władysław, 260Iwicki Witold, ks., 120Izbicki Franciszek, 207Izbicki Jan ks., 40, 81, 207–217

JJabłoński Antoni, 269Jabłoński Franciszek, ks., 345

Jakub z Koców, 65Jakub z Niwina, 66Jakub, ks., 152, 337, 342Jakubiuk Aleksandra, 234Jakubiuk Anna, 234Jakubiuk Konstanty, 234Jakubiuk Zofia, 234Jakubowicz Teodor, ks., 161Jan III Sobieski, król Polski, 167, 168,

170, 174Jan II Kazimierz, król Polski, 167, 170,

200Jan Paweł II, bł., papież, 15, 84, 121,

122, 131, 335Jancewicz Jan, 231Janiszewski Zygmunt, 78Jankowska Ludwika, 83, 85Jankowski Marian, bp, 287, 305Janowicz Jakub, 19Janusz I, książę mazowiecki, 114Januszewska Janina, 90Januszkiewicz Zelisław, 41Jaricot Filéas, 94Jaricot Paulina, 94Jarońska Maria, 263Jaroński Tadeusz, 263Jaroszewicz Józef, 38, 67, 149Jaroszewicz Marianna, 85Jaruszkin Aleksandra, 234Jaruszkin Józef, 234Jaruzelski Franciszek, 80Jaruzelski Wojciech, 317Jasieński Józef, ks., 159Jaśkiewicz Olimpia Honorata, s., 251Jaworowska Kazimiera, 286Jaworowski Hieronim, ks., 286–291, 348Jaworowski Jan, 286Jelski Franciszek, 200Jemielita Kazimierz, ks., 347Jemielity Marcin Albert, ks., 168, 339Jemielski Marcin, ks., 78 Jezierska Wanda, 69, 240Jezierski, hrabia, 240

Indeksy

485

Jeżewski Czesław, ks., 347Jędruszuk Władysław, bp, 122, 126, 131,

132, 133, 289, 293, 295, 305, 307, 308, 313, 314, 315,, 316, 317, 320, 321, 322, 323, 324, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 333,, 334

Juglewicz Franciszka, 234Juglewicz Ludwika, 234Juniewicz Edward, ks., 266, 270, 297,

310, 311

KKacejko Zofia, 234Kaczanowska Anna, 190Kaczanowski Andrzej, 190Kaczanowski Roch Jacek (Roch Sikorski),

190, 198Kadłubowska Katarzyna, 85Kalikst, o., 191, 192Kalinowski Henryk, ks., 349Kaliszewicz Bazyli, 74Kaliszewski Antoni, 269Kaliszuk Siemion, 234Kamieńska Józefa, 234Kamieński Józef, ks., 190Kamionka Walerian, bp, 228Kanigowski Wojciech, 168Kapica-Milewski Ignacy, 18Kardasz Henryk, ks., 259, 295Karol XII, król Szwecji, 175Karolczak Edmund, ks., 348Karolczak Zygmunt, 269Karolczuk Irena, 261Karolkiewicz Bogumiła, 234Karolkiewicz Piotr, ks., 192Karpowicz Marianna, 183Karpowicz Mieczysław, ks., 260Karwowski Andrzej, 192–193 Kasper, ks., 71, 157Kasper (nauczyciel), 67Kasperowicz Helena, 234Kaufman Władysław, 269

Kazanowski Adam, 164Kazimierz Sprawiedliwy, książę, 114, 118Kessler Josef Alois, bp, 276Kędziora Franciszek, 43Kęsinowski Michał, ks., 340, 343Kiczko Jerzy, 251Kiczko Józefa, 251Kiczko Stanisław, 251Kiczko Zdzisław, 251Kielanowski T., 292Kiełbassa Bronisław, ks., 43, 146, 275,

276–286, 287, 293Kiełbassa Jan, 276Kiełbassa Maria, 276Kiersnowski Andrzej, ks., 349Kiersnowski Edward, 219Kinast Karl, 196Kirchner Michael, 196Kisiel Edward, abp, 122Kisielewicz Krzysztof, ks., 349Kiszka Mikołaj, 156Kiszko Bogusław, ks., 332, 348Klamm Władysław, ks., 231, 347Klejzerowicz Piotr, ks., 349Klemens XIII, papież, 187Klemens, ks., 26, 147, 148Klemiński Jacek, ks., 339Klepacki Wacław, 269Kłosowska Maria, 263Knoll-Kownacki Edmund, 244Kobielski Franciszek, bp, 80Kobierska Helena, 74Kobierski Jan, 79Kobyliński Adolf, 219Kobyliński Kazimierz, 219Kobyliński Konstanty, 219Koc Ambroży, 183Koc Anna, 183Koc Czesława, 322Koc Jan, ks., 313, 316, 317, 318, 320,

322–324, 349Koc Józef, 192Koc Romuald, 322

486


Koc Szymon, ks., 225Koch Erich, 117Kociołkowski Wojciech, ks., 225Kocuk Tadeusz, ks., 348Koj Stanisława, 90Kolendryk Stanisława, 83Kołakowski Maciej, ks., 344Kołosowski Stanisław, 88, 272Konarzewski Antoni, ks., 345Konarzewski Edward, 269Kondraciuk Stanisław, ks., 349Kondrat J., 272Kondrat Karolina, 83, 86Konrad Janina, 90Konrad Mazowiecki, książę, 118Kończak Anna, 234Kończak Elżbieta, 234Kończak Julia, 234Kończak Karolina, 234Kończak Marcin, 234Kończak Olga, 234Kończak Paweł (1), 234Kończak Paweł (2), 234Kończak Paweł (3), 234Kończak Tekla, 234Kopeć (dzierżawca żyżmorski), 21Korbat Apolonia, 190Korytyński, ks., 190Korzeniewski Stanisław, 320Korzeniewski Walenty, ks., 341, 345Korzonek Adam, 234Korzonek Krzysztof, 234Kosieradzki Hieronim, ks., 343Kosińska Zofia, 263Kosiński (właściciel Kamiennego Dworu),

241Kosiński Antoni, 263Kosiński Zbigniew, 263, 272Kosowicz Michał, 81Kosowski Sebastian, ks., 171, 343Kossakowski Antoni, ks., 179Kossakowski Józef, 200Kossowski Stanisław, ks., 339

Kostro Konstanty, 85Kostro Wojciech, ks., 196, 345, 346Kostycewicz Adam, ks., 206, 211Kosz Henryk, ks., 349Koszczewicz Janusz, 21Kowalczuk Aleksander, 83Kowalewski Nikodem, ks., 274Kowalicki Andrzej, ks., 183Kowerdziej Roman, ks., 349Kozłowska Walentyna, 90Kozłowski Feliks, 269Koźmiński Jan, ks., 213Koźmiński Leon, ks., 211, 213Koźmiński Szymon, ks., 211, 213Kożuszkiewicz Aleksander, 234Kożuszkiewicz Józef, 234Krajewski Franciszek, ks., 345Krakowiński Jan, ks., 343Krapicki Piotr, 78Krasiński Adam, bp, 220Krasnodębski Franciszek, ks., 181, 340,

344Krasowska Krystyna Germana, s., 251Krasowski Jan,, ks., 349Krasowski Stanisław, ks., 345Kraszewska Irena, 90Kraszewski Józef Ignacy, 240Kraszkowski, bp, 182Krosnowski Melchior, 163Krosnowski Mikołaj, abp, 75, 76, 81, 82,

146, 147, 163–164Krukowski (członek Komitetu

Rewolucyjnego w Bielsku) 244Kruszewska Honorata, 261Kruszewski Jan, 41Kruszewski Józef, 83, 261Krych Irena, 90Krynicki Władysław, bp, 277Kryński Feliks, ks., 225Kryński Piotr, ks., 346Kryński Wincenty, ks., 344Krysiewicz Antoni, 83Krysiewicz Józefa, 86

Indeksy

487

Krzepicki Piotr, 78Krzymowska Weronika, 74Krzyształowicz Zofia, 90Krzyśpiak Hanna, 90Krzywicki Michał, ks., 121, 125, 283,

285, 286, 289, 293, 312Krzyżanowski Józef, ks., 190Ksepka Zofia Halina, 90Księżopolska Katarzyna, 150Księżopolski Łukasz, ks., 150–151, 152Kubajewska Józefa, 234Kubasik Urszula, 90Kubeszowski Kazimierz, ks., 24, 40, 146,

147, 201–204, 205, 207Kucharek Dariusz, ks., 349Kuchcińska Zofia, 90Kuczyńska Barbara, 251Kuczyńska Maria, 85Kuczyńska Zofia, 85, 251Kuczyński Adam, 251Kuczyński Adolf, 251Kulikowska Zofia Franciszka, s., 251Kułakowski Kazimierz, 271, 281, 305,

