-
ri W4 ISTOTA I ROZWJ
Idei Howarda (MIASTO - OGRD).
Dr. WADYSAW DOBRZYSKI, Czonek Zarzdu i Komitetu Wykonawczego
Towarz. Midzynarodowego
Miast-Ogrodw i Planowania Miast.
Odbitka z Przegldu Technicznego; . 11.
WARSZAWA. Druk Rtibieszewskiego i Wrotnowskiego, Czackiego
3/5.
1917.
-
ISTOTA I ROZWJ
Idei Howarda (MIASTO - OGRD).
Dr. WADYSAW DOBRZYNSKJ, Czonek Zarzdu i Komitetu Wykonawczego
Towarz. Midzynarodowego
Miast-Ogrodw i Planowania Miast.
Odbitka z Przegldu Technicznego; . 117.
WARSZAWA. Druk Rubieszewskiego i Wrotnowskiego, Czackiego
3/5.
1917.
-
Biblioteka Narodowa Warszawa
30001009572711
'W U^e/if
Istota i rozurj idei Hoiuarda. (Miasto-ogrd).
Poda dr. Wadysaw Dobrzyski.
-Ludzie nie s stworzeni do ycia w skupieniu podo-bnem do
mrowisk, lecz, w rozproszeniu na ziemi, ktr powinni obrabia. Im
wicej ludzie s skupieni, tern wicej wrd nich zepsucia. Niedomagania
cielesne i duchowe s nieuniknionym wynikiem przeludnienia. Czowiek
jest najmniej stworzony do ycia stadowego. Gdyby ludzie yli tak
skupieni, jak barany, znikliby z powierzchni ziemi w cigu krtkiego
czasu. Wydech bowiem czowieka jest miertelny dla niego i dla
blinich. Jest to prawd w znaczeniu cisem i przenonem. Miasta
wielkie s plag rodzaju ludzkiego. Po upywie okresu rwnego kilku
pokoleniom ludno w nich inie albo wyrodnieje. Trzeba j stale
zasila, a wie jedynie moe dokona tego odnowienia i
odrodzenia11.
Jean Jacques Rousseau.
W zaraniu propagandy idei miast-ogroddw w r. 1908 przemawiaem w
sprawie tej w Stowarzyszeniu Technikw. Posugiwaem si wledy
przewanie danemi teoretycznemi, polegajcemi na rnicy pomidzy rent
gruntow miejsk i wiejsk, bez wzgldu na szeroko geograficzn. Rnica
ta jest, jak wiadomo, tak znaczna, e kolonie wzgl. miasta nowe, t.
z. miasta-ogrody, za ktremi Howard w swojem ka-pitalnem dziele
przemawia, mog i powinny mie racy bytu.
Przy wzrocie wielkich miast, wskutek olbrzymiego rozwoju
przemysu, jaki w drugiej poowie XIX stulecia z bezprzykadn w
historyi intensywnoci nastpi, popeniano ten bd, e przypuszczano, i
niezbdn jest rzecz ludzi umieszcza w wysokich domach koszarowych.
Teorya bowiem z owych czasw gosia, e teren w gsto zaludnio-
-
nych miastach musi by wykorzystany outrance, celem zmniejszenia
kosztw inwestycyi miejskich i dlatego naley budowa wysoko. Wedug
tej samej teoryi trzeba z gry pamita o moliwociach pniejszej
komunikacyi, dlatego trzeba zakada bezwzgldnie szerokie ulice.
Dalej teorya ta upatrywaa w zespoleniu rnych warstw ludnoci w domu
koszarowym moliwo wyrwnania socyalnego (risum teneatis!),
przypuszczano bowiem, e bogatsi lokatorzy mieszka frontowych
wspiera bd biedniejszych mieszkacw oficyn (Hobrecht). Dom koszarowy
podniesiony tedy zosta do ideau. Dugotrwae stosowanie tego systemu
mieszkaniowego wpoio w gowy obecnej generacyi, e dom koszarowy jest
rzecz, ktra si sama przez si rozumie. Wspaniao zewntrzna,
monumentalno, opanowaa najszersze masy. W Niemczech nawet
przedmiecia dbay przede-wszystkiem o okazao zewntrzn.
Tymczasem skutki tej faszywej metody okazay si fatalnymi. Ludno
wielkomiejska wyrodnieje coraz bardziej fizycznie i moralnie, jak
nas statystyka poucza. miertelno ssawcw, grulica, alkoholizm,
choroby umysowe i t. p. powikszaj si w sposb zatrwaajcy. Liczba
niezdolnych do powinnoci wojskowej w wikszych miastach zwiksza si
prdko Dzieci w wieku szkolnym s fizycznie upoledzone.
Brak hamulcw ze strony prawa co do gstoci i wysokoci zabudowa
powoduje dzik spekulacy terenami i domami. Znaczna cz maitku
narodowego, umieszczonego na hypotekach, sprzyja podwyszaniu
komornego. Nadmierna za szeroko ulic zmusza do wykrawania gbokich
placw i zabudowywania ich bocznemi i poprzecz-nemi oficynami,
koszta bowiem budowy takich ulic s olbrzymie.
Celem zmniejszenia grulicy, miertelnoci dzieci, chorb umysowych
i innych musz zarzdy miast wkada znaczne kapitay w szpitale,
przytuki i inne urzdzenia spoeczne. Ale wszystkie te zakady
zwalczaj jedynie objawy gronej choroby spoecznej, ktrej przyczyn
przewanie szuka naley w nieodpowiednich warunkach
mieszkaniowych.
Badanie szczegowe wykazao ca opaczno obecne-
-
4
go systemu mieszkaniowego i szkodliwo jego pod wzgldem
fizycznym, etycznym i gospodarczym; o koniecznoci za prdkiej zmiany
systemu tego dyskutowa chyba nie trzeba.
Jak mona zmienia koryto rzeki, jak mona wzmacnia brzegi wyspy,
zagroone falami oceanu, tak te mona i naley zmienia system
wysokiego i ciasnego zabudowywania na nizki i przestronny.
Nowoczesny rozwj umiejtnoci budowania miast, rozlege badania i
obliczenia (Freudenburg, Baumeister, Lehwesa, R. Kuczyski, Voigt i
inni) dostatecznie dowiody, e przypuszczenie, jakoby w wielkich
miastach ludzi umieszcza naley w wielopitrowych domach koszarowych,
gsto zbudowanych, nie wytrzymuje krytyki. Zreszt nie potrzeba na to
wcale dowodw, wystarczy zwiedzi wielkie miasta angielskie i
amerykaskie, by przekona si, e miasta z ludnoci milionow mog
doskonale obej si bez domw koszarowych i e nizkie zabudowywanie, o
ile nie napotyka na przeszkody ze strony granic naturalnych (N.
Jork), moe mie zastosowanie nawet w najwikszych miastach. Zmiana
wic obecnego systemu mieszkaniowego jest nie tylko moliwa, ale
trzeba powiedzie, e stara metoda budowlana jest grzechem przeciw
duchowi czasu; pomijam tu wielk odpowiedzialno spoeczn, cic na
sumieniu ojcw miast.
Wobec niemonoci poprawienia stosunkw mieszkaniowych w samem
miecie, gdzie renta gruntowa jest bardzo wysoka, musimy dy do ruchu
odrodkowego.
Na Zachodzie dawno ju zaproponowano i w czyn wprowadzono cae
mnstwo rodkw zaradczych, z ktrych pozwol sobie przytoczy tylko
niektre, majce zwizek ze spraw miast-ogrodw. A wic:
1) Konieczno wzorowego planowania miast, odpowiadajcego zarwno
wymaganiom estetycznym, jak i spo-leczno-hygienicznym. Pierwszym i
podstawowym elementem winien by tutaj dom prywatny z nalec do
parcel.
2) Odpowiednie przepisy budowlane, orzekajce nie tylko o
potrzebach zdrowotnych samej budowy domu, lecz i stosunku jego z
jednej strony do ulicy, z drugiej za do parceli i t. p. Najbardziej
celowymi s przepisy w W. Ks. Badeskiem i Saksonii.
-
6
3) Niemniej wan jest rzecz do racyonalnego rozwoju miast
posiadanie przestrzeni wolnych w samem miecie i za miastem bd do
potrzeb miejskich w przyszoci, bd te do urzdzenia parkw i placw
sportowych. Wzorowe s pod tym wzgldem wielkie miasta Ameryki
Pnocnej, Londyn, Wiede, Berlin i t. p.
4) Celowa polityka komunalna jest koniecznoci yciow. Nale do
niej: a) nabywanie naokoo miasta na rzecz gminy znacznych terenw
(Stokholm, Peszt, Frankfurt n/M., Ulm i t. p.); b) dostarczanie
ludziom mniej zamonym mieszka w domach, zbudowanych przez gminy
(Rada Hrabstwa Londyskiego, miasto Liverpool, Ulm); ) stosowanie,
przy oddawaniu terenw pod budow, odpowiednich form prawnych,
gwarantujcych, e tereny i domy nie bd naraane na gr spekulacyi, i
pozwalajcych na kontrol artystyczn
5) Odpowiednia polityka komunikacyjna w miecie i na
przedmieciach.
6) Popieranie towarzystw wspdzielczych przez udzielanie taniego
kredytu i terenu.
