DPT – UZMANLIK TEZLER YAYIN NO : DPT : 2656 · 2018-11-13 · 1. dpt – uzmanlik tezlerİ yayin no : dpt : 2656 tÜrkİye’nİn kentsel Çevre altyapisi (atiksu bertarafi) yatirim

1. DPT – UZMANLIK TEZLERİ

YAYIN NO : DPT : 2656

TÜRKİYE’NİN KENTSEL ÇEVRE ALTYAPISI (ATIKSU BERTARAFI)

YATIRIM İHTİYACI, FAYDA-MALİYET ANALİZLERİ

VE STRATEJİ ÖNERİSİ

(2002-2023)

Sıtkı Ersin ESEN Uzmanlık Tezi

SOSYAL SEKTÖRLER VE KOORDİNASYON GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Sosyal Fiziki Altyapı Dairesi Başkanlığı

Kasım 2002

Esen Türkiye’nin Kentsel Çevre Altyapısı (Atıksu Bertaraf) Yatırım İhtiyacı, Fayda-Maliyet Analizleri ve Strateji Önerisi (2002-2023)

http://ekutup.dpt.gov.tr/icmesuyu/esene/atiksu.pdf

ISBN 975 – 19 – 3247-5 (basılı nüsha)

Bu Çalışma Devlet Planlama Teşkilatının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşkilatının iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayın ve referans olarak kullanılabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir.

Bu yayın 600 adet basılmıştır. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyası üretilmiştir


http://ekutup.dpt.gov.tr/icmesuyu/esene/atiksu.pdf i

İÇİNDEKİLER

ABSTRACT_____________________________________________ viii

GİRİŞ____________________________________________________1

AMAÇ, KAPSAM VE YÖNTEM _____________________________________ 3

KONU HAKKINDA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR __________________________ 5

1. KANALİZASYON SEKTÖRÜNÜN İNCELENMESİ ______________8

1.1. HİZMETLERİN SOSYO-EKONOMİK DURUMA ETKİSİ _____________ 13

1.1.1. Turistik Cazibeyi Artıran Doğal Güzelliklerin Bozulması ____________ 15

1.1.1.1. Denizlerin Kirlenmesi _________________________________________ 15

1.1.2. Sudan Kaynaklanan Sağlık Sorunlarının Artması_________________ 19

1.1.3. Canlı Hayatının Tehlikeye Girmesi ____________________________ 24

1.2. SEKTÖREL ÇIKTILAR_______________________________________ 33

1.3. SEKTÖREL GİRDİLER_______________________________________ 34

1.3.1. Finansman ______________________________________________ 34

1.3.1.1. Dış Kredi Kullanım Performansı_________________________________ 39

1.3.2. Kurumsal Kapasite ________________________________________ 41

1.3.2.1. Hizmetin Kullanıcılara İletilmesi - Kanalizasyon Hizmet Birimleri _______ 42

1.3.2.2. Kredi Temini ve Proje Yönetimi – İller Bankası _____________________ 47

1.3.2.3. Kamu Yatırımlarının Önceliklendirilmesi __________________________ 56

1.3.3. İnsan Gücü ______________________________________________ 59


http://ekutup.dpt.gov.tr/icmesuyu/esene/atiksu.pdf ii

1.3.4. Teknoloji ________________________________________________ 60

1.4. KURUMSAL YAPI __________________________________________ 64

1.4.1. Politika, Planlama ve Hukuki Düzenleme _______________________ 65

1.4.2. Hizmetin Sunumu _________________________________________ 65

1.4.3. Finansman ______________________________________________ 66

1.4.4. İzleme __________________________________________________ 67

1.4.5. Kurumsal İlişki____________________________________________ 68

1.5. POLİTİKA ARAÇLARI _______________________________________ 70

1.5.1. Hukuki Düzenlemeler ______________________________________ 70

1.5.1.1. Çevresel Standartlar _________________________________________ 70

1.5.1.2. Yönetsel İhtiyaçlar ___________________________________________ 71

1.5.2. Kalkınma Planları _________________________________________ 73

1.5.2.1. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985 - 1989) ____________________ 73

1.5.2.2. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990 – 1994) ____________________ 73

1.5.2.3. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996 – 2000)____________________ 73

1.5.2.4. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001 – 2005) __________________ 74

1.6. İZLEME___________________________________________________ 76

2. SEKTÖREL ALTYAPI İHTİYACININ TESPİTİ_________________77

2.1. NÜFUS PROJEKSİYONLARI__________________________________ 79

2.2. ATIK SU PROJEKSİYONU ___________________________________ 80

2.3. YATIRIM İHTİYACININ TESPİTİ _______________________________ 87


http://ekutup.dpt.gov.tr/icmesuyu/esene/atiksu.pdf iii

2.3.1. Kanalizasyon Şebekesi_____________________________________ 87

2.3.1.1. Kişi Başına İhtiyaç Duyulan Şebeke Miktarının Tespiti_______________ 87

2.3.1.2. Toplam Şebeke İhtiyacının Tespiti (2025) _________________________ 92

2.3.2. Atık Su Arıtma Tesisi ______________________________________ 93

2.3.2.1. Debilere Göre Maliyet Etkin Arıtma Modellerinin Tespiti ______________ 93

2.3.2.2. Toplam Arıtma İhtiyacının Tespiti (2025)__________________________ 95

3. STRATEJİ ____________________________________________99

3.1. SEKTÖREL GİRDİLER______________________________________ 100

3.1.1. Finansman _____________________________________________ 100

3.1.2. Kurumsal Kapasite _______________________________________ 102

3.1.2.1. Kredi Temini, Proje Yönetimi __________________________________ 102

3.1.2.2. Tesis İşletimi ______________________________________________ 104

3.1.3. İnsan Kaynakları_________________________________________ 107

3.2. SEKTÖREL ÜRÜN VE HİZMETLER ___________________________ 108

3.3. PROJE DEMETİ SEÇİM KRİTERİ _____________________________ 109

3.3.1. Stratejik Hususların Tespiti _________________________________ 109

3.3.2. Bireysel Proje Değerlendirme _______________________________ 109

3.3.2.1. Fayda Maliyet Analizi________________________________________ 110

3.3.3. Proje Demeti Oluşturma ___________________________________ 125

3.4. POLİTİKALAR VE HUKUKİ MEVZUAT _________________________ 128

3.5. KURUMSAL YAPI _________________________________________ 129


http://ekutup.dpt.gov.tr/icmesuyu/esene/atiksu.pdf iv

3.6. İZLEME__________________________________________________ 130

SONUÇ ________________________________________________131

KAYNAKÇA ____________________________________________138


http://ekutup.dpt.gov.tr/icmesuyu/esene/atiksu.pdf v

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1. Denizlere Göre Mavi Bayraklı Plaj ve Marina Sayıları (1994-2001) _____ 16

Tablo 2. Kıyılara Göre Belediyelerin Atık Su Altyapı Durumu_________________ 18

Tablo 3. Sudan Bulaşan Hastalıklardaki Vaka, Ölüm Sayısı ve Yüzdeleri _______ 20

Tablo 4. Belediyelerde Şebeke Kullanım ve Atıksu Arıtma Yüzdeleri (1994-1998) 20

Tablo 5. Bölgelere Göre Sudan Bulaşan Hastalıklar ve Kanalizasyon Durumu ___ 21

Tablo 6. Denizlerimizde Avlanan Canlı Miktarı ve Belediye Alt Yapısı (1994-1998) 25

Tablo 7. Havzalara Göre Avlanan Canlı, Arıtma Yüzdesi ve Şebekeden Yararlanma

(1994-1998) ______________________________________________________ 27

Tablo 8. Kanalizasyon Yatırımları Gerçekleşme - Cari Fiyatlar (1990-2000) _____ 35

Tablo 9. Kanalizasyon Yatırımları Gerçekleşme - Reel Fiyatlar (1990-2000) _____ 36

Tablo 10. İller Bankasının Finansal Durumu (Bilanço ve Gelir Tablosu)_________ 48

Tablo 11. İller Bankasının Finansal Oranları______________________________ 51

Tablo 12. Nüfus Gruplarına Göre Belediyelerin Adet ve Nüfusları _____________ 78

Tablo 13. Belediyelerin Bölgelere Göre Dağılımı __________________________ 78

Tablo 14. Belediye Nüfus Tahminleri (2002-2025) _________________________ 80

Tablo 15. Bölgelerin Ortalama Abone Başına Günlük Su Tüketimleri __________ 81

Tablo 16. Bölgelere Göre Hane Halkı Büyüklükleri (1985-1994) ______________ 83

Tablo 17. Bölgelerin Konut Başına Su Tüketimleri _________________________ 83

Tablo 18. Bölgelerin Kişi Başı Günlük Su Tüketimleri_______________________ 84


http://ekutup.dpt.gov.tr/icmesuyu/esene/atiksu.pdf vi

Tablo 19. Bölgelere Göre Diğer Abonelerin Su Tüketimlerinin Konut Tüketimine Oranı

________________________________________________________________ 85

Tablo 20. Bölgelerin İçmesuyu Tahmin Formülleri _________________________ 86

Tablo 21. Kentlerde Konut Kullanım Alanları - I ___________________________ 88

Tablo 22. Kentlerde Konut Kullanım Alanı - II_____________________________ 89

Tablo 23. Kişibaşına Kanalizasyon Şebekesi İhtiyacı_______________________ 90

Tablo 24. Kanalizasyon Şebekesi Yatırım Maliyeti _________________________ 92

Tablo 25. Kanalizasyon Şebekesi İşletme, Bakım-Onarım ve Yenileme Giderleri _ 93

Tablo 26. Atıksu Yatırım İhtiyacının İllere Göre Dağılımı ____________________ 97

Tablo 27 . Kanalizasyon Yatırımları İçin Ayrılacak Kaynak__________________ 102

Tablo 28. Hastalıkların Ortalama Yatış Süreleri __________________________ 117

Tablo 29. Türkiye’nin Turizm Belgeli Yatak Kapasitesi Projeksiyonu (1998-2025) 120

Tablo 30. Atık Su Bertaraf Yatırımlarının Turizme Faydası _________________ 121

Tablo 31. Atıksu Bertaraf Yatırımlarının Faydası _________________________ 123

Tablo 32. İllere Göre Fayda Maliyet Oranları (i=0,05)______________________ 125


http://ekutup.dpt.gov.tr/icmesuyu/esene/atiksu.pdf vii

GRAFİKLER LİSTESİ Şekil 1. Dünyada Kanalizasyon Hizmetinden Yararlanma Oranı _______________ 2

Şekil 2. OECD Ülkelerinde Kanalizasyon Alt Yapı Durumu ___________________ 2

Şekil 3. Saldanha’nın Önerdiği Sektörel İlişki Modeli ________________________ 9

Şekil 4. Andrews ve William’ın Önerdiği Sektörel Analiz Modeli_______________ 10

Şekil 5. Kanalizasyon Sektörü Analiz Modeli _____________________________ 11

Şekil 6. Kıyı Analizlerine Dahil Edilen Belediyelerin Bulunduğu Alan ___________ 17

Şekil 7. İllerin Sudan Bulaşan Hastalıklar ve Şebeke Durumu (1994-1998) ______ 23

Şekil 8. Havza Bazında Avlanan Balık Sayısındaki Yıllık Artış, Arıtılan Atık Su Oranı

(1994-1998) ______________________________________________________ 30

Şekil 9. Sektörel Faaliyetlerin Ekonomik ve Sosyal Etkileri___________________ 32

Şekil 10. Kanalizasyon Yatırımlarının Finansman Kaynaklarına Göre Dağılımı (1990-

2000) ___________________________________________________________ 39

Şekil 11. 2002 Yılında Finansman Kaynaklarına Göre Projelere Ayrılan Birim Ödenek

________________________________________________________________ 58

Şekil 12. Sektörel Hizmetler ile Sorunlar Arasındaki İlişki____________________ 63

Şekil 13. Kurumsal İlişki _____________________________________________ 64

Şekil 14. Atıksu Bertaraf Yatırım İhtiyacının İllere Göre Dağılımı ______________ 98

Şekil 15. Çevresel Kirlilik İle Ekonomik Kayıplar Arasındaki İlişki_____________ 111

Şekil 16. Atıksu Bertaraf Yatırımlarının İllere Göre Toplam Faydası __________ 124

Şekil 17. Atıksu Altyapısının İllere Göre Fayda-Maliyet Oranları _____________ 127


http://ekutup.dpt.gov.tr/icmesuyu/esene/atiksu.pdf viii

ABSTRACT

Rapid increase in urban population and increase in economic activities in

urban centers pollute both cities and their environment. Cities’ existing sanitation

infrastructure is not sufficient to supply sanitation service to all inhabitants.

The aim of the study is to analyze existing situation of urban sanitation sector

and sanitation investment needs of Turkey. Based on these findings, a medium term

investment strategy is also proposed.

In the first part, the effectiveness of sanitation services and the national

impacts of deficiencies in sanitation services were comprehensively analyzed.

Additionally, inputs of urban sanitation, organizational structure, policies and

legislation are also evaluated in this part.

The second part includes estimations about urban sanitation investment

needs. According to findings, urban sanitation investment needs up to year 2025 is

around 41 billion US Dollars.

A medium term strategy for urban sanitation investments is proposed and

discussed in the final part. This strategy includes financial resource projections,

suggestions about institutional capacity improvements and project portfolio selection

framework based on cost-benefit analysis.


http://ekutup.dpt.gov.tr/icmesuyu/esene/atiksu.pdf 1

GİRİŞ

Hızla artan kent nüfusu, kent merkezlerinde yoğunlaşan ekonomik aktiviteler,

kentleri ve çevresini önlenemez seviyelerde kirletmektedir. Kentlerin sosyal ve

ekonomik kalkınmasında belirleyiciliği bulunan kanalizasyon alt yapısı, sürdürülebilir

kalkınmanın vazgeçilmez şartı olan çevrenin korunması prensibine doğrudan hizmet

etmektedir.

Ülkemizde kentleşme ile birlikte başlayan alt yapı yatırımları, mevcut

kentleşmenin gerisinde kalmıştır. 1998 yılı itibariyle kentsel nüfusun yüzde 78’ine

kanalizasyon şebekesi hizmeti ulaştırılmış, yüzde 31’in de ise atık su, arıtma

tesislerinde arıtılarak alıcı ortama bırakılmıştır.

Dünya genelinde herhangi bir kanalizasyon sisteminden1 yararlanma oranı

1990 yılında yüzde 55’den (2,9 milyar kişi) 2000 yılında yüzde 60’a (3,6 milyar insan)

yükselmiştir. 2000 yılı itibari ile 2,4 milyar insan kanalizasyon hizmetlerinden

yararlanamamaktadır. Bu insanların büyük çoğunluğu Asya ve Afrika’da

yaşamaktadır. (Küresel Su Temini ve Kanalizasyon Değerlendirme Raporu, s.1).

Küresel Su Temini ve Kanalizasyon Değerlendirme Raporunda belirlenen

yeterli kanalizasyon seviyesi kriterine göre ülkemizin yüzde 99’unda bu hizmet

seviyesi yakalanmıştır.

1 Küresel Su Temini ve Kanalizasyon Değerlendirme Raporunda (2000) gelişmiş kanalizasyon

hizmetleri arasında şebeke, fosseptik, akar suyu olan tuvaletler, basit çukur tuvalet ve havalandırması

olan basit çukur tuvalet sayılmaktadır. Kovalardan oluşan tuvalet, toplu tuvalet ve açık tuvalet,

gelişmemiş kanalizasyon hizmetleri arasında sayılmaktadır.



Ancak karşılaştırma kapsamına dahil edilen sistemlerden kanalizasyon

şebekesi dışında kalanların kentsel yaşam için yeterli seviyeyi teşkil etmediği

düşünülmektedir.

Şekil 1. Dünyada Kanalizasyon Hizmetinden Yararlanma Oranı

Kaynak: Dünya Sağlık Örgütü, Küresel Su Temini ve Kanalizasyon

Değerlendirme Raporu 2000

Ülkemizin mevcut atık su hizmetlerinin durumu, gelişmiş ülkelerin hizmet

durumları ile karşılaştırıldığında sonuçların tatmin edici olmadığı görülecektir.

Şekil 2. OECD Ülkelerinde Kanalizasyon Alt Yapı Durumu

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Hol

land

a

İngi

ltere

İsvi

çre

Alm

anya

Kana

da

İzla

nda

Lüks

embu

rg

Fran

sa

Finl

andi

ya

Avus

tury

a

Belç

ika

Çek

Cum

.

Nor

veç

İrlan

da

Mek

sika

Türk

iye

Mac

aris

tan

KanalizasyonŞebekesiKullanmayanNüfus %

ArıtmasızŞebekeKullanan Nüfus%

Toplam ArıtmaTesisi KullananNüfus %

Kaynak: OECD Environmental Data, OECD, 1999



OECD verilerine göre kanalizasyon şebekesi bulunmayan en yüksek nüfus

oranı ve arıtma tesisleri ile hizmet verilen en düşük nüfus oranı Macaristan dışında

Türkiye’ye aittir.

Bu çalışmada, İkinci Dünya Su Forumunda İçmesuyu Temini ve Kanalizasyon

İşbirliği Konseyi tarafından içmesuyu ve kanalizasyon hizmetlerine erişime dair

belirlenen hedefler dikkate alınarak 2023 yılına kadar Belediyelerin tamamında

kanalizasyon hizmetlerinin yüzde yüz seviyesinde sunulması ve toplanan atık

suların tamamının arıtılarak alıcı ortama bırakılması hedeflenmiştir.

Bu hedefin gerçekleştirilmesine yönelik olarak finansman ve insan

kaynaklarının artırılmasına ve kurumsal kapasitenin güçlendirilmesine ihtiyaç

bulunduğu açıktır. Ancak, sorunlu alanların tespit edilerek bunları ortadan kaldırıcı

eylem planlarının belirli bir strateji dahilinde yapılması kaynak ve emek israfını

engelleyecektir.

AMAÇ, KAPSAM VE YÖNTEM

Çalışmanın amacı, kanalizasyon hizmetlerinde mevcut durumun incelenerek

günümüzdeki hizmet seviyesi ile sorun alanlarının belirlenmesi, 2025 yılına kadar

ihtiyaç duyulacak yatırımın tespiti ve hedeflenen hizmet seviyesine ulaşılması için

önümüzdeki beş yıl içinde yapılması gereken faaliyetlerin sunulmasını içermektedir.

Çalışmanın kapsamı bütün belediye yerleşimlerinin atık su alt yapısının

değerlendirilmesi, 2025 yılına kadar bu yerlerde ihtiyaç duyulacak atık su alt yapı

ihtiyacının belirlenmesi ile sınırlandırılmıştır. Birinci bölümde kanalizasyon

hizmetlerinin mevcut durumu değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme içinde verilen

hizmetlerin etkisi ile hizmet seviyeleri arasında ilişki tespit edilmeye çalışılmıştır.

Hizmetin sunumunda kullanılan girdilerin geçmiş performansları değerlendirilerek,



sorunlu alanlar tespit edilmeye çalışılmıştır. Girdi, ürünler ve etkinin niteliğini etkileyen

kurumsal yapı, politikalar, mevzuat ve izleme faaliyetleri de birinci bölüm altında

değerlendirilmiştir.

İkinci bölümde alt yapı ihtiyacının tespitine yönelik yapılan çalışmalara yer

verilmiştir.

Coğrafi konum ve sosyo-ekonomik yapıya çok bağlı olan alt yapı yatırımlarının

ülke genelinde belirlenebilmesi gerçekten güç bir iştir. Maliyet tahminlerinin belediye

ölçeğinde yapılabilmesi için her bir belediyenin nüfus ve atık su projeksiyonları

hazırlanmıştır. Bu projeksiyonlara bağlı olarak şebeke ve artıma tesislerinin ilk yatırım

ve işletme giderleri tespit edilmiştir.

Üçüncü Bölümde oluşturulan stratejiye yer verilmiştir. Strateji oluşturulurken

öncelikle girdiler değerlendirilerek ulaşılabilecek maksimum girdi miktarı tespit

edilmiştir. Ayrıca girdileri yönetecek birimlerin kurumsal kapasiteleri için önerilere yer

verilmiştir. Orta vadede, kaynaklar ile maksimum faydanın sağlanması için proje

demeti oluşturulmasına yönelik genel çerçeve tartışılmış, her bir projenin bağımsız

değerlendirilmesine imkan tanıyan fayda analizleri oluşturulmuştur. Üçüncü bölümün

son kısmında ise hizmetlerde etkinliğin artırılması için kurumsal ilişki, politikalar ve

izleme faaliyetleri hakkında öneriler getirilmiştir.

Sonuç bölümünde bulguların genel değerlendirilmesi yapılmıştır.

Bu çalışma, atık su bertaraf yatırımlarının faydasının tespit edilmesine yönelik

kapsamı ile ülkemizde bu konuda yapılan ilk çalışmadır.

Çalışmada oluşturulan incelemeler farklı yöntemler kullanılarak hazırlanmıştır.

Öncelikle bu alanda yapılmış önceki çalışmalar ve kullanılan yöntemlerin belirlenmesi



için mevcut yayınlar taranmıştır. Tarama esnasında ulusal kaynaklar yanında

uluslararası kaynaklara da başvurulmuştur.

Sektörel incelemenin başarıyla gerçekleştirilmesi için inceleme modelleri

oluşturulmuştur. İnceleme modelleri oluşturulurken uluslararası uygulamalar

değerlendirilmiştir. İncelemelerin başarıyla değerlendirilebilmesi için ulusal veriler

toplanmış ve istatistiksel metotlarla bulgular çıkartılmıştır. İncelemelerde sorunların

temel nedeninin belirlenmesi için sebep-sonuç, çapraz değerlendirme ve zaman

serisi yöntemleri kullanılmıştır. Finansal değerlendirmeler için çeşitli finansal oranlar

oluşturulmuştur. Performans değerlendirmeleri için göstergeler oluşturulmuş bu

göstergeler uluslararası değerler ile karşılaştırılmıştır.

Yatırım ihtiyacının tespitinde istatistiksel metotlar kullanılmıştır. Yatırım

ihtiyacını belirleyecek temel değişkenler için tahminler oluşturulmuştur. Tahminler

oluşturulurken, zaman serisi analizleri ile tüketim alışkanlıkları belirlenmeye

çalışılmıştır. Birim maliyetlerin tespitinde ülkemizde uygulanan mühendislik kriterleri

kullanılmıştır.

Proje demetinin oluşturulması için fayda-maliyet analizi kullanılmıştır. Fayda-

maliyet analizi çalışmasında çoğunlukla ulusal veriler kullanılarak tahminler

hazırlanmıştır. Ancak, ulusal verilerin elde edilemediği durumlarda uluslararası

değerler kullanılmıştır.

KONU HAKKINDA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR

Kanalizasyon sektörü ile ilişkin ülke düzeyinde yürütülmüş araştırma sayısı

fazla değildir. Kanalizasyon hizmetlerine talepler, özellikle son yirmi yılda artmıştır.

Buna bağlı olarak, bu konuda yapılan araştırmalar, 1980 yılından sonra

yoğunlaşmıştır.



1982 tarihli Türkiye’de İçmesuyu ve Hıfzısıhha Çalışmaları adlı rapor,

Türkiye’nin o dönemdeki kanalizasyon hizmetlerinin durumu, 1981-1991 yılları

arasında öncelik verilecek yatırımlar, darboğazlar ve öneriler değerlendirilmiştir.

Bu çalışmaya göre 1981 yılı itibariyle sadece 21 kentin kanalizasyon

şebekesinin tamamlandığı tespit edilmiştir. Bu çalışmada ayrıca programa alınacak

projeler için öncelikler belirlenmiştir. Buna göre, 1981 Yatırım Programında yer alan

projelere öncelik verileceği; ardından, içmesuyu kaynakları kanalizasyon atıkları

nedeniyle kirlenen yerleşimlerin kanalizasyon şebeke ve arıtma tesislerine öncelik

verilmesi gerektiği belirtilmektedir. Bu tesislerin ardından turistik bölgelerdeki

yerleşimlerin tesislerine ardından hassas bölgelerde yer alan il merkezlerinin

kanalizasyon tesislerine öncelik verilmesi gerektiği belirtilmiştir.

Ayrıca bu çalışmada kurumsal, mevzuat düzenlemesi ve eğitime yönelik

öneriler de getirilmiştir (Türkiye’de İçmesuyu ve Hıfzısıhha Çalışmaları, 1982).

1982 tarihinde yayınlanan Şehir Altyapısı (İçmesuyu ve Kanalizasyon) Sektör

Raporunda birinci ve dördüncü plan dönemleri arasında kanalizasyon hizmetleri

konusunda yapılan çalışmalar değerlendirilmiştir. Çalışmanın son bölümünde

yaşanan darboğazlar ile önerilere yer verilmiştir (Şehir Altyapısı-İçmesuyu ve

Kanalizasyon- Sektör Raporu, 1982).

1993 tarihinde Dünya Bankasınca “Türkiye Cumhuriyeti Kentsel İçmesuyu ve

Kanalizasyon Sektörü Değerlendirmesi” raporu hazırlanmıştır. Raporda hizmet

seviyeleri hakkında tahminler yapılmış; 1993-2005 yılları arasında ihtiyaç duyulacak

yatırım ihtiyacı tespit edilmiştir. Bunun yanında finansman, proje yönetimi, işletme ve

kurumsal yapı hakkında öneriler getirilmiştir (Türkiye Cumhuriyeti Kentsel İçmesuyu

ve Kanalizasyon Sektörü Değerlendirmesi,1993).



1998 tarihinde Ulusal Çevre Eylem Planı hazırlıkları kapsamında hazırlanan

Atıksu Yönetimi raporunda Türkiye’de kirliliğin boyutları, ulaşılmak istenen deşarj

kriterleri, arıtma teknolojileri, kurumsal yapı ve atık su ile ilişkili mevzuat hakkında

genel değerlendirme yapılmıştır. Çalışmanın son bölümünde önerilere ve eylem

planına yer verilmiştir (Atıksu Yönetimi, 1998).

1999 tarihli Su Hizmetleri Yönetimi adlı yayında su ve kanalizasyon hizmetleri

birlikte değerlendirilmiştir. Bu iki sektörle ilgili uluslararası politikalar

değerlendirilmiştir. Türkiye’deki hukuksal ve kurumsal yapı açıklanmıştır. Çalışmada

kanalizasyon sektöründe yapılmış yatırımlar ve tesis durumları hakkında

değerlendirmelere yer verilmiştir. Ayrıca, belediyelerin finansman durumları,

kullandıkları finansman kaynakları ve sorunları değerlendirilmiştir (Su Hizmetleri

Yönetimi, 1999)

2000 tarihinde Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’na hazırlık oluşturması

amacıyla İçmesuyu, Kanalizasyon, Arıtma Sistemleri ve Katı Atık Denetimi Özel

İhtisas Komisyonu toplanmıştır. Bu komisyonun çalışma raporunda, finansman,

kurumsal kapasite, uzman personel, kurumlar arası koordinasyon ve teknoloji

araştırmalarında eksiklikler temel sorunlar olarak belirlenmiştir. Kanalizasyon ve

Arıtma Sistemleri Alt Komisyonunda özel sektör kapasitesinin kullanımının artırılması

ve hizmetlerden yararlanma oranlarının artırılması amaçlanmıştır. Bu amaçlara

ulaşmak için kullanıcıların da tesis yatırımlarına finansal katılımda bulunmaları, atık

su hizmetlerinde dağınıklığı giderici yasanın oluşturulması ve hizmet sunumlarında

birliklerin özendirilmesi önerilmiştir.



1. KANALİZASYON SEKTÖRÜNÜN

İNCELENMESİ

Sektörel stratejinin oluşturulabilmesi için mevcut durumun analiz edilerek,

amaçlanan hizmetin kalkınmaya etkisinin ortaya çıkartılması gerekmektedir.

Amaçlanan hizmetlerdeki aksaklıkların arkasında yatan sorunlar ancak detaylı bir

sektörel analiz sonucunda belirlenebilecektir. Bu sayede, hizmette etkinliği artırmaya

yönelik oluşturulacak çözüm önerileri gerçek verilere dayanan somut öneriler

olacaktır.

Saldanha, sektörel müdahalelerin gerçekleştirilebilmesi için sektörel analizin

de yer aldığı 6 aşamalı değerlendirme süreci önermektedir. Önerilen analiz modelinin

birinci aşamasında, sektörel faaliyetlerin ülkenin sosyo-ekonomik yapısına katkısının

incelendiği sektörel performans değerlendirmesi bulunmaktadır. İkinci aşamada ise

sektörel ürün ve hizmetlerin sağlanmasında karşılaşılan sorunların ve fırsatların

belirlenmesi yer almaktadır. Üçüncü aşamada belirlenen sorunların ve fırsatların

arkasında yatan gerekçeler tespit edilmektedir. Dördüncü aşamada bir önceki

aşamada belirlenen problemlerin engellenmesi veya fırsatların oluşturulmasında etkili

olacak değişkenlere müdahalelerin sıralandığı amaçlar seti oluşturulmaktadır. Son iki

aşamada ise alternatiflerin değerlendirilerek tek eylem planına dönüştürülmesi ve bu

eylem planın alt gruplarını oluşturacak projelerin mantıksal çerçevelerinin

hazırlanması gelmektedir (Saldanha vd., s6).

Saldanha, bu analiz için aşağıda gösterilen sektörel ilişki şemasına bağlı

kalınmasını önermektedir.



Şekil 3. Saldanha’nın Önerdiği Sektörel İlişki Modeli

Kaynak: Saldanha, Cedric D.; Using the Logical Framework for Sector

Analysis and Project Design: A User's Guide. 1998

Saldanha’nın önerdiği modelin en büyük avantajı sebep sonuç ilişkisinin

kurulabilmesidir. Sektörel hizmetlerin bütününü oluşturan çıktıların performansı

sektörel etkileri oluşturmaktadır. Çıktıların performansını ise temelde girdiler

etkilemekle birlikte, politikalar, hukuki mevzuat ve kurumsal kapasite de etkili

olmaktadır.

Bir diğer analiz modelinde, atık suların çevreye olumsuz etkilerini azaltmak için

üç farklı kanaldan müdahale edilebileceği belirtilmektedir. Müdahalelerin birincisi

kullanıcıların davranışlarını değiştirerek ortama bırakacakları atıkların miktarını ve

çeşidini kontrol etmektir. İkincisi ortama bırakılan atık suyun toplanmasından sorumlu

olan kişilerin verdikleri hizmetlerde değişiklikler yapmaktır. Üçüncüsü ise,ortamdaki

atık suyun çevreye olan etkisini azaltacak politikalar geliştirmektir (Andrews vd, s.xi).

Andrews ve William, sektörel stratejinin, oluşan atıkların etkileri, hedef

grupları, kurumsal yapı, teknoloji alternatifleri ve mevcut politikalar seti incelenerek

belirlenmesini önermektedirler (Andrews vd, s14).

Andrews ve William’ın sektörel stratejinin oluşturulmasında önerdiği analiz

modeli aşağıda verilmektedir.



Şekil 4. Andrews ve William’ın Önerdiği Sektörel Analiz Modeli

Kaynak: Andrews, Richard; Guidelines for Improving Wastewater and Solid Waste Management. 1993

Andrews ve William’ın modelinde; sektörel etkiler, hedef gruplar ve

alternatiflerin sırasıyla analizinin ardından, kurumsal yapının politika araçları ve

teknoloji ile paralel değerlendirilmesi ve son olarak stratejinin oluşturulması

önerilmektedir.

Bu çalışmada her iki model de dikkate alınmıştır. Ancak her ikisinin de tek

başına kullanılması, istenen sektörel analiz sonuçları için yeterli görülmemiştir.

Saldanha, modelinde kurumsal kapasiteyi girdi ve çıktıları etkileyen bir etken

olarak görmektedir. Oysa, kurumsal kapasitenin oluşması ve bunun uygulamalarda

kullanılması da yazar tarafından bir girdi olarak görülmektedir. Ancak, verilen

hizmetler için kurumsal kapasite, girdilerin bir alt grubu iken görev dağılımlarının farklı

kurumlarda olması ve girdiler ile çıktıların performanslarının bu görev dağılımındaki iş

bölümünden etkilenmesi nedeniyle kurumsal yapı, girdi ve çıktıları etkileyen ancak

her ikisinden de ayrı tutulması gereken bir faktördür. Yazar tarafından kurumsal yapı,



sektörel faaliyetler içerisinde rol alan bütün hedef grupların arasındaki ilişki olarak

tanımlanmaktadır. Andrews ve William’ın analiz modelinde ayrı faktörler olarak alınan

kurumsal yapı ve hedef gruplar bu çalışma kapsamında birleştirilerek girdi ve çıktıları

etkileyen bir faktör olarak tanımlanmıştır.

Bu çalışma kapsamında kullanılacak sektörel analiz modeli aşağıdaki şekilde

verilmiştir.

Şekil 5. Kanalizasyon Sektörü Analiz Modeli

Kaynak: Bu tez kapsamında hazırlanmıştır.

Sektörel analiz için kullanılacak modelde etkiler olarak adlandırılan grup nihai

ulaşılan sonuçları göstermektedir. Ulaşılan bu sonuçlar verilen hizmet çıktılarının

performansına bağlıdır. Etkileri oluşturan çıktılar grubunda verilen hizmetler ve

ürünler bulunmaktadır. Kanalizasyon sektörü için bu ürün ve hizmetler kanalizasyon

şebekesi ile hizmet verilen nüfus ile arıtılarak bertaraf edilen atık sudur. Oluşturulan

çıktıların niceliği ve niteliği doğrudan sektörel girdilere bağlıdır. Sektörel girdiler

içerisinde, kullanılan finansman, insan kaynakları, kurumsal kapasite ve teknoloji yer



almaktadır. Her bir girdinin performansı doğrudan çıktıların performansını

etkileyecektir. Üç temel grubu etkileyen diğer üç grup ise politika ve mevzuat,

kurumsal yapı ve izleme aktiviteleridir.