335Kumor Bolesław, ks., 321Kunicki Antoni, ks., 349Kupiewicz Józef, 83Kuryłek Zbigniew, ks., 281 Kurzeniecki (marszałek szlachty), 221Kuzaka Bolesław, 336Kwartnikowicz Andrzej, ks., 179, 340,

344

LLachowicz Wojciech, 336Lachowski Paweł, ks., 180, 340, 344Lassi Maurycy, 193Laszewicz Waleria Antonina, s., 251Latkowski Antoni, ks., 346Latkowski Franciszek, 219Ledóchowska Urszula, św., 94Ledzińska Józefa, 261

Lellach Emilian, ks., 346Leniewicz Aleksander, 23Lentner Elisabeth, 196Lentner Johannes Friedrich, 196Lentner Michael, 196Leon X, papież, 151Leon XIII, papież, 95Lesiak Krzysztof, 43Leszczyc-Skarszewski Wojciech, bp, 205Leszczyński Bogusław, bp, 30Leszczyński Józef, 261Leszczyński Karol, 204Leszczyński Michał, 79Leszczyński Stanisław, król Polski, 175,

176Leszczyński Zdzisław, ks., 332, 348Leśniewski Jan, ks., 187, 188, 341, 345Leśny Tomasz, 147Leunis Jan, ks., 88Lewandowski Walenty, 219Lewartowski Aron, 244Lewicka Anna, 196Lewicka Wiesława, 90Lewicki Józef, 183Lędzian Wawrzyniec Stanisław, ks.,

346Lichten Jan, ks., 343Linczewski Bartłomiej, ks., 187Liniarski Władysław, 269Lipecka Aniela, 189Lipecki Jan, 189Lipecki Tomasz, ks., 279Lipińska Krystyna, 234Lipińska Zofia, 234Lipiński Adam, 269Lisiecki Feliks, ks., 225Lisowski Andrzej, ks., 171, 172, 340Lisz Maciej, 154Lubański Feliks, 88Lubowicka Krystyna, 90Lubowicki Alfred, 269Lubowicki Walerian, 88Lubowidzki Michał, 193

488


ŁŁaguziewicz Łukasz, ks., 340Łapiński Henryk, ks., 348Łaski Hieronim, 153Łaski Jan, abp, 152, 153Ławrynowicz Józef, ks., 213Łączyński Szymon, 81Łempicki Jan, ks., 182, 344Łochowski Franciszek, ks., 343Łoniewski Janusz, ks., 328Łosowska Zofia, 296Łosowski Florian, 296Łosowski Wacław, ks., 259, 271,

295–305, 306, 308, 315, 332Łotowski Józef, 43Łoziński Zygmunt, bp, 129, 130, 242,

247, 248, 250, 276, 277, 291, 309, 322

Łuczaj Leontyna, 86Łukaszewicz Bronisława, 260Łukaszewicz Romualda, 90Łukaszuk Halina, 90Łukaszuk Janina, 85Łukomski Stanisław, bp, 311Łuniewska Petronela, 85Łuszczewska Łucja, 234Łuszczyńska Alfreda, 269Łuszczyńska Antonina, 85Łuszczyńska Zofia, 83Łużyński Bazyli, bp, 211

MMaciaszek Stanisław, 93Maciej, bakałarz bielski, 66Maciej, ks. (wikariusz i komendarz), 147,

342Maciej, ks. (proboszcz), 18, 19, 20, 26, 27,

148–149 Maciejczuk Kazimierz, ks., 347Maciejowski Bernard, abp, 122 Majewska Anna, 74Majewska Justyna, 234

Majewski Michał, 74Majewski Piotr, 189Majewski Teodor, 234Maksimow P., 272Malanowska Józefa, 261Malec Dionizy, ks., 348Malinowska Anna, 85Malinowska Bronisława, 90Malinowska Janina, 83Malinowska Marianna, 85, 86Malinowska Rozalia, 85Malinowski Antoni, 67Malinowski Krzysztof, ks., 349Malinowski Ryszard, 83Malinowski Seweryn Zygmunt, 336Malinowski Stanisław, 86Malinowski Stefan, ks., 190, 345Malinowski Urban, ks., 179Malinowski Wacław, 241Maliszewska Alina, 298Maliszewska Zofia, 83Maliszewski Alojzy, 263Maliszewski, ks., 214Małachowska Aleksandra, 182Małachowska Magdalena, 167Małachowska Marianna, 147Małachowski Aleksander Teodor, 147Małachowski Jan, bp, 146, 147, 167–168,

169, 171Małachowski Michał, ks., 146, 147,

181–184 Małachowski Mikołaj, 182Maniukin Zachar, 220Marcin z Dusznik, ks., 21, 146, 147,

149–150Marczuk Wincenty, ks., 329Maria Ludwika Gonzaga, królowa Polski,

168Markiewicz Antoni, ks., 341Markiewicz Józef, ks., 36, 189, 190, 191,

345Markowska Maria, 90Markowski Piotr, ks., 181, 343

Indeksy

489

Markowski Tomasz, ks., 340, 344Martusewicz, bp, 215Maruszewski Jakub Józef, ks., 343Matliński Jan, 219Matulewicz Jerzy, bp, 245, 248Matusyk Marta, 39Matusyk Teodor, 39Matysiewicz Jakub, 79Matysiuk Teodor, 82Matyszewska Joanna, 90Mazur Sławomir, ks., 349Melner Halina, 85Michaelis Anna, 234Michaelis Elżbieta, 234Michaelis Piotr, 234Michalkiewicz Kazimierz, ks., 248Michalski Józef, 269Michalski Karol, 203Michał Korybut Wiśniowiecki, król

Polski, 167, 168Michniewicz Teodor, ks., 213Michno Aleksander, 234Michno Konstancja, 234Michno Luba, 234Michno Mikołaj, 234Michno Władysław, 234Michno Zenobia, 234Mieleniewska Zofia Janina, s., 251Mierzwińska Marianna, 74Mierzwiński Aleksander, ks., 349Mieszkis Feliks, ks., 259Mikołaj I, car Rosji, 210, 211, 212, 213Milkiewicz Zachariasz Bernard, ks., 340Miller Julian, ks., 250Miller Krzysztof, 43Miłkowski Edward, ks., 231–233, 347Miłkowski Mikołaj, ks., 225Miniakowski Ludgard, 269Mirowski Władysław, 41Mirys Augustyn, 38Misiewicz Stanisław, ks., 343Misik (młynarz), 21Misiuk Jan, 234

Misiuk Józef, 234Misiuk Marianna, 234Misiuk Paweł, 234Młodzianowska Bronisława, 86Młodzianowski Tomasz, ks., 168Moczulska Eugenia, 327Moczulski Tomasz, ks., 183Mokrzecki Jan, ks., 347Mokrzycki Apoloniusz, 76, 82Moniuszko Józef, ks., 267, 274Moryc Barbara, 262, 263Moryc Feliks, 263Moryc Janusz, 263Moryc Krystyna, 263Moryc Maria, 263, 272Moryc Wawrzyniec, 263Moslener (niemiecki burmistrz Bielska)

258Mościcki Florian Ścibor, ks., 340Mościcki Florian, ks., 340Mościcki Jakub Józef, ks., 343Mrajska Irena, 90Mroczkowski Marek, ks., 344Mróz Janusz, 43Muczak Albina, 248Murawjow Michaił, 210, 220, 221, 223,

226Muszyński Kazimierz, 234Mystkowski Ignacy, 219

NNagórko Henryk, 263Napoleon Bonaparte, cesarz Francuzów,

116, 200Naruszewicz Adam Stanisław, bp, 39,

194Newerska Wanda, 263Nieczyporowicz Jan, ks., 40, 237–242,

335Niedźwiecki Wawrzyniec, 79Niemira Karol, bp, 16, 92, 272, 273, 274,

275

490


Niemojewski Szymon, ks., 343Niemyjski Wiesław, ks., 349Nieścieruk Marianna, 234Niewiarowski Klemens, ks., 346Niewiarowski Zygmunt, ks., 348Niewińska Emilia, 85Niewińska Julia, 83Niewińska Maria (1), 83Niewińska Maria (2), 83Niewińska Maria, s., 251Niewińska Marianna, (1), 85Niewińska Marianna (2), 86Niewińska Rozalia, 85Niewiński Hieronim, 85Niewiński Kazimierz, 86Niewiński Wacław, 83Niwiński Jan, 178Niwiński Józef, 74Nosarzewski Franciszek Ignacy, ks., 344Nowak Henryk, ks., 349Nowicki Antoni, ks., 240Nowicki Józef, ks., 225Nowocień Halina, 90Nowowiejski Antoni Julian, bł., abp, 95Nyko Tomasz, ks., 184

