HADS TERMLER SZL - MCTEBA UUR
Ab Ve Ebndbdbu
Tlibi'l-Haddbu'l-Muhaddisdbu'-eyhdbu't-Tlibdddilfetfetuh Fulnfetuh
Kezahdhrkilll Hadisl bdll
snadAsarAbdileAdaletAdletu'r-RvAdletu's-SahbeA'delu'n-NsA'demu's-ShhaAdemu's-SubtAdlAdlur-RivyeAdlunAdlun
DbitunAdlun HfizunAdlAhdsAhdsu'l-AhkmAhbrAhbrAhberanAhberan F
KitbihAhberan Fuln Bi-Kr'at AleyhiAhberan Fulan Bi-Tebli
FulnAhberan Fuln Bi'l-Kr'ati AleyhiAhberan Fulan Fm Kuri'e
AleyhiAhberan Fulan Kr'aten AleyhiAhberan Fuln Kr'aten Aleyhi Ve
Ene Esme'uAhberan czetenAhberan KitbetenAhberan MnveletenAhberan
MufehetenAhberan RaculAhberanAhberan Fuln KitbetenAhberan Fuln
MuktebetenAhberan RaculAhberan's-SkaAhfazAhkmAhkm HadsleriAhrece
AnhuAhrece LehAhrecehAhrufAhsenu ey'in Fi'l-BbAhvlu'r-RuvtAhzAhz Ve
TahammlArabe Bih FulnAk'idAklAkrnAkva'l-EsndAkvlAl Yedey
AdlinAlmtul-VazAlmetu'd-DarbAle'l-AhrufAle'l-EbvbAlel-EtrafAle'l-Ma'n
RivayetAle'l-MesndAle'r-RiclAnAn'aneAn'ane MunkataAn'ane
MurseleAni's-SkaArzArz Ale'-eyhArz- Kr'atArz MnveleArz-
SemArzu'l-MunveleAshbAshb- AhrufAshb- KiramAshb- ReslillhAshb-
SuffeAshb-
SnenAshbu'l-AertAshbu'l-Bd'aAshbu'l-ElfAshbu'l-ElfeynAshbu'l-HadsAshbu'l-KutubAshbu'l-MieAshbu'l-M'eteynAshbu'l-Mi'nAshbu'l-UlfAshbu's-SuffeAshabu's-SunenAshbu's-Suneni'l-Erba'aAslAsleynAslu's-SenedEl-AeraAera
-yi MbeereAere-i Mbeere AshabAtfeAtf
TedlisiAtrafAvlAzbatAzbatu'n-NsAzzAziz-i Mehur
BBbBtlBtlunBedelBedel-i lBedel-i NazilBelBela
KaydBelaahBelaanBelaan
Ani'n-NebBelaanBeltBeynBid'atBid'atu'r-RvBild
TedlsiBuhrBuldniyyeBuldnu'r-Ruvt
CCaddeC'e An Fuln MevkfenC'e
Ani'n-NebCami'El-Cmi'u's-SahhCmiu't-TirmizCrihCehletCehlet-i
AyniyyeCehletu'l-AynCehletu'l-VasfCehletu'r-RvCehaletu't-Ta'ynCemCem'aCem'atCerhCerh
LafzlarCerh MertebeleriCerh SebepleriCerh Ve Ta'dilCerh Ve Ta'dil
lmiCerh Ve Ta'dil KaideleriCerh Ve Tadil LafzlarCerh-i Gayr
MfesserCerh-i MbhemCerh-i
MfesserCevmi'Cevmi'u'l-KelimCevdetCevvedeh
FulanCeyyidCeyyidu'l-HadsCezm LafzlarCezm SasCz
DDa'afhu:DabbeDbtDabtDabtu'l-KitbD'Da'fDa'ful-HadisDa'ful-MetnDa'funDa'fun
Bi-Hze'l-snadDa'fun CiddenDa'fun
VahinD'ireDarbDrimDarrDru'l-HadsDayyiku'l-MahrecDerectu's-SahhDe-Se-NDe-Se-NDecclunDel'ilu'n-NubuvveDiryetu'l-Hads
lmiDu'afDu'ife
EEbha LEbu DvudEcze LEczenEceztu Ehle ZemnEceztu Klle
AhadinEceztu Leke Cem'a MerviyytEceztu Leke (Lekum) Cem'a
Mesm'tEceztu Leke (Li Fuln) M Sahha Ve Ma Yesihhu Min Mesm'tEceztu
Leke (Li-Fuln) Me'te-Melet Aleyhi Fihrist HzihEceztu Leke
Kitbe'l-FulnEceztu Li-Kulli Vahidin (Ahadin)Eceztu Li-Men Edreke
ZemnEceztu Li-Men Kale La lahe llallahEceztu Li-Men Ye'u FulnEceztu
Li-Men Ye'u'l-czeEceztu Li-Men Yledu L-FulnEceztu Li'l-MevcdnEceztu
Li'l-MuslimnEceztu Talebete'l-lmi Bi-Beled KezaEceztuke (Cem'a) M
Ucze L RvyetuhEceztuke En Tervye Ann M Sahha ndeke Mimm Semi'tuh Ve
M Se'esma'uhEceztuke n AhbabteEceztuke n EredteEceztuke n
i'teEceztuke Kitbe's-SunenEceztuke MucztEceztuke Ve Li-Evldike Ve
Li-AkbikeEcvedu'l-EsndEcz'u'l-HadsEcz-Y HadsiyeEdEd LafzlarEda
SalarEd'afu'l-EsndEdebEf'lu'r-ReslEfrdEfrdu'l-BuldnEhlu'l-Bid'aEhlu'l-EserEhlu'l-HadsEhlu'l-HevEhlu's-SuffeE'imme
HamseE'imme SitteEkbir Ve EsirEkseru's-Sahbe FetvenEkseru's-Sahbe
HadisenEkzebu'n-NsElfz- CzimeElfzu'-CerhElfz- Cerh Ve
Ta'dlElfzu'l-EdElfzu't-Ta'dilElfiyyeElkbElkbu'l-MuhaddsnEmlEmnetEmeraEmru'l-MunnnEmslu'l-HadsEnEnbe'enEnbe'en
Fuln Bi-Kr'at AleyhiEnbe'en Fuln Kr'aten Aleyhi Ve Ene
Esme'uEnbe'en czetenEnbe'en MuzkeretenEnbe'enEnkeru M Ravhu Fuln
KezaEnneEnne Fulnen AhberahEnne Fulnen HaddesehuEnne Fulnen
KaleEnsbEnedenEneden Fuln Bi-Kr'at AleyhiEneden Fuln Kr'aten
AleyhiEl-Erba'aErba'nErcahu'l-EsndErc En L Be'se BihErseleh
FulnEsahhEsahhu M C'e Fi'l-BbEsahhu ey'in
Fi'l-BbEsahhul-AhdsEsahhu'l-EsndEsahhu'l-KutubEsnidEsbbu
Vurdil-HadsEsbbu'l-CerhEsbbu'l-HadsEsbbu'l-VazEsbtEsbetu'l-EsndEsbetu'n-NsEserEserEsma
Ve KunEsm'u'l-MuhaddisnEsma-Y MfredeEsn'u's-SenedEeddu'n-Nsi
KizbenEl-EtbEtb'u't-Tbi'nEtkanEtrfEv Karben MinhuEv Kem KaleEv M
Ebehe Haz Mine'l-ElfzEv NahvehEv
ibhehEv'ilEvha'l-EsndEvhmEvldu's-SahbeEvsaku'n-NsEvtnu'r-Ruvt Ve
BuldnihimEvvelEvvelu's-Sened
FFhiu'l-GalatFartu'l-GafleFaskFsku't-Te'vlFe'ale
FulnFer'FerdFerd-i MuhlifFerd-i MutlakFerd-i
NisbFev'idFkhu'l-HadsFkhu'r-RvFskFsk Bi'l-Bid'aFsk
Bi'l-Ma'siyeFskur-RvF Hadsih Da'funF Hadsih ey'unFi's-SahhFhi
CehleFhi Da'funFhi Edn MekalFhi HalfunFhi LnunFhi MekalunFhi
NazarunFhi eyunFihrisFihristFiil SnnetFitenEl-fiten Ve
Ertu's-S'aEl-Fiten Ve'l-MelhimFuhu'l-afleFuhu'l-alatFukah-Y
Seb'aFuln L Yus'elu AnhuFuln Yus'elu Anhu
GGafletGalatGalattu'l-MuhaddisnGmzGarbetGar'ibGarbGarbi'l-MehrGarbi'l-
MutlakGarb-i NisbGaribeynGarbu'l-HadsGarbu'l-sndGarbul-MetnGarbun
Metnen Ve sndenGarbun Min Haze'l-VechiGayr- Mehur hadGayru DbtGayru
Me'huz BihGayru MemnGayru MensbGayru SbitGayru SikaGayru Sika Ve La
MemnGayruh Evsak Minhu
HHaHaberHabberenHaber-i hadHaber-i AzizHaber-i HssaHaber-i
MehurHaber-i MtevtirHaber-i VhidHadaraHaddesenHaddesen Fuln
Bi-Kr'at AleyhiHaddesen Fuln Kr'atenHaddesen Fuln Kra'aten
AleyhiHaddesen Fuln Kr'aten Aleyhi Ve Ene Esme'uHaddesen
cazetenHaddesen MuktebetenHaddesen MuzkeretenHaddesen Shibun
LenHaddesenHaddesen Ba'du AshbinHaddesen Gayru Vhid Min
AshbinHaddesen Men L EttehimuHaddesen's-SikaHadisHadis lmiHadis
TarihiHads UsulHadis TedviniEl-HadseEl-Hadse Bi-TlihHadsi lhHadsi
KudsHadsi MtevtirHads-i NebevHads-i RabbanHadsuh MunkerHafzHaf
nktaHaf MurselHaftyu'l-rslHkimHakkHl-i
RuvtHlikunHlu'r-RuvtHarmHas'isHasenHasen-GarbHasen Li-AynihHasen
-GayrhHasen
Li-ZtihHasen-SahihHasen-Sahh-GarbHasenu'l-HadsHasenul-sndHayrunHaz
Min HadsiHaz Min Hads Fervih AnnHaz Sem'Haz Sem' Fe'rvih AnnHzih
RivayetiHfzHfz KezHisnHiyrunHuddistu An FulnHuffzHumsHumasiyytHuve
Ruknu'l-KizbHccetHkmen Merf
IIstlahIstlht- Hadsiye
bdlbdl-i lbdl-i Nazilbhmbn Mcebtid-y Sened'cmczecze mmecze mme
Mukayyedecze mme Mutlakacze Lil-Ma'dmcze Li'l-Mechlcze Lil-Mechl
B'l-Mu'ayyencaze Lil-Mtayyen Bl-Mechlcaze Li'l-Mu'ayyen F Gayr
Mu'ayyencze Li'l Mu'ayyen Fi'l-Mu'ayyencze M Lem Yesmahu'l-Muczcze
M Lem Yetehammelhu'l-Muczcze Mechulecze Mu'allakacze Mcerrede
Ani'l-Munvelecze Mukterine Bi'l-Munvelecazetczetu'l-Mu'ayyen
Li'l-Muayyen
F'l-Mu'ayyenczetul-Muczdldrcfrdhlehbarhrchticchtilfu'l-Hadishtilthtisr-
Hadishtisru'l-Hadshve Ve Ahavtkll-i Hadskrrksar- Hadislh
Hadislhak'll'lmu'-eyhlhmlelu'l-Hadsle's-Sdk Ma Huveleyhi'l-Munteha
Fi'l-Kizbleyhil-Munteha Fi'l-Vad'leyhil-Munteha Fi't-Tesebbutlle
Gmdalletlmlm-i Ahbrlm-i srlm-i Hadslm-i Nazarlm-i Zarurlmu
Diryeti'l-Hadslmu Mustalahi'l-Hadslmu'l-Hadslmu'l-Hads
Diryetenlmu'l-Hads Rivyetenlmu'r-Rivyemmmln
Sahha'l-Haberndennfiradnkta'nteha'l-Lahakntihnti'u's-Senedntikntikadntikd-
Esnd'rbu'l-Hadsrmi Bihrsalrsl-i Celirsl-i Hafrsl-i Zahirrvi Haz
Annsmsnadsnad Tedlisisnd-
lisrailiyytstidrakstifada:stihrastimlastinbatstinbtu'l-Ahkmstihadkltibr'tiddtkanttefek
Aleyhttefek Aleyhi'-eyhnttihm Bi'l-Kizbttihmu'r-Rv
Bil-Kizbttisalztrab
KKa-SenKa-SenKad Du'ifeTarah HadsehKadhKdihKdihaKalbKalb
Fi'l-MetnKalb Fi's-SenedKalb-i MrekkebKaleKale FulnKale Len
FulnKale Len Fuln Bi-Kr'atKale Len Fuln Kr'aten AleyhiKale L
FulnKale ReslullahKale Reslullah (s.a.s) Fm Yervhi An
RabbihiKle'llhu Te'lKallu'l-HadsKallu't-TahdsKara'tu Al FulnKara'tu
Al Fuln An FulnKaratu Bi-Hatti FulnKara'tu Bi-Kitbi
FulnKariKarinKasKasssKat TedlisiKavKaviyyu'l-HadsKavl SnnetKavlu
AbdileKe'enneh MushafunKesrul-GalatKesru'l-RhleKesret-i
GalatKesretu'l-GalatKetKetebe Ileyye FulnKezaKezzbunKezzbun
YekzibuKr'a Ale'-eyhKssaKibr-
Tbi'nKitbKitbetKitbetul-HadsKitbu'l-arbeynKizbKizb
Ale'r-ReslKizbu'r-RvKudsi HadisKunaKun MufredeKunna Nef'alu Ala
Ahdi'n-Neb (s.a.s)Kure Ala Fulan Ve Ene Esme'uKurie Aleyhi Ve Huve
Yesme'uKusssKutub-i MevduatKutub-i
Sitteel-Kutubu'l-Erba'aEl-Kutubus-Sebael-Kutubu's-Selseel-Kutubu's-Sitte
LL Ahade Esbetu Minhu:L A'rifu Lehu AslenL A'rifu Lehu Nazrun
Fid-DnyL A'rifuhuL A'rifuhu Bi-Hze'l-LafzL Asle LehuL Asle Lehu
Bi-Haze'l-LafzL Bese BihL ... lL ey'L Tehillu Kitbet HadsihLa
Tehillu'r-Rivye AnhuLa YesbutL Yesbut Fh eyL YeshhuL Yuhteccu BihL
Yuktebu HadsuhL Yu'lemu Men Ahrecehu Ve La snaduhuL Yurafu Lehu
AslunL Yusv ey'enL Yus'elu An MislihL Yus'elu AnhuL Yutb' Al
HadsihL Yu'teberu BihiYu'teberu Bi-HadsihLafzen MtevtirLafzen
RivayetLafz TevatrLahakLahnLakabLeh Ahds MenkrLeh BelyaLeh EvhamLeh
M YunkerLeh MenkrLeh SuhbeLem A'rifhuLem Ecid Lehu AslenLem
EcidhuLem Ecidhu HkezLem Ekf AleyhiLem Ekf Lehu Al AslLem Erahu
B-Haze'l-LafzLem Yerid Fhi eyLem Yervihi ll Fulan An FulnLem
YesbutLem YeshhLem Yuced Lehu AslLem Yutb AleyhiLeyse Bi-Ba'd
Mine's-SavbLeyse Bi-HucceLeyse Bi-KaviyyLeyse Bi MemnLeyse
Bi-MerdiyyLeyse Bi-SbitLeyse Bi-SahhLeyse Bi-SikaLeyse Bi-eyLeyse
Bi-UmdeLeyse Bi-ZkeLeyse Bi-Zke'l-KavLeyse Bi-ZalikLeyse Bih
Be'sunLeyse Bi'l-MetnLeyse Bi's-SikaLeyse Lehu
AslunLeyyinu'l-HadsLeyyinunLi'd-Da'fi Ma HuveLika
MM Akrabe HadsehuM Al arti MuslimM Al artihimM Al arti'l-BuhrM
A'lemu Bih Be'senMa'dinu'l-KizbMahalluhu's-SdkMahfuzMahrecMahrecuhu
Ma'rfMahvMakbulMakbul
hadMaklbMaklbu'l-sndMaklbu'l-MetnMakrnenMaktuMa'ksMa'llMaml
BihMa'nen MtevtirMa'nen RivayetMa'nev
TevatrMa'rufMasnMatrhMatrhu'l-HadsMat'nun
FhiMebdeMebde'u's-SenedMeclisMechlMechlu'l-AdleMechlu'l-AynMechlu'l-HlMechlu'z-ZtMehulnMeclisMecruhMedhlMezMe'hz
BihMemnMen Mislu FulnMenkib Ve MeslibMenba'ul-KizbMenferede Bih
MslimMen'ferede
Bihi'l-BuhrMenshMene'Mene'u's-SenedMerslu's-SahbeMertibu'l-CerhMeratibu's-SahhMertibu't-Ta'dlMerch