Politika ve mevzuat, kurumsal ilişki ile girdilerin niteliğini etki eden en önemli

bölümdür. Sektörün gelecek performansını ve mevcut işleyişini toplumsal uzlaşmanın

eseri olan politika ve mevzuat belirlemektedir. Kurumsal yapı ise politika ve mevzuat

ile şekillenen ve girdiler ile çıktıların performansını etkileyen bir gruptur. Kurumsal

yapı içerisinde hizmetlerin gerçekleşmesinde girdi sağlayan ve çıktıların oluşmasına

katkıda bulunan kurumların değerlendirmesi yer almaktadır. Son bölümde ise çıktılar

ve etkilerde elde edilen sonuçların değerlendirilmesini sağlayan ve bu bilginin geri

besleme yolu ile girdiler ve politikalara ileten araç açıklanmıştır.

Sektörel analiz gerçekleştirilirken yukarıda açıklanan sıra takip edilmiştir. Buna

göre atık su bertaraf alt yapısının ülkenin sosyo-ekonomik yapısına etkisi incelenmiş,

daha sonra bu etkileri oluşturan çıktılar ve girdiler değerlendirilmiştir. Sonraki

bölümlerde sektörel performansı şekillendiren politika ve mevzuat yapısı, kurumsal

yapı ve izleme faaliyetlerinin değerlendirilmesine yer verilmiştir.



1.1. HİZMETLERİN SOSYO-EKONOMİK DURUMA ETKİSİ

Sektörel etkiler, sağlanan hizmet ve ürünler ile politika ve hukuki düzenlemeler

ile yönlendirilecektir. Ayrıca sektörel etkilerin analizi sektörel ve kurumsal

performansın planlanması, yönetilmesi, izlenmesi ve raporlanabilmesi için iyi bir

araçtır. (Saldanha et. Al., 7)

Andrews ve William oluşan atık suların çevreye verdiği zararları ekonomik ve

sosyal kayıplar altında toplamaktadır:

Ekonomik Kayıplar

Balıkçılık ve tarımsal üretimin su kaynaklarının kirlenmesi sonucu

azalması,

Su kaynaklarında oluşan katı maddeler sonucu ulaşım, elektrik üretimi,

sulama ve dinlenme aktivitelerinin olumsuz etkilenmesi,

Turizm gelirlerinin azalması,

Kirlenme sonucu arazinin değerinin azalması,

Sağlık giderlerinin artması ve üretimdeki insan kaynakları girdisinin

azalması,

Sosyal Kayıplar

Farklı yerleşim yerlerinde yaşayanların ulaşabildiği hayat standartlarında

farklılık oluşması,

Çevrede oluşan kötü koku ve görünüm yüzünden memnuniyetsizliğin

artması (Andrews, 18)



Sektörel etkiler, kanalizasyon sektörünün çıktıları olan iki temel probleme

bağlıdır. Bunlar Kentte oluşan atık suların yaşama alanından

uzaklaştırılamaması ve oluşan atık suların yeterince arıtılmadan alıcı ortama

verilmesidir. Sektörel hizmetlerdeki bu sorunlar, iki farklı etki grubu yaratmaktadır.

Hizmetlerdeki aksamalar veya yetersizlikler, kötü koku oluşması, kirlilik gibi kısa

dönemde ortaya çıkacak etkiler yaratacaktır. Bu tür doğrudan etkiler ilk etki olarak

adlandırılmıştır.

İlk etkilere bağlı olarak ulusal seviyede dolaylı etkiler oluşacaktır. Örneğin

açıktan akan atık su, mikropların daha hızlı bir şekilde insanlara ulaşmasını

sağlayarak sudan bulaşan hastalıkların artmasına neden olacaktır (İlk etki). Bulaşıcı

hastalıklardaki artış; işgücü kaybına, ülke genelinde yaşam kalitesinin düşmesine

neden olacaktır. (Ulusal Etki)

Ulusal etkiler doğaldır ki sadece kanalizasyon sektöründe yaşanan

sorunlardan dolayı oluşmamaktadır. Örneğin kötü koku ve hastalık riskinin artması,

turistlerin memnuniyetini azaltacak, bunun sonucunda turizm gelirleri de azalacaktır.

Ancak turizm gelirlerini etkileyen çok sayıda etken bulunacağından turizm gelirleri ile

kanalizasyon sektörünün hizmetleri arasında tek değişkenli bir ilişki bulmaya

çalışmak araştırmayı yanlış yöne kaydıracaktır. Bu nedenle, bu çalışma kapsamında

ulusal etkilerden ziyade ilk etki olarak adlandırılan kısa ve orta vadeli etkiler

incelenecektir. İlk etkilerin, anahtar sektörel problemlerle ilişkisi araştırılacaktır.

Ancak, verilen hizmetlerde yaşanan sorunların sonucunda ortaya çıkan ilk etkiler ile

ulusal etkiler arasında sebep sonuç ilişkisinin kurulması planlamacı ve yönetici

birimlerin potansiyel müdahaleleri belirlemelerinde fayda sağlayacaktır. Bu nedenle,

Anahtar Sektörel Problemlerin, İlk ve Ulusal Etkiler arasındaki sebep sonuç ilişkisi

Şekil 9’da gösterilmiştir.



Etkilerin değerlendirilebilmesi ve temel problemlerle ilişkilendirilebilmesi için

birtakım göstergelerin kullanılması zorunludur. Ölçülemeyen bir etkinin yönetilmesi ve

yönlendirilmesi mümkün değildir. Saldanha’nın belirttiği gibi sektörel etkilerin

ölçülmesinde kullanılacak göstergeler, nesnel veya nicel özellik taşımaları yanında

belli bir zamana ve mekana referanslı olmalıdır. (Saldanha vd, s8-9) Bu nedenle

gösterge setleri oluşturulurken verilerin, farklı coğrafi alanların karşılaştırılmasına ve

bir zaman serisi analizine imkan sağlaması hedeflenmiştir.

1.1.1. Turistik Cazibeyi Artıran Doğal Güzelliklerin Bozulması

Doğal güzelliklerin ve kaynakların bozulması, ulusal seviyede turizm

gelirlerimizin azalmasına neden olacaktır.

Doğal Güzelliklerin bozulmasında iki temel etki bulunmaktadır:

Kentlerin kirlenmesi

Denizlerin kirlenmesi

Bu iki etkinin oluşmasında, belediyelerdeki kanalizasyon şebekesinin yetersiz

olması ve atık suların arıtılmadan alıcı ortama bırakılması etkili olmaktadır.

1.1.1.1. Denizlerin Kirlenmesi

Ülkemizdeki turizm gelirlerinin çoğunluğu özellikle sahil turizmine bağlıdır. Bu

nedenle denizlerin kirlenmesi öncelikle gözlenmesi gereken etki olarak görülmektedir.

Bu etkinin ölçülmesinde mavi bayraklı plaj ve marina sayıları kullanılacaktır.

Mavi Bayrak Projesi, Avrupa Çevre Eğitim Vakfı koordinasyonunda yürütülen

uluslararası bir projedir. Projenin Türkiye koordinatörü Turizm Çevre Eğitim Vakfıdır.

1992 yılında başlanılan proje ile sahiller mikrobiyolojik ve kimyasal analizler ile

belirlenmiş diğer kriterlere göre uluslararası jüri tarafından değerlendirilmekte ve bu



kriterleri yerine getiren sahillere bir yıllığına mavi bayrak verilmektedir. Gösterge seti

oluşturulurken sahillerimiz dört gruba ayrılmıştır:

Akdeniz

Ege Denizi

Marmara Denizi

Batı Karadeniz

Doğu Karadeniz

Tablo 1’de Denizlerimize göre mavi bayrak almış plaj ve marina sayıları

gösterilmiştir.

Tablo 1. Denizlere Göre Mavi Bayraklı Plaj ve Marina Sayıları (1994-2001)

Denizin Adı 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 AKDENIZ 8 7 16 17 27 48 52 48 EGE DENIZI 11 5 5 11 22 22 31 47 MARMARA DENIZI 2 2 2 1 1 1 2 0 BATI KARADENIZ 0 0 0 1 4 2 2 0 DOGU KARADENIZ 0 0 0 0 0 0 0 2 Toplam 21 14 23 30 54 73 87 97

Kaynak: Turizm Çevre Eğitim Vakfı

Yıllara Bağlı olarak mavi bayrak sayılarında artış bulunmaktadır. 1995 yılında

mavi bayraklı plaj sayısında bir düşüş yaşanmış, ancak daha sonraki yıllarda artış

gözlenmiştir. Bu artışta, mavi bayrak uygulamasının yaygınlaşmasının yanında

yerleşimlerin arıtma ve şebeke durumlarının da etkili olduğu düşünülmektedir.

Belediyelerin atık su alt yapısına erişim durumları incelenirken; beş gruba

ayrılan kıyı şeritlerinden 10 km’lik bir tampon bölgede yer alan belediyeler seçilmiştir.

Bunun için sayısal veriler ile coğrafi konumu birleşik analiz edebilen bilgisayar

yazılımları kullanılmıştır. Sadece kıyı şeridinde yer alan belediyeler yanında kıyı

şeridinde olmayan ancak atıklarını kısa mesafede kıyılara taşıyan derelere boşaltan



belediyeler de bu sayede veri setine dahil edilmiştir. Büyükşehir belediyeleri, alt

belediyeleri ile birlikte tek belediye olarak veri setlerine dahil edilmiştir.

Şekil 6’da analize dahil edilen belediyelerin yer aldığı tampon bölge

gösterilmiştir. Buna göre, denizlerin kirlenmesi analizi için Akdeniz’e 137, Ege

Denizi’ne 88, Marmara Denizi’ne 116, Batı Karadeniz’e 36, Doğu Karadeniz’e 122

belediyenin verileri dahil edilmiştir.

Denizlere göre sahil şeridinde yer alan belediyelerin kanalizasyon şebekesi ve

arıtma tesislerinden yararlanma miktarları Tablo 2’de gösterilmiştir.

Şekil 6. Kıyı Analizlerine Dahil Edilen Belediyelerin Bulunduğu Alan

Kaynak: Tez kapsamında hazırlanmıştır.



Tablo 2. Kıyılara Göre Belediyelerin Atık Su Altyapı Durumu

Deniz Adı 1994 1995 1996 1997 1998 Akdeniz Toplam Nüfus 2.135.682 2.205.706 2.278.839 2.385.261 2.481.673

Şeb. Yararlanan Nüf. 671.922 768.207 826.999 884.639 959.258 Şebeke Yararlanan (%) 31,5 34,8 36,3 37,1 38,7 Arıtma Yararlanan (%) 4,9 5,0 5,0 5,3 10,1

Ege Denizi Toplam Nüfus 2.586.490 2.649.920 2.715.333 2.748.487 2.829.427 Şeb. Yararlanan Nüf. 1.997.828 2.215.156 2.100.929 2.354.886 2.484.895 Şebeke Yararlanan (%) 77,2 83,6 77,4 85,7 87,8 Arıtma Yararlanan (%) 0,8 0,8 0,8 1,7 4,1

Marmara Denizi Toplam Nüfus 9.225.699 9.505.183 9.793.790 10.118.216 10.455.746 Şeb. Yararlanan Nüf. 7.964.393 8.252.788 8.208.460 9.429.428 9.932.869 Şebeke Yararlanan (%) 86,3 86,8 83,8 93,2 95,0 Arıtma Yararlanan (%) 80,9 81,2 83,3 83,1 83,0

Batı Karadeniz Toplam Nüfus 461.803 464.009 466.486 450.808 455.592 Şeb. Yararlanan Nüf. 292.904 300.324 312.081 327.293 350.532 Şebeke Yararlanan (%) 63,4 64,7 66,9 72,6 76,9 Arıtma Yararlanan (%) 15,2 39,8 39,7 40,1 39,9

Doğu Karadeniz Toplam Nüfus 1.565.029 1.609.856 1.656.530 1.680.274 1.730.425 Şeb. Yararlanan Nüf. 1.020.346 1.082.187 1.136.256 1.218.895 1.275.558 Şebeke Yararlanan (%) 65,2 67,2 68,6 72,5 73,7 Arıtma Yararlanan (%) 1,4 1,4 11,8 12,2 12,1

Toplam Nüfus 15.974.703 16.434.674 16.910.978 17.383.046 17.952.863Toplam Şeb. Yararlanan Nüfus 11.947.393 12.618.662 12.584.725 14.215.141 15.003.112Toplam Şebekeden Yararlanan (%) 74,8 76,8 74,4 81,8 83,6Toplam Arıtmadan Yararlanan (%) 48,1 49,1 51,3 51,6 52,6

Kaynak: DİE tarafında derlenen Belediye Çevre Envanteri verileri kullanılarak tez kapsamında hazırlanmıştır.

Akdeniz kıyı şeridinde yer alan belediyelerin atık sularının arıtılma oranı 1994,

1995, 1996, 1997 ve 1998 yılları için sırasıyla yüzde 4.93, 4,97, 5,02, 5,32 ve

10,15’tir. Mavi bayraklı plaj sayılarındaki 1996 ve 1998 yıllarındaki artış ile doğrudan

ilişkilidir.

Ege Denizi kıyısındaki belediyelerin atık suları 1994 yılında yüzde 0,8

oranında arıtılmış ve 11 plaj veya marinaya mavi bayrak verilmiştir. 1995-1996

yıllarında atık suyun arıtımı aynı kalırken mavi bayraklı plaj ve marina sayısı 5’e

düşmüştür. 1997 yılında arıtılan atık su oranı yüzde 1,7’ye çıktığında bu kıyı

şeridinde 11 plaja mavi bayrak verilmiştir. 1998 yılında arıtma oranı yüzde 4 olarak

gerçekleştiğinde mavi bayrak sayısı iki katına çıkarak 22’ye çıkmıştır.



Mavi Bayrak sayıları ile kıyı şeridinde yer alan belediyelerin alt yapı durumları

birlikte karşılaştırıldığında şebekeden yararlanma yüzdesi ile mavi bayrak sayısı

arasında bir ilişki tespit edilemezken özellikle turizm gelirlerinin yüksek olduğu Ege

ve Akdeniz sahillerinde mavi bayrak sayısı ile arıtılan atık su oranı arasında bir ilişki

tespit edilmiştir.

Turizm gelirlerinin artması için çevrenin korunması gerektiği açıktır. Kıyı

şeridinde yer alan belediyelerin kanalizasyon şebekesinden yararlanma oranı 1994-

1998 yılları arasında yüzde 75’ten yüzde 84’e yükselmiştir. Ancak aynı dönem

içerisinde atık su arıtım oranı yüzde 48’den yüzde 53’e yükselebilmiştir. Mavi Bayrak

ile arıtma oranı arasında ilişki açıkça görüldüğünden özellikle kıyı şeridinde bulunan

belediyelerin arıtma tesislerine öncelik verilmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır.

1.1.2. Sudan Kaynaklanan Sağlık Sorunlarının Artması

Atık suda bulunan patojenler birtakım ölümcül hastalıklara neden

olabilmektedir. Sağlık Bakanlığının 2000 yılı istatistiklerinde, tifo, paratifo, amipli

dizaneteri, basilli dizanteri ve hepatit A hastalıkları sudan bulaşan hastalıklar olarak

gruplandırılmıştır. Kentte oluşan atık sular yaşama ortamından uzaklaştırılmadığı

takdirde ilk etki olarak sudan bulaşan hastalıklardan kaynaklanan vaka sayısında da

artış olacağı düşünülmektedir. Bu hastalıklar ulusal seviyede sağlık giderlerinin

artmasına, iş gücü kaybına ve yaşam kalitesinin düşmesine neden olacaktır.

Temiz olmayan sudan kaynaklanan hastalıkları izleyebilmek için bu alanda

1994-2000 yılları arasında tespit edilen vaka ve ölüm sayıları kullanılacaktır. Buna

yönelik veri setleri Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğünden

temin edilmiştir. Sağlık ocaklarına intikal eden vakaları kapsayan bu istatistiklerde,

vakaların kırsal veya kentsel yerleşim kaynağı belirtilmemektedir. İl bazlı temin edilen



veriler her iki kesimi kapsamaktadır. Sağlık Bakanlığından temin edilen veri setinin

1994-2000 yıllarını kapsayan dönemi alınmıştır. Çünkü, tespit edilen vaka ile belediye

alt yapısı arasındaki karşılaştırma ancak 1994-1998 dönemi için yapılabilmektedir.

Tablo 3. Sudan Bulaşan Hastalıklardaki Vaka, Ölüm Sayısı ve Yüzdeleri

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000Vaka Sayısı 66.541 71.447 62.985 72.389 70.401 67.934 62.234Ölüm Sayısı 138 141 101 58 90 68 84Vaka Riski (%) 0,120 0,127 0,105 0,123 0,119 0,105 0,095Ölüm Riski (%) 0,236 0,373 0,248 0,189 0,320 0,541 0,453

Kaynak: Sağlık Bakanlığı, Sağlık İstatistikleri (1994, 2000)

Vaka riski, kişi başına vaka sayısını; ölüm riski, vaka başına ölüm sayısını

ifade etmektedir. Buna göre vaka riski 1994-1997 yılları arasında dalgalı bir seyir

izlerken 1997 yılından sonra düşüş eğilimine girmiştir. Aynı dönemde kanalizasyon

şebekesi kullanımı ile atık suların arıtılma yüzdeleri sürekli artış eğilimi göstermiştir.

Tablo 4. Belediyelerde Şebeke Kullanım ve Atıksu Arıtma Yüzdeleri (1994-1998)

1994 1995 1996 1997 1998 Şebeke Kullanım (%) 66,9 70,2 71,0 75,6 77,7Atıksu Arıtma (%) 20,4 21,2 22,3 28,5 31,2

Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü, Belediye Çevre Envanteri



Tablo 5. Bölgelere Göre Sudan Bulaşan Hastalıklar ve Kanalizasyon Durumu

BÖLGE ADI 1994 1995 1996 1997 1998 AKDENİZ Vaka 10.481 9.069 8.671 8.865 9.952

Ölüm 22 12 8 8 3 Şebeke Yararlanan (%) 42,9 48,1 52,3 54,8 56,1 Arıtma Yararlanan (%) 6,5 6,4 6,4 6,6 8,3

DOĞU ANADOLU Vaka 3.660 3.979 2.316 2.818 3.503 Ölüm 6 5 5 9 9 Şebeke Yararlanan (%) 59,3 62,2 63,7 66,9 69,0 Arıtma Yararlanan (%) 7,8 13,5 16,4 16,5 16,4

EGE Vaka 7.429 6.239 4.119 5.706 5.683 Ölüm 16 30 18 10 22 Şebeke Yararlanan (%) 67,9 73,7 72,0 76,9 79,4 Arıtma Yararlanan (%) 10,6 11,4 11,4 12,2 12,2

Vaka 22.240 30.828 34.875 42.447 40.709 GÜNEYDOĞU ANADOLU Ölüm 30 34 36 12 38

Şebeke Yararlanan (%) 59,4 65,3 64,2 70,4 73,3 Arıtma Yararlanan (%) 1,3 1,3 1,3 1,4 1,4

İÇ ANADOLU Vaka 10.873 9.788 5.493 5.398 5.245 Ölüm 19 14 13 9 6 Şebeke Yararlanan (%) 68,6 70,7 73,4 76,4 78,0 Arıtma Yararlanan (%) 2,7 2,7 2,9 35,4 35,7

MARMARA Vaka 5.011 4.980 2.876 3.813 2.663 Ölüm 15 36 15 4 7 Şebeke Yararlanan (%) 81,6 82,9 81,8 88,8 90,9 Arıtma Yararlanan (%) 57,7 58,1 59,6 59,5 67,3

KARADENİZ Vaka 6.847 6.564 4.635 3.342 2.646 Ölüm 30 10 6 6 5 Şebeke Yararlanan (%) 62,6 66,6 69,0 72,3 74,5 Arıtma Yararlanan (%) 2,2 4,6 8,2 8,7 9,3

Toplam Vaka 66.541 71.447 62.985 72.389 70.401 Toplam Ölüm 138 141 101 58 90 Toplam Şebeke Yararlanan (%) 66,9 70,2 71,0 75,6 77,7 Toplam Arıtma Yararlanan (%) 20,4 21,2 22,3 28,5 31,2

Kaynak: Sağlık İstatistikleri (Sağlık Bakanlığı), ve Belediye Çevre İstatistikleri (DİE) kullanılarak bu tez kapsamında hazırlanmıştır.

1994-1998 yılları arasında şebeke ve arıtma tesislerinden yararlanan nüfus

oranı, sudan bulaşan hastalık vakaları sayısının bölgelerdeki değişimi ve bu

vakalardaki ölüm oranları, Tablo 5’te verilmiştir. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere,

şebeke ve arıtma tesislerinden yararlanan nüfus sürekli artış göstermiştir; 1994’ten

1998’e şebekeden yararlanan nüfusun toplam nüfustaki oranı %66,87’den %77,67’ye

yükselirken, arıtmadan yararlanan nüfus 1994’te %20,37 iken 1998’te %31,18’e

çıkmıştır. Buna karşılık toplam nüfustaki vaka oranı, 1994’te %9,69 iken 1995’te

%10,27’ye çıkmış, 1996’da 8,52’ye gerilemiş, 1997’de 9,95’e çıkmış, 1998’de tekrar



düşerek %9,65’e gerilemiştir. Bu dört yıl içinde, sudan bulaşan hastalık vakalarının

ülke genelindeki görülme oranı dalgalı bir seyir izlemektedir. Bu vakalardaki ölüm

oranı da, vakaların nüfustaki oranı gibi yıllara göre artıp azalarak değişmiştir.

1994-1998 yılları arasında, sudan kaynaklanan hastalık vakalarının illerde

rastlanma oranındaki değişim incelenmiştir. Buna göre, gelişme ve gerilemenin

olduğu durumlarla birlikte, problemin sürekli olduğu yerler tespit edilmiştir. Söz

konusu dönem boyunca, Adana, Diyarbakır, Gaziantep, Kastamonu,

Kahramanmaraş, Mardin, Muş, Siirt, Şanlıurfa, Uşak, Batman ve Şırnak illerindeki

hastalık oranı, Türkiye ortalamasının üstündedir. Bununla birlikte, hastalık oranın

giderek arttığı iller Bitlis, Kütahya, Ardahan, Karabük olarak görülmektedir. İyileşme

görülen iller ise, Ağrı, Denizli, Kayseri, Nevşehir, Niğde, Sinop, Tunceli, Aksaray,

Karaman ve Bartın olmuştur.

Şebeke ve arıtma tesislerinin, sudan bulaşan hastalıklarla mücadele etmek

için önemi açıktır. Sağlık sorunlarının yatırımda öncelikli illerin belirlenmesinde önemli

bir kriter olduğu anlaşılmaktadır.

Vaka riskinin illere göre yıllık değişimi Şekil 7’de gösterilmiştir.



Şekil 7. İllerin Sudan Bulaşan Hastalıklar ve Şebeke Durumu (1994-1998)

Kaynak: Sağlık İstatistikleri ve Belediye Çevre Envanteri İstatistikleri kullanılarak bu tez kapsamında

hazırlanmıştır.



1.1.3. Canlı Hayatının Tehlikeye Girmesi

Atık suların her hangi bir arıtıma tabi tutulmadan doğrudan alıcı ortama

bırakılması sonucu denizler ve su kaynakları kirlenmektedir. Bunun sonucunda da

denizlerde ve tatlı sularda yaşayan canlılar yok olmaktadır. Yok olan veya azalan

canlılar, doğal dengenin bozulmasına bununla birlikte ekonomik açıdan ulusal ölçekte

balıkçılık gelirlerinin azalmasına neden olmaktadır.

Sektörel faaliyetlerde yaşanan problemlerden kaynaklanan ulusal etkilerin

tespit edilmesi ve sebep sonuç ilişkilerinin kurulması son derece önemlidir. Şekil 9’da

gösterilen etkilerden biri de canlıların yok olmasıdır. Canlıların yok olması ve

azalması sorununun, denizlerin ve tatlı suların kirlenme miktarı ile birlikte irdelenmesi

gerekmektedir. Canlılara zarar veren kirliliğin, kentsel kanalizasyon alt yapısının

yeterliliği ile ilişkisini değerlendirmek için Devlet İstatistik Enstitüsünce derlenen Su

Ürünleri İstatistikleri kullanılmıştır. Bu istatistikler, iki grupta ele alınacaktır. Birinci

grupta, denizlerdeki kirlilik ile deniz canlılarının miktarındaki değişim, ikinci grupta ise

tatlı su kaynakları ile tatlı su canlılarının miktarındaki değişim incelenmiştir. İlk grubu

değerlendirmede, denizlerin kirliliğinin ortalama rakamlarla ifade edilmesi yanlış

sonuçlar doğurabileceğinden, denizlerin temizliği için kıyı şeridinde yer alan

belediyelerin alt yapı durumları kullanılacaktır. Deniz canlıları sayılarındaki değişim

ise, avlanan balık ve canlı miktarına göre değerlendirilecektir. Ancak, avlanma miktarı

canlı sayısına olduğu kadar, avlanma yasakları, avcılıktaki verimin artışı ve bu

sektördeki iş gücü sayısı gibi başka etkenlere de bağlıdır. Bu nedenle, gemi başına

avlanan canlı miktarı gösterge olarak kullanılacaktır. Buna göre, denizlerimizde gemi

başına avlanan canlı miktarı ile belediyelerin alt yapı durumu Tablo 6’da

gösterilmiştir. Buradaki veriler incelendiğinde, 1994-1998 yılları arasında şebekeden

yararlanmada sürekli bir artış olduğu görülmektedir. Bununla birlikte, tüm



denizlerimizin genelinde 1994’ten sonra avlanan balık miktarında sürekli düşüş

olmuştur. Akdeniz’de azalma 1994’ten 1998’e kadar sürerken Ege Denizi ve Doğu

Karadeniz’de 1998’de artış yaşanmıştır. Batı Karadeniz’deki azalma ise 1995’te

başlamıştır. Yalnızca Marmara Denizinde 1995’ten sonra avlanan balık sayısının

arttığı görülmektedir.

Tablo 6. Denizlerimizde Avlanan Canlı Miktarı ve Belediye Alt Yapısı (1994-1998)

DENİZ 1994 1995 1996 1997 1998 AKDENIZ Avlanan (ton/gemi) 30,7 24,1 18,3 15,1 13,2 Şebekeden Yararlan (%) 31,5 34,8 36,3 37,1 38,7 Arıtılan (%) 4,9 5,0 5,0 5,3 10,1 EGEDENIZI Avlanan (ton/gemi) 28,8 23,2 18,6 18,8 30,9 Şebekeden Yararlan (%) 77,2 83,6 77,4 85,7 87,8 Arıtılan (%) 0,8 0,8 0,8 1,7 4,1 MARMARADENIZI Avlanan (ton/gemi) 25,4 20,1 25,8 33,2 34,3 Şebekeden Yararlan (%) 86,3 86,8 83,8 93,2 95,0 Arıtılan (%) 80,9 81,2 83,3 83,1 83,0 BATIKARADENIZ Avlanan (ton/gemi) 75,4 135,1 97,1 58,1 45,7 Şebekeden Yararlan (%) 63,4 64,7 66,9 72,6 76,9 Arıtılan (%) 15,2 39,8 39,7 40,1 39,9

Avlanan (ton/gemi) 123,2 97,6 82,1 74,0 77,9 DOGU KARADENIZ Şebekeden Yararlan (%) 65,2 67,2 68,6 72,5 73,7

Arıtılan (%) 1,4 1,4 11,8 12,2 12,1 Avlanan (ton/gemi) 30,7 24,1 18,3 15,1 13,2 GENEL

ORTALAMA Şebekeden Yararlan (%) 31,5 34,8 36,3 37,1 38,7 Arıtılan (%) 4,9 5,0 5,0 5,3 10,1

Kaynak: Belediye Çevre Envanteri İstatistikleri (DİE) ve Su Ürünleri İstatistikleri (DİE) kullanılarak bu tez kapsamında hazırlanmıştır.

Tatlı su canlıları için tatlı su balıkçılık verileri kullanılmıştır. Bu veriler il

ölçeğinde verilmiştir. Ancak, tatlı su kaynaklarının havza bazında değerlendirilmesi

gerekmektedir. Bu nedenle tatlı su balıkçılığı ve belediyelerin alt yapı durumları

havza ölçeğine çevrilmiştir. Havzalara göre avlanan tatlı su balıkları, arıtma oranı ve

şebekeden yararlanma oranları Tablo 7‘de gösterilmiştir.

Buna göre, havzaların bazılarında kirliliğin sürekli arttığı veya azaldığı, bunun

dışındakilerde ise yıllara göre kirlenme miktarının olumlu veya olumsuz yönde

değiştiği görülmektedir. Kirliliğin sürekli azaldığı havzalardan Gediz, Antalya ve



Akarçay havzalarında avlanan balık sayısındaki değişim, yıllara göre incelendiğinde,

kirlenmenin azalmaya başladığı yıldan 2 yıl sonra artış görülmektedir. Bununla birlikte

kirliliğin sürekli arttığı Büyük Menderes havzasında ise balık sayısının sürekli azaldığı

tespit edilmiştir.

Şekil 8’de Havzalarda avlanan balık sayılarındaki yıllık artış ile atık su alt yapı

hizmet oranı gösterilmiştir.

Sonuç olarak denizlerin ve tatlı suların temizliği, yaşayan canlıların yaşaması

ve doğal dengenin sağlanması ile doğrudan ilgilidir. Kentsel yaşam alanlarından

gelen kirlilik yüklerinin azaltılması için alt yapı tesislerine önem verilmesi gerekliliği

açıktır.