OOdoliński Wojciech, ks., 345Odziejewicz Helena, 234Odziejewicz Michalina, 234Ofman Ryszard, 336Ogiński Michał Kazimierz, 188Olechowski Józef, bp, 202Oleszczuk Alfons, ks., 253Olędzki Rafał, ks., 345Olszańska Małgorzata, 74Olszański Maciej, ks., 179Olszewska Maria, 263Olszewska Wiktoria, 331Olszewski Ignacy, 331Olszewski Julian, ks., 346Olszewski Kazimierz, ks., 348

Olszewski Ludwik, ks. prał. dr, 43, 146, 147, 331–336, 348

Olszewski Ludwik, ks. (rektor kościoła pokarmelickiego), 89, 92, 125, 245, 246, 250, 253, 262, 298, 314

Olszewski Michał, ks., 348Olszewski Paweł, ks., 342Olszewski Stanisław, ks., 344Olszewski Tadeusz, ks. (1), 348Olszewski Tadeusz, ks. (2), 349Omiljanowicz Aleksander, 297Opacka Katarzyna, s., 165Opacki Jan, 165Opacki Kazimierz, 165Opacki Krzysztof, ks., 79, 146,

164–167 Opacki Mikołaj, ks., 165Opacki Samuel, 165Opacki Władysław, ks., 165Opacki Wojciech, 165Opiatowski Henryk, ks., 125, 262Orzechowska Regina, 90Osmólski Feliks, 263Osmólski Konstanty, 263Osmólski Marcin, ks., 160, 339Ossoliński Marian, 283Ossoliński Kazimierz, ks., 22, 31, 33, 80,

146, 177–181Ostaszewicz Józefa, 234Osuchowski Antoni, 68, 240Otocka Teresa, 67Otocki Ignacy, ks., 197, 345Ottowicz Kazimierz, ks., 178Ozinkiewicz Adela, 234Ozinkiewicz Aleksander, 234Ozorowski Edward, abp, 321

PPajka Stefan, ks., 348Palczewski Stanisław, 157Paluszkiewicz Kazimierz, ks., 187Pałyński Franciszek, ks., 343

Indeksy

491

Panasewicz Antoni, ks., 233–235 Pańko Antoni, ks., 211Pańko Jan, ks., 125Parczewska Anna, 204Parfianowicz Antonina, 85Parfjanowicz Stefan, 264Paszyńska Barbara, 234Paszyński Józef, 234Paszyński Julian, 234Pełszyk Tomasz, ks., 349Perkowska Kazimiera, 85Petolec Franciszek, 269Petrani Aleksy, ks., 267, 275, 296, 310Pęska Bronisława, 85Pęska Maria, 261Piatakow G. L., 243Pieczyńska Halina, 234Pieńkowski Paweł Tomasz, ks., 343Pierron Mikołaj, ks., 169Piersicki Stanisław, 78Piersicki Tomasz, ks., 343Pietkiewicz Stanisław, ks., 347Pietraszkowicz Stanisław, 19Pietruczak Franciszek, 234Pietruszczyk Helena, 90Pietrzuczak Zenon, ks., 304, 305–308,

348Pietrzykowska Aleksandra, 85Pietrzykowska Anna, 81Pietrzykowska Felicja, 85Pietrzykowska Olimpia, 85, 251Pietrzykowska Paulina, 85Pietrzykowska Rozalia, 85Pietrzykowska Wiktoria, 83, 85Pietrzykowski Andrzej, 76Pietrzykowski Michał, 74Pikarski (Piekarski) Jan, ks., 22, 71, 146,

147, 155–159, 160Pikarski Zacheusz, 159Pilichowski Dominik, 40Pilkiewicz Jakub, ks., 345Piotr z Poznania, ks., 159Piotrowski Franciszek, ks., 344

Piotrowski Józef, 261Piotrowski Stanisław, ks., 345Pius VI, papież, 118, 119Pius IX, papież, 119Pius X, papież, 87, 94Pius XI, papież, 87, 95, 119, 277Pius XII, papież, 121Płyszewski Stanisław, ks., 212Podgórska Irena, 297Polak Helena, 329Polak Henryk, ks., 329–330 Polak Tadeusz, 329Poliszewski Emilian, ks., 346Politowski Antoni, ks., 347Poluta Antoni, 204Poniatowski Stanisław August,

zob. Stanisław August PoniatowskiPopko Jerzy, 288Popławska Halina, 85Popławska Helena, 67Popławska Julia, 85Popławska Ewa, 67Popławski Ignacy Teodor, ks., 183,

344Popławski Maciej, 67Popławski Mikołaj, bp, 30, 170, 171 Popławski Paweł, ks., 209, 210Porowska Kazimiera, 261Pośpiech Zbigniew, 314Potapow (generał carski), 227Potocki Aleksander, 200Prażmowski Mikołaj, bp, 26, 27, 165Prokopczuk Anna, 234Przebendowski Joachim, bp, 80Prześniak Maria, 260Przewuski Władysław, 172Przonkowski Paweł, ks., 180, 340,

344Przybyszewski Józef, 269Przyłucki Kazimierz, 88Pucek Antoni, 269Puciłowska Helena, 90Pykało Władysław, ks., 310

492


RRadwańska Krystyna, 90Radziszewska Marianna, 74Radziszewski Daniel, ks., 349Radziszewski Karol, ks., 81, 346Radziszewski Tadeusz, 261Radziwiłł Mikołaj, 127Radziwiłłowicz Mikołaj, 19Rakowski Ignacy, ks., 199Rakucki Mikołaj, ks., 346Ratkiewicz Janina, 90Ratyniak Stanisława, 260Ratyniak Zofia, 260Renans Amelia, 234Renans Edward, 234Renans Jan, 234Renans Joanna, 234Renans Józefa, 234Rewera-Potocki Andrzej, 167Reyss August, 196Rikaczewski Augustyn, 193Rodkiewicz Jan, ks., 212Rogiński Roman, 219Romanowicz Anna, 74Ropp Edward, abp, 248Rosołowski Ignacy, ks., 146, 236Roszko Antoni, 269Roszkowska Pelagia, 41Roszkowski Antoni, ks., 345Roszkowski Stanisław Józef, 76Roszkowski Stanisław Samuel, 76Rożniatowska Józefa, 85Ruciński Stanisław, ks., 349Rudowska Irena, 90Rudzki Józef, ks., 341Rusiłowicz Stefania, 255, 262Russel Janina, 90Russel Magdalena, 85Rutkowski Józef, 192Rybałtowska Genowefa, 90Ryczkowski Wojciech, ks., 349Rynkiewicz Jakub, ks., 340

Rytel Franciszka, 261Ryży Wincenty, ks., 69, 240Rzepczyński Krzysztof, ks., 349Rzepniewska Jadwiga, 83Rzepny Marcin, ks., 343

SSadlej Paweł, 43Sadłocha Kasper, ks., 159–162, 339Sadowska Anna, 83Sadowski Jan, 315, 317, 318, 319Sakowska Marianna, 85Sałubianka Barbara, 90Samul Jan, 79Sapieha Adam, kard., 279Sapieha Jan, 21, 115, 127Sapieżyc Iwaszko, 21Sapiński Franciszek, ks., 343Sarnacka Anna, 234Sarnacki Andrzej, 234Sarnacki Antoni, 234Sarnacki Emilian, 234Sasin (obrońca Drohiczyna), 114Sawicki Jan Czesław, ks., 145, 228Sawicki Jan, ks., 344Semikolanowa Krystyna, 67Seroczyński Michał, 78Sewerynowicz Bazyli, ks., 211, 212, 213Sforza Bona, zob. Bona SforzaSidorska Maria, 83Sidorska Marianna, 86Sidorski Aksenty, 234Siebiesiewicz (sekretarz Komitetu

Rewolucyjnego w Bielsku) 244Sieciech Michał, 177Siekierko Kazimierz, ks., 348Siekierko Władysław, ks., 259Sielicki Jan, 271, 281Siemaszko Józef, bp, 210Sienicki Antoni, ks., 346Sienkiewicz Henryk, 68, 240, 250Sierakowski Józef, 200

Indeksy

493

Siergiejuk Jan, 269Sierociński Michał, 78Siestrzeńcewicz Stanisław, abp, 119, 199,