AleyhMerddMerdd hadMerdd azMerddu'l-HadsMerfMerf' HkmenMerf'
MrselMerf'anMervMerviyyatMerviyy
AnhMesndMesm'tMesrkMestrMe'srMeayihMehurMehur
hadMeihatMekkMeyehaMet'in-i
AereMetinMetrukMetrku'l-HadsMetrkunMevlMevd'u'l-sndMevduul-MetnMevkufMevlMevlhumMevslMevzuEl-Mezd
Fi Muttaslil-EsndMin BelyhuMin...lMine's-Sunne KezMisle Hadisin
Kablehu Metnuh Kez Ve KezMislehMisleh
Sev'enMuaddilMuallakMu'allelMu'allilMu'an'anMuan'inMu'saratMubhemMubhemtMubhemu't-Ta'dlMubtedMubtedi'Mubtedi'aMucleseMuczMucz
LehMucztMu'cemMucevvedMuczMucma' Al Da'fhMucma' Al
TerkihMuda'afMu'dalMudebbecMudellesMudelles
AnhMudellisMudevvenMudevventMdihMudrecMudrecu'l-snadMudrecul-MetnMudricMuenenMu'ennenMufdMfredatMuhaddisMuhadramMuhalefetMuhlefetu's-SiktMuharrefMuharricMuhbirMuhkemMuhmelMuhtalakMuhtelefu'l-HadsMuhtelefun
FhiMuhtelifu'l-HadsMuhtelitMukabeleMukarebu'l-HadsMukaribu'l-HadsMuktebeMuktebe
Makrne Bi'l-czeMuktebe Mcerrede Ani'l-czeMukillMukilln-i
SahabeMukillnMuksirn-i SahabeMuksirnMumlMunveleMunvele Makrne
Bi'l-czeMunvele Mcerrede
Ani'l-czeMunkatMunkerMunkeru'l-HadsMunteh-y
SenedMuntezihu'l-snadMurselu's-SahbMursilMuretMrvvetMus
LehMusfahaMusahhafMusannefMusannifMusvtMuselselMselsel
Bi'l-EvveliyyeMselsel Bi'l-HilfMselsel
Bi'l-KavlMsMusnedMusnidMustahrecMustahrectMustahricMustalahu'l-HadsMustedrekMustefzMustemlMuebbehMueddidMukilu'l-HadisMutebihMutebih
MaklbMutbaMutba' AleyhMutba'a KasraMutaba'a NksaMutba'atMutba'at-
KasraMutba'at-
TmmeMutbiMutarrahu'l-HadsMutarrahMutekaribul-HadsMu'telif Ve
MuhtelifMuteshilMutebhMutkinMuttaslMuttefekun AleyhMuttehemMuttehem
Bi'l-KezibMuttehem Bi'l-VadMuttefekun Al TerkihMttefik Ve
MufterikMuvfakatMuvfakati
MukayyedeEl-MuvattaMuztaribMuztarbu'l-HadsMfesser
CerhMlakatMrselMrsel-i HafMrsel-i SahbMrsel-i
ZahirMslimMtevtirMtevatir-i LafzMtevatir-i Ma'nevMzkere
NNNahvehNakale-i HadsNakd-i RicalNakl-i HadsNsihNsihu'l-Hads Ve
MenshuhNvelenNazar limNzilNazil snadNebbe'enNebbe'en Fuln Bi-Kr'at
AleyhNebbe'en Fulan Kra'aten AleyhNebev
HadisNehNekretNesebNese'NeshNisbeNuhin An KezaNushatu'l-AslNuzl
RRabbani HadisRcihRaff'Rfi'RakRavRav AnhuRav Ba'duhumRav
LehuRava'n-Ns AnhuRavhuRavav AnhuRaviRece'aRedd
HadsehRefRefe'ahReka'ikRemizRhleEr-Rhle F
Talebi'l-HadsRicalRiclu'l-HadsRicluhu SiktRikakRivayetRivayet
Bi'l-LafzRivayet Bi'l-Ma'naRivayet
artlarRivayetenRvyetu'd-DarrRivyetu'l-b
Anil-EbnRivyetu'l-AkrnRivyetu'l-Ebn Ani'l-bRivyetu'l-Ekbir
Ani'l-EsrRubaRub'iyytRudde HadsuhRuknu'l-KizbRumiyeRumiye
Bi'l-AhaveynRumiye Bi'l-KaderRumuzRuvnRuvye An FulnRuviye
Ani'n-Neb
SEs-Sbk Ve'l-LhkSabitSadSad-HaSdkaSadrul-HadsSadkunSadkun
n-'allahSadkun Lknneh Mubtedi'Sadkun Leh EvhmSadkun
Seyyi'u'l-HfzSadkun Teayyera B-EharaSadkun YehimuSadkun
Yuhti'uSahabeSahbSahb
MrseliSahbiyeShbSahibu'l-Bid'aSahibu'l-HadsShibu'l-KitbSahibu'r-ResulSahfeSahfe
CbirSahfe
SemureEs-Sahfetu's-SdkaEs-Sahfetu's-SahhaSahihSahih-GaribSahh-Garib-HasenSahih
Li-AynihSahih Li-GayrihSahh Li-ZtihiSahih Muhtelef FhiSahh Muttefak
AleyhEs-SahhnSahih-i BuhrSahihi MslimSahhul-HadsSahhu'l-sndSahhun
nde GayrihimSahhun na'allahSakmSktSalihSlih Li'l-hticcSlih
Li'l-'tibrSlihu'l-HadisSmiSarkSarih MerfSe-NSe-NSebebu
Vurdi'l-HadsSebebu'l-HadsSebtSebtunSebtun-HafizunSebtun-HuccetunSebtun-SebtunSebtun-SikatunSefehSeket
AnhuSemSem'ul-MuzakereSem'u's-SarSemi'aSemi'tuSemi'tu FulnenSemi'tu
Fulnen Bi-Kr'at AleyhSemi'tu Fulnen Kr'aten AleyhSemi'tu Fulnen
YekluSenedSevkSevvSevvea LSeyyi'u'l-HfzSfatu Rivyeti'l-HadsShhShh-
SelseShah- SittShhatShhat artlarSigr-
TabiinSatu'l-CezmSatu't-TemrzSikaSiktSikatunSikatun-HfizunSikatun-HuccetunSikatun-MutkinunSikatun-SebtunSilsiletuz-ZehebSirkatu'l-HadsSohbetSub'Sub'iyytSubtSudsSudsiyytSuffe
AshabSuffe
EhliSulsSulsiyytSumnSumniyytSunSun'iyytEs-SunneEs-Sunnetu'l-FiiliyyeEs-Sunnetul-KavliyyeEs-Sunnetu'n-NebeviyyeEs-Sunnetu't-TakririyyeS'ul-HfzSuveylihSkt
TedlsiSnenSnen DrimSnen Eb DvudSnen bni MaceSnen Nese'Snen
TirmizSneni Erba'aSnnet
fehenfehen Bi'l-czehidakkartartu Mslimartul-Buhrartu'-eyhaynzz
Bi-Merraz Merddehdeteddu'd-Da'fekke Fulnekkun
Mine'r-Rvekkur-Rvem'ileyhE-eyhneyhuneyhun
Vasatunibhu'l-Vad'urtu'l-Mutevtirurtur-Rivyeurtu's-Shhauyuh
Tedlsiuzz
TTa'likTa'an
FhiTabakaTabaktTabaktu'r-RuvtTabkutu's-SahbeTbi'TabiTabi'nTadbbTa'dlTa'dl
Gayru SarhTa'dil LafzlarTa'dl
MertebeleriTahammulTahammulu'l-HadsTahammulu'l-lmTahdsTahdis
cretiTahrcTahrfTahsnTahvkTahvlTakrrTakrr
SnnetTaktTakt'u'l-HadsTakvTakydTakydu'l-lmTakydu'l-KitbTalebu'l-HadsTalebul-lmTlbTa'lkTa'lk
Bi-Sgati't-TashhTa'lk Bi-Sgati't-TemrzTa'lk Gayr-i MeczmTa'lk
MeczmTa'lkanTa'lktTa'lku'l-czeTa'llTa'nTarah
HadsehTarahhuTardiyeTa'rifu Ve
TunkiruTarihTarkTashfTashhTashhu'l-KutubTasnfTasliyeTazbbTaz'fTebe'u't-Tbi'nTebliTecrhTecvdTedlsTedlsu'l-BildTedlsu'l-sndTedlsu'l-KatTedlsu's-SuktTedlsu's-uyhTedlsu't-TesviyeTedvinTedvnu'l-HadsTeferrede
Bih Fuln An FulnTeferrudTefsirTeayyera Bi-hirihTeayyurTekaddum-u
SemTekaddum-u VefatTekellem
FhiTelakkubTelfkTelfku'l-HadsTelfku'r-RivytTelkbTelkinTemrzTemrz
SigasTe'nnTercumTercemeTercihTerekhuTeshulTesebbutTesm'Tesmiyetu'r-RuvtTesviyeTesviye
TedlisiTeddTevrih Ve VefeytTevtrTevtr- LafzTevtr- ManevTevhid Ve
SfatTbb- NebevTirmizThmet-i KizbTunkiru Merre Ve Ta'rfu
UhrTukullime FhiTurukTusTus'iyyt
UUdlUhbirtu An FulnUhdiraUhtulife FhiUlm-u
HadsUlmu'l-HadsUluvvUluvv Bi-Kdemi'l-VeftUluvv
Bi-Kdemi's-SemUluvv-u snadUluvv-u Ma'nevUluvv-u MutlakUluvv-u
NisbUmirn Bi-KezUnvanUslUsl- HadisUslu'l-HadsUarUriyyt
VVcdVadVada'a HadisenVadd'unVadd'un Yeda'uVdi'VahidVahinVahin
Bi-MerraVahiyVahy-i Gayr- MetluvVahy-i
MetluvVakafehuVakfVkfVasalehuVasatunVasyyeVasiyye
Bi'l-KitbVaslVavVaz'Ve haruVe BihiVe Bi'l-snadVe Haz Lafzu Fuln
KaleVe Tekareb F'l-ManVe Zekera'l-HadseVecedtu An FulnVecedtu
Bi-Hatti FulnVecedtu Bi-Hatti Fuln Ve Ecze
LVecihVehenVehnVehimVe'l-Lafzu LehuVe'l-Lafzu Li-FulnVe'l-Lafzu
Li-Fuln KaleVeredeVerede Ani'n-NebVicdeVuhdn
YYa'nYebluu BihiYeda'u'l-HadseYehimu F
HadsihYekzibuYenmhiYerfa'uhYerfau'l-HadseYervi'l-MenkrYervhiYesrku'l-HadsYe'ti
Bi'l-Ac'ibYuda'afuYuhkYukaluYuktebu HadsuhuYunkeru Merre Ve Yu'rafu
UhrYurvYuzkeru
ZZabtZabtZabt- KitabZabt- SadrZhibu'l-HadsZhibunZahir nktaZarur
limZayfZekeraZekera Len FulnZekera Len Fuln Bi-Kr'atZekera Len Fuln
Kr'aten Aleyhi Ve Ene Esme'uZekera L
FulnZenadkaZevidZndkZiydtu's-SiktZiydeZiyadetu's-Sika
A
b Ve Ebn:
ba, baba manasna gelen eb kelimesinin; ebn ise oul demek olan
bn'in ouludur. Beraberce babalar ve oullar anlamn veren bu iki
kelime, baba ile evlat arasnda rivayeti ifade eden bir tabir
oluturur.Baba ile evlat arasnda hadis rivayeti, babalarn oullarndan
ve oullarn babalarndan rivayeti olarak iki ekilde grlr. Babalarn
oullarndan rivayetine u hadis misal verilebilir:Allah her ikisinden
de raz olsun, Abbas b. Abdilmuttalib'in, olu el Fadl'dan rivayet
ettiine gre Hz. Peygamber (s.a.s) Mzdelife'de (akam ve yats olmak
zere) iki vakit namazn cem etti. 1Babann ouldan rivayeti isnadda an
bnih lafzyla ifade edilir. Oullarn babalarndan rivayetleri ise iki
ksmdr. Birincisi, oulun babasndan rivayetidir. Byle rivayetler
isnadda an ebhi lafzyla gsterilir. u hadis de oulun babasndan
rivayetinin pek ok misalinden biridir.... Ali b. Ebi Tlib, Yce
Allah'n el-Hannn ve el-Mennn isimlerinden sorulduu zaman yle dedi:
el-Hannn, kendisinden yz evireni bile reddetmeyen; el-Mennn ise
istemeden verendir. 2Ayn zamanda mselsel hadise de gzel bir rnek
tekil eden bu hadisin isnadnda dokuz oul vardr. Her biri babasndan
iiterek rivayette bulunmutur. snadn bandaki ilk baba olan Ukeyne b.
Abdillah et-Teymi, hadisi Ali b. Eb Tlib'den iitmitir.Oullarn
babalarndan rivayetlerinin ikinci ksmna gelince bu, oulun babas
vastasyla ceddinden, yani dedesinden rivayetidir. Bu ekilde rivayet
edilen hadislerin isnadlarnda u eda sasna rastlanr: an ebhi, an
ceddih. Ancak, iaret etmek gerekir ki byle bir siga ile nakledilen
hadislerde bir mklle karlamak ihtimali vardr. Bu mkl, ceddin yani
dedenin kim olduunun belirlenmesidir; nk oul, isnadnda kulland an
ceddih lafzyla kendi ceddini, yani babasnn babas olan dedesini
kasdetmi olabilecei gibi, babasnn ceddi olan byk dedesini de
kasdetmi olabilir. Misal vermek gerekirse, u rnek zerinde
durulabilir. Tannm sahblerden Abdullah b. Amr bni'l -As'n,
es-Sahfetu's-Sdka adn verdii hadis sahifesi, torunlar tarafndan Amr
b. u'ayb, an ebhi, an ceddih isnadyla rivayet edilmitir. Oul olarak
Amr'n knyesi, Amr b. u'ayb b. Muhammed b. Abdillah b. Amr
bni'l-As'dr. snaddaki an ebhi lafz Amr'n bu sahifedeki hadisleri
babas u'ayb'dan rivayet ettiine aka delalet eder. Oysa an ceddih
lafz dedesinden rivayete delalet etmez; zira bu lafzla kasdedilen,
Amr'n dedesi Muhammed olabilecei gibi u'ayb'n dedesi, sahb Abdullah
b. Amr da olabilir. Muhammed olduu takdirde isnad mrseldir; zira
Muhammed sahb deildir. Abdullah olduu takdirde ise munkat'dr. nk
u'ayb, dedesi Abdullah b. Amr'a yetimemitir. 3Buradan anlalmaktadr
ki, an ebhi, an ceddini isnadiyle rivayet edilen hadislerde an
ceddih lafziyle kimin kasdedildiini kestirmek, dolaysyla hadisin
muttasl m, munkat' m olduunu anlamak bazen mklat arz
etmektedir.Beinci hicr asrn byk muhaddislerinden
el-Hatbu'l-Badadnin babalarn oullarndan rivayetlerine dair
Rivyetul-b ani'1-Ebn isimli bir kitab vardr. Oullarn babalarndan
rivayetleri konusunda ise Ubeydullah b. Sa'd es-Sicz'nin
Rivyetu'1-Ebn an Ab'ihim isimli eserini kaydetmek yerinde olur.
