Dobór i układ darów w inhumacyjnych grobach książęcych / Arrangement and distribution of grave offerings in princely inhumation graves

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

WiadomościAR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologicznew warszawie

wARSzAwA 2014 vARSOvIE

TOm (vOL.) LXv2014

Wia

do

mo

ści a

rc

he

ol

og

icz

ne

lX

V

Indeks 38205/38108PL ISSN 0043-5082

Tom LXV

Wiadomościar che oLo gicz ne

Redaguje zespół   /  Editor ia l s taf f:dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief),

mgr Grażyna Orlińska, mgr Radosław Prochowicz, mgr Barbara Sałacińska,mgr An drzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska

R ada Naukowa /  S cient i f ic Advisor y B oard:Przewordniczący / Chairman – prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego)

prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (StiftungSchleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig),

prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego),prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk),

prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz),prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego)

Recenzenci tomu /  Peer-reviewed by:prof. dr hab. Aleksander Bursche, prof. dr hab. Andrzej Kokowski, dr hab. prof. UMCS Jerzy Libera,

prof. dr hab. Magdalena Mączyńska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski

Tłumaczenia   /  Translat ions:Anna Kinecka

Jacek Andrzejowski, Aleksandra Rowińska

Korekta / Proof-readingAutorzy

Katarzyna Watemborska-Rakowska

Skład i łamanie   /  L ayout:

JRJ

Rycina na okładce: gliniana kostka z Czerska. Rys. Lidia KobylińskaC over pic ture: cubical clay artefact from Czersk. Drawing Lidia Kobylińska

Tom wydano przy wsparciu Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego

© Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2014

© Autorzy, 2014

Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucjąfinansowaną ze środków

Samorządu Województwa Mazowieckiego

Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/

List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/

A d r e s r e d a k c j i / E d i t o r i a l o f f i c e :Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa

tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95;e-mail: [email protected]

http : / /www.wiadomosci-archeologiczne.pl

SPIS TREśCI

Contents

WIADoMośCI ARCHEoLoGICZNETom (Vol.) LXV

RoZPRAWY

Jan S c h u s t e r, Dobór i układ darów w inhumacyjnych grobach książęcych z pierwszej połowy I tysiąclecia po Chr. w północnej i środkowej Europie 5Arrangement and Distribution of Grave offerings in Princely Inhumation Graves from the First Half of the First Millennium AD in Northern and Central Europe

Adam C i e ś l i ń s k i, Kopce kultury wielbarskiej z Mazowsza i Podlasia a tzw. typ rostołcki – próbanowego spojrzenia na związki cmentarzysk kurhanowych z północnej i wschodniej Polski 45Wielbark Culture Mounds in Mazowsze and Podlasie and the Rostołty Type – a New Look at the Relationship of Barrow Cemeteries of Northern and Eastern Poland

MISCELLANEA

Jacek A n d r z e j o w s k i, Zapomniane złoto – nieznane cmentarzysko kultury przeworskiej z Plebanki na Kujawach 95Forgotten Gold – an Unknown Cemetery of Przeworsk Culture from Plebanka in the Kujawy Region

Ilya R. A k h m e d o v, Vlasta E. R o d i n k o v a, Irina A. S a p r y k i n a, The ‘Belt’ from Krasny Bor in the Collection of the State Historical Museum, Moscow 125„Pas” z Krasnego Boru ze zbiorów Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie

Piotr K a c z a n o w s k i, Andrzej P r z y c h o d n i, Uwagi o chronologii absolutnej początków młodszego okresu wpływów rzymskich w kulturze przeworskiej 135Some Remarks about the Absolute Chronology of the Beginning of the Younger Roman Period

MATERIAŁY

Grzegorz o s i p o w i c z, Michał J a n k o w s k i, Daniel M a k o w i e c k i, Piotr We c k w e r t h, obozowiskamezolityczne ze stanowiska Ludowice 6, powiat wąbrzeski, siedlisko zachodnie 149Mesolithic Camps at Ludowice 6, Wąbrzeźno County, Western Habitation

Magdalena N a t u n i e w i c z - S e k u ł a, Dagmara H. We r r a, Materiały krzemienne z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Weklicach, stan. 7, pow. elbląski 197Flint Artefacts from the Wielbark Culture Cemetery at Weklice, Site 7, Elbląg County

oDKRYCIA

Andrzej P e l i s i a k, Nowe znaleziska z neolitu i początków epoki brązu z polskich Bieszczadów Wysokich (rejon Wetliny-Moczarnego) 211Recent Neolithic and Early Bronze Age Finds from the Polish Bieszczady Wysokie – the Region Wetlina-Moczarne