201, 202, 205, 207Sietczyńska Antonina, 269Sietczyński Antoni, 269Sikorski Ludwik, 302Sikorski Roch, zob. Kaczanowski Roch JacekSiliński Feliks, ks., 217–218 Simosiewicz Maria, 83Simosiewicz Władysław, 281Skaszewski Karol, 77Skaszewski Mikołaj, 77, 78Skaszewski Stanisław, 76, 82Skaszewski Tomasz, 78Skowron Maria, 261Skrocka Marianna, 196Skrocki Jan, 196Skrzebniewicz Antoni, ks., 178Słomiński Adam, ks., 217Słomiński Jan, ks., 347Smereka Władysław, 271Smulski Józef, 183Sobienkow (generał radziecki), 269Sobota Ewa, 90Socha Janusz, 74Sokołowska Ewelina, 266Sokołowska Janina, 261Sokołowski Aleksander, bp, 164Sokołowski Michał, ks., 42, 262, 266–

276, 298, 348Sokołowski Piotr, 266Solka Paweł, ks., 349Solka Robert, ks., 349Sołostiukiewicz (Sołościukiewicz) Piotr,

ks. 212Songajło Konstanty, ks., 124Sosnowski Antoni, ks., 211, 213, 215Sosnowski Tadeusz, ks., 348Specjalski Stefan, 261Spodar Kazimierz, 269Srekowska Anna, 86Stabrowski Zygmunt, ks., 347

Stachan Jan Karol, 36Stachow Jan, 193Stalewska Franciszka, 83, 85Stalewska Maria, 85Stalin Józef, 284Staniewicz Kazimierz, ks., 259, 310Stanisław August Poniatowski, król

Polski, 35, 97, 188, 191Stanisław z Brzezin, ks., 160, 339Stanisław, ks., 26, 147–148 Starczewska Zofia, 85, 272Starościński Franciszek, 272Starzeński (hrabia), 241Starzeński Michał, 193Stawecki Krzysztof, 43Stefan Batory, król Polski, 147, 156,

160Stefan z Miela, ks., 337–339 Stefan z Wilna, ks., 21Stefanowicz Konstanty, ks., 347Stelmach Paweł, 240Stocka Katarzyna, 74Stocki Marcin, 74Stoczyński Jan, ks., 344Stodart Haliburton Tomasz, ks., 194Straszewska Anastazja, 183Straszewski Franciszek, 183Strumiłło (starosta bielski), 148Suchodolski (bakałarz bielski), 67Suligostowska Teresa, 165Suszyński Władysław, bp, 332Swiechowiecki Krzysztof, 168Swirankowicz Jan, ks., 168Sycz Adela Barbara, s., 251Szabełtowicz Magdalena, 234Szachow (oficer carski), 222Szacki Józef, ks., 204, 205, 346Szafarski Aleksander, ks., 259, 279, 292Szafarzyński Sławomir, 43Szankowski Adam Józef, ks., 345Szaszko Jakub, ks., 187Szczepankiewicz Stanisław, 168Szczepanowski Damian, ks., 344

494


Szczuka Kazimierz, o., 171Szczygielski Felicjan, ks., 340, 344Szembek Krzysztof Hilary, bp, 118Szembek Michał, bp, 182Szembek Onufry Kajetan, bp, 197Szepietowski Krzysztof, 74Szeszko Filip, ks., 213Szklarz Kazimiera, 85Szmidt Eugenia, 263Szmidt Helena, 263Szmidt Piotr, 263Szmidt Wiesława, 263Szmiło Marcin, ks., 345Szołcznyj (Szołgini) Stefan, ks., 212Szot Jan, ks., 259Sztachelski Jerzy, 288, 289Szulborska Emilia, 83, 85Szumikowski, ks., 190Szwarc Wilhelm, ks., 231Szwejkowski Paweł, 234Szyjkowski Jan, bp, 35, 36, 37, 39, 81,

118, 146, 162, 184–195, 335Szylewicz Aleksandra, 234Szylewicz Jadwiga, 234Szylewicz Jan, 234Szylewicz Lucyna, 234Szymanikiewicz Jan, ks., 78Szymański Michał, ks., 188Szymborski Franciszek, ks., 346Szymborski Tomasz, ks., 346Szymon, ks., 152, 337, 342Szynkler Anna, 196Szyszkiewicz Ludwik,, ks., 346Szyszkowski Marcin, bp, 162

ŚŚniadecki Jan, 200Śniegórska Marcelina Leonarda, s., 251Średzińska Teofila, 85Świderska Barbara Antonina, s., 251Świerczyński Mieczysław, 269Świrski Ignacy, bp, 283

TTabor Wojciech, bp, 19, 150Tadrowski Roman, ks., 259, 348Tajchert Irena, 90Tararuj Józef, 309Tararuj Michalina, 309Tararuj Tadeusz, ks., 270, 304, 305,

308–322, 324, 326, 348Tararuj Władysława Anna, 309Tarasewicz Nikodem, ks., 259, 275Tarasiewicz Julian, ks., 295Tarło Bartłomiej, ks., 171Tarnowski Jan, abp, 167Tazbir Janusz, 198Teodorczuk Helena Klara, s., 251Terke Friedrich, 196Tęczyński Andrzej, 154, 155Theils Ignacy, 116, 196Tokarzewicz W., 273Tołwiński Mariusz, ks., 349Tomasz, ks. (1547–1570), 343Tomasz, ks. (1570–1572), 343Tomasz, ks. (kapelan zamkowy), 342Tomaszewicz Aleksandra, 90Tomaszewicz Halina, 90Tomaszewicz Weronika, 90Tomaszuk Olga, 234Tomisławska Anna, 171Tomisławski Mikołaj, ks., 31, 39, 146,

170–176 Tomisławski Wojciech, 171 Toniaszuk Stanisława, 260Topczewska Wiktoria, 86Topczewski Paweł, ks., 339Toruński Bernard Marek, ks., 349Traus Johannes, 196Treugutt Sylweriusz, 269Trochim Jan, ks., 282Trochimiak Alfons, ks., 320, 331Trochimiak Stanisław, ks., 348Trocki Lew, 243Trojanowski Wojciech, ks., 339

Indeksy

495

Trubiłło Walentyna, 90Trusiak Roman, ks., 349Truskowski Stefan, ks., 279, 292Trzaska Wojciech, ks., 82, 339Trzciński Andrzej, ks., 340, 344Tugengold (oficer carski), 225Turłay Wacław, ks., 253Turowski Stanisław, 83Turski Marcin, ks., 178Tuszewicki Grzegorz, ks., 343Twarowska Adela, 83Tworkowska Józefa, 261Tworkowska Zofia , 41Tworkowski Jan, 41Tworkowski Tomasz, o., 196, 346Tybor Maciej, ks., 342Tylman Bartłomiej, 183Tymoszycki (komisarz wojskowy

Komitetu Rewolucyjnego w Bielsku), 244

Tyskiewicz Daniel, 79Tyszkiewicz Małgorzata, 83, 85Tyszko Halina, 90

UUchański Jakub, abp, 146, 154–155Udrycki Stanisław, bp, 162Ulaczyk Stanisław, ks., 336Urban, ks., 152, 337, 342Uszpolewicz Zofia Filomena, s., 251

WWaczyński Piotr, ks., 124Waledyński Dionizy, abp, , 125Walter Anna, 90Walter Jan, ks., 228Wanagos Szymon, 88Wardzińska Maria, 83Warpechowski Grzegorz, 74Warpechowski Jan, ks., 69, 238, 240,

260Warpechowski Józef, ks., 229–230

Wasak Feliksa, 130Wasak Stanisław, 130Wasak Wojciech, ks., 130Wasilczykow Iłłarion, 116Wasilewska Jadwiga, 90Wasilewska Oksenia, 234Wasilewski Jan, ks., 332, 348Wasiukiewicz Antonina, 234Waszczeniuk Piotr Paweł, ks., 279Waszkiewicz Ludwik, 67 Wąsik Władysław, 244Wedl Grzegorz, 196Weiss Anna Barbara, 196Weiss Marianna, 196Weiss Wilhelm, 193, 196Weremiej Regina, 90Wergil Janina, 90Wesołowska Irena Konsolata, s., 251Widmach Michał, ks., 345Wiecka Aleksandra, 234Wiecka Marta, 234Wiecki Michał, 234Wielowieyski Michał, 183Wierciński Witold, ks., 348Wierobiej Ignacy, ks., 276Wierzbicka Józefa, 85Wierzbicki Mikołaj, ks., 212Wierzbicki Władysław, ks., 259, 260Wierzbowska Jadwiga, 241Wierzewski Ignacy, 67Więckowski Karol, 285Więckowski Marcin, 192Wilczyński (przewodniczący Komitetu

Rewolucyjnego w Bielsku), 244Wincenty, bp, 72Winogradow (pułkownik NKWD), 269,

270Wiśniewski Jerzy, 113Wiśniewski Piotr, ks., 344Wit, bp, 118Witanowski Paweł, ks., 343Witczak Wojciech, 271Witecka Ludwika, 196

