Dy Drinat #16

1

DY DRINAT (16)E PËRKOHËSHME SHKENCORE DHE

KULTURORE

Bicaj, Kukës, Tetor, 2014

BOTUES:Essat dhe Muharrem Hamz Bilali

Drejtimi i redaksisë:DY DRINAT (Essat Hamz Bilali)Bicaj, KukësShqipëri (Albania), Europe

DY DRINAT (Dardan E. Bilali)270 Sixh Str.Palisades Park, NJ 07650 USA

Telefoni dhe Faksi: 201 461 9429E-mail-i: [email protected]

Anëtarë të redaksisë:Izet Duraku, poetRexhep Shahu, poetMirjana Përzhita, gazetareElmira Muja, gazetareBlerina Halili, gazetareIslam Dogjani, gazetar

2

Kontribues:Hysen Shehu, poetDr. Fejzullah Gjabri, studiuesIsa Halilaj, studiues Dr. Yrjet Berisha, poetSulejman Dida , poet

Përmbajtja

Dy tri fjalë! I dashur Essat.........................................................5Nexhat MerxhushiTHE ABANIAN AUTOCHTHONY OF ÇAMËRIA………...6Sadri FetiuFati i njeriut në prozën e Ramadan Rexhepit...........................16Me gjak....................................................................................26Dr. Yrjet BERISHA:Poezia e Beqir Musliut.............................................................27Dali Bilali, mësues i vjetërLama........................................................................................47Dali BilaliNjë përgjigje shumë vonuar për kullën e Rexhëp Hamzit…..53Dali Bilali, mësues i vjetër Kështu ndodhi me martirët e demokracisë...............................57 Fatjona MujaFesta e nënës (poezi)................................................................58Salajdin KrasniqiShën Premtja bukuroshe (poezi)..............................................59Hysen Shehu, poetDada e Manit............................................................................60Isa Halilaj Studjues, “Mësues i Merituar”Prof. dr. Zekiria Cana figurë dinjitoze në panteonin e kulturës shqiptare..................................................................68Lufta e Gjinocit (Këngë popullore)..........................................72

3

By professor Kristo FrashëriTHE TRUTH ABOUT THE ALBANIANS OF MACEDONIA AND THE DISTORIONS OF THE ENCYCLOPEDIA OF SHKUP IV.........................................74E. Bilali“Reklama më e mirë për vjershërinë e mirë është vjersha e mirë”!......................................................79Ahmet Iljaz Qehaja– Luftëtar dhe “udhëheqës i masave popullore” kundër pushtuesit serb i bajrakut të Topojanit (1852-1913)................86Isa Halilaj, Studiues “Mësues i Merituar”Topojani ballë i përgjakur i Lumës në luftë dhe në qëndresë kundër masakrimit serb më 1913..............................89Neshat BilaliNjë dokument i ri me mendësi të vjetër...................................94Sulejman DidaMasakra e pushtuesit serb e vitit 1913 në Përbreg të Lumës...97Hysen ShehuDuke lexue “Letërkëmbimi” të autorit Z. Essat Bilali...........105

4

DY TRI FJALË!

I DASHUR ESSAT!

Jemi mirë, qofshi mirë, me gjithë të dashurit tuaj të zëmrës! Së pari, nëse shkrova diçka, përtej ngjarjes, së krimit fashist, pra për djegien e KULLËS tuaj, të jesh i sigurt se nuk janë prodhim i fantazisë sime. Ata janë pasqyrim i bisedave të lira. I tregimeve të tjerëve. Unë, jam munduar t’i shkruaj ashtu si i kam dëgjuar. Nuk e marr, gjatë kohës që po jetoni, në fshatin tonë të dashur.Së dyti, unë dhashë disa konsiderata në fund të shkrimit lidhur me qëndrimet, që janë mbajtur dhe vazhdojnë të mbahen nga dy krahët e politikës, për rrjedhojë edhe nga pasuesit e tyre. A thua do të ketë ndonjëherë pajtim kombëtarë?! Apo sherre për të tërhequr vëmendjen nga problemet madhore që i kanë të varfëritë të shoqërisë shqiptarë? Së treti, në shkrim, përmenda lapidar, pllaka përkujtimore, për ngjarjet dhe njerëzit e rënë gjatë luftës. Në Muzëun Kombëtarë, tanimë, janë të pasqyruar në stendat përkatëse dëshmorët e luftës por edhe martirët e demokracisë. Pra edhe emrat e Hamëz dhë Dostan Rëxhëpit… Ky vlerësim dhe njohje e bërë nga organet qendrore ka mbetur deri aty?!!.... Mundësitë për t’i bërë të njohur e të përjetësuar janë të mëdha. Dallimet apo heshtja që vazhdon të mbahet nuk nderon instancat përkatëse në Qark, Bashki dhe Komunë, përkundrazi…. Mos vallë shkohet akoma me mendësitë e kohës që lamë pas?.... Apo ekziston frika se, si mund të ekzistojë një shkollë, rrugë, ose objekt përballë tjetrit me emrin e “Heroi i popullit” i titulluar nga koha e monizmit dhe tjetri i vlerësuar tani “Martir i Demokracisë”?! Tashmë dihet se lufta ka shkaktuar jo pak gjak brenda fisit, pa lë pastaj brenda fshatit edhe më gjerë, për shkak të politikës që u ndoq pas “Mukjës” e në vazhdimësi, jo pak, po 50 vjet. Pa dashur të përmend emra… të merrje rrugën e luftës kundër njeriut tek i cili ishte krijuar “miti” së atë nuk ë kapte plumbi, nuk ishte e lehtë. Pra duhej të ishe trim, por kur trimëria bashkohej me detyrën shtetërore, ajo nuk merrte parasysh pasojat... pra edhe fundin, që mund të ishte tragjik… dhe kështu ndodhi në fakt….. Nga ana e tjetër, kur ideali i lirisë, vihet mbi gjithçka, edhe pse jeta, njeriut i jepet vetëm njëherë, ajo merr vlerat e përjetësisë.

Dali Bilali, mësues i vjetër

5

6

THE ABANIAN AUTOCHTHONY OF ÇAMËRIA

Nexhat Merxhushi

To understand the truth of Çam issue in its entirety, it is nesessary to understand the existantial historical context of autochthony of the Albanians in the lands that at present are Greek territories. Through the testimonies of respected historians is intended to be treated the Greek Epirus relationship in Antiquity, the place of the Albanians in Epirus and especially of the Çams that lived in the Greek portion of the territory that is known with the name Thesproti. There lived also the Pellsgian-Iliran tribe of Elimians, which left much footprints in Çamëria and Labëria.Çamëria or Illyrian ThesprotiThe present day Çamëria is the ancient Illyrian Thesprotia. It constitutes the fourth group of ethnographic regions that form Toskëria. In the Great Helenic Encyclopedia, volume XXIII, p. 405, is said: “Çamëria encompasses the regions of Paramithisë, Filat, Pargë and Margariti, including e few villages of Delvina, ending in the shores of the sea, from the mountain gorges of Akeron till Butrint”. Mehdi Frashëri, in his book: “The ancient History of Albania and Albanians”, p. 55, says: “The Thesprotes, the presnt day Çams, with the capitol Dordona, were the autochthonous Pelasgians“. The Greek scholar, Jani Sharra, in his book ”History Periohis I Gumenikas, 1500-1900”, Athens, 1985, says: “The Çams with Albanian origin, the inhabitants of Çamëria (Thesprotia) from the 17th-18th centuries supported the Muslim faith”. Whereas V. Krapsiti, in his book “I Muslimani Camidhes tis Thesprotias, Athens, 1986, says: “We admit that in their entirety the Çam Muslims of.Thesprotia stem from the local Christians”.According to the Turkish statistics of 1910 for the Sadjak of Çamëria, the number of the population is given at 60897 Albanians, from whom 31304 Muslims and 29593 Orthodox. The Greeks then constituted 12% of the population with 9840 souls (V. Besim Qorri, “The True Albania”, pp. 136-137). Whereas in 1913 when Çhamëria was detached from the mother trunk and was annexed to Greek state, with the decision of the Ambassadors in London, according to Charles Vallay ”Irredentisme Helenique, Paris, 1913”, the population of Çamëria was 70000 (seventy thousand) souls.

7

Çamëria and Epirus,The present day Çamëria lay out in the place that in ancient times was called Epirus. With the name Epirus was called a region that lay from the Mountains of Acroceraunian, today’s Llogoraja, in the north, till the Bay of Ambakia in the south and from the Pindus Mountains in the east till Ionian Sea in the west. Thus, it extends in a territory of 15 thousand km2.

The name Epirus in Greek means soil, very dark, was the name with which the inhabitants of the Greek peninsulas called those who lived directly their opposite. In the ancient time (8-6 centuries), this land was not known with this name, but, according to literary sources, were known only the Chaonians and the place of the Chaonians, the Thesprotians and their place, Molossians and their place. But no Epirus and their place existed. In the Peloponesian War, in the year of 432- 404. B. C. the Chaonians, Molossians and others, appear as political ethnicities in themselves. In the year of 429 B. C., they appear as ally of Sparta or Athens. During the rule of king Tharypa, during the year of 430-390 B. C., the Molassians placed their hegemony over other tribes and created the League of Molosse. After the middle of the 4th century B. C., King Alexander, named Molossi (363-321 B. C.) expended its sovereignty till the Thesprotians. The new alliance was named at this time “The “Epirotus Alliance”. This alliance created defense and formal equality in the federation. The state achieved its glory under the leadership of the great Pyrrhos of Epirus during the year of 307-272 B. C. At this time Epirus strengthened and expended all the time. The state of Epyrus had good relationship with Illyria for two reasons: First, Pyrrhos grew up in the court of Glaukia of Illyria and second, Illyria helped him to return to his throne usurped by his political adversaries. The political role of Pyrrho passed the boarders of Epirus, deciding also for the politics of Greece and Macedonia. After Pyhrro’s death, Epirus sufficiently weakened and in 232 B. C. the monarchy of the Akides fell taking its place the League of the Epirus. This was a form of republican rule. Soon this state was exposed to Illyro-Mcedonian and Illyro-Roman wars. In these wars Epirus did not feel at all as military power, thus falling under Romen rule in 167 B. C. In the new administrative division in the year 148 B. C., the Romen Empire considered Epirus as Macedonian land. Whereas, in the passing century A. D., Epirus separated from Macedonia and in the third century A. D., was created the New Epirus, extending from the river Vjosë till Mat. The fact remains interesting that like the old Epirus, the new Epirus was involved in the same prefecture, in that of Illyricum.

8

The autochthony of EpirusFor the ethnic problems between Greeks and Epirotes people exist two viewpoints: One considers Epirus Illyrian and the other Greek. For this issue have written the ancient Greek historians, Herodotus and Thucydides. Herodotus says that there are two histories. In 576 B. C. it is related that Klisen, the God of Sikion, a very rich man, liked to wed her daughter with a good boy .among the Greeks. He gives the list of those 13 boys that participated, among whom there was a boy called Alkon. The fact that among the Greek boys there was a Molossian, stirred the historians to think that the Molossians are Greeks. But Herodotus.gives us also a second passage. In this second testimony he speaks for “military Greek forces that gathered in Selamin to fight the powerful Persians of that time. Describing the events, Herodotus says that “Thesprotians are the tribe bordering with the Ambarkians and the Leukadasians, the most peripheral tribes that send men in the war of Selamina”. Therefore, the facts that bring Herodotus indicate that the Molossians were not Greeks. This is not at all occasional if it is born in mind that the Molossians “on this side of Thesprotians”.Thuchydides further clarifies.For its own importance, the war of Pelopones involved not only the Greek, but also a portion of barbarian world. This is an important fact helping to clarify more that which were the Greek areas and which were not with Greek populations. With the expression “barbarian”, Greeks named all those that lived outside of Greece, Bur it should be born in mind that in the work of Thucydides is not mentioned the name “Epirus”, since the name until then was not created. Then existed only the names of the tribes Molassians, Thesprotians, Kaonians (these were the most important tribes) and some other tribes. Describing the undertaking of the Peloponesian War, Thucydides says that “From the barbarians.were the Kaonians, the Molossians, the Orestians and the Thesprotians” Thus he mentions no name “Epirus” or “Epirotians”. In the chapter that followed, Thucydides indicates that “some of the barbarians had no kings and, differently from the Greeks who fought in military formations, the barbarians Kaones, though capable, fought irregularly”. Thucidides gives also other facts relating the character of the barbarians, but these facts have no great values. Great importance have the fact when the historian mentions that “the barbarians were not Greek speakers”. He, therefore said it clearly that they were not Greeks. The existence of the colonies mainly of Corinthians around the Bay of Ambarkia and the Bay of Ionian till Korkyra (present day Korfuz), witness that the Greek colonies were created neither in Atoka nor in any other area, but were created within the

9

barbarians. Those who defend the opposite viewpoint never esteemed this fact. Nevertheless, there are Greek geographers and historians who say that “The Greek colonists who settled in Kerkira encountered Liburn Illyria resistance”. The colonists that settled within barbarian did not hesitate to use even force against them… Such was the case with Apollonatians against the Illyrians that destroyed their property and their land in the first quarter of the fifth century B. C. Therefore, the Greek colonies for a long time remained blocked due to these conflicts that endured the barbarian peoples with Greek colonists, though the relations between barbarian and Illyrian worlds were opened. … This is observed from the aspect of trade, culture and so on. The modern word recognizes this ingenuity to Greece. But the cultural relationship should not be mixed with ethnic issues. The inhabitants of these lands were clear for this. As a result of close relationship of these two worlds, the Greeks and the Albanians, got very close with each other. In the Epirotes region lived local barbarian peoples and the colonies, which lived in the shores of the Ionian Sea and which tangently touched the area of Epirotes. Another Greek historian, Theodor Skylarks, gives another area that separate the world of Greek and that of the barbarian. He, describing all of Illyria, says:”After the Molasses, come the Ambrakians, who are at the end of Greek lands. After this begins Ellada”. Therefore, it is clearly seen that the Greek historian of Antiquity one after another thought similarly regarding the border between the Greeks and the “barbarians”. Afterwards, for a later period, Strabon wrote. At this time, that is around the IV century B. C. appears for the first time the term “Epirus” and “Epirotes”. This territory lay till present day Kurvelesh mountains in the north, in the south till the Bay of Ambarkia and closed in the east with the Mountans of the Pind. Another fact that Strabon gives is a description that he made to Homer, writing that “he (Homer) new well all the Helens till Thesprotians”. The name Epirus for Homer had a general meaning that is very dark, as was said above. The map of Epirus appears for different historians heterogeneous, that is movable. This occurs due to the movement of the colonist. But the main population was barbarian. From various sources appears that the “barbarian” population of this area was not Greek speaking. But various historians pretend that if this population was not Greeks peaking, it is not a convincing fact that they were Illyrians. But this is a very weak argument. Beginning from pre-history the fact is known that Illyrians settled the in the Western Balkan Peninsula The Toponymy of Çamëria Until present day, the earlier treatments for the toponymy and the origin of the name Çamëria belonged to foreign scholars of last century: M. Lake -

1 0

Researches in Greece, Paris, 1814, p. 13, Poucqueville – Voyage de la Greece, Paris, 1829, p. 22-23 and so on. The attention is directed toward toponymy, since by its nature it is conservative and can be saved for long time, even when there are dislocations of the populations. It is seen a narrow connection of the name Çamëria with the name of the river Thiamis which was identified with Kallamai, the river that goes near the Shkalla of Filat (Shkalla e Zorjanit). E. Çabej observed that the continuity of the two terms Thiamis – Çamëri is explained according to phonetic of Albanian speech.The toponyms in Çaamëria constitute a block in the entire region, but they are not isolated settlements, where it is distinguished a continuity in all her plains and mountains, involving also the names of the rivers, the land and the sea. In Çamëria there are Albanian names such as: lis (tree), gur (stone), shpellë (cave), burim (spring) and so on. This autochthonous old population has placed names even to an arable land, to a corner or edge, to the foot of the hill, to a hole, to a stone, to a footprint, to a rock, spithari, to a mountain gorge, to a dich, rapid (), kishë (church), xhami (mosque), pyll (forest), përcëllime (to burn down) and others. The Greek author Markopullos in his book “Llaografika – Lakos – Suli – Epirotiqi Estia”, Janina 1982, pp. 348-349, says: “The Sul villages were named in Albanian, like: Vetëtima (the lightening), gropa (the pit), kali (the horse), Bardhi (the white), Murrizi (), Burima, Palovreshti (), Arvanita () and so on”. These names are put all over the territory, which means that this population did not constitute a minority, but an ethnic extension.From the toponyms in Çamëria we are going to give: Oronyms: Mali i Hilës (Filat), Çuka e Palit (Gumenicë), Mali i Bardhë (Sharat), Mali i Buzëziut (Arpicë), Mali i Bozhurit (Margëlliç), Mali i Dhëmbasit (Sul), Mali i Glatë (Bedelen), Mali i Ugurgarës (Nistë), Mali i Kladhit (Nuneshat), Malashinji (Karbunarë), Mali i Kurorës (Nkoliçaj), Mali i Llogarajt (Agji), Mali i Mëllezit (Konispol), Mali i Murgut (Sul), Mali i Qytrzës (Mazrek), Mali i Shkodrës (Njihuar-Paramithi), Mali i Verdhëlës (Gikëhuar), Malet e Sheshtagjonëve and so on.As it is known, the Albanians construct the toponyms beginning on a quality: from the color and the form and so on. For example, Mali i Bardhë, because it white. Mali i Murgut, because it is dark, darkened, Mali Dhëmbasit, because it is in the form of the teeth, Mali i Gjatë, because it is long and so on. It is observed that they are like definers of property of the Albanians: Mali i Hilës, Çuka e Palit, Mali i Buzëziut, Mali i Shëndelliut, Malet e Sheshtagjonëve and so on. Therefore, the quality of indicating ownership clearly illustrates that the owners were the Albanians. More interesting is the toponym “Qafa e lirëve” (The Freedom of Neck),

1 1

which should have been The Neck of the Illyrians, since the Çam people in many instances are inclined to swallow the vowel, or the first syllable of a name, for example, for man with the name Llaz, using the shorter form Laz, swallowing the letter i and for Elimët Limët and so on. The same thing is done regarding things: Brik for ibrik, lirëve for Ilirëve, Otherwise no other meaning could be given to show its belonging. For the Illyrian Neck we find no reason to doubt their Illyrian origin of cutting off, by the fact that this ancient toponym is preserved today in the memory of the people, together with that where are mentioned the Elimsians, a Pelasgian-Illyrian tribe. This kind of naming is not found in Greek land, but only in Çamëria and in Albania. This means that the Greeks did not exist in Çamëria. It is observed that in the putting of the names it is the same mentality and the same mechanism. From the parallelisms about Çamëria and Albania there are Mali i Bardhë, Mali i Shëndelliut, Mali i Kurorës, Mali i Llogorait, respectively in Vlora, in Tepelenë, in Kudhës, in Dukat. Similarly, in both sides, in Çamëria and in Albania are found parallel names of villages, for example in Gumecë, Dushk, Lëkurës, Lopës, Varfanj, Vilë, Mazrek, Kurtes, Gravë, Karbunarë, Dritë, Kuç, Currilë, Gurëz, Neshat, Shëmizë, Dardhë and so on. The places where are still alive the myths, toponym, legends, phraseologies, from Labëria to Çamëria, began from the village Gumenicë of Vlora, Zërbaç, Kallarat, Kudhës, Qeparo, Sasaj, Butrint, afterwards entering the region of mother Çamëria, from Koskës till Vërselë, Guman, Gurriz, Varfanj, Grikëhuar, Sharat, Nuneshat, Kuç, Arvenicë, Arpicë, Arilë, Mazrek, Luarat, Margëlliç, Mur, Vrastovë, Karbunar, Grikë and so on. This naming in the memory of the Albanians here and in Çamëria could not exist if they were not contemporaneous of these places. There where we have graves of Elimians were the proto Albanians, which defined the grave where he was and handled it to his posterity. These unopposed facts clearly testify that Çam people is ancient and uninterrupted. The Çams are continued of the Epirotes. If the Albanians went later in those terretries, as some trustless Greek scholars declare, how they could inherit the many millennia memory? Therefore, as the the toponomy of Çamëria ancient, so it is ancient the population of Çamëria, because the Çams preserve those mental and material wealths, not the Greeks.The River names (Hidronimet) It could be said that all the river names in Çamëria are in Albanian. Very rarely are those in the languages of the occupiers. The Sea of Çamëria is called with two names: Deti Jon and Deti i Zonjës, (or the Fusha e Zonjës), both of these names are from Albanian language. From other

1 2

river names could be mentioned: Lumreja of Janina, a river with the ups and downs, which comes from the Han of Pllaka in Lefterhor, Lumi i Zi (Akeroni), Ujët e Verdhë (The strait till between Kakasë së Nicës and Marvenorës in Vilë). Di Krerët (the Srait of the sea that separates the river Pasko with Antioaskon). Lumi i Artës, Lluri, Kalamai, Lumi i Pavlit, Përroi i Miç Dukës, Përroi i Dushqey, Përroi i Katundit, Burim i Zërës, Burim i Labit, Burim i Kaninës, Kroi i Mirë, Kroi i Shurrës, Kroi i Ariut, Kroi i Sorrëzës, Pus i Mollës, Pus’i Çalares, Uji i Bardhë and so on. The anthroponymy At the beginning of the thirteenth century, Çamëria was part of the Despotate of the Epirus. The Ruler of the Epirus in the 14th century was Gjon Zenebishta, who, like Gjin Bue Shpata, the ruler of Prevezë, were called “Gods”. In the second half of the 15th century, Çamëria was made battle ground of the resistance of the Ottoman military. This region fell under Ottoman rule and was swept in the Sandjak of Delvina. Çamëria (Vajamatia in the Middle Ages), was one of those places where clearly were distinguished the continuity of ancient expressions. In the 16 th

century, when the cadastral census was made, it is observed the fact that in the region of Delvinë, that is also in Çamëria, the names were typically Albanian. The cadastral register of the year of 1582-1583 of the Kaza of Delvinë, in the register of Sandjak of Delvinë of the years 1582-1563 swept also 63 villages. There are registered all household heads, the unmarried mails and the widows of every village. Let’s analyze the data for the village of Sharat, a Çam village few km. from the Ionian sea, p.24 b. Hire are the names and the last names of the inhabitants of this village that are swept in this Ottoman spring: Nik Nikolli, Nikollë Gjini, Dol Nika, Pal Gjoni Kostë Mëhilli, Gjikë Dedë Zhupa, Liko Nikolla, Nikë Gjoni, Progër Gjini, Dokë Gjini, Gjikë Gjoni, Martin Prift, Gjikë Pali, Dokë Doli, Jani Doli, Pjetri Qesari, Martin Komneni, Gjikë Teodori, Ahmet Shtrepi, Lisimet Meladeni, Martin Kola, Nikol Pali, Strati Lira, Dhimo Klea, Komnen Kondi, Dedë Gjini, Nikol Pali, Martin Andrea, Doli Komneni, Melkë Andrea, Nikolë Qesari,.Llazar Gjoni, Dod Nikolla, Lik Strati, Nik Andrea, Martin Loli. Names of Illyrian period The name Dhimo is made smaller from the name Dhimiter, The shortness of this kind is found only in Albanian. Dhimitër is a name of Pelasgian-Illyrian origin. According to Nermin Vlora, this name stems from Dhe-Miter, meanin soil in us. This anthroponym is found in our land not only before Christ, but also in the Albanian Middle Ages.The name Kostë steming from the name Kostandin, is an indefinite name with Illyrian origin, Kondi, Kosta and Ndini. The anthroponym Lik is an

1 3

Illyrian name, (V. Cuhmohovsky B. Sh. Sh., no. 2, Tiranë, p. 147). This is also asserted by H, Krahe, E. Çabej and Zef Mirdita. Dedë stems from Dida, Illiran personal name. H. Krahe indicates that Dida is an Illyrian name (Lexikon Alitillyricher personnamen), Heidelberg, 1929. Maximian Lamberci sees the name Deda as a reflection of an older Illyran anthroponym. According to R. Doçi, Dida is found in the old form even today in the banks of the river Klinë, in the Didë of Prizren. The name Dedë is spread in the Middle Ages in the form of Dedaj,.Dedash, Dedë, Dedinë, Dedosh (Shuteriqi I., USA, page 3090). These anthroponyms indicate that this population, laying in this territory, belong to the Illyrian geographic soil and than to the Arbënor one, beginning from the earliest Illyrian period, confirming the continuity of Çam inhabitants even before B. C.Names of Latin PeriodDokë and Martin. Dokë stems from Antonius. It was Ndokë and lastly Dokë. It catches your eye the use of personal Latin name Martin. This anthroponym has big spreading in the Middle Ages. It is used by many persons. In the rooting of this name, great role played the church and the great number of her saints. St. Martin lived in the 4th century in France, Further it is continued with thoughtful names: Doli, Merkë, Lisimadh. Doli stems from the thoughtful name Doli, Lisimadh is an anthroponym made from the name Lis (tree) and adjective i madh or big. In the Middle Ages was often used as anthroponym. Melkë stemms from the personal name Mel-i. In our case, it is used with lessening suffix – kë. It stems with these forms: Melas, Melash, Melkë, according to Dh. Shuteriqi. The above names are not imported in this territory. The Albanian population of this kaza had in Middle Ages a system of her own personal names, popular last names in the eve of the pre-Christian world, exitting from the Albanian language. These anthroponyms, coming from ancient legacies, constitute root elements from antiquity. In this village, the personal names, from the structural point of view, mainly stem from primary component part of the names. Only the composite Lismadh is an exception. The mostly spread name in this village is the name Martin. It is accompanied with the names Kola, Andrea, Prifti, Pali, Gjini, Loli, Komneni and so on. The anthroponyms and the patronyms Gjikë, Gjokë, Dedë, Mëhill, Toskë, Strat, Nikë, Pal, Kola, Komnen, Nikolë, Pjetër, Kondi, Gjoni, Progir, Dokë and so on, are traditional Albanian names. The names and the last names Gjon, Gjin are the same. The name Gjon is the name in Europe in the first century and stems from Hebrew Johanani, which is an Apostolic name of Christ, Saint John, elaborated through centuries gave in this soil Gjon. The name Gjin is one of the names mostly used through the Albanians in the

1 4

Middle Ages. It gave the following forms: Gjinar, Gjinec, Gjinak, according to Shuteriqi. Shën Gjini and Shën Gjoni have their holiday on June 24th, when there is the longest day and the shortest night. Nikolla gave its short form Kolë and Nik. Mikel is turned into Mëhill. In this village are often used the names of land Arbënor Nikë and Gjikë. The name Mikel, used 4 times, it is not forgotten. In this village also are included 6 names with Hebrew Christian origin, injected into anthtoponymic and patronymic fund as saint names Jani, Pjetri, Pali that are the apostolic names of Christ.Mikel is an earlier apostolic biblical name Mikael, Llazar and Nikolla are names of Slavic saints. The only name of this village with Greek etymology is Strati, but it also participates in the Arber soil. Later on in Albania with coming of Islam this name was adopted to oriental terminology and when this region was Islamized it turned to Sefer and Asqer, that have the same name as Strat. The only oriental anthroponym is the name Ahmet, which also was accompanied with the Albanian surname (Ahmet Shtrepi). In this village there is a Pelasgian-Illyrian name, three names of Illyrian origin, two with Latin origin, 6 with Chrstian Hebrew origin, 3 thoughtful names, 10 of Arbër soil, 1 name with Greek etymology turned into Arbër soil and one oriental anthroponym. It is important to mention that all Middle Age names used lately in the village Sharat including other villages of this region are different from those used by the Greeks. The name Gjikë Zhupa, from the structural point of view, belongs to the period of Middle Ages. M. Shuflai points out that the Albanian element has contracted all the time and became as a ball of a. hedgehog. Whereas E. Çabej says “The dwelling place of the Albanians is not an expansion region, but a contraction region, an uninterrupted narrowing during their history. If referring to history and the ancient Greek authors, the northern border of Greek nationality and Greek language began in the southern bank of the Bay of Arta, Strabon makes it known. Therefore these lands of Çamëria where this village is located are autochthonous regions of Albania, given unjustly to Greece in 1913. Till 1944, this village, like all villages of Çamëria, was inhabited by ethnic Albanians. Such authentic facts prove with no hesitation that Çamëria during her entire history had a population of exemplary Albanian compactness.The efforts for denationalizationUntil the end of the 18th century, the population of Çamëria was all Chrisian Albanian. After this time, it began to enter Islam. However between the Muslims and the Christians there was no religious encounter, as it happened in other places of the world. A portion of present day Muslim Çams carry today the surnames of the time when they were

1 5

Christians, whereas others use as surnames the names of their fathers or their grand fathers. Here are a number of old tribe names: Bregu, Demi, Hunda, Kali, Marxhushi, Bollsti, Pirro, Pronjo, Shurdhi, Nikëjani, Kurrushi, Barkanjari, Sherri, Spata, Burri, Paskanji, Premti, Suloti, Zerva, Bardhi, Kondi, Preveza, Timka, Uthulla, Luli, Lluri, Matruku, Buzëbardhi, Derri, Gërra, Kokëbardhi, Çapari, Buza, Golemi and so on. After the Turkish occupier pulled out of Çamëria and its falling under new Greek yoke, the process of assimilation changed its technical relations. The new occupiers began working nervously for denationalization of the Albanians. From one side, they began trading the Albanian Muslim population with the Greeks of Minor Asia (1923-1924), to the Christians they rejected their national identity, or they imposed its hiding by frightening. The Christian inhabitants were called “Greeks”. After the ethnic cleansing of Muslim population was made, like the burglar who tries to cover the footprints, Greece hurried to change the Çam dwelling names. At the beginning she changed the name from Çamëria into Thesprotia to erase this Albanian footprint and to destroy once and forever from the human memory the name Çam and Çamëria. With the new naming Thesproti for Çamëria, unwillingly they gave to the region the old Illyrian autochthonous name. To the names of the cities of Çamëria is also given Greek face. For example, the town Filati becomes Filates, Gumenicë became Igumenicë, Margëlliçi became Margariti, Paramithisë became Paramithja and so on. Similarly, to all the villages of Çamëria have changed the names, as for example, Curile into Calithes, Dolani into Leropllatano, Galbaqi into Koqino Lithari Gurrëta into Ano Pallo Klisi, Menxhari into Qiparisos, Lopësi into Asproklisi, Llabanica into Ellataria, Spatari into Tri Korifo, Vila into Dhonates, Varfanji into Parapotamo, Vreshta into Ambalia, Rrëzanji into Alorgji, Shëmriza into Ajia Maria, Shulashi into Krionri, Ledheza into Ladhohoti, Kuçi into Polineri and so on.But all these efforts were unable to destroy the Albanian identity of Çamëria, since in the houses of the Çams still is spoken Albanian, are respected the traditions and the mores. There still live the myths, the toponyms, the legends. From the most ancient times Çamëria was Albanian and such remained.

Translated into American English:byEssat H. Biali, Sr. Sc.

January, 2014U: S: A:

1 6

FATI I NJERIUT NË PROZËN E RAMADAN REXHEPIT

Sadri Fetiu

Hyrje

Ramadan Rexhepi është një nga shkrimtarët e njohur, që për prozën e tij është frymëzuar nga jeta e njerëzve të rëndomtë, e banorëve të zonës së Karadakut. Në fillimet e krijimtarisë së tij, në vitet e shtatëdhjeta të shekullit të kaluar, ai e ka botuar përmbledhjen e tregimeve “Kambanaret”, kurse që nga ajo kohë e ka nismën e vet edhe romani i tij i parë, që fillimisht e kështe titulluar “Udhëkryqi”, por që e botoi tash vonë, më 2010, me titull “Stina e emrave të bukur”. Krahas shkrimeve të ndryshme publicistike dhe eseistike ai e ka botuar në Suedi, më 2004, edhe romanin “Dilemat e Emrush Dokos”. Duke i pasur pararasysh këto tri vepra mund të konstatojmë se Ramadan Rexhepi hyn në radhën e shkrimtarëve të letërsisë shqipe, që e ka krijuar individualitetin e veçantë krijues si prozator, vepra e të cilit meriton të studiohet në mënyrë të plotë analitike. Kësaj radhe, brenda kësaj kumtese, do të përpiqem që këtë vepër ta trajtoj mbrenda një segmenti të veçantë, duke pasur parasysh krijimtarinë imagjinative, fiksionin, siç do të thoshte teoria moderne, në paraqitjen e fatit të njeriut si individalitet i veçantë dhe si pjesëtar i një përbashkësie më të madhe, pra fatin e shqiptarëve të zonës së Karadakut dhe përgjithësisht të viseve jashtë Shqipërisë administrative, në periudhën e përpjekjeve për të ekzistuar dhe për t’i mbrojtur të drejtat e veta sociale dhe kombëtare nën sundimin e Jugosllavisë socialiste.