Łukasz K a r c z m a r e k, Siekierka brązowa z podniesionymi brzegami ze wschodniego Mazowsza 217Bronze Flanged Axe from Eastern Mazowsze

Katarzyna K o w a l s k a, Gajew, pow. kutnowski – nowe stanowisko kultury przeworskiej w dorzeczu Bzury 222Gajew, Kutno County – a New Site of Przeworsk Culture Recorded in the Bzura Drainage Basin

Maria K o r d o w s k a, Niepublikowane materiały z Grodziska, pow. węgrowski, ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie 236Unpublished Finds from Grodzisk, Węgrów County, from the Collections of the State Archaeological Museum in Warsaw

Tomasz R a k o w s k i, ślad cmentarzyska kultury przeworskiej w Chełstach nad Narwią 251Traces of a Przeworsk Culture Cemetery at Chełsty on the Narew River

Katarzyna Wa t e m b o r s k a - R a k o w s k a, Pochówek rodzinny z cmentarzyska kultury przeworskiej w Czersku na Urzeczu 263A Family Burial in a Przeworsk Culture Cemetery at Czersk in Urzecze

Konstantin N. S k v o r c o v, Zniszczony pochówek z zawieszką lunulowatą z Półwyspu Sambijskiego 277A Destroyed Burial Containing a Lunula Pendant from Sambian Peninusula

Mirosław R u d n i c k i, Dwa znaleziska skandynawskich zapinek płytkowych z terenów północnej Polski 283Two Scandinavian Plate Brooches from Northern Poland

WYKAZ SKRÓTÓW / ABBREVIATIoNS 291

od Redakcji

Już po przekazaniu do druku LXV tomu „Wiadomości Archeologicznych” dotarła do nas wiadomość o śmierci Profesora Piotra Kaczanowskiego. Publikowany w tym tomie artykuł, którego jest współautorem, jest ostatnim tekstem, jaki wyszedł spod Jego pióra. Żegnamy nie tylko wybitnego archeologa, ale i wieloletniego przyjaciela Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.

(Wojciech Brzeziński)

Wiadomości Archeologiczne, t. LXV, 2014

Jan SchuSter

Dobór i ukłaD Darów w inhumacyJnych grobach kSiążęcych z pierwSzeJ połowy i tySiąclecia po chr.

w północneJ i śroDkoweJ europie

arrangement anD DiStribution of grave offeringS in princely inhumation graveS from the firSt half of the firSt millennium aD in northern anD central europe

bardzo bogato wyposażone groby inhumacyjne – umow-nie zwane książęcymi lub okazałymi1 – z okresów wpły-wów rzymskich i wędrówek ludów, ze względu na ich wy-jątkowy i zróżnicowany inwentarz, który zawsze obejmuje importowane naczynia rzymskie (ryc. 1), od dawna bu-dziły wśród archeologów duże zainteresowanie. w wy-padku akurat tych grobów często jednak wiemy bardzo mało o rozmieszczeniu wyposażenia, o ile przy ich odkry-ciu takie obserwacje były w ogóle notowane. Jest to m.in. wynikiem faktu, iż wiele z nich odkryto przypadkowo, przy tym jeszcze przed okresem wypracowania podstaw metodyki prac wykopaliskowych. tym cenniejsze są do-brze udokumentowane obiekty sepulkralne, jak np. grób 8 z haßleben w turyngii (w. Schulz 1933), grób z gom-mern nad środkową łabą (m. becker 2010a), niektóre groby z häven w zachodniej meklemburgii (ostatnio: h.-u. voß 2014, ryc. 12–20) czy groby 4 i 7 z neudorf- -bornstein w holsztynie (ostatnio: a. abegg-wigg 2014, ryc. 4, 10). w grobie pod kurhanem 1 w pielgrzymowie (d. Pilgramsdorf) na północnym mazowszu natrafiono na jedną z najlepiej zachowanych konstrukcji drewnianych w północno- i środkowoeuropejskim Barbaricum; grób został wtórnie otwarty w starożytności, mimo tego uda-ło się w znacznym stopniu odtworzyć i zrekonstruować przestrzenny układ wyposażenia pochowanej tu osoby (ostatnio: n. lau 2012; 2014, s. 203–215). ewenementem, z uwagi na samą konstrukcję i stan jej zachowania, jest

1 literatura na temat tych grobów jest nader obfita. podstawy, także teoretyczne, dają m.in. prace h. J. e g g e r s a (1953), m. g e b ü h r a (1974), w. S c h l ü t e r a (1970), e. k o s s a c k a (1974), J. p e š k i i J. te j r a l a (2002a), h. S t e u e r a (2006), D. Q u a s t a (2009a) oraz J. S c h u s t e r a (2010a).