496


Witerski Krzysztof, 81Witkiewicz Jakub, ks., 346Witold, wielki książę litewski, 18, 114,

118, 138Witwicki Jan Stanisław, bp, 30Władysław IV Waza, król Polski, 161,

164, 165Władysław II Jagiełło, król Polski, 18,

114Włostowski Piotr, ks., 344Wnętrzycki Kazimierz, 271Wojciechowicz Piotr, 40, 231Wojciechowska Aleksandra, 234Wojciechowska Maria, 234Wojciechowska Stefania, 234Wojciechowski Filemon, 234Wojciechowski Jan, 234Wojciechowski Mikołaj, 234Wojciechowski Stefan, 234Wojeński Stanisław, 67Wojtkowicz Paweł, 21Wojtkowski Piotr, 85Wolf Regina, 196Woliński Jan, ks., 345Wolski Jan, ks., 267Wołczyński Michał, ks., 339, 343Wołk Stanisław, 241Wołkow (oficer carski), 222, 225Wołłowicz Antoni Erazm, bp, 81, 184Wójcicki Szymon, ks., 189, 345Wróbel Marek,, ks., 349Wróblewska Maria, 234Wróblewska Stanisława, 261Wróblewski Edward, 234Wróblewski Walery, 219Wrzosek Jan, ks., 346Wrzoskiewicz Sebastian, ks., 340, 344Wydźga Jan Stefan, bp, 27, 123Wyganowski Antoni, 74Wyganowski Jan, 73Wysiekierski Bazyli, ks., 211Wysocka Bronisława, 85Wyszkowska Mieczysława, 132

Wyszkowski Jan, 132Wyszkowski Marian, ks., 132, 327, 328,

349Wyszkowski Mikołaj, 158Wyszyńska Eleonora, 183Wyszyńska Ludwika, 190Wyszyński Antoni, 80Wyszyński Jerzy, 183Wyszyński Maciej, ks., 343Wyszyński Mikołaj, 80Wyszyński Stefan, kard., 121, 279, 283,

284

ZZabiełło Barbara, 234Zabłocka Augustyna, 234Zachariasz, bp, 70Zadarnowski Kacper, 222Zajączkowska Febronia, 234Zajączkowska Leokadia Julia, s., 251Zajączkowska Marianna, 234Zajączkowska Stanisława, 324Zajączkowski Antoni, ks., 324–328, 329,

331Zajączkowski Franciszek, 324Zajączkowski Grzegorz, 234Zajdzińska Stanisława, 269Zaleski Franciszek Bronisław, ks., 68, 69,

240Zaleski Kazimierz, ks., 345Zaleski (sędzia pokoju), 221Zalewska Anna Elekta, s., 251Zalewska Danuta, 263Zalewska Janina, 263Zalewska Maria Agata, s., 251Zalewska Marianna, 133Zalewski Aleksander, 133Zalewski Antoni, 263Zalewski Feliks, ks., 240, 242Zalewski Kazimierz, ks., 133Zalewski Ludwik, 263Zalewski Wojciech, 190

Indeksy

497

Załęski Jan, ks., 229Załuska, ks., 291Zaręba Jakub, ks., 204Zaręba Kazimierz, 269Zaręba Stanisław, ks., 345Zarzecka Anna, 85Zarzecki Henryk, 307Zawadzka Apolonia, s., 251Zawadzka Józefa (1), 85Zawadzka Józefa (2), 85Zawadzka Kamila, 83, 85Zawadzka Kazimiera, 83Zawadzka Marianna, 85Zawadzka Weronika, 86Zawadzki Baltazar, ks., 204, 205Zawadzki Józef, 74Zawadzki Piotr, 82Zawistowski Tadeusz, bp, 321, 322Zbitowska Bronisława, 261Zbyszewska Zofia, 90Zdanowicz Stanisław, ks., 282Zdrojkowska Michalina, 85Zdrojkowski Stanisław, 336Zdziechowski Erazm, 193Zembrzuski Piotr, ks., 346Ziemczonko Ludwika, 90Ziemkiewicz Florian, ks., 211Ziemska Zofia Teresa, s., 251Ziółkowski Jan, ks., 344Zubko Antoni, bp, 211Zubowski Władysław Franciszek, ks.,

343Zug Szymon Bogumił, 35, 191

Zygmunt I Stary, król Polski, 7, 21, 70, 72, 115, 147, 149, 150, 153, 154, 177, 337

Zygmunt II August, król Polski, 22, 71, 72, 147, 151, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 177, 338

Zygmunt III Waza, król Polski, 147, 163Zyszkowski Andrzej, ks., 340

ŻŻabowska Pelagia, 263Żabowski Feliks, 263Żabowski Jerzy, 263Żabowski Maciej, 263Żakowicz Władysław, 248Żamejć Jerzy, ks., 239, 242–246 Żarniewicz Jadwiga, 90, 271Żarska Władysława, 83, 86Żarski Jan, 336Żebrowski Mateusz, ks., 127Żelazowski Jan, ks., 344Żera Sebastian Antoni, ks., 184Żmieńko Adolf, 261Żukowska Marianna, 234Żukowska Melania, 234Żukowska Michalina, 86Żukowski Jan, 236Żukowski Józef, 261Żukowski Stanisław, 261Żyliński Wacław, bp, 119, 218, 228Żyliwski (oficer carski), 208Żywczyński Mieczysław, ks., 312

498

INDEKS NAZW MIEJSCOWYCH

AAndryjanki, 269Antonowo, 129Augustowo, 128, 129, 134Augustów, 116, 117Ault, 168

BBańki, 23, 85, 87, 128, 129, 134, 178,

249Baranowicze, 270Bari, 160Bartoszyce, 132Belmonty, 228Biała, 130Białowieża, 191Białystok, 73, 116, 117, 120, 121,

122, 130, 156, 188, 196, 201, 202, 204, 205, 209, 212, 227, 229, 231, 237, 243, 253, 257, 264, 269, 270, 275, 282, 283, 284, 288, 289, 292, 294, 299, 301, 302, 304, 306, 307, 308, 321, 332, 335

Bielanowszczyzna, 130Bielanowszczyzna Dwór, 129Bielsk Podlaski, passimBiłgoraj, 276, 278, 286Błonie (Białoruś), 276Bobrujsk, 218, 227

Boćki, 40, 69, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 131, 183, 197, 201, 204, 238, 239, 243, 244, 256, 260, 269, 276, 297, 323, 324, 331, 332

Bolesty, 23, 24, 74, 86, 128, 129, 131, 288

Bolonia, 150Borek, 129, 130Borki, 219Borowskie Olki, 248Borsuki, 207Boryczewo, 296Borysów, 276Boury-en-Bresse, 86Brańsk, 23, 114, 123, 125, 127, 131, 132,

156, 202, 207, 209, 213, 225, 230, 231, 235, 238, 239, 240, 244, 262, 269, 291, 302, 325, 331

Brasław, 228Brześcianka, 219Brześć, 17, 114, 238, 239, 277, 296, 29,

310Bujenka, 223

CCesano, 170Chełmno, 169Chotel, 151Chotowo, 119Chraboły, 130

Indeksy

499

Ciechanowiec, 123, 131, 132, 180, 223, 228, 237, 238, 239, 259, 274, 322, 329

Czarnokozińce, 181Czartajew, 241Czechy, 129, 130Częstochowa, 43, 278, 280, 281, 306Czyże, 129, 211, 213

DDawidgródek, 125, 276Dąbrowa, 231, 232, 235, 236Dąbrówka, 23Deniski, 130Derewna, 119Dęba, 182Diatłowo, 229Dobromil, 69, 86, 241Dobrzyniewo, 217Dołhinów, 248Dołubowo, 228, 229, 239, 243, 306, 307,

308Domanowo, 23, 68, 129, 131, 223, 225,

240, 259Drezno, 181, 182Drohiczyn, 68, 114, 115, 118, 121, 123,

131, 132, 13, 176, 198, 204, 225, 233, 238, 239, 243, 244, 259, 266, 270, 283, 284, 285, 300, 302, 305, 306, 308, 309, 310, 311, 312, 313, 314, 320, 321, 322, 324, 325, 328, 329, 332, 333, 334

Druja, 228Dubiażyn, 131, 193Dubicze, 36, 129, 133, 191, 192, 212Dubicze Cerkiewne, 130Dubicze Osoczne, 130Dubicze Tofiłowicze, 133Dubno, 115Dziadkowice, 123, 127, 133, 244, 259, 260Dzięciołowo, zob. SzczytyDzięciołowo Dwór, 129