7) Zaprowadzenie podatkw od przyrostu wartoci. Jeeli te
wszystkie rodki, uznane jako konieczne, b
dziemy stosowali nie na drogim terenie miast istniejcych, lacz
na tanim gruncie przedmie i nowopowstajcych kolonii, bdziemy mieli
zupenie nowe twory: miasta i przedmiecia, ogrody, ktre mona okreli
w sposb nastpujcy:
Miasto-ogrd jest to planowe skupisko ludzkie na terenie tanim,
stale pozostajce pod kontrol spoeczn tak, by raz na zawsze
uniemoliwi spekulacy terenem. Jest to nowy typ miast, umoliwiajcy
radykaln reform mieszkaniow, dostarczajcy przemysowi i
rkodzielnictwu korzystnych warunkw produkcyi i zapewniajcy znaczn
cz terenu rolnictwu i ogrodownictwu".
Jak zwykle bywa z wielkiemi odkryciami, idea miast-ogrodw wysza
od czowieka z ludu, nieznanego poza cia-snem koem znajomych i nie
posiadajcego ani bogactwa, ani stosunkw, by myl sw mdz popiera. Imi
jednak Ebenerera Howarda, twrcy idei, bdzie wspominane w hi-storyi
wwczas jeszcze, kiedy imiona wielu sawnych mw stanu i dowdcw bd
dawno zapomniane. 0 nim
-
- 8 -
mona powiedzie, e nie tylko stworzy idealne miasto", ale obdarzy
wiat ide, ktra w cigu kilku lat doprowadzia do zupenej zmiany
zwykych metod rozszerzania miast i zabudowywania terenw.
Po dugich badaniach problemw spoecznych w Anglii ogosi on w r.
1898 dzieo p. t. To morrow. A Peaceful Path to Real Reform", ktre
nastpnie wyszo, jako Garden Cities of to morrow" (Miasto-ogrody w
niedalekiej przyszoci).
Howard dowid, e, zakadajc zupenie nowe miasta na terenie
rolniczym, wolnym od skaonego dziedzictwa ycia miejskiego i
degeneracyi, mona stworzy peniejsze, swobodniejsze ycie pod wzgldem
umysowym, etycznym i fizycznym. Idea ta znamionowaa er nowych
warunkw ekonomicznych, przedewszystkiem za uzasadnia t. zw.
planowanie miast, dotd w Anglii nieznane.
Wytycznymi punktami planu Howarda s: 1) Planowanie przed
rozpoczciem robt dla unikni
cia w przyszoci trudnoci komunikacyjnych; przez okrelenie z gry
dzielnic miejskich moe by od pocztku zaraz zaprojektowane
owietlenie miasta, kanalizacya, wodocigi.
2) Ograniczenie liczby domw jest punktem najwaniejszym. Celem
zapewnienia mieszkacom wiata i powietrza, powinno by nie wicej ni
12 domw na jednym akrze. Jeeli si wemie pod uwag obfito przestrzeni
wolnych, jak parkw i placw sportowych, wypadnie rednio (przy piciu
osobach w jednym domu) 30 osb na akrze.
3) Cale miasto, wedug Howarda, moe mie ludnoci od 30 do 60 lub
70 tys , przy mniejszej bowiem liczbie nie mona zaopatrzy go w
niezbdne inwestycye; miasta jeszcze ludniejsze utrudniaj
wydostawanie si na wie.
4) By zapewni ograniczenie wzrostu miasta, Boward powzi myl
otoczenia go pasem rolniczo-ogrodniczym, przeznaczonym dla ferm i
wasnoci drobnej, przez co powstaje mono rozwizania t. zw. problemu
wsi, gdy area miejski ma za zadanie rozwizanie problemu miasta.
5) Kombinacya zakadw przemysowych z dzielnic mieszkaniow
robotnicz odpowiada zarwno potrzebie przemysu, jak i siy roboczej
(domek z ogrdkiem w zdro-wem otoczeniu). Z tych wzgldw teren winien
by duy,
-
- 10 -
planowanie i cae urzdzenie jego winno by w rkach ciaa
kontrolujcego, ktrego zadaniem, wedug myli Howarda ma by nie
wyciganie korzyci dla siebie, lecz poprawa warunkw ycia wszystkich,
zamieszkujcych teren.
Howard w sposb nastpujcy okrela miasto, przedmiecie i
osad-ogrd:
Miasto-ogrd" jest to miasto samodzielne przemysowe, rolnicze",
mieszkaniowe, planowane jako cao i obejmujce dosy przestrzeni, by w
niem byo domw z ogrdkami dla 30 000 mieszkacw, z szerokim pasem pl
otwartych naokoo. Ono czy dodatnie strony miasta i wsi, torujc drog
ruchowi narodowemu, majcemu hamowa wyludnienie wsi i przepenienie i
tak ju przepenionych miast.
Przedmiecie ogrd" ma na celu normalny wzrost istniejcych miast
na zasadach zdrowotnych i, jeeli miasta te nie s zbyt due, tego
rodzaju przedmiecia bardzo s poyteczne.
Osada-ogrd" w rodzaju Bournville i Earswick jest miastem-ogrodem
miniaturowem, bdcem pod wzgldem owietlenia, kanalizacyi i wodocigw,
zalenem od ssiedniego miasta. Osada taka z natury rzeczy nie moe
posiada znacznego okalajcego pasa pl i zwykle stanowi orodek
przemysu wielkiego.
Po kilku latach propagandy przez Tow. miast-ogro-dw, powoane do
ycia celem rozpowszechnienia idei Howarda, wyonio si nowe
towarzystwo, ktre postawio sobie za zadanie wyszuka odpowiedni
teren i otrzyma opcye, w roku za 1903 powstao Tow. Akc. p. n. First
Garden-
.City Ldt", celem zaprowadzenia inwestycyi miejskich na
zakupionym terenie przeszo 4000 akrw w Letchworth, gdzie wcielono w
ycie oryginalne idee Howarda, oczywicie zmienione w zalenoci od
warunkw terenu nabytego.
Tow. First Garden-City Ltd" upowanione zostao do wypuszczenia
akcyi w sumie 300 000 fan. Maximum dywidendy oznaczono b%, nadwyk
za dochodw przeznaczono z gry na rzecz potrzeb miejskich. To, co
przed 10 laty byo jeszcze ziemi orn, stao si prosperujce m miastem
z 10 000 mieszkacw. Dzielnica przemysowa, pooona na pnocy terenu (w
zalenoci od kierunku wiatrw),
_ _
posiada obecnie trzydzieci kilka zakadw przemysowych i jest
odgrodzona od dzielnic handlowej i mieszkaniowej parkiem.
Letchworth powiksza si z dnia na dzie. Rozwojowi tego miasta, wiatu
i powietrzu zawdzicza Anglia niedawno uchwalony akt prawodawczy
(Town Planning and Housing).
First G. O L., jak ju zaznaczyem, zaprowadza inwe-stycye
miejskie (ulice, parki, kanalizacye, wodocigi, gaz, elektryczno,
pywalni, komunikacy samochodow i t. p.). Towarzystwo ma swoje wasne
przepisy budowlane. Maksymalna liczba domw, dozwolonych na jednym
akrze, jest 12. Jeeli dom jest wikszych wymiarw, to i plac musi by
odpowiednio wikszy, tak, e cay area przeznaczony pod budow domw J)
wedug wszelkiego prawdopodobiestwa bdzie mia nie wicej, ni poow tej
liczby. Ostateczn liczb mieszkacw ma by 30 000, cznie za z pasem
rolniczym- 35 000; na caym za terenie, o 7 milach kwadratowych
angielskich, Garden City bdzie miao nie wicej, ni 9 osb na akrze. 3
000 akrw pasa rolniczego, jak zaznaczyem, przeznaczono zasadniczo
dla wasnoci drobnej. Ma to by wany eksperyment w sprawie rozwizania
kwestyi rolnej.
Form prawn przy oddawaniu terenu pod budowle jest dzierawa
wieczysta na lat 99 wzgl. 999. Nieograniczon wasno terenu
zarezerwowano tylko dla kociow i wadz miejscowych.
W r. 1913 do ju istniejcych drg przybyo 10 mil ang. drg nowych;
zaoono 20 mil rur wodocigowych, 15 mil rur gazowych, 14 mil rur
kanalizacyjnych.
Szeroko ulic waha si od 10 do 100 stp ang., odpowiednio koszt
budowy ulic wynosi od 15 szyi. do 5 funtw za okie bie. Gdzie to
jest moliwem, ulice posiadaj pasy zieleni i plantacye drzew czsto
owocowych, ulice za handlowekwietniki i krzewy.
Czystego zysku miao Tow. w r. 1913 przeszo 3000 f. st., Przyrost
renty gruntowej wynosi w tym czasie 5922 f. st. Najwaniejsz stron
L. jest rozwj jego dzielnicy fa-
') Wynosi on 1200 akrw, reszta za pozostaje ziemi rolnicz i
parkw;;.
-
12
brycznej. Jest tam trzydzieci kilka fabryk, jak ju zazna
czyem.
Na terenie L. pracuje 5 towarzystw budowlanych. Interesujcy jest
dom spdzielczy Homesgarth" (wsplna kuchnia).