podwójna komora grobu z miejscowości poprad-mate-jovce na Słowacji (ryc. 2), zbudowana na przełomie iv i v wieku po chr. (ostatnio: n. lau, k. pieta 2014). na szczególną uwagę, m.in. ze względu na świetnie zacho-wane tekstylia i inne przedmioty z materiałów organicz-nych, zasługuje grób z högom w szwedzkiej prowincji norrland, pochodzący z ok. 500 roku po chr. (p. h. ram-qvist 1992). wszystkie wyżej wymienione groby kryją po-chówki z młodszego i późnego okresu wpływów rzym-skich bądź z okresu wędrówek ludów. grobów okazałych z pierwszych dwóch wieków po chr., które nie byłyby naruszone ani w starożytności ani w czasach nowożyt-nych i przebadane nowoczesnymi metodami, właściwie nie znamy. wyjątkiem jest tu datowany na fazę b2 grób książęcy 6 z miejscowości zohor w zachodniej Słowacji (k. elschek 2013), odkryty ostatnio w stanie pierwotnym i wyeksplorowany podczas systematycznych wykopalisk.

w bogato wyposażonych grobach okazałych spoty-kamy szereg przedmiotów luksusowych, pochodzących z terenów cesarstwa rzymskiego, często lokalne wyro-by z metali szlachetnych lub nimi zdobione, wyposaże-nie osobiste oraz kości zwierzęce jako pozostałości po darach mięsnych. w dobrze zadokumentowanych gro-bach inhumacyjnych tej grupy uwidacznia się pewien porządek rozmieszczenia darów grobowych, co zazwy-czaj interpretowane jest jako odzwierciedlenie podziału przestrzeni grobowej na różne sfery „życia” pochowa-nej osoby. Dobrze ilustruje to interpretacja wspomnia-nego już grobu z högom (ryc. 3). częste mocne akcen-towanie w grobach książęcych aspektu „życia” zmarłego w budowanym dla niego pomieszczeniu i tu jest wyraź-nie podkreślane. S. fischer, J. Soulat i h. victor (2009,

r o z p r a w y

6

ryc. 1. importowane naczynia z grobu 1 na stan. Sandberg

w l u b i e s z e w i e (d. Lübsow)na pomorzu. fot.: c. plam (museum für vor- und frühgeschichte, berlin)

fig. 1. l u b i e s z e w o (former Lübsow), pomerania, site Sandberg.

imported roman vessels from grave 1. photo: c. plam (museum

für vor- und frühgeschichte, berlin)

ryc. 2. grób komorowy z miejscowości p o p r a d -

- m a t e j o v c e w północnej Słowacji, po usunięciu belek pokrywających

komorę zewnętrzną oraz dachu komory wewnętrznej i wyjęciu darów

grobowych. wg: k. pieta 2009fig. 2. chamber grave from

p o p r a d - m a t e j o v c e, northern Slovakia. timbers covering the outer

chamber and the roof of the inner chamber are removed, grave goods are taken off. after: k. pieta 2009

7

s. 188) piszą: The chamber grave, then, must be defined as a conceived room, in which the deceased is able to live on, to move around, eat, drink, and rest. przy takim ro-zumieniu wszystkie elementy wyposażenia służyć mają zmarłemu w następnym życiu – podobnie interpretowa-ne są grobowce faraonów. autorzy widzą w grobie z hö-gom podział na „sypialnię”, pomieszczenie biesiadne oraz zbrojownię połączoną ze spiżarnią (S. fi scher, J. Soulat, h. victor 2009, s. 190). przy takiej interpretacji rodzi się jednak kilka pytań: dlaczego zmarły „śpi” w pełnym uzbrojeniu i jaka jest przyczyna złożenia w tej samej stre-fie broni i żywności? nie zwrócono uwagi, że włócznie (tj. groty ze „zbrojowni”) w rzeczywistości spoczywały pierwotnie na łożu obok zmarłego (zob. niżej), dlatego nie należy włączać ich do inwentarza tej części komory.

mam świadomość, że nie mogę tu rozwiązać prob-lemów związanych z naszkicowaną kwestią, chcę nato-miast – na przykładzie wybranych grobów – przedstawić tę problematykę i omówić wybrane aspekty dyskusji na temat grobów okazałych i ich wyposażenia. w tym celu przedyskutuję kwestię konstrukcji i rozmiarów tych gro-bów jako „pojemników” na ciało zmarłego, problem wy-posażenia zmarłego oraz znaczenia niektórych jego ele-mentów. nacisk kładę przy tym na pytanie o funkcję, jaką pełniły poszczególne elementy wyposażenia w grobach, czy rozmieszczano je według potrzeb zmarłej osoby, czy też nie miały one z nią bezpośredniego związku, odgry-wając jedynie określoną rolę podczas ceremonii pogrze-bowej. wszystkie te kwestie sprowadzić można do pytania ogólniejszej natury: czy w grobie wyraża się tylko toż-samość indywidualna, czy ewentualnie także grupowa?