EEl-Alamein, 267

FFalki, 227Filipy, 289, 290

GGarwolin, 160Gdańsk, 159, 173, 252Gniezno, 163Godlewo Wielkie, 291Grabowiec, 23, 86, 128, 129, 130, 131,

156, 157, 193, 196Grabowiec (koło Hrubieszowa), 155Grabowiec Dwór, 129Grajewo, 239Granne, 123, 124, 131, 279, 288, 289,

290, 292, 316Gredele, 131Grodno, 18, 127, 150, 191, 201, 204,

210, 225, 233, 235, 236, 242Grodzisk, 133, 259

HHaćki, 129, 130Hajnówka, 124, 125, 126, 130, 131, 133,

259, 260, 274, 275, 282, 286, 287, 290, 329

Hancewicze, 297Hołody, 128, 129, 133Hołowiesk, 19, 20, 23, 35, 127, 128, 129,

133, 188, 191, 193, 196, 256, 262, 263, 271

Hołowiesk Dwór, 128Hornowo, 219Hryniewicze, 23, 86, 128, 190, 211, 212Hryniewicze Duże, 83, 129, 130Hryniewicze Dwór, 129Hryniewicze Małe, 83, 129, 130

500


IIkaźń, 228Istok, 129, 130, 189Iwacewicze, 119Iwieniec, 119, 266

JJagodniki, 129, 130Janów Podlaski, 75, 76, 146, 181, 184,

195, 197, 204Jaworówka, 223Jelenia Góra, 330, Jewje, 230Juchnowiec, 199

KKadłubówka, 286Kalinin (Twer), 270, Kalinówka, 129Kamieniec, Kamieniec Litewski, 114, 214Kamienny Dwór, 241Kamień, 119Kamionka, 176Katyń, 254Kąty, 241Kęty, 201Kije, 151Kiwatycze, 260Kleck, 296Klejniki, 128, 211, 212, 213Kleszczele, 122, 123, 124, 125, 126, 127,

128, 131, 133, 211, 212, 213, 215Kletne, 129Knorydy, 130Knyszyn, 217Kobryń, 267Kobyla, 235Kobylin, 122Kobylniki, 236Koce Schaby, 322Kołby, 19, 127, 150, 177

Konoplicze, 266Kornin, zob. Stary KorninKorytki, 129, 130Kossów, 119Koszele, 129, 130, 133Koszewo, 286Koszki, 128Koszki Dwór, 129Kośna, 124, 125, 250Kotły, 130Kowno, 218Kozakiszki, 237Kozielsk, 254Kozły, 23, 128Kożyno, 130Kraków, 8, 9, 21, 66, 84, 152, 153, 168,

169, 176, 177, 182, 188, 189, 201, 284, 287, 291, 330, 336

Kroszyn, 276Królowy Most, 219Krynica, 295Krywatycze, 129, 130, 133Krywicze, 242Krzywa, 128, 129, 130, 133Księżopole, 150Kuczyn, 23, 127Kuraszewo, 124, 125, 250Kursk, 267Kuźnica Białostocka, 248

LLada, 23, 128Laski, 129Latowicz, 160Le Mans, 169Legionowo, 330Leniewo, 23, 128Leniewo Dwór, 128Leśna (koło Baranowicz), 292Lewki, 23, 128, 129, 133, 189Lewki Dwór, 129Lintupy, 230

Indeksy

501

Liskowo, 296Liw, 159Liza, 289, 290Loreto, 152Lourdes, 94, 333Lublin, 124, 157, 158, 281, 321, 328Lubmajorowizna, 129, 177Lwów, 120, 163, 164, 240Lyon, 94, 252

ŁŁapcie, 129Łapy, 297Łaskarzew, 154Łoknica, 23, 130, 133Łomża, 116, 131, 133, 159, 239, 259, 284,

311, 321Łowicz, 155, 202Łozowo, 235, 236Łódź, 120, 273, 274, 275Łubin Kościelny, 69, 122, 123, 124, 125,

126, 127, 128, 131, 134, 149, 227, 240, 279, 286, 293,

Łuck, 184, 195Łuczaje, 129, 228, 229Łukawica, 219, 222, 223Łuków, 131

MMakarki, 239Maków, 239Malice, 177Malinniki, 23, 128, 129, 133Malinowo, 21, 23, 24, 83, 85, 87, 128,

129, 134, 149Marianowo, 133Michaliszki, 230Miechów, 181Miedzna, 187Miejski Las, 129Mielnik, 23, 114, 11, 123, 211, 259Mierzwin, 289, 290

Mierzynówka, 222Międzyrzecz Korecki, 191Mikłasze, 129, 130, 133Milejczyce, 131, 188, 212, 260, 325, 326Miłkowice Maćki, 259, 310, 311Mińsk, 270Misiuki, Miszuki, 128, 129, 193, 196Młodojewo, 277Mochnate, 129, 130Mogiła, 167, 170Mohylów, 119Mokrsk, 182Morze, 129, 130Moskwa, 200, 270, 285Mostwiłowicze, 296Mrogi, 163

NNakolanki, 20Naliboki, 119Nałogi, 83, 85, 128, 129, 134Narew, 20, 122, 123, 124, 125, 126, 127,

130, 210, 279, 313Narojki, 244Nieborów, 191Niemenczyn, 238Niemirów, 123, 133, 219, 259Nieśwież, 191, 296Niewino, 147, 148Niewino Borowe, 128, 129, 177Niewino Janowięta, 128Niewino Jeżowskie, 128Niewino Kamieńskie, 24, 128, 129, 134, Niewino Leśne, 128, 129, 177Niewino Malinowskie, 128Niewino Popławskie, 23, 24, 83, 128,

129, 134Niewino Stare, 23, 24, 83, 128, 129, 134Niwino, zob. NiewinoNogent-le-Bernard, 169Nowodwory, zob. Szczyty-NowodworyNowogród (koło Łomży), 159,

502


Nowogródek, 17, 266, 296Nowosady, 291Nurzec, 132, 308

OOdporyszów, 177Ogrodniki, 130, 133Oleksin, 69, 269Olpień, 124Olszanica, 22, 23, 24, 128, 338Olszewo, 324, 331Orla, 23, 124, 128, 129, 130, 133, 183,

334Orzechowicze, Orechowicze, 23, 128,

129, 130Osieck, 160Osiek, 160Osmola, 68, 260, 279, 292, 293Osówka, 23, 129, 130Ostaszków, 254, 269, 270Ostrołęka, 117, 182Ostrożany, 69, 123, 132, 295Ostrów Mazowiecka, 117

PParay-le-Monial, 86Parcewo, 128, 133Parczew, 153Paryż, 168, 169, 199Pasieczniki Duże, Pasieczniki, 129, 130Pasynki, 23, 128, 130, 190, 211Paszkowszczyzna, 129, 130, 133Pełch, 235Perlejewo, 123, 133, 204, 225, 235, 259Pierszaje, 119Pietkowo, 122, 123Pietrzykowo, 87, 249, 265Pietrzykowo Gołąbki, 23, 24, 83, 85,

128, 129, 131Pietrzykowo Wyszki, 22, 23, 24, 128,

129, 131, 338, 339Pikarty, 159

Piliki, 23, 83, 86, 128, 129, 130, 131, 302

Pińsk, 89, 119, 120, 267, 285, 291, 296, 310

Piotrków, 149Piórkowo, , zob. WyszkiPlutycze, 23Płock, 181, 239, 284Płonka, 122Pniewy, 94Pobikry, 69, 123, 225, 259, 279, 292,

305, 322, 332Podbiele, 67, 131Podbiele Dwór, 129Podrzeczany, 133Popławy, 150, 269Porajki, 23, 24, 128, 129Porozowo, 229Porytki, 129Poświętne, 122, 123Poznań, 30, 87, 153, 202Pralniki, 119Proniewicze, 128, 129, 130Proszowice, 155Pruszanka, 223Prużana, 242, 248, 260, 277Przemytowo, 164Przybyszyn, 237, 329Puchły, 219, 226Pulsze, Pulsy, , 19, 21, 25, 73, 74, 123,

127, 128, 129, 150, 155, 162, 165, 166, 167, 168, 172, 173, 184, 191, 193, 196, 207

Pułtusk, 170Putyski, 23, 193

RRadoszkiewicze, 242Rajsk, 23, 129, 130, 258, 259Reduty, 130Reszel, 170Romaszki, 128

Indeksy

503

Rozbity Kamień, 150, 151Różana, 119Różanystok, 284, 331, 332Rudka, 123, 127, 217, 219, 222, 223, 225,

259, 305, 325Rudołty, 23Runice, 309, 310, 312Rutki, 167Rybałty, 22, 338Ryboły, 130Rzeczyca, 219Rzepniewo, 23, 128, 129, 130Rzym, 89, 95, 151, 153, 163, 164, 170,