Tablo 7. Havzalara Göre Avlanan Canlı, Arıtma Yüzdesi ve Şebekeden Yararlanma (1994-1998)

Havza Adı 1994 1995 1996 1997 1998 MERIC - ERGENE HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 65,81 68,50 75,51 79,45 81,58 Arıtma Yararlanan (%) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Avlanan Balık (Ton) 744 819 680 427 552 Balık Yıllık Artış(%) 90 10 -17 -37 29 MARMARA HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 83,70 84,57 82,03 90,60 92,53 Arıtma Yararlanan (%) 75,77 76,03 77,91 77,58 77,37 Avlanan Balık (Ton) 1.300 1.357 1.266 2.030 2.387 Balık Yıllık Artış(%) 59 4 -7 60 18 SUSURLUK HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 84,95 86,28 86,44 87,20 90,84 Arıtma Yararlanan (%) 0,41 0,43 0,44 0,46 56,83 Avlanan Balık (Ton) 2.231 2.189 2.019 2.270 2.128 Balık Yıllık Artış(%) 22 -2 -8 12 -6 KUZEY EGE HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 69,25 67,76 70,94 78,73 81,75 Arıtma Yararlanan (%) 0,00 0,00 0,00 0,00 15,65 Avlanan Balık (Ton) 439 435 360 375 455 Balık Yıllık Artış(%) 28 -1 -17 4 21 GEDIZ HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 66,77 70,99 70,63 76,83 79,62 Arıtma Yararlanan (%) 29,38 34,06 34,31 35,19 35,39 Avlanan Balık (Ton) 593 665 541 475 548 Balık Yıllık Artış(%) 11 12 -19 -12 15

KUCUK MENDERES HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 83,99 92,48 84,78 91,93 94,11 Arıtma Yararlanan (%) 0,90 0,90 0,90 1,17 1,19 Avlanan Balık (Ton) 303 288 239 242 294 Balık Yıllık Artış(%) 28 -5 -17 1 21 BUYUK MENDERES HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 52,91 59,84 61,28 64,46 67,32 Arıtma Yararlanan (%) 14,38 14,55 14,72 15,34 15,42 Avlanan Balık (Ton) 892 858 717 703 836 Balık Yıllık Artış(%) 35 -4 -16 -2 19 BATI AKDENIZ HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 27,98 30,77 34,51 33,73 34,89 Arıtma Yararlanan (%) 2,19 2,23 2,26 6,14 6,17 Avlanan Balık (Ton) 766 810 727 748 957 Balık Yıllık Artış(%) 11 6 -10 3 28 ANTALYA HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 25,21 25,61 28,38 29,58 30,34 Arıtma Yararlanan (%) 9,42 9,44 9,46 9,27 17,80 Avlanan Balık (Ton) 1.274 1.256 1.106 967 1.295 Balık Yıllık Artış(%) -7 -1 -12 -13 34 BURDUR GOLLERI HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 72,37 76,96 78,35 76,32 78,66 Arıtma Yararlanan (%) 0,00 0,00 0,00 7,84 7,78 Avlanan Balık (Ton) 398 415 364 339 526 Balık Yıllık Artış(%) 0 4 -12 -7 55 AKARCAY HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 55,97 56,62 62,80 66,00 69,15 Arıtma Yararlanan (%) 11,37 11,23 11,08 11,29 11,16 Avlanan Balık (Ton) 194 224 188 149 259 Balık Yıllık Artış(%) -23 15 -16 -21 74 SAKARYA HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 81,91 83,59 86,69 88,20 89,43 Arıtma Yararlanan (%) 3,32 3,51 3,54 64,03 64,06 Avlanan Balık (Ton) 2.901 2.978 2.626 3.436 3.557 Balık Yıllık Artış(%) -4 3 -12 31 4



Havza Adı 1994 1995 1996 1997 1998 BATI KARADENIZ HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 62,40 71,37 72,53 76,54 79,69 Arıtma Yararlanan (%) 13,88 24,67 24,59 26,58 29,23 Avlanan Balık (Ton) 364 394 300 297 484 Balık Yıllık Artış(%) 13 8 -24 -1 63 YESILIRMAK HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 71,97 74,07 77,66 78,69 79,86 Arıtma Yararlanan (%) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Avlanan Balık (Ton) 1.615 1.677 1.380 1.359 1.600 Balık Yıllık Artış(%) -1 4 -18 -2 18 KIZILIRMAK HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 63,52 67,48 69,40 72,16 74,67 Arıtma Yararlanan (%) 0,44 0,44 0,96 1,02 1,04 Avlanan Balık (Ton) 3.299 3.476 2.924 2.779 3.453 Balık Yıllık Artış(%) 1 5 -16 -5 24 KONYA KAPALI HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 52,54 53,85 57,76 62,70 63,64 Arıtma Yararlanan (%) 8,44 8,40 8,37 6,86 8,52 Avlanan Balık (Ton) 2.610 2.627 2.399 1.743 2.674 Balık Yıllık Artış(%) 31 1 -9 -27 53 DOGU AKDENIZ HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 45,58 50,05 52,59 54,74 57,24 Arıtma Yararlanan (%) 15,48 15,10 14,72 14,58 14,27 Avlanan Balık (Ton) 402 437 395 336 494 Balık Yıllık Artış(%) 52 9 -10 -15 47 SEYHAN HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 63,55 73,30 78,12 82,98 83,72 Arıtma Yararlanan (%) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Avlanan Balık (Ton) 1.428 1.963 1.759 1.435 1.429 Balık Yıllık Artış(%) -1 37 -10 -18 0 ASI HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 35,81 41,64 43,94 45,21 45,19 Arıtma Yararlanan (%) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Avlanan Balık (Ton) 316 400 366 322 396 Balık Yıllık Artış(%) -16 27 -9 -12 23 CEYHAN HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 41,00 46,43 55,47 59,11 61,34 Arıtma Yararlanan (%) 4,48 4,42 4,37 4,33 4,27 Avlanan Balık (Ton) 1.079 1.391 1.242 1.315 1.360 Balık Yıllık Artış(%) -7 29 -11 6 3 FIRAT HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 68,24 70,35 70,87 75,26 77,72 Arıtma Yararlanan (%) 6,67 6,63 8,69 8,58 8,48 Avlanan Balık (Ton) 5.151 5.643 5.059 5.305 6.194 Balık Yıllık Artış(%) -11 10 -10 5 17 DOGU KARADENIZ HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 47,46 51,48 53,75 59,34 62,22 Arıtma Yararlanan (%) 1,36 1,35 11,25 11,58 11,49 Avlanan Balık (Ton) 347 383 310 253 267 Balık Yıllık Artış(%) -23 10 -19 -18 6 CORUH HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 73,51 74,32 77,43 81,50 84,06 Arıtma Yararlanan (%) 0,00 0,00 0,00 0,00 1,36 Avlanan Balık (Ton) 297 349 338 248 372 Balık Yıllık Artış(%) 18 18 -3 -27 50 ARAS HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 51,57 57,34 58,32 59,48 63,04 Arıtma Yararlanan (%) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Avlanan Balık (Ton) 745 725 573 408 657 Balık Yıllık Artış(%) 66 -3 -21 -29 61



Havza Adı 1994 1995 1996 1997 1998 VAN GOLU HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 46,90 47,49 54,06 56,18 55,77 Arıtma Yararlanan (%) 0,00 43,50 43,45 43,57 43,75 Avlanan Balık (Ton) 8.002 8.034 8.753 13.879 13.131 Balık Yıllık Artış(%) 0 0 9 59 -5 DICLE HAVZASI Şebeke Yararlanan (%) 40,78 53,11 50,65 58,81 62,71 Arıtma Yararlanan (%) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Avlanan Balık (Ton) 5.144 5.194 5.569 8.618 8.195 Balık Yıllık Artış(%) -1 1 7 55 -5

Toplam Şebeke Yararlanan (%) 66,87 70,21 70,98 75,62 77,67 Toplam Arıtma Yararlanan (%) 20,37 21,24 22,31 28,54 31,18 Toplam Avlanan Balık (Ton) 42.834 44.987 42.200 50.458 54.500Toplam Balık Yıllık Artış(%) 373 198 -306 -10 666

Kaynak: Belediye Çevre Envanteri İstatistikleri (DİE) ve Su Ürünleri İstatistikleri (DİE) kullanılarak bu tez kapsamında hazırlanmıştır.



Şekil 8. Havza Bazında Avlanan Balık Sayısındaki Yıllık Artış, Arıtılan Atık Su Oranı (1994-1998)

Kaynak: Belediye Çevre Envanteri İstatistikleri (DİE) ve Su Ürünleri İstatistikleri (DİE) kullanılarak bu tezkapsamında hazırlanmıştır.



Sonuç olarak kentsel çevre alt yapılarının insan sağlığı, canlılar ve doğal kaynaklar

üzerindeki etkisi büyüktür. Kentleşmenin hızla arttığı ülkemizde, kent kaynaklı kirlilik

de artmaktadır. Kirliliğin oluşturduğu çevresel zarar, ülkenin sosyal ve ekonomik

yapısına etkide bulunmaktadır.

Kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen nüfusun yetersiz olması ve atık

suların arıtılmadan alıcı ortama bırakılması öncelikle kentlerde kirliliğin artmasına,

sağlık koşullarının bozulmasına, denizlerin ve su kaynaklarının kirlenmesine neden

olmaktadır. Oluşan bu ilk etkiler turizm gelirlerinin azalması, yaşam kalitesinin

düşmesi, balıkçılık gelirlerinin azalması, doğal dengenin bozulması, doğal

kaynakların yok olması gibi ulusal etkilere neden olmaktadır.

Verilen hizmetlerdeki yetersizliklerin oluşturduğu ilk ve ulusal etkilere Şekil

9’da yer verilmiştir.



Şekil 9. Sektörel Faaliyetlerin Ekonomik ve Sosyal Etkileri




1.2. SEKTÖREL ÇIKTILAR

Kanalizasyon sektöründe verilen bütün hizmet ve ürünlere çıktı denilmektedir.

Çıktılar, atık suların arıtılmaması sonucu temiz su kaynaklarının kirletilmesi gibi

doğrudan etkilerin yanında su kaynaklarının kirlenmesi sonucu su canlılarının

azalmasından balıkçılığın olumsuz etkilenmesi gibi ulusal etkiler oluşturmaktadır

(Saldanha vd., 12-13).

Sektörel çıktılar etkilerle birlikte değerlendirildiği için burada değerlendirme

tekrarlanmamıştır.



1.3. SEKTÖREL GİRDİLER

Çevre alt yapı yatırımları ile üretilen hizmet ve ürünlerin girdilerini oluşturan

finansman, insan kaynakları, kurumsal kapasite ve teknolojinin verimliliği, sürekliliği

ve güvenilirliği doğal olarak bu girdilerden oluşturulan hizmetleri etkilediğinden, bu

bölümde girdilerin değerlendirilmesi yapılmıştır.

Birinci bölümde kullanılan finansmanın miktarı, kaynağı değerlendirilmiştir.

İkinci bölümde, hizmetin son kullanıcıya sunumu, proje yönetimi ve kaynak tahsisi

hizmetlerinde görev alan kurumların performansı değerlendirilmiştir. İnsan kaynakları

ve teknoloji başlıkları altında da bu girdilerin sektörel performansa katkıları

değerlendirilmiştir.

1.3.1. Finansman

Atık su bertaraf yatırımlarının finansman sorunlarının incelenmesi için

kuruluşların DPT’ye bildirdikleri yatırım gerçekleşme rakamları kullanılacaktır.

İnceleme dönemi 10 yıllık bir dönemle sınırlı tutulmuştur. Özellikle 90’lı yıllarda

kanalizasyon yatırımları hız kazandığı için, bu süreç 1990-2000 olarak alınmıştır.

Ayrıca, bu dönemde enflasyon oranın yüksek seyretmesi nedeniyle cari fiyatlar ile

yapılan bir analiz fazla fikir vermeyeceğinden; analiz reel fiyatlarla yapılmıştır. Cari

fiyatlar, reel fiyatlara çevrilirken yatırım deflatörleri kullanılmıştır. Kanalizasyon

sektörünün 1990-2000 yıllarına ait gerçekleşme rakamları cari ve reel fiyatlarla Tablo

8 ve Tablo 9’da gösterilmiştir.



Tablo 8. Kanalizasyon Yatırımları Gerçekleşme - Cari Fiyatlar (1990-2000)

Milyar TLVI. PLAN DÖNEMİ

1990 1991 1992 1993 1994 DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM

KANALİZASYON 111 599 256 1.126 365 2.143 862 3.390 1.378 4.509 GENEL KATMA BÜTÇE 0 0 0 0 0 0 0 4 0 8

ÖÇKK 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 GAP 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

İLLER BANKASI 0 258 6 441 0 876 0 1.004 0 1.393 BKP2 0 12 0 19 0 44 0 50 0 180

MAHALLİ İDARELER 111 341 251 685 365 1.267 862 2.382 1.378 3.107

GEÇİŞ DÖN. VII. PLAN DÖNEMİ 1995 1996 1997 1998 DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM KANALİZASYON 2.169 7.549 15.659 32.452 28.045 62.544 32.677 103.734 GENEL KATMA BÜTÇE 0 44 0 91 0 21 0 9

ÖÇKK 0 6 0 11 0 21 0 9 GAP 0 0 0 0 0 0 0 0

İLLER BANKASI 0 2.342 0 4.246 0 10.415 72 28.775 BKP 0 179 0 555 0 1.743 0 4.590

MAHALLİ İDARELER 2.169 5.162 15.659 28.115 28.045 52.107 32.605 74.950

VII. PLAN DÖNEMİ 1999 2000 DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAMKANALİZASYON 41.921 148.275 47.494 249.293GENEL KATMA BÜTÇE 0 1.987 0 5.007

ÖÇKK 0 1.063 0 1.919 GAP 0 924 0 3.088

İLLER BANKASI 1.760 46.178 0 128.537BKP 0 9.586 0 10.479

MAHALLİ İDARELER 40.161 100.111 47.494 115.749Kaynak: DPT Kamu Yatırımları Raporları

2 Belediye Katkı Payları Toplam Kamu Yatırımlarına dahil değildir. İller Bankası, o yıl içinde

yaptığı yatırımların yüzde 10-20’lik tutarını belediyelerin İller Bankasınca dağıtımı yapılan gelirlerinden

keserek yatırımlara kullanmaktadır. Küçük bir miktar da olsa belediye katkı payları, bir çeşit finansman

kaynağı olduğu için analizlerde yer verilmiştir.



Tablo 9. Kanalizasyon Yatırımları Gerçekleşme - Reel Fiyatlar (1990-2000)

Milyar TLVI. PLAN DÖNEMİ

1990 1991 1992 1993 1994 DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM

KANALİZASYON 53.686 289.078 75.342 331.234 65.522 384.886 98.947 389.352 64.670 211.647GENEL KATMA BÜTÇE 0 0 0 0 0 0 0 419 0 386

ÖÇKK 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0GAP 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

İLLER BANKASI 220 124.511 1.620 129.840 0 157.350 0 115.318 0 65.405BKP 0 5.677 0 5.450 0 7.832 0 5.783 0 8.434

MAHALLİ İDARELER 53.467 164.567 73.723 201.394 65.522 227.536 98.947 273.615 64.670 145.856

GEÇİŞ DÖN. VII. PLAN DÖNEMİ 1995 1996 1997 1998 DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAMKANALİZASYON 58.004 201.863 233.546 483.998 242.701 541.258 160.746 510.289GENEL KATMA BÜTÇE 0 1.169 0 1.354 0 185 0 44

ÖÇKK 0 148 0 164 0 185 0 44GAP 0 0 0 0 0 0 0 0

İLLER BANKASI 0 62.640 0 63.322 0 90.136 354 141.549BKP 0 4.783 0 8.279 0 15.084 0 22.579

MAHALLİ İDARELER 58.004 138.054 233.546 419.322 242.701 450.937 160.393 368.696

VII. PLAN DÖNEMİ 1999 2000 DIŞ TOPLAM DIŞ TOPLAMKANALİZASYON 138.137 488.592 111.154 583.441GENEL KATMA BÜTÇE 0 6.546 0 11.719

ÖÇKK 0 3.502 0 4.491GAP 0 3.044 0 7.228

İLLER BANKASI 5.800 152.164 0 300.826BKP 0 31.589 0 24.525

MAHALLİ İDARELER 132.337 329.882 111.154 270.896Kaynak: DPT Kamu Yatırımları Raporları

1990 – 1993 yılları süresince kanalizasyon yatırımları için yapılan harcama

sürekli artarak 289 trilyon TL’den 389 trilyon TL’ye ulaşmıştır. 1994 yılında yaşanan

kriz nedeniyle diğer sektörlerde olduğu gibi kanalizasyon sektörü yatırımları azalarak

212 trilyon TL’ye gerilemiştir. Altıncı Plan döneminde kentsel kanalizasyon yatırımları



için toplam 1.606 trilyon TL harcanmıştır. Bu miktarın % 22’sine karşılık gelen 358

trilyon TL’si dış kredilerle finanse edilmiştir.

Geçiş dönemi olan 1995 yılında yapılan yatırımlar, 1994 yılından daha da

düşük seviyede seyrederek 202 trilyon TL’ye gerilemiştir.

Yedinci Planın ilk yılında kanalizasyon yatırımları için yapılan harcamalar

yaklaşık yüzde 250 artarak 484 trilyon TL’ye ulaşmıştır. 1997 yılında bir önceki yıla

göre yüzde 12 daha artan toplam yatırımlardaki gerçekleşme 541 trilyon TL’ye

çıkmıştır. 1998 yılı ile birlikte düşme eğilimine başlayan toplam yatırımlar 1998 ve

1999 yılları için 510 ve 489 trilyon TL olarak gerçekleşmiştir. 2000 Yılında yatırımlar

yeniden artarak 583 trilyon TL’ye ulaşmıştır. Yedinci plan döneminde kanalizasyon

yatırımları için toplam 2.608 trilyon TL harcanmıştır. Bu miktarın yüzde 34’üne karşılık

gelen 886 trilyon TL’si dış kredi ile finanse edilmiştir. Yedinci Plan döneminde yapılan

harcamalar, Altıncı Plan döneminde yapılan yatırımların 1,6 katı kadar

gerçekleşmiştir.

Kanalizasyon yatırımları için harcanan finansman kaynaklarının belediyeler

arasındaki dağılımı da farklılıklar göstermektedir. Altıncı plan döneminde toplam

yatırımların yüzde 60-70’i büyükşehir belediyelerinin dış kredili projeleri için

harcanmıştır. 1990 yılında yatırımların yüzde 60’ı büyük şehir belediyelerince

kullanılırken altı yıllık süreç içerisinde büyük şehir belediyelerinin projeleri için yapılan

harcamalar toplam kaynakların yüzde 70’ine yükselmiştir. Geriye kalan yüzde 30-

40’lık dilim İller Bankasınca yürütülen projelerde kullanılmıştır. Ancak unutulmaması

gereken bir husus toplam belediye nüfusunun yaklaşık yüzde 50’si büyük şehirlerin

nüfusundan oluşmaktadır. Yani 6. Plan döneminde kanalizasyon yatırımları için

ayrılan kaynağın yüzde 60-70’lik bölümü toplam belediye nüfusunun yüzde 50’sine



hizmet amaçlı projeler için kullanılmıştır. Yıllar içinde yüzde 40’dan yüzde 30’a düşen

kısım ise kalan belediyelerin yatırımları için harcanmıştır.

Yedinci plan döneminin başında, 1996 yılında, büyük şehir belediyelerinin

toplam kaynaklar içinden aldığı pay yüzde 87 yükselmiş plan döneminin ara yılı

1998’de yüzde 70’lere, son yılı 2000’de ise yüzde 50’lere kadar gerilemiştir. Bunun

en temel gerekçesi geçtiğimiz on yıl içerisinde büyükşehir belediyelerinin yüksek

nüfuslu olanlarında alt yapı ihtiyacının giderilmesiyle yatırım ihtiyaçları azalmıştır.

Ayrıca, büyük şehir belediyelerince kullanılan finansman kaynaklarının ortalama

yüzde 50’sini dış krediler oluşturmaktadır. Belediyelerin Hazine Garantisi ile temin

ettikleri kredileri geri ödememeleri nedeniyle, Hazineye ilave yük gelmiştir. Bu

nedenle, Merkezi idarenin dış kredi kullanımında kısıtlayıcı önlemler alması

sonucunda özellikle 2000 yılı ve sonrasında büyük şehir belediyelerinin toplam

yatırım içindeki payları yüzde 46’ya gerilemiştir.

Kanalizasyon yatırımlarının finansman kaynaklarına göre dağılımı da on yıllık

süreç içerisinde değişiklikler göstermiştir. Altıncı plan döneminin başında yatırımların

yüzde 43’ü İller Bankası kredileri, yüzde 40 belediyelerin öz kaynaklarından, yüzde

19’u da dış kredilerle karşılanmıştır. 1993 yılında, yatırımların finansmanında İller

Bankası kredilerinin oranı yüzde 30’a düşerken, belediye öz kaynaklarının oranı

yüzde 46’ya, dış kredilerin oranı da yüzde 25’e yükselmiştir. Yedinci Plan

başlangıcında, 1996 yılında İller Bankası kredileri toplam yatırımların yüzde 13’üne

gerilerken, belediyelerin öz kaynakları oranı yüzde 31 düşmüş, dış kredinin toplam

yatırımlar içindeki payı yüzde 48’e yükselmiştir. 1998 yılındaki kaynak dağılımları

1993 yılı ile hemen hemen aynı paralelliktedir. 2000 yılında ise İller Bankasının

sağladığı kredilerin toplam finansman kaynakları içerisindeki payı yüzde 52

seviyesine kadar yükselmiş, aynı yılda belediyelerin öz kaynaklarının oranı yüzde



30’a, dış kredi oranı da yüzde 19’a gerilemiştir. İller Bankasınca yürütülen işler için

belediyelerden alınan ve bir nevi belediye özkaynağı olan belediye katkı payının

toplam yatırımlar içerisindeki oranı 1990-1996 yılları arasında ortalama yüzde iki iken

1998 yılından sonra yüzde 4’e yükselmiştir. Bunda özellikle belediyeler fonundan İller

Bankasına yatırımlar için aktarılan miktarın azalmasının etkisi olduğu

düşünülmektedir. Azalan fonların zararını azaltmak için İller Bankası kanuni yetkisini

kullanarak belediye katkı paylarını tam olarak kesmeye başlamıştır. Yatırımların

finansman kaynaklarına göre dağılımı Şekil 10’da gösterilmiştir.

Şekil 10. Kanalizasyon Yatırımlarının Finansman Kaynaklarına Göre Dağılımı (1990-2000)

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Dış Kredi

BelediyeÖzkaynaklarıİller Bankası

1.3.1.1. Dış Kredi Kullanım Performansı

Geçmiş altı yıllık periyot içerisinde mahalli idarelerce kullanılan dış kredi stoku

düşmüştür. 1996 yılında mahalli idarelerce kullanılan hazine garantili dış borç stoku

2.141 milyon dolardır. Bu tutarın yüzde 20’sini oluşturan 430 milyon dolar su ve

atıksu alt yapı yatırımları için temin edilmiştir. 1997 yılında temin edilen ilave



kredilerle stok 2.290 Milyon Dolara, su atık su projelerinin payı yüzde 22’ye

yükselmiştir. 1998 yılında stok 2.419 Milyon Dolar olarak gerçekleşirken, içmesuyu

kanalizasyon yatırımlarının payı yüzde 35’e yükselmiştir. 1999 yılı ile birlikte yerel

yönetimlerce kullanılan dış kredi stoku düşmeye başlayarak 2001 yılında 1.803 Milyar

Dolara gerilemiştir.

Yerel yönetimler için hazine garantisi ile sağlanan dış kredi her yıl azalmıştır.

1996 yılında 388 milyon dolar, 1997 yılında 886 milyon dolar ve 1998 yılında 587

milyon dolar kredi sağlanmışken bu rakam, 1999’da 213 milyon dolara, 2000 yılında

96 milyon dolara, 2001 yılı üçüncü çeyrek sonu itibariyle ise 10 milyon dolara

gerilemiştir. Bunda özellikle mahalli idarelerce temin edilen kredinin geri

ödemelerinin belediyelerce üstlenilmemesi nedeniyle merkezi idarenin getirdiği

kısıtlamalar etkili olmuştur. Yerel yönetimlere sağlanan kredilerden Hazine

Müsteşarlığınca üstlenilen ödemeler 1992-2000 dönemi için 4 milyar dolara

yaklaşmıştır. Bu miktarın yaklaşık yüzde 80 Hazine garantili dış kredilere aittir.

Sağlanan kredilerin vade yapısı incelenecek olursa, 1996 yılında kısa vadeli (1

yıldan az) kredinin oranı yüzde 10’dur. 1-5 yıllık vadeye sahip orda vadeli kredinin

oranı yüzde 45 tir. Uzun vadeli (5 yıldan büyük) kredilerin toplam kredilere oranı

yüzde 45’tir. Uzun vadeli krediler içerisinde 5-10 yıllık vadeye sahip kredinin toplam

krediye oranı yüzde 21 iken; 10 yıldan uzun vadeye sahip kredilerin oranı yüzde 24

olarak gerçekleşmiştir. 2000 yılına doğru vade yapısı kısa ve orta vadeliden uzun

vadeli bir yapıya kavuşturulmuştur. Ancak, uzun vadeli kredilerin vade yapısında 5-10

yıllık vadeye sahip kredi oranı 10 yıldan büyük vadeye sahip kredilerden daha büyük

orandadır. Buna göre 2001 yılı üçüncü çeyreği sonu itibariyle kısa vadeli kredilerin

toplam kredilere oranı yüzde 7, orta vadeli kredilerin oranı yüzde 34 ve uzun vadeli

kredilerin oranı yüzde 59 olarak gerçekleşmiştir. Uzun vadeli krediler içerisinde yer



alan 5-10 yıllık vadeye sahip kredilerin toplam kredilere oranı yüzde 54, 10 yıldan

fazla vadeye sahip kredilerin oranı ise yüzde 5’e gerilemiştir.

Sonuç olarak, kentsel kanalizasyon alt yapı yatırımlarına ayrılan finansmanın,

ulaşılan hizmet seviyesi de göz önüne alındığında yeterli olmadığı görülecektir.

Yapılan yatırımların çoğunluğu dış kredi ve merkezi idare kaynaklarıdır. Yerel

yönetimlerin öz kaynaklarından yatırımlara ayırdıkları kaynak yetersizdir. Dış kredi

kullanımı merkezi idarenin getirdiği kısıtlamaların sonucu azalmıştır. Dış kredi

kullanımında getirilen kısıtlama kararı geri ödemede yaşanan zorluklara bağlıdır.

1.3.2. Kurumsal Kapasite

Çevresel alt yapı hizmetlerinin sunumunda görev alan kurumların sağladıkları

hizmetin niceliğinde ve niteliğinde kurumsal kapasitenin önemi büyüktür. Kurumsal

kapasite değerlendirilirken kurumların sorumlu oldukları hizmeti sunarken kullanmış

oldukları kaynaklar göz önüne alınmıştır.

Birinci bölümde atık su hizmetini sağlamaktan sorumlu belediyeler su ve

kanalizasyon birimleri değerlendirilmiştir. Değerlendirmede, hizmetin kalitesi,

finansman durumu, operasyonel etkinlik ve insan kaynakları değerlendirilmiştir.

İkinci bölümde belediyelerin alt yapı işlerine kaynak sağlayan ve kaynak

sağladığı projeleri yöneten İller Bankası değerlendirilmiştir. İller Bankası’nın kaynak

yaratımı ve kaynak kullanımı hususlarındaki performansının değerlendirilebilmesi için

Bankanın finansal analizi yapılmıştır. Bankanın kaynak aktardığı projelerin

yönetiminde gösterdiği performans, zaman yönetimi, kaynak yönetimi ve ulaşılan

ürün kalitesine göre değerlendirilmiştir.

Üçüncü bölümde sağlanan kaynakların tahsis uygulamaları değerlendirilmiştir.



1.3.2.1. Hizmetin Kullanıcılara İletilmesi - Kanalizasyon Hizmet

Birimleri

Atık su bertaraf hizmetlerinin halka ulaştırılması görevinin asıl sahibi

belediyeler ile su kanal idareleridir. Bu hususta yapılması gereken yatırımlar ve

tamamlanan tesislerin işletilmesi belediyelerin ve su kanal idarelerinin görevidir. Bu

nedenle, sektör çıktıları, dolayısıyla etkileri, belediyelerin atık su hizmetlerinde

gösterdikleri performansa doğrudan bağlıdır.

Belediyelerin su ve kanalizasyon hizmetlerinin performansı, sağladıkları

hizmetin yaygınlığı, kalitesi, hizmetlerin karşılığı talep ettikleri ücret, finansman ve

insan kaynaklarının kullanımı performanslarına göre değerlendirilecektir.

Belediyelerin kanalizasyon şebekesinden yararlanması ve atık su arıtım yüzdeleri

dışındaki finansman ve insan kaynaklarına ilişkin veriler, Devlet İstatistik

Enstitüsünce derlenen Elektrik, Gaz ve Su İstatistiklerinden derlenmiştir. Her ne

kadar bu veriler içme suyuna ilişkin bilgiler olsa da kanalizasyon hizmetlerini veren

birimlerin de aynı olması nedeniyle bu verilerin analizinden elde edilecek sonuçlar

kanalizasyon hizmetleri için de geçerli olacaktır.

1.3.2.1.1. Kanalizasyon Hizmetinin Yaygınlığı ve Kalitesi

Belediyelerce sağlanan kanalizasyon şebekesine erişim oranı son dört yıl

boyunca artmıştır. 1994 yılında belediyelerin toplamında ortalama yüzde 67 olan

kanalizasyon şebekesine erişim oranı 1995 yılında yüzde 70’e, 1996’da yüzde 71’e,

1997’de yüzde 75’e ve 1998 yılında yüzde 78’e ulaşmıştır. Artan nüfusa rağmen

hizmete erişim oranı artırılmıştır.

1994 yılında en yüksek kanalizasyona erişim oranı, yüzde 69 ile İç Anadolu

Bölgesi belediyelerindedir. Aynı yılda en düşük erişim seviyesi, yüzde 43 ile Akdeniz



Bölgesindedir. Her bölgede şebekeden yararlanma oranı yıllık artışlar göstermiştir.

1998 yılı itibariyle özellikle İç Anadolu, Ege, Marmara ve Karadeniz bölgelerinde

erişim oranı yüzde 75-90 gibi olumlu rakamlara erişmiştir.

Atık su arıtma tesislerinden yararlanma3 yüzdeleri, kanalizasyon hizmetlerine

erişim kadar sağlıklı ve umut verici değildir. Ülke genelinde toplam nüfusun yüzde

20’sinin oluşturduğu atık suyu arıtabilecek atık su arıtma tesisleri mevcutken; 1998

yılında bu oran ancak yüzde 31’e yükselebilmiştir. Arıtma tesislerinden yararlanma

oranı, İç Anadolu Bölgesinde 1998 yılına kadar tamamlanan tesislerle yüzde 36’ya

kadar yükselmiştir. Ancak diğer bölgelerde kayda değer bir artış gerçekleşmemiştir.

1.3.2.1.2. Finasman Yaratımı ve Kullanımı

Su ve atık su hizmetlerinin belediyelerce sağlanan finansmanının en önemli

kaynağı bu hizmetler karşılığı talep edilen ücretlerdir.

Kanalizasyon hizmetleri karşılığı toplanan ücretlerle ilgili zaman serisi

oluşturacak ve Türkiye’yi temsil edebilecek bir veri seti bulunmamaktadır. Ancak

içmesuyu karşılığı toplanan ücretler ve dağıtılan su miktarları ile ilgili yeterli bilgi

bulunmaktadır. Kanalizasyon hizmeti verilen ve bu hizmetin karşılığında talep edilen

ücretler de genellikle satılan su ve içmesuyu tarifelerine bağlıdır. Bu nedenle

belediyelerin finansman yaratma ve hizmeti ücretlendirme politikaları hakkında fikir

oluşturmak amacıyla içmesuyu tarifeleri incelenmiştir.

İçmesuyu hizmetleri için farklı abone gruplarına tahakkuk ettirilen su ücretleri

ile bu grupların kullandığı su miktarları kullanılarak yıllık ortalama birim metreküp

3 Bazı tesisler enerji giderleri veya başka nedenlerle kullanılmamaktadır. Ancak, yararlanma

yüzdesi oluşturulurken bu artıma tesislerinin kapasiteleri de ilave edilmiştir.



suyun kullanıcıya maliyeti belirlenmiştir. Cari fiyatlar yıl ortası dolar kuru kullanılarak

dolara çevrilerek karşılaştırılabilir hale getirilmiştir.

Buna göre 1993 yılında ortalama 51 Cent olan içmesuyu fiyatı, 1994 yılında en

düşük seviyesine ulaşarak 40 Cente gerilemiştir. 1995 yılından başlayarak artan

içmesuyu ortalama birim fiyatı, 1998 yılında 54 Cente ulaşmıştır. Marmara

Bölgesinde 1993 yılında ortalama tarife 93 Cent iken; birim fiyat 1994 yılında 43

Cent’e düşmüştür. Yıllık artışlarla beraber 1998 yılında 69 Cente ulaşmıştır. Marmara

Bölgesi için büyükşehir belediyeleri çıkartılarak bir ortalama tarife hesaplandığında

birim su fiyatı 22 Cent olarak bulunmuştur.

Ege Bölgesinde uygulanan tarife 1993 yılı hariç ortalama 35 Cent’tir. İzmir

Büyükşehir Belediyesi hariç tutularak ortalama tarifeler hesaplandığında birim su

fiyatı 22 Cent olarak bulunmuştur.

Akdeniz Bölgesinde üç büyük şehrin hesaba dahil edilmesi durumunda

ortalama tarife 28 Cent olurken büyükşehir belediyeleri hariç tutulduğunda diğer

belediyelerde içmesuyunun ortalama birim fiyatı 21 Cent olmaktadır.

İç Anadolu Bölgesinde birim içmesuyunun fiyatı 50 Cent’tir. Dört büyükşehir

belediyesi hariç tutulduğu takdirde içmesuyun bu bölgedeki ortalama birim fiyatı 21

Cent’tir.

Diğer üç bölgenin tarifeleri de ortalama 23-30 Cent arasında değişmektedir.

Altı yılın ortalamalarına göre ülkemizde birim suyun satış fiyatı 36 Cent’tir.

Büyük şehir belediyelerinde ortalama 58 Centtir. Büyükşehir belediyeleri içerisinde

içmesuyu, 104 Cent ile en yüksek Ankara’da, 19 Cent ile en düşük Diyarbakır’da

satılmaktadır. Büyükşehir belediyeleri hariç tutularak Türkiye ortalaması alındığı

takdirde ortalama tarife 23 Cent olarak tespit edilmiştir.



Meskenlerin kullandıkları su karşılığı talep edilen ücretler incelendiğinde konut

abonelerine bir metreküp suyun 28 Cente mal olduğu görülecektir. Büyükşehirlerde

meskenlere tahakkuk ettirilen içmesuyunun birim maliyeti 40 Cent olurken büyükşehir

belediyelerin haricindeki belediyelerde ortalama 21 Cent olmaktadır.

Endüstrileşmiş ülkelerde konutlar için uygulanan tarife ortalama 96 Centtir

(Yepes, s. 37). Görüldüğü üzere,Türkiye’de su fiyatları gelişmiş ülkelerin üçte biri

seviyesindedir.

1.3.2.1.3. Operasyonel Verimlilik

Belediyelerin su gelirlerinin operasyonel ve personel giderlerini karşılama

oranlarının incelenmesi, kurumların kaynaklarının kullanımı ve yeni yatırımlar için

ayırabilecekleri kaynaklar hakkında ipucu verecektir.

Türkiye genelinde yıllık işletme ve personel giderleri su gelirlerinin ortlama

yüzde 34’üdür. Gelirlerinden yıllık giderlerine en fazla pay ayıran bölge Güneydoğu

Anadolu Bölgesidir. Marmara Bölgesi yüzde 29 ile gelirlerinden giderlerine en az pay

ayıran bölgedir. Büyükşehir belediyeleri hariç tutulduğunda yıllık giderler, gelirlerin

yüzde 47’si kadardır.

Su satışından sağlanan gelirlerin yıllık giderlerin iki katından fazla olması

olumlu bir gelişmedir.

1.3.2.1.4. Sabit Sermaye Yatırımları

Bakım-onarım, makine teçhizat ilavesi, yeni inşaatlar gibi sabit sermaye

yatırımlarına ayrılan finansman kaynaklarının değerlendirilmesi, kuruluşun mevcut

tesislerinin ömrünü uzatacak ve hizmetin yeni alanlara genişletilmesine yönelik

belediye özkaynaklarında yapılan girişimler hakkında fikir sahibi olunmasını

sağlayacaktır.



1993 ve 1994 yıllarında su gelirlerinin ortalama %25’i sabit sermaye yatırımları

için kullanılmıştır. Azalan yatırımlar 1998 yılında %3’e kadar gerilemiştir. Özellikle su

gelirlerinden yatırımlara ayrılan kaynak, 1995 yılından sonra %1’lere gerilemiştir.

Büyükşehir belediyelerinde sabit sermaye yatırımlarına ayrılan pay son dört yılda

ortalama %4 olarak gerçekleşmiştir. Sabit sermaye yatırımlarına özellikle 1995

yılından sonra belediye özkaynaklarından ayrılan pay çok düşük seviyededir.