Tematika e tregimeve

Të shtatë tregimet e përmbledhjes “Kambanaret” trajtojnë me një ndjeshmëri të rrallë poetike fatin e vështirë të njerëzve të varfër të zonës së Karadakut, pa i politizuar situatat jetësore dhe pa i ngjyrosur me ndonjë formë sipërfaqësore me përbërës të faktorëve kombëtarë. Përkundrazi, në këto tregime fati i njeriut nuk trajtohet sipas ndonjë skeme fetare dhe etnike, prandaj faqet më të bukura të kësaj proze e trajtojnë tragjizmin fatal të jetës së jevgjitëve dhe të skamnorëve të tjerë të konfesionit katolik e mysliman, të cilët punojnë si argatë të përbuzur në pronat e pasanikëve dhe përpiqen që edhe në ato kushte të rënda ta gjejnë dhe ta gëzojnë edhe

1 7

lumturinë e tyre jetësore. Personazhe të këtyre tregimeve janë të rinjtë në moshën kur gufojnë ndjenjat dhe pasionet, që i nxisin dëshirat për të mbijetuar dhe për t’i gëzuar bukuritë që sjell jeta rinore, por edhe pleqtë e këputur nga fati i tyre jetësor, që janë shumë të preokupuar me fatin e fëmijëve të tyre. Në fillimet e prozës së tij me tematikë sociale, Ramadan Rexhepi sikur mësoi nga proza e Migjenit, pastaj e Adem Demaçit, e mbase edhe e ndonjë realist i letërsisë serbe, si Bora Stankoviçi, i cili e ka trajtuar me ndjeshmëri të veçantë sidomos fatin e jevgjitëve dhe të shqiptarëve të këtyre viseve. Mirëpo duhet të thuhet qartë se Ramadan Rexhepi në tregimet e tij solli një qasje krejt origjinale, duke depërtuar me mjeshtri të veçantë në psikologjinë e personazheve, në traumat jetësore që ata i kanë përjetuar që nga mosha e fëmijërisë. Edhe sa i përket aspektit stilistik, ky autor që në tregimet e para solli risi, duke u përpjekur që brenda fatit ekzistencial të njeriut të përfshijë edhe pjesëmarrjen e mjediseve jetësore dhe në mënyrë të veçanta ta poetizojë bukurinë e natyrës në varësi nga bota emocionale e personazheve. Kështu, tregimet e tij i përshkon përgjithësisht një ndjenjë e dhembjes dhe e pikëllimit, një fatalitet i paracaktuar i jetës, dilemat ekzistenciale deri në kufijtë e luhatjes së besimit fetar, por edhe fuqia shpirtërore për t’i përballuar vështirësitë dhe lufta e përhershme kundër të këqijave dhe padrejtësive shoqërore. Në tregimin e parë të kësaj përmbledhjeje, “Kur s’ka diell ndër zemra” autori me mjeshtri të rallë e paraqet shpirtin e tronditur dhe të traumatizuar që nga fëmijëria të jevgut Saqip, i cili në luftë me varfërinë e madhe, në zgripcin e ekzistencës së tij dhe të fëmijëve të shumtë, ballafaqohet edhe me fuqinë e papërballueshme të ndjenjës së xhelozisë, që e shpie deri në degradim të plotë moral dhe në revoltë, që ka për pasojë dhunën familjare, sidomos ndaj gruas, pastaj alkoolizmin, por nuk e mposht kurrë dashurinë e pakufishme ndaj fëmijëve. Edhe tregimi “Konstantina” është po ashtu një rrëfim i dhembshëm për fatin e një varfanjakeje të bukur, që si argate për kafshatën e gojës punon në pronën e huaj, e do me një ndjeshmëri të thellë të vëllain, që skamja e ka katandisur në lypës, përpiqet të jetojë me nder, e do edhe rininë dhe bukurinë e saj dhe keqpërdorët nga mashtruesi, i biri i pronarit, tek i cili punonte, duke ëndërruar që një ditë do të bëhej bashkëshorte e tij. Ky tregim është jehonë e një ndjeshmërie të dhembshme, krejtësisht origjinale, që autori e ka filluar dhe e ka përfunduar me mjeshtri të veçantë poetike. Tregimi “I akuzuari quhej Malë” trajton me realizëm temën e vëllavrasjes. Në të gërshetohet një rrëfim origjinal, me dinamizëm të plotë, me dialogë të realizuara artistikisht dhe me një përfundim të ngjashëm me monologun

1 8

përfundimtar të romanit “Gjarpinjtë e gjakut“ të Adem Demaçit, ku mallkohet hakmarrja dhe vëllavrasja. Një nga tregimet e gjata, “Nata në saraje”, sado që ka subjektin nga e kaluara e familjeve feudale, e cila përshkruhet me tërë plotërinë e saj, në qendër të rrëfimit e ka fatin e njeriut të varfër, shërbëtorit të Halil Agës, Jusufit, dhe dhembjen e tij të pashërueshme për shkak të dashurisë ndaj të bijës së pronarit, e cila duhet të martohet në një familje të rangut të vet. Edhe brenda këtij tregimi kemi një gjallëri të veçantë përjetimesh njerëzore, kemi një botë që ishte duke perënduar dhe lindjen e një të reje që ishte plot dhembje dhe shpresa të shuara. Në tregimin “Lokja” trajtohet lufta për ekzistencë e njerëzve të vegjël të zonës së Karadakut. Brenda rrëfimit motiv qendror është dashuria e nënës për të birin, i cili krahas ekzistencës që e siguron duke shitur dru, përpiqet që edhe të shkollohet. Lufta këtu e ka edhe dimensionin e vet të veçantë, acarin e dimrit, të ngjashëm me skicën e Migjenit “Bukuria që vret”, por këtu nuk ka përfundim fatal, sepse dashura e nënës, Lokes, me sakrificën e fundit në luftë me stuhinë e dimrit, ngadhënjen për ta vazhduar edhe më tutje luftën për ekzistencë dhe idenë e ardhmërisë për shkollimin e të birit. Tregimi “Letër vajzës bonjake” ndryshon nga krijimet e tjera të kësaj përmbledhjeje, sepse është shkruar në veten e dytë, në formën e një letre të dashurisë. Ky tregim përveç ndjeshmërisë poetike, që e karakterizon dashurinë e dy të rinjve, përmban edhe rrëfimin e përgjithshëm për jetën, për ëndrrat e parealizuara, për synimet dhe dëshirat e autorit të letrës, personazhit rrëfimtar, për një jetë më të përparuar, për dalje nga amullia e përgjithshme e prapambetjes dhe thasheshamja e mjediseve të caktuara që merren me përgojime dhe trillime shpifëse. Brenda këtij rrëfimi shquhet shkathtësia e autorit për ta paraqitur artistikisht tërësinë jetësore të mjediseve të caktuara fshatare, si edhe lidhjet e pashkëputshme emocionale midis fenomeneve të natyrës së bukur fshatare dhe preokupimeve dhe përjetimeve të njerëzve. Tregimi i fundit i përmbledhjes “Kambanaret “ të Ramadan Rexhepit, “Udhëtarët”, si edhe të gjitha tregimet e tjera, trajton fatin e njeriut të varfër të fshatrave të Karadakut që lufton për ta ndryshuar fatin dhe jetën e vet. Në qendër të rrëfimit është plaku Franjë dhe e bija e tij, Zoga, që të dy me plagë trupore e shpirtërore dhe me plot dilema për fatkeqësinë dhe varfërinë e tyre, të kushtëzuar si nga njerëzit, ashtu edhe nga Zoti, dhe i lumi Krisht, që e besojnë, por edhe e sfidojnë, në përpjekje për ta ndryshuar fatin e tyre jetësor dhe për të ecur në rrugën e re të dijes dhe të përparimit të Zogës që bashkë me babanë udhëton për t’u shkolluar në qytet. Krejt ngjarja lidhet me udhëtimin e vështirë dhe peripetitë e shumta që përjetojnë këto dy krijesa. Ky udhëtim e ka edhe simbolikën e vet të rrugës së vështirë jetësore

1 9

me plot befasi dhe të papritura. Tregimi ka një përfundim tragjik me vdekjen e plakut Franjë, pas një rrugëtimi të vështirë, mu në çastin ku kishte arritur në oborrin e shtëpisë së vet, të cilën nuk ia kishte mbrojtur shejtnia e Kishtit, sepse gjatë lojës mospërfillëse ia kishin djegur fëmijët e lagjes. Siç po shihet, që të gjitha tregimet e kësaj përmbledhjeje kanë strukturë të formuar rrëfimore mjaft dinamike, në të cilën është formësuar fati i njeriut të varfër dhe përpjekjet e tij për t’i përballuar vështirësitë, ndjenjat e tij, sidomos dashurinë dhe dhembjen e shpirtit në situatat tragjike, por edhe shpresën e tij se do të bëhet më mirë. Përmbledhja e tregimeve të Ramadan Rexhepit është ribotuar edhe në vitin 1998 bashkë me një pasthënie të dr. Nebi Islamit, në të cilën me një analizë të shkoqitur i ka paraqitur vlerat ideo-estetike të këtyre krijimeve.

Romani për Karadakun e robëruar

Romani “Stina e emrave të bukur” është vepër realiste, që e ka zanafillën mu në fazën e fillimit të krijimtarisë së këtij autori, kur ishte ende nxënës i Normales së Prishtinës. Vepra duhej të botohej që në vitet e shtatëdhjeta të shekullit të kaluar, por nuk pati fat, prandaj është botuar tash vonë në Kosovë. Ky është një rrëfim i gjatë që e merr subjektin nga jeta e shqiptarëve, të shtypur, të përbuzur, të nëpërkëmbur në Jugosllavinë, socialiste, në kohën kur brezi i ri i intelektualëve që po krijoheshin me shumë vështirësi kishte nisur arsimohej e të vetëdijesohej se duhej të luftonte me plotë sakrifica për mbrojtjen e të drejtave elementare të ekzistencës dhe të jetës së lirë në trojet e veta, të arsimohej në gjuhën amëtare dhe ta ruante identitetin kombëtar të popullit të vet. Ngjarjet kryesore të romanit lokalizohen në pjesën maqedone të Karadakut, në qytetin Ranishtë dhe në fshatin Shëngjergj, por veprimet mjedisore të protagonistit, si edhe format e tjera të rrëfimit, shtrihen edhe me gjerë në Kosovë, në Maqedoni, sidomos në Shkup, ku mbahet procesi gjyqësor i protagonistit, në Serbi dhe në viset e tjera, në të cilat jetojnë dhe punojnë shqiptarët. Me gjerësinë e rrëfimit epik me plotë përshkrime mjedisore, veçmas me pjesëmarrjen aktive të natyrës në momentet e ndjeshme të jetës shpirtërore të personazheve, romani i përtërin në kujtesën e lexuesit tërësinë e jetës fshatare të zonës së Karadakut, duke gërshetuar me mjeshtri brenda krijimit imagjinativ realitetin me historinë, të përgjithshmen me të veçantën, dramat individuale me fatin e përbashkët të popullatës. Krahas paraqitjes së bestytënive, besimeve, dokeve tradicionale të shqiptarëve të kësaj ane, gërshetohen motivet e punës, por edhe ato që kanë të bëjnë me dhunën që synon shpërnguljen e fshatarëve nga trojete e tyre dhe pastrimin etnik të këtyre viseve, me një politikë diskriminuese të

2 0

përçarjes dhe të sundimit midis antagonizmave shoqërore të shtresave të ndryshme të popullsisë dhe pjesëtarëve të nacionaliteteve serbe, maqedone, shqiptare, si edhe ardhacakëve kolonë që vinin nga viset e Maqedonisë së Egjeut, si edhe emigrantëve nga Shqipëria, që pushteti i përdorte për qëllime të veta kriminale. Krahas atmosferës së përgjithshme shoqërore, autori ka arritur t’i portretizojë me mjeshtri të rrallë pjesëtarët e ndryshëm të familjeve kundërshtare të tontonozëve dhe të topallajve, pastaj përfaqësuesit e policisë dhe të sigurimit shtetëror, të gjykatës dhe të administratës shtetërore. Në roman defilojnë të gjithë tipat e mundshëm të një realiteti të vrazhdë, duke filluar nga burrat dhe gratë fshatare, që tërë ditën punojnë në fushë dhe në shtëpi duke kultivuar sidomos duhanin, pastaj intriganteët nga radhët e pasanikëve dhe të klerikëve, të lidhur me pushtetin, djerrakohësit e pijetoreve periferike të fshatit e qytetit, spiunët dhe deri të deputetët e kuvendit. Me një fjalë romani i ka përfaqësuar të gjitha kategoritë shoqërore të një periudhe, shpesh duke i përcjellë fatet e tyre historike edhe në vazhdimësi të trungut familjar, siç ndodh me kolonistët e familjes Popviç, që nga periudha e luftërave ballkanike. Mirëpo, brenda rrëfimit trajtohen me dinjitet edhe intelektualët e ri shqiptarë, mësuesit, studentët, që në zgripcin e përpjekjeve për arsimimin e popullit të tyre sakrifikohen për lirinë dhe të drejtat e popullit të tyre. Bashkë me ta janë edhe shumë figura të fshatarëve, bashkë me përfaqësuesit e heroizmit të së kaluarës si Baba Cati, por edhe shumë njerëz që e ruajnë dinjitetin tradicional, të cilët jeta i ka kalitur për t’i përballuar që të gjitha të këqijat që vijnë nga prapambetja dhe dhuna e pushtetit të pushtuesve. Brenda romanit bashkë me fatin e fshatarëve të Shengjerigjit dhe të fshatrave të tjera të kësaj zone, shtrihet edhe një shtresim i bukur i vlerave tradicionale, një etnologji e plotë që e paraqet shqiptarin në çastet e hareshme të bukurisë së dasmave e gëzimeve familjare, por edhe në logun e kuvendit për tema serioze, që sjellë jeta për shkak të konflikteve ndërfisnore dhe dhunës së pushtetit që i nxit ato. Në strukturën e pasur rrëfimore të romanit, krahas protagonistit, Ilir Kelmendit, intelektual me një vetëdije të lartë atdhetare dhe shoqërore, i burgosur politik për bindjet e veta, hero i mirëfilltë që e sfidon dhunën shtetërore, apologjet i lirisë së popullit të tij, dhe Shegës, të dashurës e, pastaj edhe të gruas së tij, si përfaqësuese e grave fshatare që ballafaqohen me shtypjen e dyfishtë gjinore dhe kombëtare, kemi një galeri të tërë personazhesh të skicuara me mjeshtri të rrallë, që përfaqësojnë fatet individuale dhe psikologjinë e përgjithshme të popullit të zonës së Karadakut që lufton për ekzistencë në trojet e veta. Në roman është paraqitur jeta e shqiptarëve në lidhmëri të vazhdueshme historike, por janë portretizuar edhe figurat individuale të përfaqësuesve shtetërorë, që si tërësi simbolizojnë vazhdimësinë e dhunës shtetërore dhe të shtypjes nacionale, të shqiptarëve,

2 1

të cilën herë-herë përpiqen ta kamuflojnë me një perfiditet të veçantë dhe me parulla boshe për “vëllazërim- bashkimin” e popujve. Po këtu janë edhe përfaqësuesit e atyre shtresave shoqërore, që për interesa personale, për mbrojtjen e përfitimeve dhe të pronave të tyre bëheshin vegla të çdo pushtetit dhe e ndërronin identitetin e tyre herë si turq e herë si torbeshë, varësisht nga interesat e politikës së sundimtarëve të huaj. Figura e Ilir Kelmendit shquhet sidomos gjatë paraqitjes realiste tipike të procesit gjyqësor, që është një nga pjesët më të realizuara të romanit, sepse autori e ka krijuar një atmosferë tipike, duke i ruajtur të gjitha veçanësitë që e karakterizojnë protagonistin, që vepron dhe flet jashtë të gjitha skemave të mundshme të retorikës së njohur në romanet e realizmit socialist. Po ashtu, në mënyrë krejt të pavarur dhe origjinale është paraqitur edhe atmosfera e tërësishme në të cilën paralajmërohet veprimtaria e organizuar e grupeve të intelektualëve, kryesisht e arsimtarëve, mësuesve të fshatit, e nxënësve dhe e studentëve, pa ngarkesa ideore, që e karakterizojnë paraqitjen e veprimtarisë ilegale në Kosovë në veprat që trajtojnë tematikën e këtillë. Brenda totalitetit të rrethanave të kohës autorit nuk i ka shpëtuar asnjë hollësi nga veprimtaria e pushtetit, prandaj këtu bashkë me antagonizmat serbo-maqedonase ka zënë vendin e vet edhe edhe grupet e emigrantëve nga Shqipëria, shumë nga të cilet ishin bërë vegla të pushtetit shtypës jugosllav. Për ta ruajtur veprën nga banalitetet e mundshme propagandistike e publicistike, autori me qëllim e ka mënjanur me mjeshtri përdorimin e emrave të vërtetë të pushtetarëve jugosllavë e shqiptarë të asaj kohe, por në anën e kundërt, në rrëfimin e tij, në mënyrë të tërthortë nëpërmjet tregimeve të personazheve janë të pranishëm me emra të plotë personalitetet e shquara të historisë shqiptare, në mënyrë të veçantë ata të zonës së Karadakut, si Idiz Seferi dhe bashkëluftëtarët e tij e pastaj edhe trimat e periudhave të mëvonshme, që u sakrifikuan për lirinë e popullit të tyre. Romani “Stina e emrave të bukur” shquhet edhe për përshkrimet e bukura të mjediseve, për pjesëmarrjen aktive të natyrës në të gjitha situatat delikate shpirtërore të personazheve kryesore, për atmosferën e ngrohtë të mjediseve familjare, dhe përgjithësisht për një frymëmarrje të gjallë të jetës në lëvizje të vazhdueshme për ta mposhtur të keqen. Këtu është e pranishme në vazhdimësi atmosfera e punës, e dashurisë për jetën dhe për njeriun, e luftës për ekzistencë, e besimit dhe e shpresës për një të ardhme më të mirë, por edhe një varg besimesh e besëtytnish tradicionale që e karakterizojnë etnopsikologjinë e tërësishme të banorëve të kësaj zone. Në qoftë se mund të konstatohet se në tregimet e Ramadan Rexhepit nga përmbledhja “Kambanaret” është paraqitur me primesa fataliste fati i individualizuar i njerëzve të varfër nga Krahina e Karadakut, në romanin e tij të parë fati i këtyre njerëzve vetëm është thelluar dhe plotësuar edhe me

2 2

një përbërës të ri, atë të shtypjes nacionale dhe të dhunës shtetërore, që shtrihet mbi ta për t’i nënshtruar dhe për t’i detyruar që të heqin dorë nga identiteti i tyre kombëtar dhe të shpërngulën në Turqi. Romani “Stina e emrave të bukur” bashkë me tregimet e përmbledhjes “Kambanaret|”, paraqet fazën kur talenti krijues i prozatorit del në pah në mënyrë të plotë dhe e shquan atë si individualitet krijues tashmë të formuar, në veprën e të cilit harmonizohen plotësisht të gjithë ata faktorë që artin e rrëfimit tregimtar e bëjnë vlerë të mirëfilltë estetike, duke shmangur me sukses faktorin tepër të theksuar sociologjik, që e ka karakterizuar prozën shqipe, në mënyrë të veçantë romanin e të ashtuquajturës periudhë të realizmit socialist.

Dilemat e shqiptarit të diasporës

Në romanin e parë të Ramadan Rexhepit krahas karakteristikave të realizmit klasik, i hasim edhe përbërësit e një depërtimi të ri në shtresën imagjinative të strukturave moderne të romanit të ideve, të cilat do të manifestohen në mënyrë të plotë në romanin e tij më të ri të këtij autorit, “Dilemat e Emrush Dokos”. Ramadan Rexhepi, që e kishte dëshmuar tashmë talentin e tij si prozator, pjekurinë kulmore në fushën e romanit modern do ta arrijë me veprën e tij, gjithsesi shumë interesante, “Dilemat e Emrush Dokos”. Është ky një roman modern i ideve me shtrirje të gjerë proteike, një satirë që realizohet me përbërës të shumtë imagjinativo-fantastikë e simbolikë, por edhe me një strukturë të thjeshtuar që realizohet me anë të ecurive të veçanta rrëfimore në dy linja kryesore: në emisionet të drejtpërdrejta të Radio Muçibabës dhe në rrëfimet e shkëputura reale dhe fantastiko-shkencore të personazhit narrator, Emrush Dokos. Satira e romanit i shpie degëzimet e veta të rrëfimit deri në sferat shumëdimensionale, që nga zanafilla e krijimit të jetës në gjithësi dhe në planetin tonë, pastaj në periudha të hershme të krijimit të jetës së gjallë mbi tokë, të së kaluarës së njerëzimit dhe të historisë sonë kombëtare nga periudhat proto-ilire, shqiptare e deri në kohën tonë. Preokupimi kryesor i autorit është ekzistenca njerëzore dhe kombëtare e popullit dhe e gjuhës së tij, që trajtohet nëpërmjet kuptimit simbolik të foljes “jam”, për të cilën shqiptarët e Suedisë me pjesëmarrje më të gjerë synojnë ta organizojnë një tubim shkencor për drejtshqiptimin e saj. Siç hetohet nga simbolika e përgjithshme e romanit, çështja e ekzistencës shqiptare të pjesëtarët e kësaj diaspore, por edhe përgjithësisht e shqiptarëve, ka pësuar një lëkundje tronditëse, sepse folja kryesore e gjuhës sonë “jam” ka zënë të shqiptohet në forma të ndryshme , me fonemat e

2 3

trajtave: “m-jam”, “dh-jam”, “h-jam”, “h-am’ e të tjera. Lidhur me këtë problematikë, që e përshkon tërësinë e romanit, autori nëpërmjet simbolikës ekzistenciale e ka paraqitur në radhë të parë pseudo-patriotizmin, stërkeqjen morale e shoqërore, ndasitë dhe përçarjet politike dhe ideologjike, të grupacioneve politike e të shoqatave kulturore dhe përgjithësisht të shqiptarëve si edhe shumë vese të kahershme dhe të reja që këta njerëz i karakterizojnë si: mburracakëria, mashtrimi, shfrytëzimi, spiunimi, përgojimi dhe injoranca, bajraktarlleku e liderizmi. Po ashtu, brenda rrëfimit, sidomos të Emrush Dokos defilojnë edhe veset dhe huqet e reja të botës moderne, si alkoolizmi, shpërndarja e drogës, prostitucioni, tregtia me qeniet njerëzore e të tjera. Krijohet përshtypja se romani përshkohet nga një pesimizëm i sforcuar, por fatkeqësisht dukuritë e këtilla janë reale dhe kur është fjala për temën bosht – ekzistencën e strukturës thelbësore kombëtare të njerëzve që jetojnë nga përkujdesja sociale e shtetit të Suedisë në një periudhë të tjetërsimit të përgjithshëm globalist, ato tërheqin vërejtjen për mundësinë e të qenit shqiptarë të këtyre krijesave njerëzore. Është e kuptueshme se vepra e Ramadan Rexhepit përmban një simbolikë të pasur dhe si satirë i ka edhe përmasat e hiperbolizimit. Pjesët e rrëfimit si në emisionet e Radio Muçibabës, në periatjet ekzistenciale dhe në rrëfimet realiste të Emrush Dokos, si edhe në procesverbalin e mbledhjes së gjuhëtarëve dhe atdhetarëve lidhur me problemin e shqiptimit të foljes “jam” në të gjitha trajtat e mundshme, ndonëse janë fiksione imagjinative të krijuesit, kanë edhe pjesë të identifikueshme, madje dhe personazhe që mund të identifikohen si udhëheqës të rrymave dhe të partive politike të vjetra dhe të reja, midis azilantëve në Suedi, e madje edhe personalitete historike të kohës, që autori nuk ka dashur t’i emërtojë drejpërdrejt. Brenda strukurës së përbërësve satirikë, sidomos të simbolikës ironike e sarkastike, përmasa të mëdha merr sidomos hiperbola, e cila shtrihet jo vetëm në paraqitjen e përmasave të degjenerimit moral të pjesës më të madhe të njerëzve, por edhe në ironizimin e përgjithshëm të strukturës fantastiko-shkencore dhe pseudoshkencore që përmban pjesa kryesore e rrëfimit të Emrush Dokos. Në romanin “Dilemat e Emrush Dokos” nuk mungojnë edhe paraqitjet krejtësisht realiste, madje me primesa të strukturave publicistike që lidhen me mënyrën e diskutimeve në emsionet e radios dhe të mbajtjes së procesverbalit të mbledhjes së gjuhëtarëve. Me gjithë përgjithësimet që e karakterizojnë atmosferën e përgjithshme të mjediseve të caktuara, autori ka krijuar edhe profile të veçanta të personazheve, që mund të trajtohen edhe në rrafshin e analizës realiste të tipizimit të tyre. Prandaj, shikuar në përgjithësi, dilemat e Emrush Dokos janë edhe dilema të kuptueshme të njeriut të kohës së globalizmit, kur shumë përbërës të vlerave tradicionale të

2 4

popujve po tjetërsohen dhe njeriu i paformuar intelektualisht, çfarë janë shumica e personazheve të këtij romani, vepron në bazë të instikteve ekzistencioale, duke i përvetësuar përbërësit sipërfaqësorë të një kulture ose pseudokulture të krijuar brenda ndërmarrjeve e institucioneve, shoqatave, klubeve, kazinove, kafeterive, dhe përgjithësisht vendeve që e kultivojnë kultin e hedonizmit – të kënaqësive të lehta trupore, duke varfëruar deri në zhveshje të plotë shpirtin njerëzor. Mu për këtë arsye në romanin e Ramadan Rexhepit përsëritet bukur shpesh dilema hamletiane brenda trjatave “jam “ apo “s’jam”, bashkë me variantet më të këqija të ekzistencës në kuptimet që simbolikisht paraqesin shqiptimet fonetike: m-jam, dh-jam, h-jam, m-am, h-am, si stërkeqje e plotë e ekzistencës individuale dhe të përbashkët të shqiptarëve në Suedi, të cilët nuk lënë asnjë rast pa përdorur për ta gëzuar asistencën sociale dhe mundësitë ekzistenciale që ua ofron shteti suedez emigrantëve azilantë. Ndërkaq, këta njerëz, shumica e tyre, patriotizmin, dashurinë për Kosovën e Shqipërinë, që në roman paraqiten me emra simbolikë, luftën për çlirim e fjalamanin e tepruar e kanë vetëm mbulesë formale, kurse disa prej tyre edhe si mjet mashtrues për përfitime personale. Në romanin e Ramadan Rexhepit flitet edhe për njerëzit e sinqertë, që kujtohen me admirim nga azilantët e përmalluar për vendin e tyre, por gjuha ironizuese e tërësisë së veprës i ka lënë në periferi personazhet e këtilla, ashtu si edhe shumë më nga të huajt e interesuar për etnopsikologjinë e shqiptarëve. Në disa raste romani përmban edhe dromca të paraqitjes poetike të ndjenjave të dashurisë së protagonistit ndaj Gretës suedeze, si edhe ndonjë shkëndijë të mirënjohjes dhe të adhurimit për njeriun e ndershëm e punëtor të Suedisë. Në raste të këtilla rrëfimi i Emrush Dokos karakterizohet nga përshkrimet mjedisore, adhurimi ndaj bukurive të natyrës dhe pjesëmarrjes së saj në ndjeshmërinë e përjetimeve të personazheve, që është një nga karakteristikat e dallueshme të prozës së Ramadan Rexhepit. Romani “Dilemat e Emrush Dokos” është një vepër e fuqishme satirike, madje edhe me përbërës shumë të fuqishëm sarkastikë, por megjithatë nuk mund të karakterizohet vetëm si satirë e thjeshtë, sepse brenda tërësisë së saj rrezatojnë edhe ide të shumta, të cilat i përfaqësojnë preokupimet e përgjithshme ekzistenciale të njeriut të kohës së sotme, bashkë me atë dilemën e kahershme hamletiane: “Të jesh apo të mos jesh”, që i ka tronditur shpesh shpirtrat njerëzorë në situate të ndryshme ekzistenciale gjatë shekujve.

Përfundimi

2 5

Është thënë në fillim se proza e Ramadan Rexhepit kishte ndonjë përbërës të përbashkët me atë të Adem Demaçit. Edhe romani “Dilemat e Emrush Dokos” i këtij autori, brenda paraqitjeve të përgjithshme mjedisore dhe të veprimit të disa personazheve ka pika afrimi me romanin “Libër për Vet Mohimin”, prandaj do të ishte me interes për studimin e letërsisë bashkëkohore që vepra të studiohet me hollësisht në përqasje me këtë roman të Demaçit, si edhe me romanin “Vdekja me vjen prej syve të këtillë”, që përmban gjithashtu përbërës të caktuar të strukturave satirike. Ramadan Rexhepi është ende aktiv në letërsinë tonë. Është thënë se ka edhe disa dorëshkrime të pabotuara, prandaj në përfundim të kësaj kumtese modeste për prozën e tij të botuar deri tash, urojmë që të na gëzojë edhe me ndonjë vepër të re.

2 6

M E G J A K1

(Kushtue çerek shekullit jetë të suksesshme në SHBA periodikes patriotike, historike, kulturore të zotnijë E. Bilali, “ Zani i së vërtetës. “

Të përzunë, vëlla, me gjak,nëpër Botë mbete i gjallë,pa betim: “…do të marr hak;”male, shpirt, për vis merak!!

… Gjete troje, kullën shkrumb,gjijë bjeshkësh luftëtarët, ballë oborrit dergjun me plumbbashkë i prehe me të parët…

Mirë e dije, se Liriarranjët shtjen, ku ngrenë folenë,pranë vatrës përjetësia,shenjtënisht sheh ma shumë Atdhenë…

Sa Gjallica të qofsha falë;Bicajn, Lumen po ma ndritë;flamur, zhgabë dallgëzojnë valë:-… lum e lum, ç’burra ke rritë !!...

… Nuk pushon, jo, zemra jote,mendje, shpirt për shqiptari,kush s’guxon të na përloteas me rrena, as me tradhti !

2 Majë, 2014.

1 *Vllaznisht simbolit tim, z. Esat Bilali. 2 7

POEZIA E BEQIR MUSLIUT

Dr. Yrjet BERISHA: (Vazhdon nga numri i kaluar)

2. LIRIKA ME INTERTEKST MITOLOGJIE ILIRO – ARBËRORE

Në poezinë e Beqir Musliut, lirikat me intertekste nga mitologjia iliro – arbërore janë të bollshme. Ato vite kur krijoi poeti, populli ynë jetoi mes kudhrës e çekanin diktaturial. Vjershat e tilla gërshetohen me kulturën tonë të lashtë, mbështetur në intertekste mitesh ilire, kreshnike, legjenda, balada, Betejën e Kosovës, motin e madh ose shekullin e Skënderbeut etj. Lidhur me këto motive kritiku I. Rugova shkruan: “Si dhe me rastin e përpunimit të baladave dhe legjendave, poeti nuk përdor sforcimin poetik, po figuracionin tejet të pasur, kryesisht, do thoshim, një rrëfim metaforik. Nuk është i pranishëm stili i

aksionit apo i himnizimit, por regjistri figurativ, momentet më të rëndësishme të dhëna poetikisht...”Akademik S. Hamiti për poezinë e tij shkruan: “Rrënjët referenciale kulturore të poezisë së Beqir Musliut, edhe këtu, janë mitologjia, historia, letërsia, qofshin të burimësisë nacionale apo universale. Në këtë procedurë të krijimit temat bëhen simbole, kurse simbolet figura konceptuale të poezisë, si pika themelore referenciale përmes të cilave dëftohet fantazia poetike e Beqir Musliut. Diku situatat e përsëritura e prodhojnë figurën, diku figura është vetëm pikënisje për të riimagjinuar situata.” R. Musliu kështu e vlerësoi poezinë e këtij poeti: ”Problemi i teknikës krijuese shpesh ndodh që të manifestohet në atë masë sa të përcaktojnë vetë frymëmarrjen e qenies poetike dhe nivelin komunikues. Poezi që synon të tejkalojë këto kufizime dhe që teknikën shprehëse e kupton jo vetëm si formësim të lëndës, por që ajo determinohet nga vetë brendia e krijimit.” Brenda këtij interteksti kemi një lirikë me motiv kalorësie, që shqipton karakterin, ironinë në stil karikature, sarkazmi. Këto vargje kanë art konstruktues hermetik bodlerian, që s’pushojnë së shenjëzuari tematikën e trenive, aventurat e paemër, mëritë, kalorës druri, trimëri mjegullnajash,

2 8

fytyrë letre, përbirues engjëjsh, naivë, rrëmbyes të Tanushës së Kotorreve, konzumues të darkës së Afërditës, d.m.th. darkës së sherrit, të përgjakur, siç lexojmë në poezinë: “Grabitësi i dashurisë”, ku poeti portretizon një kalorës me ton ironik:

“Kalorës kalorësi prej druri Trimërinë ma ke prej uji Ftyrën prej letre Në cilën anë të qiellit të të gjej”

Surrealizmi i Musliut është i tejdukshëm, është i fuqishëm. Aty ka fishkëllimë të pakursyer të një kalorësi të drunjtë, që ka nam e trimëri uji, duket dhe s’duket, është sa për të qenë, por s’është ashtu, si duhet të jetë, kalorësi dhe kalorsia e tij e shpifur, e bërë për gaz bote. Aty ka therrje kamgjikosëse me metafora: trimëri ... uji, motivi i ujit dhe i qiellit, në fakt shtrin thjerrzën rrezatuese ironike edhe më thellë ndikon në ndërgjegjen e pandërgjegje, në gjësendet e qena e të paqena, në hapësirën e kufijshme e të pakufijshme. Në emra abstraktë me kuptim edhe më abstrakt, që bëjnë sprova me shpirtin e brishtë njerëzor.Në librin “Sezamet”, vjersha “Lumi që ka aromë trëndafili”, por edhe në atë “Bukuria e zezë”, ka vjershat “Preludium”, “Prolog”. Poeti shkruan lirika të ndjeshme, vargje për çaste absurde, peizazhe natyrore, pasuri e ndjeshmëri emocionale, shpirtërore të Tanushës, barinj të mallkuar fisi, që shndërrohen në engjëj e fyej. Teksti ka motiv konstukruktues nga legjendat e vjetra. Portreti i saj del marramendës, ka vargje të kuptueshme. Si vashë e formuar, Tanusha pëlqen shkëlqimin e patkojve të kalorësit nëntë konaqe larg bjeshkëve madhështore, që edhe burimet e ujit i ngjajnë asaj zone të mrekullueshme që verbon shtegtarët. Barinjtë thyejnë fyej, ëndrrojnë nën kaçubë trëndafilësh, e që fill pas kësaj mrekullie ngurëzohen. Vjersha “Prolog” pasqyron bukurinë e nuses – Tanushë si të jashtëzakonshme, bukuria e saj hyjnore krahasohet me shkëmbinj, brirë kaprojsh që gjejnë ushqim lartësive e lumenjve të shpejtë, të pastër si rreze dielli. Nusen Tanushë djemtë e ëndërrojnë afër, ëndërrojnë t’ia ledhatojnë gjinjtë e bardhë, që u ngjajnë luleve, zogjve, zanës. Në intertekst të tillë del edhe kreshniku Sokol Halili, që do të rrëmbejë Tanushën e Kotorreve të mëdha. Lirika e tillë ndërtohet me elemente fantastike, shtresa mistike, botën e nëndheshme që sfidon ferrin. Fantazia e malësorëve s’pushon edhe pas nëntë vjetëve ëndërrojnë nusen që edhe pas nëntë bjeshkëve larg dëgjojnë kamabanet magjepsëse. Madje edhe hëna, si objekt astral, i gëzohej bukurisë së saj që mrekullon dasmorë e kureshtarë që duan t’i shohin gjinjtë e çupës së bukur dhe t’u shuajë dashurinë – si zjarri i nëntë

2 9

bjeshkëve. Ëndrrën e tyre ua vështirëson largësia, mungesa e saj, dhe nga vuajta ofshajnë dhe trembin zogj, s’mugullojnë lulet në pranverë. Poeti kështu do ta mbyllë këtë vjershë:

“Me pritë Tanushën e Kotorreve dhe Sokol Halilin– Andej dritës kah vjen me ‘i rrëshekë rrufe Me palgue qetësinë dhe ujkun e vetmuem në mal Që i pengon me ndëgjue ate që bahet dhe ndihet!...”