4
db:
Szlkte edebin ouludur. Terim olarak edeb, umumiyetle terbiye
manasna kullanlr. nsan ktlkten alkoyan, nefsini slah ederek gzel
huylar kazanmasna sebep olan byk iyiliklere, ahlk meziyetlere ve
hasletlere db denilmitir.Hadis ilminde db, cami veya musannef
denilen ve belli konulardaki hadisleri ihtiva eden hadis
kitaplarndaki ana konulardan biridir. db konusuna yeme, ime,
konuma, uyuma gibi gnlk hayatn eitli safhalarnda yaplan ilerde
uyulmas gereken ahlk kaidelere ait hadisler girer. Sahh-i Buhri de
bu bahis, Kitbu'1-Edeb bal altnda yer alr. Mslim'de ise ayn blmn
bal, Kitbu'1-Birr ve's-Sle ve'l-dbdr.db konusundaki hadisler bazen
Buhr'nin el-Edebu'l-Mufred'i gibi ayr bir kitapta toplanr.
dbu Tlibi'l-Hads:
Bk. dbu't-Tlib.
dbu'l-Muhaddis:
Muhaddisin dab anlamn veren bir tabir olup Hz. Peygamber
(s.a.s)'in hadislerini, bunlarn sahih olarak rivayetini ve sahih
olmayanlardan ayrd edilmesini konu olarak alan hadis ilmiyle megul
olan muhaddislerin riayet etmeleri ngrlen esaslara denir. Hadis Usl
kaynaklarnda ayn balk altnda yer alan sz konusu esaslarn en
nemlileri unlardr:a) Hadis rivayet edecek veya hadis ilimlerinden
birini renmede grev alacak muhaddis, nce iyi niyetli ve ihlasl
olmaldr. Kalbini dnya gailelerinden temizlemeli; mevki, an ve eref
dertlerinden uzak kalmaldr.b) Tahdise, yani hadis rivayetine
olgunluk ya denebilecek bir yaa gelmeden balamamal; ihtiyarlamaya
baladnda ise rivayeti brakmaldr.Muhaddisin kendisine mracaat
edenlere hadis rivayet etmeye balama zaman konusunda ayr grler
vardr. Szgelii, er-Rmehurmuz'ye gre, rivayetin lykyla ed
edilebilecei ya haddi, olgunluk ve beden glerin kemle erdii ya olan
ellidir. Bununla birlikte muhaddisin krk yandan sonra tahdise
balamas da yadrganamaz; zira bu ya da olgunluk yadr. yle olduu iin
Hz. Peygamber, krk yanda peygamber olmutur. 5Kadi yad,
er-Ramehurmuz'nin bu grne itiraz ederek, selef ve daha sonraki
nesillerden pek ok muhaddisin henz olgunluk ya saylabilecek bir yaa
gelmeden saysz hadis rivayet ederek ldklerine iaret eder. mer b.
Abdilaziz'in krkna varmadan, Sa'id b. Cubeyr ile brahim
en-Nehai'nin ellisine ermeden ldklerini de misal gsterir, daha
sonra ise mam Mlik'in bir rivayete gre yirmi, bir dierine gre
onyedi yalarnda iken hadis meclisleri akdetmeye baladn,
Reb-'atur-Rey, bn ihb ez-Zuhr, bn Hurmuz, Muhammed bnu'l Munkedir
ve dier baz eyhleri henz hayattalarken hadis taliplerinin kapsna
yldklarn; mam afii'den gen yalarnda ilim alndn szlerine ekler.
6bnu's-Salh'a gre tahdise balama vakti konusunda er-Rmehurumuz'nin
zikrettii ya snrna diyecek yoktur. Kad yad'n zikrettii, henz
olgunluk ya denebilecek bir yaa gelmeden taliplerine hadis rivayet
edenler ise bu ii hadis ilminde gen yata parladklar, yksek mevkiler
elde ettikleri iin yapmlardr. Aka veya hal karinesiyle
kendilerinden hadis rivayet etmeleri istenmi, onlar da kabul
etmilerdir. O halde uygun olan, bir muhaddisin hangi yata olursa
olsun, ihtiya halinde hadislerini rivayet ederek neretmesidir.
7Muhaddisin hadis rivayetini brakmas gereken ya haddi konusunda da
alimler arasnda birlik yoktur. Rivayete balama vakti iin ya haddi
ngren er-Rmehurmuz, talebelerine hadis rivayet etmeyi brakma vakti
iin de ya snr izer. Ona gre muhaddis seksen yana gelince rivayeti
brakmaldr; nk bu ya, ihtiyarln son haddidir. O yatan sonra artk
tebih, zikir, Kur'n okumakla megul olmak daha doru olur. Ancak
muhaddis, bu yaa geldii halde akl banda, gr kuvvetli, rivayet ettii
hadisleri iyi bilen, onlar laykyla ed edebilen, zerlerine titreyen
ve srf Allah rzas iin hasbi olarak rivayette bulunan birisi ise,
bylesine hayr dilemekten baka yapacak ey yoktur. 8er-Rmehurmuznin,
muhaddisin rivayeti brakmas iin izdii ya snn da isabetli
bulunmamtr. Gerekten vcuta zayf dmenin ya da akli melekelerin salam
olup olmamasnn kesin bir ya snr izilemez. Bu yatan nce ihtilata
maruz kalan muhaddisler olduu gibi, daha yal olduklar halde akl
melekeleri tam olarak rivayete devam edenler de olmutur. Sahabeden
Enes b. Malik, Sehl b. Sa'd, Abdullah b. Ebi'1-Evf, daha sonraki
tabakalardan mam Mlik, el-Leys b. Sa'd, Sufyan b. Uyeyne, Ali
bnu'1-Ca'd gibi muhaddisler seksen yan getikleri halde rivayeti
brakmamlardr. Hatta el-Hasen bnu'l-Arefe, Ebu'l-Kasm el-Beav, Ebu
shak el-Huceym, Kd Ebu't-Tayyibi't-Taberi gibi yz yandan sonra bile
rivayet faaliyetini baaryla yrtenler olmutur. u hale gre rivayetin
braklaca ya haddinin tayini isabetli grlemez. Bu konuda sahih kabul
edilen gr udur: Bir muhaddis, ihtiyarlk veya hastalkla gelen
ihtilat ya da bunaklk yahut sonradan grme duygusunu yitirmek sonucu
rivayet ettii hadisleri birbirine kartrmaktan korktuu; lafzlarn
deitirmekten endie duyduu zaman rivayeti brakmaldr. Nitekim
Abdurrezzak, Sa'id b. Eb Arbe ve daha pek ok sika muhaddisin bana
bu hal gelmitir.c) Muhaddis, Hadis ilminde kendisinden stn,
dolaysyla rivayete daha layk baka bir muhaddisin yannda rivayeti
brakmaldr. Baz hadis alimleri, bir muhaddisin ya yahut hadis
ilmindeki yeri itibariyle rivayete kendisinden daha layk bir dier
muhaddisin memleketinde hadis rivayet etmesini mekruh grerek ayn
konuya dahil etmilerdir. Rivayete gre brahim en-Neha'i ile e-a'b
ayn hadis meclisinde bir araya geldiklerinde brahim susar;
rivayette bulunmazm. Mehur cerh ve ta'dil limi Yahya b. Ma'n ise
bir muhaddisin kendisinden daha liyakatli birinin bulunduu yerde
hadis rivayet etmesini ahmaklkla nitelemitir. 9Bununla birlikte
es-Suyt, Hz. Peygamber'in salnda fetva veren sahabilerin bulunuunu
delil getirerek rivayete daha layk bir muhaddisin olduu yerde hadis
rivayet etmenin hi de mekruh saylamayacan sylemitir. 10d) Bir
muhaddisten, ayn yerde bulunan baka bir muhaddisin hadisi olarak
bilinen veya kendi isnadndan daha l bir isnada sahip, yahutta
herhangi bir cihetten kendisine tercih edilmesi gereken baka bir
muhaddisin hadisini rivayet etmesi istenirse, br muhaddise haber
vermesi gerekir.e) Muhaddis iyi niyetli olarak grmedii kimselere de
rivayetten kanmamaldr. Bilinmez, iyi niyetli grnmeyen biri, ilerde
ihlasl bir muhaddis olabilir.f) Muhaddis, ecrini Allah'tan umarak
bildii hadislerin nerine gayret etmeli; rivayetten kanmamaldr. Bir
hadiscinin herhangi bir art niyetle bildii hadisleri rivayet
etmekten kanmas caiz grlmemitir. Aksine bildii hadislerin yaylmasna
almas hadis aliminin olgunluuna delil saylmtr. Bu grte olanlar, Hz.
Peygamber'in hadislerin yaylmas konusunda sylediklerine
dayanrlar.g) Muhaddis, hadis meclisine gelirken mmknse boy abdesti,
deilse normal abdest almal, gzel kokular srnmelidir. Meclisteki
yerine vakar ve ciddiyetle oturmaldr. Talebelerinden biri hadisten
baka bir eyle megul olur veya yksek sesle konuursa uyarmal,
gerekirse meclisinden karmaldr. Rivayete gre mam Mlik byle yapar;
meclisinde densizlik eden olursa Cenb- Hak (melen) Ey iman edenler!
Sesinizi Allah Resul'nn sesi zerine ykseltmeyin buyuruyor.11 Hz.
Peygamber'in hadisleri okunurken sesini ykseltmek, onun sesini
bastrmak gibidir dermi.h) Muhaddis, hadis meclisine gelenlerin
hepsini kabul etmeli, birini dierinden ayrmamaldr.i) Hadis
meclisini Kur'n- Kerim okumakla balatmal, tahds sonunda okunacak
Kur'n- Kerim, hamd, Hz. Peygambere salt ve selm, duruma gre yapaca
dua ile bitirmelidir, el-Hkimu'n-Nisbr'nin Ebu Sa'idi'l-Hudri'den
rivayet ettiine gre sahbler bir araya gelip aralarnda hads mzakere
ettikten sonra Kur'n- Kerim'den bir sure okuyup dalrlard. 12k)
Muhaddis, rivayet ettii hadisleri acele ve anlalmayacak ekilde
serdetmemelidir. Hadislerin yanl imla edilmesi veya hatal olarak
ezberlenmesinin nne geilebilmesi bakmndan bu hususa riayet edilmesi
gerektiinde hadis alimlerinin gr birlii vardr. Bu konuda Hz.
A'ie'nin bir hadisi delil getirilir. Bu hadiste Hz. Peygamber
(s.a.s)'in konuurken szlerinin saylabilecei, ak ve anlalr bir
ekilde konutuu belirtilmitir.1) Hz. Peygamber'in ismi getii yerde
tasliyede bulunmal, sahb isminden sonra tardiye sylemelidir.m)
Muhaddislerin hadis iml meclisleri akdetmeleri mstahab saylr. Ayrca
hadis meclisinde talebenin kalabalk olmas halinde eyhin okuduu veya
kendisine okunan hadisleri tekrar ederek uzaktakilere duyuran
msteml denilen birinin grevlendirilmesi de muhaddisler arasnda adet
olmutur.
dbu'-eyh:
eyh denilen ve kendisine mracaat edenlere hadis rivayet eden
muhaddisin bilhassa hadis rivayetinde uyaca kaideler manasnadr.
Genel anlamda eyh muhaddis olduundan hadis rivayetindeki adab
muhaddisin adab dahilindedir. 13
dbu't-Tlib:
Hadis Usl kaynaklarnda dbu tlibi'l-hads eklinde de geer. Her
ikisinin manas ayndr ve hadis talebine yeni balayan talebenin tamas
gereken hasletlerle hadis rivayetinde dikkat etmesi gereken
hususlara denir.Kendisine mracaat eden talebelerine hadis rivayet
eden muhaddisin adab gibi, hadis meclisine yeni devam ederek hadis
iitmeye balayan talibin de riayet etmesi gerekli grlen birtakm adab
vardr. Rivayet disiplininin gerei olan adabn en nemli noktalan
unlardr:a) Hadis talibinin niyeti halisane olmal; hadisi srf Allah
rzasn gzeterek Resulnn hadislerini renmek, sonra da bakalarna
retmek gayesiyle taleb etmelidir. Hadis vastasyla herhangi bir dnya
menfaati elde etmeyi dnmemelidir. Bu konuda Hz. Peygamber
(s.a.s)'den yle bir hadis rivayet edilmitir:Allah rzas umulan
ilimlerden birini renen, onu srf dnyalk elde etmek iin renirse
Kyamet gn Cennet kokusu duyamaz.14 Ayn konuda Hammd b. Seleme Allah
rzasn kazanmaktan baka bir maksatla hadis renmeye kalkan aldanr
demitir. Sfyanu's-Serv de unlar sylemitir: Allah rzasn umanlar iin
hadis talebinden daha stn amel bilmiyorum.b) Hads talibi gzel
ahlakl olmaldr. Ebu sim en-Nebil, bu konuda Hads talep eden kimse
din ilerinin en ycesinin peinde demektir. Bunun iin de halk arasnda
ahlakyla seilmelidir demitir.15c) Hadis tahamml iin elinden gelen
gayreti gstermeli, bu uurda karlat glklere ve imknszlklara gs
germelidir. Bu konuda da Hz. Peygamber (s.a.s), Sana gerekten fayda
salayacak eyler zerinde srarla dur. Allah'tan yardm dile. Sakn acze
dme buyurmutur.16Yahya b. Eb Kesr de yle demitir:Vcud rahatyla ilim
elde edilemez. mam afi ise Bu ilmi kendini alim grerek yeterli
saymakla arayanlar baarl olamazlar. Buna karlk kendisini yetersiz
grenler, geim sknts ekerek ve ilme hizmet ederek elde etmek
isteyenler bu ilimde baarl olurlar demitir.) Hads talebine kendi
lkesinin isnad, ilim, hret, din inan itibariyle en deerli
eyhlerinden balamal, nce onlarn teferrd ettikleri hadisleri rivayet
etmelidir. Onlarn l hadislerini ve dier rivayetlerini iittikten
sonradr ki, hadis talebi iin baka lkelere gitmelidir. Btn mehur
muhaddislerin takip ettikleri yol budur.d) Hadis tahammlnde iin
kolayna kamamal, rivayet artlarna riayet etmelidir.e) ittii
hadislerle amel etmeyi prensip haline getirmelidir. Bu husus,
renilen hadisin zekt saylmtr. Ayrca hadis ezberlemede en kolay ve
salam bir yntem kabul edilmitir. Vek, Bir hadisi hfz etmek istersen
onunla amel et demitir. 17Bilinen bir gerektir ki uygulama en iyi
renim eklidir. Grerek veya nazar olarak renilen eylere nisbetle
tatbik edilerek renilen eylerin unutulmad da ayr bir gerektir. Bu
itibarla hadislerin renilmesi iin tatbik edilmesinin, hadis
talibinin dabndan oluu bir yana pratik hayatta da nemli faydalar
salayacana phe yoktur.f) Tlib eyhine ve ksa bir sre de olsa
kendisinden hadis rivayet ettii muhaddise saygl olmaldr. Ayrca
eyhine gven duymaldr. Gzel ahlakn iyi bir grnts olan hocaya sayg,
aslnda ilme saygdr. Btn ilimlerde ilmi retene gsterilecek saygnn
ilimden tam manasyla istifadeye yol aaca sylenmitir.g) Yallk,
utanmak veya gurur yznden kendisinden daha kklerden ilim almaktan
ekinmemelidir. Vek' bir muhaddisin kendisinden byklerden, kendi
akranlarndan ve kendisinden kklerden hadis almadka mkemmel bir
muhaddis olamayacan sylemitir. Buhari de gerek yaa, gerekse hadis
ilmindeki yeri itibariyle kendisinden kklerden de rivayet etmeyen
muhaddisin ilimle ilerleme kaydedemeyecei grndedir, ayrca Mcahid
Utanan da kibirlenen de ilim renemez demitir.18 Hz. mer ise yz
yumuak olann ilmi ok olur diyerek soru sormaktan kanmamay tlemitir.