W Letchworth widzimy rozwj w caej peni ycia socyalnego,
handlowego i przemysowego. Miasto jest rwnie bardzo poszukiwane,
jako zdrowotne i przyjemne miejsce zamieszkiwania. Dla ludnoci
robotniczej przedstawia L. korzyci, nigdzie w Anglii nie spotykane:
mieszkania s dobre, ogrody obszerne. Duo sposobnoci wypoczynku i
ycia towarzyskiego. Potrzeby religijne i wychowawcze s uwzgldnione
w wysokim stopniu. Jest kilka domw do zebra publicznych. Woda do
picia, owietlenie i urzdzenia sanitarne s doskonae. L. uchodzi za
najzdrowsze miasto w Anglii.
Letchworth, jak widzimy, rozwizuje nie tylko problem budowy
miast, lecz daleko wicej zada spoecznych.
Drugiem zarwno pod wzgldem chronologicznym, jak i znaczenia i
rozmiarw wcieleniem idei Howarda jest przedmiecie-ogrd Hampstead
pod Londynem. Nie chodzio tu wszake o stworzenie nowych zupenie
warunkw ycia, lecz jedynie o racyonalne skierowanie istniejcego
prdu odrodkowego. Poniewa ludzie s skonni i po linii najmniejszego
oporu, przedmiecie to. jak i w ogle przed-miecia-ogrody w Anglii i
na kontynencie, prdzej daleko zrealizowane zostay, ni
Letchworthu.
Hampstead zawdzicza powstanie swoje pani S. A. Bar-nett, ktra
widziaa w projekcie Howarda mono ulepszenia systemu monotonnych i
na og brzydkich przedmie Londynu. W zwizku z tym projektem bya myl
ocalenia poaci ziemi (wspaniaych k Hampstead Heath), jako
przestrzeni wolnej na zawsze, co si te w zupenoci udao.
Przedmiecie-ogrd Hampstead, rozplanowane przez Raymonda Unwina,
znanego z analogicznej pracy w Letchworth i Eearswick, uchodzi
obecnie jako najlepszy wzr nowoczesnego rozplanowania miast. Artyci
i architekci ze wszystkich kracw wiata przyjedaj tu, by podziwia to
wspaniae dzieo. Wzrost przedmiecia by fenomenalny: w cigu paru lat
wybudowano blizko 2000 domw dla 8 tys.
- 13 -
mieszkacw. Warto domw i gmachw publicznych oceniono na 8 mil.
rubli, cznie za z terenami i ulicami przeszo 10 mil. rubli. Renta
gruntowa wzrosa do 113 tys. rub. Maksymalna dywidenda b% wypacana
bya odr. 1910. Wobec tego, e pierwsza poa (240 akr.) bya prawie
zabudowana, dyrektorzy tego miasta nowego nabyli od wadz kocielnych
dalsze 112 akrw, z ktrych 80 odstpiono towarzystwu budowlanemu
spdzielczemu Co-partnership Tenants Ltd i nastpnie jeszcze 300 akr.
od tyche wadz.
Bournville dzielnica handlowa.
Domy buduj w Hampstead rne towarzystwa budowlane. Trust za
ograniczy si do wystawienia domw dla swoich pracownikw, wybudowania
instytutu i przytuku dla dzieci niezamonych mieszkacw. Dworki i
domy wynajmowane po 5 sh. 9d. tygodniowo, do 2000 sh. rocznie,
wystawione zostay przewanie przez tow. budowlane spdzielcze
(Co-partnership Societies). Inne towarzystwa budoway i buduj domy
na sprzeda od 8500 sh. do 70 000 sh. Liczb domw na jednym akrze
ograniczono do 12, w sto-
-
- 14
sunku do caoci wypada nie wicej, ni 8 na akrze. Maximum
komornego 2200 sh, minimum 6 sh. 6 d. Ulic wybudowano do r. 19137
mil ang. Ulice gwne maj 40 stp szerokoci, drugorzdne s wsze. Ulice
s zaopatrzone w trawniki, biegnce wzdu domw.
O ile Hampstead jest klasycznym przykadem nowoczesnego
rozszerzania miast, o tyle New Earswick, lecy w odlegoci 2V2 mil.
ang. od m. Jorku przedstawia typ osady-ogrodu (Garden-Village). W
osadzie tej domki robotnicze posiadaj lica charakterystyczne dla
nowoczesnego budownictwa. Drogi i budow domw doprowadzono do takich
granic, i pozwalaj one robotnikowi przy obecnych zarobkach korzysta
z pojedynczego domku z ogrdkiem. Tow. p. n. The Joseph owntree
Village Trust, nauczone dowiadczeniem innych tego rodzaju osad,
pragnc stworzy przyczynek do polepszenia sprawy mieszkaniowej,
zwrcio szczegln uwag na stron ekonomiczn przedsibiorstwa.
W istocie udao si tutaj urzeczywistni ide Howarda w miniaturze,
dowiedziono bowiem, e planowe zakadanie wzorowych kolonii ogrodw
przy dobrej organizacyi nie jest poczone z adnemi stratami i nie
wymaga nawet wikszego ryzyka.
Kady dom posiada trzy sypialnie, pokj dzienny, pralni z wann,
dobudwki gospodarcze i ogrd o 300 m2. Teren ma 120 akr. Maximum
domw dozwolonych na jednym akrze jest 10. Na przestrzenie wolne
zuytkowano okoo 5-iu akrw, na t. zw. ogrody warzywne
(allotment-gardens)2 akry. Komorne waha si od 4 sh. 6 d. tygodniowo
do 1200 sh. Cao, dziki planowi Unwina, czyni bardzo mie wraenie.
Ogrody s obszerne, domki pocigajce i dostpne dla wszystkich klas
zarobkujcych, od robotnika do urzdnika (bez wzgldu, gdzie maj
zajcie).
Wszystkie ulice posiadaj pasy trawnikowe i s wysadzone drzewami.
Podzielone s one na arterye wikszego i mniejszego ruchu koowego.
Ulice budowane s oszczdnie, jezdnie s wsze, lej zbudowane, a wic i
koszt ich mniejszy.
Tego ostatniego szkopuu, wskutek istnienia innych przepisw (by
laws) nie udao si unikn w jednej z naj-
- 15 -
wspanialszych osad-ogrodw Bournville, zaoonej jeszcze w r. 1895
pod Birminghamem przez znanego dziaacza spoecznego Mr. George
Cadbury'ego, jako eksperyment w sprawie mieszkaniowej. W nastpstwie
istotnie Bournville natchn Howarda wizy przyszoci
miast-ogrodwJ).
Wspaniaa osada ta nie jest rwnie obliczona na zysk prywatny.
Dochd bowiem ponad % idzie na cele ulepszenia miejscowoci i wogle
popieranie sprawyjmieszkaniowej
Przedmiecie-ogrdJBristol. Domy (cottages) w cenie 150 funtw.
i cele pokrewne, midzy innemi np. udzielono z funduszu tego
subwencyi na zaoenie przy uniwersytecie w Birminghamie katedry
planowania miast.
Do r. 1913 area osady tej wynosi 609 akrw, gsto zaludnienia25
osb na akrze, liczba mieszkacw4500.
') Opis Bournville znajdzie czytelnik w' innych broszurach
moich, tutaj za chciabym tylko poda kilka'interesujcych liczb i
danych statystycznych.
tstota i rozwj 2
-
- 16 -
Inwestycye miejskie zaprowadzono na 153 akrach; przestrzeni
wolnych byo 18 akr. Wszystkich domw 950 (cznie z 38, stanowicymi
wasno instytucyi filantropijnej ,,the Almshouse Trust"). Na jednym
akrze znajduje si 6 domw. Koszt budowy najtaszego domku, skadajcego
si z dwch sypialni, kuchni-pokoju i pralni wynosi 3420 sh., koszt
za inwestycyi na jednym akrze5000 sh.
W r. 1906 wydzierawi the Bournville Village Trust 20 akr.
spdzielczemu tow. budowlanemu, ktre wystawio 145 domw, zostawiwszy
2 akr. jako przestrze woln.
Maximum komornego wynosi w Bournwille 11 sh. 7 d. tygodniowo,
minimum--6 sh.
Ulice maj szeroko 42 st. ang. (tak wymagaj przepisy). Koszt
budowy jardu bie.85 sh.
Niepodobna wyszczeglni wszystkich wciele idei Howarda w Anglii.
Przed wybuchem wojny byo ich przeszo 60, wikszych i mniejszych, nie
liczc prac przygotowawczych do zakadania nowych. Sprawa
przedmie-ogrodw rozwija si w Anglii tak zadziwiajco prdko, e w cigu
piciolecia chyba' nie bdzie tam wikszego miasta, ktreby nie
posiadao swego przedmiecia-ogrodu.
Wspomn tedy jeszcze tylko o kilku, ktre maj znaczenie szczeglne.
Port Sunlight pod Liverpoolem, znana w wiecie ze swej wspaniaoci
architektonicznej osada robotnicza (Model village), zaoona zostaa
przez przemysowca, czonka parlamentu, Mr. Lvera w r. 1888 na 440
akr., z ktrych dotd poszo 223 akr. pod budow domw, ogrody,
instytucye spoeczne i przestrzenie wolne. Domy wszystkie pikne
zbudowane zostay przez waciciela terenu, ktry wydzierawia je
robotnikom za cen odpowiadajc procentom od woonego w budow kapitau.