Figura e së bukurës së Kotorreve dhe i dashuri i saj duken si vargje të përkryera neoromantike. Bukuria e saj, hapat, marrin edhe motivin astral të dritës, të diellit, të rrufesë së përndritshme, të pasuruar me rreze të shndritshme, befasi madhështore që sjell frikë, kob, vrasje, shqetësim, dalldi rinore. Djaloshi portretizohet si ujk – dashnor, i vetmuar mes bjeshkëve, që s’do të gëzojë bukurinë e nuses së ëndrrave të nëntë bjeshkëve, s’pritet i nderuar, s’është i gëzuar, i humb gazi nga buzët, e kaplon vreri. Rrufetë e ujkut të vetmuar s’ndalen. Shikimi i saj shigjetë u shkakton dhembje, qetësi, magjeps çuna dhe pleq të gjorë që tradhtojnë të dashurat me syrrufen që ua bluan zemrat edhe dasmorëve mëkatarë. Në këtë vorbull vetmie kësi shpirt ka nusja: “Nusja mbi kalë të bardhë gjithnji andrron: Vetveten Dhe at beqar që s’pari si grue kishte me dashunue – Që njimijë e nji bjeshkë kish’ me i rrënue n’kët qetësi Vetëm në synin e saj të bukur me diellin me u ndry!”

Motivi erotik mbizotëron në këtë tekst. Nusja ka tipare të një zane mali, duket edhe si një perri mitike ilire, hipur në kalë të bardhë, ëndrron një djalosh që jetoi afër saj, dashuria vështirë kalon pa dhimbje, ofshamë, plagë, shtrëngim zemre, humbje truri. Dashurinë e tyre do ta përcjellë dielli me rreze të forta. Sakaq lirika merr tone ironie e sarkazmi, kur poeti shkruan: “...krisën pushkët e shtogut...”. Dimë se me pushkë të tilla rëndom luajnë fëmijët nëpër lojërat e tyre. Në aventurën e krushqëve të Tanushës ka rrëfim, personazhe, përshkrim romantik, ngjarje, shfaqen edhe një palë dasmorësh me një nuse tjetër hipur në kalë të kuq, që në udhëkryq sillen me krenari, shpërfillje. Prishet moti, grinden mes vete për arsye banale, flamurtarët e dasmorët humbin arsyen, durimin, u vërbohen sytë, derdhin gjak e nuk lëshojnë rrugë, mbahen “të fisshëm” dhe largohen nga rruga. Vritet më i bukuri i botës, djaloshi më mirë, djali i vetëm i prindërve që lë arën të palëvruar, malin të paprerë, në mulli miell pa bluar. Të gjithë dasmorët mbyten: “T’gjithë Krushqit n’vorreza ‘in shndërrue, thonë –

3 0

Nusja nusen ma n’fund nga krenia e ka mbytë Njena tjetrës me thoj ia kanë nxjerrë edhe sytë...!! O! Sa e gjatë asht kjo rrugë deri te fjala e n’qetësi!

Pas tragjedisë së dasmorëve të të dy palëve, trupat e tyre ua mbulojnë varret. Në atë tragjedi nuset e shtyra nga krenaria, urrejtja, gjaknxehtësia përleshen ashpër, dhe ia nxjerrin sytë me thonj njëra – tjetrës. Në këtë plojë të paparë humb shija, bukuria dhe imazhi i dasmës fatlume dhe sakaq kthehet në një tragjedi që e njohim nga intertekstualiteti i letërsisë sonë popullore.Në folklorin tonë është e njohur legjenda e murimit. Një intertekst i tillë del nga miti i Rozafës, që e hasim në librin “Sezamet”, pikërisht te vjersha “Kori i zanave të Bunës”, (Rozafa):

“Lashtësia i gëlltit gjunjët në trishtim e krenari dita krijon ditë të tjera që mund t’qëndrojë edhe më drita krijohet edhe përtej natës së errësirës mbatanë n’zemrën e ulkonjës: trimi doli me shpatë të zjarrtë ngadalë përjashtohet nga legjenda, ujë pi n’krua ndër përralla e përralla merr gjuhën dhe emrin”

Teksti i sipërshënuar nis me nëntekst neosimbolist dhe shtresa të lirikës hermetike, që rëndom i gjejmë në poezinë moderne evropiane; arti i tyre i ngjan pikturës abstrakte. Rozafa si arketip mitik ilir – arbëror pasqyron kompleksin e subjektit vetëshkatërrues. Shih mu për këtë çështje ngritët flijimi a kompleksi i nuses fatkeqe. Tragjedia e saj pasqyron gjendjen më të rëndë njerëzore, aty ka fatkeqësi, vetëflijim, ka ndjenja trishtimi e krenarie. Koha mitike s’dallohet, s’tregohet sheshazi. Dritë s’ka gjithmonë, duket tragjedia e nuses. Motivin e murimit e hasim edhe në një tekst tjetër, titulluar “Prolog”, ku nusja pajtohet me aktin e flijimit, vdekjen. Trupi i ftohet – vdes, muri do të qëndrojë mbi eshtrat e saj, mbi kafkën falë këtij flijimi, ngrehina fiton jetëgjatësinë, themelet i forcon gjaku i nuses. Legjenda e Rozafës mbyllet me lulëzimin e punës së vëllezërve, me këto vargje ngadhënjyese, vargje dashurie, paqeje, fitoreje, pas flijimit që bënë:

“Tre vëllezërit duke ngrehur Kështjellën e lartë qiellore e nxorën nga ëndrrat e kthyen n’simbol madhështorë qytetin e shndërruan në fanar e ndritën o vilajetin”,

Motivi i qëndresës së popullit tonë kundër pushtuesit turk pasqyrohet edhe në një poezi të gjatë me intertekst folklori, siç është ajo për kreshnikun

3 1

arbëror Gjergj Elez Alia, botuar në librin “Bukuria e zezë”, që ka një vjershë titulluar “Gjergj Elez Alia ose balada për Bajlozin shtatëkrenësh”. Këtu në disa vargje portretizohet vasha e vetmuar dhe gati e harruar në një katund malësie; mbuluar me vello gri, rrethuar nga kërcënimet e Bajlozit, arketip ky që simbolizon pushtuesin turk që zbarkoi nga deti të sundojë Arbërinë. Kupa mbushet kur armiku prek nderin arbëror, dhe merr haraç vasha malësie.Lirika ndahet në shtatë pjesë: “Kreu i parë” - “Kreu i shtatë”. Si të tilla, kanë shtresa narrative dhe elemente të tjera artistike të prozës: ngjarje, përshkrim, personazhe, motivin pastoral, mit. Kështu Bajlozi shfaqet me shtatë koka; nga koka e parë rrjedh zjarri e hiri që shumë katunde rrafshoi. Vasha sheh ëndërr Bajlozin e Zi që ia shuan gëzimin e jetës, ëndrrës i shtohet edhe ulërima e ujqve. Malësorët shpresë të vetme kanë Gjergj Elez Alinë, kreshnikun me nëntë plagë, që armikut i del në fushëbetejë. Nga koka e armikut rrjedh lumë i qelbur, tym, gjak, hi, që shuan aromën e luleve. Në kokën e dytë lulëzojnë lulet e zeza, lemeria e Bajlozit tmerron kaprojtë. Koka gjarpër e armikut thanë gjelbërimin me shtatë shpata, xixëllonjat duken komete që përpijnë qiellin. Shtegtarët ikën nga ploja t’i shpëtojnë ndotjes. Lulet s’lulëzojnë në të zeza. Banorët lirshëm bredhin në fushë. Kafshët e egra kthehen në mal të qeta. Në dasma bjeshkësh dëgjohen këngë e melodi fyejsh. Trimat farkojnë shpata në zjarr si ajo e Gj. E. Alisë. Motra lan plagët e trimit me ujë të gurrës nëntëvjeçare. Koka e tretë si xixëllonjë nxjerr flakë. Bariu me fyell dhe këngët e zogjve lajmërojnë malësorët për ardhjen e armikut. Gratë mallkojnë veten që lindën vajza – darkë për Bajlozin. Në fushëbetjë kreshniku sërish ia heq kokën e zezë, që nxjerr pluhur të zi. Lulet qëndisin pranverën, zogjtë kthehen në çerdhe. Dasmorët vazhdojnë dasmën me nusen e bukur. Trimi pezmatohet me armikun, meqë: do berret dhe jo barinjtë, thënë qartë: kërkoi motrën dhe jo fushëbetejën. Ai vazhdon të jetojë në kokën e katërt; i shëmtuar, lumë i kuq kullon rërë, tremb malësorët urtakë. Trimat farkojnë shpatat në rreze dielli, armikun ftojnë në fushëbetejë. Gjergji sërish si vetëtimë ngrihet nga shtrati me nëntë plagë. Shpata e tij ngulet në kokën e tjetrit dhe gjaku i zi mbulon fushën, koka rëndon bjeshkën, gëzohet motra. Nga koka e katërt rrjedh qelb. Malësorët ëndërrojnë qetësi. Rrufeja e qëllon kokën e pestë si në lis. Në bjeshkë shqetësohet bisha më e egër, shiu rrjedh gjak. Malësorët tremben kur shohin se armiku jeton në kokën tjetër, sërish kërkon berra nga secila shtëpi. Këtë shqetësim trimi e zgjedh kështu:

“ ‘ – Trim mbi trima u zgjue tash ai Gjergj Elez Alia tha: Tana gjanat i shtimi n’kohë, i kthen kah Dashnia...!’ E nji kohë prap mbet me u prehë në ‘i bukuri të zezë!”

3 2

Koka e gjashtë lulen nuk e le të lulëzojë, bjeshkën e mbulon hiri i zi, kasollet sulmohen nga erërat e ftohta, vasha qan përsëri. Motivi prometeian shfaqet kur trimat shkojnë të vjedhin zjarrin nga plaku i shenjtë, farkojnë shpatat e zjarrta, që të mbrojnë fisin e malësinë nga pushtuesi turk. Treqind kalorës – kreshnikë në bjeshkë ia zbardhin fytyrën fisit, thërrasin Gjergjin t’iu prijë kundër katilit dhe shpatat i zhysin në gjakun e tij të zi. Motra si shqipe përqafon vëllain trim. Në kokën e shtatë, krushqit, që simbolizojnë trimat, pushojnë në mal, zogjtë ikin nga degët, bjeshkët i vërshon tërmeti. Këngë e fyej s’dëgjohen në mal. Koka e shtatë e armikut kullon zjarr e hi. Bjeshkët bubullojnë, lulet, që këtu simbolizojnë vashat, shohin ëndrra të tmerrshme, pranvera shkretohet. Bishat lëshojnë zgavrat e tyre. Kur trimat mposhtin armikun, vashat ëndërrojnë qerret e nusërisë, jetën e lumtur me të dashurit e tyre. “Motra me nandë vëllezën” poeti e shkroi i frymëzuar nga një baladë e hershme veriore shqiptare, që në folklorin tonë ka edhe variantin e jugut dhe atë arbëresh. Lidhur me këtë Dr. Eqrem Çabej shkruan: ”Garentina, në ngulimet shqiptare të Italisë emri i protagonistes së asaj përralle popullore, emri i së cilës në Evropën Perëndimore është qysh prej G. A. Burgerit gojëdhëna e Leonorës. Është fjala për një baladë popullore, në të cilën tregohet se i vdekuri, për të mbajtur fjalën, del nga varri, e përcjell personin e dashur gjer në shtëpi, dhe pastaj kthehet prapë në varrin e tij. Te popujt ballkanikë dy protagonistët janë motër e vëlla. Motra në poezinë popullore të arbëreshëve të Italisë e ka emrin Garentina, me burim prej greq., së re Areti “Virtut”, në kallëzore Aretin (M. Lambretz): në Shqipërinë Jugore Dhoqinë, prej greq. Eudokia, kallëzore Eccdokin, emër i shpeshtë grash te bizantinët; te serbët quhet Jelica. Vëllai quhet të toskërishten dhe në arbërishten Kostandin, në Veri me emër të islamizuar Halil Garrija.” Mbi këtë tekst kritiku I. Rugova shkruan kështu: “‘Motrën me nëntë vëllezër’ poeti e shtron realizimin e motivit të Besës, si një kontratë shoqërore e historike shqiptare, e cila ishte e pranishme në të gjitha fushat e jetës dhe të shpirtit, si rregullator i marrëdhënieve të ndryshme.Në këtë tekst lirik të tipit narrativ, dhe me personazhe, përshkrime, poeti nuk largohet nga interteksti i folklorit që ka edhe arketipet si; motra (Hajria), e nëntë vëllezër (vëllai i vogël Halili), nëna plakë, kopili (dashnori) etj. Që s’ka dyshim se e zbehin poezinë. Fillimisht teksti ka poetikë neoromantike; mbizotëron motivi i qyqes kobsjellëse, lumi që gllabëron pikëllimin e botës, cicërrima trishtuese të zogjve, bjeshka e mbushur me vjedhës lulesh, të rinj që ëndërrojnë vashën ta kenë në gji. Se kush ishte vasha, lexojmë këto vargje:

3 3

”Nusja e pa pame shkel në kalë t’artë t’bukurisë, Lulet mbas me pranverën i shkojnë me ia qëndisë Kunorën. E – diku ca shigjeta zemrat i k’in zbërthye Në nji ngjyrë të zezë. Lumejt shternin ujin –

“Vargje me motiv dashurie, brenda të cilave zhvillohen emocione të çiltra njerëzore. Nusja përshkruhet me bukuri madhështore, ndjenja, ëndrra, emocione rinore, optimizëm, dashuri, stolisur si zanë mali që kalëron mbi një at të artë. Kurora e nusërisë, është simbol i dashurisë, gëzimit, lumturisë, bukuri lulesh pranverore, që u ngjajnë malësoreve të reja që shoqërojnë nusen në çastet e lumtura të jetës. Ndjenjat e nuses ngacmohen, lëndohen si me shigjeta, fjalët therëse plagosin zemrën rinore, lojërat shuhen, lulet vyshken, sakrifikohet dhe i nxihet jeta, thahen lumnj, vyshken lulet. Pas hamendjeve të vëllezërve, Halili i ndan vadën së motrës, nëntë konaqe larg. Për këtë arsye motra befasohet me fejesën e papritur e të largët:

“Vëlla, pse aq larg me më dhanë! Ç’faj t’kam ba?!” “Nandë vëllezën na i bani nana që malit i dalin boll! Nandë kuja i kemi që tokës në trokë tokës i vijnë randë Për çdo javë nga nji vëlla ke me pasë n’konakun tand!” E – nji hije pikllimi zu vend mes syve nëvetullën e hollë...”

Fejesa e papritur dhe e largët shkakton befasi, kreni, habi për motrën, zemërohet me Halilin, nuk e kishte menduar fejesën e largët e të tillë. Sërish pranon, s’do t’i shkelë kodet e pashkruara të fisit e të malësisë. Vëllai i vogël qetëson motrën, urtë e butë do t’i japë besën se do ta vizitojë shpesh, vetë i nënti me nëntë kuaj, që i sillen tokës sakaq. Ajo zemërthyer pajtohet, e pezmatuar kujton të dashurin nga bjeshka. Në bjeshkë vijnë dasmorët ta marrin me kalë. Dashnori shqetësohet, është në gjendje të rëndë dhe të papërballueshme, zemërohet, dhe me urrejtje e quan: “Kopileshë, e qarte besën, moj gjaksore! Medet...!” meqë shkon nuse te dikush tjetër, dhe ai mbetet i mjerë. Kur ajo martohet, vëllezërit shuhen. Motra pret nëntë ditë, nëntë muaj, nëntë vjet. Bjeshka e besa do të zgjojë Halil Garrinë, zanat do ta përcjellin me kalë, zogjtë shpotisin udhëtimin metafizik të Halilit, i cili sapo mbërrin në shtëpi zhduket. Motra sheh shtëpitë me blozë, vëllezërit e martuar me tokën, dhe vetë shndërrohet qyqe, tok me të ëmën. Dashnori i rinisë shndërrohet flakë, engjëll, stuhi. Mbi këtë motiv autori shkroi edhe dramën “Unë Halil Garria”.Në librin “Bukuria...”, Beqir Musliu ka edhe një tekst me motiv të baladës arbërore, në ciklin “Përralla e përhimtë ose balada për shtatë ditë e shtatë netë”, thurur nga brumi i artit tonë tradicional, gërshetuar me poetikë nga

3 4

lirika bashkëkohore amerikane. Subjekti lirik i saj është një djalosh që qan fatin e vet e të vashës së martuar për një tjetër, që ka imazh armiku. Ajo jeton në mënyrën e vet. Aty dalin edhe kalorëset e armatosur me rrufe, si metaforë astrale. Këtë armë rëndom e përdorën hyjnitë për të qëlluar Feniksin (“zog mitik i zanafillës së Arabisë.” ). Kështu për këto dhunti e aftësi malësorët e mbajnë në duar e shpatulla, dhe ndezin luftën për çlirimin e së bukur se asaj ane:

“Aty, ku tre vëllaznit ndërtuan kullën prej zjarrit E ai ma i vogli dashunija me e madhe e fisit e gjakut Vjedh zjarrin n’shtatë prralla e u muros n’Baladë ”

Tre vëllezër me rrënjë nga të parët, trashëgim kanë një shtëpi, vatër, fole, kullë ngrehinë që vëllezërit vendosën të ndërtojnë kullën e të parëve të tyre, e të pasardhësve. Vëllai i vogël, më i përkëdheluri i fisit, ka dhunti prometean, që atij i takoi të vjedhë zjarrin nga shtatë përralla dhe varroset si në baladë. Mbyllet në botën e mbamendjes e traditës kulturore, shqiptuar në vargje. Brenda këtij teksti vërehen motivet e artit mesjetar, gërshetuar me ton lirik, nostalgji, ep a heroizëm banal, që haset rëndom në lirikën romantike. Këtu shfaqet zmadhimi i ngjarjeve me elemente nga shoqëria fisnore, patriarkale, me parime mesjetare. Malësorët shfaqen kreshnikë epesh nga një nënqiell i lodhur, sfilitëse nga stinët e këqija, vitet e pushtuesit, ndjekin dragoin si në botën e lashtë, me prirje fantastike; përkrah malësorëve, vashat shndërrohen shtojzavalla, dhe marrin tipare nga arketipe të intertekstualitetit të mitologjisë ilire arbërore. Në këtë tekst poetik, poeti huazon intertekstin me motiv nga fauna me motiv nga fabulat e Ezopit, Sh. Perro, La Fontenit etj. Ujqit identifikohen me armikun e hutuar, arsyehumbur, që u shkrihet dheu nën këmbë, tremben nga hija e shkurreve e kaçubave, humbin orientimin si në mjegull, luftojnë me hijen që i ndjek pas. Gjendje më të mirë s’ka edhe një lepur që me valë frike, kërcënimi, shndërrohet gomar, që të shpëtojë me ironi therëse, rrëqethëse, aty janë edhe luani i zi, ku]edra që simbolizon armiqtë që pushtuan Arbërinë:

“Luani i zi duel prej Detit t’Vdekun dhe hangër pyllin e delet shkuen mbas nji fyelli që i grishë – Kurse zjarri e pushtoi tanë Bjeshkën. E – deri te Ajo Kala duhet me pas kohë për t’mbërri. Atje – Kulçedra që duel prej prrallës e theri at me trimin e – n’breg t’lumit: E zgjoi lumi e pluhnit”

3 5

Poeti me luanin i zi pasqyron armikun, që del nga fauna, që vjen nga Deti i Vdekur, djeg pyllin arbëror, do t’i shfarosë arbërorët që rrokën armët sapo dëgjojnë borizanin e kushtrimit për të luftuar luanin e zi, që djeg fusha e bjeshkë, zhvillohet luftë psikologjike, strategji e veçantë do të shfarosë rrënjët e arbërorëve, kuçedra mbërrin në Kala, ka shtatë krena, si nga përralla, do të futet në kështjellë, të vrasë trimin e shquar. Malësorët ndjekin feniksin, kuçedrën e plagosur nga hiri dhe shpata e kryetrimit, ndiqet nga malësorët metafizikë.Te libri “Parabola”, cikli “Princesha Dardana”, çelet me vjershën “Prolog”, dhe mbyllet me atë “Epilog”. Kalorëset nga kohët e lashta vështirë largohen nga mbretëria Dardane. Kipci në pasqyrë mban peng heroin lirik, dhe “ndëshkon” në pelegrinazhe në fusha e shpella të pafund. Arkeologjia në nëntokë ruan buzëqeshjen e mumies Dardane, në sarkofag unaza me rrathë ferri e parajse. Sfiniksi qëllon ballin. Gjetjet e nëndheshme mbushin sofrën me eshtra e ar. Ushtria e zezë dhe e verdhë kërcënon horizontet. Roja kristalore nderon mbretërinë e nëndheshme, ku frymon si mumie buzëqeshja e Mona Lizës. Armata e dylltë në mure me mburojë zgjeton - qëllon kafka me shigjeta diellore. Trimat rreze dielli shndërrojnë betejën. Dashnorët në natën e dhëndërisë vdesin. Princesha Dardanë ngre dolli, lashtësinë mban në majë gjuhe (shijon verën). Aludohet në darkën e fshehtë, darkën e tradhtisë. Vargonjtë këndojnë – robërojnë duar. Ballit trokëllon kalorësi. Shtrati i zanës krijon kreshnikë si në zanafillë. Gjarpri (armiku) luan valsin e fundit. Zogjtë antikë këndojnë në kor. Cikli “Parti shahu” hapet nga një varg i M. Ramadanit. Vjersha “Si të pushtohet mbreti”. Në këto vargje me lirikë të figurshme shfaqet imazhi i ushtrisë së bardhë dhe të zezë në fushën e shahut, mbreti i rrethuar, i mjerë. Kali i bardhë në betejë mes shuplakave. Topi shemb katrorët e bardhë. Hordhia vringëllon shpatën mbi figurat e zeza (ushtarët). Mbretëresha ndjek mbretin e vetmuar. Në fushën e bardhë legjionet ndajnë mbretërinë, në tryezë hahet molla e ndaluar. Perënditë grinden në katrorët e zinj, bie mbertëria e zezë, meqë mbreti vdes nga ligësitë e bëra. Zhvillohet loja e shahut në beteja e hapësira shkronjash, shfaqen flamuj zie, topa, granta bananash, ironizon poeti, vringëllojnë kokat me flamuj të bardhë, dorëzohet ushtria e figurave arrmatosur me drunj. Mbretëresha e vetme në fushën e bardhë. Shigjeta ngulën nënsqetullave, ajo fshihet me mbretërinë në duar, s’ka kalorës lashtësie. Ushtria e zezë me tenda e gërmadha predhash fluturojnë. Mbreti edhe në agoni mban kurorën. Shigjeta helmuese përshkojnë kokën. Zemërpulë duket subjekti. Një bashkëluftëtar ngjishet në përmendoren e hapësirës së shahut. Mbreti vdes, loja mbetet: pat. Fushat kaplojnë drunj skëterrë. Kali i bardhë shkel fushën e zezë. Një majë gjuhë shndrit thika, shpatat e drunjta vazhdojnë betejën. Ushtria e zezë shet flamuj

3 6

të bardhë, që simbolizon humbje lufte. Mbreti Edip i verbër bredh me fener, përhap shpresë. Hamleti princ shpëtues vonohet. Mbretëresha robërohet. Në fushën e bardhë përgjaket ushtria e shtrirë kubeve. Fantazmat vazhdojnë betejat në hije. Në mbyllje të kësaj njësie poetike, subjekti merr mat nga një merimangë!Lirika e gjatë e ngjashme me lirikën bashkëkohore amerikane titullohet “Albanopoli”, përbën ciklin e librit “Sezamet”, shkruar nga një intertekst që riaktualizon zbardhjen e legjendave ilire, lahutarët, kreshnikët, Albanopolin, ilustruar me metafora e simbole si: shpata, pluhuri i së kaluarës, drunj, stuhi, lule, që mbyllen me kthimin (hyrjen) e sërishëm në legjendë. Teksti lexohet si përshkrim pikturues i gjësendeve konktrete e abstrakte që lindën si tekst i huazuar nga arti, kultura jonë. Ka disa motive marrë nga intertekstualiteti i Ilirisë me simbole aluduese nga Albanopoli me arkeologji ilire, këngë, lashtësi, gërshetim me legjenda, përralla arbërore. Studiuesi S. Hamiti në këtë kontekst shkruan kështu: “ ... burim tjetër përmes të cilit ky poet lëshohet në lashtësi dhe në situatën njerëzore në të, është legjenda që është ‘ngapak rrenë ngapak bukuri’, ky është një interesim i hershëm i Beqir Musliut, që të bazohet në mitologjinë popullore shqiptare, që me sa më duket mua, prej këndej ka rrjedhur edhe te disa poetë tanë të këtushëm.” .Beteja e Kosovës (1389), Beqir Musliu frymëzohet nga historia e hershme dardane e ballkanase, kur pushtuesi turq ia mësyjnë Arbënisë së lashtë. Këto lirika shqiptojnë periudhën e asaj beteje, me emra luftëtarësh e toponime të kohës gërshetuar me ngjarje aktuale dardane. “Libri i anatemave” ka një cikël titulluar “Parabola”. Vjershat “Filli i Betejës së Kosovës”, “Vera e kremtes së fshehtë, “Intermeco në Fushë të Kosovës”, shqiptojnë fillin e luftës:

“Luftëtarët shikohen prej betejës në betejë Secili njeri – tjetri varrin ia kërkon në zemër O kush do t’i bartë kurorat mbas luftëtarëve Shpatat do t’i bartën nëpër kohë të rraskapitur Ata i hanë duart e veta derisa bukë nuk ka”

Në këto vargje pasqyrohet çasti i rëndë i luftëtarëve në beteja të ndryshme, shoqëruar me luftëtarë mercenarë me damarë e djersë tendosur, të shtrirë përdhe, të përgjakur, s’ka kush t’i varrosë, as t’iu vërë një tufë lule mbi varr. Armët e tyre janë relikte të një kohe të lavdishme, shndërrohen ekzemplarë muzeu që zbukurojnë galeritë e muzeve të vendeve të ndryshme. Fati i luftëtarëve të gjallë është më i rëndë, luftojnë por u mungon kafshata e gojës. Luftënxitësit përfitojnë, dhe në fund kokat e luftëtarëve i vënë në tryezë. Kalorësit kot flijohen dhe askush nuk ia vë

3 7

veshin mundit të tyre. S’qan kush kokën për plagët e tyre. Një kokë e veçantë beson se edhe pse u kërcënohet shpata, do të ngrihet Gjergjelezi përsëri, për të mbrojtur atdheun.Libri “Orfeiana”, në nënciklin “Tempulli i Kosovës”, ka disa vjersha të lidhura me ngrehinën e tempullit të Kosovës, kur kosa e turkut pret, gjaku derdhet deri në gjunj pa kursyer askënd. Eshtrat e martirëve ndriçojnë si kandili në Gazi – Mestan. Luftëtarët nxjerrin sytë në shuplakë. Hëna i zbret tempullit mbi vetullë, kosa korr barin deri në brez, kokat e prera u ngjajnë bozhureve. Grigja e përgjakur shndërrohet në purpur gjaku. Shpendi shtrihet nëpër fushë tempulli, shpatat e muzeut vezullojnë sytë, vera u derdhët nga fuqitë e mërisë. Luftëtarët pinë verën e kuqe. Yjet e përgjakura nënsqetullave çelin zogj shqiponjash. Vera pihet në kremte të fshehta. Flet bozhuri në kokën e Millesh Kopilit, mbillen gishtërinj në fushë të lulëzojnë me emër martirësh që ruhen në zemër. Dardania nënë e shenjtë bekon hijerëndë tremijëvjeçar. Betejtarët varin shpatat në qepalla, veshin këmishën e purpurt, zbresin nga tempulli dhe qetësohen në fushë të vazhdojnë betejën nëpër metafora, figura të lirikës me imazhe proze.Udhëtimet mbyllen në kuti magjie, vdekja përvidhet në natën e fundit të zogut në rërë, kthehet në afreskun e murit të Tyrbesë së Muratit, me gërhamë vdekjeje, përbirohet në tendën purpurore dhe gjakon të zgjohet kur t’i shkrijnë akujt në ballë. Udhëtari lë fushën, ta ndriçojë veten. Rojtari magjik harrohet në pergamenë. Fusha kthehet në ëndërr të purpurtë. Udhët çojnë bozhureve, qentë fytyrënjerëzish, njeri kurriz kalë me samar të kërrysur nga pesha e bozhurit pelegrinazheve mistike.Vjersha me tematikë nga shekulli i Skënderbeut vërehet në librin e tretë të Beqir Musliut, titulluar “Kunorë sonetesh” (1968), që u ribotua edhe dy herë të tjera. Nga varianti i dytë lexojmë parathënien: “Ky libër del me titull paralel - alternues Kororë sonetesh – Sknënderbeu ose shqiponja e maleve, çfarë tregon se ka për objekt figurën historike të njohur kombëtare, që këtu bëhet personazh poetik.” Në parathënien e ribotimit të tretë shkëputim edhe këtë citat: “Poeti duke e ndërtuar imazhin dhe mesazhin e preferuar dhe të zgjedhur poetik ka arritur të fuqizojë përmasën e epizmit me lirizmin duke e strukturuar shkallë - shkallë edhe dramatizmin.” Pastasj lexojmë edhe këtë: “Epi i Skënderbeut (2004), sipas teorisë bashkëkohore, përcaktohet si tekst epi, me poetikë të shekullit XIX.” Shqiptimi i subjektit frymëzohet nga legjenda, miti i Ikarit antik grek, Dragoni nga miti ilir – arbëror etj. Arketipa këta të figurshëm mbi Skënderbeun. Veç këtyre interteksteve të lashta, poeti s’lë anash as arealin e botës bimore, shpendët që duan të dinë mbi kreshnikun e mëkuar nga zanat e shtojzovallet. Malësorët himnizojnë birin e Arbërisë. Bimët shndërrohen në engjëj, arketipe metafizike që shndërrohen lule livadhi, lumenj me

3 8

ngjyrë, shkëmbinj të mëdhenj. Muza e bjeshkës ia thotë lulegjakut që lulëzon në hi. Udhëtimi i subjektit lirik ka elemente metafizike, shoqëruar me Pegazin që fluturon mbi Parnas, ku vyshkën hyjnitë e lashta. Pushton hapësira, kohë, horizonte qiellore. Lahutari krenar përkujton Ilirinë e kohës së SkënderbeutPoema ndërtohet me nuanca romantike nacionale, nga shekulli XV, e cila mrizon mbi teh lulesh në formë shpate. Kalorësët arbërorë portretizohen si vetullashigjetë që u ngjajnë kreshnikëve në mbrojtjen e Arbërisë. Poeti u rikthehet arqtipeve të mitologjisë kombëtare; zanave të bjeshkëve, perrive mrekullibërëse, dragoit, kreshnikëve. Kur lindi Dragoni – Skënderbe, zhduket errësira. Muzat në Parnas tërbohen. Kreshnikët i kundërvihen kuçedrës pushtuese. Shumë vargje gërshetohen me legjenda nga interteksteti i miteve ilire, arbërore, antike e metafizike. Por, aty pasqyrohet bota e zogjve. Taraboshi dyndet në Krujë, me zana pi ujë në kroje, shtojzavallet bekojnë arbërorët që nuk ia lëshojnë trojet armikut, pa i larë me gjak. Gurët marrin emra betejash të zjarrëta. Pas vdekjes së Skënderbeut, fisi ngre flamurin e zisë në gjysmështizë. Lulet e vesueme vështirë mbërrijnë në prill, pranvera shëmtohet, poeti paraqet imazhe lufte në Iliri, shpata, shigjeta, kalorës, kasnecë, shtegtarë, shpëtimtarë të Arbërisë, barinj dardanë, malësorë, malësore, këngëtarë lahutash, toponime të ndryshme, emra pushtuesish. Arketipe nga historia jonë e nga mitet antike etj., s’ka dyshim se këto arketipe simbolizojnë heronjtë e kohës.Poezia e Beqir Musliut, veç traditës folklorike, ka edhe disa tekste të lidhura me kulturën dhe artet tona. Në librin “Sezamet”, cikli “Shtegëtimet e Zef Sermbes”, poetin arbëresh, romantik sublim, Musliu e krahason me Orfeun, poet mitik. Lidhur me këtë libër, akademik Sabri Hamiti shkruan: “Kjo është një poezi që shfaqet si një rrëfim intim për t’u hapur para botës njerëzore dhe sendeve perreth dhe do të thotë diçka më shumë mbi “mëkatet” edhe dhembjet e poetit. Në këtë rrjedhë, poezia del si një odë mbi krijimin, odë mbi poezinë ose këngë mbi këngë. Këtu i këndohet këngëtarit që rrëfehet nga zemra dhe kënga që është e dhimbshme e shumë e ndjeshme dhe shenjon dyert e hyrjes e dyert e daljes së kësaj poezie nëpër kërkesat e Zef Serembes.” Portreti i Serembes shfaqet si shtegtar, udhëtar i lodhur, i vetmuar, i ndijeshëm; zemër lule. Derisa Orfeu kërkoi të dashurën në Had, poeti arbëresh do të shtegtojë përtej Oqeanit, të gjejë varrin e vet, e të së dashures. Të shohim poezinë titulluar ”Veshët e Zef Sermbes” :

“Ndëgjojnë muzikën e gjetheve o kur natyra nis t’vdesë valët harbohen, varka drithëton e jeta ka hipur mbi varkë shushurinë si koncert që s’është kënga as vaj, vallë Dhe mbyllet me këto vargje:

3 9

o çfarë ju mungoi shekujve që i tradhëtoi prapë koha fjalët kërkojnë aventurë t’re e vdekjen n’Arbëri Ulisi zbret nga Skilat e Haribdat n’kët metaforë”