Hz. A'ie de ilim yolunda utanln amasn, edebi dahilinde her eyin
sorulabileceini, Hz. Peygamber'e kadnlarn zel halleriyle ilgili baz
sorulan ekinmeden soran Ensr kadnlarn verken syledii u szleriyle
belirtmitir: Ensr kadnlar ne mbarek kadnlarm. Hayalar dinlerini
renmelerine engel olmad!19h) Hadis talibi iittii hadislerin zayf
olup olmadn, her birinin manasn, irabn, ricalinin, mkil taraflarn
ve garib lafzlarnn anlamn iyice renmelidir.i) Mehur hadis
kitaplarnn rivayetini tamamlamaldr. el-Kutubu's-Sitte, Sahih bn
Huzeyme, Sahih bn Hibbn, Drimi'nin Sneni, el-Beyhakinin
es-Sunenu'l-Kubrs Ahmed b. Hanbel'in Musnedi, el-Muvatta, ahkam
hadislerine ayrlm bn Cureyc, bn Eb Arbe, Sa'd b. Mansr, Abdurrezzk,
bn Eb eybe'nin Musannefleri, hadis talebesinin rivayet etmesi
istenen kitaplar olarak gsterilir ve bu eserleri rivayet etmeyenin
muhaddis saylamayaca sylenir. Hadis talebesi bundan sonra lel,
Tarih, Cerh ve Ta'dil, Garbu'l-Hads konularndaki belli bal eserleri
renmelidir.k) Rivayet ettii hadisleri devaml bir ekilde mzakere
etmelidir.1) Tahsilini tamamladktan sonra ehil ise rivayetle ve
tasnifle megul olmaldr.Tasniften maksat, hadislerin rivayetine,
nerine, iyice anlalmasna yarayacak kalc eserler vermektir.m) Hadis
talibi, zaman geldiinde kitap tasnif etmeye balarsa kitabn aceleye
getirmemeli, kontrol etmeden neretmemelidir. Bilmedii hadis
ilimlerinde kalem oynatmaktan ekinmelidir. Yazd kitabnda ak
ifadeler, hadisciler arasnda bilinen terim ve tabirler kullanmaya
zen gstermelidir. Bunlarn dnda tabirler kullanmas doru bulunmamtr.
20
dd:
Szlkte srmak, srarak koparmak manasna gelen adda kk fiilinin
ism-i failidir. Ayn fiil mecaz olarak takviye etmek, desteklemek,
smsk sarlmak manalarna da kullanlr. Nitekim mam afi'nin mrsel
hadisle ancak bir mrsel veya baka tarkdan msned yahut da sahb sz
gibi bir rivayetle desteklenmesi halinde amel edilebilecei gr ile
bu konudaki tartmalarda desteklemek, kuvvetlendirmek manasna
kullanld dikkati eker.21Hadis ilminde dd, hasen li-gayrih bahsinde
geer. Yerinde grlecei gibi irsal, tedls veya cehalet, yahutta
isnadnda mestur bir ravi bulunmas yznden zayf duruma den bir hadis,
gvenilir bir ravinin rivayetiyle desteklenirse zayflktan kurtulur
ve hasen derecesine ykselir. Bu duruma gre dd, zayf hadisi
destekleyen, ona kuvvet kazandrarak zayflktan kurtarp hasen
derecesine ykselten gvenilir ravinin ayn manaya gelen
hadisidir.
dil:
Bk.Adl.
fet:
Szlkte saknlacak ey, bel ve felket anlamna gelen bir isimdir.
Hadis ilminde, hadisin zayf veya mevzu addedilmesine neden olan
sebebe denir. Sz gelimi, bir mevzu hadis hakknda mevzu olduu
sylendikten sonra fetuh fuln denilmise bu ifade o hadisin o kimse
tarafndan uydurulduunu veya mevzu saylmasna sebebin o kimse olduu
belirtilmi olur. Ayn ekilde bir zayf hadis hakknda fetuh keza
denilmise zayf saylmasna sebep tekil eden illet gibi bir hale iaret
edilmitir.
fetuh Fuln:
Bk. fet.
fetuh Keza:
Bk. fet.
hd:
Bir, bir tek manalarna gelen ehad ya da vahidin ouludur.
Umumiyetle mtevtir derecesine ykselemeyen haberlere denir. Buna
gre, bir nesilde bir tek ravi tarafndan rivayet edilen habere
haber-i vhid ad verilir. Birka nesilde birer ravi tarafndan rivayet
edilmi olan haberlere ise haber-i hd veya ksaca hd denilmitir.mam
afii, hade haber-i hssa demi ve onu Hz. Peygamber (s.a.s)e kadar
tek ravinin tek raviden rivayet ettii haber olarak tarif etmitir.22
Daha sonraki devirlerde ise hd tabiri daha ziyde, saylan her
tabakada mtevtir haberin art olan kalabalk saysna ulamam raviler
tarafndan rivayet edilen haberler iin kullanlan bir terim halini
almtr. Buna gre had, yalnz bir ravinin bir baka raviden rivayet
ettii haberler hakknda deil, iki ravinin iki raviden, kiinin, hatta
saylar n stndeki ravilerin veya daha fazla saydaki ravilerden
rivayet ettikleri haberler hakknda da kullanlmtr. u artla ki,
saysnn zerindeki ravilerin her tabakada mtevtirin art olan
kalabalktan daha az olmamas gerekir. Baz tabakalarda az olmasa
bile, dier baz tabakalarda mtevtirin art olan kalabalk saysna
erimemi olmas dolayisiyle haber yine had saylr. Nitekim baz hadis
usul kaynaklarnda haberler, ravilerinin saysna gre nce iki ksma
ayrlmtr. Birinci ksmna mtevtir, tekine ise had denilmitir. had
haberler daha sonra garb, azz ve mehur olmak zere ksmda mtalaa
edilmitir. Bunlardan garib, bir kiinin, azz, en ok iki; mehur ise
ve n stnde fakat mtevtirin art olan kalabaln altndaki saydaki
ravilerin rivayet ettikleri haberlere denilmitir.23 bn
Haceri'l-Askaln hadi, bir ravinin tek basma rivayet ettii ve
mtevtirin artlarn tamayan haberler olarak tarif etmi; makbul ve
merdd olarak iki ksma ayrmtr. Bunlardan makbul had, amel
edilebilecek lde olanlardr. Merdud had ise mat'n veya adaleti
tesbit edilememi ravinin tek bana rivayet ettii haberdir.had haber,
rivayet tariklan mtevtir derecesinde olmamak artyla oalrsa mehur
olur. Bu takdirde had, mehur olanlar ve olmayanlar olmak zere iki
ksma ayrlr. Mehur had, isnad isler bir, ister birden fazla olsun,
dillerde dolaan haberlerdir. Yukarda zl bir ekilde bahis konusu
edilen azz ve garb haberler mehur olmayan had grubuna girerler.slam
alimlerinin ouna gre had haberler zaruri ilim deil, zann ilim ifade
ederler. Hanefler, afii'ler, mliklerin bir ksm bu grtedirler. Ahmed
b. Hanbel, mam Mlik ve muhaddislerin byk ounluu, had haberlerin
zarur ilim ifade edebilmesi iin shhatinin sabit olmas artn ileri
srmlerdir. Hriciler ve Mutezileye gre ise had, ister shhati sabit
olsun, ister olmasn, zarur ilim ifade etmez.had haberlerin zaruri
ifade edip etmemesi ihtilafna bal olarak bu eit haberlerin din
konularda delil olmas, bir baka deyile had haberlerle amel edilip
edilmeyecei konusunda da gr ayrl vardr. slm alimlerinin ounluuna
gre her eit had haberle amel edilebilir. mam afii, hadn hccet olduu
grnde olanlardandr. Ancak ona gre mtevtr olmayan haberlerin din
konularda hccet olabilmesi iin baz artlar gereklidir. Bu artlar
ravi ile ilgilidir. Belli ballar unlardr: Ravinin din meselelerde
gvenilir olmas; doru szl olarak tannmas; rivayet ettii hadisleri
iyi bilmesi; lafz ynnden manasn deitirecek hususlar bilmesi; iittii
ekilde rivayet etmesi; ezberinden rivayet ediyorsa haberi tam
olarak ezberlemi olmas; yazl olarak rivayet ediyorsa kitabn yannda
bulundurmas; tedlis yapanlardan olmamas. Bunlarn yan sra amel
edilecek hadin isnadnn munkat' olmamas da arttr. zetle
tekrarlayacak olursak slm alimleri ounlukla, ravileri adalet
sahibi, isnadnda inkta' olmayan had haberle amel edilebilecei
grndedirler. Bununla birlikte ahadle amel edilebilecei grnde
olanlar ayrca onlarn dinde hccet saylan haberlerin tadklar
zellikleri tamalarn; bir de konu veya dellet itibariyle itikad
meelerle ilgili olmamalarn art komulardr.Bir ksm Zahiri alimleri.
Kaderiye mensuplar. Rfizler ve Ehl-i Snnet kelmclarndan bazlarna
gre had haberler din meselelerde hccet olamazlar. Ayn grte olan
Mutezile, had haberlerin her eidinin hccet olamayacan ileri srer.
Mu'tezile, ahad haberlerin her eidiyle amel edilemeyeceini ileri
srerken, Bilmediin eyin peine dme24; Zan, gerekten hibir ey ifade
etmez 25mealindeki ayetlere dayanmtr. Ayrca onlara gre kimi sahbler
tek kiinin haberini kabul etmemiler, teyidi iin ahit
istemilerdir.
hr:
Bk. Aslu's-Sened.
kil:
Akl banda karl ism-i faildir. Rivayetlerinin kabul edilebilmesi
iin ravide bulunmas gerekli artlardan akl melekelerinin noksansz
olmasn ifade eden bir tabirdir.
l:
Kelime olarak yksek olan nesneye denir. erif kelimesiyle e manal
olarak mevki, hret, an ve eref sahibi kimse manasna da
kullanlr.Hadis stlah olarak al, isnadn ravi saysnn azlndan ibaret
bir zelliini ifade eder. Buna gre l isnad, herhangi bir hadisin
ravisi ile kayna olan Hz. Peygamber (s.a.s) veya o hadisi rivayet
etmi bulunan mehur hadis imamlarndan birisi arasnda en az sayda
ravinin bulunduu, veyahut da tannm hadis kitaplarndan birinin
musannfna arada en az ravi ile ulalabilen isnaddr. Bir dier
ifadeyle, herhangi bir ravi ile Hz. Peygamber veya mehur bir hadis
alimi arasndaki rivayet zincirini tekil eden ravi saysnn en az
olduu, yahutta muhaddisler arasnda mehur olmu bir hadis kitabnn
rivayetinde ravi ile o kitabn musannifi arasndaki ravi adedinin en
az seviyede olduu isnad, l isnaddr. Buna gre isnadn l oluunun
esasn, ravi ile Hz. Peygamber veya hadis alimi arasndaki yaknlk
tekil eder. Bu yaknla uluvv ad verilir. Buradan da anlalaca gibi l
isnad, ayn zamanda uluvv zellii tayan isnaddr.mam Mlik'in en l
isnad sun'dir ki kendisi ile Hz. Peygamber arasnda bir tabi, bir de
sahbi olmak zere iki ravi vardr. Buharnin en l isnad ise sulsdir,
yani onunla Hz. Peygamber arasnda tbi'ut-tbi', tbi' ve sahb olmak
zere ravi vardr.l terimi, daha ok isnad iin kullanlmakla birlikte,
tarifindeki zellie sahip isnadla rivayet edilen hadisler iin de
kullanlmtr. Buna gre l hadis, ksaca l isnadla rivayet edilen hadise
denir. Bu manada oulu avl gelir. Bununla beraber bu terim esas
itibariyle isnada ait bir zellii ifade ettiinden daha ok isnad iin
kullanlmtr.Hadis alimleri li isnada byk nem vermilerdir. Kimi
muhaddislere gre isnadda uluvv aramak snnettir. Kimi muhaddisler
ise isnadn dinden olduu grn l isnadn dinden olduu eklinde kabul
etmilerdir. Bylelerinin says hayli fazladr. 26Buna karlk l isnadn
pek de lzumlu olmad grnde olanlar da vardr ve saylar hi de az
deildir, er-Rmehurmuz, konuyla ilgili olarak, baz son devir Fkh
limlerinin srf l isnad peinde diyar diyar gezenler hakknda unlar
sylediklerini kaydeder:... Talebi (her mslmana) vacip olan ilmi,
esasl bir faydas olmayan haberler elde etmek uruna diyar diyar
gezip dolamak haline getirdiler. Geceleri uykusuz, gndzleri (a ve)
susuz kaldlar. Bindikleri hayvanlar yordular. Yurtlarndan ayr
dtler. Geride braktklarnn haklarn ziyan ettiler. Ana babalarna asi
oldular. Onlara kar zerlerine den vazife ve haklar yerine
getirmemekle gnaha girmede pek acele ettiler. Aile iinde oluk
ocuklaryla diledikleri gibi yaamann zevkinden kendilerini mahrum
braktlar. Bylece dnya zevklerinden ayr kaldlar. Bunun sonucu
olarak, ahirette ikab celbettiler.27
l Hadis:
Bk. l.
l bdl:
Uluvv vasfna sahip ibdle denir.bdl bal altnda grlebilecei gibi,
bir ravi, el-Kutubu's-Sitte'nin birinde veya bir baka hadis
kitabnda bulunan bir hadisi, o kitabn tarkndan deil de baka tarktan
musannifin eyhinde musannfla bulumak zere onun isnadnda olduundan
daha az a raviden oluan bir isnatla rivayet buna muvafakat ad
verilir. ayet bu muvafakat, ayn ekilde az sayda raviden oluan bir
isnadla kitap sahibinin eyhinin eyhinde meydana gelirse buna ibdl
veya bedel denir.bdle, uluvv-u nisb'nin ksmlarndan biri olduu ve
uluvv vasf tad iin l ibdl da denilmitir.28
l snad:
Bk. l.
Asar:
Bk. Eser.
Abdile:
Abdullahlar manasna gelen bu deyim, fkh ilmine hakkyla vakf
Abdullah isminde drt sahabiyi ifade eder. Abdullah isimli yzlerce
sahab arasnda ayr yerleri olan bu drt Abdullah adl sahab, Abdullah
b. Abbs, Abdullah b. mer, Abdullah bnu'z-Zubeyr ve Abdullah b. Amr
bni'l-s'dir. Abdullah b. Mes'ud, abdileden deildir.29Abdullah
isimli 220 sahb iinde, anlanlardan baka Abdile denilen kimse
yoktur. Herhangi bir fkh meselesinde bu drt Abdullah'n grleri
birleirse kavlu abdile adn alr.
Adalet:
Szlkte dorultmak, ayn seviyeye getirmek, insafl ve drst hareket
etmek, hakk gzetip yerine getirmek, doru hkm vermek gibi geni ve
mull manalara gelir. Hadis usul ilminde, hadisleri nakleden
ravilerin rivayetlerinin kabul edilebilmesi iin tamalar art olan
zelliklerden biri ve en nemlisidir. Adletu'r-Rvi eklinde de
kullanlr. ster ksaca adalet denilsin, isterse adletu'r-rv, rivayet
ettikleri hadislerin makbul saylabilmesi iin ravide aranan artlarn
banda gelir.slm alimlerinin bir ksmna gre adalet, genel manada,
insan keb'ir denilen byk gnahlar ilemekten, bir demet bakla almak
gibi nemsenmeyen kk gnahlarda srar etmekten alkoyan bir melekedir.