Su hizmeti giderleri toplam su gelirlerinin yüzde 34’ü iken, su hizmeti veren

birimlerin sabit sermaye yatırımlarına su gelirlerinin sadece yüzde 4’ünü ayırmaları,

kalan gelirlerin su hizmetleri dışında yürütülen hizmetlerde kullanıldığını

göstermektedir.

1.3.2.1.5. İnsan Kaynakları

1000 abone başına düşen personel sayısının Türkiye ortalaması 3.2’dir. Bu

oran büyükşehir belediyeleri için 3’tür. Bu oran gelişmiş ülkelerde Türkiye’nin

altındadır. Kanada’da 2,0, Japonya’da 1.7, İspanya’da 1,8 ve A.B.D.’ de 2,7’dir.

Buradan da anlaşılacağı gibi personel istihdamı verilen hizmet miktarına göre

gelişmiş ülkelerden yüksektir. Personelin %70’i üretim hizmetlerinde, %30’u yönetim

hizmetlerinde çalışmaktadır.

Sonuç olarak;

Hizmetlerden atık su arıtımında yeterli düzeyde hizmet sağlanamadığı,

Hizmetlerden elde edilen gelirlerin giderleri karşılamada yeterli olduğu,

Gelecek yatırımların ve yıllık giderlerin en önemli finansman kaynağı olan su

fiyatlarının diğer ülkelere göre düşük seviyede olduğu,



Belediye özkaynaklarından sabit sermaye yatırımlarına ayrılan payın, yeterli

olmadığı,

Personel istihdamının diğer ülkeler göre verilen hizmet seviyesine göre yüksek

olduğu ancak, teknik personelin yeterli sayıda olmadığı tespit edilmiştir.

1.3.2.2. Kredi Temini ve Proje Yönetimi – İller Bankası

Belediyelerin alt yapı yatırımlarının finansmanında en önemli katkı İller

Bankasınca yapılmaktadır. Belediyelerin alt yapı yatırımları için en önemli iç

finansman sağlayıcı kurumu İller Bankası, aynı zamanda kredi sağladığı belediyelerin

projelerinin yönetimini de üstlenmektedir.

Bu nedenle bankanın kredi sağlama ve proje yönetiminde gösterdiği

performans, kanalizasyon sektörünün belirleyici girdisini oluşturmaktadır. Bankanın

finansman yönetimi ve proje yönetimi ayrı başlıklar altında değerlendirilmiştir. Birinci

bölümde bankanın finansman yaratımı ve mevcut finansal durumu değerlendirilirken;

ikinci bölümde proje yönetim performansı değerlendirilmiştir.

1.3.2.2.1. Finansal Performans

İller Bankasının finansal performansı değerlendirilirken 1990, 1999 ve 2000 yılı

finansal tabloları kullanılmıştır.



Tablo 10. İller Bankasının Finansal Durumu (Bilanço ve Gelir Tablosu)

REEL YÜZDE DAĞILIM DÖNEMLER ARASI

ARTIŞ (REEL)

BİLANÇO (Milyon Dolar) 1990 1999 2000 1990 1999 2000 90-20 00-01

Dolar Kuru (1000 TL) 2,942 543,517 676,017 AKTİFLER 1.044,6 1.095,2 1.335,9 100% 100% 100% 4,8% 22,0% DÖNEN VARLIKLAR 227,0 755,7 892,9 22% 69% 67% 232,9% 18,2% BAĞLI VE UZUN SÜRELİ VARLIKLAR 817,5 346,2 442,9 78% 32% 33% -57,7% 28,0%

UZUN SÜRELİ VARLIKLAR 759,7 239,1 352,4 73% 22% 26% -68,5% 47,4% BAĞLI DEĞERLER 57,8 107,0 90,5 6% 10% 7% 85,2% -15,4%

PASİFLER 1.044,6 1.095,2 1.335,9 100% 100% 100% 4,8% 22,0%

YABANCI KAYNAKLAR 893,7 947,8 999,8 86% 87% 75% 6,1% 5,5% KISA SÜRELİ YABANCI KAYNAKLAR 781,9 936,2 990,2 75% 85% 74% 19,7% 5,8% UZUN SÜRELİ YABANCI KAYNAKLAR 111,8 11,6 9,6 11% 1% 1% -89,6% -18,0%

ÖZKAYNAKLAR 150,6 147,4 336,1 14% 13% 25% -2,1% 128,1%

GELİR TABLOSU (Milyon Dolar) 1. FAİZ GELİRLERİ 67,3 266,7 288,0 296,3% 8,0% 2. FAİZ GİDERLERİ 22,1 120,9 102,4 447,1% -15,3% 3. NET FAİZ GELİRİ (1-2) 45,2 145,8 185,6 222,6% 27,3% 4. FAİZ DIŞI GELİRLER 13,6 32,9 49,4 141,7% 50,5% 5. FAİZ DIŞI GİDERLER 42,2 53,6 64,6 27,2% 20,4% 6. NET FAİZ DIŞI GELİRLER (4-5) -28,6 -20,8 -15,1 -27,3% -27,2% 7. VERGİ ÖNCESİ KAR (3+6) 16,7 125,1 170,5 651,0% 36,3% 8. VERGİ PROVİZYONU 8,2 50,9 67,9 33,2% 9. NET KAR/ZARAR (7-8) 8,5 74,2 102,7 38,4%

Kaynak: İller Bankası Yıllık Raporu, 2000; Çetik, S.; Belediye Hizmetlerinin Karşılanması ve Finansmanında İller Bankasının Rolü, 1993

Aktiflerdeki son bir yıldaki yüzde 22’lik reel artış uzun süreli varlıklar ile dönen

varlıklardaki artışa bağlıdır. 10 yıllık süreç içerisinde sabit değerler yüzde 50 artarak

58 milyon dolardan 91 milyon dolara ulaşmıştır.

1990 yılında aktiflerin yüzde 80’i olan 838 milyon doları Banka kredi olarak

kullandırmıştır. 1999 yılında yüzde 66 ya düşen kredi-toplam aktifler oranı, 2000

yılında yeniden yüzde 80 olmuştur. 2000 yılında Banka aktiflerinin 1.064 milyon

doları belediyelere sağladığı kredilerdir.



Varlıklarda görülen en büyük değişiklik 1990 yılında toplam varlıkların yüzde

73’ünü oluşturan uzun süreli varlıklar (uzun vadeli verilen krediler) 2000 yılında yüzde

26’ya gerilerken; aktiflerin yüzde 7’sini oluşturan kısa vadeli krediler 2000’de yüzde

53’e yükselmiştir. Yani İller Bankası uzun dönemli finansman yerine kısa dönemli

finansman sağlamaya başlamıştır.

Banka bilançosunun pasifleri de varlıklara paralel olarak yüzde 22 artmıştır. Bu

artış, yüzde 128’lik sermaye artışına bağlıdır. 1990 yılında 151 milyon dolar ile toplam

pasiflerin yüzde 14’ünü oluşturan özkaynaklar, 1999 yılında 147 milyon dolara ve

2000 yılında 336 milyon dolara çıkmıştır.

Bu sayede özkaynakların toplam pasiflere oranı %14’ten %25’e yükselmiştir.

Bankanın uzun süreli yabancı kaynaklarını oluşturan dış kredi 1990 yılında 112

milyon dolarlık toplam pasiflerin %11’ini oluştururken, bu kalem 1999 yılında 11,6

milyon dolara, 2000 yılında da 9,6 milyon dolara düşerek toplam pasifler içindeki payı

%1’e gerilemiştir.

Kısa süreli yabancı kaynaklar 1990 yılında 782 milyon dolardan 1999 yılında

936 milyon dolara 2000 yılında 990 milyon dolara yükselmiştir.

Banka son on yılda temin ettiği yabancı kaynaklarda uzun vadeli krediler

yerine kısa vadeli kredilere yönelmiştir. Doğal olarak bu sonuç faiz giderlerinin

artmasına neden olacaktır.

Pasifler bölümünde gözlenen bir diğer durum ise bankanın uzun vadeli

yabancı kaynak yaratmasını sağlayacak menkul kıymet araçlarını hiç

kullanmamasıdır.



Bankanın gelir durumu incelendiğinde ise, faiz gelirleri bankanın en büyük gelir

kalemidir. 1990 yılında 67,4 milyon dolar olan faiz gelirleri, dokuz yılda % 296 artarak

1999 yılında 267 milyon dolara, 2000 yılında da 288 milyon dolara yükselmiştir.

Faiz giderleri, bilanço analizinde de değinildiği gibi yabancı kaynaklarda uzun

vadeli kredilerden kısa vadeli kredilere geçilmesi nedeniyle yükselmiştir.1990 yılında

22 milyon dolar olan faiz giderleri %447 artışla 1999 yılında 121 milyon dolar 2000

yılında da 102 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.

Faiz gelirlerindeki artışın faiz giderlerinden fazla olması nedeniyle net faiz

gelirleri de 10 yıllık süreçte artarak 45 milyon dolardan 185 milyon dolara

yükselmiştir.

1990-2000 seneleri arasında faiz dışı gelirler 14 milyon dolardan 49 milyon

dolara yükselirken faiz dışı giderler fazla artış göstermemesi sonucunda %15’lik zarar

yükselmiştir.

Net faiz gelirlerindeki artış ile, net faiz dışı gelirlerdeki zararın azalması sonucu

1990 yılında 4,5 milyon dolar olan net kar 1999 yılında 74 milyon dolar 2000 yılında

103 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.



Tablo 11. İller Bankasının Finansal Oranları

RASYOLAR 1990 1999 2000LİKİDİTE

DİSPONİBİLİTE (DÖNEN VARL./KISA SÜRELİ BORÇLAR) 0,29 0,81 0,90

BORÇ YÖNETİMİ MALİ KALDIRAÇ (YABANCI KAYNAKLAR/PASİFLER) 0,86 0,87 0,75MALİ YETERLİLİK YABANCI KAYNAKLAR/ÖZKAYNAKLAR) 5,93 6,43 2,97

VARLIK YÖNETİMİ PARA RANDIMANI (GELİRLER/VARLIKLAR) 0,08 0,27 0,25VARLIKLARIN GETİRİSİ (NET KAR/VARLIKLAR) 0,01 0,07 0,08

KARLILIK FAİZ MARJI (FAİZ GELİRLERİ-FAİZ GİDERLERİ)/FAİZ GEL. 0,67 0,55 0,64FAİZ DIŞI KARLILIK (FAİZ DIŞI GEL.-FAİZ DIŞI GİD.)/FAİZ DIŞI GEL. -2,10 -0,63 -0,31NET KAR MARJI (NET KAR/GELİRLER) 0,11 0,25 0,30

GETİRİLER ÖZKAYNAĞIN GETİRİSİ (NET KAR/ÖZKAYNAKLAR) 0,06 0,67 0,32VERİLEN KREDİLERİN GETİRİSİ (FAİZ GEL./VERİLEN KREDİLER) 0,08 0,37 0,27TEMİN EDİLEN KREDİLERİN MALİYETİ (FAİZ GİD./ALINAN KREDİLER) 0,12 0,59 0,43

Kaynak: İller Bankası Yıllık Raporu, 2000; Çetik, S.; Belediye Hizmetlerinin Karşılanması ve Finansmanında İller Bankasının Rolü, 1993 çalışmalarında yer alan finansal değerler kullanılarak hazırlanmıştır.

Bankanın likidite durumu 10 yıllık süreçte iyileşme kaydederek 0,22’den

0,67’ye yükselmiştir.

1990 yılında 0,29 olan Disponibilite oranı, 1999 ve 2000 yılları için sırasıyla

0,81 ve 0,90 olarak gerçekleşmiştir. 10 yıllık süreçte 3 kat artmasına rağmen, mevcut

dönen varlıklar kısa dönemli yabancı kaynakların tamamını karşılayamamaktadır.



Mali kaldıraç oranı 9 yıl boyunca 0,86 seviyesinde iken 2000 yılında yapılan

sermaye artırımı ile 0,75’e gerilemiştir. Bu sayede Bankanın riski azalmıştır. Mali

yeterlilik oranı 1990 yılında 5,93, 1999 yılında 4,3 iken 2000 yılında yapılan sermaye

artırımı ile 2,97’ye gerilemiştir

Gelirlerdeki % 300 artış ile 1990 yılında 0,08 olarak gerçekleşen para

randımanı rasyosu 1999 ve 2000 yıllarında 0,27 ve 0,25 olarak gerçekleşmiştir. Bu

sayede varlıkların getirisi de 0,01’den 1999 ve 2000 yıllarında sırasıyla 0,07 ve 0,08

olarak gerçekleşmiştir.

Net kar marjı 1990 yılında 0,11 iken 1999 yılında 0,25, 2000 yılında 0,30

olarak gerçekleşmiştir. Dolayısıyla toplu gelirlerin 1990 yılında %11’i kar olarak

gerçekleşmiştir. 2000 yılında toplu gelirlerin %30’u kar payı ve özkaynağa ilave

edilebilecek dönem karı olarak sağlamıştır.

Öz kaynağın getirisi 1990 yılında 0,06’dan 1999 yılında 0,67’ye yükselmiş, net

kar 2000 yılında daha fazla olmasına rağmen sermaye artışı nedeniyle, özkaynak

getirisi 2000 yılında 0,32’ye gerilemiştir. Verilen kredilerin getirisi 1990, 1999, 2000

yıllarında sırasıyla 0,08, 0,37, ve 0,27 olarak gerçekleşmesine rağmen temin edilen

kredilerin maliyeti aynı yıllar için sırasıyla 0,12, 0,59 ve 0,43 olarak gerçekleşmiştir.

Buradan da anlaşıldığı gibi Bankanın belediyelere sağladığı kredilerin faiz oranı,

temin ettiği kredilerin faiz oranından daha düşük seviyededir

Banka reel anlamda varlıklarını 1990 – 1999 yılları arasında sadece %5

büyütebilmiş ancak 2000 yılında yapılan sermaye artırımı ile %22 büyüyerek 1,336

milyon dolara ulaşabilmiştir.

Bankanın aktifleri arasında yer alan uzun vadeli kredilerin toplam aktiflere

oranı zamanla azalmış, kısa vadeli kredilerin oranı ise artmıştır. Buna paralel olarak



pasiflerinde yer alan ve bankaca kullanılan krediler uzun vadeliden kısa vadeye

kaymıştır. Bilanço kalemlerinin oransal dağılımındaki bu olumsuz değişiklikte

Belediyeler Fonundan İller Bankasına aktarılan kaynağın azalması etkili olmuştur.

90’lı yılların başında İller Bankası yatırımlarının yüzde 76’sı Belediyeler

Fonundan aktarılan ve belediyelere hibe olarak kullandırılan kaynaktan karşılanırken;

doksanların sonunda bu kaynağın toplam banka yatırımları içerisindeki payı yüzde

20’lere gerilemiştir. 01.08.1996 tarih ve 4160 Sayılı Kanun ile 1050 Sayılı Muhasebe-i

Umumiye Kanununa eklenen Ek 8. Madde ile Genel Bütçe kapsamına alınan

Belediyeler Fonundan İller Bankasına yapılan kaynak aktarması durmuş bunun

yerine düşük miktarlı finansman Bayındırlık Bakanlığına ödenek kaydedilerek İller

Bankasına aktarılmıştır. Yatırımlarının finansmanında önemli yer teşkil eden bu

kaynağın kalkması İller Bankasını yatırımlarına kaynak yaratmada tamamıyla kendi

öz kaynaklarını kullanmaya zorlamıştır. Temin ettiği krediler için ödediği faiz

oranlarından daha düşük oranda faizle kredi kullandırması, öz kaynaklarını olumsuz

yönde etkilemiştir.



1.3.2.2.2. Proje Yönetimi

İller Bankasında teknik yardım ve finansman temini hizmetleri birleştirilmiş

durumdadır. Diğer ülkelerde böyle bir uygulama yoktur. İller Bankası kredi

sağlayacağı ve yürüteceği projeleri, detaylı analizlerini yapmadan programa

almaktadır. Banka, programa aldığı projelerin yürütülmesi için belediyelerden tam

yetki alarak projeler üzerinde tek yetkili duruma gelmektedir. Alınan tam yetkiye bağlı

olarak belediyelere kendi projeleri hakkında hiçbir insiyatif tanımamaktadır. (Çetik,

s44)

Bankanın proje yönetiminde karşılaştığı en temel sorun yetersiz kaynakları ile

kapasitesinin üzerinde proje stokunu yönetmeye çalışmasıdır. 2002 Yılı Yatırım

Programında yer alan 260 adet yapım projesine ortalama yıllık 384 milyar TL ödenek

ayırabilmektedir. Yüksek maliyetli projeleri küçük ödenek payları ile yürütmeye

çalışması projelerin hedeflenen sürelerden çok daha uzun sürede ve yüksek

maliyetle bitirilmesine neden olmaktadır. Bu nedenle kanalizasyon sektöründe

tamamlanan projelerin sayısı bir yıl içinde üç veya dört adeti geçmemektedir.

Projelerin tamamlanmasını geciktiren bir diğer husus, ek sözleşme

uygulamasının sürdürülmesidir. Kentlerin sürekli büyüyen bir yapı içerisinde olduğu

açıktır. Bu nedenle de belediyelerin şebeke ihtiyaçları sürekli var olacaktır. Ancak

mevcut projelere ilave yapılması süreklilik kazandığı takdirde ihale yapılmasının en

büyük gerekçesi olan rekabet şartları ortadan kalkacaktır. 2002 yılında İller

Bankasınca yürütülen toplam 200 yapım işinden 52’sinde yüzde 30 ek sözleşme ve

ilave sözleşme yapılarak işin aynı müteahhit tarafında yürütülmesine karar verilmiştir.



İller Bankasının mevcut bazı istekliler arasında kapalı teklif usulü ihale sistemi

zaten rekabete kapalı bir durum sergilerken yukarıda açıklanan ek sözleşme

uygulaması, rekabeti daha da ortadan kaldırır niteliktedir.

Kredi sağladığı, projelerini hazırladığı, ihale ettiği ve yapılan işleri kontrol ettiği

bir işte, doğal olarak Bankanın hesap verilebilirliği azalmaktadır.

İller Bankasının 1999 yıllığında yayınlanan çözüm önerileri bankanın kendisine

belirlediği misyonu da göstermektedir. Sunulan çözüm önerilerine aşağıda yer

verilmiştir:

• Belediyeler fonundan aktarılan kaynağın kesintiye uğratılmadan bankaya aktarılması,

• Ödenek ve ihale kısıtlamalarının kaldırılması,

• Rasyonel öncelik sırasına göre belirlenen proje tekliflerine müdahale edilmemesi,

• Yeni iş alımlarına kısıtlama getirilmemesi,

Burada sıralanan önerilerde de görüldüğü üzere İller Bankası kendisine uzun

vadeli krediler yaratan ve bunları geri dönüşü olan projelerde kullanan kalkınma

bankası görevi yerine hükümetçe ayrılan kaynakları projelere aktaran bir bayındırlık

kurumu olarak görmektedir.

Sonuç olarak, Banka uzun dönemli finansman sağlamak yerine kısa dönemli

kredi sağlayan bir banka durumuna gelmiştir. Kalkınma bankacılığının temel rolü,

uzun vadeli yatırım kaynakları yaratılması olduğu göz önüne alındığında İller

Bankasının bu misyonundan uzaklaştığı anlaşılacaktır.

Banka faaliyetlerini yürütmek için özkaynakları dışında kullandığı yabancı

kaynaklarda uzun vadeli yerine kısa vadeli yabancı kaynak kullanmaya başlamıştır.

Banka, uzun vadeli finansman yaratma imkanı sağlayan menkul kıymet

araçlarına başvurmamaktadır.



Belediyelere hibe olarak kullandırılan belediyeler fonunun kalkması ile İller

Bankası projelere kaynak sağlamada zorlanmaya başlamıştır.

Verilen kredilerde ve bunların finasmanında kullanılan yabancı kaynaklarda

kısa vadeye yönelmesi faiz gelir ve giderlerini artırmıştır.

Gelir artışlarının giderlerden fazla olması sonucu banka, net karını

artırabilmiştir.

Bankanın kullandığı kredilerin faiz oranları, belediyelere sağladığı krediler için

talep ettiği faiz oranından yüksektir. Bu durum bankanın özkaynaklarının erimesine

neden olmaktadır.

Bankanın proje yönetiminde adına iş yaptığı belediyeler karşısında tek söz

sahibi olması, belediyelerin alt yapı işlerine sahip çıkmasını engellemektedir.

Projelere ayrılan kaynak azlığı ve ek sözleşme uygulaması projelerin

tamamlanma sürelerini uzatmaktadır.

Kredi temininden, işin ihalesine ve teslim alınmasına kadar uygulanan

metodlardaki açıklar, rekabeti engellemekte, şeffalığı ortadan kaldırmakta, işlerin

kalitesinin yeterli olup olmadığı hususunda soru işaretleri oluşturmaktadır.

1.3.2.3. Kamu Yatırımlarının Önceliklendirilmesi

2002 Yılında toplam 778.623 milyar TL’lik atık su bertarafı yatırımı yapılması

planlanmaktadır4. 779 trilyon TL’lik yatırımın 317 trilyon TL’si dış kredi, 117 trilyon

4 İller Bankasınca afet bölgelerinde yapılacak yatırımlar ile makine techizat alımları için ayrılan

ödenekler bu miktara dahil değildir.



TL’si İller Bankası Kredileri, 2,5 trilyon TL’si Genel Bütçeden ve 343 trilyon TL’sı

belediye öz kaynaklarından karşılanacaktır.

Kullanılan dış kredinin 257,6 trilyon TL’si nüfusu 100 binin üzerindeki

belediyelerce kullanılacaktır. 20 trilyon TL’si İller Bankasınca Kocaeli körfezinde yer

alan belediyelerin projelerinde kullanılacaktır. Kalan 39,4 trilyon TL nüfusu 40-100 bin

arasında değişen üç belediyece kullanılacaktır.

342,8 trilyon TL’lik belediye öz kaynakları sadece dış kredi ile yürütülen

projelerde kullanılmaktadır. Bunun dışında İller Bankası kaynakları ile finanse edilen

649 projeye belediyelerin katılımı 20,3 trilyon TL’dir.

116,6 trilyon TL’ yi bulan İller Bankası kredilerinin 0,9 trilyon TL’si etüd-proje işi

olarak yürüyen 296 projeye kalan 115,7 trilyon TL ise yapım projesi olarak yürüyen

353 projeye tahsis edilmiştir.

İller Bankasınca yapım projeleri için ayrılan 20 trilyon TL’si dış kredi, 115,7

trilyon TL’si iç kaynak olmak üzere toplam 135,7 trilyon TL’lik ödenekten ortalama

proje başına düşen ödenek tutarı 384 milyar TL’dir. Genel Bütçeden ayrılan

kaynaklarla yürütülen projelere ortalama 1,3 trilyon TL ödenek tahsisi yapılmıştır.

Aynı yılda dış kredi ile yürütülecek olan on altı projede ise belediye öz kaynakları ve

dış kredi olmak üzere toplam 660 trilyon TL’lik harcama yapılması planlanmaktadır.

Proje başına ortalama 41 trilyon TL düşmektedir ki bu rakam kamu kaynakları ile

yürütülen projelere ayrılan ortalama birim ödeneğin 100 katından fazladır. Projelere

finansman kaynaklarına göre ayrılan birim ödenek miktarları Şekil 11’de

gösterilmiştir.



Şekil 11. 2002 Yılında Finansman Kaynaklarına Göre Projelere Ayrılan Birim Ödenek

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

İller Bankası Genel Bütçe Dış Kredi +Belediye Özkayn.

Birim Ödenek

Belediyeler, 1998 yılındaki şebekeli hizmet oranlarına göre üç grupta

toplanacak olursa, İller Bankası’nca yürütülen projelerden;

1. Hizmet seviyesi yetersiz (kanalizasyon şebekesinden yararlanma oranı yüzde

30’dan küçük) olan belediyelerin projelerine toplam 60,7 trilyon TL ödenek

ayrılmıştır.

2. Şebekeden yararlanma seviyesi orta düzeyde olan belediyelerin (yararlanma

oranı yüzde 40-70 arasında) olan projelere 25,9 trilyon TL ödenek ayrılmıştır.

3. Şebekeye erişim oranı yeterli (yüzde 70’in üzerinde) olan ve diğer belediyelere

göre öncelikli olmayan belediyelerin projelerine tahsis edilen ödenek miktarı 50

trilyon TL’dir.

İller Bankası projelerinde toplam ödeneklerin yaklaşık yüzde 40’ı kanalizasyon

şebekesine erişimin yeterli olduğu belediyelerde kullanılmaktadır.



Toplam ödeneklerin 81 trilyonu sadece “Şebeke” karakteristiğine sahip

projelere ayrılmıştır. Sadece Arıtma veya Deşarj inşaatları süren projelere yaklaşık 4

trilyon TL ödenek ayrıldığı göz önüne alındığında İller Bankasının projeleri

tamamlamada önceliği şebeke inşaatlarına verdiği görülmektedir. Ancak yukarıda üç

maddede özetlenen şebeke durumlarına göre projelere ayrılan ödenek tutarlarının

gösterdiği gibi inşaat işlerinin önceliklendirilmesinde rasyonellikten uzaklaşıldığı

anlaşılacaktır.

Su ve Kanalizasyon İdareleri kurulmuş ve kendi kaynaklarını yaratabilecek

hale gelmiş büyükşehir belediyelerinden bazılarının projeleri halen İller Bankasınca

yürütülmektedir. Büyükşehir belediyelerine ait ve proje yürütücüsü İller Bankası olan

projelere İller Bankası kaynaklarından 2002 yılında 17 trilyon TL’ye yakın ödenek

ayrılmıştır.

Yukardaki verilere bakıldığında, Genel ve Katma Bütçeden ve İller Bankası

kaynaklarından olmak üzere toplam kamu kaynaklarından kanalizasyon yatırımlarına

ayrılan kaynak çok düşüktür.

Ayrılan çok az kamu kaynağına rağmen yürütülmeye çalışılan proje sayısı çok

fazladır.

Projelere ayrılan ödenekler optimum faydayı sağlayacak şekilde tahsis

edilmemektedir. Yatırımcı kuruluşlar, çok az olan kaynaklarının yaklaşık %40’ını

hizmet seviyesi kabul edilebilir düzeyde olan belediyelerin projelerinde

kullanmaktadırlar.

1.3.3. İnsan Gücü

Kanalizasyon sektöründe hizmet veren insan gücünün en önemli bölümü bu

hizmeti kullanıcıya ulaştırmaktan sorumlu belediyelerde istihdam edilmektedir.



Belediyelerdeki insan kaynaklarının değerlendirilmesi Kurumsal Kapasite bölümünde

değerlendirildiği için insan kaynakları girdisi yeniden değerlendirilmeyecektir.

1.3.4. Teknoloji

Konutsal atıksu miktarı öncelikle ulaşılabilen su miktarına bağlıdır. Atık su

bertarafı atık suyun toplanması, arıtılması, deşarjı ve oluşan çamurun bertaraf

edilmesi olmak üzere dört farklı kademeden oluşmaktadır.

Teknoloji seçiminde üç önemli kriter bulunmaktadır. Öncelikle seçilen

teknolojinin atık su bertarafı ile ilgili mevcut soruna ilave sorunlar yaratmayan çözüm

getirmesi gerekmektedir. İkinci olarak getirilen çözümün sürdürülebilir ve uzun

dönemli olması gerekir ki beklenen fayda uzun dönemde elde edilebilsin. Üçüncü

olarak yapılacak bertaraf tesislerine bakacak yetkili bir birim yada kurumun

bulunması gerekmektedir (Andrews vd., 46).

1998 yılı verilerine göre ülkemizdeki toplam 77 arıtma tesisinden 15 tanesi

işletme giderlerinin yüksek olması yada gerekli personelin istihdam edilememesi

nedenleriyle işletilmemektedir. Arıtma tesisi teknolojisi seçilirken standart bir çözüm

üretmenin mümkün olamayacağı; standart projelendirmenin farklı bölgelerde aynı

performansı gösteremeyeceği göz önüne alınmalıdır (Kınacı vd., s236). İlk yatırım

tutarı ve işletme maliyetlerinin boyutları dördüncü bölümde tartışılmıştır. Belediye

atıksularının tamamının arıtılması için ilave yatırımın sadece ilk yatırım tutarının 22,2

milyar dolar olduğu gerçeği göz önüne alındığında seçilen teknolojinin istenen arıtma

kriterini sağlaması ve minimum maliyette olması gerektiği açıktır.

Arıtma sistemleri mekanik arıtmadan ileri arıtmaya kadar geniş yelpazede

seçenekler sunmaktadır. Arıtma verimleri ve tesis maliyetleri, ileri arıtma



seçeneklerine doğru gidildikçe artmaktadır. Ülkemizde mekanik arıtma tesislerinden

ileri arıtmaya kadar farklı farklı sistemlerin kullanıldığı arıtma tesisleri bulunmaktadır.

Bu bölümden anlaşılacağı üzere girdilerin performansı, doğrudan verilen

hizmetin niteliğini ve niceliğini etkilemektedir. Başlangıçta da belirtildiği üzere atık su

hizmetlerinin olumsuz etkileri iki temel probleme bağlıdır. Bunlardan birincisi Kentte

oluşan atık suların yaşama alanından uzaklaştırılamamasıdır. İkinci temel

problem ise Oluşan atık suların yeterince arıtılmadan alıcı ortama bırakılmasıdır.

Birinci temel problem olan atık suların yaşama alanından uzaklaştırılamaması

mevcut şebekenin iyi çalışmaması ve kanalizasyon şebekesinin kentlerde yaygın

olmaması etkili olmaktadır.

Atık suların yeterince arıtılmadan alıcı ortama bırakılması sorunu ise mevcut

arıtma tesislerinin işletilememesine ve birçok yerleşim yerinde arıtma tesisinin

bulunmamasına bağlıdır.

Mevcut kanalizasyon şebekesinin iyi çalışmaması, kırık ve çatlak borulara

müdahale edilmemesine, inşa sırasında kaliteye önem verilmemesine ve proje

çözümlerinin yanlış olmasına bağlıdır. Kırık ve çatlak borulara müdahale edilmemesi,

şebekenin izlenmemesine, bakım onarım için finansman ayrılmamasına ve insan

kaynakları girdisinin yetersiz olmasına bağlıdır. İnşa sırasında kaliteye önem

verilmemesi, insan kaynakları girdisinin yetersiz olması ve belediye adına başka

kurumlarca yürütülen işlere belediyelerin dahil edilmemesi sebep olmaktadır.

Mevcut arıtma tesislerinin işletilmemesi ise inşa sırasında kaliteye önem

verilmemesi, proje çözümlerinin yanlış olması, işletme giderlerinin yüksek olması ve

insan kaynakları girdisinin yetersiz olmasına bağlıdır.



Kanalizasyon şebekesi ve arıtma tesislerinin yaygın olmaması ise yeterince

yatırım yapılmaması ve yatırımların uzun sürede tamamlanmasına bağlıdır. Bu iki

sorun ise aslında finansmanın etkin kullanılmaması ve ayrılan finansmanın yetersiz

olmasına bağlıdır.

Ayrılan finansmanın yetersiz olmasında belediyelerin öz kaynaklarından

yatırımlara yeterince kaynak ayırmamaları, kamu kaynaklarının yetersiz olması ve dış

krediden yararlanmanın azalması etkili olmuştur.

Kanalizasyon hizmetlerinin sağlanmasında yaşanan sorunların, girdilere bağlı

sebep sonuç şeması Şekil 12’de gösterilmiştir.



Şekil 12. Sektörel Hizmetler ile Sorunlar Arasındaki İlişki




1.4. KURUMSAL YAPI

Kurumsal ilişki, Şekil 13’te gösterilen kurumsal ilişki yapısına göre

incelenecektir.

Kurumsal yapı içerisinde yer alan farklı kurumlar dört ana grup içerisinde

değerlendirilebilecektir. Birinci grupta politika ve hukuki düzenlemelerden sorumlu

olan kurumlar yer almaktadır. İkinci önemli grup finansmandır. Finansman içerisinde

yer alan kurumlar, yatırımlar için kaynak yaratılması ve kaynakların yatırımlara

tahsisinden sorumludurlar. Hizmetin sunumu olarak adlandırılan üçüncü grupta atık

su bertarafı için gerekli yatırımın yönetiminden (proje yönetim birimleri), atıksuyun

toplanarak arıtılması ve uygun şartlarda doğaya bırakılmasına kadar geçen süreçte

görev alan kurumlar yer almaktadır. Dördüncü grupta finansman ve hizmetin

sunumundu görev alan kurumların performanslarının değerlendirildiği ve gerek bu

birimlere gerekse politika ve hukuki düzenleme geliştiren kurumlara geri besleme

sağlayan kurumlar yer almaktadır.

Şekil 13. Kurumsal İlişki




1.4.1. Politika, Planlama ve Hukuki Düzenleme

Politika geliştirme, sektörel planlama ve hukuki düzenlemelerin yapılmasında

görev alan kurumlar arasında Çevre Bakanlığı ve Devlet Planlama Teşkilatı yer

almaktadır.

Çevre Bakanlığı 1991 yılından beri bakanlık statüsündedir. Çevresel

konularda kurumlar arasında koordinasyonu sağlamaktan sorumlu olan Çevre

Bakanlığının merkez teşkilatı ile bölge müdürlükleri bulunmaktadır (Çevresel Başarı

Raporu, s 40-55).