Zefi nuk dëgjonte mirë (mu si Bethoveni). Veshët i dhimbnin, kishte shushurimë si gjethe lisash të thara, që poeti i paraqet si veshët e Ulisit. Ky motiv neoromantik i paraprin vdekjes së natyrës, shuarjes së jetës së poetit, anija përballet me valët e Oqeanit që kërcënojnë, ajo lufton me baticat e zbaticat, oshëtima e të cilave ngjan me melodi muzike, koncertesh që s’janë këngë, s’janë vaj por kanë motiv nga mitologjia antike e lidhur me romantizmin arbëresh. Në fund heroi lirik mbyll sytë larg Arbërisë. Sipas mitologjisë greke, Ulisi ishte ai që shpëtoi dy herë nga Skila e Karibda. Edhe Serembe dy herë kalon Oqeanin Atlantik dhe vdes në Amerikën Latine.Lirika e Bizantit e poetit Beqir Mulsu është poezi me intertekste nga historia, jeta e përshpirtëshme, arti, kultura, etnia jonë etj., që e shkroi në formë bashkëbisedimi ose në dialog me kohën, hapësirën, të shkuarën tonë, me segmente drejtpeshimi, realiteti i epokës së paqenë, të shpifur nga fqinjët e disponuar armiqësisht me popullin tonë, atëherë dhe në shekullin XX, fatkeqësisht.Arti i këtyre vjershave lidhet me qenësinë e popullit tonë të ritit të krishtërizmit të Lindjes, në Gadillushin Ilirik. Këto poezi autori i botoi në librin poetik “Orfeiana”, 2004, pikërisht në ciklin “Malet e Thesalisë”, që hapet me vjershat: “Ekzodus”, “Kronika e Janinës”, “Sevastokrtori Vlash Matranga”, “Joan Kantakuzeni”, “Andronik II Paleologu”, “Pjetër Lloshi”, “Stevan Dushani”, “Joan Engjëlli”, “Simon Palelogu”, “Karlo Toko”, “Familja Spataj në Artë”, “Diçka për familjen Zenevsi”, “Marin Soundo”, “Karta e Metropolitetit të Larisës”, “Ekzodus 2”.Në këto vjersha poeti pasqyron artin nga koha e bizantit mesjetar, që dinakërisht fsheh autoktoninë e të parëve tanë që jetuan dhe u dëbuan nga trojët etnike, ose edhe u asimiluan dhe u bënë grekë, bullgarë, serbë, veç pse kishin konfesion të tillë edhe këta popuj! Poezitë e këtiji cikli nxjerrin nga pluhuri i harresës të qenmen tonë arbërore shtrëmberuar nga historia e bizantit. Vjershat me këtë motiv janë të shkruara me vargje të lira, që pohojnë ekzistencën e popullit tonë në epokën e brishtë e të mykut mesjetar, nën vellon e së cilës poeti ndriçon atë të kaluar. Arti i tillë është një polemikë e ashpër me ultraortodokësinë e Gadishullit Ilririk (ballkanas) që vazhdimisht deshën të shlyejnë ekzistencën e të parëve tanë nga nënqielli i ilirik, në ato periudha të hershme, dhe kështu del në shesh ekzodusi si problem në vete, nga Malet e Thesalisë. Këto motive autori i realizon që të dëshmojë për të

4 0

gjallët krenarë, të vdekurit e lavdishëm, që shpesh u jep fuqi e hapësirë metafizike. Vjershën “Ekzodusi” poeti e mbyll kështu: (“Ky Ekzodus / Me mbajti gjallë Dola nga pergamena /Tash ti je kthyer e me flet mua / Për të gjitha ato që ndodhën më vonë pa mua /Në Malet e Thesalisë në Ekzodus”).Vargjet e këtij cikli i përshkon një oazë drite e një hapësirë diturie që pasqyrohen me thjerrëza, ku dioptria e padukshme shndërrohet në të dukshme, çështjet e panjohura të njohura, të fshehtat ndriçohen, bota e injoruar nderohet etj. Të gjitha këto çështje janë të diskutueshme dhe me interes për historinë, por poeti tashmë ato i rikthen në art, për të mos i varrosur, ashtu siç mëtonin armiqtë, edhe kur: “pikon mollë gjaku”, vërshon shkatërrimi, murtaja, që bie në diasporë, siç shkruan anonimi në kronikën e Janinës: (“Nënsqetulla i kullon gjaku / Pikërisht plot at-dhe nëpër dhe”) . E tillë ishte historia - njerkë, për arbërorët e Thesalisë, që me ironi poeti e shkruan figurshëm: “mollë”, që do ta ndryjë: “në arkën e mykur”. Është kjo metaforë e gjetur mirë, ku poeti ironizon me: “fuqinë e pafuqi”, të “të fortëve”, fqinjëve gjakësorë finokë, të cilët mashtruan dhe mashtrojnë botën prore, gjoja me të vërtetat e tyre, dhe egërsinë, barbarinë arbërore, duke fabrikuar rrena, intriga tipike gjoja për bizantinin ekskluziv grek, serb, bullgar, dhe i mbulojnë krimet që ua shkaktuan arbërorëve! Kohët e Joan Kantakuzenit, si shkruan poeti: (“Liria ishte emër kuptim”). Demaskohet urrejtja e fuqishme e dinakëve të sipërshënuar, që autori i ironizon si: “Mbretëri e dremitur”, që figurshëm mendon për epokën e bizantit të shprishur, të çrregulluar. Ëndrrat e llahtarta, jermi, e kaplojnë anonimin e Janinës, që fliste në një gjuhë që askush nuk e kupton. S’ka dyshim se kjo gjuhë qe arbërishtja e ngulfatur dhunshëm nga ardhacakët karpatianë. Se kush ishin humanistët tanë, këtë e kuptojmë nga disa kronistë, shënimet e të cilëve i kanë zyrat venedikase dhe raguziane të shekullit XIV, (1362). Këtë çështje poeti e ringjall në vargjet: (“Eh Ç’bujar i çuditshëm / Sevasrokratori Vlash Matrgang “) . Heroi lirik ishte i uritur dhe shiste drithë në Venedik, kur uria e murtaja bënin kerdi. Më pas lexojmë edhe këto vargje: (“E të uriturëve që shpërndahen nëpër botë / Në legjione të panumërta O bujar i gjorë / Krishti kishte parë fytyrën e vet në të tijën.”) . Në këto vargje heroi lirik shihet në topos arketipin metafizik të zanafillës së njerëzimit. Pastaj rikujton çnjerëzinë e darkës së fshehtë, kur tradhtia arketipin e shenjtëroi në kryq. Më poshtë autori ironizon: (“Oh Ç’çudi Tash të gjithë gjakojnë / Të bëjnë tradhti për të arritur shenjtërinë”) . Thjesht, këtu kuptohet se këto çështje delikate, për arbënorët e tradhtuar, jo veç nga Bizanti, por edhe nga Venediku mesjetar, ku heroi lirik dialogon me atë qytet ku gjalloi Matranga. “Bizanti dremiste”, shkruan poeti, dhe “Niqifor Grigori këputi një gjethe dafine / Dhe e hudhi në det” , të ndryshojë botën

4 1

me purpur e kaltërsi, paqe, qetësi që gjenden veç në dorëshkrime, pergamenë, por ja që këto i gjejmë te një njeri i varfër arbëror, këmbëzbathur, asket, Moisi i gjallë me shkop që bën mrekulli në udhën e shenjtë, pikërisht në Venedikun e intrigave e të tregtive që përfitoi, abuzoi, trdhtoi në çdo kohë Arbërinë.Nga Venediku, poeti kthehet në shekullin e XIV, kur Joan Kantakuzeni u jep kuptim rrjedhave jetësore hap pas hapi: “ushqen”, ose siç shkruan autori figurshëm: (“Ku e fshehe dorën me të cilën më mëkove / Germë për germe deri në gjak”) . Prore kujton historinë, me të cilën zhvillon dialog mbi disa çështje arti e shkencash shoqërore: (“Rridhte viti 1332 dhe siç u ndeshëm / Me perandorin bizantin aq të çuditshëm hiroman Andronikun III Paleologun / U grindën për ca punë botore Të kuptohet”) . Një tekst i tillë përshkrues, kronologjik, shqiptohet me monolog mimitik, rrëfyes që ndërlidhet me të kaluarën, grindjet, mospajtime sociale, joharmoninë njerëzore, ç’rregullsitë metafizike që i ushtronin disa persona kriminalë. Tërë këto çështje ndodhin brenda një viti tragjik, mbështetur në realitetin e ethshëm, të frikshëm, të largët. Aty nis përshkrimi, rrëfimi, meditimi, për të mos harruar veten, historinë. Madje subjekti lirik polemizon, ia qan hallin Joanit kështu: “O Joan Kantakuzen i gjorë“. Veç kësaj, ndihet pezmi, vihet në shenjestër historia, që tremb, trondit, çdo kënd dhe Joanin, i cili anashkaloi veten, gjuhën, atdheun e vet, meqë shërbeu, shkroi për të tjerët. Fundjetën e tij, poeti e pasqyron me jehonë tragjidi - komedie: (“Një pikë që i gjasonte lojës se panjohur / Të ra mbi pergamenë dhe të përbiu Ç’humbje / Për ty, kurse unë jam ende këtu dhe po lexoj / Atë që ti nuk arrite derisa e shkruaje vdekjen tënde”) .Te vjersha “Androniku III Paleologu”, heroi lirik e vendos në Devoll, me peizazh poetik dhe metafora të asaj kohe. Androniku nëpër pergamenë bredh shelgjeve pikëlluese, që valëvitën në natyrën e shqetësuar, dhe s’ka dyshim se aty ka dhimbje, dashuri, ëndrra. Subjekti lirik dialogon kështu: (“Po të shoh në Kolonjë kërkoje një mollë / Për t’ia vënë në shtizë flamurit të përgjakur”) . Këto vargje janë thurur me figura poetike, imazhe metafizike, mitike, që shqiptojnë doket etnike nga Kolonja, gjatë riteve të dasmave arbërore, që atëbotë ishin të përgjakshme. Metafora e “mollës”, dhe e “flamurit”, lexuesin do ta nxitë të mendojë mbi simbolikën e saj konfesionale, kur Ademi e kafshoi atë, dhe grindet me djallin. Por, molla lidhet edhe me intertekstin e mitologjisë greke: “mollën e Afërditës”. Poezia mbyllet kështu: (“Dhe të ktheva prapë në histori / Ç’marrëveshje lidhëm Alvanoi abuasileuti / Në Malakasë Bujë dhe në Mazarakë / Dymbëdhjetë mijë frymë ç’Besëlidhje / Gjatë tërë dimirt 1332 – 1333 qëndrove në Thesali”) . Shikuar qartë, këto vargje duken të lodhshme me përshkrim proze, emra personazhesh, emra vendesh, ngjarje historike, data, që poeti

4 2

mëton t’i farkojë me mjete artistike që edhe faktojnë edhe vringëllojnë të kaluarën e mbuluar me pluhur harrese.“Pjetër Loshi” portretizohet si një burrshtetas që bën marrëveshje me perandorin zulmëmadh Andronikun e III, Loshi kishte nam e origjinë të fisme nga Malakasa e Thesalisë, që ishte anëtar i kronikave të Bizantit, që urrehet nga armiqtë. B. Musliu këtu pasqyron rebelimin, pakënaqësinë arbërorëve me Perandorinë e Bizantit. Për të parë se kush është P. Loshi, lexojmë edhe këto vargje: (”Ç’marrëveshje bëra me perandorin zulmadh / Andronikun III Vallë ku s’i gjej gjurmët / Jam mplakur Ka filluar të më shpërnderojë / Në diçka që s’mund të kthehem më aty ku isha një herë / Detajet po i harroj”) . Këto vargje shqiptojnë drejt për këtë pushtetar të ndershëm e të devotshëm, që e tradhtoi Bizanti. Në shenjë mirënjohje për të heroi lirik ka edhe këtë varg: “Fisi Malakasë nga Thesalia nuk heq dorë nga ti”. Teksti është bindës, që duhet të mbahet mend jo veç nga fisi i tij por e tërë etnia arbërore, që s’duhet lënë në harresë. “Gjin Fratisiti”, është një vjershë që nis me ton të rrëmujshëm: (“Por Gjin Fratisi zbret qetë nga pergamena / Dhe u sturk në tryezën time të punës dhe më tha / A mba mend ç’ kohë e bukur mbante / Në vitin e shenjtë 1378 mbase 14 shtator ishte / Kur zbrita si i harlisur nga Malakasioni / A mba mend E sulmove Janinën”) . Heroi lirik dialogon me Gjinin, historinë, ëndrrat, njeriun zemërthyer, shkruar me gjuhë të figurshme për realitetin banal, e që më pas pason vdekja.“Mirsi Makinconi qe dhëndër i mallkuar i Gjin Bue Shpatës, një portret poetik dhënë me një surrealizëm mimitik, fakte, dokumente, që lirikës i amputohen metaforat, figurat, ironia. Pastaj lexojmë formën e përshkrimit: (“Në çdo pëllëmbë pikon gjaku i tij / Në çdo gur shënohet emri i tij Në Janinë / Erdha të njihem me të gjitha ato që përgjasojnë me të / Me Mirsi Makinconin Po Me tha një trup makut / Ai nuk ka vdekur Ende bredh nëpër Janinë”) . Janë vargje me imazhe tragjike, që shqiptojnë gjendjen e rëndë të heroit lirik, me emër e mbiemër: ” dhëndër i mallkuar”, që zhvilloi plojë në Janinë.Bizanti nënshtrohet, pergamenët shumëzojnë emra, marrëveshje, dhe vazhdon të dremitet mbretëria. Në këtë histori cunguese, jehona e lirikës është e mekur, stërngarkohet me elemente artistike të prozës. Në këtë dremitje gjumi zhagitet perandoria e fjetur e lodhur e rraskapitur. Dhe si egërsirë e plagosur që ishte, sulmon Janinën ashpër: (“Alvanoitët dolën nga vula dhe i shënuan ca rrathë / Ku mund të struken dhe të presin ditë më të mira”) . Arbërorët në këtë rrëmujë, dremitje largohen dhunshëm nga jeta e barabartë, administrata. Emrin ua shlyejnë “nga vula”. Dhe ata arbërorët thjesht presin ditë më të mira. Stevani i injoroi dhe deshi t’i asimilojë.

4 3

“Joan Engjëlli”, në faqet e historisë së fshehtë “shpallet mëkëmbës i Thesalisë”. Edhe kjo vjershë ndërtohet me dialogë, shkëputur nga disa dorëshkrime: (“Alvanoitët u bënë rezervë e çmuar e Perandorisë Bizantine / Dhe vdiqën nëpër beteja / Askund obilisqet nuk i përkujtojnë”) . Subjekti e thotë një të vërtetë se: këta djem shndërrohen, lënë eshtra në fushëbeteja të përgjakashme, dhe askush nuk i rikujton, nuk i nderon, mbi ta nuk di gjë askush, s’kanë përmendore, emra. Poeti i përshkruan në një formë reale, me gjuhë përshkruese, pasqyruar me lirikë dialogu.“Simon Paleologu”, heroi lirik bashkëbisedon me famkeqin Simon: “Alvanoit i dëdoi nga Janina”, që zbatoi plojë, krijoi despotatën e vet në Angjelokastër e Artë. Kjo vjershë nis me pyetje retorike, dialogë, shqiptime habie. Vargjet fillimisht janë të pasigurta, që thuren me paradokse, paqartësi, me elemente të prozës. “Karlo Toko”, vjershë me atmosferë mesjetare, që thur këto vargje: (“Karlo Toko kryezot i Qefalisë / Shtrinte ombrellën e vet në Epir / Në Etoli dhe në Akarnan / Por ç’u bë me Morenë e bukur Tha”) . Subjekti lirik “përcjell” me ton lirik ngritjet, uljet njerëzore. Përshkruhen kujtimet, zbulohen pergamenët, kronikat. Subjekti lirik do të futet aty dhe të sjellë atë epokë, atë klimë, atë atmosferë rënduese, atë llahtari, atë mërzi të padurueshme, atë marrëzi mesjetare: (“Edhe një herë të vetme nën ombrellën e vet / Por e kishte harruar gjumi dhe çdo gjë ra në uji”) . Kështu përshkruhet çasti i vetmisë, lënia në mëshirën e pamëshirë, vërehet tëhuajësimi, harresa, bashkudhëtarët, jeta shndërrohet në zhgjëndërr. Kështu mbyll sytë një sundues i kotë, që heroi e mëshiron atëherë kur ishte në agoni: “Karli i gjorë”, kështu nënshkruan anonimi i gjuhës njerkë. Ka drojë harresën: (“Pak pa ndërruar jetë kishte zbuluar një urtësi / Se sëmundja më e madhe e rruzullimës / Është harresa Andaj dhe e harron / Por pergamena kishte pikur ende gjak ”) . Poeti e mbyll vjershën duke ndëshkuar heroin lirik, pasi i kishte bërë të pabëra vetes dhe gjuhës së tij, që në fund së paku ndërgjegjësohet kur në fytyrën e tij duket dëshpërimi, zhgënjimi që e përjetoi në perëndim të jetës, që për fat të keq do të pësojnë edhe arbërorët.“Familja Spataj në Artë”, lirika ka mozaik vargjesh për një familje të lashtë artase, ku mes tjerash poeti shkruan: (“Ç’familje e çuditshme Sikur dilte nga miti / I asaj që njëherë ishte përjetuar për t’iu përsëritur / Mbas aq mileniumeve në rrakullimën nëpër imagjinatë / Familja Spataj mbronte despotatin deri në shkatërrim”) . Këto vargje debatojnë me historinë, kulturën bizantine që mohoi të parët e heroit lirik, nga rrënjët e lashta. Ky motiv trajtohet me ndjesi, subjekti lirik shpalos vizionin e vet për të ardhmen, kur shkruan mbi Spatajt e Artës demaskon “dremitjen e mbretërisë”, që harroi ndihmën e pashkëputshme, të paharruar, burrërinë e tyre: (“Katër vëllezër Spataj Vëllezër katër / Lanë gjurmë dhe emra nëpër

4 4

histori”) . Dhe vërtet emrat, bëmat e tyre mbetën të paharruar: (“Sikur duan të dalin nga dorëshkrimi / dhe të rregullojnë edhe disa punë me rëndësi / e t’i kthehen prapë rrakullimës në imagjinatë / T’i drejtojnë sinorët nëpër hapësirat”) . Subjekti lirik me monolog dashamirësie përkujton plagët, dhimbjet për ata, krenarinë e së qenmes së tyre. Spatajt dhe artanët e Epirit të jugut s’duhet harruar, në Bizantin gjaktar që mbyste natën dhe i qante ditën! Përkundër përpjekjeve të tilla ata mbesin të pavdekur: (“E katër vëllezërit e Familjes Spataj / Nëpër oshtimën e Maleve të Thesalisë / Aty mbetën nëpër të njëjtat oshëtima”) . Janë vargje shpresëdhënëse, edhe pse fqinjët dinakë deshën që “historia” t’i njohë veç ata dhe “mbretëria dremitur”, gjoja u takoi veç atyre. Por, në këtë mënyrë deshën t’i fshehin aktet e dhunës, përjashtoi etninë tonë dhe historinë e shndërruan mit, traditë, kulturë, filozofi etj., veç të tyre! Hapën varre. Bënë gjenocid, aty ku shkelën! S’do mend, se kësaj gjendjeje tragjike i ndihmoi edhe papjekuria e arbërve tanë, sepse ishin të përçarë, të pavendosur mes veti etj., dhe kështu ardhacakëve iu krijua hapësira për të sunduar dhe etninë autoktone e shlyen nga faqja e dheut! “Diçka për familjen Zenevisi”, një vjershë - kronikë mbi këtë familje, e ngjashme me Spatajt: (“Zotërimi i tyre shtrihej gjerë e gjatë / Prej krahinave të Gjirokastrës deri në Çamëri / U thurën përralla që nuk u mësuan kurrë”) . Poeti i frymëzuar nga historia jep një pasqyrë të qartë për Çamërinë e zhdukur me dhunë nga grekët gjakatarë. Kronika e anonimit ishte ndryshe: (“I tillë Anonim i patrup i pakëmbë”). Portreti i tij merr formën e karikaturës me imazhe fantastike, por zbulohet fshehtësia e popullit ku s’fshehej e qenmja autoktone, edhe pse dikush deshi ta mbajë veç për vete. Andaj, vargjet e tilla paraqesin përgjigjen më të mirë, jehona e së cilës edhe pse e vonë, kryen misionin artistik që e përplas keqas dremitjen e mbretërisë me tërë mitet, e historinë e tyre shpifëse: (“Po e pres atë Ditë të Sprasme Apokalipsin / Të thashë e ç’u bë pastaj me Familjen e Zenevisi / Despoti Theodor e forcoi dorën bizantine / Alvanvitët ç’bënë pastaj në More Vallë”) . Më në fund subjekti lirik prek në palcën e ndijshme të apokalipsit arbëror në More, që një despot bizantin famëkeq bëri eksperimente me gjenet tona.Poeti, ciklin me vjersha mbi epokën bizantine e vazhdon edhe me vjershën: “Marino Sundo”, që e hap një citat: “Dëshmia e kronistit venedikas më 1325”. Kjo vjershë hapet me vargje të figurshme e metafora që sifidojnë historinë e asaj kohe, nëpërmjet një dialogu të një kronisti venedikas: (“Ishte marrë edhe me këtë histori që shkruan / Mundësitë Tha zoti ishte ulur në Thesali / dhe nga shuplaka e tij e madhe e kishte lëshuar / Një soj të tillë alvanoit ashtu siç mund të lëshohet”) . Sërish shfaqet një rrufe, sërish një dëshmi, një heshtje, një fashitje nga faqja e dheut, nga historia njerkë, andaj këto dëshmi më mirë i nxjerr heroi lirik. Gjykimi i tillë mëton të bëjë

4 5

të vetëdijshëm lexuesin edhe për atë kohë kur fqinjët barbarë falsifikuan dokumente, monumente, tempuj, artin, kulturën.Me vjershën: “Karta e mitropolitit të Larisë”, poeti thur vargje të tipit hulumtues, kërkues, zbulues, befasues nga reliktet e vitit 1340, që i rikthen në art poetik, që si të tilla krijojnë një monotoni, përsëritje të vazhdueshme, me shqetësime, brenga, që vihen në drejtpeshim me kohën kur Antoni, mitropolit i Larisës shkroi, më 1340, kur nis edhe një fushatë mërgimi me gjak, lot, rrudha vuajtjesh, pikëllim. Dhe tëra ato nisën nga portat e manastirit të Murgjve, ku vlojnë grindjet, intrigat, ngatërresat e murgjve inkriminues, çmendurakë. Në këtë tekst tradita e Bizantit del farsë, ëndërr e keqe, makth, ankth, vegulli, çmendi e armiqve arbërorë, qëllimi i të cilëve ishte ndrydhje e trojeve etnike, sundimi, shtypja e rëndë. Heroi lirik shfaqet si një njeri vrojtues, bashkudhëtar i atdheut të munguar, të shfarosur, të gjakosur. Ç’është e vërteta, B. Musliu figurshëm e gërsheton kohën e Bizantit në retrospektiv, dhe në perspektivë aludon ultraortodokësinë komuniste. Kështu me një gjuhë të figurshme shfletohet e kaluara, që të mësojë lexuesi për aktualitetin kur dikatatura moniste ndoqi mësimet e Bizantit. Edhe “Kronika e Janinës (1350 - 400), II”, është teksti i parafundit i këtij cikli, nxjerr në shesh çmenditë e asaj dhembjeje etnike: “Eh, nuk të thashë Epiri shkëputet nga mishtë e kurmit”, këtu mugullon një natë e hidhur, kur nga trungu arbëror shkëputet Epiri Jugor, dhe disa qytete arbërore pikojnë gjak, vdesin perandorë, por s’pushojnë plojët: (“Nëpër histori erdhi despoti Niqifori II Engjëll / Prapë edhe ky në farefisni me Joan Kantakuzenin / Ç’metapauzë në historinë e viteve 1356 – 1359”) . As në këto vargje s’është e padukshme ploja, frika, persekutimet, ofëshamje, vuajtje, gjakderdhje; poeti me vija të shpejta paraqet portrete shpirtrash të trazuar, të shqetësuar, të vrarë, të hutuar. Dhe si për ironi, në vijën e parë të flakës së luftës sërish vihen arbërorët për t’u sakrifukuar kot së koti: (“Alvanoitët ku janë Tha Të gjithë ranë në lebeti / Dikush tha Kalon edhe kjo perandori si shumë të tjera”) . Madje në këtë llahtari, heroi lirik ironizon me rënien e perandorisë. Cikli “Mali i Thesalisë” ka disa vjersha me motiv nga Bizanti mesjetar, shqiptuar me mjete artistike si: metafora, figura, simbole, ironi, surrealizëm etj., mbi epokën mesjetare, në periudhën e errët kërcënuese, kur edhe do të vërë në shënjestër edhe regjimin e asaj kohe, kur arbërorët u gjetën me situata të ngjashme si në mesjetë. Lexuesi rizbulon gjeografinë etnike të shlyer dhunshëm nga bizantë grekë e sllavë. Poezitë e këtij cikli portretizojnë personalite të ndryshme, vende të hershme arbërore. Lirikat thuren në formë dialogu, monologu, me kronika, citate etj., që ballafaqohen me subjektin lirik, që shqiptohen me metafora, tingull alegorik, surrealizëm, ironi, thjerrëza therëse.

4 6

Në nënciklin “Mimar Sinani”, (1490-1588), poeti që të shkruajë këtë tufë vjershash frymëzohet nga enciklopedia “Kamus al-a’lam” e S. Farshërit, që shkroi për epokën e arkitektit të njohur me origjinë dardane, që jetoi mbi 100 vjet. Paraqitet në një libër të ndaluar satanik, subjekti (populli pse jo) e anatemojnë. Arti i tij vlerësohet në Rodos, Vjenë, Irakien, Bagdad, Stamboll, që ndërtoi udhë, biblioteka, muze etj., dhe lë në harresë gjuhën (shqipen) e tij! Nëncikli “Karpatia”, në vjershat: “Elena Gjika”, “Imazhi i Bukureshtit”, “Fshehtësia e pallatit të Gjikajve 1-5 ”, përbëhet nga pesë pjesë, ku pasqyrohet E. Gjika, figurë e rëndësishme e periudhës së Rilindjes sonë, që rrezatoi mençuri, dritë, ftohtësi intelektuale, ikën nga buzëqeshja e rreme, në qetësi muzeu të pallatit të Gjikajve, jetoi si hije njerëzore, me buzëqeshje ngurëzuese. Në këtë vjershë hetohet ndikimi i lirikës së L. Poradecit, me vargje të gjetura bën portertin e së gjorës princeshë në Muzeun e Bukureshtit, me ditë dyshimi, ditë pikëllimi për Arbërinë e pushtuar nga turqit. Zemra i pikon gjak, mbijnë trëndafilat e mundit, të ditëzezave. Shfaqet vegullia, gjendja dhe e të marrit Banko të Shekspirit. Dalin fshehtësitë e orëve të alkimisë, shtrigat lyejnë fytyrën me puder e magji të zezë, të gjallët e të vdekurit bashkohen. Hija, fantazma e Bankos ringjallet. Gjuha (shqipe) e zjarrtë gjakohet në zoo-në, pallati s’ka vend për të gjithë, thyejnë këmbët kuajt e kalorësisë së madhe. Me një motiv hapësirë – oaze e lirie në Rumaninë e periudhës së renesancës, vërehet hija e vdekjes në vjershën “Pasqyra e thyer”, ku përshkruhet Temishvari, me “net të rënda”, “blerim vetëvrases”, lexuesit ia kujton vdekjen, dhe në veçanti, atë të Habilit nga Kabili që veç saj zbuloi edhe pasqyrën. “Darka e fshehtë në Bukuresht”, në një simpozium të fshehtë, hahet darka e pagjymtyrëve (e fshehtë), tryeza e hyjnive dinakë, tinëz helmojnë me verë shekullore. Kjo tragjedi bartet në darkën e fshehtë të pallatit të Gjikajve. Poeti mbyll këtë opus me shqiptim elementesh artistike, simbole, figura, ironi etj., paraqet botën e veçantë të ringjallur me imagjinatë udhëtimi nëpër tokën dardane. Dhe s’kënaqet me aq, por artin letrar e shtrin edhe në histori, konfesion, mitologji. Këngëtimi i tillë del në formë orfeike, me imagjinatë që mbyllet me vargje pesimiste, ashtu sikundër edhe janë pjesa më e madhe lirikave të këtij poeti. “Shtëpia memoriale e Viktor Eftimiut”, flet për shumëzim shqiponjash në zoo – kopsht qetësie e çaste amshimi. “Simpoziumi për shumëzimin e shqiponjave” i ngjan një bredhjeje brenda figurave e metaforave të L. Poradecit, shqiptuar me gjuhë kristalore e plot simbole. Edhe në këtë lirikë brengosëse është këngëtimi prozaik, me personazhe, përshkrime, ngjarje etj.

(Vazhdon në numrin e ardhshëm)

4 7

L A M A

Dali Bilali, mësues i vjetër

Vendet, shpesh herë marrin emrat e njerëzve, apo të ngjarjeve që ndodhin në to, për shkak të shërbimit që kanë bërë në kohë të ndryshme ose krejtësisht të rastit. Ka edhe të tilla që, edhe pse nuk kanë ndonjë vlerë historike, është e pa mundur të mos mbeten në gojëdhënat popullore.

Kështu ka ndodhur me këtë shesh të vogël, në buzë të rrugës së vjetër që, ndanë fshatin tonë në mes. I ngritur nga natyra, pak me në lartësi, përballë “Kroit Verrishtës”, sikur i grishte jo vetëm njerëzit e fisit për t’u grumbulluar në të. Dikur në shekujt e shkuar të parëve tanë ajo u ka shërbyer për të shirë, hedhur e pastruar grurin a misrin. Ndërsa për brezat e këtij shekulli që lamë pas, destinacioni i saj ishte më shumë një vend pushimi për të moshuarit dhe për të tjerët, të cilët pas lodhjes në punëra të ndryshme, vinin për të kaluar disa çaste në ajrin e pastër dhe sigurisht për të shkëmbyer ndonjë muhabet me njëri tjetrin. Fshati e njeh atë shesh me emrin Lama e Bilalve, ndërsa mosha e ime e kishte “pagëzuar” me emrin e njeriut që aty kaloi edhe vitet e fundit të pleqërisë. Pra njihet me emrin “Lama e Halitit”. Duke e përjetësuar emrin e pasardhësit të Ismalil Agë Bilalit, mikpritësit të Avdyl Frashrit dhe pjesëmarrësit në Lidhjen e Prizerenit. Për këtë, në këtë shtëpi, me rastin e 100 vjetorit të kësaj Lidhjeje, ishte vënë një pllakat përkujtimore prej llamarine, që pas pak vitesh nuk i

4 8

kishte mbetur asnjë shkronjë, gjë që sot nuk dihet se ku e ka përplasur koha??!!..... Megjithatë, le të merren ata që e kanë për detyrë të kujdesen për t’i ruajtur e përjetësuar vlerat e ngjarjeve historike…

Le të vazhdojmë atë që nisëm më lart. Në këtë vend, shumë herë, së bashku me të moshuarit rrinin: fëmijë, adoleshentë a të rinjtë që shikonin me kureshtje se si ata pleq, me një copë çelik (onur) dhe një copë gur te vogël (brince), ndiznin një grimcë eshke dhe pastaj me këtë, cingaret e dredhura me letra, me një copë gazete ose puro, e dikush tjetër, llullën e mbushur ngjeshur me duhan. Sigurisht sot kjo duket e pa besueshme, por ajo kohë, atë nivel zhvillimi ekonomik kishte...Ata burra kishin parë e dëgjuar shumë në jetë, kishin përjetuar ngjarje të mëdha që nga koha e sundimit Turk, masakrat e atyre edhe ato të pushtueseve Serb, por edhe luftërat heroike të popullit të Lumes kundër tyre

Këtu dëgjova për herë të pare nga xhaxhai Sadik se gjyshin tim nga nëna, Ram Jakup Gashin nga fshati Nangë, Isen Hoxhen, Selman Shahinin nga Bicaj e shumë të tjerë, Serbët në vjeshtën e 1913 i kishin therë me bajoneta në Qafë Resk, pikërisht në momentin e fundit, kur ata kishin marrë urdhër për t’u tërhequr. Ata i kujtonin me dhimbje kasaphanet, por ua bënin të njohur të rinjve kureshtarë. Rastin e fundit të pushtimit serb e arriti edhe mosha ime. I dëgjuam krismat e armeve, ua pamë surratin, i përjetuam kërcënimet e tyre, për një copë bukë, pamë bajonetën e drejtuar ndaj njerëzve të shtëpisë, që nuk pranonin t’i furnizonin këta banditë kriminelë. Por kësaj radhe ata nuk qëndruan më shumë se njëzetekatër orë. Ishte viti 1941 kur vendin e kishte pushtuar Italia fashiste dhe dy pushtues këtu “nuk kishin vend”… Se mos ishin këta më të mirë, a nuk na vranë, na dogjën si serbët, a nuk e pësuan edhe familjet tona këtë të keqe? Po sigurisht, po t’i presësh me pushkë, ai pushtues është, të djeg e të faron me ç’të kesh…

-2-Këto ishin bisedat që bëheshin në atë shesh të vogël. Rasimi që dëgjonte me vëmendje këto biseda pyet, po atë shtëpinë nalt, ata e kanë djegur? Po njerëzit e asaj ku janë, apo edhe ata janë djegë aty? Jo, jo, ia ktheu plaku, që kishte folur për ngjarjet dhe përplasjet e mëdha të kohës….I riu i cili vazhdonte shkollën, kishte dëgjuar për historinë e fshatit për shtëpitë e djegura, për bombardimet që kishin bërë nazifashistat dhë vrasjen e njerëzve pa dallim, të mëdhenj e të vegjël, për dëshmorët që kishin ra, në luftën për çlirimin e Shqipërisë si Vëhbi Shehu, Hamz Rexhepi (këta dy kundër pushtuesve të huaj) e shumë të tjerë, por asnjëherë dhe asgjë për shtëpinë e djegur në krye të fshatit. Ndoshta djali donte të vazhdonte me

4 9

ndonjë pyetje tjetër, por plaku i tha: a mos do t’i shkruash muhabetet tona?!! Jo, jo, u përgjigj i riu…dhe heshti. Plakut i erdhi keq, pse i dha atë përgjigje të nxituar, e afroi, e përkëdheli duke i thënë: ajo shtëpi ka histori më vetë, birë!!!…

Në atë shesh të vogël, bisedat nuk kishin të mbaruara, ndoshta aty për herë të parë dikush nga ne dëgjuam historinë ë fshatit, prejardhjen, kohën e krijimit, emrin që mbajnë të ardhurit, si Kërxhalitë, Bogdanët (shëhlërët). Si i pari i Bilalve e kishte bërë dhëndër shtëpie, këtë të fundit, njeriun e mençur e të mire, që njihej nga viset tjera si i vetmi i pari i Lumës.

-3-Ndoshta ato që janë marrë më historinë ë fshatit, mund t’i kenë dokumentuar kështu, por nuk përjashtohet edhe ndryshe.