333

SSady, 123Saki, 23, 39, 82, 128Samułki, 22, 25Sandomierz, 160Sankt-Petersburg, 119, 124, 229, 242,

276Sanniki, 184Sidra, 228Siemiatycze, Siemięcice, 115, 123, 124,

179, 183, 207, 211, 219, 224, 233, 234, 235, 243, 264, 269, 288, 292, 307, 308, 324, 325, 330

Siemiatycze Stacja, 325Siemień, 153Skrzypki, 23, 67, 86, 128Skrzypki Duże, 24, 83, 128, 129, 131Smoleńsk, 270Sobótka, 23, 128, 129, 130, 221Sobótka Dwór, 129Sochaczew, 181Sokołów Podlaski, 133Sokoły, 122Sokółka, 228, 231, 235, 236Solec (koło Warszawy), 159Spiczki, 130, 133Stacewicze, 23, 74, 129, 130

Stalingrad, 267Stare Berezowo, 130, 211Stary Kornin, Kornin, 130, 211, 213Stołowacz, 23, 83, 86, 128, 129, 130, 196Stołpce, 124, 247, 297Strabla, 36, 163, 219, 228, 229, 242, 250,

253, 260Stryki, 85, 128, 129, 134Studziwody, 23, 83, 86, 128, 129, 131,

181, 183, 184, 189Studziwody Dwór, 129Suchowola, 230, 231Suraż, 114, 122, 123, 127, 159, 202, 204,

219, 225, 247Surwiliszki, 248Szastały, 128, 129, 131, 182Szczepany, 129Szczuczyn, 207Szczuczyn (koło Lidy), 243Szczyty, Szczyty Dzięciołowo, 23, 128,

129, 130, 133, 199, 211, 213Szczyty Nowodwory, Nowodwory, 129,

130, 133Szereszewo, 238Szernie, 130, 133Szeszyły, 23Szostakowo, 130Szumki, 23

ŚŚledzianów, 124, 131

TTokary, 279Topczewo, 69, 122, 123, 127, 133, 219,

222, 225, 226, 227, 289, 290, 305, 308

Topczykały, 130, 133Toporki, 130Toruń, 115Treblinka, 256Treszczotki, 130

504


Tunka, 225Turośń, 199Twarogi Lackie, 133Tworki, 129Tykocin, 23, 115, 122Tylża, 116, 136, 196, 198

UUhowo, 123, 147Uszacz, 276Użyki, 23, 128, 190, 193, 196, 199Użyki Dwór, 129

WWaliły, 219Wałki, 238Waniewo, 23, 122Warpechy Krzywowszczyzna, 128Warpechy Nowe, 129Warpechy Stare, 74, 129, 186Warszawa, 68, 73, 77, 89, 120, 125, 136,

147, 159, 160, 163, 165, 166, 168, 169, 170, 171, 173, 174, 180, 191, 202, 203, 219, 240, 243, 247, 257, 266, 269, 279, 284, 286, 287, 291, 292, 295, 307, 330, 333

Węgrów, 41, 133, 252, 330Widowo, 128, 129, 130, 133Widowo Dwór, 128Wiedeń, 150, 152, 168, 170Wielgie, 155Wielkie Łuki, 267Wiercień, 324, 331Wilczochy, 223Wilno, 19, 20, 40, 41, 42, 43, 66, 71,

89, 115, 148, 150, 154, 157, 159, 169, 171, 177, 200, 207, 217, 218, 220, 227, 229, 230, 231, 232, 234, 235,

236, 237, 238, 242, 245, 248, 25, 252, 270, 281

Winna Poświętna, 65, 123, 132, 133, 322Włocławek, 276Wojszki, 130Wołma, 119Workuta, 125Worniany, 230Woronie, 23, 128, 129, 134Wólka, 130, 133Wólka Pietkowska, 222, 241Wólka Zalewska, 305Wólka Zamkowa, 209Wrocław, 206, 207Wydranica, 23, 128Wyszki, Piórkowo, 26, 122, 123, 124,

125, 126, 127, 129, 132, 134, 147, 177, 228, 229, 242, 322

ZZabielsk, 228Zakrzewo, 129Zalesie, 222, Zambrów, 132Zasław, 207Zawady, 22, 23, 24, 83, 85, 128, 129,

131, 338Zbucz, 128, 130Zburaż, 124Zdzięcioł, 229Zosie, 237Zubowo, 23, 128, 129, 130, 193Zuzela, 291

ŻŻabno, 177Żyrowice, 214Żytomierz, 207

Pozostałe ilustracje


143. Kielich z 1756 r. (Archiwum parafialne)142. Kielich z 1693 r. (Archiwum parafialne)

141. Obraz epitafijny na desce – 1620 r. (Archiwum parafialne)

140. Św. Antoni – połowa XIX w. (Archiwum parafialne)


147. Ornat z XVIII w. (Archiwum parafialne)146. Krucyfiks z XVIII w. (Archiwum parafialne)

145. Puszka z XVIII w. (Archiwum parafialne)144. Puszka z połowy XVIII w. (Archiwum parafialne)


151. Św. Dominik – część większego obrazu z XVIII w. (Archiwum parafialne)

150. Ornat z XVIII w. (Archiwum parafialne)

149. Dalmatyka z drugiej połowy XVIII w. (Archiwum parafialne)148. Ornat z XVIII w. (Archiwum parafialne)


154. Kielich z 1819 r. (Archiwum parafialne)

153. Pierwsza ze stacji Drogi Krzyżowej z pierwszej połowy XIX w. (Archiwum parafialne)

152. Kadzielnica srebrna z pierwszej połowy XIX w. (Archiwum parafialne)


158. Krucyfiks z XIX w. (Archiwum parafialne)157. Relikwiarz z XIX w. (Archiwum parafialne)

156. Obraz św. Rozalii z 1860 r. (Archiwum parafialne)

155. Obraz Matki Bożej z 1850 r. (Archiwum parafialne)


161. Epitafium – po 1891 r. (Archiwum parafialne)

160. Młynek do mąki na komunikanty i opłatki z XIX w. (Archiwum parafialne)

159. Narzędzia do wypieku hostii i komunikantów (Archiwum parafialne)


165. Krucyfiks własny ks. A. Beszty-Borowskiego z Francji, ok. 1930 r. (Archiwum parafialne)

164. Chorągiew – ok. 1930 r. (Archiwum parafialne)

163. Narzędzia do wypieku hostii i komunikantów z pierwszej połowy XX w. (Archiwum parafialne)

162. Medalion do ucałowania przy kropielnicy (Archiwum parafialne)


167. Rok 1955. Chorągiew procesyjna haftowana (Archiwum parafialne)

168. Różaniec bł. Antoniego Beszty-Borowskiego znaleziony po ekshumacji w kieszeni zamordowanego (Archiwum parafialne)

166. Bł. Antoni Beszta-Borowski, obraz z 2000 r. (Archiwum parafialne)


171. Rok 1993. Msza św. prymicyjna ks. Jarosława Przeździeckiego (Archiwum parafialne)

170. Rok 1994. Bp Jan Chrapek wizytuje parafię – kazanie (Archiwum parafialne)

169. Ornat rzymski na 1000-lecie Chrztu Polski (Archiwum parafialne)



172. Rok 1994. Bp Jan Chrapek – bierzmowanie (Archiwum parafialne)


175. 8 IX 1998 r. O. Leon Knabit – benedyktyn przy „swojej” chrzcielnicy (Archiwum parafialne)


174. Rok 1995. Bp Antoni Dydycz poświęca Polską Drogę Krzyżową (Archiwum parafialne)


179. 19 IX 1999 r. Bp Antoni Dydycz poświęca Pomnik Niepodległości Polski (Archiwum parafialne)

178. 19 IX 1999 r. Odsłonięcie Pomnika Niepodległości Polski (Archiwum parafialne)

177. 8 IX 1998 r. O. Leon Knabit przewodniczy czterdziestogodzinnemu nabożeństwu adoracyjnemu (Archiwum parafialne)


181. Delegacja z Bielska Podlaskiego na beatyfikację 108 polskich męczenników, od lewej: ks. Ludwik Olszewski, przewodnicząca rady powiatu Bożena Grotowicz, starosta Marek Łukaszewicz, ks. Krzysztof Malinowski (Archiwum parafialne)

180. Rok 1999. Dekoracje na wizytę apostolską Jana Pawła II w Drohiczynie (Archiwum parafialne)


183. Rok 2000. Bazylika udekorowana (Archiwum parafialne)

182. Rok 2000. Bazylika (Archiwum parafialne)


185. 15 VII 2000 r., przy relikwiarzu: prezydent Białegostoku Ryszard Tur i senator Lech Feszler