Devlet Planlama Teşkilatı kamuyu ilgilendiren bütün konularda stratejik

kararların belirlenmesinden sorumludur. Planlı kalkınmayı yönlendirmek ve kamu

kuruluşları arasında koordinasyonu sağlamak için beş yıllık kalkınma planları hazırlar.

Bu planların uygunlamasında en önemli araç olan yatırımların seçimi,

önceliklendirilmesi ve kaynakların tahsisinden sorumludur.

1.4.2. Hizmetin Sunumu

Kanalizasyon sektöründeki etkilerin oluşmasında en temel görev kanalizasyon

hizmetlerinin halka ulaştırılması yer almaktadır. Hizmet sunumunda yatırımların

gerçekleştirilmesi ve tesislerin işletilmesi gelmektedir.

Ülkemizde halka kentsel atık su hizmetlerinin getirilmesi ve atık suların

bertarafı görevi kanunlarla büyükşehir belediyelerinde su ve kanalizasyon

idarelerine bu idarelerin bulunmadığı belediyelerde ise belediyelere verilmiştir.

Hizmetin sunumu için gerekli olan yatırımların yapılması görevi de yine

belediyelerindir. Ancak, belediyelerde yeterli teknik birikimin oluşmadığı durumlarda



merkezi idare kaynaklarından finanse edilen yatırımların sorumluluğu merkezi idare

kuruluşlarına aittir.

Kanalizasyon projelerini yöneten merkezi idare kuruluşlarınca tamamlanan

tesisler, işletilmek üzere belediyelere devredilmektedir. Proje yönetiminde

belediyelere en büyük destek İller Bankasınca verilmektedir. Kredi sağladığı

projelerin yönetimini de üstlenen İller Bankası merkez teşkilatı ve bölge müdürlükleri

ile ülke genelinde yaygın bir yapısı vardır. İller Bankası alt yapı tesislerinin

projelendirilmesinden ihale işlemlerine ve inşası sürdürülen işlerin kontrollük

hizmetlerine kadar belediyelere yaygın bir hizmet sağlamaktadır.

Merkezi idare tarafından korunması gerekli görülen alanlar Özel Çevre

Koruma Alanı olarak ilan edilmektedir. Halen 13 adet özel çevre koruma alanı

bulunmaktadır. Bu alanların, yönetimi, arazi kullanım planlaması, alt yapının

sağlanması ve alanların korunması görevi Özel Çevre Koruma Kurumu’nun

sorumluluğundadır.

Turizm Bakanlığı turizm önemi yüksek yerleşim yerlerinin alt yapı sorunlarının

çözülmesine yönelik projelerle dış kredi temini ile belediyelerin atık su alt yapı

yatırımlarının yapılmasını üstlenmektedir.

Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi, Güneydoğu Anadolu

Bölgesinde yer alan ve çevresel zararları kritik olan yerleşim yerlerinin atık su alt

yapılarının projelendirme, ihale ve kontrollük hizmetlerini üstlenebilmektedir.

1.4.3. Finansman

Yatırımlar için belediyelerin, kendi öz kaynakları dışında farklı finansman

kaynaklarından yararlanma talebi olması halinde Devlet Planlama Teşkilatı, İller



Bankası Genel Müdürlüğü, dış kredi temin edilmesi halinde Hazine Müsteşarlığı

finansmanı yönlendiren kurumlar arasında yer almaktadır.

İller Bankası kendi öz kaynaklarından kredi sağlama ve sağladığı krediler ile

merkezi idareden aktarılan hibe nitelikli fonların alt yapı projelerinde kullanılmasından

sorumludur.

Hazine Müsteşarlığı projeler için dış kredi ile yürütülmesi kararı verilmesi

durumunda sağlanacak kredinin en uygun maliyetle temin edilmesi; gerekli gördüğü

takdirde kredi kullanıcısına garanti olmaya ve garanti edilen kredinin geri

ödemelerinin takip edilmesinden sorumludur.

Kamu kaynakları kullanılacak projelerin önceliklerinin belirlenmesi, ve

kaynakların projelere tahsisinden Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı sorumludur.

1.4.4. İzleme

Sektörel etkileri izleyen ve buna yönelik politika geliştirme, hizmet sunumu ve

finansman sağlayıcı kurumlara geri besleme yapan diğer kurumlar da bulunmaktadır.

Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü sorumluluğu altında bulunan su kaynaklarının

kalitesini izlemektedir. Bulaşıcı hastalıklar ve içmesuyu kalitesi Sağlık Bakanlığınca

izlenmektedir.

İller Bankası’nın hesapları, yaptığı operasyonel işlemler Yüksek Denetleme

Kurumunca denetlenir ve denetleme sonuçları TBMM’de incelenir.

Belediyelerin sundukları hizmetlere ilişkin bir performans değerlendirmesi

bulunmamaktadır.



1.4.5. Kurumsal İlişki

Kanalizasyon sektöründe hizmet veren kurumlar arasında etkileşim yoğundur.

Görev dağılımlarına göre kurumlar arası ilişki şekillenmektedir. Ancak görev ve

sorumluluk dağılımındaki çakışmalar, işbirliğine açık olmayan kurumsal yapılar,

kurumlar arasında işbirliği eksikliğine ve çatışmalara sebep olmaktadır.

Üçüncü bölümde İller Bankasının kurumsal kapasitesi değerlendirilirken

belirtildiği üzere, İller Bankası kredi temin edeceği projelerin sahibi belediyelerden

yetki almaktadır. Bu yetki proje üzerindeki tüm hakları içermektedir. Alınan yetkiden

sonra projenin hazırlatılması, ihale edilmesi, inşaat işlerinin kontrolü, işlerde revizyon

yapılması ve teslim alınması olmak üzere birçok aşaması sadece İller Bankasının

yetkisi altındadır.

Bir başka yetki sorunu örneği ise Özel Çevre Koruma Alanları ile ilgili

yaşananlardır. Özel Çevre Koruma Kanunu ile ÖÇKK’nın görev, yetki ve sorumluluğu

ÖÇK alanı ile sınırlandırılmıştır. Bu kanun ile ÖÇK alanları içerisinde kalan yerleşim

yerlerinde imar planlarının hazırlanması gibi belediyelere ait birçok yetki ÖÇKK’ya

devredilmektedir. Bu nedenle belediyeler yetkilerinin devredilmemesi için kent

merkezlerinin ÖÇKK alanı dışında tutulmasına çalışmaktadır. Bunun en son örneği

Tuz Gölü Özel Çevre Koruma Alanının belirlenmesinde yaşanmıştır. ÖÇKK sınır

alanları belirlenirken belediyeler alan dışında tutulmuştur. Ancak ÖÇKK bu bölgenin

korunmasına yönelik hazırladığı alt yapı projelerinde bu alan dışında kalan

belediyeleri de projeye dahil ederek çözüm üretmektedir. Yapacağı hizmetleri hizmet

alanı dışına taşırma durumuna düşen ÖÇKK hizmet sunumunda sorunlar

yaşayabilmektedir.



Yetki ve sorumluluk belirsizlikleri merkezi idare kurumları arasında da

görülmektedir. Kamu kaynakları ile finase edilecek projelerin önceliklerinin tespiti ve

kaynak tahsisi yetkisi Devlet Planlama Teşkilatına verilmiştir. Önceliklendirme

sorunları dış kredi ile yürütülecek projelerin tespitinde de yaşanmaktadır. Örneğin

halen yatırım programında 1998 yılından beri dış kredi ile yürütülmesine karar

verilerek programa alınmış projeye dış kredi sağlanmamışken, yatırım programında

iç kaynak ile finanse edilmesi programlanan projelere dış kredi sağlanmıştır.

Sorunlar, çoğunlukla daha önce de belirtildiği gibi, görev ve sorumlulukların

çakışması durumlarında yaşanmaktadır. Kurumlar arasındaki işbirliği ve

koordinasyon eksikliği, sorunların çözümsüz kalmasını körüklemektedir.



1.5. POLİTİKA ARAÇLARI

1.5.1. Hukuki Düzenlemeler

Ülkemizde kanalizasyon sektörü ile ilişkili mevzuat iki grupta toplanabilir.

Bunlardan birincisi, çevrenin korunması, olması gereken durumu ve bu durumu

bozabilecek eylemlerin yasaklanmasını düzenleyen hukuki düzenlemelerin yer aldığı

çevresel standart mevzuatlarıdır. Ayrıca, çevresel standartlar yanında bu standartlara

ulaşılmasını sağlayacak araçların teknoloji ve performanslarının yer aldığı diğer

standartlar da bu kapsamda değerlendirilecektir. İkinci önemli grup, yönetsel

ihtiyaçların düzenlendiği mevzuatlardır. Yönetsel ihtiyaçlar mevzuatı olarak

adlandırabileceğimiz bu mevzuat seti ile çevresel standartların belirlendiği mevzuatın

hangi kurum veya gruplarca uygulanacağını bu kurumların yetki ve sorumluluklarıyla

kurumsal yapılarını düzenlemek amaçlanmaktadır.

1.5.1.1. Çevresel Standartlar

TC Anayasası: Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 56. maddesi ile herkesin

sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahip olduğu ve çevreyi geliştirmenin,

çevre sağlığını korumanın ve çevre kirlenmesini önlemenin devletin ve vatandaşların

ortak ödevi olduğu belirtilmiştir.

Çevre Kanunu: 1983 yılında kabul edilen Çevre Kanunu çevre ile ilgili hukuki

düzenlemelerin yapılabilmesini sağlayan ve genel çerçeveyi oluşturan bir kanundur.

Limanlar Kanunu: 1923 tarihli Limanlar Kanunu özellikle limanların

bulunduğu bölgedeki denizlere atıkların boşaltılmasını düzenler.

Kıyılar Hakkında Kanun: 1990 tarihinde kabul edilen Kanun, kıyıları kirlilikten

korumak için ve uygun olmayan arazi kullanımını engellemek için hazırlanmıştır.



Halk Sağlığı Kanunu: Atık suların yüzey sularına boşaltımını düzenleyen bu

kanun 1930 tarihinde kanunlaşmıştır.

Su Kaynakları Hakkında Kanun: 1972 yılında giren bu kanunla atıkların

boşaltımı daha kapsamlı ele alınmıştır.

Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği: Çevre Kanunu doğrultusunda 1988 yılında

yürülüğe giren yönetmelik ile suyun nüfus gruplarına göre alıcı ortama deşarj

standartları ile entüstrilerin atık sularını alıcı ortama bırakırken uymaları gereken

minimum standart belirlenmiştir. Ayrıca yönetmelik, suyun amaçlarına göre kalite

sınıflarını ve su kaynaklarının koruma alanlarını da tanımlamaktadır.

Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğinde gözlemlenen en büyük eksiklik bölgesel

farklılıklara göre esneklik getirmemektedir. Kirliliğe hassas bir alan ile her hangi bir

bölgede uyulması gereken deşarj standartları aynıdır. Oysa çevresel standartların,

bölgesel koşullara uyumu kolaylaştırabilmesi için söz konusu mevzuatların esnek bir

yapıya da sahip olması etkinliğin artırılması için zorunludur (Andrews vd., 57).

Ulusal Program: 24.03.2001 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe

giren Ulusal Program, Türkiye’nin Avrupa Birliğine tam üyelik süreci içinde kısa ve

orta vadede gerçekleştirilmesi öngörülen çalışmaları kapsamaktadır. Çevre alt başlığı

altında yer alan Su Kalitesi bölümünde atık su mevzuatının karşılaştırması ile kısa ve

orta vadede alınacak tedbirler açıklanmıştır.

Avrupa Birliği direktifleri arasında kentsel atık su yönetimi ile ilgili başlıca

direktif, 91/271/EEC numaralı Kentsel Atıksu Arıtımı Konsey kararıdır.

1.5.1.2. Yönetsel İhtiyaçlar

Atık su bertarafında görev alan kurum ve kuruluşların nasıl çalışması

gerektiğini düzenleyen ve bu kurumların yönetimde başarılı olabilmesi için



sağlamaları gereken asgari kriterleri içeren düzenlemelerdir. Bu mevzuat setinde yer

alan düzenlemeler atık bertarafında doğrudan veya dolaylı olarak hizmet veren

kurumların yetki ve sorumlulukları düzenlenmiştir.

Çevresel konularda kurumlararası koordinasyonun sağlanması görevi Çevre

Bakanlığının Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile

Çevre Bakanlığına verilmiştir. Ayrıca, bu kanun Çevre Bakanlığının görev, yetki ve

sorumlulukları yanında kurumsal yapısını da düzenlemektedir.

1989 yılında kabul edilen Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığının

Kuruluşuna Dair Kanun Hükmünde Kararname ile ÖÇKK’nın görev, yetki ve

sorumlulukları belirlenmiştir.

Belediyeler Kanununda kente su sağlanması ve atıkların bertarafı görevi

belediyelere verilmiştir.

1945 yılında çıkan İller Bankası Kanunu, belediyelerin alt yapı yatırımları için

ihtiyaç duyacakları kredinin sağlanması, kurumsal kapasiteleri yeterli olmayan

belediyelerin projelerinin hazırlatılması, ihale edilmesi ve projenin tamamlanması

konularında İller Bankasının görev, yetki ve sorumluluklarını düzenlemektedir.

1953 tarihinde yürürlüğe giren Devlet Su İşleri Kanunu ile tatlı su

kaynaklarının korunması, izlenmesi ve önlemlerin alınması görevi, Devlet Su İşleri

Genel Müdürlüğüne verilmiştir.

1981 tarihli İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğünün

(İSKİ) Kurulması ve Görevleri Hakkında Kanun ile İstanbul Büyükşehir

Belediyesine bağlı fakat bütçesi büyükşehir belediyesinden ayrı olan ve su-atık su

hizmetlerini yürütmekten sorumlu kurumun kurulması düzenlenmiştir. Bu kanun ile

İSKİ’ye su ve atık su hizmetleri için gerekli yatırımları yapma, tesisleri işletme ve



verilen hizmetlerin karşılığında abonelerden ücretlerin toplanması yetkisi verilmiştir.

İSKİ’nin hizmet alanı İstanbul Büyükşehir Belediyesi sınırları ile aynıdır ancak

İstanbul’a su sağlanan kaynakların İstanbul dışında olduğu durumlarda da bu

kaynakların korunması görevi yine İSKİ’ye aittir.

1.5.2. Kalkınma Planları

Beş Yıllık Kalkınma Planlarında kanalizasyon hizmetlerine yönelik ilke, hedef

ve politikalar yıllar içerisinde farklılıklar göstermiştir.

1.5.2.1. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985 - 1989)

Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planında kanalizasyon sektörüne yönelik iki

politikaya yer verilmiştir. Bunlardan ilki kanalizasyon yatırımlarında, içmesuyu

kaynakları kirlenen, turistik önemi olan ve halk sağlığının kritik olduğu bölgelere

öncelik verileceği vurgulanmıştır. İkinci olarak, Atık su arıtma tesisleri için ülke

şartlarına uyan, işletimi kolay, hammadde ve insan gücü girdileri işletmeci kuruluşça

sağlanabilen teknolojilerin seçilmesi belirtilmiştir (5.BYKP, s ).

1.5.2.2. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990 – 1994)

Bütün belediye yerleşim yerlerinin kanalizasyon yatırımlarının projelerinin plan

döneminde hazırlanacağı belirtilmektedir. Atık su yatırımlarında şebeke, arıma tesisi

ve deniz deşarjlarının birlikte projelendirileceği belirtilmektedir.

Su kaynaklarının korunması ve bu konuda denetlemenin yapılmasının

sağlanacağı belirtilmektedir (6.BYKP, s ).

1.5.2.3. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996 – 2000)

Kanalizasyon ve arıtma tesislerinin yapımında uyum sağlanmasına ve

yerleşim koşullarına uygun teknoloji kullanımına özen gösterilecektir.



Tesislerin Yap-İşlet-Devret modeli ile yapılması özendirilecektir.

İller Bankasınca yapılacak atık su arıtma tesislerinin projelendirilmesinde

havza bazlı yaklaşıma ağırlık verilecektir.

Tarifelerin, işletme, bakım ve onarım maliyetlerini karşılayacak ve yeni

yatırımlar için kaynak yaratacak şekilde ve modern işletmecilik esaslarına göre tespiti

yönünde çalışmalara başlanacaktır.

Nüfusu 100 binden büyük belediyelerde su ve kanalizasyon idareleri

kurulacaktır (7.BYKP, s 156-157).

1.5.2.4. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001 – 2005)

Yeraltı ve yüzey su kaynaklarının kirlenmeden önce korunması sağlanacak ve

atık suların arıtıldıktan sonra tarım ve sanayide kullanılması özendirilecektir.

Kuruluşlar arasında etkin koordinasyon sağlanacaktır.

Altyapı tesislerinde yerleşim koşullarına uygun teknolojinin araştırılması ve

kullanımına özen gösterilecek, malzeme ve ekipman ihtiyacı iç piyasadan

karşılanmaya çalışılacaktır.

Taşkınların önlenmesinde öncelik derelerin ıslahına verilelecek, dere

yataklarında yapılaşmaya müsaade edilmeyecektir.

Hizmetler için uygulanan tarifelendirme, modern işletmecilik esasına göre

belirlenecektir.

Yeni yatırımlar için Yap-İşlet-Devret modellerinin hayata geçirilmesi teşvik

edilecektir.

Su ve kanalizasyon işletmelerinin özelleştirilmeleri teşvik edilecek ve

belediyelerin denetleme mekanizması haline getirilmesi sağlanacaktır.



Atık su deşarj değerleri AB değerlerine göre yeniden belirlenecektir.

İller Bankası yeniden yapılandırılacaktır.

Nüfusu 100 Binden büyük yerleşim yerlerinde su ve kanalizasyon idarelerinin

kurulması sağlanacaktır (8. BYKP, s 174-175).



1.6. İZLEME

Verilen hizmetlerin sonuçlarının değerlendirilmesi gelecekte oluşturulacak

kararların doğruluğunu artıracaktır. Doğrudan kanalizasyon hizmetlerindeki

performansa bağlı olmayan ancak kanalizasyon hizmetlerinin de etkisi bulunan sudan

bulaşan hastalıkların vaka sayısı Sağlık Bakanlığınca izlenmektedir.

Su kaynaklarının kirlilik durumu, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünce

izlenmektedir. Ancak, atık su bertarafı hizmetlerinin performansı

değerlendirilmemektedir. Örneğin tamamlanan tesislerin bazılarının işletme

giderlerinin yüksek olması nedeniyle işletilmediği daha önceki bölümlerde

belirtilmiştir. Ancak, mevcut alt yapı tesislerinin izlenmesi herhangi bir kurum

tarafından yerine getirilmediği için, projeyi hazırlayan kuruma bu bilgi geri besleme

yoluyla iletilememektedir. Buna bağlı olarak, bölgeye uygun arıtma teknolojisinin

seçilmemesi hatasının diğer projelerde de devam ettirilmesi riski doğmaktadır.



2. SEKTÖREL ALTYAPI İHTİYACININ TESPİTİ

1997 yılı itibariyle toplam 3218 belediye bulunmaktadır. Bunlardan 15’i büyük

şehir belediyesi, 78’i büyükşehir belediyelerinin alt belediyesidir. Büyükşehir

belediyelerinin alt belediyelerinin alt yapı ihtiyaçları da büyükşehir belediyelerine

bağlı su ve kanalizasyon idareleri tarafından yapılmaktadır. Bu nedenle çalışmada alt

belediyeler büyükşehir belediyeleri altında düşünülerek toplam 3140 belediye

değerlendirilecektir. Alt yapı ihtiyacının tespiti için 3140 belediyenin tamamının

verilerinin aynı nitelikte derlenmesi hemen hemen imkansızdır. Bütün belediyelerin

verilerinin derlenmesi çalışmanın yaygınlığı açısından önemlidir ancak her bir

belediye ile ilgili ihtiyaç duyulacak envanterin oluşturulması için aynı miktarda zaman

ayrılması gerekmektedir.

3140 belediyenin toplam nüfusu 1997 yılı verilerine göre kırk dokuz milyondur.

Nüfusu yüz binden büyük elli altı belediyenin nüfusu toplam kentsel nüfusun yüzde

55 ini oluşturmaktadır. Geriye kalan 3084 belediyenin nüfus toplamı belediye

nüfusunun yüzde 45’ini oluşturmaktadır. Belediyelerin nüfus gruplarına göre dağılımı

Tablo 12’de verilmiştir.



Tablo 12. Nüfus Gruplarına Göre Belediyelerin Adet ve Nüfusları

Nüfus Aralığı Adet Nüfus Toplam

Nüfustaki Payı >1.000.000 5 15.208.605 31% 500.000-1.000.000 4 2.323.764 5% 400.000-500.000 4 1.849.291 4% 300.000-400.000 4 1.336.873 3% 200.000-300.000 10 2.294.553 5% 100.000-200.000 29 3.843.807 8% 50.000-100.000 73 5.098.806 10% 40.000-50.000 30 1.316.333 3% 30.000-40.000 48 1.641.657 3% 20.000-30.000 84 2.038.759 4% 10.000-20.000 240 3.276.691 7% 5.000-10.000 462 3.111.741 6% <5.000 2.147 5.712.442 12% TOPLAM 3.140 49.053.322 100%

Kaynak: Tablo, DİE’den temin edilen 1997 Nüfus Sayımına sonuçlarına göre tez kapsamında hazırlanmıştır.

Nüfus yoğunluğu yönünden en kalabalık bölge Marmara Bölgesidir. Belediye

nüfusunun yaklaşık yüzde otuzu bu bölgede yer almaktadır. Nüfus yoğunluğu

yönünden Marmara Bölgesinden sonra sırasıyla İç Anadolu, Ege, Akdeniz,

Karadeniz, Güneydoğu Anadolu, Doğu Anadolu bölgeleri gelmektedir.

Belediyelerin bölgelere göre dağılımı Tablo 13’te özetlenmiştir.

Tablo 13. Belediyelerin Bölgelere Göre Dağılımı

Bölge Adet Nüfus Toplam

Nüfustaki PayıAKDENİZ 453 6.413.260 13% DOĞU ANADOLU 277 3.533.024 7% EGE 588 6.563.429 13% GÜN.D. ANADOLU 191 4.377.401 9% İÇ ANADOLU 712 8.888.413 18% MARMARA 394 14.562.953 30% KARADENİZ 525 4.714.842 10% TOPLAM 3.140 49.053.322 100%

Kaynak: Tablo, DİE’den temin edilen 1997 Nüfus Sayımına sonuçlarına göre tez kapsamında hazırlanmıştır.



Çalışmada toplam yatırım tutarı belirlenirken, öncelikle hizmet verilecek toplam

nüfus belirlenmeye çalışılmıştır. Bunun için her belediyenin ayrı ayrı nüfus

projeksiyonları hazırlanmıştır. Nüfus projeksiyonlarına bağlı olarak üretilecek atık su

miktarı tahmin edilmeye çalışılmıştır. Atık su projeksiyonu için yapılan kabuller ve

analiz yöntemi bölüm 2.2’de açıklanmıştır.

Toplam yatırım kalemlerinin en önemli iki kalemi olan kanalizasyon şebekesi

ve atık su arıtma tesisleri için ortalama kişi başına veya birim atık suya göre maliyet

analizleri ülkemizde yapılmamıştır. Bu nedenle çalışma kapsamında kişi başına

şebeke maliyetinin belirlenmesine yönelik analiz çalışmaları yapılmıştır. Bu

çalışmanın yöntem ve bulguları takip eden bölümlerde açıklanmıştır.

2.1. NÜFUS PROJEKSİYONLARI

Belediyelerin gelecekteki nüfuslarını belirlemek için Üstünışık ve Bayazıt’ın

hazırladığı “Belediye Nüfus Projeksiyonları” çalışması kullanılmıştır. Bu çalışma

kapsamında belediyelerin nüfusları belirlenirken 1985, 1990 ve 1997 yılında yapılan

nüfus sayımları verileri kullanılmıştır. Nüfus artış hızı tespit edilirken ayrı ayrı

hesaplanan 1985-1990, 1990-1997 ve 1985-1997 yılları nüfus artış hızlarının

ortalaması alınmıştır. Ancak bu çalışmada mevcut nüfus yapısının etkisini daha fazla

göstermek amacıyla 1985-1990, 1990-1997 ve 1985-1997 yıllarının nüfus artış

hızlarının ortalaması ile 1990-1997 yılı nüfus artış hızının yeniden ortalaması alınarak

nüfus artış hızı tespit edilmiştir. Bu sayede hem son dönemdeki nüfus artış hızı

ağırlık kazanmış hem de diğer yılların artış hızları kullanılarak zaman serisi içerisinde

tutarlılık yakalanmaya çalışılmıştır. Nüfus artış hızı eksi olan yerleşim yerlerinde artış

hızı 0 alınmıştır.



Yapılan analizlere göre 2002 yılında toplam belediye nüfusu 57 milyon olarak

hesaplanmıştır. Belediye nüfusunun toplamı 2010 yılında 74,7 milyona, 2020 yılında

108,7 milyona ve 2025 yılında 133,4 milyona ulaşacağı tahmin edilmektedir. Gelecek

yıllara ait toplam belediye nüfusu Tablo 14’te gösterilmiştir.

Tablo 14. Belediye Nüfus Tahminleri (2002-2025)

Yıl Belediye Nüfusu Yıl Belediye Nüfusu2002 57.067.059 2014 86.330.9132003 58.946.851 2015 89.600.1592004 60.910.220 2016 93.035.2112005 62.961.721 2017 96.646.5542006 65.106.408 2018 100.445.4142007 67.349.439 2019 104.443.8902008 69.696.540 2020 108.655.0162009 72.153.624 2021 113.092.8052010 74.727.171 2022 117.772.2482011 77.424.054 2023 122.710.2032012 80.251.641 2024 127.923.7592013 83.217.791 2025 133.432.202

Kaynak: Üstünışık ve Bayazıt’ın “Belediye Nüfus Projeksiyonları” çalışması kullanılarak hazırlanmıştır.

2.2. ATIK SU PROJEKSİYONU

Atık su miktarının tespit edilmesi için öncelikle talep edilen içme suyu

miktarının belirlenmesi gerekmektedir. Kullanıcılar tarafından tüketilecek

içmesuyunun yüzde 90’ının atık suya dönüşeceği kabul edilmiştir. İçmesuyu

ihtiyacının tespiti için yapılan analizler aşağıda özetlenmiştir.

Devlet İstatistik Enstitüsünün derlediği Elektrik Su ve Gaz İstatistiklerinin 1993-

1998 yıllarına ait verileri incelenmiştir. Buna göre, meskenlerin abone başına günlük

su tüketimleri 1993-1998 yılları arasında ortalama 385 litredir. Değerlerin standart

sapması 4,5 litredir. Kısacası, abone başına tüketim yüzde doksan beş olasılıkla 376-

394 litre arasında değişmektedir.

Büyükşehir belediyeleri hariç tutularak mesken tüketim değerleri analiz

edildiğinde Türkiye ortalamasının 410 litre olduğu ve tüketimlerin yüzde 95 olasılıkla



395-425 litre arasında değiştiği tespit edilmiştir. Abone başına tüketimde yıllık düzenli

bir artış tespit edilememiştir. 1993 yılında ortalama 311 litre olan tüketim 1996 yılında

535 litreye ulaşmış daha sonra azalarak 1998 yılında 385 litreye düşmüştür.

Bölgelere göre abone başına günlük tüketim değerleri 324 – 584 litre arasında

değişmektedir. Abone başına tüketilen günlük su miktarı 324 litre ile en az Karadeniz

bölgesinde oluşurken; 584 litre ile en fazla tüketim Doğu Anadolu Bölgesinde yer

alan yerleşim yerlerinde kaydedilmiştir. Bölgelerin büyükşehir belediyeleri dışındaki

yerleşim yerlerinde bulunan konut abonelerinin günlük abone başına su tüketimlerinin

ortalamaları ve standart sapmaları Tablo 15’te verilmiştir.

Tablo 15. Bölgelerin Ortalama Abone Başına Günlük Su Tüketimleri

Bölge Tüketim (l/abone gün)

St. Sapma

Marmara Bölgesi 368 42 Ege Bölgesi 401 146 Akdeniz Bölgesi 467 115 İç Anadolu Bölgesi 412 117 Karadeniz Bölgesi 324 87 Doğu Anadolu Bölgesi 584 111 Güneydoğu Anadolu Bölgesi 450 123

Kaynak: Tablo, DİE’nin Elektrik, Gaz ve Su İstatistiklerinin 1993-1998 yıllarına ait değerleri kullanılarak bu tez kapsamında hazırlanmıştır.

Büyükşehir belediyelerinde bulunan meskenlerin günlük ortalama su tüketim

değerleri daha tutarlı ve birbirine yakın değerler taşımaktadır. Bunda en önemli etken,

bu belediyelerden temin edilen verilerin daha sağlıklı ölçümlere dayanmasıdır.

Büyükşehir belediyelerinde ortalama abone başına tüketim 381 litredir. Standart

sapmanın 16 olması nedeniyle yüzde 95’lik kapsama alanı 365-397 litre arasında

değişmektedir. Ankara ve Batısında yer alan büyükşehir belediyelerinde ortalama

tüketim300-400 litre arasında değişirken; Ankara’nın doğusunda yer alan büyükşehir

belediyelerinde ortalama günlük tüketim 450-550 litre arasındadır.



Gerek büyükşehir belediyelerinde gerekse büyükşehir dışındaki belediyelerin

mesken alanlarında abone başına tüketim değerleri özellikle hane halkı sayısı yüksek

olan yerlerde yüksek olmaktadır.

Toplam içmesuyu ihtiyacının tespit edilebilmesi için önemli olanın kişi başı

tüketim değerinin tespit edilmesi olduğu daha önceki bölümlerde değinilmiştir. Bu

nedenle bölgelere göre hane halkı büyüklüklerinin ortalama abone başına tüketim ile

birlikte değerlendirilmesi sonucunda kişi başı su ihtiyacı tespit edilebilecektir.

Ortalama hane halkı büyüklüğü 1985 yılında 5,46 iken; 1990’da 5,29 olmuştur.

1985 ve 1990 yıllarına ait hane halkı büyüklüklerinin illere göre dağılımı

incelendiğinde Akdeniz, Ege, İç Anadolu ve Marmara Bölgelerinin hane halkı

büyüklükleri Türkiye ortalamasının altındayken; Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu

ve Karadeniz bölgelerinin hane halkı büyüklükleri Türkiye ortalamasının üzerindedir.

1994 yılında Devlet İstatistik Enstitüsünce yapılan hane halkı gelir ve gider anketinde

hane halkı büyüklüğü Türkiye için ortalama 4,45 olarak tespit edilmiştir ancak, hane

halkı büyüklüklerinin illere göre dağılımı bulunmamaktadır. 1994 yılında tespit edilen

ortalama hane halkı büyüklüğünün içmesuyu ihtiyacının tespitinde kullanılmasının

daha doğru sonuç vereceği düşünülmektedir. Bölgelerin ortalama hane halkı

büyüklüğü için 1985 ve 1990 yılı hane halkı büyüklüklerinin ortalama hane halkı

büyüklüğüne oranının aynı kaldığı kabul edilerek bölgelerin hane halkı büyüklükleri

tespit edilmiştir. Buna göre bölgelerin hane halkı büyüklükleri Tablo 16’da

gösterilmiştir.



Tablo 16. Bölgelere Göre Hane Halkı Büyüklükleri (1985-1994)

1985 1990 1994 Akdeniz 5,16 4,91 4,13 Doğu Anadolu 6,66 6,48 5,45 Ege 4,48 4,31 3,63 Güneydoğu Anadolu 6,45 6,58 5,54 İç Anadolu 5,32 5,09 4,28 Marmara 4,43 4,21 3,54 Karadeniz 5,71 5,42 4,56 Ortalama 5,46 5,29 4,45

Kaynak: Türkiye İstatistikleri,1990 ve Hanehalkı Gider Analizi, 1994 verileri kullanılarak hazırlanmıştır.

Büyükşehir belediyeleri hariç belediyelerin mesken başına ortalama günlük su

tüketimleri Tablo 17’de gösterilmiştir.

Tablo 17. Bölgelerin Konut Başına Su Tüketimleri

Mesken Başına Tüketim (l/gün)

Akdeniz 467 Doğu Anadolu 584 Ege 401 Güneydoğu Anadolu 450 İç Anadolu 412 Marmara 368 Karadeniz 324 Ortalama 409


1994 yılı hane halkı büyüklükleri ile ortalama abone başına günlük su tüketimi

değerleri kullanılarak kişi başı günlük su tüketim değerleri tespit edilmiştir. Kişi başı

su tüketim değerleri bölgeler için Tablo 18’de verilmiştir.



Tablo 18. Bölgelerin Kişi Başı Günlük Su Tüketimleri

Kişi Başına Tüketim (l/gün)

Akdeniz 113 Doğu Anadolu 107 Ege 110 Güneydoğu Anadolu 81 İç Anadolu 96 Marmara 104 Karadeniz 71 Ortalama 98

Kaynak: Tablo 16 ve 17’de yer alan değerler kullanılarak hazırlanmıştır.

Görüldüğü üzere kişi başı günlük içmesuyu tüketimi 70 ile 113 litre arasında

değişmektedir. Toplam içmesuyu ihtiyacının tespitinde kişi başı günlük 100 litre

tüketimin, 2010’dan sonra 125 ve 2025’den sonra 150 litre olacağı kabul edilmiştir.

Meskenlerin tükettiği su miktarı toplam su tüketiminde dominanttır. Toplam

tüketilen suyun yüzde 68’i meskenler, yüzde 10’u sanayi, yüzde 7’si resmi kurumlar

ve yüzde 15’i diğer aboneler tarafından tüketilmektedir.