Sigurisht që tregime të tilla nuk mund të jenë bërë vetëm në atë shesh, për të cilin po bëj fjalë. Ata edhe pse nuk kishin shkollë, eksperiencat e tyre ishin të shumta.”Të kam thanë disa herë se, sa të behët gjethja, sa një gjims leki, pa do ta shofsh, çdo të bahet këtu, nuk e kanë jetën e gjatë këta, edhe pse e fituan luftën, thoshte Haliti, i cili kishte pak kohë që ishte kthyer nga mali, a?Fjalët e tij i miratonte më kokë Hakiki. Edhe pleqtë ishin të ndarë në mendime. Jo more, jo do ta shohim, këta janë lidhë më një shtet të madh, siç po thonë, ata do ta ndihmojnë, përgjigjesh më i vjetri, Sadiku. Por, nuk më pëlqen, kjo lidhja e miqësisë më Serbinë. Unë, nuk e marrë me men këtë miqësi, a behët mik shkau, a harrohen ato siklete që kemi hequr prej atij të pa besi. Hala gjenden shpijat e djegura, të rrënuara e të mbuluara me gurë e dhe. Kur hecim rrugës, na duket sikur shohim gjenanzet dhe pikat e gjakut të njerëzve tanë….. Megjithatë, të presim por, ne nuk do ta marrim vesh, sepse ndoshta nuk do të jemi gjallë. Le ta provojnë këtë miqësi, këto që aq shumë po na e lavdërojnë. C’është e vërteta, edhe koha e provoi, shumë më shpejt se çfarë mendonte plaku, marrëdhëniet më “miqtë” u prishën. Jo rrallë, në këtë shesh dhe në këto biseda, merrte pjesë edhe Nëxhip aga Bilali. Ai i thoshte popullit jo nga pasuria, sepse edhe ai ishte si gjithë të tjerët. Figura e këtij burri, jo vetëm gëzonte një respekt nga bashkëfshatarët, por nga e gjithë Luma, kjo jo vetëm nga mençuria, por edhe për trimëri edhe si PARI i vendit. Dukë patur një urrejtje të pa kufishme ndaj pushtuesit, një ditë në njërën nga kafet e fshatit, shikon portretin e Duçës, të varur në mur, nxjerrë nagantin nga brezi dhe, qëllon mbi të. Thonë se, për këtë akt antifashist, ishte burgosur dhe internohet në Itali. Vetëm pas një kohe u rikthye në Bicaj, për t’u mbyllur në kullën e hallet e tij…..Pyetjes së Halitit

5 0

për Qenërinë e re, iu përgjigj shkurt: Shumë ka pa ki vend. Qeveritë vijnë e shkojnë, veç për vedi mënojnë.

T’i shohim këta, ishalla bajnë ashtu si thonë. Duke lanë të nënkuptojmë….Me sa dukët, ai kishte njohuri jo vetëm për ato që kishin ardhur e ikur, por edhe për Qenërinë, që u krijua pas luftës.

-4-Shprehte dyshime, por edhe shpresonte. Prandaj nuk donte t’u linte ndonjë bela tre djemve të tij, të cilët i kishte në shkollë.

Ai priste Rasimin, të mbaronte tetëvjeçaren dhe t’i bëhej krah dhe në fakt kështu ndodhi. Në vitin 1949 atë e emëruan mësues në fshatrat e Kalasë së Dodës.

Ishte viti 1950. Ata burra kishin filluar të rralloheshin n’atë vend takimi të përhershëm. Mosha bënte punën e saj. Sadiku, xhaxhai, kishte vdekur, disa të tjerë koha i kishte lodhur. Unë nuk i takoja më, sepse nga puna kthehesha shumë vonë dhe vetëm njëherë në javë. Më kishte mbetur merak për një ngjarje interesante të dëgjuar pikërisht aty. Kurioziteti më shtyu të pyes Asllan Avdilin. Ja çfarë më tha, pas pyetjes që i bana.”Një ngjarje, jo e zakontë e ndodhur në fisin tonë, ishte hapur fjala se Nexhip Agën e paska qëlluar dikush, për ta vrarë dhe ky dikushi paska qenë D. Rëxhëpi. Sheh Ali Bojdani, njëri i shkolluar në Turqi, më mendje, zemër e virtyte të larta njerëzore, kur i kishte dëgjuar këto fjalë jo vetëm se i kishte ardhur shumë keq, por edhe diçka e pa besueshme për të, sepse megjithëse fisi i Bilalëve ishte shtuar shumë, nuk kishin lënë shteg kurrë për sherre e përçarje me njëri tjetrin e aq më pak për përplasje me armë. Ato vazhdonin të bënin dasmat dhe mortat së bashku… Këtë të keqe e mënjanuan, mençuria, burrëria, trimënia dhe shpirtmadhësia e atyre dy burrave, që i kanë lënë vetes familjes, fisit, katundit dhe gjithë Lumës emër të mirë…. Edhe pse jo, si e sa.

-5 - Tani, edhe në atë kohë, nuk kanë munguar shpifjet, intrigat, trillimet…Jo fisin e Bilalëve, por gjithë Bicajt, nuk kanë mundur t’i përçajnë…

Ka kaluar shumë kohë dhe jo pak breza dhe fisi jonë qëndron i bashkuar si dikur, në vëllazëri...

5 1

Një fotografi të vitit 1951, në qendër ka Nexhip Agën dhë shumë pjesëtarë të fisit tonë. E kam ruajtur atë fotografi, si një kujtim të bërë, në një ditë bajrami, pa e ditur se do të shkruaj dy fjalë për atë, por edhe për të tjerët, që sot nuk jetojnë më. Megjithëse nga koha ajo fotografi ishte mjaft e dëmtuar, falë Esat Bilalit ajo tani është mjaft e qartë. Fotografi e bërë nga Kamber Zela, pasionant i madh i folklorit tonë popullor, por edhe i fotografive. Ruaje këtë fotografi, më pat thanë, është një kujtim i bukur. Kambëri, kur vinte në Tiranë, për të sjellë në Institutin e Folklorit materialet e grumbulluara nga folklori i krahinës dhe gjithë Qarkut të Kukësit, takoheshim në hotel “Internacional”. Aty banoja përkohësisht. Ky hotel ishte i preferuar i tij. M’i jepte t’i lexoja fletoret e shkruara me aq kujdes e përkushtim.

Kamberin e njihnin edhe personalitete të larta të shtetit. Një rast, duke bërë shëtitje në bulevardin e madh të Tiranës, Ministri K. Theodhosi hoqi kapelën në shenjë respekti. Kamberi, për shaka më tha: “E shikon, unë nuk jam kushdo. Disa nga kuadrot e Institutit të Folklorit, bënin zborin ushtarak pranë Repartit ku unë shërbeja, më flisnin me shumë respekt për Kambërin dhe punën e tij, por kur i pyetja, pse nuk i botohen materialet e tij, përgjigja ishte se do t’u vinte dita... Disa prej tyre materialeve i kalojnë kornizat e kohës. Kamberi është i guximshëm, por ti e di se çdo gjë duhet të jetë në përputhje më direktivat. Për të mbyllur kërkesën time shoqërore, justifikoheshin dukë thënë se kishin “vështirësi” fondesh…”. Këtë përgjigje e dëgjova edhe shumë kohë ma vonë, për punonjësin shkencor të këtij Instituti, intelektualin bicjan, Esat Brahën… Njëri që të keqes kurrë nuk i tha e mirë e padrejtësisë, drejtësi. Ai nuk e njohu frikën, u përball me ish-drejtorin Zihni Sako. Ja, si më tha njëri nga bashkëpunëtorët e Esatit, Arseni M, “Nuk kam çfarë të them, ai është kapur me të madhin, që pi kafe me…”.

-6- E. Hoxhës Esati i ka drejtuar letër pikërisht atij dhe tani e kupton se në çfarë pozicioni e ka vënë veten?... Me që ke shok dhe patriotin tënd bisedo, të këtë kujdes, atij ku do ta dërgojnë….më sa duket, ishte projektuar t’i thoshte lamtumirë Institutit dhe kështu shumë shpejt, mori përsëri rrugët e malësisë, por tani në Pukë… Kësaj radhe me urdhër, jo më dëshirën e tij si dikur në mbarim të studimeve (N’atë kohë më kot ishin përpjekur për ta mbajtur pedagog në Universitet. Ai nuk kishte pranuar, dukë thënë se dëshiron të shkonte në Kukës, t’i shërbente vendit, që i kishte krijuar mundësitë për tu shkolluar, për t’ia shpërblyer sadopak nderin, siç e konsideronte ai. I ri jam, ju kish thënë, kam kohë për të ardhur edhe në Tiranë, ndoshta atje do të njohë më mirë jetën, e kjo do të më ndihmojë ma

5 2

vonë, në punën time. Këtë m’a kish treguar që kur mbaroi Fakultetin. Ndërsa, për transferimin që i bënë në Pukë, më tha: “Ti ë di se unë nuk e kam problem. I shkrova të Madhit, duke menduar për punën, po me sa duket këtu tek ne, të tjera thuhen të tjera behën. Drejtori ynë vjen në punë, sa për të marrë rrogën, bilë edhe atë ditë, nuk qëndron më shumë së dy tri orë. .Ideja e asaj letre, kjo ka qenë….Me që banonim të dy, te qyteti i studentit, më takoi që edhe ditën e fundit t’i uroja rrugë të mbarë për në Pukë dhe, fatkeqësisht nuk e takova më... Konsideratat e mira për të, nuk janë vetëm të miat si shok dhe bashkëfshatar, por kryesisht të kolegëve të tij që punonin për disa vite më të, si të Benit A. M..., P. M..., R. B. dhe të tjerëve. Por më sa dukët ishte “thënë” që kuadrot kuksiane të mos qëndronin gjatë në Tiranë dhe “arsyet” krejt të pa arsyeshme?!! Një politikë diskriminuese, ndoshta jo vetëm për ata, por për tërë kuadrot e veriut dhe ata që bënë luftën, rrallë u shpëtuan “makinacioneve të dënimeve politike dhe terrorit” të kohës.

5 3

-7-

NJË PËRGJIGJE SHUMË VONUARPËR KULLËN E RËXHËP HAMZIT…

“Po ju Shqiptarë jeni?. Paçi faqen e zezë”! Kur i thanë një gjenerali Gjerman, se ”Historia do t’i dënonte rëndë për masakrat që po kryheshin gjatë luftës së Dytë Botërorë”, ai ishte përgjigjur: “Le ta fitojmë atë pa edhe historinë ne do ta shkruajmë”…! Lufta për të vërtetën vazhdoi……. Ata humbën. Historia e dënoi pushtuesin. Kështu ndodhi tek ne, fituesi shkroi historinë, por jo përgjithmonë mundi ta përjetësojë atë. Për Kullën e djegur në krye të fshatit, e cila është e para në Lumë, u deshën të kalonin shumë dekada që të merrte përgjigje pyetja e Rasimit. Ai fatkeqësisht nuk e arriti ta mësonte të vërtetën. Pyetja e tij në atë kohë ishte kuriozitet adoleshenti. Shpjegimet dhe interpretimet ishin të kushtëzuara, madje edhe të ndaluara më ligj, nëse binin ndesh më politikat dhe orientimet e Partisë Shtet. Ishte neni për agjitacion dhe propagandë. Prandaj hesht… Vështirë të jetë shlyer nga kujtesa e më të vjetërve, tashmë të brezit tim, të cilët kanë patur fatin ta shohin dhe përjetojnë atë ngjarje të asaj ditë të zezë. Një skenë e frikshme dhe tronditëse. Një grumbull ushtarë dhe civilë të armatosur, rrethojnë kullën, njëri prej tyre troket në derën e madhe të oborrit, të tjerët presin... Minutat e vonuar bënë që qytat e pushkëve të përplaseshin më forcë në të.Ajo hapet, brenda në oborr hyjnë si të tërbuar njëri pas tjetrit... Ne fëmijët që ishim jashtë murit rrethues të kullës, të frikësuar, u larguam, ndërsa dy tre të tjerët, që ishin më të mëdhenj, u afruan, për të parë se çfarë do të ndodhë. Një civil i thotë Brahimit që ishte më i madhi nga të tjerët, në këtë shtëpi a ka burra? - Po ishte përgjigjja, po me sa dukët, nuk janë aty, atëherë ai i kishte thënë: “Njoftoi ata që janë brenda të dalin dhe ju mund t’i ndihmoni të nxjerrin plaçkat nga shtëpia, strehoni në ndonjë vend, nëse keni. (Me sa duket ky njeri që kërkoi të mbrohen njerëzit dhë plaçkat e shtëpisë, do të ketë qenë ndonjë fukara, që kishte shkuar me ata kriminel, i mobilizuar ose për ndonjë lek për të mbajtur gjallë familjen). Sigurisht kjo e pa pranueshme, por raste të tilla nuk përjashtoheshin. -8-

5 4

Brahimi i çuditur pyet pse? Ai tjetri kish vazhdue, nëse do ta ndihmoni mos më pyet, ka një urdhën për ta djegur këtë shtëpi, me ç’ka mrena... A ashtë kjo shtëpia ë Hamz e Dostan Rëxhëpit? Dhe pa pritur përgjigje, ushtarë e civilë nxjerrin jashtë fëmijët, kapin për krahu të zotin ë shtëpisë, i cili ndoshta i kishte kaluar të tetëdhjetat. Ai u përgjigjët: “Unë këtu jam në shpinë temë, kjo nuk ashtë e Italianit dhe e askujt, e kam ba më djersën e ballit, me mund e shpenzimet e mija, nuk i kam askujt borxh, në se do ta digjni këtë, më digjni edhe mu, unë nuk lujë prej këtu…”. Dikush prej civilëve ishte përgjigj, ti nuk i ke kujt borxh, por Hamzi dhe Dostani…, nuk është kollaj me i vu pushkën Italianit. Plaku i përgjigjët: “Shkoni e merruni vesh më ata, jo me mue, gra e cullë. Fjalët ishin vonuar, por tymi dhe flaka, kishte fillue t’i dilte kullës. Kur zjarri përfshiu trarët prej bredhi, krismat e tyre dukeshin se shtonin, krismat e pushkëve të zjarrvënësve fashistë. Plaku Rexhep, i kapur për krahu nga dy civil të armatosur, pasi doli nga oborri, pa tymin që dilte nga kulmi i kullës dhe kanatat ë dyerve të oborrit të hedhura në oborrin e Bajramit.(sigurisht për t’i shpëtuar djegies)?!!! Ndërsa të tjerët, kishin hequr ato pak plaçka të mbetura. Plaku, i mbushur më urrejtje, i drejtohet atij që ju duk se ishte komandanti i tyre:”Zotni! ngjoji këto fjalë, që po t’i thom. Kjo që më batë mue, nuk asht gja, çfarë ka më ju gjët ju. Funin do ta keni ma të zi. Zarmi që këni kall, do ju shkrumoj ju dhë shokët tuj,,. .Kjo tokë, ka pa shumë ushtri të huja, shumë hërë na kanë gjëgjë e vra, po edhe ata, kocëjt këtu i kanë lane.. Përkthejani këto fjalë Italjanit…”, i tha njërit, që rrinte pranë atij, që dukej si komandant. Dhe vazhdoi. “Po çuditem, me ju që folki ship, Italjan a Shiptar jini?!!...Nuk e kemi pas zokon, me u pri zapëtusve të huj, me u vu zarmin shpijave të Shiptarve...Paçi faqën e zëzë”, u tha. Nën kërcënimin e armëve, e morën përpara, me të gjithë familjen, për të mos ë parë kurrë më këtë vend, ku lindi u rrit dhe u plak. Brahimi, që e kishte pa, e përjetua këtë skenë kështu e pat treguar, ngjarjen e asaj dite, kur u dogj ajo KULLË. -9- Ajo familje u nda nga trojet e veta, duke marrë me vete dhimbjen për humbjet, urrejtjen për pushtuesin dhe bashkëpunëtorët e tyre, dukë lënë pas mendjen, zëmrën dhe shpirtin e tyre liridashës dhe patriotik... Me këtë akt të shëmtuar e barbar, duke qenë i pari në Bicaj dhe krahinë, por jo i fundit, fashizmi dha jo vetëm sinjalin, por bëri edhe prezantimin ë tij, si shtet kriminal se, doktrina ë tij ishte, pushtimi, masakrimi dhe zhdukja e lirive, e të drejtave të njeriut dhe vendosja e diktaturës fashiste. Duke hedhur poshtë, propagandën demagogjike se, ata do t’i sillnin begati Shqipërisë dhe gjithë vendeve të tjera të Botës. Koha e vërtetoi fytyrën e vërtetë të tyre...

5 5

Jo kushdo e dinte se Fashizmi Italin i krijuar në vitin 1922 dhe nazizmi gjerman, i quajtur “naconalsocializmi”, i krijuar në vitin 1933 në Gjermani dhe në vendet e tjera të Evropës e deri ne Japoni, nuk ishin gjë tjetër veçse diktatura terroriste që, në parimet e qëllimet ë tyre, kishin pushtimin dhe skllavërimin ë popujve. Rrënojat e asaj kulle u bënë “simbol” për forcat antifashiste lumjane, pavarësisht nga rrjedhat dhe ndarjet që ekzistuan më vonë. Shkaqet, që perdja e zezë kishte mbuluar, për pesëdhjetë vjet ato mure dihen... Por një proverb i vjetër thotë: ”e vërteta vonon, por kurrë nuk harron”, bashk më heqjen e asaj perde, u ndriçua e vërteta, u vu në vend edhe kontributi i dy martirëve të DËMOKRACISË HAMËZ dhe DOSTAN REXHËPIT. Mbi gërmadhat e asaj kullë, që la pushtuesi i huaj, pas 60 vjetësh, u ndërtua, u zbukurua dhe u gjallërua nga pasardhësi i tyre Essat Hamëz Bilali, i cili nuk kishte harruar, tmerret e asaj dite që la shtëpinë dukë u djegur. Vetëm katër vjeç ishte, kur përjetoi internimin, vuajtjet e pa fund, bashkë me familjen .Në moshën 8 vjeçar përjetoi dhimbjen e dytë, vrasjen e babait, xhaxhait, vdekjen ë gjyshit edhe të nënës. Edhe pse nuk arriti, të marrë amanetin e tyre të fundit, ai ë realizoi atë, në mënyrë më domethënëse. Dy martirët bashkë me babin e tyre Rëxhëpin, prehen pranë kullës më shumë EMËR… Essati ëdhe pse u nda nga të dashurit e tij, pa shijuar përkëdheljet ë tyre, nuk ishte ndarë kurrë me shpirt e zëmër nga Bicajt dhë Shqipëria... -10-Pikërisht për këtë do të mbetet në memorien ë bashkatdhetarëve kudo që të jenë. Një shembull i rrallë e ndoshta i pa përsëritshëm… Vështirë të gjendet, ndonjë rast si ky që të lërë komoditetet që, më punën e tij ka krijuar në Amerikë, e të shkojë në fshat. Ai kalon atje, një pjesë të madhe të kohës vjetore, jo vetëm për t’u çmallur, por edhe dukë kontribuar me të gjitha mundësit e tij të gjithanshme, por edhe intelektuale e shkencore, për të zbardhur e ndriçua të vërtetat historikë, jo vetëm të trojeve tona, por edhe ato që janë jashtë kufijve tanë shtetërorë….. Dukë lexuar Romanin “Pavioni i kancerozëvë” të shkrimtarit rus, të shekullit të kaluar, Aleksandër Sollzhenicin, më bëri përshtypje Konkluzioni:”T’i shohësh gjërat objektivisht do të thotë t’i shohësh ato siç janë në jetë.” Askush në këtë botë, nuk e ka të drejtën e fjalës së fundit. Sepse atëherë do të ndalonte jeta. Dhe brezat ë ardhshëm s’do të kishin ç’të thoshin…”. Se nuk u panë gjërat, ngjarjet dhe politikat ashtu siç duhej, se u trajtuan ato shtrembër pa objektivitet, me një ekstremizëm të pa parë dhe në të gjitha fushat ë jetës. Se flitej për liri fjalë, për mirëqenie, për demokraci,

5 6

por ato ishin vetëm propagandë. Pikërisht për këtë në Shqipëri u krijuan situata jo vetëm të pa dëshiruara, por shumë të dhimbshme. Edhe vetë komunistët filluan të flisnin për skamjen, për vështirësitë që po hasnin në jetën e përditësomë. Brahimi, shpesh dhe hapur thoshte, se bukës së misrit, që gatuhej në furrën e kooperativës “me i ra plumbat e nagantës së A. Zogut, nuk i delte m’atë anë…”. Anëkandat pa fund të krijuara, skamja për elementët e parë të jetesës përgatiten përmbysjen e së keqes së madhe… Jo pa qëllim, këtij shkrimi i vura titullin” LAMA. Ai vend pushimi nuk ekziston më, ndoshta dalëngadalë edhe emri i njeriut të cilin e nderonte dhe e respektonte jo vetëm fisi e fshati, por edhe krahina, nuk do t’i përmendet si dikur… Ajo copë tokë është kthyer në një baçe, që do t’i shërbejë pronarit, për pak prodhim vetjak. Aty nuk rrinë më njerëzit e fisit për të kaluar disa çaste në natyrë. Sigurisht sot kanë ardhur kohë të reja, vend takime, për muhabete e kafe, sot ka më shumicë….

-11- Vënia e këtij titull shkrimit, pati një qëllim tjetër më serioz… ..Jo vetëm aty, tek ne, në Lumë, por kudo janë prishur e shkatërruar monumente të rëndësishme historikë dhe vetvetiu të lindin pyetët: ku është shkolla muze e Bicajve, po lapidarët ose pllakat përkujtimorë, kultet e fesë, objekte ekonomike, si uzinat kombinatet, e plot të tjera që duken si kockat e kafshëve të ngordhura, shih oxhakun e uzinës së bakrit në Rëxhëpaj dhë plot të tjera në gjithë Shqipërinë. Pyetjet mund të jenë pa mbarim. Sigurisht, këto kanë edhe autorë të cilët mund edhe të jenë penduar për një gjë të tillë…por ç’vlerë ka?... Megjithatë, jeta është ë gjatë, shumë breza kanë ikur edhe, shumë e në pafundësi do të vijnë. Askush nuk mund të parashikojë se, çfarë mund të ndodhë pas shumë vitesh, si nga forca madhore dhe ajo njerëzore. A nuk është e vërtetë, fund Shekulli që lamë pas?! Pikërisht për këtë, vlerat por edhe emrat e njerëzve dhe objekteve historike të ruhen, është jo vetëm kulturë, por detyrim për të mbajtur gjallë të kaluarën. Pikërisht për këto arsye, a nuk duhet thënë mjaft me mohime, harrime, përçmime, zhvlerësime e shkatërrime…. Historitë e “vogla e të mëdhatë” tani thuhen të shkruhen e rishkruhen lirisht... Me siguri do t’i qëndrojnë kohës vetëm të vërtetat pavarësisht ku e kurë kanë ndodhur, kush është a do të jetë autori? Lë të shpresojmë…..Të vjetërit të mos përtojnë së treguari, ndërsa të rinjtë së mësuar së punuari dhe së shkruari… Ndërsa historiani si qenie njerëzore i përkushtuar më shpirt të asaj do t’i dokumentojë ato, në mënyrë të tillë, që të mos këtë forcë t’i rrokullisë a t’i hedhë poshtë, kushdo që mund të jetë i veshur më pushtet siç ka ndodhur dhe po ndodh sot në Shqipërinë tonë…

5 7

New Jork Tetor 2007

5 8

KËSHTU NDODHI ME MARTIRËT E DEMOKRACISË.

Essat! Shqipëria dhe Shqiptarët kanë vuajtur dhe vazhdojnë të vuajnë ekstremizmin e politikanëve tanë, nxitja e urrejtjes lufta për pushtet, intoleranca… etj, kanë shkaktuar përçarjen, që zor se do të marrë fund ndonjëherë. Kjo situatë nuk është gjë tjetër, veç vazhdimësia e asaj të parës… por në mënyra e forma të reja,... Kjo më kujtoi diçka që po e citoj këtu poshtë, nga Romani i Alëksandër Monxanit “Të fejuarit”: Encoja, i cili shkonte në pazar, kishte varur pulat (tufë) kokë poshtë, të cilat i nxirrnin sytë njëra tjetrës, secila kujtonte se kishin lidhur njëra-tjetrën, prandaj e çukiste. Ata (thotë autori), nuk e dinin së cila dorë i kishte lidhur…. Fjala është për, akuzat që bëheshin n’atë kohë….. Motivacioni ishte i qartë: Agjent i imperializmit Amerikan dhe fuqive të tjera perëndimore, agjitacion e propagandë, luftë klasash... Rezultati: padrejtësi ç’njerëzore, izolim nga njerëzit, deri tek ato të familjes, burgje dhe vdekje… kjo ndodhi, kudo në Shqipëri….e keqja u mboll dhe nuk u shkul kurrë... Kush e përjetoi mund ta vlerësojë… Prokurori i Koci Xoxes, ishte Bedri Spahiu, shkruan Petro Marko. Kur ai i kishte dhënë pretencën, Koçi i kishte thënë Bedriut. “O maçok i zi” sot të sollën këtu të më dënosh mua, nesër do të sjellin një tjetër të të gjykojë ty… E vërteta kështu ndodhi. Atë kohë përjetoi, thuajse mbarë populli Shqiptar. Edhe unë, shkruesi i këtyre rreshtave nuk i shpëtova dot rrebeshit të vitit 1975.... Duke shpresuar mirëkuptimin. Po e mbyll këtë letër, me disa fjalë të shkrimtarit PËTRO MARKO, ku i jep fund Romanit: “Intervistë me vetveten:Ka në botë njerëz të mirë, Ka në botë njerëz të lirë, Ka në botë një hapësirë,Pa gjërdhë pa errësirë.Le të vlejnë këto vargje jo vetëm si të vërteta të pa kontestueshme, por dhe si mesazh i shkrimtarit, i cili provoi, vuajtjet dhe luftërat e dy kohëve jashtë dhe brenda Shqipërisë. Essat! Në se nuk kemi përputhje mendimesh e vlerësimesh për ç’shkrova, mirëpres me sinqeritet vërejtjet pa asnjë paragjykim.

Me shumë respekt. Daliu, mësues i vjetër

Nëw York, tetor 2007

5 9

6 0

FESTA E NËNËS

Fatjona Muja

Dita e tetë marsit,një ditë e bekuar,të gjithë jemi të gatshëm sot për të festuar.

Me lule në dorëdrejt nënës vrapojmë

duke e puthur në faqefestën ia urojmë

Lulet më të mirapër të i kemi zgjedhurçastet e këqijakemi për t’i hedhur.

Shtiqën, Kukës

6 1

SHËN PREMTJA BUKUROSHE

Salajdin Krasniqi

Shën Premtja bukuroshe, tempull ilir brenda fjalës së heshturPushtuesit të përvetësonin si bazilikë, kish e xhami duke ecur.

Mbi portë dikush kishte shkruar: “Bukuria jote është bebëza e syrit tim”Fama jote dergjet në valë të flakës e frymën time në udhëtim.

Pse nuk e merr gjakun tim të përflakur nëpër shekujGur më gur në sofër dhembjen e heshtur unë e shuaj.

“Rrapi i Prizrenit”, Saladin Krasniqi, 2012, Prizren

6 2

D A D A E M A N I T ( Nana e të vetmit djalë, Osman Sherif Domit, martir i parë në luftën civile nga falanga kanibale në Lumë.)

- 1 -... Madhnijshem dhimbjen përjetonte si mal i Zepës në mjegullnajë,shtatnaltë, e drejtë, pashëm qëndronteçetinë e lashtë në bardhësinë e sajë....

Nji ditë të gzueme nuk pa tamam;pa burrë gjithë jetën, për birë në vajëu gdhijë, u ngrys mëngjes, akshamsi Zepë e lindjes, duman, kreshtnajë!!

- 2 -E mbajë mend Dadën e Manitnë votër të zjarmit me duertë shtrijëmbështjellcë, brez poshtë mitanit,hepohej, çohej shqipe, madhshtijë....

Me za të shtruem, fjalë të rralla,drejtohej qetë, fliste gjithkujë,përftohej Zojë në të moçmet prralla;bash shoqe bamash me Gjeto Mujë !! ...

- 3 -Osmani i vetëm iu vesh në të zeza,besnik shugurue në teqe dërvish,shërbime bante çdokujtë në varreza,tri herë në ditë falej, ku të ish ...

6 3

Ujiste misrin nji ditë në arëzbulues sheh gjermanë përballë,turr pushkën “ nemce “në murë ka marrë2,përdhe nga nji vdekun ka kallë!!3

... Ah, Dadë e Manit përkundi kryet:- po, ... bijë nanash, Osman, ke vra !...Përgjigjet biri: -... as toka as yjetndër ne nuk duen këtej me i pa !!...

O, Dadë e Manit e madhe nanë,( pa burrë, për te e treti jetën, )“...hej, dalshin fare këta gjermanë;Dervish tim birë, ku ma zatetën ?!...”

- 4 -Ky çast e ngriti më kambë nga maletme pushkë në dorë për jetë, Atdhe,me Bajraktarin u has, përfalet:4

- Në luftë me ty, për nji grusht dhe!...

... Grup “serbo sllavësh “ për bashkluftim5

pas tyne erdhën në dushkajë, Gostil,shkurt Bajraktari u gjegj kushtrim:- ... si ne veproni, mos shkelë katil !

Njizet metra kalim, pas shpineOsmanin roje shtrine përgjakë,pa besë trimin kjo dorë shkinedushkajës ndezi për Lumen plagë !!...

2 Osmani gjyshen thërriste nanë për lazdrijë, nanën dadë 3 pushkë austriake 4 Muharrem Bajraktari 5 Më 9 Shtatorë 1944 njisijë “partizane”i kërkoi ”bashkpunim.”

6 4

Gjallica sipër me Koritnikunkeq mbetën, shtangun duke i pa:“... si mundet haptas ky pis anmiku6

shqiptarin trim tradhtisht me vra ?!! “

- 5 -...Sa gjamë sollën trembshëm shpendëtte furrë e gëlqeres Dogjan Hafizit,7

mbi Gojk kërceu, përmblodhi mendët,dushkajës trok shkelë shkambit, lisit !!...

... Medet, çka shihte shtrijë në dushkajë,patkojtë Gjoku përplasë, ftroshë,si reja shkrehet Dogjani në vajë,ngren shokun në duer gjakosun, shoshë !!!

Fshiu gjakun flamur shtatit sa mundime duer, llanë, shamijë, gjeth çarrimbi kalë të hijshëm ta shohë katundi;nanzeza të bukur ta zbresë te varri....

Litarë kryq i lidhë, për krraba,mbështetë shtatore dërvishin në Gjok,hingllima tmerronte dushkajës dhe zhgaba;“ ...gjëmonte Dogjani: “... ç’më lanke ulog !! “

6 Në largim Bako Dërvishi pabesisht vret pas shpine rojen Osman Sherif Domin!!..7 Dogjan Hafizi, moshatarë i të ndjemit, i virtytshëm, trim, furrtarë gëlqere. Ishe me emën të mirë në zonë.

6 5

- 6 -Patrulla katër i dolën përparangulmonin fort: - zbrite Osmanin !.. -- Ç’po flitni, bre, ju shoftë shtara,8

ky burrë i vetëm ka vra gjermanin...!

Pa vdekë kurr, në mes të katunditme duer të mija i kam hapë varr,ta marre ngrykë Lokja së fundit,nuk mundet trupin t’ia zhdukni nën çarr !!!

Patrullë e fundit i foli egër;ta ngulnin në vend Dogjan Hafizin,nuk ndalej Gjoku, ftroshte flegër:“ ... imzot djeg gurin, ku pyet pisin !!...”

- 7 -Habitshëm Lokja djalin në kalëkrah hapun priti me litarë lidhë,nji za nuk lëshoi prej gjoksit valësi shqipja kundronte, as gjamë me klithë....

Ka puthun duertë, dy mollzat, ballin,drejtim kah qielli shkreptinë lotin,mbretneshë gojdhanash i dha hallallin :- ... Dogjan, mbuloma, ndejtë me Zotin!!...

... Si kurr atë ditë Dielli përmbys,pas malit gjak, la qiell bojë alle,mbi varr sa kohë u gdhijë, u ngryssozijë e Zepës kjo nanë plot halle...

8 patrullat “partizane” me çdo kusht donin t’i humbnin varrin viktimës

6 6

- 8 -... E mbajë mend Dadën e Manitte gjyshi i dashtun sa herë shkoja,të gjithëve na njihte me emën pas zanit,sa mbrrija, te oxhaku, të parën qafoja...

Iu zbardh floku si e shkrepit fjolla,fytyrë e ashpër, e bukur e sajë,mbi prush shtrinte dy duertë e holla,pa fjalë, tretun, me shpirtë në vajë...

Rrënkonin pleqtë :-....gajret, Arrnore ! -( qe bijë Arrni prej fisit të Marke ,)kumbonte mue:” ...mbahu , arbnore;moj Dada jonë, si Zepa ngjajke !...

- 9 -... E mbajë mend prej shtatdhjet vjetëshmbështetun kryet për të ziun gurë:mëngjes heret, shum vonë netësh,braktiste votrën, larghej flurë....

O, sytë i zdritnin dit, net kaq rigënga terr i gjamës iu shuen, thanësa vite dogji në oxhak kërçikë,9

si djalin vranë..., me dije nuk bzanë !...

9 bimë helmuese

6 7

- 10 -Çerek shekulli sot në demokracijëkaq libra shkruhen sa gjatë e gjanë,nji herë nuk thonë, se me trathtijë“... bash sllavëlabet “luanin vranë “!!!

Gjithë jetën lokja, gjer shpirtë braktisi,ngujue me shpinë për gurë oxhakut,( me mend të sajë u lodh, çalltisi,)spjegim nuk gjet për lum të gjakut....

- 11 -... E mbajë mend Dadën e Manit,krejt bjeshkë e zbardhun e lashtë ish,- se, ... ishte dorë e “ partizanit ,“nuk do besonte e mjera :... Qysh ?!!

Osman Domi martir i Lumës,( ndër ne i luftës së parë civile )nga vrasës tipikë të partisë së dhunëspërplot katilë dhe plot katile.

- 12 -E mbajë mend Dadën e Manit,të birin veshun me të zeza dërvish,si mund t’i prisnin fillin xhanit,për ne trallisëse, hataja ish !!....

Çdo ditë, sa zgjohej, deri në akshamdo vinte hije Dada për muri,do ngryste kohën ulun në shkamme duertë në gji, kryet për guri...

6 8

- 13 -Përmbas të birit pothuej dekadësy, veshë te vatra mpakun mbështetë,pa vu re, madhshtorja Dadështatore prehej, kish ndrrue jetë !!

Ah, flokët brymë supesh, në shpinë,nuk kish shamijë, napë t’i mbshtjellë,( si qielli Zepën në suferinë,)si malet varg tej, e bardhë Munellë...

- 14 -... Sa jam gjallë, me mend, thinjosh,po la vllazënve këtë amanet:- nga Jugu erdh gjakësorë, kodosh,tinëzarë kafshon, pa besë na vret ...10

Urren ma shum ne, sa grekun,( sado therë, me te përtherë,)Veriun knaqet ta shohë të vdekun,pse male jemi ne... dimën, verë !!!