Osada jest wyjtkowo wyposaona w instytucye i gmachy publiczne:
posiada dwie obszerne szkoy, koci, kilka klubw, szko techniczn,
pywalni, parki sportowe i szpital. W inwestycye te woy Mr. Lever 12
mil. szylingw. Utrzymanie osady kosztuje rocznie blizko 600 000 sh.
Syszaem, e p. Lever nosi si z zamiarem zrobienia z tej osady
fundacyi publicznej, na wzr Bournville.
Harborne pod Birminghamem jest to osada na 54 akr. w odlegoci
2l/2 mil. ang. od miasta; zaoona zostaa przez
-
Hillshott Letchworth.
-
Inwestyi ni wolnj z 38, sta Almshoi Koszt bi sypialni
inwestyi
W 20 akr. 145 don
Mi tygodni
Ul pisy). E
Ni warda \ 60, wil czych d rozwija piciole nie posi
W czenie w wiec botnicz; ca, czo z ktry dy, inst kie piel ry wyd
centom jatko w( siada d technic eye te ^ dy koss ver nos
bliczne
H w odlej;
\1 -
kooperatyw (copartnership Tenunts Society) dziki gorliwoci
znanego dziaacza Nettlefolda.
Chodzi tu o przedmiecie-ogrd niewielkich rozmiarw. Zarwno samo
rozplanowanie jak i budowa domw odpowiada w wysokim stopniu
wymaganiom artystycznym i ekonomicznym i zajmuje pierwsze miejsce
wrd osad zaoonych przez angielskie towarzystwo budowlane
spdzielcze.
Godzi si rwnie wspomnie o przedmieciu-ogrodzie Blackley. Rada
miasta Manchesteru uznaa w r. 1901 za potrzeb konieczn zaoenie dla
mniej zamonej ludnoci przedm.-ogrodu. Poniewa miasto nie posiadao
odpowiednich rodkw, bogatsi czonkowie rady swoim kosztem nabyli
teren (243 akr.) w odlegoci 4 mil ang. od miasta, zaprowadzili
odpowiednie inwestycye, wybudowali na 9 akrach 150 domw, zostawiajc
13 akrw na przestrzenie wolne i 50 na t. zw. allotments (pola pod
kartofle i warzywa). Gsto zaludnienia okrelono 17 osb na akr. Cay
teren, zabudowany w caoci, posiada bdzie 2810 domw dla 11240 osb.
Najmniejszy plac ma 300 jardw. Najtaszy dom kosztuje 4460 sh.
Maximum komornego7 sh. tygodniowo. Obecnie teren ten zamieszkuje
700 osb. Opisaem to przedmiecie w nadziei, e moe u nas znajdzie
naladowcw.
Dziaalno inieyatywy prywatnej wpyna w Anglii i zapadniajco na
zarzdy miejskie i pastwo. Dziki wspaniaemu rozwojowi Letchworthu,
przeprowadzony zosta w r. 1909 z zapocztkowania Tow. miast-ogrodw
akt parlamentarny (Housing, Town Planning etc. Act.), dajcy mono
zarzdom miast przeprowadzenia reformy mieszkaniowej w duchu
howardowskim. Skorzystaa hojnie z tego aktu Rada Hrabstwa Londynu i
zarzd m. Liver-poola, zamiast budowa domy koszarowe dla niezamonych
mieszkacw, przez Anglikw niechtnie widziane, przystpiy zarzdy te do
budowy domw na przedmieciach.
Tereny pod Londynem Totterdown (Tooting) White Hart Lane
(Tottenham) obliczone na 100 000 osb, rni si wielce od monotonnego
otoczenia zarwno architektur domw jak i ich ugrupowaniem. Najnowsze
za przedm.-
-
- IS -
Ogrd The Old Oak Lane odznacza si jeszcze oprcz tego doskonaym
planem.
Tooting Estale ma 39 akr. Koszt jednego akra 23 000 sh. Domki s
jedno pitrowe. Na jednym akrze wypada 31 domw. redni koszt domw:
piciopokojowego5600 sh., czteromieszkaniowego4800 sh.,
trzypokojowego4500 sh. Komorne wynosi od 3 sh. 6 d. za 3 pokojowy
domek do 10 sh. 6 d. tygodniowo za 5-pokojowy. Wszystkich domw jest
1261 dla 8788 osb.
The White Hart Lane Estale ma 222 akr. w cenie 8000 sh. za akr.
Dotd (do r. 1914) zabudowano 50 akr. ze znanem Tower Gardens na 3
akrach porodku przedmiecia. Domw przewanie z wannami jest 900. Na
jednym akrze wypada 25 domw. Koszt budowy domu wynosi od 4900 sh.
za 5-pokojowy do 3500 sh. za 3-pokojowy. Wysoko komornego taka
sama, jak w Tooting.
Najbardziej interesujcem ze wszystkich jest przedm. The Old Oak
Estate w Hammersmith, gdzie dotd wybudowano 60 domw dla 380 osb.
Komorne wynosi tu od 4 sh. 6 d. tygodniowo za 2-pokojowe mieszkanie
do 12 sh. za piciopokojowe. Domy s zbudowane naokoo skwerw. Rada
Hrabstwa wprowadzia tutaj w ycie projekt, dajcy mieszkacom mono
nabywania domw na spat, grunt oczywicie, jak prawie wszdzie w
Anglii, oddawany jest w dzieraw wieczyst. Pragncy posiada swj
domek, przypumy 4-pokojowy, paci dodatkowo 3 sh. 3 d. tygodniowo w
cigu lat 15.
W sprawie sanacyi warunkw mieszkaniowych synne s prace Rady m.
Liverpoola. W miecie tern mieszkaa do 1870 r. jedna pita ludnoci w
najohydniejszych domach koszarowych 45 pitrowych z oficynami. Nie
dziw, e miertelno wynosia 60 na tysic. Peno byo przestpstw,
pijastwa, tak, e nawet policyanci bali si wchodzi do dzielnic
uboszych-(slums).
Kosztem 20 milionw szylingw zrwnao miasto dzielnice te z ziemi i
urzdzio przeszo 2700 mieszka we wzorowych domach (parter i 2
pitra). Obecnie miasto przeszo do systemu budowania domkw maych, w
ktrych mieszkania nie s drosze, ni w domach koszarowych. Od tego
czasu chorobliwo, miertelno i przestpstwa zna-
10
cznie zmalay. Policya zaoszczdzia przez t sanacy 1300000 sh.sum,
odpowiadajc podwjnemu kosztowi ulepszonych domw. Badajcy spraw
mieszkaniow ma na Liverpoolu lekcy pogldow poprawy warunkw
mieszkaniowych: widzi si bowiem obok pozostaych jeszcze starych
slums" domy koszarowe ulepszone, a po drugiej stronie ulicydomki
mae, schludne i mie dla oka.
Niebywale szybkie postpy w Letchworthu i innych, e tak powiem,
kompromisowych wcieleniach myli Howarda w postaci przedmie i
osad-ogrodw, zdrowe podstawy ekonomiczne tych tworw wpyway na
prawodawstwo, na dziaalno pastw i komun, stay si te dla
angielskiego Tow. miast-ogrodw bodcem do rozwijania tej piknej
idei, zapodniy ideowo kontynent Europy i innych czci wiata. Tworz
si wic w wielu krajach towarzystwa miast-ogrodw, a dla dobra sprawy
nowe towarzystwa te d do wsplnego porozumienia, by korzysta z
bogatszego ju dowiadczenia Anglikw. Powstaje Midzynarodowe Tow.
miast-ogrodw i planowania miast z siedzib w Londynie *).
Celem rozpowszechnienia idei w koloniach utworzono oddzia
specyalny.
Mr. Culpin w cigu trzechmiesicznej podry swojej agitacyjnej w r.
1913, z ramienia Tow. wspomnianego, po Stanach Zjedn. Ameryki
Pnocnej i Kanadzie wynis wraenie, e idea miast-ogrodw ma w krajach
tych wielk przyszo, e ludno jest przygotowana do ruchu,, ktry dy do
rozwizania problemu, drczcego rwnie Amerykan. I tam bowiem
spekulacya terenami grozi ruin mieszkacom.
Messrs. Read i Davidge wysani zostali w r. 1914 przez Tow. do
Australii dla szerzenia propagandy. Powodzenie ich odczytw byo
wielkie: wszdzie tworzono komitety miejscowe i przystpiono do
planowania nowej stolicy w duchu howardowskim. Wszdzie po miastach
zaoone zostay towarzystwa propagandowe.
') Szczegy zada, celw i organizacyi towarzystwa tego znajdzie
czytelnik w broszurze mojej p. t. Postpy idei miast-ogrodw w Anglii
i u nas". (Odbitka z N 610 Zdrowia 1914 .).