184. 15 VII 2000 r. Przeniesienie relikwii bł. Antoniego (Archiwum parafialne)


187. 20 – 21 IX 2003 r. Nawiedzenie Obrazu Jezusa Miłosiernego (Archiwum parafialne)

186. Rok 2000. Relikwiarz bł. Antoniego (Archiwum parafialne)


189. Rok 2004. Siedziba Oddziału Caritas w domu parafialnym (Archiwum parafialne)

188. 20 IX 2003 r. Procesja z Obrazem Jezusa Miłosiernego (Archiwum parafialne)


190. 8 IX 2004 Diecezjalne Dziękczynienie za plony. Bp Stanisław Stefanek z Łomży (Archiwum parafialne)


192. 8 IX 2004 r. Wśród gości: Maciej Płażyński, poseł Krzysztof Jurgiel, wicemarszałek sejmiku województwa podlaskiego Krzysztof Tołwiński, starosta bielski Sławomir Snarski (Archiwum parafialne)

191. 8 IX 2004 r. Gospodarze dożynek i goście (Archiwum parafialne)


194. Rok 2007. Figura Matki Bożej Fatimskiej w bazylice (Archiwum parafialne)

193. 24 VI 2006 r. Ognisko na poświęcenie wody w uroczystość Narodzenia św. Jana Chrzciciela (Archiwum parafialne)


197. Krucyfiks – relikwiarz z XVII-XVIII wieku (Archiwum parafialne)

196. Obraz Zdjęcie z Krzyża z XVIII w. (Archiwum parafialne)

195. Rok 2009. Boże Ciało, ołtarz przy bazylice (Archiwum parafialne)


200. Pomnik Jana Pawła II – poświęcenie 16 X 2010 r. (Archiwum parafialne)

199. Pomnik Jana Pawła II przed odsłonięciem – 16 X 2010 r. (Archiwum parafialne)

198. Kamienny pomnik z XIX w. (Archiwum parafialne)


202. Tabernakulum (Archiwum parafialne)

203. Bazylika – ołtarz główny (Archiwum parafialne)

201. Pomnik Jana Pawła II – odsłonięcie 16 X 2010 r. (Archiwum parafialne)


206. Prezbiterium (Archiwum parafialne)

205. Ambona z XVIII w. (Archiwum parafialne)

204. Relikwiarz z XVI-XVII w. (Archiwum parafialne)


209. Obraz Matki Bożej Różańcowej z 1896 r. (Archiwum parafialne)

208. Ołtarz Matki Bożej Różańcowej (Archiwum parafialne)

207. Nawa główna (Archiwum parafialne)


212. Nowe drzwi wewnętrzne bazyliki. W głębi widać nowe drzwi główne (Archiwum parafialne)

211. Feretron Św. Mikołaja i Matki Bożej Częstochowskiej – połowa XIX w. (Archiwum parafialne)

210. Relikwiarz bł. Antoniego (Archiwum parafialne)


214. Konfesjonał z XVIII-XIX w. (Archiwum parafialne)

215. Tablica upamiętniająca pierwszą po wojnie Mszę święta prymicyjną ks. K. Kułakowskiego (Archiwum parafialne)

213. Feretron Matki Bożej Różańcowej i Św. Mikołaja – połowa XIX w. (Archiwum parafialne)


218. Obraz św. Antoniego z XVIII w. (Archiwum parafialne)

217. Obraz św. Mikołaja Biskupa, drugiego patrona świątyni – połowa XIX w. (Archiwum parafialne)

216. Tablica poświęcona ks. infułatowi Eugeniuszowi Beszcie-Borowskiemu (Archiwum parafialne)


220. Prezbiterium widziane z chóru (Archiwum parafialne)

219. Widok nawy głównej z chóru. W prezbiterium nowe stopnie ołtarzowe (Archiwum parafialne)


222. Sedile z herbem biskupa drohiczyńskiego Antoniego Dydycza (Archiwum parafialne)

221. Stalle z XVIII w. (Archiwum parafialne)


224. Zabytkowa plebania, obecnie Dom Pamięci bł. Antoniego (Archiwum parafialne)

223. Bazylika, widok zewnętrzny (Archiwum parafialne)


225. Pomnik Jana Pawła II (Archiwum parafialne)

226. Nowa plebania z ołtarzem polowym (Archiwum parafialne)


229. Chrystus ukrzyżowany – połowa XIX w. (Archiwum parafialne)

228. Obraz Chrystusa – ocalały fragment z obrazu większego – XVIII w. (Archiwum parafialne)

227. Obraz Matki Bożej Bolesnej łaskami słynący z XVII w. (Archiwum parafialne)


230. Rok 2009. Miasto z lotu ptaka, ul. Poświętna (Archiwum parafialne)


231. Rok 2009. Bazylika, ratusz, plebania, stawy (Archiwum parafialne)

Podziękowanie

Ukazanie się opus vitae śp. Księdza Infułata Eugeniusza Zbigniewa Beszty-Borowskiego nie byłoby możliwe bez zaangażowania wielu osób. Za pomoc w merytorycznym przygotowaniu pracy na szczególne podzięko-wanie zasługują ks. mgr lic. Paweł Rytel-Andrianik i p. dr Tomasz Jaszczołt.

Wydanie dzieła poświęconego historii parafii bielskiej ułatwiło wsparcie materialne przyjaciół Księdza Infułata.

Dziękuję Państwu Urszuli i Edwardowi Siecińskim oraz Państwu Monice i Arkadiuszowi Jaworowskim z synem Maciejem za inicjatywę spon-sorowania książki oraz wysłanie wielu egzemplarzy tej publikacji do biblio-tek w Polsce i na świecie.

Wyrażam wdzięczność także za wsparcie okazane przez Panią Barbarę Babulewicz z d. Prześniak, Panią Agnieszkę Hryniewicką, Panią Zofię Mikołuszko z d. Kordziukiewicz, Panią Krystynę Pisanko z d. Puchalską, Panią Barbarę Szenk z d. Stalewską oraz Księdza Prałata Ludwika Olszewskiego, jak również przez innych absolwentów Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Kościuszki w Bielsku Podlaskim. Dziękuję koleżankom, kolegom i przyjaciołom Księdza Infułata.

Ks. Marcin Składanowski

W serii Biblioteki Drohiczyńskiej zostały opublikowane następujące pozycje:Tom I Ks. Bp Antoni Pacyfik Dydycz OFM Cap. Wy jesteście moim listem… Listy Pasterskie 1994–2009 Drohiczyn 2010

Tom II Ks. Jarosław Przeździecki, Ks. Tadeusz Syczewski, Ks. Sławomir Mazur (red.) Ojcowie Kościoła w trosce o życie duchowe człowieka Drohiczyn 2010

Tom III Ks. Sławomir Mazur, Ks. Mirosław Łaziuk (red.) „Dziękujmy Panu, bo jest dobry” Dzień Podlasia. Dziesiąta rocznica Wizyty Apostolskiej Jana Pawła II w Drohiczynie Drohiczyn 2010

Tom IV Ks. E. Jarmoch, Ks. W. Zdaniewicz (red.) Postawy religijno-społeczne katolików Diecezji Drohiczyńskiej Drohiczyn 2010

Tom V Ks. Paweł Rytel-Andrianik Sanktuarium i parafia Trójcy Przenajświętszej i św. Anny w Prostyni Drohiczyn-Rzym-Oksford 2010 (wydanie drugie – 2011)

Tom VI Ks. Bp Antoni Pacyfik Dydycz OFM Cap. Musimy siać... Homilie 1994–2000 Drohiczyn 2011

Tom VII Edward Kopówka, Ks. Paweł Rytel-Andrianik Dam im imię na wieki (Iz 56,5) Polacy z okolic Treblinki ratujący Żydów Oksford-Treblinka 2011

Tom VIII Ks. Sławomir Mazur (red.), Ks. Tadeusz Syczewski (red.) Sługa Boży Biskup Zygmunt Łoziński W trosce o Kościół i Ojczyznę Drohiczyn 2011

Tom IX Ks. Bp Antoni Pacyfik Dydycz OFM Cap. Miłość Chrystusa przynagla nas... (2 Kor 5, 14) Homilie 2001 Drohiczyn 2012

Tom X Ks. Zbigniew Rostkowski Życie i działalność ks. Eugeniusza Zbigniewa Beszty-Borowskiego (1931–2010) Drohiczyn 2012

Tom XI Ks. Eugeniusz Beszta-Borowski, Ks. Marcin Składanowski (red.) Dzieje parafii katolickiej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim Drohiczyn 2012

Dzieje parafii katolickiej Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim (Biblioteka Drohiczyńska, t. 10),

Documents