... Këtu nëse për kombin flitet,për jetë bashk, për shqiptarijë,në tonat kreshta jetsisht si shqipetndaj Zotit rrajë fort kemi shtijë !!!

10 Kërcuna

6 9

- 15 -( Epilog )

...çuditshëm,ah Dada e Manitmë ka përftue nanë Shqipninë,si jetë e sajë pre e dushmanit;mal halle jetën ia thinë, mpinë !!...

Sado trathtija vrau, itht shpifi,në zemra, Dadë, ruejtëm emblemë,te nipi deri, o Osman Sherifi,11

për ty, Martir, kurr nuk u rremë !

Kurr ne s’përgjunji “ biografija ;“( dërvish, nuk bane kërkujtë krim,)me burra si ti naltohet Shqipnija,vllavrasjen dënojmë solemnë, betim !!...

Shënime*Në dokumentat e mija shkruhej: “ Dajën e ka të pushkatuar nga partizanët “!!! - 8.- 11. 2013.*Kjo diabol mberriti kulmin në Veri, me zellë bashkpunimi me shovizmin antishqiptarë sllav kulmoi në Kosovë: Tivari, gjatë luftës dhe pas konsolidimit të diktaturës: deportimi i kosovarëve nga Shqipnia, etj, etj

11 Dhe sot e kësaj dite kuqalanët nuk kanë për zemër të dekonspirojnë vrasjen e martirit Osman Domit nga kriminelë të ardhun nga Jugu...

7 0

PROF. DR. ZEKIRIA CANA FIGURË DINJITOZE NË PANTEONIN E KULTURËS

SHQIPTARENë 80- vjetorin e lindjes

Isa HalilajStudjues, “Mësues i Merituar”

U bënë katër vjet që na mungon një prej figurave madhore të historiografisë shqiptare Prof. Zekiria Cana. Në ngjallje i takon 80- vjetori i lindjes, 15 mars 2014. Për figura të tilla themi në ngjallje se me veprën e punen e tyre mbetën të gjallë e në jetë si udhërrëfyes dhe edukator të Idealit Kombëtar.

Zekiria Cana është konsideruar si një nga korifenjtë e historianëve për Kosovën e Shqipërinë dhe e ka vendin e nderit me meritë në Panteonin e Kulturës Shqiptare. Si lis i madh ka bërë hije të freskët jo vetëm për një fis në Gjakovë e Kosovë, për mbarë popullin e Kombin Shqiptar, prandaj përkujtohet me nderim e respekt në të gjithë hapsirën mbarë shqiptare në

7 1

PROF. Z. CANA DHE MR. SR. SC. E. BILALI

këtë 80- vjetor të lindjës së tij. Para veprës e kujtimit të kësaj figure përulemi me respekt duke kujtuar mësimet e vlerësimet që i ka bërë historisë së popullit shqiptar me porosinë e madhe: “Mos harroni kurrë se jeni Shqiptar. Duajeni me shpirt e zemër Lirine Pavarësinë e Kombit Shqiptar! ” U lind në Gjakovë më 15 Mars 1934. U arsimua aty deri me Normalen për mësues e pastaj në Universitetin e Beogradit në fakultetin e historisë e filozofisë. Që mësues në Deçan e Irzniq filloi të shkruaj e bashkëpunoj me shtypin e kohës si “Përpjekja”, “Rilindja”, “Përparimi”, “Gjurmime Albanologjike”, “Flaka” etj. U nda nga jeta me 11 Janar 2010 pas një pune e aktiviteti të shumanshëm shkencor e atdhetar. Veprimtaria shkencore e Profesor Canës është e gjerë dhe e shumanshme për kulturën kombëtare. Punoi mbi 40 vjet në Institutin Albanologjik duke u bërë shembull për objektivitet në studimin e historisë së popullit shqiptar si vlerë kombëtare e ndërkombëtare, duke u bërë edhe mësues e udhëheqës shkencor për punonjësit e rinj shkencorë. Që nga 1962, veç punës në Institut e Arkivin Shtetëror të Prishtinës, i është kushtuar me themel studimit të “Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në Kosovë” më 1909-1912 dhe qëndrimin serb ndaj saj, me të cilën me 1975 mbrojti tezën e magjistraturës . E në vitin 1984 mbrojti disertacionin “Socialdemokracia serbe dhe çështja shqiptare 1903- 1914” duke u bërë shembull për një punë cilësore e me vlerë shkencore. Hodhi poshtë manipulimet e historiografisë serbe. Në bibliografinë e tij numërohen mbi 15 vepra të veçanta dhe qindra artikuj referate e kumtesa shkencore të mbajtura ne Kosovë, Shqipëri, Shkup- Tetovë, Ulqin- Plavë, në gjithë hapësirën shqiptare e disa vende në Europë e Amerikë mirëpritur e respektuar mediatikisht. Profesor Cana fatin e vet e lidhi me fatin e popullit brenda e jashtë kufijve. Studimet e tija janë konsultuar me masën e studiuesve e të lexuesve e studimet e tija kanë qenë dhe mbeten udhërrëfyese për gjykim e veprim në realizimin e idealit kombëtar. Me këtë theksojmë se në këto 60 vjet të punës së tija për çështjen kombëtare provojnë e duhet vlerësuar se në themelet e Kosovës se pavarur është dukshëm edhe kontributi i këtij burri të madh e të ditur. Që në fillimet e jetës djaloshare e studentore ai e ndjen peshën e rënd të pushtimit kolonial sllavo- serb e asnjëherë nuk e uli kokën. Është nga të parët intelektual që ngriti zërin kundër dhunës titiste. Vlerësoj drejt luftën ilegale me atë të drejtpërdrejtë duke hedhur tej përpjekjet për “pafajësi” në gjyqet e kohës që ç’vlerësonin objektin dhe paraqitjen trimërore të heronjve të kohës. Ai deklaron me guxim: “Po, Adem Demaçi është kundër regjimit jugosllav të Tito- Rankoviçit e për të drejtën e bashkimit të Kosmetit më

7 2

Shqipërinë…kjo me plebishit ose me luftë…”. Në përkrahje të këtyre deklarimeve ai pati pasojat e përndjekjes, izolimit e të pushimit nga puna në periudha të ndryshme se njohu veprën heroike të Mandelës së Kosovës Adem Demaçi e Ukshin Hoti dhe admiroi përjetë Ibrahim Rugovën, Adem Jasharin, Hashim Thaçin, Arbër Xhaferin, Ali Ahmetin e tjerë. Me guxim e trimëri Profesor Cana demaskoi vrasjet kriminale të ushtarëve shqiptar në Armatën Jugusllave, e varrimet madhështore të këtyre bijve të Kosovës, me fjalimet e Profesorit u kthyen në një manifestim të fuqishëm të tubimeve të mëdha me një organizim të vetëdijshëm të Kosovës për qëndresë e rezistence kundër regjimit serbo-sllav, efektet e së cilës nuk do të vononin të shfaqeshin në organizimin e luftës se UÇK-së në vitet ’90. Mbledhjet popullore për pajtimin e gjakmarrjes në Kosovë, organizuar nga studentët e menaxhuar me mjeshtëri e trimëri nga Anton Çetta e Zekiria Cana me shokë, kanë përgatitur popullin e Kosovës për dasmën e madhe të Lirisë. Janë historike tubimet dhjetramijëshe pjesëmarrës në Kuvendet e Pajtimit Gjaqeve te Verrat e Llukës, Gjanaj, Lezhan, Likoshan, Çirez e Prekas e shtrëngimi i duarve mes familjarëve, janë kontributi i jashtëzakonshëm i unifikimit e qëndrimit për unitetin kombëtar që dha Profesor Cana, fjala e të cilit ushqej besë, nder , urtësi e bashkë me Anton Çetën zgjuan ndërgjegjen kombëtare për Kosovën e Lirë Demokratike. “Kosovës i nevojitet – thoshte Profesori – bashkimi në një besë, në një fjalë, në një flamur, në një front e në një sofër të bashkimit mbarëkombëtar”. Më këtë moto u ngrohën zemrat për pajtim e u ndezën zemrat për luftim. Si edukator e mik i ngushtë i studentëve, punëtorëve, fshatarëve kosovar Zekiria Cana gjithëherës u gjend në radhët e para të demonstratave duke luftuar me guxim për lirinë e të drejtave të njeriut në demaskimin e dhunës e terrorit shtetëror e gjenocidit serb kundër shqiptarëve. Ai qe njeri i mendimit dhe veprimit atdhetar që gjithë punën e veprimtarinë e tij shkencore e vuri në shërbim të atdheut, në shërbim të njohjes dhe zgjidhjes se problemeve të Kosovës e të Shqipërisë. Më ka takuar që të njihem herët me këtë Profesor atdhetar jo vëtëm në Kukës, Lumë- Has- Tropojë që para viteve ’90, po më vonë edhe në Prizren, Gjakovë e Prishtinë, e si studiues kemi përfituar mjaftë në biseda e takime si dhe nga veprat e tija shkencore e kulturore të pranishme në bibliotekat tona. Me këte zonë të Kukësit me lidhje historike e vëllazërore, pati një interesim të veçantë dhe dha ndihmë konkrete për studimin e qëndresës luftarake, veçanërisht në vitet 1908-1913, si të kryengritjeve antiosmane, të Betejës së Lumës me 1912 si dhe për pasojat e masakrimit të pashembullt që ushtria serbe bëri në këto anë, me 1913. Ndryshe nga shkencëtarët teoricien të historisë, Profesor Cana u muar më mirë se kushdo tjetër me aktualitetin historik të Kosovës. Për këtë, pa u

7 3

futur në analizën e gjithë veprave të tija, shikoni veprat “Shpalime historike- 83, 98”, “Ditari i Luftës -99” ,“Ditari i Robërisë 1 e 2 Prishtine 1999” apo “Apeli i 215 i intelektualeve shqiptare 2001”. Në “Ditari i Robërisë 1 e 2 për periudhën 10 vjeçare (1989-1998) do të gjeni vlerësime me një tematikë të zgjeruar si p.sh. “Kur vritet Besa”, “Ramiz Alisë i kërkon lirimin e të burgosurve politik”, “Për Berishën: 4 vërejtje themelore për qartësi…dhe je President i Kombit, ska Shqipëri pa Kosovën”, “Lokalpatriotizmi rrezik intelektual në Shqipëri e Kosovë”, “Gegëzimi i gjuhës letrare hap hendekun Veri-Jug, Tosk- Gegë”, “Takim me Ibrahim Rugovën”, “8 ditët e përmbysjes së madhe në Shqipëri 7 mars 1997” apo “Shteti pa ushtri”, “Shkatërrim e rrëmujë ”, “Radio Kukësit i vihet dryni”, “Drenica në luftë”, “Një komb një qëndrim”, “Ç’bënë Bukoshi?”,”Bisedë me Jakup Krasniqin”, “Riçard Hollbruk në Junik”, “Në Malishevë i pritet fjala Zekir Canës, e saboton LDK për deputetët”, Emisioni “Krushqit e pajtimit në TVSh”, “Vrasja e Azem Hajdarit në errësirë”, “Sofra është më e fortë se pushka”, “Protestë në Rambuje” etj e vazhdon me UÇK, NATO e qëndrimin e ndërkombëtarëve. Vend qendror zënë edhe ngjarjet në Shqipëri, takimet e tij me Mejdanin, Majkon, Berishën, Goden etj. Në flakën e luftës së UÇK-së Profesor Cana gjendet bashkë me popullin kryengritës në front e i bie pash më pash Kosovës e Shqipërisë si kalorësi i vërtetë i lirisë. Jetën , veprën, motivimin atdhetar të tija do ta dëshironte gjithkush. Ai ishte dhe mbetet një autoritet absolut në fushën e historiografisë përkrah figurave të shquara të kësaj fushe në Kosovë si Ali Hadrit, Rexhep Qosjes, Pajazit Nushit, Mark Krasniqit, Zef mirditës, Xheladin Shalës, Jusuf Bajraktarit, Sali Bashatës e tjerë. Me shembullin e tij ai na mëson sesi të bëhemi të dobishëm për atdheun, shoqërinë dhe familjen. Ai çmon shumë brezin e ri, vitalitetin dhe energjitë e tija e, tek arsimimi e shkolla, shikonte shëndoshjen e kombit. Të thuash për të se qe njeri i ditur, është pak pa u njohur me veprën e tija si shkencëtar dhe njeri i mendimit dhe veprimit atdhetar në vite, pa njohur stilin e fuqishëm të komunikimit mjeshtëror të bisedës me moshat e ndryshme. Veprat, përkthimet e temat shkencore të tija pasurojnë fondin e historiografisë shqiptare në përgjithësi e të asaj kosovare në veçanti. Meriton vlerësim emri i këtij qiriri të pashuar të kulturës shqiptare.

Tiranë, Mars 2014

7 4

LUFTA E GJINOCIT

Ditë e diell asht qëllue13 Prilli ‘41Novakoviçi me ushtriPër Gjinoc ia ka msyBahi gati ushtar të miSe n’Gjinoc dojna me hyDo ta bajmë shkrum e hi Në sabah pa dale dritaKërset pushka haj medetKrisi pushka e gjëmon topiPo lufon Hoxhë GjinociPo i ndihmon Adem VociKrejt katunin e mbuloi tymiLuftë po ban Xhemë BrahimiPo i ndihmon Nuhë QerimiAhmeti ma i vogli vllaPushka e tij hiq pa u ndalTue ditë shka asht shkinaPo ndihmon motra ZylfiaAfër shpisë pranë nji frashniMulla Nura me këta shokëKatër shkije i shtrinë për tokëMë tutje Xhema e AhmetiKanë nisë luftën me ushtriLuftë po bahet te do verraPo luftojnë Ahmeti e XhemaPo lufton edhe ZylfiaPo lufton si asht adetPo u ndihmon vllaznive t’vetUshtim pushke, ushtim topiAziz Brahimi po bërtet

7 5

Qëndroni vllazën bani gajretMe vra shkije kemi adetNovakoviçi po urdhënonNga inati çohet n’kambëVritni e digjni katundin krejtBurra, gra, pleq e fëmijëKomandanti po bërtetVrani e digjni ket miletNgoni vllazën shkau shka baniSot e vrau Rexhep ShabaninN’shpi i dogji Fezën e SelmaninPushka e Xhemës po ushton, Komandantin e qëllonNdalet pushkaNdihet gjamaKso shqiptae di të lindë nanaU ba luftë me bereqetU vranë ushtarë nja shtatë-tetëdhetëKtyne trimave u koftë lavdiDo të këndohen n’historiKësaj lufte kush i priniMulla Nura e Xhemë Brahimi12

12 Shënim: Këtë këngë popullore e botoj si prolog në kujtim të babait , xhaxhallarëve, hallës dhe shokëve të tyre, të cilët dhanë gjithçka për lirinë.Më 13 prill, 1941 Gjinoci sulmohet nga një kompani e ushtrisë serbe. Në lagjen Haxhiaj bëhet rezistencë. Gjithë ditën luftuan : Mulla Nura, vëllezërit Aziz, Xhemë e Ahmet Haxhiaj, motra Zylfija, Nuhë Qerimi ng Budakova dhe Adem Voci nga Samadrazha. Në këtë luftë, sipas dëshmitarëve dhe dokumenteve arkivore, janë vrarë 60-80 ushtarë serbë si dhe komandanti i kompanisë, Novakoviq. Për këtë ngjarje dëshmon edhe kjo këngë historike, të cilën e kanë kënduar disa këngëtarë nga Gjinoci. Kjo këngë është përcjellë edhe nga Radio Kukësi në vitet e 50-a dhe ndodhet në fonotekën e saj. Kënga është marrë nga libri me vjersha “Pika shiu” i Ramadan Haxhiut

7 6

THE TRUTH ABOUT THE ALBANIANS OF MACEDONIA AND THE DISTORIONS OF THE

ENCYCLOPEDIA OF SHKUPIV

(Contued from “Dy Drinat 14)

By professor Kristo Frashëri

The National Albanian Movement, especially the period known in history as the Albanian National Renaissance, intending to incorporate the entire Albanian territories in one national state, in the beginning at the level of a united vilayet in the framework of Ottoman Empire, then of an autonomous state under sovereignty or suzerainty of Turkish Sultan, and at last to a totally autonomous national independent state, also including the Albanian regions that today participate in the Republic of Macedonia. As it is known, the National Albanian Movement developed in a number of directions: once as armed movement against administrative reforms of Ottoman Empire, once as political movement for the unification of Albanian territories in one sole administrative unit, once as movement to earn the right for education in Albanian mother tongue, once as movement to sanction in the international arena the recognition of the Albanians as a sole nationality however their religious affiliation, and once as movement to oppose the partitioning of Albanian territories by the pretentions of neighboring monarchies. The major factor preventing the realization of the intentions of the National Renaissance was the rejection of national rights of the Albanians by the Ottoman Empire and the partitioning by her of their ethnic territories in a number of big administrative unites, such as vilayets, which prevented their common life.The beginnings of the Albanian Renaissance appeared in the second quarter of the XIX century, when the Ottoman Empire undertook the application of the administrative, financial, military, educational reforms known by the name Tanzimat. One of the major measures of the Tanzimat was the administrative reform of vilayets. The historical province of Dardania was touched very little, regarding the administrative borders. She was called the Vilayet of Kosova, with the center mainly in Shkup, whereas the latter alone was elevated to Sandjak. Regarding present-day territories of Macedonia, the Sandjak of Shkup encompassed the kazas: of Shkup, Kumanova, Kaçanik, Shtip, Radovishtë, Koçane, Kratovë, Pecevë, and Egri-Palanka. Tetova was separated from Shkup and was included in the sandjak of

7 7

Prizren. Along with the vilayet of Kosova was also formed the vilayet of Manastir, which encompassed five sandjaks, two of them had Albanian regions, that today are part of the Republic of Macedonia: the sandjak of Manastir which had the kaza of Ohër (with Struga), and the kaza of Kerçova, the sandjak of Dibra, which besides the regions that today are in Albania, encompassed the kaza of Reka. The other three sandjaks, that of Korça and that of Elbasan did not touch at all the present-day of Republic of Macedonia, whereas the sandjak of Selfixhe did not encompass at all Albanian regions. It is known that the principles of Tanzimat were proclaimed in Istanbul on November 3, 1839. One of the greatest uprisings against the measures of Tanzimat erupted by the Albanians of Shkup on July 21, 1843. From Shkup the uprising, known by the name of her leader, Dervish Cara, spread fast into other Albanian regions, like Tetovë, Kaçanik,Kumanovë, Gostivar, and then into regions inhabited by Macedonians. Right after the uprising of Dervish Cara was crushed, in the sandjak of Dibra erupted another one, also crushed by regular Ottoman military. Nevertheless, the uprisings of the Albanians also continued later for about 30 years until 1875, when the High Port renounced the violent application of Tanzimat measures in the Albanian highlands.Right after the anti-Turkish uprisings were interrupted, in 1878 the Albanian began protests against the Treaty of St. Stefano and against the decisions of the Congress of Berlin, since the Congress of Berlin decided to secede some of Albanian regions in favor of neighboring monarchies, the Albanian National Movement of Prizren gained unseen vigor till then. Three of main hearths of patriotic movement of the League of Prizren were Shkup, Tetovë, Dibër. Indeed, the first president of it was from Dibra, Iljaz Pashë Qoku, who was followed by a personality from Tetovë, Sheh Mustafa Tetova. The Albanians of Shkup gave to the League of Prizren few very important personalities, one of whom, Jashar Beg Shkupi, their main leader, endured heavy internment into the Eagean Peninsulas. After the League of Prizren was crushed with violence by the Ottoman military forces, the Albanian protests of these regions continued against the High Port. Right at this time began the political movement for the creation of an Albanian unified and autonomous vilayet, which in 1899 one of main centers had in city of Dibër. United with the movement for the autonomy of Albania, in the Albanian region today part of the Republic of Macedonia, also received impetus the cultural movement for writing in Albanian, for Albanian school, and for the Albanian church. At the last years of the XX century, in the

7 8

national movement participated not only the Muslim Albanians, but also the Albanian Orthodox, as it was said, of present-day Macedonia.“The Committee for the Liberation of Albania” during the final years of Ottoman rule, directed the Albanian patriotic movement inside Ottoman Empire, created in the city of Manastir (Bitolj). Its activity was made possible owing to the multitude of Albanians filling up the city. As a testament for this occasion we bring the statistics of the Vilayet of Manastir (Vilayet de Monastir), published in French by the Geographical Institute of Sophia 1902, where is noted that the city of Manastir (Bitolj) in that year had a total of 5972 houses, of which 1775 were Turkish houses (Muslims), 1600 Bulgarians houses, 1397 Albanian houses, 700 Wlach houses and 500 Jewish houses. If we bear in mind that 1397 houses that were designated as Albanian and a portion also from 1775 noted as Turkish houses belonged to Albanian Muslim nationality, the qualification that the leaders of renaissance had for the Manastir of their time as a city mainly Albanian, is justified. The balance-sheet of the work the Committee of Manastir developed was very rich. The Committee created through his branches links with many regions of Albania, Kosova, and present-day Macedonia. Bajo Topulli, the president of The Committee, and professor in the Middle School of Manastir, organized the first patriotic ceta, which with the motto “Freedom or Death”, spread in Albanian regions the fundamental program of National Renaissance in both fronts of the patriotic war: the armed movement for the liberation of Albania and the cultural movement for opening Albanian schools. In 1908, right after the creations of political circumstances, in Manastir gathered The Congress for Albanian Alphabet, which determined the alphabet that all Albanians use today. In Manatir also began to be published organs in Albanian, one of them The Unification of the Nation, directed by Fehim Zavalani, spread in the entire land the program of National Albanian Renaissance. The Albanian regions of present-day Macedonia were also distinguished in the great liberation uprising against Ottomans that erupted in 1912. No one should forget that the zenith of the general uprising of 1912 against the century-old Ottoman yoke with the unseen proportions till then, had with entering on August 11 of the Albanian rebels in the Shkup liberated by them. No one should forget the enthusiasm overwhelming the inhabitants of Shkup when the Albanian liberators entered the city. In addition, no one should forget that the call Ismail Qemal made three months later to the nation to send their delegates to their Historic Parliament of Vlora, the Albanian regions of Macedonia of our days also responded. Though the hardships created by the First Balkan War, in the Vlora

7 9

Parliament were able to participate eight delegates, who represented the Albanian regions today found in the Republic of Macedonia: Dibër, Tetovë, Gostivar, Strugë, and Ohër (Myfti Vehbi Agolli, Sherif Langu, Mehmet Pashë Dërralla, Hamdi Ohri, Doktor Myrtezai, Zyhdi Beu, Nuri Sojliu, Mustafa Baruti). It is also known two of them captured important positions in the high organs of the independent state of Albania – Mufti Vebi Agolli, who was unanimously elected president of the National Counsel (of the Parliament), and Mehmet Pashë Dërralla, who was elected also minister of National Defense. Shkup in 1913, the capital of today’s Republic of Macedonia, was overwhelmingly comprised regarding the population by Albanians. L. Jaray, an unbiased French observer, who visited Shkup in 1913, wrote that year that the city had 45000 inhabitants, about 2500 Muslims (55%) all Albanians, whereas Bulgarians, that is, Macedonians 10000-15000 (22-32%). In addition to these it had 3000 Serbs, and 2000 Jews (G. L. Jaray, L’Albanie inconnue, Paris, 1913, p. 40). That the Albanians made up the majority of the population is confirmed, though with other percentages, by the Geographic Institute of Sophia. In his famous volume, published in 1902 about the Sandjaks of the Balkans, is informed that at the beginning of the XX century, Shkup, the capital of Kosova, had 4474 houses, or families. From them, is said in this year book, 2336 houses (52.25%) were inhabited by the families designated as Turkish, with which were implied Muslim inhabitants, but, as it was explained before, the overwhelming majority of them were Albanians. According to that year book, in that year in Shkup were 1687 (37.58%) Bulgarian families, whereas the rest was made up by gipsy (about 200 houses), the Jews (about 100 houses), the Wllachs (about 60 houses), about 91 families Albanian, for sure the Albanians of Catholic faith. We preferred the information of French personality and that of the Statistical Bulletin of the Geographic Institute of Sophia, so they do not accuse us as anti-Slav, since other information we have about the population Shkup had at the beginning of XX century elevate the number of the Albanians to higher proportions, on the basis of which Shkup was named Albanian city. As is seen, the Bulletin of Sophia speaks as in the case of Manastir and in that of Shkup for Bulgarians, not for Macedonians. We do not want to interfere in this issue. The statistical side as to who made up in these regions the majority at the beginning of the XX century belongs to the history of civilization. The world moves forward and should be treated as it is today. Istanbul sometimes was Greek city, today it is Turkish city. The past could not be returned. But to reject also that Istanbul was for thousand of years Greek city, since today is Turkish city, it is absurd. Shkup was sometime Albanian city with Macedonian minority. Today it is Macedonian

8 0

city, with Albanian minority. But it has a dynamic minority so powerful, which compels Shkup to be capitol not only of the Macedonians, but also of the Albanians of Macedonia. It is known that as before the war the Kingdom of Yugoslav Karagiorgevic, like after the war the Federal Yugoslav Socialist of Titoites fallowed an expulsion policy through mass emigration of the Albanians from their ethnic territories in the beginning toward Turkey and then toward European continent, and finally toward America. No doubt, their expulsion, numbering hundreds of thousandsfamilies, brought also the reduction of Albanian population in present-day Macedonia. True this politics of wild nationalism belongs to history. We want only to remember though with this expulsion politics that covers the XX century, the Albanian mass that has the Republic of Macedonia is again considerable. According to official statistics of Shkup, the inhabitants known as Albanians today represent 25% of the population on the Republic scale. According to voices that circle in Albanian institutions, they represent nearly one third of the population on republican scale. Anyhow, it is a considerable mass. It is anyhow a considerable mass in both occasions. their number represents a considerable mass. Besides the considerable weight, they are not comers, but autochthonous, and masters of the regions they inhabit. As a conclusion, we think the governing people of Shkup should renounce their nationalist and chauvinist dreams, and look at the reality with open eyes in order to see it as it is. To see that in her breast has a considerable mass of Albanians, who live, work, hope, and demand to say their word in the common homeland that belongs not only to the Macedonians, but also to the Albanians.

Translated from the Albanian by E. and M. Bilali

8 1

“REKLAMA MË E MIRË PËR VJERSHËRINË E MIRË ËSHTË VJERSHA E MIRË”!

Këtu, në Amerikë, flitet e shkruhet shumë për vjershërinë, sigurisht se më së shumti nga vjershëtorët. Në shumicën e rasteve, ata ankohen për interesimin e pakët të lexuesve për vjershërinë, gjë që e bën atë jo vetëm treg të lirë, por edhe të pakërkuar, ndonëse njerëzit shpesh i mbajnë në xhepa librat me vjersha dhe në tavolinat e kafes në dhomën e pritjes, duke lexuar një vjershë së pakut në mëngjes, që “Është ushqimi më me rëndësi i ditës”. Njëri nga ata, madje ndër më të përmendurit, është Robert Pinsk-i, i cili e ndien thellë këtë hall. Por kritikët u kundërpërgjigjen atyre duke u thënë se vjershërimi i tyre nuk lexohet sepse i mungon cilësia. Njëri ndër këta, që e shpalli haptas këtë mendim, është Lonatham Adam Munk-u , kur i shkroi një letër gazetës “The New York Times-it”, duke u ankuar se vjershëria amerikane është ”banale”, sepse merret shumë me çështje të parëndësi, për çfarë ajo nuk lexohet sa duhet. Por nëse ajo largohet nga kjo gjendje dhe merret me hallet e rëndësishme të njerëzve, ajo mund të bëhet tërheqëse dhe kështu e lexueshme, shton ai. Pra, ata thonë se “reklama më e mirë për vjershërinë është vjersha e mirë!”, pra, ajo vjershë rreshtat e së cilës rrjedhin natyrshëm, me rrokje e rime, duke gurgulluar si uji i Kronit të Verrëjshtës!Këtu pyetja bëhet se çfarë mase duhet të përdorin vjershëtorët në sajimin e vjershave të mira që ta tërheqin vëmendjen e lexuesit?Kësaj pyetjeje të rëndë janë përpjekur t’i përgjigjen shumë vjershëtorë duke dhënë porosi të ndryshme. Por pak kush ia ka arritur qëllimit. Të këtillë janë ata që përdorin dhe kërkojnë të përdoret si mostër “Komedia hyjënore” e Dante Aligier-it, sigurisht se pa përjashtuar, kryevjershën e tij “Bukuria e Beatriçes”, dosten e tij platonike. Ky përkufizim i vjershëtarisë së arritshme është jo veç si i shkapërderdhur, por edhe i paarritshëm, sepse është mjegullnajë që nuk kapet. Prandaj për ta bërë atë më të njëmendtë për t’u arritur dhe për t’u kapur, duhet të konkretizohen çështjet. Në këtë drejtim po thuhet:Në përpjekjen e vjershëtorit për ta bërë jetën e njeriut më të mirë, ai e përdorë sajimin vjershëtor si “kritikë të jetës”, domethënë të njeriut, një ndër tiparet kryesore të vjershërimit. Prandaj një vjershë ose një libër me vjersha, duke përdorur mjetet sajuese të vjershërimit, duhet të jetë sa e përkryer për kah trajta, aq edhe e thellë për kah mendimi. Kjo nuk është lehtë të arrihet. Por një numër vjershëtorësh të dhuntishëm kanë mundur ta arrinë atë, t’i afrohen atij përkufizimi përmes mjeteve sajuese të vjershërimit, si simbolit, metaforës, sentencës, fjalëve të zgjedhura dhe të

8 2

lëndëve të tjera për sajimin e vjershërimit, nuk don mend se duke përdorur edhe dhuntitë magjike të vjershëtorit. Si e këtillë, ajo ka aftësi për ta prekur lexuesin në ndjenjat më të brishta dhe kështu e tërhjek atë, duke e mbajtur pezull dhe gjithnjë në kërkim, duke e nxitur kërshërinë e tij për të vazhduar leximin... Duke u mbështjellë në të, ajo e bën lexuesin të buzëqeshë, ose të zymtësohet, të kërleshet ose të përlotet, jo vetëm për cilësinë e trajtës, por edhe për thellësinë e mendimit. Një libër i këtillë me vjersha është “Ankth”, vëllimi i pestë me vjerha i vjershëtorit Hysen Shehut. Ai përbëhet nga 250 faqe dhe është redaktuar nga E. B. Në këtë vëllim gjejnë vend vjersha me tematika të ndryshme me rimë e rrokje prj 4 gjer më 16 të tilla naimiane të thëna me mjeshtëri kumbuese, p[rpikëde dhe mendim të thellë, të cilat shprehin jo vetëm lavde për të mirën, por edhe urrejtje ndaj të keqes, duke u përshkuar nga një frikësim i thellë sa bëjnë që të ndiej një farë ankthi, madje tërbues, për jetën...Në këtë vështrim, nuk po shqyrtohen vjershat e ndryshme për të parë cilësinë e tyre, sepse po të bëhet ai, ato duke u abstraguar sikur humbin si bukurinë e trajtës ashtu edhe thellësinë pasqyruese të mendimit, por po jepen vetëm disa strofa, të cilat, ndonëse të shkëputura nga konteksti, japin përshtypjen e thellë se libri “Ankth” me vjersha i Hysen Shehut është i arritshëm për çfarë e tërhjek lexuesin...

Njeriu i mirë si kahdo shkon,herët, vonë pranë do të vijë,pa përtesë, pa prajtë kumton:-...jam unë dritë në vetëdije!*Kam pa ujq në bulevard,në mesnatë nga xhamat lart,të qëndronin nga dy, tretë ngrefosun këtu atje...*Sa habitshëm nga amerikaushtoi gjaku i vllaznisë.-...mbahu shpirt, ngordhi shtrigas’ka ç’na ndalë përkrah Lirisë!

8 3

*Në Lumë time; shtatë bajraqe,*(Për shtatë vjet zgjidhnin parinë,)për me shue zanie, gjaqevesh me u marrë me qeverin....*...Tashma nuk ndalemi të dy në rrugë,u zbeh çdogja, jemi të huej, prej teje ndruhem, sikur ke zhugëzvetnim kërkon, o Zot më ruej!!...*...Mos do thoni:”...jemi të zanë,njani tjetrit largue ftohtë,...”vargje , strofa bien kambanë,shpirtna, shpresa fort me ngrohë...*Të flitje lirë në gjuhën tandedhe të shkrueje në shkolla shqip,do të kallnin ty si krande,o shqiptarë, shekuj në zgrip...!!*Mos mendo të rritish bletë,pa heqë dorë nga poshtërsija, mija vdesin natyrshëm vetë;jo me ves t’i vrasë njerëzija...!!*Demokracija asht fëmijadon kujdes të madh atnorë,mal e ban blerim dashnijaprej njeriut burim shpirtnor!...*Na mundi e keqja, e poshtra frymë,e ligë e madhe thashethemnajaguxonte i yti, të ipte të shtymëma keq se vetë damllaja...

8 4

*...Nuk kam vend këtu për varr,bartëmni për udhë të Re,*për së vdekuni grykë të marrLumën time, të amblin dhe...!!*Asht aq e madhe Shqipnija jonë,po, asht e madhe sa vetë hallet,nuk mund të bahesh rob as pronë,me ty e di, kush s’mund të tallet.*...O shqiptarë, kemi detyrëtë pashoqe për ngadhnjimin:gjithsejcili të bajë mirëbujarinë, adhurimin...*...Kthehem në dhomë te letër e bardhë,si fryma vargje shkruej, radhis,o rrudhat, qimet, flokët zbardhë,si rrapi ndjehem, vetminë braktisë!...*Në nuk do ishe fisnik, bujarnjisoj me medje, shpirt atdhetarnuk do të mundnin nga varfërijatë ndiqnin pas vargjet e mija...*M’u thaftë dora përmbi letër,me shkrue gjana , që nuk bajtë tronditi fëmijët nesër;“...ç’paska qenë pa soj babaj?!...*Kur mësove, ç’asht jeta:(me u marrë me punë të veta,)as dhe gjarpnin nuk kam ngaudhës së vet, kur e kam pa!