-
- 20
Ju podczas wojny uda si prof. Geddes z synem do Indyi Wschodnich
celem propagowania tam idei Howarda. Zabra on ze sob w tym celu
wystaw ruchom miast-ogrodw, zoon z bardzo ciekawej, wartociowej i
niczem niezastpionej kolekcyi map, planw, modeli, fotografii i t.
p. Wystawa miaa by pokazywana w gwnych miastach Tndyi: jak Mudras,
Bombay, Kalkutta, na yczenie wadz owych miast. Prof. Geddes, ktremu
wystawa winna zapocztkowanie i zbir eksponatw, na co powici kilka
ostatnich lat pracy i doprowadzi do wspaniaych wynikw, ponis wielk
strat. Wystawa, ktra wysana zostaa na statku Clan Grant, zostaa
zatopiona wraz z okrtem przez krownik nieprzyjacielski. Szczciem
prof. Geddes znajdowa si na innym okrcie i przyby do Indyi, gdzie
propaguje obecnie ide Howarda quand mme.
Wszystko to daje zaledwie sabe pojcie o tern, co w Anglii ju
zdziaano. Nawet wojna nie przerwaa pracy Towarzystwu i pod hasem
business as usual" pracuje dalej, przynajmniej prowadzi propagand.
Nie wiem, jak stoi podjta przez Towarzystwo sprawa odbudowy Belgii,
ko-munikacya nasza jest bowiem z ni przerwana, sdzc jednak z
entuzyazmu i energii, z jak si Anglicy do dziea tego zabrali,
sprawa planowania wspomnianego kraju postpuje naprzd.
Z pastw kontynentalnych Niemcy wykazuj najwikszy postp, dziki
zapaowi i gorliwej pracy pp. Kampff-meyerw i Adolfa Otto. W
Niemczech musz propagatorzy walczy z trudnociami nieznanemi w
Anglii i jeeli to uwzgldnimy, przyzna bdziemy zmuszeni, e rozwj
sprawy omawianej jest istotnie nadzwyczajny. Trudnoci pochodz
mianowicie std, e banki i instytucye, ktre udzielaj kredytu
hypotecznego na budow zwykych domw, nie chc go udziela na budow
domkw maych. Tylko krajowe instytucye ubezpieczeniowe robotnicze
(Landesversicherungsanstalten) poyczaj znaczne sumy, dochodzce do
75 albo nawet do 90$ wartoci terenu i domu. Te doskonae warunki s
jednak otrzymywane gwnie w zachodnich i poudniowych dzielnicach
Niemiec. We wschodnich za, np. w Berlinie, pienidzy na cel powyszy
otrzymywa nie mona, poniewa domek may nie jest uwaany
21
za dostateczn gwarancy. (To samo jest u nas). W ostatnich
czasach rzd pruski zacz dawa poyczki na drugie numery hypoteki
towarzystwom spdzielczym, jeeli wrd czonkw ich jest znaczna liczba
urzdnikw.
Widzimy wic, e postp ruchu (spostrzeono to i w Anglii) zaley
przewanie od kwestyi pieninej. Nie mniejsz trudno stanowi tu i ta
okoliczno, e wiele zarzdw miejskich, wrd ktrych jest silna opozycya
ze strony wacicieli domw i terenw, odrzuca nowe projekty i plany.
Tem niemniej jest ju zrobiony wyom i w Prusach Wschodnich i
Zachodnich, np. Rathhof pod Krlewcem. Najgw-niejsz przeszkod do
szerszego stosowania myli howardow-skiej w Niemczech stanowi trudno
uzyskania terenw cznie z problemem drg.
Wiadomo, e wiele miast niemieckich jest teraz objtych
piercieniem gbokim terenu, trzymanego w rkach spekulantw; wielu z
nich otrzymao na ten cel poyczki od bankw. Piercienie te nie
dopuszczaj do zdrowotnego wzrostu miast rwnie silnie, jak
fortyfikacye w wiekach rednich. Wszystkie prawie niezabudowane
poacie naokoo Berlina nale do 73 towarzystw terenowych, tak, e
wsplna akcya ich dla dobra towarzystw i unieszkodliwienia reszty
(2030 tow.) jest wzgldnie atwa.
Prawie wszdzie wadze municypalne daj szerokich, kosztownych drg
komunikacyjnych nawet dla dzielnic czysto mieszkaniowych, pomimo
wypowiedzenia si czynnikw miarodajnych, ktre pozwalaj na wsze, a
szczeglnie wazko brukowane ulice i pasy trawnikowe. Dlatego trzeba
czsto zrzeka si planw idealnych. dania stawiane np.
przedmieciu-ogrodw pod Berlinem zabraniaj w zupenoci wystawiania
domkw dla robotnikw. Rzd sprzyja proponowanemu przez zwolennikw
miast-ogrodw planowi, ale nie moe nic zrobi wobec zarzdu
miejskiego, ktry obstaje stanowczo przy takich samych szerokich
ulicach, jakich wymaga komunikacya w Berlinie.
Jeeli w Anglii idea miast-ogrodw znalaza wogle prdsze
zastosowanie, ni w Niemczech i innych krajach kontynentalnych,
pochodzi to std, e Anglia prawie nie zna domu koszarowego; mieszka
si tam, z wyjtkiem paru
-
22
miast Szkocyi, w domkach maych i tylko w orodku Londynu i
niektrych innych wielkich miastach znajduje si obok hoteli i duych
domw towarowych, niewiele domw koszarowych. Maj one raczej
charakter hotelowy lub te pocztkowo innym suyy celom. Nawet
zbudowane przez hrabstwo londyskie prawdziwe, acz hygieniczniejsze
domy koszarowe dla ludzi maozamonych nie znalazy oddwiku wrd
ludnoci i zaniechano dalszej ich budowy. Tradycyjny system
mieszkaniowy, polegajcy na budowaniu nizkich domkw dla rodzin
pojedynczych, ma za sob w Anglii rynek pierwszorzdny, gdy w
Niemczech, jak ju zaznaczyem, rynek ten obsuguje wycznie wysokie
domy, ktrych gwarancya polega mniej na wartoci domu, ni na rosncej
wci wartoci placu. Jest jeszcze jeden wany wzgld, dlaczego w Anglii
sprawa miast-ogrodw idzie w prdszem tempie. Anglik
wielkomieszeza-nin przyzwyczajony jest do przebywania do znacznych
przestrzeni, oddzielajcych warsztat pracy jego od mieszkania.
Mimo to wszystko, dziki energii, zdolnoci organizacyjnej i
wytrwaoci Towarzystwa miast-ogrodw, sprawa omawiana posuwaa si w
ostatnich czasach znacznie naprzd.
Przedmiecie-ogrd Marienbrunn w Lipsku rozwino dziaalno pioniersk
i suy moe jako wzr wsplnej pracy z postpowym zarzdem miejskim.
Miasto Lipsk oddao teren w dzieraw wieczyst Towarzystwu
miast-ogrodw oraz potrzebne kapitay do 7b% wartoci budowli, z tern
zastrzeeniem, e zarwno teren, jak i zabudowania na nim po 99-u
latach przechodz na rzecz miasta. W ten sposb caa sprawa terenu i
sfinansowania uproszczona zostaa.
Analogicznie postpio miasto Mannheim. Dowiadczenie nauczyo w
Niemczech, e bez poparcia ze strony miasta macierzystego, gwnie
przy zapewnieniu terenu, przedmiecia-ogrody powstawa mog tylko z
wielkim trudem, poniewa towarzystwa, zakadajce je, przewanie operuj
nieznacznymi kapitaami. Co innego, jeeli, jak w Hellerau pod
Dreznem, istnieje zasobne w kapitay Towarzystwo spdzielcze, ktre
moe naby cay potrzebny teren albo te zakontraktowa powolne
nabywanie terenu.
-
Domki robotnicze w Rmeryce.
-
mi as dynvj obok kosz; pocz; hrab koszi ku w dycy niu b \ jakj
sokit sei d jedei OgrO' nin j przes szka:
neji wian
dzia] prac oddg ogro z ter na n spos zostf
czen mias prze dem oper w H rzys ren
- 23 -
Powstaniu przedm.-ogrodu w Karlsruhe i w Norymbergii sprzyja
taki waciciel terenu, jak rzd, ktry cay potrzebny obszar odda do
rozporzdzenia towarzystwa, by bowiem mocno zainteresowany w rozwoju
decentraliza-cyi w duchu miast-ogrodw. W innych przypadkach
(Strasburg) miasta przychodz z pomoc pienin do kupna terenu i
budowy przedmiecia. Przedm.-ogrd Margaretenhhe zawdzicza swoje
powstanie Magorzacie Krupp, ktra pragna stworzy wspania koloni w
rodzaju Bourn-ville-Cadleury'ego. Udao si jej unikn brakw innych
kolonii fabrycznych. Nie tylko robotnicy fabryki Kruppa, lecz i
inni robotnicy mog koloni zamieszkiwa. Stworzy j ca (50 hekt. dla
18 000 mieszkacw) arch. Metzendorf. Stanowi ona ostatni wyraz pod
wzgldem artystycznym.
W cigu ostatnich lat powstao w Niemczech wiele wikszych i
mniejszych towarzystw budowlanych spdzielczych, ktre zapewniy
tereny pod miastami: Gdaskiem, Toruniem, Akwizgranem, Bonn, Lignic,
Dortmundem, Frankfurtem n/O., Hall, ,,Wielkim Berlinem" i wielu
innemi.