Buna göre sanayi abonelerince tüketilen su miktarı meskenlerin tükettiği suyun

yüzde 15,2’si kadardır. Resmi kurumların kullandığı içmesuyu miktarı meskenlerin

yüzde 9,7’si; diğer abone gruplarının tüketiminin meskenlere oranı yüzde 22,2’dir.

Büyükşehir belediyeleri dışındaki belediyelerde su tüketim değerleri abone gruplarına

göre incelendiğinde; Marmara ve Akdeniz Bölgelerinde toplam mesken tüketiminin

yüzde 32’si kadar içmesuyu diğer abone gruplarınca tüketilmektedir. Ege, Doğu

Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde diğer abone gruplarının su tüketimi mesken

gruplarının yüzde 40’ı kadardır. İç Anadolu ve Güney Doğu Anadolu Bölgelerinde

diğer abonelerin içmesuyu tüketimleri meskenlerin yüzde 47’sidir. Diğer abone

gruplarının içmesuyu tüketimlerinin konut tüketimlerine oranları bölgelere göre Tablo

19’da gösterilmiştir.



Tablo 19. Bölgelere Göre Diğer Abonelerin Su Tüketimlerinin Konut Tüketimine Oranı

Diğer Abone Grupları (%)

Akdeniz 32 Doğu Anadolu 40 Ege 40 Güneydoğu Anadolu 47 İç Anadolu 47 Marmara 32 Karadeniz 40


Büyükşehir belediyelerinde ise diğer abone gruplarının içmesuyu tüketimlerinin

konut tüketimine oranı yüzde 25 ile 100 arasında değişmektedir. Büyükşehir

belediyelerinde diğer abonelerin içmesuyu tüketimlerinin meskenlere oranı ortalama

yüzde 50’dir.

Buna göre belediyelerin hizmet alanlarında ihtiyaç duyulacak toplam içmesuyu

ihtiyaçlarının belirlenmesi için aşağıda belirlenen kabul ve tespitler kullanılacaktır.

1. Bölgelerdeki kişi başı içmesuyu tüketim değerlerindeki farklılıklar ihmal

edilebilir düzeydedir. Buna göre kişi başı su tüketimi 2010’a kadar 100, 2010-

2020 yılları arasında 125 ve 2025 yılından sonra 150 litre olacağı tahmin

edilmektedir.

2. 1997 yılı sayımlarında nüfusu 100 binden büyük olan yerleşim yerleri

gelecekte şimdiki büyükşehir belediyelerinin su tüketim değerlerine sahip

olacaktır. Bu nedenle nüfusu yüzbinden büyük yerleşim yerlerinde diğer

abonelerin su tüketimleri konut tüketiminin yüzde 50’si kadar olacaktır.

3. Nüfusu 100 binden küçük belediyelerin diğer abonelerce tüketilen su

miktarının meskenlere oranı Tablo 19’da belirtildiği gibi olacaktır.



Buna göre su tüketim değerlerinin 2000-2010, 2011-2020 ve 2021-2025 yılları

için formulasyonu aşağıda gösterilmiştir.

Tablo 20. Bölgelerin İçmesuyu Tahmin Formülleri

2000-2010 2011-2020 2021-2025 Nüfusu 100 Binden Büyük Belediyeler

NüfusX100X1,50 NüfusX125X1,50 NüfusX150X1,50

Nüfusu 100 Binden Küçük Belediyeler Akdeniz NüfusX100X1,32 NüfusX125X1,32 NüfusX150X1,32 Doğu Anadolu NüfusX100X1,40 NüfusX125X1,40 NüfusX150X1,40 Ege NüfusX100X1,40 NüfusX125X1,40 NüfusX150X1,40 Güneydoğu Anadolu

NüfusX100X1,47 NüfusX125X1,47 NüfusX150X1,47

İç Anadolu NüfusX100X1,47 NüfusX125X1,47 NüfusX150X1,47 Marmara NüfusX100X1,32 NüfusX125X1,32 NüfusX150X1,32 Karadeniz NüfusX100X1,40 NüfusX125X1,40 NüfusX150X1,40

Kaynak: Tablo, tez kapsamında hazırlanmıştır.

Yukarıda açıklanan hesaplama yöntemine göre 2002 yılında toplam atık su

miktarı 2807 milyon m3’tür. Yıllık ortalama ilave olan atık su miktarı, 2002-2010 yılları

arasında 100 milyon metreküp; 2010-2018 yılları arasında 200 milyon metreküp

sonraki yıllarda 300-400 milyon metreküp arasındadır.

Evsel atık su miktarının, 2010 yılında 4585 milyon metreküp, 2025 yılında

9756 milyon metreküp olacağı tahmin edilmektedir. Oluşan atıksuyun yüzde 30’u

Marmara Bölgesi, yüzde 18’i İç Anadolu Bölgesi, yüzde 13’ü Ege Bölgesinde, yüzde

12’si Akdeniz Bölgesinde, yüzde 10’u Güneydoğu Anadolu Bölgesinde, yüzde 9’u

Karadeniz Bölgesinde ve yüzde 7’si Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan

belediyelerden kaynaklanmaktadır.



2.3. YATIRIM İHTİYACININ TESPİTİ

Atıksu bertaraf yatırım maliyetinin tespit edilebilmesi için şebeke ve atıksu

arıtma maliyeti ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Birinci bölümde kanalizasyon maliyetinin

belirlenmesinde kullanılan yaklaşımlar açıklanmış bu bölümün sonunda kanalizasyon

şebekesi ilk yatırım maliyeti ile işletme bakım giderlerinin tahmini tutarlarına yer

verilmiştir. İkinci bölümde atık su arıtma tesislerinin maliyeti hesaplanmıştır. Bu

bölümün sonunda da ihtiyaç duyulan yatırım miktarı ile işletme bakım giderleri

tahminlerine yer verilmiştir.

2.3.1. Kanalizasyon Şebekesi

2.3.1.1. Kişi Başına İhtiyaç Duyulan Şebeke Miktarının Tespiti

Şebeke maliyetini döşenecek uzunluk ve boru çapı belirlemektedir. Şebeke

uzunluğu kanalizasyonun sisteminin yaygınlaştırılması ve hizmet alanı ile doğru

orantılıdır. Bir başka deyişle şehir yatay düzlemde genişledikçe ihtiyaç duyulacak

şebeke uzunluğu artacaktır. Boru çapları ise taşıyacağı atık su miktarına, atık su

miktarı nüfusa bağlıdır. Bir bölgeye döşenecek şebekenin ortalama çapı o bölgenin

yoğunluğu ile doğru orantılıdır.

Buna göre:

Şebeke uzunluğu belediyenin hizmet alanı ile ilişkilidir.

Şebekede kullanılan boru çaplarının toplam uzunluk içindeki dağılımı

nüfus yoğunluğuna bağlıdır.

Bu iki değişkene bağlı yıllık kanalizasyon şebeke yatırım ihtiyacının tespit

edilmesi için 1991 yılında İller Bankası Kanalizasyon Dairesince yayınlanan 121

projeye ait hedef nüfus, hizmet alanı ve çaplarına göre boru miktarları bilgileri ile



kentlerin alan kullanım yapıları değerlendirilmiştir. Değerlendirme ve analiz

sonuçlarına göre hizmet alanına bağlı şebeke uzunluğu ihtiyacı ile nüfusa bağlı birim

şebeke maliyeti tespit edilmiştir. İki değişkenin tespiti için kullanılan metodoloji

aşağıda özetlenmiştir.

2.3.1.1.1. Şebeke Uzunluğunun Tespiti

Bir önceki bölümde de değinildiği üzere şebeke uzunluğu kentin yatay

düzlemdeki yaygınlığına bağlıdır. Kentlerin kişi başına düşen alan miktarı nüfus

arttıkça azalmaktadır. Bir başka deyişle yoğunluk kentler büyüdükçe artmaktadır.

Kentlerin ihtiyaç duydukları kanalizasyon şebekesi uzunluğu tespit edilirken

temel yaklaşım gelecekte kentlerin nüfusunun artması ile ihtiyaç duyacakları alanın

tespit edilmesi halinde bu alan için ihtiyaç duyulacak şebeke miktarının tespiti

kolaylaşacaktır. Bunun için kentlerin alan kullanım yapısı incelenmiştir. Alan kullanım

yapısı incelenirken konutsal alanın kişi başına düşen miktarı ile toplam kentsel alana

oranı değerlendirilmiştir. Yonca tarafından yapılan çalışmada konut alanlarının

şehirsel alana oranı ortalama yüzde 40,65 olarak tespit edilmiştir (Yonca, s 4). Yonca

tarafından yapılan çalışma, nüfusu 20.000 ve üzeri kırk altı yerleşim yerinin

değerlendirilmesini kapsamaktadır. Kentlerin ortalama konut kullanımına ilişkin veriler

Tablo 21’de gösterilmiştir.

Tablo 21. Kentlerde Konut Kullanım Alanları - I

NÜFUS GRUBU

KİŞİ BAŞINA DÜŞEN KONUT

ALANI M2

KONUT ALANININ TOPLAM ALANA

ORANI 20000 50000 59,01 32,40% 50000 100000 85,84 37,88% 100000 200000 42,54 28,41% 200000 400000 55,68 38,06%

>1000000 73,77 68,44% Kaynak: Yonca A., Türkiye’de Kentlerin Fiziki Dokusu



2025 yılı nüfus projeksiyonlarına göre yaklaşık 2240 belediyenin nüfusu

15.000’in altında olacaktır. Bu nedenle nüfusu 15.000’in altında bulunan yerleşim

yerlerinin kentsel alan kullanımı için Melih Ersoy tarafından derlenen Kentsel Alan

Kullanım Normları yayınında nüfusu 15.000’den küçük yerleşim yerleri için önerilen

konutsal alan oranları kullanılmıştır. Derlenen verilere göre nüfus gruplarına bağlı

konu alanı değerleri Tablo 22’de gösterilmiştir.

Tablo 22. Kentlerde Konut Kullanım Alanı - II

NÜFUS GRUBU

KİŞİ BAŞINA DÜŞEN KONUT

ALANI M2

KONUT ALANININ TOPLAM ALANA

ORANI <5000 69,8 73,20%

5000 20000 61,92 61,92% 20000 50000 59,01 32,40% 50000 100000 85,84 37,88% 100000 200000 42,54 28,41% 200000 400000 55,68 38,06% 400000 1000000 64,725 53,25%

>1000000 73,77 68,44% Kaynak: Ersoy M., Yonca A.

Şebeke uzunlukları tespiti için kanalizasyon şebekesinin sadece yollardan

geçeceği kabulü yapılmıştır. Buna göre toplam kentsel alan içerisinde yol olarak

ayrılan-kullanılan alan tespit edilmiştir. Ortalama yol genişliği 8 m alınarak kentin

toplam yol uzunluğu belirlenmiştir. Belirlenen yol uzunluğunun tamamına

kanalizasyon şebekesi döşeneceği kabul edilmiştir. Bu tespite bağlı olarak

hesaplanan kişi başı şebeke ihtiyacı Tablo 23’de gösterilmiştir.



Tablo 23. Kişibaşına Kanalizasyon Şebekesi İhtiyacı

NÜFUS GRUBU KİŞİ BAŞI ŞEBEKE

İHTİYACI (m) <5000 2,26

5000 20000 2,25 20000 50000 3,85 50000 100000 2,19 100000 200000 2,00 200000 400000 1,12 400000 1000000 1,05

>1000000 1,03 Kaynak: Tablo tez kapsamında hazırlanmıştır.

Belirlenen kişi başı şebeke uzunluğunun doğruluğu için İller Bankasınca

projelendirilen 118 belediyenin kanalizasyon proje uzunlukları, projelendirilen alan ve

hedef nüfus ile birlikte karşılaştırılmıştır. Ancak, İller Bankasınca projelendirilen alan

belediyelerin hizmet alanlarının bir bölümünü kapsamaktadır. Bu nedenle,

karşılaştırılma yapılırken İller Bankasınca projelendirilen alanın yazar tarafından

önerilen alana oranı ile İller Bankasınca projelendirilen toplam şebeke uzunluğunun

yazar tarafından önerilen şebeke uzunluğuna oranı karşılaştırılmıştır. 118 projeden

yaklaşık 100 tanesinde bu oranlar bir birine çok yakın tespit edilmiştir.

Çalışmanın kapsamı yatırım maliyetleri için yaklaşık tahmin yapılması olduğu

için tespit edilen kişi başı şebeke uzunluğu yatırım maliyeti hesaplamalarında

kullanılabilir olarak görülmektedir.

Buna göre şebeke uzunluğu için aşağıda yer verilen formül kullanılacaktır.

ŞEBEKE UZUNLUĞU (km) = Nüfus X Birim Şebeke Uzunluğu (km/kişi)

2.3.1.1.2. Şebeke Çaplarına Bağlı Birim Boru Döşenmesinin Maliyeti

Birim boru maliyetini çapların toplam uzunluk içindeki dağılımı etkilemektedir.

Şebekede kullanılacak boruların çapları büyüdükçe maliyet de artmaktadır. Şebeke



çaplarını etkileyen en temel etken ise borudan geçecek debi miktarıdır. Debi temel

olarak nüfusa bağlıdır. Bu nedenle birim şebeke maliyeti belirlenirken analiz farklı

nüfus gruplarına bağlı olarak yapılmıştır. Analiz için İller Bankasınca projelendirilen

118 projedeki şebeke uzunluklarının çaplara göre dağılımı incelenmiştir. Ortalama

oranlara göre nüfusu 20.000’den küçük yerleşim yerlerinde ortalama birim maliyet 90

ABD Doları olarak belirlenmiştir. Nüfusu 20.000 – 100.000 arasındaki belediyeler ile

nüfusu 100.000’den büyük belediyeler için birim maliyet sırasıyla 105 ve 130 ABD

Doları olarak tespit edilmiştir. Bu maliyetler içerisinde boru bedeli, kazı, dolgu,

malzeme, işçilik, taşıma, yüzde 20 bilinmeyen gider ve yüzde 15 proje ve kontrollük

gideri dahildir.

Hazırlanan birim fiyatlar yapılaşmanın yer aldığı alanlar ile yapılaşmanın yer

almadığı alanların belli oranlarda alınması ile hazırlanmıştır. Doğaldır ki yapılaşmanın

yer almadığı arazide şebeke yapılmasının maliyeti daha düşük olacaktır.

Yapılaşmanın bulunduğu yerlerde şebeke döşenmesinin maliyeti ise daha yüksek

olacaktır. Bu da göstermektedir ki alt yapısı hazırlanmış alanların kullanıma açılması

durumunda oluşacak altyapı maliyeti, yapılaşmanın yer aldığı arazide altyapı

çalışması maliyetinden düşük olacağıdır. Ayrıca, çalışmayan veya arızalı mevcut

şebekenin yenilenme birim maliyeti mevcut boruların sökülmesi maliyetinin de

ilavesine bağlı olarak daha yüksek olacaktır. Bu yüzden kurulacak altyapı sisteminin

uzun vadeli ve sürdürülebilir olması hedeflenmelidir.

Tespit edilen birim uzunluk ve birim maliyete göre toplam şebeke için yatırım,

işletme, bakım onarım ve yenileme maliyetleri bir sonraki bölümde tartışılmaktadır.



2.3.1.2. Toplam Şebeke İhtiyacının Tespiti (2025)

Şebeke maliyetleri hesaplanırken, belediyelerin 1998 yılında şebeke ile hizmet

verdikleri nüfus oranına göre şebeke miktarı hesaplanmış ve bunun mevcut olduğu

kabul edilmiştir. Kentin 2025 yılında ulaşacağı nüfusa hizmet için gerekli şebeke

miktarı tespit edilerek nihai şebeke uzunluğu olarak alınmıştır. Belediyelerin yeni

şebeke yatırımlarını, her yıl ilave olacak nüfus kadar yapacakları kabul edilmiştir.

Yıllık işletme, bakım-onarım gideri olarak ardışık yatırım maliyetinin binde

altısı; yenileme maliyeti olarak ardışık yatırım maliyetinin yüzde 2’si alınmıştır (İSKİ, s

6-14).

İlave yatırım maliyeti yaratacak terfi hatları ve pompa istasyonları için bir

maliyet çıkartılmamıştır.

2.3.1.2.1. İlk Yatırım İhtiyacı

Belediyelerin 2025 yılına kadar hizmet verecekleri nüfus ve hizmet alanı için

Türkiye toplamında yaklaşık 19 milyar dolar yatırıma ihtiyaç vardır. Yatırım ihtiyacı en

fazla 4,6 milyar dolar ile Marmara Bölgesindedir. En düşük yatırım ihtiyacı olan bölge

1,9 milyar dolar ile Karadeniz Bölgesidir. Toplam kanalizasyon şebekesi yatırım

ihtiyacının bölgelere göre dağılımı Tablo 24’te verilmiştir.

Tablo 24. Kanalizasyon Şebekesi Yatırım Maliyeti

BÖLGE TOPLAM YATIRIMAKDENİZ 3.018 DOĞU ANADOLU 2.124 EGE 2.290 GÜNEYDOĞU A. 2.442 İÇ ANADOLU 2.500 MARMARA 4.644 KARADENİZ 1.851 TOPLAM 18.869

Kaynak: Tez bulgularına göre hazırlanmıştır.



2.3.1.2.2. İşletme, Bakım-Onarım ve Yenileme Giderleri

Bütün belediyelerin 2002 yılında ihtiyaç duydukları şebekenin tamamının

yapılması ve her yıl ihtiyaç duyulacak şebekenin alt yapıya dahil edilmesi durumunda

işletme, bakım onarım ve yenileme giderleri 2002-2025 yılları için toplam 6,2 milyar

ABD Doları olacaktır. Ortalama yıllık gider 258 milyon dolardır. Bölgelerin toplam

işletme giderleri Tablo 25’te gösterilmiştir.

Tablo 25. Kanalizasyon Şebekesi İşletme, Bakım-Onarım ve Yenileme Giderleri

BÖLGE TOPLAM İŞLETMEAKDENİZ 1.056 DOĞU ANADOLU 658 EGE 773 GÜNEYDOĞU A. 763 İÇ ANADOLU 867 MARMARA 1.449 KARADENİZ 634 TOPLAM 6.201

2.3.2. Atık Su Arıtma Tesisi

2.3.2.1. Debilere Göre Maliyet Etkin Arıtma Modellerinin Tespiti

Arıtma tesisleri parametreleri oluşturulurken İller Bankası Genel Müdürlüğü

Atıksu Arıtma Tesisi Proses Şartnamelerinde belirtilen arıtma proseslerine bağlı

kalınmıştır.

İller Bankası Genel Müdürlüğü üç temel prosesin kullanılmasını önermektedir.

Bunlar:

Stabilizasyon Havuzu

Damlatmalı Filtre

Aktif Çamur



Stabilizasyon Havuzu için önerilen proses akımında sırasıyla ızgara ve kum

tutucuların bulunduğu ön arıtma, iki veya daha fazla stabilizasyon havuzundan

oluşan biyolojik arıtma yer almaktadır.

Damlatmalı Filtre tipinde tasarlanacak arıtma tesislerinde ise sırasıyla ızgara

ve kum tutuculardan oluşan ön arıtma, ön çökeltme havuzları, damlatmalı filtre, son

çökeltme, çamur koyulaştırıcı, çamur çürütücü, çamur kurutma ve klorlama üniteleri

bulunmaktadır.

Aktif Çamur tipinde projelendirilen arıtma tesislerinde ise sırasıyla ızgara ve

kum tutuculardan oluşan ön arıtma, ön çökeltme havuzları, aktif çamur havuzları, son

çökeltme, çamur koyulaştırıcı, çamur çürütücü, çamur susuzlaştırma ve klorlama

üniteleri bulunmaktadır.

Atık su arıtma tesislerinin yaklaşık ilk yatırım ve işletme maliyetleri için proje

yürütücü kuruluşlarınca oluşturulmuş bir maliyet analizi bulunmamaktadır. Ancak,

İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresince hazırlatılan İstanbul Su Temini, Kanalizasyon

ve Drenaj, Atıksu Arıtma ve Uzaklaştırma Master Planında, farklı proseslere göre

atıksu arıtma ilk yatırım ve işletme maliyetleri değerlendirilmiş ve debiye bağlı

formülasyonlar verilmiştir. Bu çalışma kapsamında sözkonusu Master Plan’da

öngörülen maliyet tahminlerine bağlı kalınarak yatırım tutarı belirlenmeye

çalışılmıştır. Bu maliyet tutarı üzerine yüzde 20 bilinmeyen gider ve yüzde 15 proje ve

kontrollük gideri ilave edilmiştir.

Maliyet tahminleri için, 2025 yılı tahmini nüfusu 5000’den küçük yerleşim

yerleri için stabilisasyon havuzu, nüfusu 5000-50000 arasında olacak yerleşim yerleri

için damlatmalı filtre ve nüfusu 50000’den büyük yerleşim yerleri için aktif çamur

prosesi kullanılmasına karar verilmiştir. İlk grup için çamur arıtımı olarak çamur

yoğunlaştırma ve belt filtreden oluşan çamur bertaraf sistemi öngörülmüş, iki ve



üçüncü gruptaki yerleşim yerlerinin çamur arıtımı için yoğunlaştırma, havasız çürütme

ve belt filtreden oluşan çamur bertaraf sistemi öngörülmüştür (İSKİ, s 6-13/6-15).

Atıksu arıtma ve çamur bertarafı için öngörülen maliyet tahminlerinde

kullanılan formüller aşağıda özetlenmiştir.

Atıksu Arıtımı

I. Derece Arıtma: İlk Yatırım Maliyeti= 0.530X(Debi)0,818

İşletme Maliyeti= 0.023X(Debi)0,820

II. Derece Arıtma: İlk Yatırım Maliyeti= 1.060X(Debi)0,820

İşletme Maliyeti= 0.045X(Debi)0,810

Çamur Bertarafı

I. Derece Arıtma: İlk Yatırım Maliyeti= 0.0029X(Debi)0,646

İşletme Maliyeti= 0,00056X(Debi)0,865

II. Derece Arıtma: İlk Yatırım Maliyeti= 1.748X(Debi)0,738

İşletme Maliyeti= 0,0239X(Debi)0,852

2.3.2.2. Toplam Arıtma İhtiyacının Tespiti (2025)

2.3.2.2.1. İlk Yatırım İhtiyacı

Belediyelerin mevcut arıtma tesislerinin tamamen işletilebilir kabulune göre, bu

yerleşim yerlerine yapılacak arıtma tesislerinin mevcut arıtma tesisinin kapasitesinin

dolmasından sonra inşa edileceği kabul edilmiştir.

Belediyelerin bütünün atık sularını 2025 yılına kadar arıtabilecek kapasitedeki

arıtma tesislerinin inşası için ihtiyaç duyulan yatırım tutarı yaklaşık 22,2 milyar

dolardır. Bu ilk yatırım ihtiyacının 4,9’u Marmara Bölgesi, 3,5 milyar doları İç Anadolu



Bölgesi, 3,2 si Akdeniz, 2,9’u Ege, 2,8’i Güneydoğu, 2,4’ü Karadeniz ve 2,3’ü Doğu

Anadolu Bölgesi yatırımları için gerekmektedir.

2.3.2.2.2. İşletme Giderleri

Bütün tesislerin 2004 yılında işletmeye alınması halinde 2025 yılına kadar

toplam 12,9 milyar dolar bu tesislerin işletimi için harcanacaktır. İşletme gideri

içerisinde elektrik, personel, kimyasal malzeme, bakım onarım ve yenileme giderleri

bulunmaktadır.

Şayet inşa edilcek tesislerde birinci ve ikinci derece arıtmadan daha verimli

arıtma sistemi tercih edilecek olunursa (azot ve fosfor giderimi gibi) gerek ilk yatırım

gerekse işletme giderleri artacaktır.

Belediyelerin bütününde 2025 yılı nüfusları için ihtiyaç duyulan kanalizasyon

şebekesi ve atık su arıtma tesisi altyapıları için toplam 41 milyar dolarlık yatırıma

ihtiyaç vardır.

Toplam kanalizasyon şebekesi ve atık su arıtma tesisi yatırımlarının illere göre

dağılımı Tablo 26 ve Şekil 14’te gösterilmiştir.



Tablo 26. Atıksu Yatırım İhtiyacının İllere Göre Dağılımı

İL Milyar TL Milyon $ İL Milyar TL Milyon $ İL Milyar TL Milyon $ADANA 1.370.561 761 GİRESUN 392.618 218 SAMSUN 844.669 469ADIYAMAN 1.602.890 890 GÜMÜŞHANE 230.528 128 SİİRT 473.663 263AFYON 1.159.844 644 HAKKARİ 774.430 430 SİNOP 102.657 57AĞRI 482.668 268 HATAY 1.327.337 737 SİVAS 666.370 370AMASYA 219.722 122 ISPARTA 509.683 283 TEKİRDAĞ 985.147 547ANKARA 2.515.997 1.397 İÇEL 2.737.520 1.520 TOKAT 781.634 434ANTALYA 3.158.954 1.754 İSTANBUL 8.468.302 4.702 TRABZON 1.561.467 867ARTVİN 190.906 106 İZMİR 2.941.033 1.633 TUNCELİ 72.040 40AYDIN 1.015.764 564 KARS 118.866 66 ŞANLIURFA 1.797.398 998BALIKESİR 958.132 532 KASTAMONU 176.498 98 UŞAK 282.757 157BİLECİK 248.538 138 KAYSERİ 871.684 484 VAN 936.520 520BİNGÖL 390.817 217 KIRKLARELİ 237.732 132 YOZGAT 972.540 540BİTLİS 682.579 379 KIRŞEHİR 277.354 154 ZONGULDAK 414.230 230BOLU 250.339 139 KOCAELİ 2.006.314 1.114 AKSARAY 518.688 288BURDUR 199.911 111 KONYA 2.710.505 1.505 BAYBURT 86.448 48BURSA 2.537.609 1.409 KÜTAHYA 796.042 442 KARAMAN 239.533 133ÇANAKKALE 309.772 172 MALATYA 895.097 497 KIRIKKALE 316.976 176ÇANKIRI 450.250 250 MANİSA 1.015.764 564 BATMAN 594.330 330ÇORUM 405.225 225 K.MARAŞ 1.413.785 785 ŞIRNAK 1.057.187 587DENİZLİ 1.084.202 602 MARDİN 1.132.829 629 BARTIN 64.836 36DİYARBAKIR 1.867.637 1.037 MUĞLA 1.058.988 588 ARDAHAN 41.423 23EDİRNE 212.518 118 MUŞ 1.219.277 677 IĞDIR 160.289 89ELAZIĞ 803.246 446 NEVŞEHİR 371.006 206 YALOVA 282.757 157ERZİNCAN 421.434 234 NİĞDE 471.862 262 KARABÜK 126.070 70ERZURUM 1.039.177 577 ORDU 1.352.551 751 KİLİS 61.234 34ESKİŞEHİR 495.275 275 RİZE 457.454 254 OSMANİYE 552.907 307GAZİANTEP 880.689 489 SAKARYA 767.226 426 DÜZCE 250.339 139 TOPLAM 73.931.050 41.050

Kaynak: Tez Kapsamında Hazırlanmıştır.



Şekil 14. Atıksu Bertaraf Yatırım İhtiyacının İllere Göre Dağılımı



3. STRATEJİ

Bu bölümde önerilen strateji 2002-2006 yıllarını kapsayacak orta vadeli bir

stratejidir. Birinci bölümde kanalizasyon hizmetlerinin verilmesinde yaşanan

sorunların gerekçeleri açıklanmıştır. Temel sorun verilen hizmetlerde kullanılan

girdilerin yetersiz olmasıdır. İkinci bölümde de hizmetlerin ülke genelinde

yaygınlaştırılması için gereken yatırım miktarı için tahminler yapılmıştır. 2025 hedef

yılına göre belirlenen ihtiyacın tamamının kısa ve orta vadede tamamıyla

karşılanması mümkün değildir. Bu nedenle, önerilen stratejinin temel yaklaşımı;

girdilerin mevcut konjonktür de gözetilerek maksimize edilmeye çalışılması ve bu

kaynaklarla karşılanabilecek yatırımın önceliklerinin belirlenerek proje demetinin

oluşturulmasıdır.

Strateji önerisi oluşturulurken girdi kaynaklarında ulaşılabilecek en iyi seviye

belirlenmeye çalışılmış, daha sonra bu girdiler ile karşılanabilecek hizmet seviyesi

belirlenmiştir. Sonraki bölümde, bu hizmet seviyesine ulaşmak için öncelik verilecek

projelerin seçiminde kullanılacak öncelik kriterleri açıklanmıştır. Bölüm 3.4, 3.5 ve

3.6’da ise girdilerin sürekliliğini sağlayacak, koordinsayonu artıracak ve hizmetlerin

izlenmesini kolaylaştıracak orta vadede alınabilecek önlemler tartışılmıştır.



3.1. SEKTÖREL GİRDİLER

3.1.1. Finansman

Finansman kaynaklarının tahmini yapılırken yaratılabilecek ve kullanılabilecek

kaynakların tamamı değerlendirmeye alınmıştır. Buna göre yaratılacak finansman

kaynağı için temel strateji aşağıda özetlenmiştir.

İller Bankasının mevcut yatırım kapasitesi, yıllık GSMH büyüme oranı ile aynı

oranda artacaktır. İller Bankası özkaynakları ile yaratılan bu kaynak ile yıllık 77,7-92,7

milyon dolar arasında değişecek toplam 423 milyon dolar yatırım kapasitesi

oluşturulacaktır. İller Bankasının yatırımlar için sağladığı bu kredi kapasitesi, İller

Bankasınca çıkartılacak 2-3 yıllık orta vadeli menkul kıymet araçları ile

güçlendirilecektir. Çıkartılacak tahvilin vadesi mevcut konjonktürün stabilize olmaya

çalıştığı dönem göz önüne alınarak kısa süreli tercih edilmiştir. Tahvilin iki yıllık

hazırlık sürecinden sonra 2004 piyasaya sürüleceği ve toplam ihrac edilecek tutarın

üç taksitle yapılması hedeflenmektedir. Hazırlanacak menkul kıymetin toplam pasifler

içerisindeki oranı bu uygulamanın başlangıç olması nedeniyle yüzde beş seviyesinde

tutularak bilançodaki risk düşük tutulmuştur. İller Bankasının toplam pasifleri, ihraç

edilecek yüzde 5’lik menkul kıymetlerle 2006 yılında 1402.6 milyon dolara

ulaşacaktır. Bu sayede 2004-2006 yılları içerisinde ilave 66 milyon dolar kaynak

yaratılacaktır.

Dış kredi kullanımında sağlanacak yapısal düzenlemelerle belediyelerin kredi

geri dönüşleri garantiye alındığı takdirde, toplam dış kredi içerisinde yerel

yönetimlerce kullanılan dış kredi oranının 1997-1998 yıllarındaki yüzde 0,86’lık paya

yükseltilmesi sağlanacaktır. Toplam kanalizasyon yatırımı için kullanılabilecek kredi

miktarı hesaplanırken 2002-2004 yılları için öngörülen yeni stand-by düzenlemesine



ait 18.01.2002 tarihli niyet mektubunda öngörülen brüt dış borç stok miktarı

kullanılmıştır. 2005-2006 yıllarının 2004 yılı için aynı olacağı kabul edilmiştir. 2006

yılında brüt dış borç stokunun yaklaşık 145 milyar dolar olacağı tahmin edilmektedir.

2001 yılı için brüt dış borç 113 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu nedenle beş

yıllık periyot içerisinde yaklaşık 32 milyar dolar ilave kredi kullanılacaktır. Yerel

yönetimlerin su ve kanalizasyon projeleri için kullanılan kredi stokunun toplam kredi

stokuna oranı yüzde 0,86 olarak hedeflenmektedir. Buna göre su ve kanalizasyon

projelerine ayrılabilecek ilave dış kredi kaynağı yaklaşık 275 milyon dolardır. Bu

miktarın yüzde 50’sinin kanalizasyon projelerinde kullanılacağı düşünüldüğünde ilave

miktar yaklaşık 137,5 milyon dolar olacaktır. Ayrıca hazine garantili dış borç servisi

verilerine göre 2002-2006 yıllarında 1.745 milyon dolar anapara ödemesi

yapılacaktır. Yerel yönetimlere yeniden aktarılabilecek bu miktarın yüzde 20’si

kanalizasyon yatırımlarında kullanılması halinde ilave 350 milyon dolar kaynak

sağlanacaktır. Buna göre kanalizasyon yatırımlarında kullanılabilecek dış kredi tutarı

yaklaşık 490 milyon dolar olacaktır.

Belediye öz kaynaklarından ayrılacak kaynağın artırılması için 2003 yılından

başlamak üzere su fiyatlarına yaklaşık yüzde 30 kanalizasyon ücreti ilave edilerek

ortalama 6 Cent/m3 lük kaynak yaratılacaktır. Bu sayede 2003-2006 yılları için

toplam 731 milyon dolarlık kaynak yaratılabilecektir.

Genel Katma Bütçeden, kredi ile bu yatırımları gerçekleştirmeye mali yapısı

elverişli olmayan belediyeler ve merkezi hükümetçe korunmasında önem arz eden

bölgelerin kanalizasyon alt yapısı için 2004 yılından başlamak üzere yıllık ortalama

20 milyon dolar kaynak ayrılacaktır. Buna göre oluşturulacak toplam finansmanın

kaynakların göre dağılımı Tablo 27’de gösterilmiştir.



Tablo 27 . Kanalizasyon Yatırımları İçin Ayrılacak Kaynak

Milyon Dolar Finansman Kaynağı 2002 2003 2004 2005 2006 Toplam İller Bankası 77,7 80,1 106,1 110,3 114,7 488,9 Belediye Özkaynakları 195 342 330 186 192 1245 Dış Kredi 182 112 100 50 50 494 Genel Katma Bütçe 1 2,2 20 20 20 63,2 TOPLAM 455,7 536,3 556,1 366,3 376,7 2291,1

Kaynak: Tablo bu tez kapsamında hazırlanmıştır.