Bazlarna gre de, insana ahitliinin ve rivayetinin kabul edilmesini
gerektirecek ekilde ta'at ve mrvvetin hakim olmasdr; zira ilerinde
daha ok ta'at ve mrvvet grlenlerin ahitlii de rivayeti de makbuldr.
lerinde ta'atsizlik ve gnah ilemek daha ok grlenin ise ne ahitlii
kabul edilir, ne de rivayeti.30el-Hatbu'1-Badd'nin naklettiine gre
ahit ve ravide aranan adalet, kiinin dininde istikameti, mezhebinde
selameti, adaleti iptal ettiinde ittifak edilen fsk ile fsk yerine
geen kalp ve organlarn men edilmi ilerden uzak durmalarn gerektiren
adalettir. Buna gre adalet, Allah'n emirlerine uymak adaleti yok
eden men edilmi ilerden kanmaktan ibarettir. Bununla birlikte
bilinen bir gerektir ki, mkellef insanlar eitli gnahlardan,
emrolunduklar eylerin bir ksmn terk etmekten kurtulamazlar. yle
olunca da zerlerine den her eyi Allah iin yapp kamazlar. Bu, olduka
zordur. Buna gre adalet sahibi insan, zerine farz olan vazifelerini
yerine getiren, emrolunduu eylere smsk sanlar, men edilenlerden
kanan, kendisini adeletten drecek ktlklerden uzak kalan,
davranlarnda hak ve vacip olan aratran, nihayet dinine ve mrvvetine
ters- den szlerden dilini korumakla tannan kimsedir. Byle birinin
adaletli olabilmesi iin ileyenlere fsk denmesine yol aan byk
gnahlardan saknmas yetmez. Bunun yannda byk gnah olduu pheli olan,
hatta bir buday tanesi kadar bile olsa yanl tartmak, deersiz de
olsa bir ey almak byk gnah olmayan bir eyle mslmanlar kandrmak gibi
kk gnah olduu sylenebilecek hususlardan da kanmas gerekir.
31Gazali'ye gre rivayet ve ehadette adalet, kiinin din gidiatnn
(siretinin) doruluundan ibarettir. Bu, ksaca ruh metanetine racidir
ve ruhun, btnyle takva ve mrvvete ayrlmaz bir ekilde balanmasn
salar. Sonunda byle bir insann doruluu hakknda nefislerde gven
duygusu uyanr. Byle olduu iindir ki, yalan sylemesine mani olacak
ekilde Allah'tan korkmayann szne gvenilmez. u da var ki, bir
kimsenin adaletli olabilmesi iin sadece gnahlardan kanmas art
deildir. Byle birinin byk gnahlardan saknmas yetmez. Bir soan
tanesi almak veya bir buday tanesi kadar bile olsa, kastl olarak
noksan tartmak gibi ksaca dnya menfaati iin yalan syleyecek kadar
din duygusunun gevekliine delalet eden kk gnahlardan uzak durmas
gerekir. Bunda gr birlii vardr. Kald ki, yolda bir eyler yemek,
sokaklarda su dkmek, rezillerle sohbet etmek ve ar akalar yapmak
gibi mrvveti zedeleyen az mubah ilerden kanmak da adaletin artdr.32
Grld gibi slm alimlerinin anlayna gre bir kimsenin adaleti, onun
dininde drst olmasyla, nemsiz bile olsa adaleti yok eden hallerden,
zellikle byk veya kk, btn gnahlardan kanmasyla gerekleir. Adil veya
adi denilen ve adalet sahibi olduuna hkmedilen kii ise Allah'n
kendisine farz kld vazifeleri eksiksiz yerine getiren,
emrolunduklanna sk skya bal, gnahlardan ve ktlklerden uzak kalan,
kendisini adaletten dren her trl gnahtan saknan, i ve davranlarnda
zerine deni aratran ve yerine getiren, nihayet mrvvetini yok eden
kt szlerden ve yakksz hareketlerden uzak duran kimsedir.Bir haberin
doru oluu, nce onu nakledenin doruluuna baldr. Hadislerin shhati
ise ncelikle ravilerinin adalet sahibi olmalaryla mmkndr, Ravilerin
adaleti, onlarn gerek din hayatlarnn, gerekse dnya ilerindeki
tutumlarnn inceden inceye takip edilip aratrlmasyla bilinir. Byle
bir aratrma sonunda ravinin adalet vasfna sahip olup olmadna dair
galip zandan ibaret bir bilgi hasl olur. 33mam afi, Ahmed b. Hanbel
ve teki baz slm alimlerinin byk ounluu adaleti bilinmeyen ravilerin
rivayetlerinin makbul saylamayaca grndedirler, mam- A'zam Ebu Hanfe
ve ona tabi olanlar ise rivayetin kabul konusunda ravisinin slm
oluunun aa kmasn yeterli grmlerdir. Bunlara gre kiinin adaleti, slm
olduunun bilinmesi ile grnr bir fsktan uzak olmasndan ibarettir. Bu
gr savunanlarn delili, bir Arabn Hz. Peygamber (s.a.s)'in huzurunda
Ramazan aynn girdiine dair ahitlik edii hakkndaki hadistir. bn
Abbas'dan rivayet edildiine gre lden gelen bir Arap, Ramazan
hilalini grdn sylemitir. Hz. Peygamber ona Allah'tan baka hak ilah
olmadna ehadet eder misin? sorusunu sormutur. Adam: Evet, ederim
cevabn verince Muhammed'in O'nun Resul olduuna ahitlik eder misin?
diye sormu, Evet cevabn alnca orada bulunan Bilal'e, Halka duyur
Bilal, yarn oruca balasnlar emrini vermitir.34 Kiinin adaletinin
gereklemesi iin mslman olduunu aklamas ile ak bir fsk halinin
grlmemesini yeterli grenler bu hadisi yle yorumlamlardr: Hz.
Peygamber (s.a.s) lden gelen Arabn haberini, mslmanln sylemesi
zerine kabul etmitir. Bu ise dorudan doruya onun adaletli olduuna
hkmetmesinden ibarettir. Bu grte olanlar ayrca sahabilerin,
kadnlarn, klelerin, kk yata hadis renip erginlik ama erdikten sonra
rivayet edenlerin haberleriyle amel ettiklerini, bunda da sadece
islmiyet'in aa karlmasna dayandklarn delil olarak almlardr.Bu
delillere itiraz eden el-Hatbu'l-Badd unlar sylemitir: Ramazan
hillini grdn syleyen kiinin lden gelen bir Arap oluu adaletine mani
tekil etmez. Ayn ekilde Hz. Peygamber (s.a.s)'in onun adaletine
vakf olmasna yahut halkn bu Arabn halini Allah Resulne arz etmi
olmalarna, yahut da bu adamn sylediklerinin tasdik edilmesine dair
o anda belki de bir vahiy gelmi olmasna da mani deildir. Ksacas Hz.
Peygamber (s.a.s) 'in o Arabn haberini sadece mslmanln aklamasyla
yetinerek kabul ettiini bilmiyoruz. Sahabilerin kadnlarn, klelerin,
kk yata hadis renip erginlik ana girdikten sonra rivayet edenlerin
haberleriyle amel ettiklerine gelince bu, sahih deildir. Ayrca
biliyoruz ki sahabe, bir kimsenin haberini ancak onun halini
aratrdktan ve gvenilir olduuna, hal ve gidiatnn doruluuna kesin
kanaat getirdikten sonra kabul etmilerdir. 35Bir hadis ravisinde
adaletin sabit olmas iin baz delillere ihtiya vardr. Bu deliller,
ya iki limin o ravinin adaleti hakknda ehadette bulunmasdr ki,
sonradan bu ehadet hadisciler arasnda ayi olur; ya da ravinini
adaleti, hadiciler ve sair ilim ehli arasnda hibir pheye mahal
brakmayacak surette hret kazanr. Mesela, Mlik b. Enes. Sufyan
es-Sevri, Sufyn b. Uyeyne, el-Evz', e-afi, Ahmed b. Hanbel ve teki
baz alimler adaletlerine ahitlik edecek herhangi bir mu'addile
muhta deillerdir. Ayn ekilde muhaddislerden el-Leys b. Sa'd, u'be
bnu'l-Haccc, Abdullah bnul-Mubrek, Vekf bnu'l-Cerrah, Yahya b.
Ma'n, Ali bnu'l-Medn gibileri, ilim ehli arasnda adaletleriyle hret
kazanm kimseler olup hi kimse, bunlar adalet ynnden incelemeye tabi
tutmaz. Mesel, Ahmed b. Hanbel'e shak b. Rhye hakknda soru sorulduu
zaman shak gibisi sorulur mu? demi; Ebu Ubeyd'i soranlara da Yahya
b. Ma'n, Benim gibisine Ebu Ubeyd sorulur mu? Ebu Ubeyd'e bakalar
sorulur, cevabn vermitir.36Hadis ravilerinin adaleti, dier mhim bir
art olan zabtla birlikte hem gvenilir olmalarnn hem de rivayet
ettikleri hadislerin shhatinin adeta gstergesidir.
Adletu'r-Rv:
Bk. Adalet.
Adletu's-Sahbe:
Hz. Peygamber (s.a.s)'le Mmin olarak grme erefine nail olan,
ebed hayata Mmin olarak gen kimselerin gerek hads rivayetinde,
gerekse teki hususlarda tam manasyla adaletli ve gvenilir kimseler
olmalar demektir. slm Tarihinde nemli bir konudur. Ehl-i Snnet
alimlerine gre, Hz. Peygamber'in lmnden ksa bir sre sonra kan
olaylara karm olsun veya olmasn, sahablerin hepsi adaletlidir.
Sahabilerin adalet sahibi olduklarna Kur'n- Kerim ve hadislerde
hayli deliller vardr. En nemli bir ka unlardr:a) Ayetinde 37
bulunan vasatan kelimesi adlen yani adaletli manasnadr. Bu duruma
gre bu ayetin manas sizi bylece en adaletli mmet kldk demektir.b)
Ayetinin 38muhatab, bu ayet indii sralarda Hz. Peygamberin
evresinde bulunan sahablerdir. Dikkat edilirse insanlar iin karlm
en hayrl mmet olarak vlmlerdir. Ayn ayette sahablerin iyilii
emrettiklerine, ktlkten men ettiklerine ve Allah'a iman ettiklerine
iaret edilmitir. Byle stn vasflara sahip olmakla nitelenen
insanlarn adaletli olduklarna phe yoktur. Kald ki, Enfal: 8/64;
Tevbe: 9/100; Fetih: 48/18 ve 29 ayetleri, Har: 59/8 ayeti de
sahablerin faziletlerine dellet etmektedir.Hz. Peygamber (s.a.s)
bir hadislerinde nsanlarn en hayrls benim asrmda yaayan insanlardr.
Sonra, onlar takip edenler gelir. Sonra da onlardan sonrakiler...
buyurarak39 sahablerin hayrl insanlar olduklarna iaret
etmitir.Sahabenin adaletine akl deliller de getirilir. Bir defa bu
nesil, Hz. Peygamber'in sohbetinde bulunmak, onun terbiyesi altnda
yetimek gibi sair mslmanlarn eriemeyecekleri ulv bir erefe
kavumulardr. Bunun yan sra slmiyet ve Hz. Peygamber uruna insan
gcnn gsterebilecei fedakrl en st seviyede gstermilerdir. Hepsi de
iman sahibi, Hz. Peygamber'i seven, yoluna hibir fedakarlktan
kanmayan, gerektiinde canlarn feda etmekte tereddt gstermemi
kimselerdir. Dinleri uruna mallarndan, mlklerinden, ilerinden
glerinden, yurtlarndan ayrlmaktan; gerektii zaman en yakn
akrabalarna bile kar koymaktan ekinmemilerdir. Bunca fedakrlk ancak
onlarn imanlarnn ve Hz. Peygamber'e ballklarnn, bir de ihlas ve
samimiyetlerinin ak belgesini tekil eder. ounun olaanst fedakrl
ancak iman ile aklanabilir. Bir ksm insanlk gerei baz hatalar
yapmlarsa da affedildikleri bir gerektir. lerinde daha sa iken bir
Mminin alabilecei en gzel mjde ile Cennet'le mjdelenenler
olmutur.Hz. Peygamber'in ebed hayata g etmesinden sonra sahabe
arasnda kan baz anlamazlklar hibir ekilde mevki, an-eref, dnya
menfaati gibi sebeplere balanamaz; zira onlar, eer bunlar
isteselerdi, dinleri uruna bunca skntya gs germelerine lzum
kalmadan kolayca elde edebilirlerdi. Kald ki, uruna lm bile gze
aldklar Peygamberleri, kendisine vadedilen dnya menfaatlerine bir
an bile olsun kulak asmamt. O byle yapnca ona gnlden bal sahablerin
de yapmas tabi idi. Dahas bir ksm sahabler, fetihler sonucu slm
lkesine katlan yerlere gitmiler; orada itibarn her trlsn grmlerdi.
Bu durumda Hz. Peygamber'i grm olma, onunla bir arada bulunma,
szlerini duyma erefini her eyin stnde tutmular; baka bir eye ihtiya
hissetmemilerdi.Bu ve teki nakl ve akl deliller gz nnde tutan Ehli
Snnet limleri sahabenin tmnn adaletli olduklarna hkmederek onlar
cerh dnda tutarak adaletlerini aratrma ynne gitmemilerdir.
mmu'l-Haremeyn el-Cuveyni'ye gre sahabenin adalet ynnden aratrmaya
tabi tutulmaynn sebebi, onlarn slm eriatnn ilk hamilleri olulardr.
Eer onlar Hz. peygamber'den grp iittiklerini, rendiklerini rivayet
etmeselerdi slm Din o devre mahsus bir din olarak kalr; sonraki
devirlere intikal etmezdi.Bununla birlikte baz slm limleri
sahablerin mutlak olarak adaletli olup olmadklarnn aratrlmas
gerektiini ileri srmlerdir. Bir ksm alimler ise sahabenin
adaletinin aratrlmasnn fitneden sonra gerekli hale geldii
grndedirler. Mu'tezile'ye gre Hz. Ali ile savaanlar hari btn sahabe
adaletlidir. Mu'tezile'nin bu grn pek ok slm limi doru
bulmamtr.el-Mzir ise sahabenin adaletli olduklar hkmne btn Hz.
Peygamber'i grenlerin, yahut ziyaretine gelenlerin, yahut da bir
maksatla onunla bir an iin bir araya gelip sonra ayrlanlarn dahil
edilemeyecei, bu hkmn sadece devaml bir arada bulunan, ona destek
olup yardmna koanlar iin geerli olaca grndedir. Ne var ki, el-Al'i
bu gr garip bulur. Ona gre bu gr kabul edildii takdirde V'il b.
Hucr, Mlik b. Huveyris, Osman b. Eb'l-As gibi Hz. Peygamberle
sohbetiyle ve ondan hadis rivayet etmekle tannm ancak huzuruna
gelip grt halde yannda ok az kalp geri gitmi; ondan yalnzca tek bir
hadis rivayet etmi, bir de Hz. Peygamber'in yannda ne kadar kald
bilinmeyen eitli Arap kabilelerinden yzlerce sahabnin adalet
hkmnden hari kalmas gerekir. O halde sahabenin adaleti konusundaki
doru hkm cumhurun aklad umumi adalet hkmdr. Geerli olan da budur.
40te yandan bata i'a ve Rfiziler olmak zere kimi mezhep mensuplar
ile onlarn tesirinde kalanlar sahablerin adil olmadklarn ileri
srmlerdir. Ancak bu iddia ind bir gr olmaktan te gitmemitir. u da
var ki. bu grn, mslmanlarn byk ounluunun sahablerin adaletli
olduklar gr karsnda ilm, akl ve mantk bir taraf da yoktur.
A'delu'n-Ns:
Bk. Evsaku'n nas.