Bardzo interesujc jest powstaa przed kilku laty gmina na
podstawach czysto spdzielczych Wandsbeck pod Hamburgiem. Nabyto tam
od zarzdu miejskiego obszar hektara i ju w trzecim roku istnienia
liczono 200 domw. Przedmiecie to wiadczy, jak bardzo ci istniejce
przepisy budowlane na tego rodzaju przedsibiorstwach spoecznych.
Ulice s o wiele zaszerokie i kosztowne, wolno budowa tylko domy
bliniacze, a nie zespoowe, co wszystko podwysza komorne. Wynosi ono
za dom, zoony z czterech pokoi, kuchni i wanny, z niewielkim
ogrdkiem 200 2, okoo 380420 m rocznie. To samo towarzystwo ma naby
od zarzdu m. Altony teren dla 30 000 mieszkacw. W celu
zainteresowania caego Hamburga poczyy si rne towarzystwa spdzielcze
w jedn du organizacy; na urzeczywistnienie projektu tego rzd pruski
przeznaczy znaczn sum pienidzy.
Celem zapewnienia sobie kontroli nad cenami gruntu i domw oddaje
si w Niemczech teren pod budow pod takimi warunkami prawnymi, ktre
kontrol t zapewniaj, mianowicie: dzierawy wieczystej i prawa skupu
(system
-
24
ulmski). Dla celw przemysowych oddaje si teren na warunkach
uwzgldniajcych potrzeby jego, oczywicie stosuje si restrykcye
prawne, by spekulacyjne wykorzystanie terenu uczyni niemoliwem.
Specyaln form prawn (Erbemiete) posuguje si przedmiecie-ogrd
Hellerau pod Dreznem, celem niedopuszczenia do spekulacyi domami z
roczn rent od 12002000 marek. Nabywca moe sobie wybra plan domu
opracowany przez towarzystwo, a odpowiadajcy jego wymaganiom i moe
w nim mieszka, jeeli udziela towarzystwu poyczk w wysokoci jednej
szstej wartoci domu i paci odpowiedni rent. Poyczk zapisuje si
hypotecznie na jego dobro. Mieszkania wymawia nie mona, lokator za
moe si wyprowadzi, tylko w najgorszym razie (brak dzierawcy) paci
za cay rok komorne. Poyczka jego oprocentowana, ale nie wolno jej
wymawia, dopki waciciel sumy sam dom zamieszkuje, wolno zadopiero w
pi lat po wyprowadzeniu si. Wreszcie lokator domu moe zapewni i
spadkobiercom swoim pierwszestwo do zajmowanego mieszkania, jeeli
przez nabycie udziau Tow. przyczynia si do rozwoju przedmiecia. W
ten sposb dochodzi si przy skromnych zasobach do domu, ktry
posiadacz moe uwaa jakby swj wasny. Jeeli za zmuszony jest do
przeprowadzenia si, nie ma kopotu ani ze sprzeda ani z
wynajciem.
Z angielskiego systemu mieszkaniowego przyswajaj sobie Niemcy to
wszystko, co jest koniecznoci ekonomiczn i co jest praktyczne. Poza
tem stosuj si oni oczywicie do potrzeb i zwyczajw wasnych. Niemcy
pod wzgldem prawodawstwa rwnie zaczynaj naladowa Anglikw,
podporzdkujcych do pewnego stopnia prawo indywidualne spoecznemu.
Droszy teren i droszy kapita w Niemczech powoduj mniejsze ogrdki i
drosze komorne mimo bardzo oszczdnej gospodarki.
Pierwsze poza Angli towarzystwo miast-ogrodw zaoone zostao we
Francyi w r. 1904 po zwiedzeniu Letch-worth i obecnoci na kilku
mitingach przez Benoit-Levy'ego, ktry zosta bardzo czynnym
sekretarzem i skarbnikiem Tow. Pomidzy zaoycielami Tow. byli:
senator M. d'Estour-nelles de Constant i prof. Charles Gide,
nazwiska w wiecie
- 25 -
znane. Mimo, e Towarzystwu francuskiemu nie udao si dotd powoa
do ycia kolonii na zasadach miast-ogrodw, przyczynio si ono jednak
do powstania wzorowej osady dla robotnikw kopalni (mines de
Dourges) i przyjmowao czynny udzia w projekcie zdobycia i
zachowania dla Parya obszaru po fortyfikacyach. Projekt ten,
naszkicowany przez Dausseta, jeneralnego referenta budetu Parya,
przyjty zosta przez zarzd municypalny, obecnie za oczekuje sank-cyi
parlamentu. Fortyfikacye, przy 123 m redniej szerokoci i 33 km
dugoci, s wasnoci pastwa, ktre zaofiarowao je miastu Paryowi za cen
stu milionw frankw. Towarzystwo organizuje obecnie kampani na rzecz
kupna i odpowiedniego rozplanowania rzeczonego obszaru.
Dziki zabiegliwoci Benoit-Levy'ego, zaoone zostay grupy dla
propagowania idei Howarda w wielu miastach Europy: we Woszech,
Luksemburgu, Rumunii, Czechach i Turcyi. Tow. wydao duo dzie i
broszur traktujcych nie tylko spraw omawian, lecz i wiele innych
zada so-cyalnych.
W Austryi zajmuje si organizowaniem wiedeskiego Towarzystwa
miast-ogrodw dr. Max Ermers, znany pisarz na polu sztuki i
architektury. Zebra on ju naokoo siebie wielu gorcych zwolennikw
idei i mimo znaczne przeszkody i trudnoci, prowadzi dalej dzieo
agitacyi.
We Woszech byy zrobione pewne wysiki w sprawie reformy
mieszkaniowej, ale gwnie na star mod domw koszarowych. Jedynie pod
Medyolanem powstao przed kilku laty na zasadach spdzielczych
przedmiecie Mila-nino, odpowiadajce wymaganiom estetycznym i
hygie-nicznym, mniej zaekonomicznym.
Na Wgrzech zapocztkowa ruch miast - ogrodw dr. Elemer Kovats z
Budapesztu; zorganizowa on towarzystwo, ktre zamierza wyda pismo
peryodyczne sprawie tej powicone.
W Rosyi udao si D. Protopopowowi, b. posowi do pierwszej Dumy,
po zwiedzeniu naszej wystawy miast-ogrodw w r. 1910 i A. Blochowi
zebra spor liczb zwolennikw idei miast-ogrodw w Petersburgu i zaoy
towarzystwo. W r. 1914 urzdzono wycieczk do Anglii. Towarzystwo ma
nadziej niedugo przystpi do pracy konkretnej.
-
26
W . 1912 zaoone zostao towarzystwo miast-ogrodw w Hiszpanii
przez C. Montoliu (Barcelona), ktry obecnie jest czynny, jako
sekretarz. Towarzystwo nosi nazw Socie-dad Civica La Cuidad Jardin
z celami analogicznymi, jak w innych krajach. Oprcz wielu odczytw,
Tow. przedsiwzio kroki celem zaoenia przedmiecia-ogrodu pod
Barcelon i wydao kilka broszur. Biuro Tow. mieci si w Barcelonie,
Calle de Urgel, 187.
U nas sprawa ta miaa przebieg nastpujcy: O ile pastwa
zachodnio-europejskie, jak to widzie
limy, celem poprawy stosunkw mieszkaniowych wprowadziy w czyn
cae mnstwo rodkw zaradczych, ktre si okazay wielce poytecznymi, o
tyle u nas z atwo zrozumiaych powodw nic w tym kierunku nie
zdziaano.
Wci jeszcze miasta nasze zabudowuj si na mod dawniejsz. Brak
bowiem przepisw odpowiednich, ograniczajcych wykorzystanie terenu,
brak planu miejskiego, w ktrym byyby przewidziane potrzeby obecne i
przysze mieszkacw, brak bezpieczestwa publicznego zwaszcza na
kracach miasta i przedmieciach, brak racyonalnej polityki
komunalnej, jednem sowem, brak opieki i kontroli spoecznej.
Wszystko to sprawia, e centrum stolicy naszej, ktre wszdzie na
Zachodzie si rzeczy przeznaczone zostao do celw
przemysowo-handlowych a nie mieszkaniowych, mieszkalne bowiem
dzielnice zbudowane tam s estetycznie i przestronnie na obwodzie
miejskim i przedmieciach, mieci w sobie i jedno i drugie, domy w
niem stoj 6 i 7-mio pitrowe, a na istniejcych 3-pitrowych
dobudowywao si przed wybuchem wojny po 2 i wicej pitr, znaczne za
przestrzenie na obwodzie miejskim le odogiem. Przedmiecia nasze s
brudne, zaniedbane i przez proletaryat zamieszkiwane. Gorzej
jeszcze dzieje si na letniskach naszych; z wyjtkiem jednego
Konstancina, odlegego o blizko 20 km od miasta i majcego
nieodpowiedni komunikacy kolejk wzkotorow, letniska nasze zabudowuj
si bezpla-nowo na terenie surowym, s ciasne, niechlujne, niezdrowe
a w dodatku mieszkania w nich s bardzo drogie.