8 5

*Gojhapt miletizu vehtes karar,ligjëron ibreti,shpirt lig barba?!*Dëgjoj zemrën, thellë frymën,kafen pijë në Shadërvan, kah nget Drini kushtoj britmën:“...tunjatjeta, i lashtë, Vatan!...*“Kështu, them, nuk bani,nji herë Shekspiri,si ky sharlatanime pamje qafiri...*“... Amanet të parëve ndoqa,gjithë jetën u përpoqame ndërtue nji kalamal të naltë, shkam t’ju la!...* “...Nuk asht shpata,hekur i dheut,por asht dorëe Skenderbeut!...”*Për grindjet tona(si qe i pazari)gjer netëve të vona:“...veç unë i pari!...*Pas dhjetë vjetësh Shefqet Peçiiu fut mrendë me sejmenë,“...nga ma sillka në drekë dreqi,”i tha vehtes, gjujtë iu prenë:

8 6

*Blegrinë nji dele në mal,gjumi, duket, e paska zanë,bardh si bora pranë m’u ndal,tundi kambët, pyllit çanë!*... As për mirë dhe as për keqtë paqenunit mos përmend,detyrojnë të rijë pleq,të gërthasësh:-nuk zuna mend!... *Erdhe Ahmet Zogu,i pari, i fundit mbret,si ty Shqipnisë shokujo ende nuk iu gjet!!*Hej Kodër e Mustrecit,tej Bicajt në Perendim,mbramjes e mëngjesit,ti shekuj qe gëzim!...*A s’më thue, se nga je;e kam bredhur Shqipërinë!...-Jam lumjane, lind atje,në Tiranë sot punë, shtëpinë...*“... Ku të shkoi, or mik, ty dora,te albumi familjar,krejt pa pritun Zana, e gjora të më ikë si lulja e tharë?!!*Në mes nesh kemi tradhëtarëdhe më keq se albanofobë,gati janë me antikombëtarsikur etnit nrrojnë rrobë!!...

8 7

*Kur pushkën kapa,për ty nuk e bana:“Atheu asht baba,shqipnija bash nana!..*...Poezija asht zjarriI nji shpirti me talent,kundër lavdeve nga i poshtri, i marri,asht ari, asht argjendi.*Jo kushdo si Esat Bilali, kullën hasmi, që i kallinalt e ngriti në Bicaj, vilëplot blerim e drandafilë!....

8 8

Ahmet Iljaz Qehaja

– LUFTËTAR DHE “ UDHËHEQËS I MASAVE POPULLORE” KUNDËR PUSHTUESIT SERB I

BAJRAKUT TË TOPOJANIT(1852-1913)

Kur është diskutuar në Topoian për jetën dhe veprimtarinë e disa patriotëve dhe atdhetarëve të kësaj. zone me 7.6 1984, për Ahmet Qehajen janë nënvizuar më të madhë edhe këto fakte: Ishte njeri i mençur. Ishte burrë trim me karakter të fortë. I dilte zot fshatit e krejt bajrakut. E donte vatanin dhe urrente armikun. Ai vjen menjëherë pas Jupit e Sahitit. Ahmet Qehaja u lind në Topojan në vitin 1852. Që në moshë të re, mori pajisjet e bariut dhe për jnjë kohë nuk iu nda tufës së dhenve, më të cilat veronte në bjeshkët e Zajës dhe dimëronte në fushat e Selanikut. Nga tufa siguronte të ardhura të mira. Krenohej me tufën dhe zanatin. Krenohej se ishte një pasardhës i largët i barinjve me zë, Sinan Pasha, Bajram Luli etj. Mosha e tij dinamike përket me vitet e zjarrta të lidhjës Shqiptare të Prizrenit, jehona e së cilës e kishte bërë për vehte besnik dhe aktivist e luftëtar të shquar të saj. Koha e përgatiti për t'i shërbyer vendlindjes dhe atdheut. Në motivacionin e dekorimit të tij me "Urdhrin për veprimtari patriotike",

shkruhet: "Shquhet si luftëtar i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Më 1912 zgjidhet kryetar bese për Dollovishtin (Topojanin) dhe udhëheq masat popullore në luftimet e zhvilluara kundër shovinistëve serbë në Qafë Duhlë, Glloboçicë e Koritnik në vitin 1912-1913". Për këtë figurë me zë për Topojanin ka një opinion të pasur, ka studiues, dokumente dhe kujtime. Në historikët e fshatrave të zonës, emri i tij kudo është prezent dhe me germa të mëdha, si njeri inteligjent e udhëheqës i dashur popullor.

8 9

Mehmet Leza, ky bashkëfshatar dhe simpatizant i tij është shprehur, se Ahmeti ishte nga një familje me taban. Njeri i zgjuar, i thjeshtë, komunikues, i ëmbël me njerëzit. Rreth vehtes kishte shumë shokë e miq. Për aftësitë që kishte, kuvendi e kishte zgjedhur kryetar për të gjithë bajrakun e Topojanit. Më që ishte kohë lufte e trazirash në Topojan, ishte ngritur edhe një shtab mbrojtje. Ahmet Qehaja ishte udhëheqës i këtij shtabi të luftës. Kështu ai ishte ngarkuar edhe me këtë përgjegjësi të rëndë atdhetare. Koha tregoi se ai e kreu këtë detyrë me nder. Me të gjithë shokët e shtabit të luftës ai ishte gjithnjë vetë atje ku zhvilloheshin ngjarjet. Ish pjesëmarrës në luftën e Duhlës,

Gjomocicës e Pikëllimës. Ekrem Rakipi, Sefa Hajra, Shahin Maliqi etj, shpesh kanë vënë në dukje cilësitë e rralla të këtij komandanti popullor.Hajra, Shahin Maliqi etj., shpesh kanë vënë në dukje cilësitë e rralla të këtij komandanti popullor. Në historikun e Topojanit, ku përmendet shpesh emri i Ahmet Qehajes, shkruhet: "Muej i tretë i vjeshtës luftohet në Glloboçicë me serbë, ku tanët kishin vendosur të mos lëshojnë asnjë pëllëmbë tokë .. " (51) Kudo bajraku i Topojanit i shkaktoi humbje të mëdha armikut, kudo atë e udhehoqi Ahmet Qehaja (Iljazi) ndaj shovinistët serbë e ndoqën këmba këmbës edhe pas luftës, e vunë në shënjestër për ta kapur dhe për ta

zhdukur, por malësorët e Topojanit e ruanin udhëheqësin e tyre. Në vjeshtën e vitit 1913, kur serbët masakruan popullin e pafajshëm të Topojanit, Ahmet Qehaja nuk maskohet. Bie në përpjekje me një kompani serbe. Lufon me të. Vret katër prej tyre, por vritet edhe vetë. Varri i tij është në Turaj. Vendasit, sa herë kalojnë këtej përshëndesin me respekt dhe me mburrje këtë varr. Shënim i “Zërit...: Ahmet Iljaz Aga që nga koha e pushtimit turk, ka trashëguar nga i ati një çiflik në Kosovë, pikërisht në Lipjan, në Sodol.. Biri i tij më i vogët, Tosun Ahmeti ka jetuar gjer vonë atje me Zylf Rrahimi nip dhe djem, nipat e të cilëve janë ende gjallë. Këta kanë pas

9 0

bërë shumë përleshje me forca të pushtuesit serb gjatë kohës së Serbisë dhe të Jugosllavisë së para Luftës së Dytë Botërore. Tosun Ahmetin në verë të vitit 1941, kur filloi Qëndresa kundërfashiste në Lumë, e dërguan anglezët te Dostan Rexhepi, te stani, për të vendosur lidhje me Muharrem Bajraktarin. Po ashtu Tosuni e ka pas strehuar për një kohë edhe bashkëshorten e nipit të tij, Hamz Rexhepit, gjatë pushtimit italian para se të shkonte në Kalisht, Gostivar. Ndër këta po ashtu është dalluar, si përkrahës i Qëndresës edhe, Zylfi Rrahimi, djal vëllau i Ahmet Iljaz Qehajës. Te ata dhe te shumë të tjerë të asaj ane gjenin përkrahje M. Bajraktari dhe Hamz dhe Dostan Rexhepi gjatë pushtimit fashist italian dhe po ashtu edhe gjatë vendosjes së diktaturës komuniste. Kur u vra Dostan Rexhepi në në Gjalice afër Lojmes më qershor 1946 nga forcat ndjekëse, Zylf Rrahimi me dajallarë të tjerë të tij e vorrosi atë, para se ta zhvarrosnin komunistët për ta ekspozuar. Neshat Bilali, stërnip i Ahmet Iljaz Agës, para se të largohej nga Shqipëria në gusht 1946, në atë ditë shiu të jashtërëndomtë, mori ushqime bashkë me Bajram Bajraktarin, te Zylf Rrahimi. Pas largimit të Zylf Rrahimit nga Shqipëria dhe vendosjes së tij në Kosovë, ai me vëllaun e tij Ramizin, ka punuar në vendin e tij si bujk dhe blegtor, duke e fituar jetën me djersë të ballit. Po ai ishte edhe trim i dalluar. Kur u aratis miku i tij Ilmi Nela për t’i ikur përndjekjes së UDB-së, Zylf Rrahimi e strehoi atë me guxim për një kohë dhe pastaj i gjeti një jatak te një mik kosovar. Ndër kohë Zylf Rrahim zbulohet nga UDB-a, duke u akuzuar për veprimtari armiqësore, të cilat i pranoi me guxim, sepse tha që kam bërë çka kam mundur për mikun që “më ka ra në besë...”.Prandaj z. Neshat Bilali në librin e tij “Shënime për historinë” (2012) e falënderon, si një numër të tjerësh, për përkrahjen, për guximin dhe për besnikërinë, Zylf Rrahimin, nipin e Ahmet Iljaz Qehajës..

9 1

TOPOJANI BALLË I PËRGJAKUR I LUMËS NË LUFTË DHE NË QËNDRESË KUNDËR

MASAKRIMIT SERB MË 1913

Isa Halilaj, Studiues “Mësues i Merituar”

Në dekadën e dytë të shekullit XX-të ndodhën ndryshime të mëdha në hartën e Ballkanit, kur lufta e Parë Ballkanike (1912), ndonëse Shqipëria ishte shpallur e pavarur, copëtoi me miratim të Fuqive të Mëdha, trojet shqiptare. Serbisë iu dhanë 19000 km2, Malit të Zi një territor aq sa ishte vetë shteti Malazez, edhe Bullgarisë dhe Greqisë u dhanë pjesë nga trojet shqiptare me Çamërinë në krye.Kjo ndarje grabitqare pushtuese e trojeve shqiptare, pushtimi ushtarak serb deri në Adriatik e Vjose dhe mbajtja pas vendimeve te Londrës të rajonit strategjik prej serbeve, ku përfshihej Luma, Dibra, Malësi e Gjakovës deri në thellësi si dhe masakrimet e vuajtjet që u shkaktuan hënorëve të këtyre anëve, ishin të pa pranueshme. Pikërisht për

këtë plasi kryengritja e përgjithshme shqiptare e shtatorit 1913, në të cilën u përfshinë Dibra, Tetova, Kumanova, Luma, Opoja e Malësi e Gjakovës, që i sollën humbje të mëdha ushtrisë serbe në të vrarë e territor.13

Në këto luftime u përfshi edhe Luma, veçanërisht Kalaja e Dodës, Topojani, Gora dhe Opoja, të ndihmuar edhe nga Rrafsha e Lumës, Tëthorja dhe Përdrinja e Hasi me Malësi të Gjakovës, ku prinin Qazim Lika, Ahmet lijazi, Nail Dani, Ramadan Zaskoci, Miftar Sul Kurpali, Bajram Dakiani gjithnjë sipas drejtimit nga Isa Boletini e Hasan Prishtina me Bajram Currin,Kjo kryengritje tronditi rëndë Serbinë e Nikolla Pashiqit e cila, e nxitur dhe e ndihmuar nga Rusia, qe akuzonte direkt Austro-Hunganinë dhe

13 Sheradin Berisha, “Shpalime historike Kryengritja Shqiptare e vjeshtës së vitit 1913”. “The Voice of truth”, June/December, USA, 2005.

9 2

Isa Halilaj

Bullgarinë, u përgatit seriozisht për ta shtypë me hekur dhe zjarr rezistencën shqiptare. Pasi mobilizoi 110000 trupa në një vijë frontale prej 100 km, sulmoi rrufeshëm në drejtimin Kumanovë- Strugë- Pogradec- Dibër- Peshkopi- Lumë; Gjakovë-Has me armatimin modern të kohës si dhe artileri e armë mitralimi, kundër një popullsie të pa armatosur dhe që akoma lëngonte nga masakrimet e 1912-tës. Një armatë14 e terë ushtroi dhunë e terror të pa parë në territorin shqiptar Struge- Tetovë (Maqedoninë Perëndimore) ku u shkatërruan tërësisht 180 fshatra dhe me këto përmasa u goditën edhe Luma, Opoja e Vrrini, e Malësi e Gjakovës.Ne këtë kumtesë do përqendrohemi këtë radhë vetëm në përshkrimin e masakrave serbe në zonën e Topojanit te Lumes.Topojani është një zonë e njohur e Lumës, si një nga shtatë bajrakët e saj, një vis me vitalitet i një populli të virtytshëm, punëtor e liridashës, besnik i idealeve kombëtare. Ai shtrihet nga Gryka e Vanave ne Kallabak, nga Teja e Bicaj te mali i Borjes dhe ka fshatrat: Topojan, Brekij, Xhaferaj, Turaj, Shtrezë, Novosej, Kollovoz, Nimçe, Lojrne dhe Bele, Qendër Topojani.Banorët e këtij visi, të njohur si balli i përgjakur i Lumës, për heroizmin dhe sakrificat e mëdha për liri dhe pavarësi, kanë lënë gjurmë të pashlyeshme me gjakun e derdhur për trojet shqiptare nga Prokupja në Nish, Kaçanik e Duhle, në Pikllimë e Glloboçicë. Për këtë flet vetë historia, flasin pirgjet e varret e të rënëve, jehojnë këngët e trimave të rënë në beteja.15

Topojanesit, ndonëse nxorën figura të shquara si Sinan Pashën, disa herë sadriazem i Perandorisë Osamne e pashallarët e tjerë, iu përgjigjën Rilindjes dhe Lëvizjes Kombëtare Shqiptare për në luftën kundër sundimit Otoman. U përfshinë besnikërisht në kryengritjet shqiptare në periudhën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit e deri në shpalljen e pavarësisë në 1912. E njohur është pjesëmarrja e tyre në betejat kundër turqve në Kaçanik e Shtimje, në Duhle e Qafë Zhuri, në Vërri e Lumë, me prijës Ahmet Iljaz Qehajën, Abdyl Myrtën, Jemin Alinë, Bilal e Islam Bashën e tjerë.Por trimëria, heroizmi dhe sakrifica sublime e topojanasve në luftën për trojet dhe lirinë e pavarësinë e popullit shqiptar kundër shovinizmit pushtues barbar serbo-sllav ka njohur përmasat e një atdhetarizmi të pa shoq.Ata u treguan atdhetarë që u dhimbsej çdo pëllëmbë e tokës Shqiptare, andaj ata kur e panë se Porta e Lartë Osmane i bëri plaçke tregu trojet

14 D. Tucoviq te “Serbia dhe Shqipëria”, theksoi Kryengritja shqiptare e shtatorit, për shkak të së cilës Serbia u shtrëngua të mobilizohej përsëri afro tre divizione është një shembull klasik që tregon se si shkaktohen luftërat koloniale.15 Sh. Braha: “Beteja e Drinit kunder agresionit serb” Prizren 2000.

9 3

shqiptare, me dobësimin e saj dhe ngjalljen e shtetit serb, u ngritën si trup i vetëm në luftë kundër invazionit të ri barbar sllavo-serb që solli Lufta Ballkanike 1912-1913-tës.Në përbërje te 3000 lumjanëve dhe kosovarëve, topojanasit gjate 1912-1913 luftuan me përkushtim kundër ushtrisë serbe në Shtimje — Caralevë dhe Duhle te prirë nga trimat Ahmet Iljaz Qehaja, Zaim Hamza dhe Abdyl Mirtja ku mbetën te vrane 9 dëshmorë si: Zaim Hamza, Mustafë Bilali, Hamdi Aqifi, Halil Xhezahiri, Muharrem Allaraj, Dilë Kamberi, Feriz Ahmeti, Mustafë Tahiri, Sadik Dautllari. Aty mbetën edhe katër dëshmorë nga Novosej si: Xhelil Xheza, Kurtish Parllaku, Sulejman Beqa e Mehdi Noka16.Para kryengritjes së shtatorit 1913, Topojanasit u pozicionuan në Lak të Gllopoçicës duke u shkaktuar shumë të vrarë e të plagosur serbëve. Po aty, duke luftuar deri trup më trup kundër mitraljerëve serbë, ranë dëshmorë edhe 9 djem të tjerë nga Topojani dhe Brekija dhe aty i kanë dhe varret si: Arif Muharremi, Baftjar Tahiraj, Esat Allaraj, Farruk Islamaj, Shaqir Islamaj, Ibrahim Allaraj, Miftar Tahiraj, Qazim Allaraj e Bajram Hafuzi.Në vazhdim të qëndresës, gjatë shtatorit e në fillim të tetorit 1913, pak para masakrës së Topojanit kryengritësit e Topojanit, Opojes dhe Gorës, luftuan kundër reparteve serbe në Vranisht, Rapçe rneth Pikllimës të drejtuar nga Kadri Shahini, Qazim Lika e Nail Hysen Dani17. Në këto luftime janë vranë 20 djem nga Topojani si: Kadri Shahini, Mustafë Çuni, Bajram Maliqi, Hafuz Allaraj, Mehmet Shpata, Ramadan Allaraj, Sali Karanxha si dhe nga Gora Qerim Krasniqi, Murat Murati, Daljan Basha e Vehib Beqiri dhe pati shume të plagosur e nga serbët mbetën mbi 30 të vrarë e të plagosur18.Forcat e mëdha e të freskëta të ushtrisë serbe, duke përdorur zjarr e mitralime, armë që shqiptarët nuk i kishin, bënë të mundur që ta thyejnë keqas kryengritjen e shtatorit 1913.Ushtria e ardhur nga Dragashi pasi dogji shkatërroi veçanërisht Opojën mbuloi fshatrat e Topojanit me një terror e masakër të pa dëgjuar. Në Novosej therën dhe hodhën në zjarr nënën e Islam Bashës me fëmijët dhe një kunatë të saj.19

U zhvillua një luftë hakmarrëse e pa shembull. Ekspeditat ndëshkimore, si korbat e zinj, mbuluan gjithë territorin pa lënë asnjë mundësi organizimi dhe rezistence popullore. Në befasi dogjën shtëpitë e lidhën të gjithë burrat

16 N. Manaj: “Jehona e Topojanit” 2003 fq. 46-52.17 Sh. Hoxha: “Luma ne luftë për liri” T. 2000 fq. 16, 171.18 N. Manaj: Vepra e cituar fq. 80.19 Po aty fq. 91.

9 4

e djemtë e pushkatuan mbi 620 veta, nga te cilët në Topojan, në vendin e quajtur Rajme u vranë njëherësh 400 veta te gjithë burrat e fshatit në 2 deri 8 fryme për familje në mes të cilëve 38 familje të shuara plotësisht. Në Brekij aty në Huca ku janë varret po edhe të Proska e Lecës, te arat e Xhelilit te Lama e në Kingel të Dinës janë vrarë e therur gjithsej mbi 120 veta. Ndërsa në Xhaferaj u vranë 40 burra e të gjitha shtëpitë u dogjën. Novosejasit ndihmuan në varrimin e të vrarëve dhe morën jetimët në familjet e tyre.Masakrime barbare u bënë edhe në Nimçë. Aty të Shpella e Ibrës janë varrosur mbi 50 veta, nimçianë të fisit Hoda, Koboçi e me pak Toshi. Në Lojme, te vendi që mori emrin Shtegu i Shahitëve, afër hidrocentraleve të rinjë, janë masakruar 95 veta pa kursyer edhe gra dhe fëmijë të fisit Krasniqi, Meqi e Veizi . U eliminuan familjarisht Mahmut Selmani, Rushit Rexhepi. Nazif Manit i vunë kokën e prerë mbi një hu në mes të fshatit, masakruan Hate Shaqirin familjarisht ndërsa Zyme Bislimin e therën duke i nxjerrë fëmijën e palindur. U vranë në përleshje me serbët Miftar Qerimi, Hashim Veizi dhe Istref Saiti ne Lojme e Ramadan Alija ne Brekijë.E njëjta situate para dhe pas kryengritjes së shtatorit 1913 ndodhi ne Opojë dhe Gorë. Në Restelicë u masakruan 9 krerë popullorë, në Brod 5 krerë popullorë ndërsa ne Gllopoçicë myftiu i Gorës dhe Opojës, kurse në Brrut të Opojës u pushkatuan 42 burra dhe u varrosen te Lugu i Brijës, 22 në Bresanë, dhe 20 në Bellobrad. Djegie e masakrime u bënë edhe në Bresnë, Pllavë e Zgatar.Për Fshatrat e Topojanit studiuesi Naim Manaj në kontakt me dëshmitarë okularë të ngjarjeve ka arritur te evidentojë një pjesë të të masakruarve me emra, në librin “Jehona e Topojanit”20 , ku jep listën jo të plotë të personave e familjeve të masakruara të kësaj zone dhe konkretisht. Në Topojan 38 familje, në Brekijë, 72 veta, ne Xhaferraj 33, në Lojme 50 familje me 91 veta, në Nimçe 29 te pushkatuar dhe hulumtimi i emrave vazhdon. Veç këtyre autori jep edhe listën emërore të dëshmoreve të Topojanit me 30 dëshmorë të shpallur po mund të ketë dhe të tjerë.Gjithë ky gjak i derdhur pa kursim për “hatër te vatanit” dokumentohet me varret, kujtimet e këngët e trimave. Është i dokumentuar e argumentuar në kancelaritë dhe shtypin e kohës në Ballkan, Europë dhe Amerikë. Revista “Spektër” nr. 89/2000 citon gazetën gjermane “Frankfuit Zeitung” për masakrën në Lumë21. E njëjta revistë citon librin “Akuzë që Ulërin” të

20 N. Manaj: Vepra e cituar fq. 95-112.21 Revista “Spektër” Nr. 85 (2000 fq. 13 citon gazetën gjermane “Frankfurt Zeitung” për masakër në Lumë)....fëmijët u dogjën në kashtë në sy të prindërve dhe më pas u masakruan prindërit me batare pushkësh e me

9 5

gazetarit hebre Leon Freundlich, i cili ka protestuar për zhdukjen masive të shqiptareve nga serbët në ato vite.22 Jehona e këtyre ngjarjeve ka gjetur pasqyrim te gazetat “Përlindja e Shqipenisë”, Janar 1914, “Liri e Shqipnisë” e “Corriera De la Sera” me shkrimet e Sotir Kolesë, që jep masakrat e 27 fshatrave te Lumës ku peshën me te madhe e mbajnë Topojani dhe Përbregu. Po këto masakra përshkruhen ne mënyrën e tyre edhe te gazetat “Radniçke Novine” dhe “Politika” të Beogradit, 1913, “Obzon” e Zagrebit, “Rruga Jonë”. Francë, “Sharri” i Opojës etj. Kjo jehonë mbi masakrat serbe në Topojan ka gjetur pasqyrim në argumente në veprat e disa studiuesve të mirëfilltë… Për jehonën e këtyre ngjarjeve historike edhe vetë topojanasit edhe zona në fjalë kanë punuar e mund të kishin punuar edhe më shumë në ruajtjen e këtyre vlerave. Megjithatë rastet pozitive nuk kanë munguar të kësaj përkujdesjeje si nga Xhemali Izet Miftaraj, Hazir Sinan Aliaja, për varrezat, Naim Mani, Agim Dafku, Avdi Noka etj. Për shkrimet e tyre.Në Lapidarin- Flamur në qendër të Topojanit shkruhet “Me 15-20 tetor, 1913 u masakruan barbarisht 620 djem te fshatrave Topojan, Brekijë, Xhaferaj, të cilët luftuan për mbrojtjen e atdheut kundër shovinistëve serbë”. Këto burime e monumente duhen ruajtur si vetë historia dhe jeta e popullit tonë pa të cilën nuk mund te sigurohet ardhja e brezave të rinj.

bajoneta.22 Sipas “Spektër”, fq. 11 citohet libri “Akuzë qe ulërin” i Leon Fneudlich (Përkthye në anglisht nga e ndjera zonjë Dr. Safete Juka – E. B.) hebre i cili shkruan:Ushtria dhe bandat çetnike serbe bënë barbarizma që nuk kanë të përshkruar. Me qindra e mijëra burra të paarmatosur të therur. Me qindra fshatra dhe qytete të djegura e te rrafshuara për tokë, Tiranë, Tetor 2013

9 6

NJË DOKUMENT I RI ME MENDËSI TË VJETËR

REPUBLIKA E SHQIPËRISËMINISTRIA E RENDIT PUBLIK SEKTORI SHTETËROR I ARKIVIT TË SISTEMIT, MË 01/04, 2005, TIRANË.

Dokumenti ka të bëjë me Muharrem Bajraktarin dhe dy aleatët e tij të Luftës, Dostan Rexhepin dhe Hamz Rexhepin. Ai përbëhet nga tre paragraf të shkurtër, të cilët po citohen më poshtë dhe bashkë me këta po jepen sqarime për të.

1. Në dokumentet arkivore figuron që Dostan Rexhepi ka qenë anëtar i Organizatës Tradhtare Bajraktariste e kryesuar nga Muharrem Bajraktari. dhe është vrarë në muajin qershor të vitit 1946.

Sqarim: Dostan Rexhepi ka qenë një veprimtar nga të parët, nëse jo i pari, madje edhe me pushkë, kundër pushtuesit fashist italian dhe nazist gjerman. Prandaj ai që lufton kundër pushtuesit të huaj, sipas mendjes së shëndoshë dhe ligjeve të atdheut, nuk mund të jetë tradhtar. Po ashtu edhe Organizata që sajoi Muharrem Bajraktari me Dostan Rexhepin dhe të tjerë, duke u sajuar në prill 1941 kundër pushtuesit italian fashist të atdheut tonë dhe duke vazhduar luftën edhe kundër pushtuesit gjerman, nuk mund të ketë qenë organizatë tradhtare, sepse luftonte kundër pushtuesve të atdheut tonë me të gjitha mundësitë që kishte, gjer kurë partizanët e Shefqet Peçit (gusht, 1944) e goditën M. Bajraktarin tradhtisht prapa shpine kur ai ishte duke luftuar kundër pushtuesit gjerman. Prandaj duhet dalluar, madje, shquar çartë, se kush ka qenë tradhtar. Dhe po ashtu Muharrem Bajraktari dhe Dostan e Hamz Rexhepi pastaj kanë qenë gjithashtu kundër “Lëvizjes” dhe pastaj edhe kundër regjimit komunist të Shqipërisë, madje kundërshtarë të përbetuar të tyre. Po edhe kjo nuk mund t’i bëjë ata tradhtarë, ashtu si nuk mund ta bënte Organizatën e tyre tradhtare, meqenëse nuk e bënte atë luftë për të përkrahur pushtuesit e atdheut, por e bënte atë kundërshtar të saj dhe, siç e provoi koha, luftëtarë të kulluar për liri të atdheut, madje për çështjen kombëtare...2. “Dostan dhe Hamz Rexhepi kanë qenë pari të bazës së Organizatës ... Ai ka marrë pjesë gjithashtu në shumë përpjekje të Organizatës që prej vitit 1941 deri në 16-17 qershor 1946, ditën kur u vra në “Përpjekjen e Lojmes",

9 7

ku banda e Muharrem Bajraktarit ra në përpjekje me Batalionin Autonom” (sic).Sqarim: Nëqoftëse Dostan Rexhepi dhe Hamz Rexhepi “Kanë marrë pjesë... në shumë përpjekje që prej vitit 1941, pyetja shtrohet se kundër kujt luftuan ata? – Sigurisht se kundër pushtuesit italian fashist, pataricave të tij dhe pushtuesit gjerman pas shtatorit 1943. Ata ishin, pra, pjesë e asaj njësie të cilën juve e cilësoni si “Bandë e Muharrem Bajraktarit”. Ata ishin, pra, luftëtarë të lirisë, që nga pushtimi i vendit dhe gjer kurë i vrau regjimi komunist “me moton ja me ne, ja kundër nesh” me informacione nga agjentët e sigurimit...3. Në “Promemorien ...” e Bajram Bajraktarit del që Muharrem Bajraktari në rastin e vrasjes së tij (Dostan Rexhepit - nb) është shprehur “... bravo i qoftë këtij oficeri! Kjo është vdekje me nderë në kryerjen e detyrës me përsosmëri” (sic, f. 82). Sqarim: Sikur që tregohet në “Promemorien...” e Bajram Bajraktarit dhe sikur që e di unë që kam pjesëmarrë në atë si luftëtar i Qëndresës, një ushtar ose oficer, duke ardhur fshehurazi, e ka shkrehur marshinkën në kolibe kur të gjithë ne ishim në atë mëngjes duke fjetur dhe në ikje e sipër ai është kacafytur me mua... Të tjerët kanë gjuajtur nga poshtë lart dhe kështu, nga larg mundën të vrisnin luftëtarin e moshuar, Tosun Çejkun dhe pastaj birin e tij, luftëtarin Elmaz Çejkun dhe më vonë luftëtarin Sefë Xheladinin; kurse Dostan Rexhepin, bashkëluftëtarin e M. Bajrakrarit, e vrau një ushtar duke gjuajtur vetëm një herë nga një pusi dhe u zhduk si vetëtima. Kështu, ndonëse u vranë katër burra të Qëndresës, nuk ka pasur asnjë sjellje të jashtë rëndomtë, që do të detyronte njeri të shprehej ashtu, e sidomos Muharrem Bajraktarin. Por atë e ka thënë Bajram Bajraktari për qejfbërje të atyre aparatçikëve, ose daktilografisti i shkrimit të bërë me mbikëqyrjen e ndonjë oficeri të sigurimit. Këtë e them me bindje dhe ndërgjegje të pastër, sepse, duke qenë pjesëmarrës, e di mirë historikun dhe gjithashtu ngjarjen e përgjakshme të Lojmes. Prandaj kjo që është thënë në “Promemorie ...”, si në shumë pika të tjera, është e falsifikuar, me mendësinë folklorike fashisto –nazisto - bolshevike. Po në të vërtetë ka pasur raste për ta ndjerë veten mirë regjimi me ata të Batalionit të Pavarur. Sepse tre të vrarët i sollën në Bicaj dhe kufomat e tyre i keqpërdorën. Kurse Dostan Rexhepin e zhvarrosen, e “hipën në kalë” si të gjallë dhe e sollën në Bicaj, për të konfirmuar vrasjen e tij. Nuk janë këto përçudnime mburrje?!- Sigurisht se po, për ata që vrasin njëri tjetrin për hir të ideologjisë!4. Dokumenti është nënshkruar nga Shefi i Arkivit Arif Haska. Sqarim: Siç duket, shpjegimet që jepen për Muharrem Bajraktarin, Dostan Rexhepin dhe Hamz Rexhepin nuk qëndrojnë, sepse ato nuk përkojnë me realitetin historik. Për më tepër, ato duken prodhim i mendësisë kur sajohej

9 8

historia apriori, jo aposteriori. Prandaj jemi të mendimit që z. Arif Haska duhej të kishte dituri më të thella për çështjen, sidomos pas ardhjes së demokracisë në Shqipëri. Po ashtu jemi të mendimit që z. Haska duhej të bënte një dallim të qartë midis asaj se çka përbën “tradhti” dhe çka përbën “atdhetari”, dhe jo të gjykojë në saje të dogmave leninisto-staliniste. Shpresojmë që këto sqarime do të nxisin rivlerësimin e historikut në saje të rrethanave historike dhe të dhënave a posteriori. Për këtë, kësaj letre po i bashkangjesim edhe disa libra, të cilat jo vetëm i konfirmojnë sqarimet e mësipërme, por edhe e qortojnë çështjen më tej.

Neshat Bilali, veteran i Luftës dhe pjesëmarrës në kërmishin e Majës së Vogël të Gjalices afër fshatit Lojme të Lumës, më 17 qershor, 1946

85 Kennedy St.Hackensack, New Jersey 07601

SHBA

9 9

MASAKRA E PUSHTUESIT SERB E VITIT 1913 NË PËRBREG TË LUMËS

Sulejman Dida

Mbas disfatës që pësuen ushtritë serbe ne Lumë ne vjeshtën e vitit 1912, Luma u përball me sulme barbare të njëpasnjëshme. ~ Qeveria e Serbisë në bashkëpunim me rusët, bullgarët dhe malazezët etj. vu në zbatim, ashtu si edhe me herët, programin e shfarosjes se racës shqiptare. Sipas gojëdhanave dhe ndonjë burimi të shkruem, në katundin Perbreg u ekzekutuen 375 persona, ndërsa sipas raportit zyrtar të Fuqive të Mëdha te asaj kohe, në këtë fshat U ekzekutuen me shumë se 400 njerëz: burra, gra dhe fëmije e ku dhjetëra familje u shuajtën plotësisht. Por duke përfitue nga terreni etj. një pjesë e familjeve mbijetuen. Le të tregojmë se si ka ndodhë duke u mbështet ne burimet shumë të kursyeme të historisë si dhe në dëshmitë e pasardhësve nga të mbijetuerit.

Si ka ndodhë

Masakra ndodhi në tetor të vitit 1913, afërsisht një vit nga lufta e Lumës. Katundi në atë kohë kishte 112 shtëpi e duke pasë parasysh strukturën e

1 0 0

atëhershme të familjes mendohet se fshati ka pasë rreth 1.000 banorë. Theksojmë se ashtu si shumë katunde të krahinës s e Lurnës, Perbregu ndodhej nën pushtim, ushtria serbe kishte gazermat e veta në Kodrën e Peces nga ku kontrollonte Kullën e Lumes si pikë strategjike. Gjenocidi mbi popullsinë e këtij fshati si dhe në zona te tjera u krye në befasi, Ushtria serbe erdhi nga Qafa e Thinecit e në lagjen Hallaç i sipërm, që ishte nji nga drejtimet e sulmit mbi Lumë. Kishin kalue ma parë nëpër Zapod dhe Bele por ende nuk është e qarte përse nuk pati sinjale se ushtritë serbe po ia mesyjne Lumes, në rastin konkret Perbregut, sepse banoret ruajnë në kujtesë faktin që pleqësia e katundit i druhej një sulmi në befasi. Ata mbrojnë idenë se ishte dergu nji letër pleqësisë se Zapodit ku i kërkohej, na dërgoni fjalë nëse ia mësyjnë ushtritë serbe pasi ne do te luftojmë nga 7 e në 70. Katundi u gjet në befasi, i pa organizuam, ashtu si krejt Luma, Një repart shfarosës me rreth 1200 ushtare, ndonëse shifra e saktë nuk dihet, rrethoi lagjet e i ekzekutoi për disa ore. Atë ditë pleqësia e katundit, e përmes saj çdo familje ka qene e porositun qe asnjë person te mos dale nga shtëpia.