A'demu's-Shha:
Hadsin sahih olmamas anlamna gelen bir deyimdir. Bir hadisin
gerekli shhat artlarn tamamas sebebiyle hakknda sahih hkm
verilemediini ifade eder. u var ki muhaddisler, bu tabiri
kullanmakla hadisin mutlaka zayf olduunu ifade etmi olmazlar.
Hakknda bu tabir kullanlan hadis, sadece hakknda sahih hkm
verilemeyendir. Tabiatiyle byle bir hadis zayf olabilecei gibi,
hasen de olabilir.
Ademu's-Subt:
Bir hadisin sahih olmadn ifade etmek zere kullanlan bu deyim,
sabit olmamak manasnadr. Daha ok adem'us-sihha ile ayn manada
kullanlmtr.
Adl:
Szlkte Adele kk fiilinin masdardr. Adalet kelimesiyle e manaldr
ve adalet, adaletli, adil ve mutedil karl olarak ok ynl manalara
gelir. Yerine gre sfat olarak da kullanlr. O takdirde adaletli
anlamn verir.Hadis Usul ilminde adi, adaletine hkmedilmi ravinin bu
vasfn belirten bir tabir olarak geer ve Hz. Peygamber (s.a.s) den
hadis rivayet eden bir ravinin rivayetinin kabul edilmesini gerekli
klan ehliyeti ifade eder. Ravi hakknda adlun denilmise bu onun
rivayetleri makbul bir kimse olduunu gsterir.
Adlur-Rivye:
Hadis rivayeti veya rivayetin kabul edilebilir olmas iin aranan
adalet demektir. Byle bir adalet, tabiatiyle ravide olacandan
Adlu'r-Rivye, bir anlamda ravinin adaleti olmaktadr.
Adlun:
Bk. Adl.
Adlun Dbitun:
Adaletli ve zabt tam manasna ta'dilin ikinci, baz cerh ve ta'dil
alimlerine gre nc mertebesine delalet eden lafzlardandr. Bunun gibi
iki ta'dil lafz bir araya getirilerek kullanldnda te'kid ifade
eder. Bu itibarla hakknda adlun dbitun denilmi olan ravi, bunlardan
yalnz birisiyle ta'dil edilen raviden daha st mertebede ta'dil
edilmi demektir.
Adlun Hfizun:
Adaletli ve hfz tam manasna gelen bu tabir de ta'dilin ikinci-
baz cerh ve ta'dil alimlerine gre nc- mertebesinde kullanlan ta'dil
lafzlarndandr. Bu gibi iki ta'dil lafz bir arada kullanlrsa te'kid
ifade eder. Bunun iin hakknda adlun hfizun denilerek adaletli
olduuna hkmedilmi olan ravi, yalnz birisiyle adaletine hkmedilen
raviden daha st mertebede demektir.
Adl:
Adale kk fiilinden mbalaa ile ism-i fail olan adl lafz adaletli
anlamna gelir ve adalet vasfn hakkyla haiz olan raviler hakknda
kullanlr bir tabirdir.
Ahds:
Bk. Hads.
Ahdsu'l-Ahkm:
Bk. Ahkm Hadisleri.
Ahbr:
Bk. Haber.
Ahbr:
Habere mensup, haberci manasnda daha ok kssa, tarih, hikye ve
benzeri konularda haber nakledenlere denir. Muhaddisler, Hz.
Peygamber (s.a.s)'le ilgili haberler naklettiklerinden genel
anlamda ahbr saylmlardr.
Ahberan:
Szlkte bize haber verdi demektir. Hads rivayet metotlarndan
birisiyle alnan hadislerin bakalarna rivayeti srasnda isnatta
kullanlan eda lafzlarndan biridir. Ravinin hadsi hangi rivayet
metoduyla aldn gstermekte ve onu eyhine nisbet etmekte kullanlr.
Ahberan lafz daha ok, hadis rivayet metotlarnn en salam olan ve eyh
ile talibin bir araya gelmesiyle rivayeti ifade eden sem' yoluyla
rivayette kullanlan nc afzdr. Nitekim el-Hatbu'l-Badd, tekil
zamiriyle ahberan lafzn sem'a dellet eden lafzlarn ncsrasnda
vermitir.41 Buhrinin, eyhi el-Humeyd'den naklettii bir habere
baklrsa Sufyn b. Uyeyne'ye gre ahberan, haddesen, enbe'en ve
semi'tu tabirleri birdir ve sem'a delalet eden lafzlardandr.42 Yine
el-Hatbu'.-Badd'ye gre ravi, eyhten iitmek suretiyle ald hadislerin
rivayetinde semi'tu, haddesen, ahberan ve enbe'en tabirlerinden
birini kullanmakta serbesttir. Kad yad ise sem' yoluyla rivayeti
iml ve tahds olarak ayrdktan sonra eyhin ezberinden veya yazl
kitabndan yaplabileceini kaydederek bu yolla hadis rivayet
edenlerin haddesen, ahberan, enbe'en, semi'tu fulnen yeklu, kale
len fulnun, zekera len fulnun lafzlarnn herhangi birini kullanmasnn
caiz olduunu syler. 43Bu misaller ahberan tabirinin genelde sem'a
delalet eden eda lafzlar arasnda kullanldn gsterecek niteliktedir.
Bununla birlikte ayn tabir, zamanla sem' yoluyla hadis rivayetinde
kullanlmakla kalmam, dier hadis rivayet metotlarnn hemen hepsiyle
rivayette de kullanlan bir eda lafz haline gelmitir. Nitekim
bnu's-Salh'a gre ahberan, nceleri eyhten iitilen hadislerin
rivayetinde yaygn olarak kullanld halde sonralar kra'at veya arz
denilen metotla rivayet edilen hadislere tahsis
edilmitir.44Abdullah bnu'l-Mbarek, Yahya b. Yahya et-Temmi, Ahmed
b. Hanbel, Nese' ve dier baz limler, ahberan tabirinin mutlak
olarak arz metoduyla hadis rivayetine balanmasn caiz grmemilerdir.
Buna karlk Hicaz ve Kfe limlerinin byk ounluu, sz gelii ez-Zuhr,
Mlik, Sufyn b. Uyeyne, Yahya b. Sa'id el-Kattn, Buhr gibi hadis
limleri bunu caiz grrler. mam f' de ahberan lafznn sadece arz
metoduyla hadis rivayetine ait bir tabir kabul edilmesini caiz
grenlerdendir. Buradan anlalmaktadr ki, hadis stlahlarnn olumaya,
muhaddisler ve raviler arasnda hadis rivayetiyle ilgili eitli
tabirler kullanlmaya balad sralarda ahberan tabiri, nce sem'
denilen rivayet eklinde dier baz lafzlarla birlikte kullanlm, ancak
daha sonralar ayn tabir eyhe arz veya kraati ifade eden bir tabir
haline gelmitir. u da var ki ahberan lafz, haddesen ile ayn manada
olarak hadisi eyhden dorudan doruya vastasz olarak rivayette de
kullanlm, bu iki tabir arasnda fark grlmemitir. Marib alimleri de
ikisi arasnda fark gzetmemilerdir. Ancak ahberan tabirinin arz
yoluyla rivayete tahsisi yaygn hale geldikten sonra muhaddisler
tarafndan bu iki tabir arasnda fark gzetilmeye balanmtr. mam Evz',
bn Cureyc, mam fi', Mslim, Abdullah b. Vehbi'l-Misr, Nese gibi lim
muhaddisler de iki tabirin ayr mtalaa edilmesine taraftardrlar.
Bunun iindir ki ahberan lafz, haddesen gibi zellikle eyhten sem'
deil, eyhin huzurunda okumay da ifade etmeye baladnda artk
aralarnda umum-husus ilgisi hasl olmu ve her hadis rivayeti iin
ahberan ise de her haber nakletmeye tahdis denilememeye balanmtr.
Bundan dolay Ahmed b. Salih, ahberan ile enbee'n, haddesen nn
altndadr demitir. 45Baz hadisciler ahberan ve benzeri tabirlerin
icazet ve mnvele yoluyla alnan hadislerin rivayetinde de
kullanlmasn caiz grmlerdir. Bazlar ise bu tabirle birlikte hadisi
tahamml yolunu belirtecek bir lafzn zikredilmesini uygun
bulmulardr. Mlik b. Enes, bn Cureyc, Ahmed b. Hanbel ve dier baz
hadisciler, ahberan ve benzeri eda lafzlarnn icazet ve mnvelede
kullanlmasn ho karlamamlardr. Mesel Mlik b. Enes, Bu senin
el-Muvatta adl kitabn. Onu yazdm ve karlatrdm. Bunun rivayeti iin
bana icazet ver. Yalnz rivayet ederken ahberan Mlik mi diyeyim;
yoksa haddesen Mlik mi? diyen bir ahsa Hangisini istersen onu syle
cevabn vermitir. Ahmed b. Hanbel ise, u'ayb'n hadislerini, bir ksmn
ona okuyarak, bir ksmn ondan dinleyerek, bir ksmn da icazet ve
mnvele ile alan el-Hakem b. Nfi'e, hepsini deil, bir ksmn icazet ve
mnvele ile ald iin, Btn bu hadislerin rivayetinde ahberan de
demitir. Bu haberler icazet ve mnvele yolu ile alnan hadislerin de
ahberan ve benzeri tabirler kullanlarak rivayet edildiini
gstermektedir. Bununla beraber bnu's-Salh ve ona tbi olanlar, bu
eit rivayetlerde tahamml yolunun aklanmasn daha doru bulmular ve
hadiscilerin ekseriyetle bu gr zerinde birletiklerini ifade
etmilerdir. Bu aklama ii de ravinin mesel ahberan iczeten veya
haddesen munveleten gibi ibareler kullanmasyla olur.Ahberan lafznn
muktebe yolu ile alnan hadislerin rivayetinde kullanlmas ise baz
alimlere gre caiz olmakla beraber, baz hadisciler bunu doru
bulmamlardr. 46
Ahberan F Kitbih:
Bize falanca kitabnda rivayet etti manasna eda sgalarndandr.
Daha ok son devirlerde yaam hadisciler tarafndan eyhin asl
nshasndan rivayetini belirtmek zere kullanlmtr.
Ahberan Fuln Bi-Kr'at Aleyhi:
Bk. Ahberan fuln kr'aten aleyhi.
Ahberan Fulan Bi-Tebli Fuln:
Bk. Tebli.
Ahberan Fuln Bi'l-Kr'ati Aleyhi:
Bk. Ahberan fuln kr'aten aleyhi.
Ahberan Fulan Fm Kuri'e Aleyhi:
Bk. Arz.
Ahberan Fulan Kr'aten Aleyhi:
Bize falanca kimse kendisine okumak suretiyle haber verdi
manasna arz veya kr'at ale'-eyh denilen hads alma metoduyla rivayet
edilen hadslerin bakalarna rivayeti srasnda isnadda kullanlan eda
lafzlarndandr.Yeri geldiinde de grlecei gibi arz veya kr'at
ale'-eyh denilen metotla hadis rivayeti, ravinin elindeki hadisleri
eyhe ezberinden veya yazl metinden okumas, eyhin dinlemesiyle olur.
Ravinin, bakas tarafndan eyhe okunan hadisleri dinlemesi de arz
saylr. eyh kendisine okunan hadisleri dinler. Dinlemesi, ezberinden
veya hadislerinin yazl olduu kitabndan takip etmesi demektir.
Okunan hadislerde yanllk olursa dzeltir. Hadislerin bylece eyhe
okunmas ii bitince rivayet tamamlanm olur. te ahberan fulnun
kr'aten aleyhi tabiri eyhe okunarak, daha dorusu onun tasvibine
sunularak rivayet edilen hadislerin bakalarna rivayet edilmesi
annda eyhin isnadnda yer alan lafzlardan biridir.Hadisciler arasnda
arz veya kira'at denilen yolla rivayet edilen hadislerin bakalarna
rivayet edilii srasnda kullanlan lafzlarda birlik yoktur. Bazlar bu
yolla rivayette semi'tu, haddesen ve ahberan lafzlarnn kullanlmasn
caiz grrlerse de bazlar grmezler. Ahberan (veya haddesen) fulnun
kr'aten aleyhi tabirini arz usulyle alnan hadislerin rivayetinde
eda lafz olarak kullanmay tercih edenler, bu tabirin eyhin ravi
tarafndan okunan hadisleri dinleyip tasvip ettiini ve hadisin bu
yolla alnm olduunu belirttiine kani olanlardr. Onlara gre dier
tabirler bu hususu ifade etmezler. Sz gelimi semi'tu, hadisin eyh
tarafndan okunup ravi tarafndan dinlenerek rivayet edildiini
gsterir. Oysa arz metoduyla rivayette durum tam aksinedir ve hadis
ravi tarafndan okunup eyh tarafndan dinlenerek alnmaktadr. Bu
itibarla sem' ile arz arasnda fark vardr. Bu fark belirtmek isteyen
hadisciler rivayetlerinde ahberan (veya haddesen) fulnun kr'aten
aleyhi eda lafzn kullanmlardr.Ahberan fulnun bi'1-kr'ati aleyhi
veya ahberan fulnun bi-krat aleyhi lafzlar da ayn yerde ayn manaya
kullanlr. Ahberan yerine tekil zamiriyle ahberan denildii de olur.
Eer ravi, hadisi bakas tarafndan eyhe okunurken dinleyerek rivayet
etmise bu eda lafzna ve ene esme'u lafzlarn ekler.
Ahberan Fuln Kr'aten Aleyhi Ve Ene Esme'u:
Bk. Ahberan fulnun kr'aten aleyhi.
Ahberan czeten:
Bize icazet yoluyla rivayet etti demektir. Baz muhaddisler
tarafndan icazet metoduyla alnm hadislerin rivayetinde kullanlm eda
sgalarndandr. 47
Ahberan Kitbeten:
Bize kitabet yoluyla rivayet etti manasnda eda lafzlarndandr.
Kimi muhaddislerce muktebe yoluyla alnm hadisleri eda ederken
kullanlmtr. Ayn sga baz mteahhir (son devir ) hadis limleri arasnda
yazl icazetle rivayet edilmi bulunan hadisleri eda ederken
kullanlmtr.
Ahberan Mnveleten:
Bk. Nvelen.
Ahberan Mufeheten:
Bk. fehen.
Ahberan Racul:
Bk. Ahberani Racul.
Ahberan:
Szlkte bana haber verdi demektir. Daha ok arz veya kr'at
ale'-eyh denilen rivayet metoduyla alnan hadislerin bakalarna
rivayeti srasnda isnadda kullanlan eda lafzlarndandr.Ahberan eda
lafznn aklanmas srasnda da sylendii gibi, bu lafz sonralar zellikle
arz yoluyla alman hadislerin rivayetinde kullanlan bir eda lafz
haline gelmitir. Ahberan lafz da nceleri haddesen ile ayn manada ve
eyhten arada vasta olmakszn sem' belirtmek zere kullanlmtr. Hatta
sem yoluyla alnan hadislerin rivayetinde bu lafz kullanmay adet
haline getirenler vardr. Bunlarn en mehurlar Abdullah bnu'l-Mubrek,
Hueym b. Ber, Ubeydullah b. Musa, Abdurrezzak, Yezid b. Harun, Amr
b. Avn, Yahya b. Yahya et-Temm ve shak b. Rhyedir.48 Ancak daha
sonralar ahberan gibi ahberan lafz da ayn ekilde eyhe okuyarak
rivayet etme metoduyla hadis almaya has bir lafz haline
gelmitir.Ahberan ile ahberan arasnda kk bir fark vardr. Bu fark
ahberan lafznn daha ok bir topluluk huzurunda eyhe okunan
hadislerini rivayetinde, ahberan ise ravinin yalnzca kendisinin
eyhe okuduu hadislerin nakledilmesinde kullanlmasndan ileri
gelmektedir.49 Nitekim Abdullah b. Vehb, rivayetinde haddesen
dediim hadisler bakalaryla birlikte eyhten iittiklerimdir. Haddesen
diyerek rivayet ettiklerim eyhten yalnz bana duyduklarmdr. Ahberan
dediklerim, eyhe okunurken benim de hazr olduklarm, ahberan
dediklerim ise eyhe bizzat kendi okuduklarmdr diyerek haddesen ile
haddesen, ahberan ile ahberan arasndaki bu kk farka iaret
etmitir.50 el-Hkimu'n-Nsbr de ayn konuda unlar sylemitir: Rivayette
ihtiyar ettiim, eyhlerimin ve zamanmn hadis imamlarndan ouna katldm
husus, muhaddisten yannda kimse olmadan lafzan hadis alann haddesen
fuln; bakalaryla birlikte yine lafzan rivayette bulunann haddesen
fuln; muhaddise kendisi okuyan ahsn ahberan fuln; muhaddise
okunurken hazr bulunan kimsenin ise ahberan fuln demesidir. 51Demek
oluyor ki ahberan lafz ayn manada kullanlan dier lafzlardan,
bilhassa ahberandan farkl olarak ravinin eyhe bizzat kendisinin
okuduu hadislerin rivayetinde kullanlmtr.