Wogle powiedzie musz, e wrd wielkich miast Europy zachodniej
stolica nasza odznacza si najdroszemi cenami mieszka. Cena pokoju
dochodzia u nas przed
- 27 -
wojn od 180 do 500 rubli rocznie. Mieszkaniec wic by zmuszony
albo kontentowa si byle czem i naraa siebie i rodzin swoj na rne
wynikajce std niebezpieczestwa (choroby, rozlunienie obyczajw,
jeeli kilka rodzin dzieli jedno mieszkanie) albo te paci drogo za
mieszkanie lepsze, co znowu osign mona jedynie kosztem innych
niezbdnych potrzeb kulturalnych. Nic dziwnego, e okoo 5000 ludzi
umiera rocznie w Warszawie wicej, ni powinno w stosunku do
najwikszych miast Europy. Pacimy szczeglne podatki, ktre wyraaj si
w latach ycia mieszkacw. Wojna obecna przez swoje dziaanie
destrukcyjne niewtpliwie wpynie ujemnie na sprawno ekonomiczn
ludnoci. Obniajc skal yciow, powikszy ona popyt na mieszkania mae,
ktrych bdzie wielki brak. Doda naley, e po wojnie spodziewamy si
powrotu uchodcw z Rosyi i onierzy naszych, przypywu rentjerw i
emerytw do naszych miast wikszych iwikszej liczby maestw.
Wobec takiego stanu rzeczy, wobec niemonoci poprawienia stosunkw
mieszkaniowych w miecie bez znacznego' uszczerbku dla wacicieli
nieruchomoci, pozostaje tylko dy do decentralizacyi drog
samopomocy.
Stara tych podja si delegacya do sprawy miast-ogrodw przy W. T.
H. Idea miast-ogrodw przeszczepiona zostaa na^nasz grunt w r. 1907.
Poznawszy na midzynarodowym Kongresie hygieny i demografii (Berlin
1907) osnow myli howardowskiej, zdaem sobie spraw z doniosoci jej w
naszych stosunkach mieszkaniowych, w ktrych pod wzgldem warunkw
zdrowotnych i planowoci, jak to ju zaznaczyem, panuje zupena
anarchia l). Piszcy te sowa wystpi w wydziale hygieny miast i
mieszka w lutym r. 1908 z zapocztkowaniem decentralizacyi miast
wikszych naszego kraju. Wydzia postulat ten uchwali.
Jako wkrtce potem grono zwolennikw idei miast-ogrodw zczyo si
celem jej propagowania. Na czstych zebraniach omawiana bya ta
sprawa i plan prowadzenia agitacyi celem spopularyzowania idei.
Rozpowszechniano tedy broszury o miastach-ogro-
') O miastach przyszoci" Zdrowie r. 1909.
-
- 28 -
dach, urzdzono cay szereg odczytw z pokazami w rnych
instytucyach w Warszawie, we Lwowie (Zjazd) i na prowin-cyi
(Lublin, Czstochowa, d, Sosnowice i Kalisz). Odczyty te budziy
wszdzie ywe zainteresowanie. Broszury, sprawie tej powicone,
sprawozdania z nich i z odczytw w pismach codziennych i
peryodycznych krelone umiejtn i yczliw rk sprawozdawcw, przyczyniy
si w wysokim stopniu do spopularyzowania u nas idei Howarda.
Zdawalimy sobie jednak dokadnie spraw, e aby mdz myl t przyoblec
w form, musimy przedewszyst-kiem stanowi jednostk zrzeszeniow. W
tym celu zwrcilimy si do W. T. H., ktrego Rada na posiedzeniu w
dniu 28 maja r. 1909 przychylnie przyja propozycy nasz. Powstaa w
ten sposb przy W. T. H. delegacya do sprawy miast-ogrodw.
Instytucya ta postawia sobie za zadanie, niezalenie od
rozpowszechniania wszelkimi moliwymi sposobami idei miast-ogrodw:
1) powoywa do ycia towarzystwa i kooperatywy, ktreby chciay i mogy
ide t urzeczywistni; 2) czuwa, by nowopowstae towarzystwa nie
odchylay si od idei waciwej, chociaby ycie w tym kierunku paro; 3)
jako dalsze zadanie postawia sobie delegacya pozyskanie dla sprawy
instytucyi spoecznych samorzdnych, stowarzysze i zwizkw; 4) denie
do urzeczywistnienia reform, ze spraw mieszkaniow w miastach
zwizanych. Oczywicie, jednem z najkardynalniejszych byo byo zaoenie
przedmiecia-ogrodu pod Warszaw, jako widomego wcielenia w ycie idei
Howarda.
Program za dziaalnoci obejmowa: 1) urzdzenie specyalnej wystawy
miast-ogrodw w Warszawie; 2) utworzenie biura informacyjnego dla
dziaaczw zamiejscowych; 3) ewentualne zorganizowanie wycieczki do
Anglii i Niemiec, w celu zwiedzenia istniejcych miast-przedmie i
osad-ogrodw. W wykonaniu naszkicowanego powyej programu delegacya,
niezalenie od wzmiankowanej ju akcyi (odczyty, broszury i t. p.)
zakrztna si okoo punktu kulminacyjnego swojej dziaalnoci
agitacyjnej, ktrym byo niewtpliwie urzdzenie i przeprowadzenie z
duem powodzeniem wystawy miast-ogrodw w r. 1910.
Dalszym etapem naszej dziaalnoci, dodajmy, najwa-
- 29 -
niejszym, bya i jest praca okoo wcielenia u nas idei Howarda w
ycie. Kiedy sdzilimy, e idea po czterech latach agitacyi usilnej
zostaa dostatecznie spopularyzowana, przystpilimy do pracy
przedwstpnej okoo stworzenia przedmiecia-ogrodu. Ustawa Warsz. Tow.
mieszka staych i przedmie-ogrodw" wzorowana bya na podobnem
towarzystwie istniejcem w Piotrogrodzie. Towarzystwo to jest
udziaowem z ograniczon pork. Dziki tej ustawie stao si moliwem
wykluczenie spekulacyi terenem i budowlami, przyrost za wartoci
posesyi i gruntu bdzie mg by obrcony na cele oglne, jak
komunikacya, szkoy, kocioy, bibliotek, kpiele i t. p.
Ustawa towarzystwa nie przewiduje kapitau zakadowego lecz daje
prawo emisyi udziaw, majcych charakter jak gdyby listw zastawnych,
bo reprezentujcych realne wartoci przez towarzystwo posiadane. Suma
udziaw nie jest ograniczona, zwiksza si bowiem w miar zwikszania si
majtku towarzystwa. Nabywcami udziaw s czonkowie towarzystwa,
pragncy otrzyma oddzielny domek, ewentualnie stae mieszkanie w
domach towarzystwa.
Kady czonek otrzymuje udziaw na tak sum, jak reprezentuje
skapitalizowana warto jego domu lub mieszkania i spaca je moe
czciowo sposobem amortyzacyjnym.
Posiadacz udziaw ma prawo wieczystego posiadania danego domu lub
mieszkania, o ile bdzie paci raty, do ktrych si zobowiza. Rata taka
obejmuje procent od niezapaconej sumy udziaw, procent na amortyzacy
niespaconej sumy oraz dodatek na koszta administracyjne. Wszystko
to razem nie powinno wynosi wicej, anieli normalne komorne
odpowiadajce zamonoci danego uczestnika.
Czonkowie towarzystwa odpowiadaj za jego zobowizania tylko sum
udziaw, nie odpowiadaj za z innego swego majtku.
Czonek towarzystwa, wywizujcy si akuratnie ze swych, zobowiza i
wypeniajcy przepisy regulaminu, uchwalonego przez zebranie oglne
czonkw, jest wieczystym posiadaczem swego domu. Ma on prawo wynaj
go komu innemu, oraz przekaza go swoim sukcesorom prawnym lub
testamentowym. Ma prawo rwnie sprzeda swoje udziay, wraz z prawem
do wieczystego posiadania domu lub mieszkania, ale w tym przypadku
prawo pierwszestwa do kupna ma przedewszystkiem towarzystwo, a
nastpnie jego czonkowie po cenie normowanej rokrocznie na podstawie
bilansu. Sowem, posiadacz domu lub mieszkania, bdcy czonkiem
towarzystwa, mie bdzie wszystkie atrybuty waciciela, prcz prawa
oznaczania dowolnej sumy sprzedanej. Hypotecznie tytu wasnoci
wszystkich domw zapisany bdzie na rzecz towarzystwa.
Niezwocznie po zatwierdzeniu ustawy, Tow. mieszka staych,
powstae z inicyatywy i pod egid delegacyi do
-
- 30 -
sprawy miast-ogrodw, postanowio dy do zakadania w okolicach
Warszawy wzorowych przedmie-ogrodw.
Dla pierwszej tego rodzaju osady spdzielczej upatrzono, jako
teren waciwy, poa gruntu odcitego od folwarku Mociny. Orzeczenie
komisyi sanitarnej wypado na korzy tego terenu, posiada bowiem
wiele stron dodatnich: 1) blizko, wysokie pooenie, grunt
piaszczysty; 2) otoczenie lasami sosnowymi; 3) szeroki horyzont,
falisto gruntu, czem przypomina Hampstead pod Londynem; 4) pooenie
przy szosie Zakroczymskiej; 5) atwo przeduenia rur wodocigowych,
sigajcych Bielan; 6) blizko Wisy uatwia latem komunikacy,
uprzyjemnia i urozmaica pobyt, umoliwia sporty i uprzystpnia
kanalizacy gruntu; 7) od wschodu park, nalecy do miasta Warszawy
Lasek Mociski", od zachodu za olbrzymie lasy rzdowe gwarantuj, e z
tych stron przynajmniej tereny ssiednie nie zostan wyzyskane przez
spekulacy.