Bu sayede kanalizasyon yatırımları için beş yıllık süreç içerisinde 2,3 milyar

dolarlık kaynak yaratılmış olunacaktır. Sektörel yatırım kapasitesi yıllık ortalama 458

milyon dolar olacaktır. Ekonomik sorunlar düzeldikçe 2006 yılından sonra yaratılacak

kaynak miktarı artacaktır.

3.1.2. Kurumsal Kapasite

3.1.2.1. Kredi Temini, Proje Yönetimi

Yerel yönetimlerin çevresel alt yapı temininde en önemli kurum İller Bankası

olmuştur. Ayrıca güçlü teknik kadrosu alt yapı tesislerinin yapımında belediyelerce

başvurulan en önemli ekip olmuştur. Orta vadede bu iki görevin İller Bankasınca

yürütülmesine devam edilecektir. Ancak her ikisinde de bazı düzenlemelere ihtiyaç

olduğu açıktır. İller Bankasının belediye yatırımlarındaki temel rolü:

Gerçek kalkınma bankası ve finansman kaynağı

Bayındırlık hizmetlerinde teknik danışman olacaktır (Inbucon, s3).

3.1.2.1.1. Kredi Temini

Bankanın kredi sağlamada sürekliliğinin sağlanması için yeni kaynaklar

arayışında olmalıdır. Bu hususta bankanın elinde menkul kıymet araçları yoluyla

kaynak sağlamaya imkan bulunmaktadır. Bu araçların 2004 yılından başlamak üzere

hayata geçirilmesi gerekmektedir.



Kaynak akışının sürekliliğinin sağlanabilmesi için belediyelere sağlanan

kredilere gerçekçi faiz oranlarının uygulanması gerekmektedir (Inbucon, s3).

Kalkınma bankası görevine uygun olarak belediyelere faiz ve vade yapısı farklı

kredi seçenekleri yaratılmalıdır. Bu ürün yelpazesi içerisinde mutlaka uzun vadeli

kredilere yer verilmelidir.

Oluşturulacak bu finansman kaynaklarında hizmet seviyesi düşük belediyelerin

yararlanması sağlanacaktır.

3.1.2.1.2. Proje Yönetimi

Bankanın kredi sağladığı projelerin belediyesi adına proje yürütümünü de

üstlenmesi hesap verilebilirliği zorlaştırmaktadır. Banka her kredi sağladığı proje

yerine teknik kapasitesi bulunmayan, proje yönetim hizmetini gerçekleştiremeyecek

belediyeleri adına üstlenmelidir. Sağlayacağı teknik hizmetlerin belediyelerin

durumuna göre teknik izleme, teknik danışmanlık ve proje yürütme olarak

şekillenmesi gerekmektedir (Inbucon s.4-5).

Proje yönetiminin belediyelere devredilmesi sayesinde belediyelerin projeyi

sahiplenmesi artacak, kurumsal kapasiteleri güçlenecektir. Proje yönetiminden teknik

danışmanlık ve izleme hizmetlerine geçiş kademeli olarak yapılmalıdır.

Proje yönetimini üstleneceği projelerde ek sözleşme uygulamasına son

vermeli ve yapılacak ihalelerde yeni kabul edilen Devlet İhale Kanunu şartları

uygulanmalıdır.

Kredi sağlayacağı projelerin değerlendirilmeden programa alınmaması için İller

Bankasının proje değerlendirme yönünden teknik kapasitesi güçlendirilmelidir.

Projelerin maliyet, zaman ve kalite süreçlerinin takip edildiği banka içi kontrol

mekanizması kurularak proje yönetiminde verimlilik artırılmalıdır.



3.1.2.2. Tesis İşletimi

Hizmet sunumundan sorumlu belediyelerin bu hizmeti sağlamada etkinliğin ve

verimliliğin artırılması için girdilerinin güçlendirilmesi zorunludur.

Belediyelerin sadece merkezi idare katkıları, iç ve dış kredilerle proje

finansmanını sağlamaları mümkün değildir. Belediyelerin proje finansmana kaynak

ayırmaları zaruridir. Bu nedenle, sunulan hizmetler karşılığı talep edilen ücretlerin

verilen hizmetlerin giderini karşılayacak ve yeni yatırımlara kaynak yaratacak

düzeyde artırılması gerekmektedir. Bu artışlar sağlanırken abonelerin ödeme gücü de

göz önüne alınarak tarife stratejisi belirlenmelidir.

Belediyeler, zamanla tesislerin işletimi dışında proje yönetiminde daha fazla

görev alacaklardır. Belediyelerin işletme yanında proje yönetiminde kapasitelerinin

güçlendirilmesi için merkezi idarece sağlanacak eğitim ve teknik danışmanlık

hizmetlerinin artırılması gerekmektedir.

Belediyelerin atık su hizmetlerinde gösterdikleri performans farklı

parametrelere bağlıdır. Bu nedenle su ve atık su hizmetlerini sağlayan kurumların

sadece finansal yönden yada operasyonel yönden değerlendirilmesi bu kurumların

sektör içerisindeki rolleri ve performansları hakkında yeterli bilgi vermeyecektir.

Belediyelerin kendi performanslarını değerlendirecek bir kontrol ve performans

değerlendirme sistemini hayata geçirmeleri sağladıkları hizmet ve kullandıkları

girdiler hakkında geri besleme sağlayacaktır. Stratejinin bu bölümünde belediyelerin

su ve atık su hizmetlerini denetlemeleri için kullanabilecekleri kontrol sistemi

önerisine yer verilmiştir.

Belediyelerin performanslarını değerlendirmelerinde Balans Skorkart yaklaşımı

kullanılması önerilmektedir.



Balans skorkart yaklaşımı, performans değerlendirmesinde finansal

göstergelerin yer aldığı nesnel indikatörlerin yanında nicel göstergeleri de içeren üç

ilave gösterge seti daha içermektedir:

Finansal Perspektif, kurumun strateji, yönetim ve operasyonel

aktivitelerinin kuruma kazandırdığı finansal getirileri

değerlendirmektedir.

Müşteri Perspektifi, kurumun müşterileri ile olan ilişkisini


Kurum Perspektifi, kurumun müşteriye değer yaratan temel

aktivitelerinin performansını değerlendirmektedir.

Öğrenme ve Kurumsal Büyüme Perspektifi, kurumun insan kaynaklarını

ve kurum içi ilişkilerini geliştirmeye yönelik aktivitelerini


Bu dört temel perspektife bağlı su kanal hizmetlerini sağlayan kurumların

performanslarını değerlendirmeye yönelik göstergeler aşağıda sıralanmıştır (Esen, s.

15-25).

Müşteri Perspektifi

Müşteri Memnuniyeti İndeksi

İçme suyundan yararlanan nüfus yüzdesi

Abone başına tüketilen su miktarı

Kanalizasyon Hizmetlerinden yararlanma yüzdesi

Arıtılan atık su miktarı



Finansal Perspektif

Varlıkların Getirisi

Gelir Yaratımı (Suyun satış fiyatı)

Operasyonel Verimlilik (Operasyonel Giderler/Gelirler)

Finansal Risk (Toplam Yabancı Kaynaklar/Toplam Varlıklar)

Kurumsal Perspektif

İçmesuyu hizmetlerindeki verimlilik (Faturalanamayan Su Miktarı)

Kanalizasyon hizmetlerindeki verimlilik (Kırılan Kanalizasyon Borusu

Sayısı)

Çalışanların Verimliliği (Çalışan başına abone sayısı)

Öğrenme ve Kurumsal Büyüme Perspektifi

Çalışanların Kapasitesi

Bilgi İşlem Sisteminin Yeterliliği

Çalışanların motivasyonu

Doğaldır ki ülkemizde bu sayılan göstergelerin çoğunluğu toplanmamaktadır.

Ancak, yine de balans skorkart yaklaşımı kullanılarak belediyelerde performans

göstergelerinin oluşturulması verecekleri hizmetlerin nitelik ve nicelik olarak

değerlendirilebilmesine ve bu hizmeti diğer yerleşim yerlerinde sağlayan benzer

kurumlarınki ile karşılaştırılmasına imkan doğacaktır.



3.1.3. İnsan Kaynakları

Personel istihdamında verimsizlik olduğu sektörel değerlendirilme bölümünde

değinilmiştir.

İnsan kaynaklarının geliştirilmesinde ve verimliliğin artırılması için daha az ve

nitelikli personel ile daha fazla aboneye hizmet hedeflenmelidir.

Bu amaçla personelin hizmetleri ölçülmeli ve ulaşması gereken hedeflerin

bildirilmesi faydalı olacaktır.

Yerel yönetimlerin alt yapı hizmetlerinin güçlendirilmesi kapsamında merkezi

idarece verilecek hizmetler dahilinde, iş tanımlarının hazırlanması, bu iş tanımlarına

uygun performans göstergelerinin belirlenmesi sağlanarak, belediyelerin hizmet

sağlamada başvurdukları en önemli kaynakları insanın yönetiminde başarı

sağlanabilsin.

Yapılacak işe uygun personel tespiti için öncelikle işin tanımının yapılması

gerekmektedir. Bu sayede bu iş için gereken nitelikler belirlenerek bu niteliklere sahip

personelin istihdamı sağlanmış olacaktır.

Değişen ve gelişen çevreye uyumun sağlanabilmesi için sürekli eğitim

hizmetlerinin sağlanması zaruridir. Kendi kaynakları ile eğitim imkanı sunamayacak

belediyelerin personel eğitimi için merkezi idareden de destek sağlanmalıdır.

Su ve atık su hizmetlerinde istihdam edilmek üzere teknik personel yetiştirmek

için meslek liselerinin programlarında çeşitlilik sağlanmalıdır.



3.2. SEKTÖREL ÜRÜN VE HİZMETLER

Önümüzdeki beş yıllık finansman kaynağı ile kanalizasyon hizmetlerinin tüm

kentlerde sağlanması mümkün değildir. Tesis inşaatlarının kademelendirilmesi

gerekmektedir. Mevcut tesislere, bakım ve onarımla işlerlik kazandırılması

sağlanmalıdır.

Giderlerin yüksek olması gerekçesiyle işletilemeyen tesislerin yeniden

işletiminin sağlanabilmesi için gider azaltıcı önlemler alınmalıdır.

Atık su arıtma tesislerinde özellikle enerji giderleri yüksek olmaktadır. Küçük

bütçeli belediyelerin bu giderlerini azaltmak amacıyla enerji maliyetlerini azaltıcı

önlemlerin araştırılması faydalı olacaktır.

Hizmetin sunumunda kullanılan şebeke, pompa istasyonları ve arıtma tesisleri

bir bütün olarak izlenmeli aksaklıklara anında müdahale edilebilmesi için malzeme ve

ekipman stokları bulundurulmalıdır.



3.3. PROJE DEMETİ SEÇİM KRİTERİ

Proje demetinin oluşturulması için Archer üç aşamalı bir süreç izlenmesini

önermektedir. İlk olarak, temel stratejilerin oluşturulduğu Stratejik Hususların Tespiti

aşaması yer almaktadır. İkinci, aşamada projelerin birbirinden bağımsız

değerlendirildiği Bireysel Proje Değerlendirme gelmektedir. Son aşamada ise

projelerin belirlenen ortak kriterlere göre seçilmesi gelmektedir (Archer vd. 208).

Proje seçimi için yukarıda bahsedilen süreç kullanılacaktır.

3.3.1. Stratejik Hususların Tespiti

Stratejik unsurların tespitinde içsel ve dışsal etkilerin incelenerek geniş

perspektifli amaçların ve bunlara ayrılabilecek kaynakların tespiti önemlidir. Burada

vurgulanan içsel ve dışsal etkiler ikinci bölümde detaylı bir şekilde incelenerek aynı

bölümün sonuç kısmında temel stratejiler verilmiştir. Çalışmanın bu bölümünde

belirlenen stratejiye uygun olarak proje demeti oluşturulacaktır.

3.3.2. Bireysel Proje Değerlendirme

Bireysel proje değerlendirmesinde birçok farklı metot kullanma imkanı

bulunmaktadır. Ekonomik dönüşün irdelenmesinde net bugünkü değer, iç karlılık

oranı, geri dönüş periyodu metotları alternatifler arasında yer almaktadır.

Bir diğer önemli metot projeden elde edilecek fayda ile projenin maliyetinin

karşılaştırıldığı fayda-maliyet analizidir. Sosyal projeler ekonomik karlılıktan ziyade

sosyal refahın artırılması amaçlı projelerdir. Bu nedenle projelerin değerlendirilmesi

için bu çalışma kapsamında fayda-maliyet analizi tekniği kullanılacaktır.



Bireysel proje değerlendirme, proje seçiminde kullanılacak ortak ölçümlerin

belirlendiği süreçtir. Amaç, değerlendirilecek projeler için ortak bir kriter havuzu

oluşturmaktır.

Burada vurgulanması gereken bir diğer konu Archer’ın da belirttiği gibi mevcut

projelerin de kaynak ihtiyacı bulunduğudur. Bu nedenle kaynak tahsisleri

değerlendirmelerine, devam eden projelerin de dahil edilmesi ve projenin yeniden

değerlendirilerek projeye devam edilip edilmemesinin rasyonelliği sorgulanmalıdır.

(Archer vd. 209)

3.3.2.1. Fayda Maliyet Analizi

Heinz ve arkadaşları su kirliliğinin:

Açık hava dinlenme faaliyetlerini,

Estetik ve ekolojiyi,

İnsan Sağlığını,

Üretimi olumsuz yönde etkileyeceğini belirtmektedirler. (Heinz vd., I-3)

Çevresel kirlilik ile sosyal ve ekonomik kayıplar arasında Heinz ve arkadaşları

S Eğrisi şeklinde bir ilişki olduğunu belirtmektedirler. Buna göre kirliliğin başlangıç

dönemlerinde ekonomik kayıplar oluşmadığı gibi kirliliğin ileri aşamalarında kayıplar

doyma noktasına ulaştığı için ilave kirlilik daha fazla bir kayıp getirmemektedir.



Şekil 15. Çevresel Kirlilik İle Ekonomik Kayıplar Arasındaki İlişki

Kaynak: Heinz, H.T.; National Damages of Air and Water Pollution. 1976

Fayda tahminleri için beş temel kalem alınmıştır. Bunlardan ilki açık hava

dinlenme faaliyetidir. Açık hava dinlenme faaliyeti, su kaynakları bölgelerinde yapılan

dinlenme aktivitelerini içermektedir. İkinci grup estetik ve ekolojidir. Bu grupta

insanların kötü koku, kötü görünüm ve canlı yaşamına verdikleri öneme göre

bunlarda yaşanan olumsuzlukların parasallaştırılmasıdır. İnsan sağlığı başlığı altında

sudan bulaşan hastalıkların engellenmesi halinde elde edilebilecek fayda

değerlendirilmiştir. Dördüncü grupta, içmesuyu temini gibi üretim süreçlerine çevresel

kirliliklerin engellenmesinin faydası değerlendirilmiştir. Son bölümde çevresel alt yapı

tesislerinin turizm gelirlerine sağladığı fayda değerlendirilmiştir.

Bu çalışmanın ulusal ölçekte çevresel alt yapı tesislerinin faydasının

belirlenmesinde ilk olması, ihtiyaç duyulan verilerin toplanmasındaki zorlukları da

bereberinde getirmiştir. İhtiyaç duyulan verilerde derlenemeyen ulusal veriler yerine

uluslararası veriler kullanılmıştır.



3.3.2.1.1. Açık Hava Dinlenme Faaliyetleri

Açık hava dinlenme faaliyetleri olarak ülkemizde daha çok piknik, yüzme ve

balıkçılık yapılmaktadır. Yüzmeyi etkileyecek en önemli etken sudaki koliform

miktarıdır. Balık miktarını ise ortamdaki Biyolojik Oksijen İhtiyacının fazlalığı

etkilemektedir.

Kentsel Çevre Altyapısının açık hava dinlenme faaliyetlerine faydası, bu

altyapının yapılmaması halinde bu faaliyetlerin uğrayacağı kayıpların

parasallaştırılması ile belirlenmiştir.

Bu açık hava faaliyetlerine katılanlar kullandıkları alanların kirlenmesine karşı

üç farklı tepki vermektedirler. Birinci grupta yer alanlar, faaliyetlerini başka yerde

sürdürmekte, ikinci grup bu faaliyetlerine son vermekte, üçüncü grup aynı yerde

faaliyetlerine devam etmekte ancak kirlilikten dolayı daha az yarar elde

edebilmektedir (Heinz, III-28). Amerika Birleşik Devletlerinde bu üç grubun toplam

aktivite yapanlar içindeki oranı sırasıyla % 80, % 40 ve % 20 dir. Birinci grupta yer

alan kişilerin gördüğü zarar için aşağıda yer alan formül kullanılmıştır

Faaliyetlerini Kirli Olmayan Yerde Sürdürme Maliyeti ($)

= Yıllık Toplam Dinlenme Günü Sayısı

X

Dinlenme Günü Başına Yolculuk

X

Faaliyette bulunanlar içerisindeki Oranı

XKirlilikteki artış miktarı

X Ulaşım Maliyeti

Yıllık Toplam Dinlenme Günü Sayısı: Her bir ferdin yıl içerisinde bu

faaliyetlere gittiği gün sayısının toplamını ifade etmektedir. Ülkemizde dinlenme ve

açık hava faaliyetlerine ilişkin bir istatistik derlenmemektedir. Amerika Birleşik

Devletlerinde ise yıllık toplam açık hava dinlenme günü sayısı 1970 yılında 2.328

milyon kişi gündür. (Heinz, s.III-30) Aynı yıl için ABD nüfusu 205,05 milyondur. Yani

kişi başı rekreasyon günü sayısı ortalama 11,35’tir. Kişi başına açık hava dinlenme

gün sayısının sabit olduğu kabul edilirse bu rakam 2000 yılı için de aynı olacaktır.



Dinlenme ve hobi gibi faaliyetler doğrudan kişinin gelir durumu ile ilişkilidir. Amerika

Birleşik Devletlerinde kişi başına düşen gelir 2000 yılı için 35.040 ABD’dır. Aynı yılda

ülkemizde 3095 ABD’dır. Bu faaliyetlere ayrılan bütçe ile vaktin, gelir ile doğrudan

ilişkili olduğu kabul edilecek olunursa ülkemizde kişi başına açık hava dinlenme günü

sayısı yaklaşık bir gün olacaktır.

Dinlenme Günü Başına Yolculuk Miktarı: Amerika Birleşik Devletlerinde

fayda maliyet analizlerinde dinlenme günü başına ortalama yolculuk mesafesi 40 mil

olarak kullanılmaktadır. Ülkemizde buna yönelik istatistik bulunmadığı için bu çalışma

kapsamında ABD’de kullanılan miktar kullanılacaktır.

Faaliyetlerde Bulunanlar İçerisindeki Oran: Açık hava dinlenme faaliyetinde

bulunan ve kirlilik durumunda yer değiştireceklerin sayısının toplam faaliyetlerde

bulunanlara oranını ifade etmektedir. ABD içi bu rakam yüzde 80’dir. (Heinz, s. III-28)

Kirlilik Miktarındaki Yıllık Artış Oranı: Yer değişikliği kararı verecek kişiler

kullandıkları çevrenin bir önceki yıldaki durumuna göre karar vereceklerdir. Bu

nedenle bu maliyet kirlilikteki artış oranı ile doğru orantılıdır. Heinz çalışmasında

kirlilik miktarındaki yıllık artış oranı olarak yüzde 0,40 kullanmıştır.

Ulaşım Maliyeti: Kullanıcıların eğlence faaliyetlerinden elde ettikleri faydayı

aynı tutmak amacıyla ödedikleri kişi başına birim ulaşım maliyetidir. ABD verilerine

göre bu rakam 0,141 $/kişi/mil’dir.

Bu verilere göre faaliyetlerini kirli olmayan yerlerde sürdürmek isteyenlerin

ödemek zorunda oldukları ilave maliyet için fonksiyon aşağıda gösterilmiştir:

Faaliyetlerini kirli olmayan Yerde Sürdürme Maliyeti ($)

= [Yıllık Toplam Dinlenme Günü Sayısı]

X Dinlenme Günü Başına Yolculuk

X


X Kirlilikteki artış miktarı X Ulaşım

Maliyeti

Nüfus*1 gün/kişi X 40 mil X 0,80 X 0,40 X 0,141 $/mil



Faal. Kirli Olmayan Yerde Sürdürme Maliyeti ($) = Nüfus (kişi) X 1,80 ($/kişi)

İkinci grupta faaliyetlerini kirlilik nedeniyle durdurmak isteyenlerin uğradığı

zarar hesaplanmaktadır. Bu maliyet hesabı için Heinz aşağıda yer alan formülün

kullanılmasını önermektedir (Heinz, s.III-35).

Faaliyetlerini Durdurma Maliyeti ($)

=

Faaliyetlerini Kirli Olmayan Yerde Sürdürme Maliyeti

X


XTalep eğrisinin eğimi

Faaliyetlerini kirlilikten dolayı durdurmaya karar vereceklerin uğrayacağı

zararın maliyeti, temiz yerde faaliyetleri sürdürme ilave maliyetine duyarlı kişilerin

maliyetidir. Bu duyarlılık eğrisi için Heinz 0,5 kullanılmasını önermektedir. Ayrıca

yapılan araştırmalara göre faaliyetlerini kirlilikten dolayı orada sürdüremeyen ve ilave

maliyet nedeniyle bu faaliyetlerini başka yerde sürdürmeyerek ara verenlerin oranı

(olasılığı) Heinz tarafından yüzde 40 olarak tespit edilmiştir (Heinz, s.III-35). Bu

verilere göre;

Faaliyetlerini Durdurma Mal. ($) = Faal. Kirli Olm. Y. S. Mal. X 0,02 ‘dir

Üçüncü grupta artan kirlilik sonucu faaliyetlerini aynı yerde sürdürenlerin

uğradığı fayda kaybı yer almaktadır. Artan kirlilik sonucu açık hava dinlenme

alanlarının değerindeki kayıp yaklaşık 1,5 – 15 $/gün arasında değişmektedir (Heinz,

s. 37). Yazar tarafından bu maliyet 8 $/dinlenme günü olarak alınmıştır. Faaliyetlerini

kirli alanda sürdürebileceklerin oranı yüzde 20’dir. Buna göre;

Faaliyetlerini kirli Alanda Sürdürme Maliyeti ($)

= Yıllık Toplam Dinlenme Günü Sayısı

XFaaliyet Alanının Değerindeki Azalış $/gün

X Faaliyette bulunanlar içerisindeki Oranı

Nüfus*1 gün/kişi X 8 ($/gün) X 0,20

Faal. Kirli Alanda Sür. Mal. ($) = Nüfus (kişi) X 1,6 ($/kişi)



Bu üç gruba göre Açık Hava Dinlenme Faaliyetlerinde oluşan yıllık toplam

zarar = Nüfus X 3,44 ABD Dolarıdır.

Bu kabullere göre açık hava dinlenme faaliyetlerinde oluşan fayda 2002

yıllarında yaklaşık 100 milyon dolardır. Bu miktar 2020’lerde 350 milyon dolara kadar

çıkmaktadır. Açık hava dinlenme faaliyetleri için toplam fayda 5.238 milyon dolardır.

3.3.2.1.2. Estetik ve Ekoloji

Su kaynaklarındaki görünen kirliliklerin engellenmesi, koku ve canlıların

hayatının korunması için yapılacak çevresel yatırımlar doğrudan bu kaynakları

kullanmayanlar tarafından da desteklenecektir. Estetik ve Ekoloji’nin korunmasında

önemli paya sahip atık su alt yapı yatırımlarına bu doğrudan kullanıcı olmayanların

ödemeye istekli oldukları tutar atık su alt yapı yatırımlarının estetik ve ekoloji

yönünden faydası için kullanılabilecek bir maliyettir (Heinz, s.94).

Estetik ve ekolojik kayıp ile dinlenme amaçlı yapılan balıkçılık kayıpları

arasında 0,54; balıkçılık kayıpları ile toplam açık hava dinlenme faaliyetlerindeki

kayıp arasında 0,40 katsayıları tespit edilmiştir (Heinz, s.37). Buna göre;

Ekolojik ve Estetik Kayıp = Açık Hava Dinlenme Faaliyetlerinde Oluşan Yıllık

Toplam Zarar X 0,22’dir.

Estetik ve ekolojik fayda 2002-2025 yılları aralığı için toplam 1.152 milyon

dolar olarak hesaplanmıştır.

3.3.2.1.3. İnsan Sağlığı

Dixon projelerin faydası ile sağlık ile ilgili gelişmelerin parasal

değerlendirilmesinde hastalıklar için gelirdeki kayıp ile sağlık giderlerinin

kullanılmasını önermektedir. Ölümler için parasal değerin belirlenmesi çok güçtür.



Yöntemlerden bir tanesi işgücü sermayesi yaklaşımıdır. Bu yaklaşımda kaybolan

işgücünün değeri üretimdeki kayıplara bağlanmaktadır. Dixon bu yaklaşımın

metodolojik ve ahlaki sorunlar taşıdığını belirterek kaçınılması gereken bir metot

olarak görmektedir. Bunun yerine ekonomik analizlerde kişilerin ölümleri engellemeye

yönelik çalışmalara ödemekte istekli (willingness to pay) oldukları miktarın belirlendiği

araştırmaların veya kişilerin riskli işlerde çalışmak için ilave istedikleri tutarların yada

ortalama istatistiki yaşamın parasal değeri gibi tutarların kullanılmasını önermektedir.

Dixon analizlerde ABD için istatistiki yaşamın değerinin 3 milyon dolar olarak

kullanıldığını belirtmektedir (Dixon, 6-7).

Hastalıkların engellenmesinin kişi başına faydası için bu hastalıkların tedavisi

için harcanan tedavi ve diğer giderler ile hastanın işgücü kaybı kullanılmalıdır. Ancak,

Türkiye’de her bir hastalığın iyileştirilmesi için yapılan harcamalara yönelik herhangi

bir veri bulunmamaktadır. OECD ülkelerinden derlenen sağlık istatistiklerine göre,

bulaşıcı olan parazitli hastalıklara hasta başına yaklaşık Hollanda’da 30.000 dolar,

İspanya’da 18.000 dolar ve Japonya’da 8.000 dolar harcanmaktadır. (OECD Sağlık

Verileri 2001) Atık su bertaraf alt yapılarının sağlık yönünden faydasının

hesaplanmasında bu üç ülkenin yaptığı harcamaların ortalaması kullanılmıştır. Buna

göre sudan bulaşan hastalıkların iyileştirilmesi için yapılacak harcama 18.500 dolar

olarak kabul edilmiştir. Dixon, ABD’de solunum yolu hastalıkların tedavisi için vaka

başı harcamanın yaklaşık 28,000 ABD Doları olduğunu belirtmektedir (Dixon, s20).

Amerika Birleşik Devletlerinde sağlık sektöründeki maliyetlerin yüksek olduğu göz

önüne alınacak olursa Türkiye için parazit kaynaklı hastalıkların tedavi giderinin

18.500 dolar olarak kabul edilebilir olacağı görülecektir.

Sudan bulaşan hastalıklara göre vaka başına ortalama yatış süreleri Tablo

28’de gösterilmiştir.



Tablo 28. Hastalıkların Ortalama Yatış Süreleri

Hastalık

Yatış Süresi

Tifo 4,6 Para tifo 5,6 Amipli ve Basilli Dizanteri 4

Kaynak: Sağlık İstatistikleri. 2000

4,5 günlük ortalama yatış süresindeki iş güçü kaybı tedavi gideri olarak tespit

edilen 18,500 dolar yanında ihmal edilebilir seviyede olduğu için hastalığın ülke

ekonomisine maliyeti içerisine dahil edilmemiştir.

Vaka sayısı olarak Sağlık Bakanlığınca derlenen Bildirilmesi Zorunlu

Hastalıklar’da yer alan sudan bulaşan beş hastalığın toplam vaka sayısı

kullanılmıştır. 1990-2000 yıllarının ortalama vaka riski kentin nüfusu ile çarpılarak

hastalığa yakalanma olasılığı bulunan kişi sayısı tespit edilmiştir. Her belediye için

bağlı bulunduğu ilin vaka riski ortalaması kullanılmıştır.

Kanalizasyon yatırımlarının sudan kaynaklanan hastalıkları engellemedeki

etkisi için Billig ve arkadaşları, ortalama kanalizasyon hizmetinin sağlanması ile

bulaşıcı hastalıklarda yüzde 22, içmesuyu kalitesinin artırılması ile yüzde 17,

içmesuyu miktarının artırılması ile yüzde 27 ve hijyen şartlarının artırılması ile yüzde

33 azalma sağlanacağını belirtmektedirler. Ayrıca bu iyileşmelerin birlikte

uygulanması halinde hastalıklardan etkilenenlerin sayısı daha da azalacaktır (Billig

vd., 11).

Buna göre atık su alt yapısı ile yıllık sağlanacak insan sağlığı faydası için

aşağıda yer alan formulasyon kullanılacaktır.

İnsan Sağlığı Faydası = Nüfus X

Kentin Vaka Riski

X Atıksu Altyapısının Hastalığı Azaltma

yüzdesi X Tedavi

Harcamaları

İnsan Sağlığı

Faydası

=

Nüfus

X

Kentin Vaka Riski

X

0,22

X

18.500 $



Kanalizasyon yatırımlarının insan sağlığı yönünden faydası yıllık 150-500

milyon dolar seviyesindedir. 2002-2025 yılları için toplam elde edilebilecek fayda

6.781 milyon dolardır.

3.3.2.1.4. Üretim

Atıklarla kirlenen tatlı su kaynaklarının üretime getirdiği zararlar beş grupta

toplanmaktadır. Bunlar kentsel içmesuyu temini, endüstriyel su temini, tarımsal

sulama, balıkçılık ve konutlarda oluşan ilave maliyetlerdir.

İçmesuyu kaynaklarına en fazla askıda ve çözünmüş katılar, bakteri ve virüsle

ilgili bulgular ve metaller, tad ve koku olarak zarar vermektedir. Ortamdaki atıklarla

kirlenen tatlı su kaynaklarının yeniden içilebilir hale getirmek için kullanılan içmesuyu

arıtma tesislerinin koagulasyon, filtrasyon, çöktürme ve yumuşatma ünitelerinin

boyutları su kaynağının kirlilik seviyesine bağlıdır (Heinz, s III-14). Kirlilik yükü

arttıkça bu ünitelerin boyutlarının artırılması gerekecektir.

Atık su bertaraf yatırımlarının içmesuyu teminine sağladığı faydanın tespit

edilmesinde belirlenmesi gereken en zor konulardan birisi, temiz içmesuyu temini

maliyetlerini yükselten tatlı su kaynaklarındaki kirliliğin ne kadarının insanların

yarattığı kirlilikten kaynaklandığıdır. Barker tarafından yapılan çalışmada su

kaynaklarındaki kirliliğin yüzde 39’unun insan kaynaklı olduğu tespit edilmiştir (Heinz,

s III-38). Sadece yüzeysel sular değil ayrıca yer altı sularının da atıklardan

etkilenmesi nedeniyle Heinz içmesuyu temini için yapılan harcamaların ortalama 1,32

Cent/m3’ünün insanlardan kaynaklanan kirliliğin bertarafı için harcandığını

belirtmektedir (Heinz, s III-19).

İçmesuyu şebekelerindeki kaçaklar nedeniyle 1998 yılı itibariyle kullanılan

içmesuyunun ortalama 1,47 katında su üretilmesi gerekmiştir (Kaçak oranı ortalama



yüzde 32’dir Üretilen(100)/Tüketilen(68)=1,47). Fayda hesabında bu nedenle

tüketilen su miktarı yerine üretilen su miktarının kullanılması doğru olacaktır. Kaçak

oranı bazı büyükşehir belediyelerinde yüzde 60’a kadar çıkmışsa da fayda hesabı

için içmesuyu kaçak oranı olarak 1998 yılındaki Türkiye ortalaması olan yüzde 32

kullanılacaktır.

Buna göre içmesuyu üretiminde sağlanacak fayda için aşağıda yer verilen

formulasyon kullanılacaktır.

İçmesuyu Faydası =

Yıllık Üretilen İçmesuyu

X İnsan Kaynaklı Kirliğin İçmesuyundan Bertarafı için Yapılan Harcama

İçmesuyu Faydası

(milyon $/yıl)

= Yıllık

Üretilen İçmesuyu

X

1,32 Cent/m3

Endüstrilerin kullanacakları su miktarına toplam talep içerisinde yer verildiği

için endüstri kullanım suyu için ayrıca fayda hesaplanmamıştır.

Su kaynaklarındaki sedimentler ve partiküller özellikle sulama araçlarına zarar

verebilmektedir. Toplam sedimentlerin ne kadarlık bir bölümünün insan kaynaklı

kirlilikten kaynaklandığı bilinmemektedir. Ayrıca makine ve ekipmanda oluşabilecek

hasarların diğer faydalar yanında ihmal edilebilir düzeyde olacağından

hesaplamalara dahil edilmemiştir.

Bu kabullere göre içmesuyu üretimine kanalizasyon tesislerinin faydası toplam

2.857 milyon dolar olarak hesaplanmıştır.

3.3.2.1.5. Turizm Gelirleri

Turizm bölgelerindeki çevresel alt yapı eksikliklerinin turizm gelirlerini azaltıcı

etkisi olduğu sektörel analiz bölümünde değinilmiştir. Buna göre çevresel alt yapı



eksikliği durumunda turizm gelirlerindeki azalma miktarı çevresel alt yapı

yatırımlarının turizm faydasını oluşturmaktadır.