Ahberan Fuln Kitbeten:
Bk. Ahberan fuln muktebeten.
Ahberan Fuln Muktebeten:
Fulan kimse bana yazma yoluyla haber verdi manasnadr. Rivayet
metotlarndan muktebe (veya kitbe) yoluyla alman hadislerin
rivayetinde eda lafz olarak kullanlan bir tabirdir.lerde zel bal
altnda geni apta ele alnaca gibi muktebe, eyhin kendi el yazsyla
yazlm ve iinde rivayet hakkn elde ettii hadislerin bulunduu bir
kitap ya da yazl metni birine gndermesi eklinde gerekleir. eyhin
bylece yazarak yollad hadisleri, gnderdii kimse rivayet etmi olur.
Byle bir ravi o yolla ald hadisleri baka bir raviye rivayet ederken
isnadnda genellikle bu lafz kullanr.Muktebe yoluyla rivayette
ahberan ve haddesen lafzlarnn kullanlmasn caiz grmeyenler onlarn
yerine hadis alma eklini de gsteren ahberan fulnun muktebeten gibi
tabirlerin kullanlmasn zaruri grmlerdir. Bu tabirin yerine ayn
manada ahberan fulnun kitbeten veya ketebe ileyye fulnun eda
lafzlar da kullanlmtr.
Ahberan Racul:
Ahberan raculun eklinde oul zamiriyle de kullanlr. Sika bir
ravinn kendisi gibi sika olan eyhini isnadnda ismiyle anmayarak
ibhm etmesinde kullanlan eda lafzlarndandr. Bana adamn biri syledi
manasndan da anlalaca gibi, isnadnda byle diyen ravi, eyhini mbhem
brakm demektir. 52
Ahberan's-Ska:
Bk. Haddesen's-Sika.
Ahfaz:
Hfz daha stn anlamna ism-i tafdildir. Tabir olarak, adalet
sahibi iki raviden birinin dierinden hadis belleme ve ezberleme
ynnden daha stn olduunu ifade etmekte kullanlr.
Ahkm:
Szlkte hkmler manasna gelir. Hadis lminde cm ya da musannef
denilen ve belli konulardaki hadisleri ihtiva eden kitaplardaki ana
konulardan birinin addr, ahkm konusuna din hkmleri ihtiva eden
hadisler girer. zellikle ahkm hadislerinden meydana gelen kitaplara
snen ad verilir. Snen Eb Dvud gibi.
Ahkm Hadsleri:
Ahkm, hkmn ouludur. Buna gre ahkm hadisleri, er' hkmlerin kaynan
oluturan hadislere denir. Bir baka deyile taharet (temizlik),
ibdet, t'at, mu'melat, ceza hukuku ve benzeri konulardaki fkh
hkmlerin karld hadislerdir.Ahkm hadisleri, genelde cm, musannef ve
snen tr kitaplarda belli blmlerde bulunur. Bununla birlikte
zellikle ahkm hadislerine ayrlm eserler de vardr. nemli birka
unlardr:1. erhu Me'ni'1-sr: Ebu Ca'fer Ahmed b. Muhammed et-Tahv,2.
Me'limu's-Sunen: Ebu Sleyman Hamd b. Muhammed el-Hattb. Snen Ebi
Dvud'dan seme ahkm hadislerine ve erhlerine dairdir.3.
Umdetu'l-Ahkm: Abdulan el- Makdis,4. el-Muntek min Ahdisi'l-Ahkm:
Abdusselm b. Abdillah b. Teymiye,5. el-lmm f Ahdsi'l-Ahkm: Muhammed
b. Ali, bn Dakki'1-yd.6. Bulu'l-Merm min Edilleti'l-Ahkm: Ahmed b.
Ali, bn Haceri'l-Askaln.
Ahrece Anhu:
(Hadisi) ondan rivayet etti anlamna gelen bir deyim olup Hadis
Edebiyat iinde bir musannifin eyhlerinden birinin hadisi, ondan
arada vasta olmakszn alarak kendi kitabnda nakletmesini ifade eder
tabir olarak kullanlmtr.
Ahrece Leh:
(Hadsini) kitabna ald manasn veren bu tabir hadis kitaplarnda
bir musannifin eyhinin hadisini, ondan gelen senediyle rivayet
ederek kitabna almasn ifade eden deyim olarak kullanlmtr.
Ahreceh:
Bu hadisi (falanca) rivayet etti manasna gelir. Hadis
kitaplarnda bir hadis metnini naklettikten sonra kullanlan
tabirlerdendir. Tamamen ravhu karldr ve eitli hadis kitaplarndan
nakledilen hadislerin kaynan belirtmeye yarar. Sz gelimi deiik
hadis kitaplarndan derledii hadislerden meydana gelen bir kitapta
bir hadisi verdikten sonra ahreceh Mslim diyen musannif, bu
tabiriyle verdii hadisin Mslim Sahihinde yer aldn belirtmi
olur.
Ahruf:
Harf kelimesinin ouludur. Hadis kitaplarnda hadis metnini
oluturan lafzlar manasna kullanlmtr. Sz gelimi bir hadis
nakledildikten sonra ravhu fulnun bi-nzihi'l-ahruf denilmise bu, o
hadisin o hadisci tarafndan verilen lafzlarla rivayet edilmi
olduunu ifade eder.
Ahsenu ey'in Fi'l-Bb:
konusunda en gzel hadis manasn verir. Esahhu ey'in fi'l-Bb gibi
bir hadisin herhangi bir konuda rivayet edilen hadisler iinde en
iyi kabul edilen olduunu ifade eder. u da var ki, hakknda byle
denilmi olan hadisin mutlaka hasen olmas art deildir. Konusunda
rivayet edilmi olan hadisler iinde en iyi grlm olan bu hadis, sahih
veya hasen olabilecei gibi, zayf da olabilir.
Ahvlu'r-Ruvt:
Bk. Hlu'r-ruvt.
Ahz:
Almak manasna ehaze kk fiilinin masdar olan ahz, Hadis lminde
genellikle hadisi rivayet etmek manasna kullanlr. Ravinin hadisi
eyh denilen muhaddisten rivayet metotlarndan birisiyle almasn ifade
eder.
Ahz Ve Tahamml:
Bk. Tahammulu'l-Hads.
Arabe Bih Fuln:
Falanca ravi bu hadisin rivayetinde tek kald manasna gelen bir
tabir olup bir hadisin, ravisinin rivayette tek kalmas yznden ferd
veya arb olduunu ifade eder. Ayn manada teferrede bih fulnun an
fulnin (falanca bu hadisi falandan rivayette teferrd etti) tabiri
de kullanlr.
Ak'id:
Szlk bakmndan akde kelimesinin oulu olan ak'id genelde inan
sistemi, inan esaslar manasnda kullanlan bir slm terimdir.Hadis
ilminde ak'id, cami' veya musannef denilen ve belli bal konulardaki
hadisleri ihtiva eden hadis kitaplarndaki ana konulardan biri ve
birincisidir. Ak'id konusu, man ve iman esaslaryla ilgili hadisleri
ihtiva eder.Ak'id konusundaki hadisler bazen ayr bir kitapta
toplanr. bn Huzeyine'nin Kitbu't-Tevhdi el-Beyhak'nin Kitbu'l-Esm
ve's-Sfat' gibi. Bu blmn ad baz hadis kitaplarnda Tevhd ve Sfat bal
altnda grlr.
Akl:
nsanolunun sahip olduu en kymetli cevherin addr. Hadis lminde
akl, ravide aranan artlardan biridir. Rivayetlerinin kabul
edilebilmesi iin akl ynnden tam oluunu ifade eden terimdir.
Akrn:
Szlk ynnden karinin oulu olup birbirine yakn kiiler demektir.
Hadis Usul lminde ya veya hadis rivayetindeki kdem itibariyle
birbirine yakn olan raviler iin kullanlmtr. Rivyetul-Akrn veya
Mudebbec bahisleriyle ilgilidir.
Akva'l-Esnd:
snadlarn en kuvvetlisi manasna gelen bu terim iin bk.
Esahhu'l-esand.
Akvl:
Kavi kelimesinin ouludur. Terim olarak grler manasna kullanlmtr.
Hadis Usul eserlerinde bir konudaki deiik grleri ifade etmekte
kullanlmtr.
Al Yedey Adlin:
Baz cerh ve ta'dil alimlerince cerhte kullanlm lafzlardandr.
Cerhin nc mertebesinde yer alr. Hkm o mertebedeki lafzlarn hkmne
tabidir.
Almtul-Vaz:
Bk. vaz'.
Almetu'd-Darb:
Darb iareti gibi bir manaya alnabilecek terkiptir. Hadislerin
yazl srasnda yanl yazlan kelime veya cmlelerin iaretlenerek
dzeltilmesinden ibaret darb ileminde ve dzeltilen ksm gstermek zere
kullanlan deiik iaretlere denir. En ok kullanlan darb alameti
izgidir. 53
Ale'l-Ahruf:
Harflerine gre demek olup hadis tasnif metotlarndandr. Bu metoda
gre yazlan kitaplarda hadisler, ilk kelimelerinin bandaki harflere
gre sralanr. Es-Su'yut'nin el-Cmi'u's-Sar isimli birka kelime veya
cmleden oluan ksa hadislere ayrlm eseri bu metotla yazlm hadis
kitaplarndandr. Aliyyu'l-Kri'nin el-Masn' isimli mevzuat kitab da
ayn metotla tasnif edilmitir.Hadisler alfabetik tertibe
konulduundan ale'l-ahruf metoduyla yazlm eserler nisbeten
kullanldrlar.
Ale'l-Ebvb:
Bablarna gre anlamn verir. Muhaddislerin hadis tasnifinde
genellikle takip ettikleri iki metottan birincisi ve en ok
kullanlandr.Bu mototla tasnifte hadisler, fkh konularna gre ayrlr
ve ayn konudaki hadisler kitb bal altnda ayr bir blm halinde bir
araya getirilir. Bylece bir araya getirilen hadislerin her biri de
bb balyla ayr bir blm halinde sralanr. Sahih-i Buhrde ilim
konusundaki hadislerin Kitbu'1-lm ana bal altnda ve birer ikier
hadisten meydana gelen 53 babda toplanmas ale'l-ebvb metoduyla
tasnifin misalini oluturur.Kitb bal altnda birka ana konuda
toplanan hadislerden meydana gelen kitaplara cami veya musannef ad
verilir. Kaydetmek gerekir ki, musannefler daha ok ahkm hadislerini
ihtiva ederler.
Alel-Etraf:
Az kullanlm olmakla birlikte muhaddislerin hadis tasnif
metotlarndandr. Bu metoda gre yaplan tasnifte hadislerin belli bir
blm zikredilir. Zikredilen blm, kalan ksma da dellet eder. Ayrca bu
hadisin isnadlar etrafl bir ekilde veya ksmen ayr bir blmde
toplanr. 54Hadislerin belli bir blmn isnadlaryla birlikte tasnif
etmek usulyle tertip edilen hadis kitaplarna etraf kitaplar denir.
55
Ale'l-Ma'n Rivayet:
Bk. Rivayet bi'1-Ma'n.
Ale'l-Mesnd:
Msnedlere gre anlamna gelen bir tabir olup muhaddislerin
hadislerin tasnifinde genellikle takip ettikleri iki metottan
ikincisidir.Bu metotla tasnifde hadisler, konularna baklmakszn
rivayet eden sahab ismine gre tertip edilirler. 56Sz gelii konular
ne olursa olsun, Hz. Ebu Bekir'den rivayet edilen hadisler Ebu Bekr
Msnedi bal altnda bir yerde; Hz. mer'den rivayet edilenler mer
Msnedi bal altnda bir baka yerde toplanr. Bylece tasnif edilen
hadis kitaplarna Msned denir. Ahmed b. Han-bel'in msnedi bu konuda
misaldir.
Ale'r-Ricl:
Ricaline gre anlamna gelir. Hadis tasnif metotlarndan biridir.
Bu metotla yazlan eserlerde hadisler, konularna baklmakszn rivayet
edenin ismine gre bir arada toplanr. Sahab ismi esas olmak zere
dzenlenerek ayn sahabden rivayet edilen hadislerin bir arada
verildii hadis kitaplarna msned ad verilir, et-Tabern'nin
Mu'cemlerinden olduu gibi. musannifin eyhlerinin isimlerine gre
dzenlenen hadis kitaplar ise mu'cem adiyle bilinir.
An:
..., den, dan manas veren harf-i erdir. Hadis Usl lminde eda
salar arasnda sz konusu edilmitir.An lafzyla hadis rivayet eden
raviye mu'an'in; rivayet ettii hadise ise mu'an'an ad verilir.Bu
lafzla rivayet edilen hadis, lafz cezm sas saylmad, dolaysiyle ravi
ile eyhi arasnda mlakata delalet etmedii iin muttasl addedilmez.
Buna gre eyhinden an fulnin diyerek rivayette bulunan ravi, gerekte
ondan hadis iitmemi biri olabilir. O yzden isnadnda intka bulunmak
ihtimali o duu gibi tedlis ihtimali de vardr. yle olunca hadisi
munkati' veya mudelles saylmak ve zayf grubuna girmek
gerekir.eyhinden an lafzyla hadis rivayet eden ravinin isnadnn
muttasl saylabilmesi iin baz artlar ileri srlmtr. Bunlardan ilki
adaletli olmaktr. kincisi rivayetinde tedlis yapmamas; ncs ise
eyhine mlki olduunun bilinmesidir. Her artn bulunmas halinde
rivayeti muttasl hkmndedir. Deilse munkati veya mrsel, yahut da
mudelles eitlerinden birine girer.57
An'ane:
An'ane rub'i mcerred fiilinin masdardr. Bir hadisi nakleden
ravinin, isnadnda sem, ihbar ve tahdise delalet eden haddesen,
ahberan ve benzeri lafzlar kullanmayp sadece an fulnin diyerek
hadis rivayet etmesine denir. An'ane yoluyla rivayet edilen hadise
ise mu'an'an ad verilir.An'ane, ravi ile eyhinin bir araya geldiine
kesinlikle dellet etmez. Bu itibarla an fulnin diyerek birinden
hadis rivayet eden ravi, gerekte o hadisi ondan almad gibi onunla
hi grmemi de olabilir. Buna gre ya isnad munkat'dr; ya da tedlis
yapyordur. Bu yzden an'ane ile rivayet daha ok munkat saylmtr.
Bununla birlikte her an'ane yoluyla rivayet munkat deildir. Baz
artlarn sz konusu olmas halinde an'ane ile rivayet muttasl saylr.
Bu artlar an maddesinde aklanmtr. Ayrca mu'an'an maddesinde de yer
verilecektir.
An'ane Munkata:
An ve an'ane bahislerinde sz konusu edildii zere, eyhinden an
fulnin diyerek rivayette bulunan ravinin isnad, bu lafz eyhi ile
mlakata delalet etmedii iin muttasl saylmaz. Byle rivayette bulunan
ravi, ayet tbi'undan sonraki tabakalardan birinden ise rivayetine,
eyhine mlki olduu kesinlik kazanmad srece anane munkat'a ad
verilir. Ayn ekilde rivayette bulunan ravi tbi'ndan birisi ise
rivayetine an'ane mursele denilmitir.