Viktimat e para u shënuan në lagjen Hallaç i sipërm ku gjysma e lagjes janë te fisit Kovaçi. Beram Limani dhe Riza Muse Avdyli, jo bashkë por veç e veç janë kacafyte me serbët duke vra disa prej tyne. Dëshmitë tregojnë se Beramin e vrasin në shpat, dhe asht viktima e pare, kurse Musën e therrin me bajonete duke u kacafytë. Serbet aty masakrojnë familjen e Beramit, gruen dhe 5 fëmije bashkë me rreth 50 persona të tjerë të lidhun dorë për dore.Ne Perbregun e sipemi ushtria serbe mbledh të gjithë njerëzit që gjen nëpër shpia, i merr të lidhun dorë për dorë dhe i pushkaton të muri i xhamisë, një ngrehin e cila ne vitet 70 u kthye në furrë buke. Mendohet se aty janë masakrue rreth 140 persona, kane shpëtue vetëm barinjtë që kane qenë në mal duke kullote bagëtitë dhe ndonjë person që kishte qellu mik diku jashtë katundit. Dëshmitë i kane lanë mbas ngjarjes Ali Seda dhe Shaip Halili, të dy në atë kohë rreth moshës 17 vjeç. Ata kanë dëgju klithmën e tmerrshme të grave e fëmijëve që masakroheshin, ndërsa kanë pa me sytë e tyne ekzekutimin e Liman Beramit nga Hallaçi te vendi qe thirret Nërthane. Ai e Shaipi kanë deshmue se Hajdar Brah Matmuja shkepet nga rrjeshti e niset drejt në Perbregun e poshtëm duke thirr, ikni se shkuem dam!, por serbët e arrijnë dhe e vrasin në afërsi të kroit të Zhgjuzes që edhe sot e ka vorrin përbri rrugës që te çon në Prizren. Nana e Shaip Halilit, Mane, siç ka tregue ma vonë vetë ajo, e lidhun me shokë në rrjesht me u pushkatue, i thotë një ushtari serb, a ban shpirt me pare? Ai pranon dhe e shkëputë nga rrjeshti me shkue e me i gjete paret të shpia. Kjo merr me vete edhe nanën e Hashim Mahmutit me Hashimin e vogël ne gji, i thotë asht nuse e djalit tem. Te

1 0 1

shpia, kanë pa duke u djegë në plemë Bjaram Sulën rreth 70 vjeç. Ushtari serb merr disa florinj prej Manes e largohet duke i porositë gratë që të qëndrojnë në shtepi. Mbas largimit të ushtarit, zbret nga brendësia e oxhakut te një shtepie të papërfundueme që ishte fshehe Izet Emërllahu 25 vjeç. Pak para mbrëmjes serbët kthehen dhe i djegin shtëpitë që kishin mbete pa u djege po dy gratë me fëmijën e vogël fshehën ne mal, poashtu edhe Izeti.

Burrat e katundit janë detyrue me e hapë me duert e tyne gropën që i kanë leshue bashkë me gratë e fëmijët që i kanë ekzekutue. Halil Lul Matmuja, baba i Shaipit u gjet dy javë mbas vrasjes, u gjet me luye te premë, i biri e kishte njoftë prej veshjeve dhe disa sendeve që ka pasë ne xhepin e koporanes. Nga shpia e Halilit u masakruan 11 persona. Nga shtëpia e Sedë All Matmujës u masakruan 15 persona, shpetoi vetëm Aliu që ndodhej me bagëti, nga shpia e Hysen Osmanit 6 persona e kështu me radhë. Shumë familje u shujten plotësisht. Dëshmohet së oficerët serbë morën me vete nga Perbregu, të bijën e Beram Sulës (Matmuje) i cili u dogj i gjalle në plemë dhe një nuse te re te Beram Dani, (barku i Vesel Ahmetit, gjithashtu Matmujë).

Në Perbregun e poshtëm masakra vijon njëkohësisht ne disa lagje. Një bateri ekzekutorësh vret 9 persona në familjen e Halil dhe Ramë Hajredinit të Didet, ndër ta Ramen Hajredinin që shkeponte dhe gruen e tij me barrë ndërsa i biri Mustafa 15 vjeç u ikën prej duarsh dhe shpëton. Një bateri tjetër e ushtrisë serbe kryen masakrën të familjet Hallaçi dhe Kovaçi në afërsi të përroit të Kaniçit. Në shtëpinë e Vesel Ademit ekzekutojnë 7 persona, ka mbet gjallë Veseli 13 vjeç që ndodhej me bagëti bashkë me Rasim Sejdinë e Dideve. Veseit i kanë marrë tufën e dhive në mal, e siç ka tregue ai do vite ma vone, serbet ua çajshin barkun bagëtive ashtu të gjalla dhe ua shkulnin mushknitë dhe të brendshmet e tjera e i merrnin n’krah me i pjekë në zjarr. Të kjo shpi vranë tre djemtë e Mahmutit, përkatësisht Dautin, Bafijarin dhe Ismailin e po ashtu dy fëmije të Ismailit, Shanën dhe Selmanin etj. Një grue e mbijetueme e fshehun në arën me misër ka tregue mbas masakrës se Shahja iu lut në gjunjë oficerit serb ta linte të gjalle vëllain e vogël Selmanin qe ishte pak ma shumë se një vjeç. Por ushtaraku serb me sadizëm e ngre fëmijën me dorën e majtë, ia ngule bajonetën nç fyt dhe e var në nji hu të gardhit, po aty qëllon me pushkë Shahen por ajo e plagueme asht fshehë mbas nji koshi drithi, ku një patrullë tjetër kalon për breg të kanalit e ka dëgjua duke rënku dhe e ka vra me pushkë nga afër, Familjarët duhet të jenë përpjekë me ike prej rrethimit mbasi trupat e tyne janë gjet tri ditë ma vonë të shpërndamë disa te dera e shpisë, ndonjë të dera e oborrit e

1 0 2

disa në kanalin e ujit. Po aty kanë masakrue edhe familjet e Halit Liman Kovaçit, Rasim Skender Kovaçit, të Imer Sali Hallaçit. Njëkohësisht janë masakrue burrat, gratë dhe fëmijët të shpija e Sejdi Rrahmanit, të fisit Dida. Vesel Ademi dhe Rasim Sejdia që mbijetuen , kanë pa me sytë e tyne masakrimin. Dhjetëra persona të lidhun krahpërkrah me shoka e tela i kanë vu në rrjesht të ulun për tokë. Kur kanë ba me i pushkatu, janë urdhnue me u çue dhe ni skuadër ka gjuajt ata nga afër. Aty përmes britmash të tmerrshme, nji djal i ri nga Mujet e Shtiqnit me emnin Zenel, që kishte qëllue mysafir ka ikë e ka shpëtue gjallë me nja dy plagë pushke në kambë e në krye. Ikja e këtij ka shërbye si nji alarm për nji numër familjesh në drejtim të Kodrës së Pecës, të cilat, në të vërtetë, kanë dale prej shpijave dhe janë fshehë në mal ose në arat e misrit dhe kanë shpëtue.

Një barbarizëm të padegjuem kanë realizu edhe në lagjen Shenelaz te Didet. Duke i kape brenda në shpi serbet shujten gati plotësisht disa familje si atë të Sali Demir Dides dhe Sulë Demir Didës me gjithsej 13 persona. Vrane që të gjithë burrat, gratë dhe fëmijët. Gruaja e Salihit, bije të fisi Gun ne Bicaj, ka pasë në gji një djalë të vogël Merxhanin, tregojnë se para se me u vra nga shkiet ajo ka çite në grasht të lopëve Brekun me fëmijën e vogël. Mbas tri ditësh vjen vllai i vet nga Mahalla e Gurit dhe gjen motrën me krye të premë e të varun ne hy te gardhit, po ashtu nipat dhe mbesat, dhandrrin dhe persona të tjerë te premë, nder ta një grue me barkun e çamë përmidisi e me kryet po ashtu të premë. Ai dëgjon rënkimin e fëmijës, të nipit qe ishte ende gjalle aty në grasht dhe e merr me vete. Mbasi i jep me pi diku në Shtiqen të nji grue, foshnja shpëton. Ai e rriti dhe e bajti djalë ne shpirt dhe jetoi me te në Prizren. Nga Merxhan Salihi sot janë dy djem, Salajdith dhe Muharremi me familjet si dhe dy vajza me familjet e tyne. Nga Didet në Shenelaz kanë shtepue Miftar dhe Sefi Rexhepi, i pan thone se i dha një oficeri nja dy qypa me mjaltë ndërsa tjetri ishte largu ma herët prej katundi. Nga familjet e shujtme plotesisht asht shumë e vështirë të identifikohen emnat e viktimave, mbasi nuk lanë pasardhës që ta përcjellin atë që kishte ndodhe mbi ta.

Mënyrat e ekzekutimit

Dëshmitë e vete serbeve ekzekutore, dëshmitë e te mbijetuarve si dhe disa burime mediatike te asaj kohe tregojnë se serbët përdorën mënyrat me sadiste për mbytjen e njerëzve në Perbreg. Burrat e qelluan me pushke ose i therren me bajonete e ua prenë kryet, disa i varen nëpër pemë; gratë i therren me bajonete, grave me barrë ua çane barkun me thike e foshnjat i coptuen përtoke, shumë grave ua prene kryet e i vendosen në hunj të gardhit; fëmijët i shpuan me bajonete e i ngiten ne piskame, shumë fëmijëve

1 0 3

ua prenë fytin e i ngulen në hunj gardhi, disa fëmijë i kane mbështjellë me cergat e odave e i kane shpue me bajonete, ne disa shpia fëmijët e vegjël i kanë mbështjellë me kashtë e ua kane vu flakën... një numër banoresh i shtynë në hendek të plagosun e i mbuluen me dhe pa u dale shpirti.

Ja disa dëshmi nga banorët qe i mbijetuan masakrimit, sipas shënimeve te dr. prof. Shefqet Hoxhës ne librin “Barbaritë serbe ne Lumë dhe në rrethinë 1912-1913”:

Serbia duni në katund prej Pildlime nji ushtri të madhe e na preu 375 burra, pleq, plaka, te rinj e te reja e cullë të vegjël. Burrat vete e kanë germue hendekun e mbrapa serbi i ka pushkatue në breg. Cullët i ka qepe nëpër cerga e i ka shpue me bajoneta. Për çudi, një cuce e vogël kishte shpetue; nuk e kishin kap plumbat. Mbasi u rrit, u martue me Bajram Ramadan Zaskocin prej Mamzi. Serbia na morri 2000 dhen, 3000 dhi, 300 lope. (Sul Agush Rustemi, vjeç 90, Perbreg, mars 1950).

Ishem canok. Disa ushtarë serbë me mueren mue bashke me disa cullë te tjerë dhe na grumbulluen ne fund te lagjes. U ndegjue nji za në gjuhen serbe dhe mbrapa krisi pushka. Unë qe ishem ne fund e pash veten në midis te grumbullit, nën trupat e të tjerëve, gjaku i ngrohte i shokëve te mi me dha me kuptue se c’kishte ndodhe ... (Berdan Kovaci, 79 vjet, 1978).

I mbaj mend mire mizoritë e ushtrisë serbe. I grumbulluen bashkëfshatarët e mi të lagjeve Hallaç e Kovaç sipër shtëpisë se Ramadan Zeneit, burrat me nji ane e gratë në anën tjetër. Fëmijëve të vegjël u ngulnin bajonetat e i digjnin të çame e të copetuem. Disa katundare i mbuluen në nji grope për se gjalli. (Mehmet Hallaçi)

Çfarë thotë historia për masakrimin serb në Përbreg

Në dhjetor të vitit 1913 gazetari austriak Leo Freunlich në shkrimin me titull “Albania’s Golgotha” thotë se në Lumë ndodhi nji gjenocid i përmasave të mëdha. Të gjitha tmerret e historisë që njeh njerëzimi mbeten prapa në krahasim me sjelljet mizore të trupave serbe të Jankoviçit në Lumë. Në të njëjtin tekst ai nënvizon faktin se në territorin e Lumës u dogjën 32 bashkësi dhe kushdo që u kap aty u vra.

Kryepeshkopi i Shkupit imzot Lazer Mjadanë letrën dërgue princit Austro-Hungarez në Prizren më datën 4 dhjetor 1915 shënon se gjenerali Jankoviç i informuar që lumjanët nuk do të lejonin që trupat serbe të kalonin nëpër

1 0 4

territorin e tyre vë në zbatim programin shfarosjes së kësaj bashkësie, të vriten të gjithë, të shfarosen si fise. Fëmijët e shkulnin nga zemrat e nanave të tyre i mbështillnin me kashtë dhe i digjnin të gjallë. Ushtarët serbë kanë shpërthye me bajonetë barqet e grave shtatzëna e më pas i kanë pre me thikë foshnjat. Është e paimagjinueshme, por është e vërtete. Nga fshati Perbneg me 112 familje, vetëm 4 te rritun kane mbete gjalle, thotë Mjeda. Ne të vërtete Perbregu ishte i vetmi fshat në Lumë që u shkretuen familje të tana qe nga foshnja e deri të plaku.

Burimet sllave për invazionin serb në Shqipni nuk janë gjithmonë realiste, për ma tepër në shumë raste janë denigruese per shqiptarët. Edhe përshkrimi i Kosta Novakovicit në shkrimin e gjate “Kater muaj në Shqipëninë e mesme” te botuem në janar dhe shkurt të vitit 1914 ne revistën Borba në Beograd paraqet një tablo e cila përveçse viktima, u jep shqiptarëve pozite fyese. Por për rastin e marshimit drejt detit ai na jep ketë fakt: për 10 ushtare serbe të vramë, ushtarët tanë vranë dhjete burra shqiptarë, ua prenë kryet e ua vendosën në varr të kambet e serbeve sepse skllavi duhet varroset te kembet e zotnisë, shkruen Novakovici. I thirrëm me pru bukë e i vramë, ka dëshmu një ushtar serb në ditarin e Novakovicit.

Asnjë libër historik nuk i kushton vëmendjen e duhur genocidit të vitit 1913 në Perbreg, gati që të gjithë i shkojnë perkitas duke theksu se në Perbreg u masakruen 375 njerëz e në ndonjë rast duke u mjaftu me shënimet e një ushtari serb i cili ka shpreh habinë e vet se si njeriu mundet me realizu barbarizma të tilla siç u realizuen ne Perbreg, e që thotë se Lurna nuk ekziston ma. Botimet e historisë zyrtare e kane injorue sakrificën e Lumës duke mos e përmendë e duke mos i dhanë vendin që i takon në pavarësinë e Shqipnise. As botimet e Tiranës e as botimet e Prishtinës nuk shkruajnë për Lumen. Ndër te tjera librat që pretendojnë me qenë libra historik nuk reshtin duke drejtue gishtin kah Evropa sepse sipas tyne Evropa na qenka anmike e jona, kur ne të vërtete armiku i jone janë sllavët e përkatësisht serbet etj. Vite me parë ka shkele në Perbreg edhe historiani Zekeria Cana i cili ka mbajt me atë rast shënimet e veta dhe që përmend një shifër prej më shumë se 300 vetë te masakruem sipas gojëdhënës. Përpjekja e parë për të sjellë dëshmi nga pasardhësit e të mbijetuarve asht ba nga mësuesi Xhafer Kovaçi i cili ne librin Monografi për Terthoren i kushton një vend te caktuam edhe masakrës se Perbrgut, madje ai shënon edhe 88 emna të viktimave te asaj masakre, liste të cilës duhet me i shtue disa emna kryefamiljaresh si dhe të qindra grave e fëmijëve të vegjël qç u masakruen në mënyrën ma të egër. Shtojmë se me subjekt të kësaj masakre B. Z. Cengu ka shkru ne vititn 2000 prozën letrare “Elez Alia i Lumes” ndërsa nuk kanë mungua rapsoditë për të

1 0 5

atë ngjarje apo vjershat nga autorë te ndryshëm, Gjithashtu, ditët e fundit dr.prof. Shefqet Hoxha ka nxjerre në dritë librin e tij me titull “Barbaritë serbe ne Lumë dhe në rrethine 1912 -1913”, T, 2013, ku ndriçon në mënyrë shkencore këtë periudhë, përfshi edhe masakrën e Perbregut. Gjatë regjimit komunist genocidi mbi Lumë, ashtu si edhe lufta e 1912-tës janë mbulue nga lëmyshku i miqësisë fatale qe ndërtuan qeveritë komuniste, përkatësisht Beogradi e Tirana në dam të kombit shqiptar.

Vorret masive

Ne Lagjen Hallaç banorët thonë se ndodhen dy gropa ku janë mbulue me dhjetar njerëz që u masakruen nga shkiet. Te Lisat e Lekes asht gropa ku u varrosën në nji vend 4 të rinjtë e fshatit Gjegjen, te cilët ishin gjetë disa dite mbas ekzekutimit. Në Hordhac asht vorr i përbashkët me trupat e Pleqve te katundit, përkatësisht të Mustafë Idnizit dhe 4 të tjerëve të masakruem, ata ishin gjete një javë mbas ekzekutimit. Ne Perbregun e sipërm, në afërsi te ish xhamisë se katundit ndodhët varri masiv, ndoshta me i madhi i asaj masakre. Në vitet 70 gjatë gërmimeve për ujësjellësin e katundit punëtorët kanë zbulu gropën ku prehen trupat e banorëve të masakruem : fëmijë, gra, burra, të veshun siç kanë qenë në momentin e ekzekutimit. Në lagjen Shënelaz të Përbregut të Poshtëm,, të Luma siç e kanë thirr, ndodhet vorri masiv në Kodrën e Shënelzit. Aty për shumë dekada ka ba hije nji man i bardhë. Të parët u kanë thane pasardhësve se aty prehen eshtrat e dy pale krushqive të vramë mes vedi në kohë të vjetra.. Por kjo gojëdhënë mbetet me u vërtetue, mbasi ka shumë gjasa që pleqtë ta kenë përdorë këtë shpjegim si eufemizem mos me frikësue fëmijët. Në atë prronit të Kaniçit ka qenë gjithashtu nji vorr masiv, vorr i cili në vitet 90 u rrëmbye nga ujët e prronit, duke i bartë një pjesë të eshtrave deri në liqen, me të cili rast njerëzit kanë pa kafka fëmijësh që pluskonin në ujë.Ne sot duhet të punojmë për gjetjen e eshtrave të secilit prej të masakruarve në varret masive, në gropat ku janë mbulue me dhe tek e tek, t’i identifikojmë e tu japim prehje më të dinjitetëshme. Nga ana tjetër t’i tregojmë botës se kush janë në të vërtete serbët dhe çfarë barbarizmash kanë realizu mbi popullin shqiptar. Kjo masakër sigurisht që nuk na ban krenarë, ne desh u zhdukem si racë, por nëse ne e harrojmë atë bëhemi të ligj, e për ma tepër nëse harrojmë, rrezikojmë të bëhemi pre e një genocid tjetër.

Literature

1. Hoxha Sh., Barbaritë serbe ne Lume dhe ne rrethinë 1912-1913, T. 2013 2. Cana Z., Shpalime HistorIke, Prishtinë 11982

1 0 6

3. Cana Z., Ditari i Robërisë I, P. 2000 4. Shala Xh. Mardhnëiet shqiptaro-serbe 1912-1918, Prishtinë 1990 5. Braha Sh., Beteja e Drinit kundër agresionit serb, Prizren 2000 6. Braha Sh., Genocidi serbomadh. dhe qëndresa shqiptare, Tiranë, 1992 7. Kovaçi Xh, Terthorja, monografi, Kukës, 2006 8. Duraku I. Për dëshmorët e harruar... Gaz. 55, 16.11.2012 9. Onuzi S. Mundja e serbëve në Lumë, Gaz. 55, 14.11.201210. Berisha Sh., Krijimi I hartave të reja në Bailkan, forumishqiptar.cOm, 25,08,200811. Bilali E. Shkrime Historike I, Lezhë 2002

Dëshmi gojore

1. Nazif Shaip Matmuja, 77 vjeç, nipi i Halil Lul Matmujës2. Adem Vesel Hallaçi, 65 vjeç, i biri i Vesel Ademit i mbijetuar në masakrën e vitit 19133. Daut Liman Hallaçi, 60, vjec4. Medi Rrahman Dida, 80 veç5. Xhemali Isen Dida, 80 vjeç6. Adeip. Isen Matmuja, 63 vjeç.

Kukës, tetor 2013

1 0 7

DUKE LEXUE “LETËRKËMBIMI 1” TË AUTORIT Z. ESSAT BILALI

( m e d i t i m e )Hysen Shehu

Që në paragrafin e parë, në adresim të autorit ndaj lexuesit, i referohet kandshëm me sentencën e lashtë shqiptare, “ larg syshë, larg zemrës ,“se nuk është gjithmonë kështu; ekziston nji mundsijë, që këtë distancë në hapsinë dhe në kohë, me shumë minuse për ndamjen e shpirtnave njezorë, letërkëmbimi të bahet parsorë, atraktiv, emocionues, gjenerues dhe plot venerim për njeni tjetrin! Lum ai, që ka vullnetin, dashuninë, skrupulozitetin për të jehue sado në distancë me të dashtunit e tijë si njeriu model, vëllau ynë lumjanë Z E.B. me taban epik patriotik, trashgues i zemrave të mëdha të hijshme me shum ndjesijë humane…

Mendoja, me nji lexim vertikal ta parakaloja librin plot 381 faqe, duke paragjykue, se herojtë për mue dhe me mue nuk janë të lidhun; aktorë realiteti të largët, shum larg, por letërkëmbimi, siç shprehet me të drejtë autori, më mbërtheu emocionalisht, mendrisht me subjektet e largët, duke më sjellë pranë botën e trazueme ballas njerzit, duke ligjrue aq siqerisht me autorin, e anasjelltas, sa sikur t’i keshë pranë, të përjetojsh e të vuejsh vllaznisht me letrakëmbyesit!!...Po, Z. Esat Bilali, letërkëmbimi yt me atë morijë qytetarësh të diasporës, të mamëdheut, dhe të kombsive të të tjera, më solli tek unë ndjesijë, njohje, përjetime të forta veçanrisht me atë ushtrijë mirdashësish të tu. të gjakut, të pushkës, të penës, të cilët, më besoni, më baheshin sikur prej kohësh i njihja!...Për aq ma shum, për qytetarin e ngujuem në Shqipnijë kurreshtja të bahet aq e madhe për me dijtë për letërshkruesit, aq sa harrohesh në shfletimin e faqeve të librit !... Asgja nuk janë intrigat e romaneve të autorëve ma në za…Në fund të fundit, krijim i nji mendje, ndërsa korespondeca njerzore !...

Mendo, i dashtuni ynë, Esat, lutem: përpiqu me përfytyrime të më ndjekësh, të vijsh me mue të sapo dalë nga burgu i madh, terri informativ, kënaqja me pak, qorollitja kundër madhshtorëve, të vërtetëve; të gjithë në luftë kundër të gjithëve, llafet e nalta e shpija bazhdarhane, ama,si tek ne…!!!

Si do të dukej vehtja nji çast pa komunikim qytetarë, të lirë, plot ndjesijë dialogu, pa mbushamendje të dhunshme, plot kulturë, etikë ndaj mendimeve ndryshe të tjetrit?!...Suksesshëm në letërkëmbim jeni dëshmue

1 0 8

autor dhe aktor me plot, tolerance, qytetarë i Botës së lirë mes njerzve të lirë. Këto janë arritje në “Letërkëmbim -1”.

Nga jeta ende prej sonambuli të shqiptarëve, kur veç dhunës fizike, psiqike, morale, heshtë helmuese përjetonim denigrimin, përçamjen me njeni tjetrin, sigurisht, letërkëmbimi i lirë, demokratik, rrespekti në personalitetin njerzorë të asajë Bote të lirë aq sa më gëzon, më ngashren gjer në lotë; përse ky na mungoi, nuk merrej me mend; vuejtëm nga diktati, mëkati i errsimit, shuejtjes të yjeve, apostujve të patriotizmit; si të bardhës i thamë e zezë, si anatemuem madhshtoren, vigajtë, humanen?! Si nji jetë të tanë vegjetuem në atë vathë nga njerzit ujqë?!... A mund të pretendoje sinqeritet ??...

… Më ka mbetë vizion, që pesë vjeç, M. Bajraktari në kalë me vizëllimën e kostumit ushtarak prej meshini, me kasketë piloti duke kalue para portës së dajëve në Dome me dy kalorës të tjerë…Ky vizion i papamë sa prrallorë, sa moderrn për atë botë fëminore, më qasej sa herë, kur baltosej odave nga gojë të liga, të pa deja, ballë turmave mjerane: “anmik, i pa shkollë, injorant e tj, e tj”!!... Trup i tijë i shkurtë, shkamb, babaxhan, me gjithë kalë më afrohej : “…Si thuen, ti, bre nip, ashtu të jem ?!” Vizioni i tijë i ndritun sikur më priste me za t’i thoja:- Sytë e mijë të njohin ndryshe, veshët e mijë netëve të gjata lavde për ty kanë rregjistrue nga gjysh Fetahu, axhë Osman Sherifi,bashk luftari yt, martir!...Korrespondenca e gjatë, realiste në të mira dhe të kqija të syrgjynit kollos, poblematikat intelektuale,përpjekja e palodhshme në të gjithë diasporën shqiptare për themelimin dhe konsolodimin e partisë “Lëvizja Indipendente”dëfton ma së miri, kush ishte, sa i ditun, sa vlera, sa malet, që e kishin përkundë,Bajraktari i Lumës !! Flamur dhe bajrak; lëvizja për pavarsijë, Atdhe ma parë, pastaj partijë, jo dosido, porpa tjetër atdhetare, shqiptare !( Me armë e keqja prej nesh larg na syrgjynosi kollosët!!) Lëtërkëmbimi me këtë Gjeneral të lirisë shqiptare fton o sot, o kurr të mos mënojmë t’i kthejmë diej në trojet tona !! Nuk nguroj të them: vëlla Esat, sa të jemi borxh për këtë vërtetsijë që na shpalon deri në frymën e fundit për përjetsijë të këtijë Biri të madh të vis shpirtit tonë! Në doni ta hasni lumjanin emblemë patriotizmi, klasik të urtë, të mençun, të premë, besnik sa malet, copë aty në pasqyrimet e kësajë përmbledhje epistolare lexuesi ka trimin atdhetarë Z. Muharrem Bajraktarin… Nga ato memuare dhe sot vrullojnë zjarmi dhe flaka për shqiptarijë, për Shqipnijë !...Për punën tande, për konsekuencën e naltë të respektit si biri me atin në komunikim të përhershëm, mirnjohje, i shtrejti Z. Esat Bilali !

1 0 9

O, medet, ende prej nji çerek shekulli po lëngon mama Shqipnijë, Luma mbet larg në mugtinën, traumën diktatoriale të djajvë të kuq, të konvertuem deri “demokratë,”pranga, që po zvarritin tranzicionin, asfiksojnëreformat demokratike… Nuk ka se si ndryshe lumjani as sot të mos shplodhë sytë në krenarinë e vet Muharrem Bajraktarin - Monument Kombtarë - në vis shpirtin e tijë, për të cilin nuk kurseu djersë as gjak, nga gjaku i vet, flamur përndezi tokë e qiell të Lumës, Atdheut! O, medet, kaq vonë, ç’të bajmë t’i kushtrojmë në vetdije këtijë sovrani “ shurdhan “?!! Faleminderit shpirtit të madh, zemrës tande fisnike, vëlla Esat; për korespondencën e gjatë; i ngrite nga larg monument krenarije birit të sajë të madh, shum dimensional, të rrallit Muharrem Bajraktarit! ( Lumjanët e njihnin, e çmonin fort Muharrem Bajraktarin e vet! Ish kohë tmerri e terri; për te gjokset u banë kështjella, goja gurë qëndrese !!...)

Sa njerzorë ishte Ai, pena e shtrejtë e Esatit tonë nuk mungoi të pasqyrojë luanin lumjanë: trupin në Perëndim, por shpirtin në Atdhe mes zemrave të shqiptarëve të gjallë e të vramë egërsisht nga anmiqtë shekullorë të kombit tonë. Në të mirë dhe në të keqe shpirti yt pa pritesë, kapërceu oqeane, iu gjind pranë,mehlem e forcë, ngushllim spitaleve, lëngatave, kurdo me mendjen, me ligjrimin tand shqip, të ndjehej në Atdhe, ku, mjersht, shqiptari i dalun mendsh iu turr ma keq se turku, se nazizmi!!...…Në nji parvaz, i randuem nga përvlimi i mallit për luftëtarët e tijë i gjëmon e i randohet shpirti Burrit, që kush lotin në sy kurr nuk ia pa!... I përvluen gjoksin deri sa mbylli sytë dy djemtë, gjmnazistët Hamdiu e Ibrahimi, dy filizat të lirisë në betejat e Limthit, të Shpatzës ..Njeni humbi pa varr, tjetrin të plagosun e shtrinë te çesmja e Verrishtës, në Bicaj, ku harbonin, hidheshin e përdridheshin katilë mbi te: “ Hidhe, Mine, hidhe këmbën,/ kësajë Lumës i ( … tëmën ) !!!…”Dhe Gjallica shekullore u shtang; u ba memece si kurrherë; kishte pa ramje herojsh lumjanë në lufta kundër të huejve, por kaq kanibalë “ shqiptarë “kurrën e kurrës, kishte durue rrënkima agonije, por mos t’i zgjatej nga sylynjari pranë nji grusht ujë t’ia lagte buzët shkrumb shqiptarit, shqiptari; kah erdhën, si mbijnë ?!... Kjo çudijë, hata, o, qe prolog kjameti, që do kapllonte këtë popull nji jetë…

Deri në pleqninë time të bardhë, për kroin e fshatit tonë shpesh dhimbshëm kam mërmëritë: “.. si nuk u thave që atë ditë nga rrënkimët e Hamdiut, si nuk shterrove për jetë, kaq shum na deshte të gjallë?!...”“ Minet “natën e masakruen të riun martir, duke i hapë fraktura veç atyne të plumbave të betejës, e çjerrën me biçak fytyrës; i prenë veshët, hundën e bukur!!!…Agu i zi i asaj dite ngurtësoi, perëndoi njerzillëkun, atë ditë nisë gjama, lëndimi tmerrisht për lumjanët të trupzuem, të pa gojë si malet përmbi krye,

1 1 0

o, mjer Gjallica !!Nji bisedë e gjatë dhe e shtrueme plot ndjesijë zhvillohet mes

autorit të vëmendshëm me patriotin luftëtarë të lirisë, të penës, të memuareve, të njenit nga ma të lëvduemit e visit, me Z. Profesor Miftar Spahinë. Vizioni, aspiratat për mamëdheun janë të njejta; una të pashueme në përpjekjet e mbajtjes ndezuntë dashunisë për shqiptarinë. Duke rrespektue thellsisht personalitetin, kapacitetin patriotik, arritjet në lëvrimet letraro historike të Z. M. Spahisë, kthjelltësinë e antikomunizmit të këtijë bashkluftari hap pas hapi me M. Bajraktarin, Esati bahet shtysë e shpalimit të përmasave të gjykimeve të këtijë vigani tjetër lumjanë të mërguem me penë e me pushkë në dorë, ideolog për objektivitetin patriotik për hisorijë, aktualitete, filozofijë, përkryemje morale, persona bashk kohës…

E nji plani etik, moral është lidhja epistolare dhe burrin me vlera njohëse, Z. Peter Priftin e dëgjuem. Ky, me adhurim dhe përkushtim, duke çmue punën e pa lodhun të Esat Bilalit, këtijë intelektuali të nominuem, e antarit vatranë, luftarit për shqiptarizmë në rradhët e sajë, kundër lakmijëve serbo, greko shovene dhe në diasporën e largët, shpesh kontribon, aprovon, lëvdon ç’shkruhet me dobijë në organin shqiptaro amerikan “Zani i së vërtetës.” Hera, herë të entuziazmon qëndrimi prudent, plot adhurim i Esatit,vetijë e rrallë kjo edukate veçanrisht e nji lumjani sojnik nga oxhak i bilalëve të mëdhej…

E dhimbshme është rinjohja, letërkëmbimi me moshatarët e shkollës para 1960 nga Prizreni, Prishtina. Sot janë personalitete kulturore, njerëz me emën. Takimet me ta Esati i ka ma se vllaznaore.I gjanë është letërkëmbimi, në mes këtijë katalizatori të palodhun, lumjanë me vërsnikët kosovarë; i dashtun deri në dhimbje, Po mbyll fletën e fundit të “Letërkëmbimit - 1”; ndjehem i pasun me vlera “ larg syshë; “sa të panjohun u banë vlera për mue në sajë të kontributit tand, ata më ndjekin pas, plot emocione, si ty Z. Esat Bilali !!…

Uroj shëndet, tjerë botime të “ Letërkëmbim” 2. 3. 4. 5 !…Nga shkrime të tilla dokumentare, për sinqeritetin e tyne, fiton e vërteta, drejtshkruhet historija, zhduken dimensionet e tmerrshme kohë, distancë, të dyja këto përmasa objektive nji punë dijnë të bajnë shum mirë: ndamjen e njerzve, harresën; zbehjen e vlerave!! Jo çdo shpend përballon përmasat e oqeanave; këto i nënshtrojnë me lodhje e shpirtë të pathyeshëm albatrosë, si vëllau i ynë, Esat Hamz Bilali, i cili dy herë në vit vjen nga SHBA në trojet e kullës, e para në krahinë e bame shkrumb nga fashizmi, tani vilë, vjen, ku flejnë në mermer në prehjen e përjetshme të parët martirë për lirijë të gjakut Bilali ! Në ajrijë, shum nalt në bajrak nuk ndalet fërfëllima krenare e

1 1 1

flamurit, e zhgabës dykrenore përballë Gjallicës, duket, sikur maten me te!! Përzishtas nji thirrmë trazohet e më përndezë gjoksin:- Kush ka qenë do të jetë!- Shqiptarijë, rizgjo herojtë, për ta nuk kemi të ngijmë, kemi ç’të mësojmë, Mamëdheu ka shum nevojë !!...- Njerëz, kujdes, vetëdije ndaj panteoneve…- Ju qofsha falë, vëlla Esat, vllaznijë Bilale për këtë panteon në oborrin tuej; ju na shejtnoni dhe ma fort vis shpirtin tonë !...

Vllaznisht, Hysen Sulejman Shehu Tiranë, 14. Majë 2014.

1 1 2

DY DRINAT (16)E PËRKOHSHME KULTURE

DHE SHKENCORE

Botues: Essat dhe Muharrem Hamz Bilali

E-mail-i: [email protected]

U shtyp në shtypshkronjën:“Erdi” - Prizren

Formati:140mm x 210mm

Realizimi kompjuterik:Berat BatiuE-mail-i: [email protected], +37745277633

Doli nga shtypi: tetor, 2014

1 1 3