Osada, ktra na tern miejscu "powstanie, nosi bdzie nazw Nowej
Warszawy".
Waciciele terenu, odnoszc si przychylnie do sprawy o charakterze
spoecznym, zaofiarowali organizujcemu si tow., nawiasem mwic, bez
kapitau z gry zoonego, dogodne warunki nabycia, zobowizali si
kontraktowo sprzeda towarzystwu okrelony obszar gruntu po cenie z
gry oznaczonej w cigu jednego roku, z monoci dokupywania dalszych
terenw (ogem 8 wk) w cigu lat czterech, po cenach rwnie z gry
uoonych. Podobne warunki uzyskao przed kilku laty Tow. miast-ogrodw
Hellerau pod Dreznem, gdzie na 140 ha zapewnionego terenu,
zuytkowano ju pod budowle, ulice, parki i t. p. 80 ha.
By mdz przystpi do zabudowania, trzeba teren uczyni
przedewszystkiem dojrzaym do budowy, innemi sowy, trzeba
racyonalnie z myl w przyszo zwrcon, rozplanowa teren, skanalizowa
go, zaprowadzi wodocigi, urzdzi parki, place do gier, ulice,
owietlenie (elektryczno, gaz) i t. p., a przedewszystkiem postara
si o dogodn i tani komunikacy.
W cigu r. 1913, dziaajc w porozumieniu z odpo-wiedniemi
instytucyami zagranicznemi, przygotowano szczegowe plany i wytknito
je na gruncie. Z rozpoczciem
31 -
wszake robt budowlanych wstrzymano si do chwili rozstrzygnicia
sprawy tramwaju elektrycznego, bez ktrego cae przedsiwzicie byoby
niemoliwe.
Koncesya na taki tramwaj, o torze szerokim, zostaa ogoszona w
Zbiorze praw" we wrzeniu r. 1913. Koncesyi udzielono na lat 85, z
warunkiem rozpoczcia ruchu nie pniej, ni w d. 26 lipca r. 1915.
Kilka miesicy jeszcze zajy starania o sfinansowanie i techniczne
opracowanie szczegw budowy tramwajw, a wreszcie i te trudnoci
przezwycione zostay drog umowy z Towarzystwem kolei elektrycznych
dzkich. Budowa tramwaju bya tedy zapewniona i miaa si rozpocz w
lipcu r. 1914.
Rury wodocigowe zarzd miasta w interesie wasnym niewtpliwie
przeduy od Bielan do Nowej Warszawy.
W maju r. 1914 sporzdzony zosta akt rejentalny kupna jednej wki
ziemi i monaby ju przystpi do budowy pierwszej seryi domw w Nowej
Warszawie" ), gdyby nie wybucha bya wojna.
Mamy nieponn nadziej, e po zawarciu pokoju otworz si szerokie
horyzonty dla naszej dziaalnoci spoecznej. Rada miejska niewtpliwie
poprze nasze dugoletnie usiowania i pozyska sobie tem zaszczytne
miejsce w historyi nowoczesnej budowy miasta urzdze
zdrowotnych.
Wobec tego, e idea Howarda znalaza wielkie uznanie i zacht nie
tylko w kraju macierzystym, ale w caym kulturalnym wiecie, wyraone
zostao, jak to ju wspomniaem, yczenie wielu towarzystw do poczenia
si w jedno towarzystwo pod nazw Tow. midzynarodowego miast-ogrodw i
planowania miast z siedzib w Londynie.
Na pierwszym kongresie tego Towarzystwa, odbytym w Anglii
(Londyn, Liverpool, Birmingham, Letchworth, Hampstead) w lipcu r.
1914, w ktrym wzio udzia blizko 200 reprezentantw 15 narodw,
przyjte zostay nastpujce rezolucye tymczasowe, gdy dopiero nastpny
kongres, ktry mia si odby 15 wrzenia r. 1915 w Dusseldorfie, mia je
zatwierdzi:
') Szczegy w broszurze mojej p. t. Rozwj idei miast-ogrodw w
Krlestwie Polskiem". Odbitka z smego zeszytu Nowin Lekarskich, r.
1914.
Istota i rozwj 3
-
- 32 -
1) Kongres wyraa yczenie, aby wszdzie, gdzie jest to moliwe, byy
zaoone miasta, wzgldnie przedmieeia-ogrody w duchu myli
Howarda.
2) Kongres uwaa za niezbdne opracowywanie dla rozwijajcych si
miast i ich okolic planw rozszerzania, okrelajcych kierunek
szerokoci i budow ulic, wyznaczajcych przestrzenie wolne i gmachy
publiczne. Plany te powinny przewidywa podzia miasta na dzielnice:
przemysow, handlow i mieszkaniow, dalej podzia ulic na
komunikacyjne i mieszkaniowe. Plany te powinny rwnie okrela gsto i
wysoko zabudowa, zmieniajcych si stosownie do waciwoci
poszczeglnych dzielnic miasta. Cel takich planw jest tworzenie
lepszych warunkw ekonomicznych, hy-gienicznych, estetycznych i
moralnych caej komuny.
3) Kongres mniema, e prawodawstwa wszystkich krajw powinny
ustanowi zasad wywaszczania terenu przez instytucje pastwowe i
spoeczne (public authorities), celem zakadania miast-ogrodw i
budowania oddzielnych lub wsplnych domw dla klasy roboczej. Takie
samo prawo winno by wydane celem przeprowadzania i rozszerzania
ulic, rezerwy i urzdzenia przestrzeni wolnych, placw gier i zabaw,
ktre w przyszoci wywaszczeniu podlega nie powinny.
4) Kongres uwaa, e wszystkie pastwa powinny dostarcza
towarzystwom budowy tanich mieszka dogodnych warunkw drog poyczek
nizko oprocentowanych. Potrzebne do tego celu rodki winny by
dostarczane przez pastwa, komuny i urzdy ziemskie (provinces).
5) Kongres uwaa, e w zwizku ze rodkami skierowanymi ku
wystawieniu mieszka dla klas pracujcych, szczeglnie poda-nem byoby
popieranie kooperatyw pod wszelkiemi postaciami, a szczeglnie pod
postaci spdzielczego nabywania ziemi i jej zabudowywania. Jest to
zarazem najpewniejszy rodek zabezpieczenia ogowi ludnoci przyrostu
wartoci terenu i wszystkich korzyci std wynikajcych.
6) Kongres uwaa wielopitrowy dom koszarowy (tenement house) za
niewaciwy sposb walki z godem mieszkaniowym (a wholly wrong method
of dealing with the housing question); ten system mieszkaniowy
prowadzi do zwyrodnienia ludnoci i wzrastania cen gruntu. Kongres
uwaa, jako racyonalny typ mieszkaniadom niewielki (oddzielny lub
zespoowy) z ogrdkiem przy nim si znajdujcym. Prawodawczo powinny by
przeprowadzone podstawy, uatwiajce budow domkw maych.
Spraw miast - ogrodw poruszy autor w nastpujcych broszurach
:
1) Nowoczesne pogldy na spraw mieszka warstw niezamonych". Odb.
ze Zdrowia", r 1908.
2) O miastach przyszoci" (Garden Cities) *) 2 wydania. 3) O
miastach przyszoci jeszcze sw kilka". Odbitka ze Zdrowia",
r. 1910. 4) Miasta-Ogrody w Anglii". Odb. ze Zdrowia", r. 1910
*). 5) Zdrowie publiczne a idea miast-ogrodw' *). 6) Krtki zarys
prac delegacyi do sprawy miast - ogrodw wraz ze
sprawozdaniem z Wystawy miast - ogrodw". Odbitka ze Zdrowia", r.
1912.
7) O gospodarce samorzdowej w sprawie mieszka" *). Odbitka ze
Zdrowia", r. 1912.
8) Z XV Kongresu Midzynarodowego hygieny i demografii w
Waszyngtonie". Wraenia delegata Warsz. Tow. Hygienicznego. Odb. ze
Zdrowia", r. 1913.
9 Rozwj idei miast - ogrodw w Krlestwie Polskiem". Rzecz czytana
na I-ym Zjedzie Hygienistw Polskich we Lwowie d. 22 lipca r. 1914.
Odb. z Nowin Lekarskich".
9. O planowaniu osady miejskiej" (w druku). 10. Postpy idei
miast-ogrodw w Anglii i u nas" ). 11. Kilka wanych zada w zwizku z
reform mieszkaniow". Odb.
ze Zdrowia", r. 1916 *). 12. Wydziay mieszkaniowe przy zarzdach
miejskich, ich zadania
i cele". Odb. z Medycyny" 47-48 i 49. r. 1916. 13. Istota i
rozwj idi Howarda" (Miasta-ogrody) *). Odb. z Prze
gldu Technicznego", r. 1917. 14. Szkic projektu reformy
mieszkaniowej" (w druku). 15. Nasze prawodawstwo budowlane w wietle
hygieny spoecznej
(w druku).
*) Oznaczone gwiazdkznajduj si jeszcze w handlu ksigarskim,