An'ane Mursele:
Bk. An'ane Munkat'a.
Ani's-Ska:
Sikadan rivayet edilmitir manasna gelir. Baz byk hadiscilerin,
kendilerine sahih olarak ulaan hadisleri rivayet ederken eyhlerinin
ismini sylemeyip ibhm etmekte kullandklar lafzlardandr. Mesel, mam
Mlikten, o, kendisine gre sika olan eyhinden, Amr b. u'aybdan,
babasndan, dedesinden rivayet edilmitir. Hz. Peygamber (s.a.s)
urban denilen (kaparo verilerek yaplan) alveriten men etti. 58Hadis
ilminde yksek derecelere ulam bir muhaddisin adeti hep sika
ravilerden rivayet olduundan ani's-sika diyerek eyhini ibhm
etmesinde herhangi bir mahzur olmadm syleyenler olmutur. Ancak
Hadis usul kaidelerinin yerlemesinden sonra byle lafzlarla eyhin
ismini mbhem brakmak ho karlanmamtr.
Arz:
Szlkte sunmak, ortaya koymak, bir nesneyi gstermek, arzetmek
gibi deiik manalara gelir. Terim olarak arz ale'-eyh eklinde de
kullanlr ve hadis rivayet metotlarndan birine denir. Ksaca ravinin
elinde bulunan hadisleri eyhe okumasndan ibarettir. Uygulamas
yledir: Adna tlib de denilen ravi, eyhin rivayet hakkn elinde
bulundurduu hadisleri ezberinden veya ok kere eyhe ait olan
kitaptan okur.eyh, ya ezberinden ya da yazl metninden kendisine
okunan hadisleri dinler, takip eder. Hata olursa dzeltir. Bylece
uygulanan okuma ii tamamlannca okunan hadisler tlib tarafndan
rivayet edilmi olur.Arz metoduyla rivayete baz alimler kr'at
ale'-eyh (eyhe okuma) demilerdir. Ayn manada arz- kr'at, arz- sem
tabirleri de kullanlmtr. Bununla beraber bn Haceri'l-Askaln
kra'atle arz arasnda umum-husus fark olduunu ileri srerek arz
kra'atten daha zeldir. Kr'atsiz arz olamazsa da arz kasd olmakszn
da kraat olabilir demitir.Arz yoluyla hadis rivayetinde ister talib
bizzat okumu, ister hadis meclisinde bir bakas okumu da o dinlemi;
hadisler ister kitaptan isterse ezberden okunmu; eyh ister o
hadisleri ezberlemi olsun, ister ezberden deil, hadislerinin yazl
olduu nshasndan kendisi veya o nshay elinde tutan dier bir sika
kimse takip etsin, farketmez.el-Irki, arzn bir baka eklini haber
vererek kimsenin elinde kitap olmakszn dinleyenlerden sika biri
eyhin asl nshasn ezbere bilir; eyh de okunan gaflete dmeden
dinlerse kfidir der.59 Btn bu durumlara gre arz yolu ile rivayette
alt ihtimal sz konusudur:1. eyh, okunan hadisleri ezbere bilir ve
asl olan nshasn elinde bulundurur. Bu ekilde rivayetin sahih
olduunda phe yoktur.2. eyh, nshasndaki hadisleri ezbere bilmekle
beraber, nshas sika ve okuduuna dikkat eden kar denilen bir okuyann
elinde bulunur. Byle rivayetin sahih olduunda da phe yoktur. Hatta
her iki zat dikkatli okuma konusunda birbirlerine yardm
ettiklerinden denilebilir ki bu ekil arz, bir ncekinden daha
sahihtir.3. eyh, okunan hadisleri ezberine almamtr. Ancak asl nshas
kendi elinde bulunur. Byle arzn sahih olduunda gr ayrl sz konusu
deildir.4. eyh, okunan hadisleri ezberlememitir. Asl olan nshas
sika ve dikkatle okuyan birinin elinde bulunur. Bu takdirde de
rivayet sahihtir. Bu ekilde rivayeti ho grmeyen iddet taraftan
hadiscilerin itirazlar ise geerli saylmamtr.5. eyhin hfz yoktur.
Hadisleri okuyan, eyhin asl nshasndan baka bir nshadan okur.
Dinleyenler arasnda bulunan dikkatli ve sika biri asl nshay elinde
tutar. Byle rivayetin sahih olup olmadnda ihtilaf vardr.
mmu'l-Haremeyn'e gre bu ekildeki bir arz sahih deildir. Ebu Bekr
Baklln de byle rivayetin sahih olduunda tereddt gstermi ve daha ok
sahih olmadna meyletmitir. Buna karlk kimi limler bu ekil arz caiz
grmlerdir. Nitekim bnu's-Salh, byle arzn muhtar olan sahih gre gre
caiz olduunu sylemitir. Ayn konuda el-Irki, btn eyhlerin yaptklar
bu minval zeredir, es-Silefi ise btn alimlerimizi bunu kabulde
ittifak halinde bulduk demilerdir.6. eyh hadislerim ezberlememi
olduu gibi asl nshasn elinde bulunduran kimse, ister okuyan kii
olsun; isterse dinleyenlerden biri olsun, sika deilse byle rivayet
sahih saylmaz. 60Grlyor ki arz yoluyla rivayet eyh ile talibin
eitli durumlanna gre daha ok sahih olmakta, baz hallerde ise
olmamaktadr. Bununla birlikte bu yolla hadis rivayetinin salam bir
ekilde gerekleebilmesi iin baz durumlarn gz nnde bulundurulmas
faydal grlmtr. Bu durumlarn belli ballarn yle sralayabiliriz.a)
eyhe okuyan kimse, hadisleri eyhin huzurunda okuduu srada eyh
dikkatle dinledii halde susar ve herhangi bir ekilde tasdik
etmeyecek olursa bu ekilde sem caiz olduu gibi rivayet de caiz
olur; zira bu ekilde rivayette rivayet esnasndaki durum eyhin
tasdikine karine saylr. Bu konuda hadisciler, fkhclar ve kelmclar
arasnda gr birlii vardr. Ancak baz zahiri limleri byle durumlarda
eyhin herhangi bir ekilde okunan hadisleri tasdik etmesinin art
olduu grndedirler. afi'lerden Ebu shak e-irz ile Ebu Nasr
bni's-Sabb ve Ebu'1-Feth Suleym er-Rz de bu meselede zahiri
alimlere uymulardr. Hatta bnu's-Sabb. Bu suretle hadis alan
kimsenin iittiiyle amel etmesi caiz ise de haddesen yahut ahberan
diyerek rivayet etmesi caiz deildir. Olsa olsa kara'tu aleyh yahut
kuri'e aleyhi ve huve yesme'u diyebilir der. 61mam Gazl de sahih
olan grn bu olduunu sylemitir.b) Hadislerin eyhe okunuu srasnda
gerek okunan hadisleri dikkatle dinlemesi gereken eyhin, gerekse
dinleyenlerden birinin sem halinde baka bir eyle megul olmas, sz
gelimi bir kilap kopya etmeleri halinde rivayetin sahih olup olmad
konusunda gr ayrl vardr. Ebu shak sfer'in ile brahim b. shak
el-Harb, Ebu Ahmed b. Adi ve daha birok hadis liminin grne gre byle
bir rivayet sahih deildir. Buna karlk Musa b. Harun el-Hamml ve
dier baz muhaddisler sahih olduu grndedirler. Nitekim Ebu Hatim
er-Rzi'nin, stad Arim'in huzurunda hadis okunmas annda yaz ile
megul olduu, Abdullah bnu'l-Mubrek'in ise yannda hadis okunurken
baka birey yazd sabittir.bnu's-Salh'a gre hadis okunurken bir kitap
kopya etmekle megul olan kimsenin megul olduu ey okunan eyleri
anlayp hfztetmesine mani olacak gibiyse rivayeti sahih deildir.
Buna karlk okunanlar anlayp hfzetmesine engel olacak kadar deilse
rivayet sahihtir. bnu's-Salh buna dair ed-Drekutn'den bir misal
nakleder. Tannm muhaddisimiz genliinde sma'il b. Saffr'n hadis
meclisinde bulunur. Bir gn smail, talebelerine hadis yazdrrken o
yazmay brakp beraberinde getirdii hadis czn istinsah etmeye balar.
Orada hazr olanlardan biri Byle istinsah ile megul olursan semain
sahih olmaz der. ed-Darekutn Benim kavraym seninkine benzemez
dedikten sonra eyhin imdiye kadar ka hadis yazdrdn biliyormusun?
diye sorar. Hayr cevabn alnca da o ana kadar on sekiz hadisin iml
edildiini syler. Yazdrlan hadisleri sayarlar o kadar kar. Bir de
Birinci hadis falandan, o da flandan; ikincisi falancadan...
diyerek on sekiz hadisin senetlerini de metinlerini de birer birer
sonuna kadar okur. Hazr olanlar arakalrlar. 62Ayn konuda yine
er-Drekutn'ye dair ilgin iki misali de es-Suyt nakletmitir. Buna
gre bir gn kendisine hadis okunurken namaza durur. Kra'at esnasnda
kari, bir hadisin isnadndaki Nuseyr b. Zu'lk ismine rastlaynca
Nuseyri Ber okur. ed-Drekutni yaplan yanl ihtar etmek zere namazda
olduu halde subhnallh der. Okuyan hatasn anlaynca bu sefer Bueyr
okur. Yine subhnallh deyince Yesr eklinde okur. Bunun zerine
ed-Drekutn nn ve'1-kalemi... ayetini okumaya balar. Bylece yanl
okunan ilk harfin nn ismin de Nuseyr olduunu ihtar etmi olur.Hamza
b. Muhammad b. Tahir anlatmtr: Bir kere ed-Drekutn'nin hadis
meclisinde bulundum. Hadisleri ona arzetmek iin okuyan kimse
okumakla megulken o nafile namaza durdu. Okuma esnasnda kari, bir
hadisin isnadndaki Amr b. u'ayb ismini Amr b. Sa'id diye okudu.
ed-Drekutn, subhnallh dedi; okuyann yanln ihtar etti. O ise yanln
tekrarlad ve durdu. Bunun zerine ed-Drekutn, Y u'aybu e saltuke
tenuruke... ayetini okuyarak hatay dzeltti. 63Kraat esnasnda gerek
eyh, gerekse eyhin hadislerini dinleyen kimse konuur veya okuyan
acele eder yahut alak sesle okur. yahutta okuyanla dinleyen
arasndaki mesafe fazla olur da dinleyen okunan hadisleri laykyla
anlamayacak olursa byle durumlarda rivayetin sahih olup olmamasnda
az nceki aklama geerlidir. Yani dinleyen okunan hadisleri anlayp
zabtedebilirse sahih olur. Edemezse olmaz. Hadisin siyakndan
karlabilecek bir iki kelime yanl nemli deildir. Ancak bu takdirde
okunan kitap veya czden iitilmemi tek-tk kelimelerin rivayetinin
sahih olabilmesi iin eyhin dinleyene icazet vermesi mustehab
grlmtr. 64c) Hads limi ile talib arasnda perde veya duvar gibi bir
engel olduu takdirde hadisleri dinleyen, eyhin sesini tanr, yahut
eyhi tanyan sika bir kimsenin haber vermesiyle konuann o olduunu,
yahut da eyhin mecliste olup okuyan dinlediini renirse hadis
alimlerinin tmne gre rivayet sahihtir. Ancak u'be Dinleyenin eyhi
grmesi arttr. Bir muhaddisin yzn grmedike ondan rivayet etme; zira
ne bilirsin, belki de eyhin suretinde grnp ahberan, haddesen diyen
eytandr demitir. u'benin bu gr ifrattan ok tefrittir. Nitekim Ahmed
Naim Merhum da yzn grd muhaddisin eytan olmadna nasl gveneceini
sorarz diyerek u'be'nin tefride katna dikkat ekmitir.Hadis alimi
ile onun okunan hadislerini dinleyen arasnda perde olduu takdirde
eyhi sesinden tanyorsa rivayetin sahih olduu grnde olanlar bn
mer'in bir hadisine dayanrlar. Bu hadise gre Hz. Peygamber bn Umrai
Mektm ezan okuyuncaya kadar imsakin geciktirilmesini emretmitir. O
ezan okurken herkes evinde bulunuyor; onu grmyordu. Demek oluyor ki
sesin tannmas yeterli grlmtr. Ayn ekilde Mminlerin Annesi Hz. A'ie
ve dier peygamber ailelerinin perde arkasndan syledii hadisler
rivayet edilmi, hepsinin rivayeti sahih saylmtr.d) Ravi eyhten bir
hadisi dinledikten sonra eyh bunu benden rivayet etme veya bunu
benden rivayet etmene iznim yoktur diyerek rivayetten men edecek
olsa hibir hkm olmaz. zellikle eyh, baz kimselerin rivayetini
kasdettii halde hadisleri okunurken kendisinden habersiz baz
kimseler de dinlemi olsalar durum ayndr. eyh, ben yalnz size ihbar
ediyorum, falancaya etmiyorum demekle o falancann rivayetinede mani
olamaz. Bir hata veya pheden dolay eyh rivayetten rcu etse,
iitenlerin o hadisi rivayet etmeleri sahih olmaz. Byle bir hata
veya phe yoksa eyhin sznn hkm yoktur. 65Arz metoduyla hadis rivayet
eden hadiscilerin isnadlannda kullandklar eda salarnn balcalan
unlardr:Ahberan fulnun kr'aten aleyhi; hadisi, bizzat kendisi eyhe
okumak suretiyle rivayet etmise, kara'tu al fuln; bakas okumu,
kendisi dinlemise kuri'e aleyhi ve ene esme'u. Ahberan fulnun fn
kuri'e aleyhi eda sgas da ayn yerde kullanlr.Sem' yoluyla rivayette
kullanlan semi'tu dndaki lafzlar, kr'at tasrih edilmek suretiyle
arzda da kullanlabilirler:Haddesen (enbe'en, nebbe'en) fulnun
bi-kr'at aleyh; haddesen (ahberan, enbe'en, nebbe'en) fulnun
kr'aten aleyhi ve ene esme'u; kale (zekera) len fulnun bi-kr'at
aleyh; Kale (zekera) len fulnun kr'aten aleyhi ve ene esme'u.,.
gibi.Buradan anlalmaktadr ki, arz yoluyla rivayette kullanlmas caiz
grlmeyen lafz sadece semi'tudur. Kad yad, mam Mlik ile
Sufynu's-Sevri ve Sufyn b. Uyeynenin semi'tu lafznn arzda da
kullanlmasn caiz grdklerini syler.66 Sahih olan, caiz olmaddr.Arz
yoluyla alnan hadislerin kr'at lafzyla kaytlamadan semda olduu gibi
yalnzca ahberan, haddesen lafzlaryla eda etmenin sahih olup olmad
konusunda hadisciler arasnda gr ayrl vardr. Abdullah bnu'l-Mubrek,
Yahya b. Yahya et-Temim, mehur olan grlerine gre Ahmed b. Hanbel ve
Nese', bu iki eda lafznn kraat lafzyla kaytlanmadan arz metoduyla
rivayette kullanlmasn caiz grmemilerdir. Hatta Kd Ebubekr, sahih
olan grn bu olduunu sylemitir. el-Hatbu'l-Badd, bunlara bn Cureyc'i
kattktan sonra hadiscilerden ok kimsenin gr budur demitir. 67Buna
karlk Hicaz ve Kfe alimlerinin ou, her iki lafzn birbiri yerine
kullanlmasn caiz grmlerdir. bn ihb ez-Zuhri, Mlik. Sufyn b. Uyeyne,
Yahya b. Sa'd el-Kattn, Buhr, Sufyn es-Sevri ile Ebu Hanfe, Ebu
Yusuf, Muhammed bnu'l-Hasen e-eybn, Yezd b.