Turist başına ortalama turizm geliri 1998 yılında 711 ABD Doları olmuştur.

1997-2001 yılları arasında turizmden elde edilen gelir ile gelen turist sayısı

karşılaştırıldığında turist başına gelir ortalama 720 dolardır. Bu tutarın önümüzdeki

yıllarda da aynı kalacağı kabul edilmiştir. 1998 yılı verilerine göre yıllık yatak başına

düşen turist sayısı 20 kişi olarak hesaplanmıştır. Buna göre yatak başına turizm geliri

yaklaşık 14.400 ABD Dolarıdır.

1998 yılında DİE istatistiklerine göre Turizm belgeli işletmelerin yatak

kapasitesi 473.436’dır (Otel ve Lokanta İstatistikleri, s.71). 2005 yılında Turizm

belgeli yatak sayısının 640 bine ulaşması hedeflenmektedir (Turizm ÖİK, s. 17-18).

Buna göre 1998 yılından itibaren yatak kapasitesinin yıllık yüzde 4,5 artırılması

hedeflenmektedir. Yatak artış hızının 2005’ten sonra yarıya düşerek yıllık yüzde 2

olacağı kabul edilirse Turizm belgeli toplam yatak sayısının yıllara göre tahmini

dağılımı Tablo 29’da gösterilmiştir.

Tablo 29. Türkiye’nin Turizm Belgeli Yatak Kapasitesi Projeksiyonu (1998-2025)

Yıl Yatak Kapasitesi

Yıl Yatak Kapasitesi

1998 473.436 2012 735.171 1999 494.267 2013 749.881 2000 516.019 2014 764.886 2001 538.728 2015 780.184 2002 562.435 2016 795.787 2003 587.186 2017 811.702 2004 613.030 2018 827.931 2005 640.000 2019 844.491 2006 652.806 2020 861.378 2007 665.866 2021 878.605 2008 679.179 2022 896.175 2009 692.756 2023 914.104 2010 706.617 2024 932.384 2011 720.756 2025 951.037

Kaynak: Yatak Kapasitesi Tahminleri Otel ve Lokanta İstatistikleri 1998, kullanılarak bu tez kapsamında hazırlanmıştır.



Constantinedes “Cost-Benefit Analysis, Case Studies in Eastern Africa” adlı

raporunda Dünya Bankasının yayınladığı “Environmental Strategy in Middle East and

North Africa” raporunda çevresel alt yapı yatırımlarının yetersiz olması yada

bulunmaması halinde turizm gelirlerinin ortalama yüzde 11-22 azalacağının

belirtildiğini vurgulamıştır (Constantinedes, s.23). Aynı şartların Türkiye turizmi için de

geçerli olduğu kabul edilecek olursa çevresel alt yapı yatırımlarının yapılmaması

halinde turizm gelirlerinin yatak başına ortalama 1400 dolar azalacağı kabulü doğru

bir tahmin olacaktır. Çevresel alt yapı yatırımları dört temel başlık altında toplanabilir

bunlar içmesuyu, kanalizasyon, katı atık ve diğer alt yapılardır. Herbirinin turizm

gelirlerini etkileme oranı aynı kabul edildiği takdirde kanalizasyon alt yapısındaki

eksikliğin yıllık yatak başına 350 dolarlık turizm gelir kaybına neden olacağı kabul

edilmiştir. Buna göre 2002 yılı dahil olmak üzere belediyelerin çevresel alt yapı

yatırımlarında bir gelişme kaydedilmediği takdirde yıllık turizm gelirlerindeki kayıp

Tablo 30’da gösterilmiştir.

Tablo 30. Atık Su Bertaraf Yatırımlarının Turizme Faydası

Yıl Turizm Faydası

(Milyon $)

Yıl Turizm Faydası

(Milyon $) 2002 240,3 2014 427,0 2003 258,6 2015 438,4 2004 272,9 2016 454,7 2005 288,0 2017 466,7 2006 297,6 2018 478,9 2007 314,9 2019 491,2 2008 324,5 2020 508,9 2009 334,2 2021 521,9 2010 382,5 2022 535,1 2011 393,1 2023 549,9 2012 403,9 2024 563,6 2013 414,8 2025 578,1 Toplam: 9.939,6

Kaynak: Bu tez kapsamında hazırlanmıştır.



Görüldüğü üzere atık su bertarafına yönelik alt yapı yatırımlarının yapılmaması

halinde önümüzdeki 25 yılda ülkenin turizm gelirlerinde yaklaşık 10 milyar dolarlık bir

azalma olacaktır.

Kanalizasyon yatırımlarının önümüzdeki 23 yılda açıkhava dinlenme

faaliyetlerine, ekolojik ve estetik kayba, insan sağlığına, üretime ve turizme faydası

toplam 24,6 milyar dolar olacağı tahmin edilmektedir. Daha öncede belirtildiği gibi

faydanın tespitinde ulusal verilerin eksik olduğu durumlarda uluslararası veriler

kullanılmıştır. Ülkemizi daha iyi açıklayan veriler oluşturuldukça çalışmada belirlenen

faydanın doğrulu artırılacaktır. Çalışma kapsamında kanalizasyon yatırımlarının

faydası parasallaştırılmayan etkileri de bulunmaktadır. Bu nedenle fayda miktarının

yanında bu etmenlerin de göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Örneğin hastalıklarda

ölen insanların sayısında azalma sağlanacaktır. Sulamada kullanılan suda insan

kaynaklı kirlilik engellenmesinin faydası ilave edilmemiştir. Kanalizasyon hizmetlerinin

24 yılda oluşturacağı toplam faydanın illere göre dağılımı Tablo 31 ve Şekil 16’da

gösterilmiştir.



Tablo 31. Atıksu Bertaraf Yatırımlarının Faydası

İL Milyar TL Milyon $ İL Milyar TL Milyon $ İL Milyar TL Milyon $ADANA 1.001.356 556 GİRESUN 154.886 86 SAMSUN 297.165 165

ADIYAMAN 455.653 253 GÜMÜŞHANE 50.428 28 SİİRT 552.907 307

AFYON 315.175 175 HAKKARİ 205.314 114 SİNOP 32.418 18

AĞRI 147.682 82 HATAY 457.454 254 SİVAS 153.085 85

AMASYA 70.239 39 ISPARTA 136.876 76 TEKİRDAĞ 268.349 149

ANKARA 842.868 468 İÇEL 1.338.143 743 TOKAT 198.110 110

ANTALYA 7.983.833 4.433 İSTANBUL 4.754.640 2.640 TRABZON 452.051 251

ARTVİN 100.856 56 İZMİR 1.759.577 977 TUNCELİ 27.015 15

AYDIN 1.473.218 818 KARS 45.025 25 ŞANLIURFA 967.137 537

BALIKESİR 549.305 305 KASTAMONU 81.045 45 UŞAK 160.289 89

BİLECİK 57.632 32 KAYSERİ 345.792 192 VAN 300.767 167

BİNGÖL 95.453 53 KIRKLARELİ 102.657 57 YOZGAT 255.742 142

BİTLİS 149.483 83 KIRŞEHİR 70.239 39 ZONGULDAK 100.856 56

BOLU 133.274 74 KOCAELİ 536.698 298 AKSARAY 122.468 68

BURDUR 77.443 43 KONYA 801.445 445 BAYBURT 18.010 10

BURSA 826.659 459 KÜTAHYA 207.115 115 KARAMAN 91.851 51

ÇANAKKALE 208.916 116 MALATYA 325.981 181 KIRIKKALE 91.851 51

ÇANKIRI 82.846 46 MANİSA 318.777 177 BATMAN 770.828 428

ÇORUM 145.881 81 K.MARAŞ 543.902 302 ŞIRNAK 673.574 374

DENİZLİ 614.141 341 MARDİN 756.420 420 BARTIN 30.617 17

DİYARBAKIR 3.232.795 1.795 MUĞLA 3.020.277 1.677 ARDAHAN 19.811 11

EDİRNE 151.284 84 MUŞ 325.981 181 IĞDIR 28.816 16

ELAZIĞ 187.304 104 NEVŞEHİR 417.832 232 YALOVA 61.234 34

ERZİNCAN 77.443 43 NİĞDE 162.090 90 KARABÜK 95.453 53

ERZURUM 252.140 140 ORDU 354.797 197 KİLİS 16.209 9

ESKİŞEHİR 154.886 86 RİZE 122.468 68 OSMANİYE 185.503 103

GAZİANTEP 1.237.287 687 SAKARYA 198.110 110 DÜZCE 55.831 31

TOPLAM 44.246.96

8 24.568Kaynak: Tez Kapsamında Hazırlanmıştır.



Şekil 16. Atıksu Bertaraf Yatırımlarının İllere Göre Toplam Faydası



3.3.3. Proje Demeti Oluşturma

Proje demeti oluşturulurken amaç bir önceki aşamada (Bireysel Proje Seçimi)

oluşturulan ortak ölçütlerden en yüksek faydayı en düşük maliyetle sağlayacak

projelerin mevcut kaynaklardan yararlanmasında önceliğin verilmesidir. Bunun için

öncelikle tespit edilen ilk yatırım ve işletme maliyetleri bugünkü değerine getirilmiştir.

Aynı zamanda belirlenen yıllık faydalar, aynı oranla bugünkü değerine çekilmiştir.

Faydanın maliyete bölünmesiyle tespit edilen fayda-maliyet oranı öncelik

sırasının tespitinde kullanılmıştır. Yapılan analizde farklı faiz oranlarının etkisinin

görülebilmesi için duyarlılık analizi yapılarak öncelik sırasında değişiklik olup

olmayacağı kontrol edilmiştir. Yüzde 5 faiz oranına göre il sınırları içerisinde yer alan

belediyelerin kanalizasyon projelerinin toplulaştırılmış fayda ve maliyetlerine göre

belirlenen fayda-maliyet oranları Tablo 32’de verilmiştir.

Tablo 32. İllere Göre Fayda Maliyet Oranları (i=0,05)

Sıra İl Fayda/Maliyet Sıra İl

Fayda/Maliyet Sıra İl

Fayda/Maliyet Sıraİl

Fayda/Maliyet

1 Muğla 1,56 22 Artvin 0,28 43 Ankara 0,17 63 Kütahya 0,13 2 Antalya 1,40 23 İçel 0,26 44 Amasya 0,16 64 Bingöl 0,13 3 Diyarbakır 0,91 24 Kastamonu 0,23 45 Ağrı 0,16 65 Kırşehir 0,13 4 Aydın 0,72 25 Bartın 0,23 46 Sinop 0,16 66 Erzurum 0,13 5 Gaziantep 0,71 26 Kırklareli 0,22 47 Manisa 0,16 67 Kilis 0,13 6 Batman 0,67 27 Ardahan 0,22 48 Trabzon 0,16 68 Tokat 0,13 7 Siirt 0,61 28 K.Maraş 0,20 49 Konya 0,15 69 Bilecik 0,12 8 Nevşehir 0,58 29 Giresun 0,20 50 Adıyaman 0,15 70 Sivas 0,12 9 Adana 0,38 30 Kayseri 0,20 51 Eskişehir 0,15 71 Zonguldak 0,12 10 Karabük 0,37 31 Tunceli 0,20 52 Muş 0,15 72 Aksaray 0,12 11 Çanakkale 0,35 32 Burdur 0,19 53 Tekirdağ 0,15 73 Bitlis 0,12 12 Mardin 0,34 33 Karaman 0,19 54 Rize 0,15 74 Elazığ 0,12 13 Edirne 0,34 34 Malatya 0,19 55 Hakkari 0,15 75 Düzce 0,12 14 Şırnak 0,34 35 Kars 0,18 56 Kırıkkale 0,15 76 Yalova 0,12 15 İzmir 0,32 36 Samsun 0,18 57 Afyon 0,14 77 Gümüşhane 0,12 16 Balıkesir 0,31 37 Çorum 0,18 58 Kocaeli 0,14 78 Bayburt 0,11 17 Denizli 0,31 38 Niğde 0,18 59 Isparta 0,14 79 Çankırı 0,10 18 Bolu 0,29 39 Osmaniye 0,17 60 Ordu 0,14 80 Erzincan 0,10 19 Uşak 0,29 40 Hatay 0,17 61 Yozgat 0,14 81 Iğdır 0,09 20 İstanbul 0,28 41 Van 0,17 62 Sakarya 0,14 21 Şanlıurfa 0,28 42 Bursa 0,17



Yapılan duyarlılık analizlerinde yüzde 3 ve yüzde 8 oranlarına göre öncelik

sırasını etkileyen önemli bir değişiklik gözlenmemiştir. Fayda maliyet oranlarının illere

göre dağılımı Şekil 17’de verilmiştir.

Fayda maliyet analizi, projenin diğer projelerle ortak değerlendirilmesine imkan

tanıyan önemli bir araçtır. Yatırım demeti oluşturulurken proje seçiminde kullanılacak

bir kriterdir.



Şekil 17. Atıksu Altyapısının İllere Göre Fayda-Maliyet Oranları



3.4. POLİTİKALAR VE HUKUKİ MEVZUAT

Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğinde belirlenen atık su deşarj standartlarının

bölgesel şartlara göre belirlenmesini sağlayacak esneklik sağlanmalıdır. Aksi

takdirde, kirlilik yükünün kabul edilebilir seviyede bulunduğu yerleşim yerlerine ihtiyaç

duyulan arıtma veriminden yüksek verimde tesis kurulması gerekecektir. Buna karşıt,

kirlilik seviyesine hassas bölgelerde ihtiyaç duyulan arıtma veriminden düşük verimde

arıtma tesisi inşa edilecektir.



3.5. KURUMSAL YAPI

Atık su alt yapı yatırımlarının proje yönetimi belediyeler yanında birden fazla

merkezi idare kurumu tarafından yürütülmeye başlanılmıştır. Merkezi idare tarafından

kaynak sağlanması durumunda bu projelerin yine belediyeler tarafında yürütülmesi

sağlanmalıdır. Ancak, proje yönetim kapasitesi olmayan belediyeler için İller

Bankasının teknik birimlerinden hizmet alımına gidilmelidir. Bu nedenle Turizm

Bakanlığı ve GAP İdaresinin alt yapı proje yönetimine son verilmelidir.

Özel Çevre Koruma Alanlarında ise bu yetkinin Özel Çevre Koruma

Kurumunda olması bu alanda sağlanacak hizmetin etkinliği için zorunludur. Ancak

ÖÇKK tarafından sağlanacak hizmetler, Özel Çevre Koruma Alanları ile sınırlı

tutulmalıdır.

Kurumsal paylaşımın güçlendirilerek bilgi paylaşımının artırılması

gerekmektedir. Özellikle belediyelerin su ve atık su hizmeti sağlayan birimleri

arasında iletişimi artıracak, bilgi paylaşımı ve kaynak kullanımı konularında alt yapı

sağlayacak su ve kanalizasyon hizmet örgütlerinin kurulması sağlanmalıdır. Bu

sayede kurumsal gelişme desteklenirken, kurumsal ilişkilerin güçlendirilmesi

sağlanacaktır.

Kanalizasyon hizmetlerindeki planlama, projelendirme ve karar verme

aşamalarında başvurulan çevre istatistiklerinin toplanmasına devam edilmelidir.

Ancak, yayınlanan bilgilerin güncel olması alınan kararların doğruluğunu artıracaktır.

Bu amaçla, Devlet İstatistik Enstitüsünün çevre istatistiklerini derleyen biriminin

güçlendirilmesi ve alt yapı durumuna ilişkin bilgilerin aynı yılda yayınlanmasını

sağlayıcı önlemlerin alınması sağlanmalıdır.



3.6. İZLEME

Hizmetlerin izlenmesi ve izleme sonuçlarının hizmet ve finansman

sağlayıcılara, proje yöneticilerine geri besleme ile iletilmesi, kurumların sorumlu

oldukları alanlarda varsa eksikliklerini görmelerini sağlayacaktır.

Proje değerlendirme çalışmalarının hayata geçirilmesi sağlanmalıdır. Bu

sayede tamamlanan tesislerde yaşanan sorunların tespit edilmesi, bu sorunları

ortadan kaldırıcı önlemlerin alınması ve diğer projelerde aynı sorunların

yaşanmaması sağlanacaktır.

Yerel yönetimlerin sağladıkları hizmetlerin de düzenli olarak izlenmesi

sağlanmalıdır. Bu sayede sorunların tespit edilmesi gerekmektedir.



SONUÇ

Kentleşmenin getirdiği çevresel sorunlar insan sağlığı, doğal hayatı, ekonomik

faaliyetleri etkilemektedir.

1994-1998 yılları arasında verilen kanalizasyon hizmetlerin oluşan etkilerle

birlikte değerlendirildiğinde atık su bertaraf sistemlerinin turizm gelirlerini artırmada,

sudan bulaşan hastalıkları azaltmada ve doğal hayatı korumada etkisi olduğu

anlaşılmıştır. Hizmet seviyesi 1998 yılı itibariyle değerlendirildiğinde, kentsel nüfusun

yüzde 78’ine kanalizasyon şebekesi hizmeti ulaştırıldığı ve yüzde 31’inin atık suyu,

arıtma tesislerinde arıtılarak alıcı ortama bırakıldığı tespit edilmiştir.

Sağlanan hizmetlerde kullanılan girdilerin yetersizliği hizmet seviyesini ve

kalitesini etkilemektedir. Sağlanan finansmanlar değerlendirildiğinde, kentsel

kanalizasyon alt yapı yatırımlarına ayrılan finansmanın, ulaşılan hizmet seviyesi de

göz önüne alındığında yeterli olmadığı tespit edilmiştir. Yerel yönetimlerin öz

kaynaklarından yatırımlara ayırdıkları kaynak yetersizdir. Dış kredi kullanımı merkezi

idarenin getirdiği kısıtlamalar sonucu azalmıştır. Ayrılan çok az kamu kaynağına

rağmen yürütülmeye çalışılan proje sayısı çok fazladır.

Hizmetin sunumunda görev alan belediyeler ve belediyelere bağlı su-

kanalizasyon idarelerinin kurumsal kapasitelerinin, hizmet seviyesinin artırılması için

güçlendirilmesi gerekmektedir. Atık su arıtımında yeterli düzeyde hizmet

sağlanamadığı, yatırımların ve yıllık giderlerin en önemli finansman kaynağı olan su

fiyatlarının diğer ülkelere göre düşük seviyede olduğu, belediye öz kaynaklarından

sabit sermaye yatırımlarına ayrılan payın yeterli olmadığı, ve personel istihdamının

diğer ülkeler göre verilen hizmet seviyesine oranlandığında yüksek olduğu ayrıca,

teknik personelin yeterli sayıda olmadığı tespit edilmiştir.



Kanalizasyon hizmetlerinin karşılanmasında belediyelerin başvurduğu en

önemli iç kaynak İller Bankasınca sağlanan yatırım kredileridir. Ancak, İller Bankası

uzun dönemli finansman sağlamak yerine kısa dönemli kredi sağlayan bir banka

durumuna gelmiştir. Banka, faaliyetlerini yürütmek için özkaynakları dışında

kullandığı yabancı kaynaklarda uzun vadeli yerine kısa vadeli yabancı kaynak

kullanmaya başlamıştır. Banka, uzun vadeli finansman yaratma imkanı sağlayan

menkul kıymet araçlarına başvurmamaktadır. Bankanın proje yönetiminde adına iş

yaptığı belediyeler karşısında tek söz sahibi olması, belediyelerin alt yapı işlerine

sahip çıkmasını engellemektedir. Projelere ayrılan kaynak azlığı ve ek sözleşme

uygulaması projelerin tamamlanma sürelerini uzatmaktadır.

Çalışmanın ikinci bölümünde kentlerin 2025 yılında ulaşacakları nüfusun

bütününe hizmet vermek için gereken yatırım miktarı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu

amaçla öncelikle her bir belediye için nüfus analizleri yapılarak nüfus artış hızları

tespit edilmiştir. Bu artış hızlarına göre nüfus projeksiyonları oluşturulmuştur. Buna

göre toplam belediyelerde yaşayan nüfusun 2010’da 75 milyona, 2025’te 133

milyona ulaşacağı tahmin edilmektedir. 2025 yılında bu nüfusun yıllık yaklaşık 9,8

milyar metreküp atık su oluşturacağı tahmin edilmektedir.

Oluşturulan atık su ve nüfus projeksiyonlarına bağlı olarak belediyelerin

kanalizasyon şebekesi ve atıksu arıtma tesisi ilk yatırım maliyetleri tespit edilmiştir.

Kanalizasyon şebekesi için 18,9 milyar dolar, atık su arıtma tesisi için 22,2 milyar

dolar olmak üzere toplam 41,1 milyar dolarlık yatırıma ihtiyaç duyulacaktır.

Önümüzdeki beş yıl için izlenecek strateji önerisi üçüncü bölümde

tartışılmıştır. Önerilen stratejiye göre, 2002-2006 döneminde yaratılabilecek

finansman kaynağı toplam 2,3 milyar dolardır.



Artan yatırım taleplerini karşılamak için farklı finansman araçları kullanılarak

yatırım büyüklüğü artırılmalıdır.

Dış kredi kullanımında sürdürülebilirliğin sağlanabilmesi için sadece kredi geri

ödeme kabiliyeti bulunan projelere dış kredi sağlanmalıdır.

Genel bütçeden hibe niteliğinde kaynaklar oluşturularak; kredi kullanım gücü

bulunmayan küçük belediyelerin alt yapı ihtiyaçları için hibe olarak kullandırılmalıdır.

Finansmanın daha etkin kullanılması için özellikle proje yürütücü kuruluş ve

tesislerin işletiminde görev alacak kurumların kapasitelerinin güçlendirilmesi

gerekmektedir. Bu amaçla İller Bankası’nın, uzun vadeli finansman kaynağı yaratan

gerçek kalkınma bankası işlevine sahip ve bayındırlık hizmetlerinde teknik

danışmanlığı her seviyede belediyelere sunabilen teknik donanımlı hale getirilmesi

gerekmektedir.

İller Bankasının belediyeler fonunun yerini alabilecek ilave finansman

kaynakları yaratması yönünde çalışmalar başlatması gerekmektedir.

İller Bankası, sağladığı kredilerde vade yapısı farklı kredi seçenekleri

sunmalıdır. Bu seçenekler içerisinde vade süresi uzun olan krediler bulunmalıdır.

İller Bankasınca belediyelere sağlanan kredi akışının sürekliliğinin sağlanması

için verilen kredilerde gerçekçi faiz oranı uygulanmalıdır.

İller Bankasının proje yönetiminde de bazı iyileştirmelere ihtiyaç

duyulmaktadır. Öncelikle bankanın proje değerlendirme yönünden teknik kapasitesi

güçlendirilmelidir.

Projelerin maliyet, zaman ve kalite süreçlerinin takip edildiği banka içi kontrol

mekanizması kurulmalıdır.



İller Bankasınca belediyelere sağlanan teknik hizmetlerde belediyelerin

kapasitelerine göre çeşitlenmeye gitmesi gerekmektedir.

Ek sözleşme uygulamalarına son verilerek, proje tamamlanma sürelerinin

kısaltılması ve proje demetinin küçültülmesi amaçlanmalıdır.

Bankanın finansman ve proje yönetiminin denetlenmesine yönelik bankadan

bağımsız denetleme mekanizmaları kurularak, bankanın performansı objektif olarak

değerlendirilmelidir.

Banka yanında kanalizasyon hizmetlerini abonelerine ulaştırmaktan sorumlu

belediyelerde de finansman, kurumsal kapasite, işletme ve personel yönetimi

politikalarında düzenlemeye ihtiyaç duyulmaktadır.

Belediyelerin sağladıkları atık su hizmetleri için talep ettikleri ücretlerin, işletme

giderlerini karşılayan ve gelecek yatırımlar için kaynak yaratabilecek seviyede olması

sağlanmalıdır. Bu artışlar düzenlenirken abonelerin ödeme gücü göz önüne

alınmalıdır.

Su ve atık su hizmetleri karşılığında toplanan ücretlerin yine bu hizmetlere

yönelik kullanılması sağlanmalıdır. Belediyelerin diğer hizmetleri için başka kaynaklar

yaratılmalıdır.

Belediyelerin atık su yatırımlarına kendi öz kaynaklarından daha fazla kaynak

ayırmaları sağlanmalıdır.

Tesis inşaatlarının kademelendirilerek maliyetlerinin zamana yayılması

sağlanmalıdır.

Mevcut tesislere bakım ve onarımla işlerlik kazandırılmalıdır. Giderlerin yüksek

olmasıyla işletilemeyen tesislerin yeniden işletiminin sağlanabilmesi için gider azaltıcı

önlemler alınmalıdır.



Tesisler bütün halinde izlenerek aksaklıklara anında müdahale edilmelidir.

Proje yönetimi belediyeler tarafından yapılmalıdır. Teknik kapasitesi olmayan

belediyelerin proje yönetimi sadece İller Bankasınca üstlenilmelidir. Diğer kurumların

belediyelere ait projelerin yönetimini üstlenmelerine son verilmelidir.

Belediyelerin işletme yanında proje yönetiminde de kapasitelerinin

güçlendirilmesi gerekmektedir.

Personel istihdam politikalarının verimlilik üzerine kurulması sağlanmalıdır.

Hizmetlerde verimliliğin artırılması için daha az ve nitelikli personel ile daha

fazla aboneye hizmet hedeflenmelidir.

Yapılacak işe uygun personelin belirlenmesi için iş tanımlarının ve bu işe bağlı

performans göstergelerinin belirlenmesi gerekmektedir.

Su ve atık su hizmetlerinde istihdam edilmek üzere teknik personel yetiştirmek

için meslek liselerinin programlarında çeşitlilik sağlanmalıdır.

Mevcut personele yeni kabiliyetler kazandırmak ve verimliliklerini artırmak

üzere hizmet içi eğitime önem verilmelidir. Bu amaçla, kendi kaynakları ile eğitim

imkanı sağlayamayacak belediyelerin personel eğitimleri için merkezi idarece teknik

danışmanlık ve eğitim imkanları sağlanmalıdır.

Belediyelerin kendi içlerinde kuracakları kontrol sistemleri sağladıkları hizmetin

performansı hakkında geri besleme sağlayacaktır. Belediyelerin performanslarının

değerlendirilmelerinde balans skorkart yaklaşımı kullanılması önerilmektedir.

Su ve atık su hizmetlerinde bilgi paylaşımını artırmak için kurumlar arasında

hizmet örgütleri kurulmalıdır.



Yerleşim yerlerinde kurulacak atık su alt yapı tesislerinin uzun dönemli

kullanımını sağlayan, maliyet etkin teknolojilerin seçilmesi sağlanmalıdır.

Atık su deşarj standartlarının bölgesel şartlara göre oluşturulmasına imkan

sağlanması için Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğinde değişiklik yapılmalıdır.

Mevcut finansal kaynaklarla ihtiyaç duyulan alt yapının tamamının orta vadede

tamamlanması mümkün değildir. Bu nedenle önceliklendirme kriterlerinin tespit

edilerek proje önceliklerine bağlı olarak proje demeti oluşturulmalıdır. Çalışma

kapsamında nesnel değerlendirme imkanı tanıyacak öncelik kriterleri tespit edilmiş ve

içlerinde karşılaştırmaya imkan sağlaması için parasal değerlere çevrilmiştir.

Yapılan analizlere göre kanalizasyon yatırımlarının önümüzdeki 23 yılda

açıkhava dinlenme faaliyetlerine, ekolojiye, insan sağlığına, üretime ve turizme

faydası toplam 24,6 milyar dolar olacaktır.

Bu çalışma kapsamında her ne kadar belediye ölçeğinde bilgiler derlenerek

analizler yapılmaya çalışılmışsa da bazı durumlarda verilerin yetersizliğinden ve

toplanan istatistiklerin belediye ölçeğinde olmamasından dolayı bazı kabuller

yapılarak sonuca gidilmeye çalışılmıştır. Bu sorunu en aza indirgemek için ulaşıldığı

takdirde il ölçeğinde aksi halde bölge ölçeğinde analizler gerçekleştirilmiştir.

Ulusal verilerin bulunmadığı veya temin edilemediği hallerde uluslararası

veriler kullanılmıştır. Yapılan kabuller, ulaşılabilen veriler ile doğrulanmaya gayret

edilmiştir.

Ülkemizde özellikle belediyelerin mevcut alt yapılarının durumlarına,

tamamlanan tesislerin işletiminde yaşanan sorunlara, bitirilen yatırımların

maliyetlerine bağlı maliyet tahminlerine ve yatırımların faydasını tespite yönelik veri



setleri mevcut değildir. Bu verilerin toplanması halinde makro ölçekte tahminler

yapmak kolaylaşacaktır.

Bundan sonraki çalışmalarda faydanın belirlenmesinde kullanılan kabullerin,

atık su arıtma tesislerinin ilk yatırım ve işletme maliyet tahminlerinin detaylı

incelenerek burada yapılan kabullerin ülkemiz şartlarına uygunluğu araştırılmalıdır.

Sonuç olarak bu çalışma ile kanalizasyon sektörünün mevcut durumu

değerlendirilmiş, 2025 yılı hedefli yatırım ihtiyacı tespit edilmeye çalışılmış, orta

vadeli strateji hazırlanmış ve projeleri değerlendirmek için fayda-maliyet analizi

açıklanmıştır.



KAYNAKÇA

1. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT, 1989

2. Andrews Richard, Lord William, et. al. Guidelines for Improving Wastewater

and Solid Waste Management. Environmental Health Project. 1993,

08.02.2002 <http://www.dec.org/pdf_docs/pnabp925.pdf>

3. Archer NP, Ghasemzadeh. An Integrated Framework for Project Portfolio

Selection. International Journal of Project Management. Vol.17, No.4 1999:

207-216.

4. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT, 1985

5. Billig Patricia, Bendahmane Diane, Anne Swindale. Water and Sanitation

Indicators Measurement Guide. U.S. Agency for International Development.

1999, 13.02.2002 http://www.fantaproject.org/downloads/pdfs/watsan.pdf>

6. Çetik S., Belediye Hizmetlerinin Karşılanması ve Finansmanında İller

Bankasının Rolü DPT, 1993

7. Çevresel Başarı Raporu – Türkiye, OECD, 1999

8. Dixon John. The Economic Valuation of Health Impacts. World Bank.

20.02.2002

<http://wbln0018.worldbank.org/environment/EEI.nsf/3dc00e2e462402358525

6713005a1d4a/c2b8735dfad817f08525671c007d28a0/$FILE/HEALTH.pdf>

9. Erdoğan, Ş.; Çakı, A.; Şehir Altyapısı (İçmesuyu veKanalizasyon) Sektör

Raporu, DPT, 1982.

10. Ersoy Melih, Kentsel Alan Kullanım Normları, ODTÜ, 1994



11. Esen E., Control Systems for Water and Sewerage Administrations,

Application of Balanced Score Card, MBA Term Project ODTU,

Yayınlanmamış

12. Global Water Supply and Sanitation Assessment 2000 Report, World Health

Organization and United Nations Children's Fund, 2000

13. Güler, B.A.; vd. Su Hizmetleri Yönetimi – Genel Yapı. TODAİE, 1999

14. Heinz H.T., Hershaft A., Horak G.C., National Damages of Air and Water

Pollution, a report to the U.S. Environmental Protection Agency 1976,

02.02.2002. <http://yosemite.epa.gov/ee/epa/eermfile.nsf/vwAN/EE-0085-

01.pdf/$File/EE-0085-01.pdf>

15. İçmesuyu, Kanalizasyon, Arıtma Sistemleri ve Katı Atık Denetimi Özel İhtisas

Komisyonu Raporu. DPT, 2000

16. İller Bankası Yönetim Projesi Nihai Raporu, Inbucon Management

Consultants, 1986

17. Kınacı Cumali, Tuna Mustafa, Yazgan Mustafa. Türkiye İçin Uygun Bir Atıksu

Arıtma Stratejisi Teklifi. Kayseri I. Atıksu Sempozyumu Bildiri Kitabı. Erciyes

Üniversitesi, 1998

18. OECD Environmental Data, OECD, 1999

19. Orhon, D.; vd. Atık Su Yönetimi, DPT, 1998

20. …. Pissu Arıtma Tesisi Proses Genel Şartnamesi (Damlatmalı Filtre), İller

Bankası Genel Müdürlüğü

21. …. Pissu Arıtma Tesisi Proses Genel Şartnamesi (Aktif Çamur), İller Bankası

Genel Müdürlüğü



22. …. Pissu Arıtma Tesisi Proses Genel Şartnamesi (Stabilizasyon Havuzu), İller

Bankası Genel Müdürlüğü

23. Republic of Turkey Urban Water and Sanitation Sector Review. World Bank.

1993.

24. Saldanha, Cedric D.; Whittle, John F.; Using the Logical Framework for Sector

Analysis and Project Design: A User's Guide. Asian Development Bank. 1998,

13.02.2002

<http://www.adb.org/Documents/Guidelines/Logical_Framework/logical.pdf>

25. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT, 2000

26. Turkey Water Supply and Sanitation Country Report. DPT, 1986

27. Turkey Water Supply and Sanitation Country Report. 1990

28. Türkiye’de İçmesuyu ve Hıfzısıhha Çalışmaları, DPT, 1982

29. Üstünışık B., Bayazıt S. Belediyelerin Nüfus Projeksiyonları DPT,

Yayınlanmamış.

30. Yepes, G. vd. Water & Wastewater Water & Wastewater Utilities, World Bank.

1996

31. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT, 1995

32. Yonca Ali, Türkiye’de Kentlerin Fiziki Dokusu, Devlet Planlama Teşkilatı, 1993