Komora grobowa – groby komoroweogólną cechą wszystkich społeczeństw, w których po-jawiła się potrzeba zademonstrowania wysokiej rangi zmarłego przedstawiciela elity społecznej, jest utrwale-nie pozycji (stanu), którą osiągnął on za życia, w jakiej chciano go przedstawić, bądź do której został podnie-siony po śmierci. Dla właściwego zaaranżowania grobu i prezentacji pochówku wraz z przeznaczonym dla nie-go wyposażeniem – obojętnie w którym z wymienionych celów – potrzebna była określona przestrzeń. w tym celu budowano puste w środku konstrukcje kamienne lub – tam, gdzie nie było tradycji lub możliwości wzno-szenia budowli kamiennych – drewniane2. obiekty takie określamy mianem komór grobowych, względnie grobów komorowych, pojęcia te są jednak zdefiniowane w spo-sób jednoznaczny. nie ma powszechnie przyjętych usta-leń, do jakiej wielkości tych konstrukcji możemy mówić o zwykłej trumnie jako „pojemniku” na ciało zmarłego, a od jakiej już o „grobie komorowym”, zbyt zróżnicowa-ne są bowiem rozmiary takich konstrukcji3.

2 możliwe było też zorganizowanie jedno- lub kilkudniowej prezen-tacji zmarłego z całym wyposażeniem na powierzchni gruntu, a po-tem pochowanie go w małym grobie już bez darów. takich sytuacji nie można co prawda wykluczyć, nie sposób ich jednak jednoznacznie potwierdzić, a znaleziska archeologiczne z całej eurazji, z północnej afryki oraz z ameryki środkowej i południowej mówią same za siebie.3 nie ma takiej definicji (oprócz jednej próby – zob. niżej) także w po-święconym tej problematyce tomie pokonferencyjnym (a. a b e g g - - w i g g, n. l a u 2014), widać jednak cichą zgodę wszystkich auto-rów, by każde większe pomieszczenie grobowe (niekoniecznie wyso-kie) umownie określać jako „komorę”.

ryc. 3. rekonstrukcja organizacji przestrzeni w grobie komorowym w h ö g o m w prow. norrland: część odpoczynkowa, biesiadna oraz zbrojownia ze spiżarnią. wg: S. fischer, J. Soulat, h. victor 2009

fig. 3. reconstruction of the space arrangement in the chamber grave from h ö g o m, norrland: sleeping chamber, feast gear and armory/food). after: S. fischer, J. Soulat & h. victor 2009

8

ryc. 4. plany i przekroje grobów okazałych ze skrzyniami drewnianymi. 1 – ve n d e h ø j, grób b; 2 – b r e d a l; 3 – h v e s a g e r; 4 – a g e r s b ø l, kurhan 2 (1–4: Jutlandia); 5 – g o s ł a w i c e (opole-g., d. Wichulla, śląsk opolski).

wg: b. ejstrud, c. k. Jensen 1998 (1), D. kaldal mikkelsen 1990 (2, 3), l. christensen 1993 (4), g. raschke 1939 (5)fig. 4. plans and cross-sections of the princely graves with timber chests. 1 – ve n d e h ø j, grave b; 2 – b r e d a l; 3 – h v e s a g e r;

4 – a g e r s b ø l, barrow 2 (1–4: Jutlandia); 5 – g o s ł a w i c e (opole-g., former Wichulla, Silesia). after: b. ejstrud & c. k. Jensen 1998 (1), D. kaldal mikkelsen 1990 (2, 3), l. christensen 1993 (4), g. raschke 1939 (5)

9

w wypadku bogato wyposażonych grobów określenie „komora” rozważane musi być na dwóch płaszczyznach. po pierwsze – w pierwotnym sensie słowa – oznacza ono konstrukcję, która mieści w sobie (i zamyka) określoną przestrzeń. aby to osiągnąć i stworzyć wystarczająco duże pomieszczenie, potrzebne są odpowiednie rozwiązania techniczne. po drugie, komora jest również – mówiąc słowami m. beckera (2014, s. 233, przyp. 9) – „architek-turą wraz z łożem zmarłego oraz strukturalną insceniza-cją wszystkich obiektów”4 (podobnie: S. fischer, J. Soulat, h. victor 2009, s. 189 n.; S. fischer 2014, s. 389). w wy-padku tego zadania, czyli stworzenia właściwej aranża-cji, konieczne było takie zaprezentowanie (ułożenie) sa-mego zmarłego, ale przede wszystkim jego własności i darów grobowych, jakie było potrzebne podczas cere-monii pogrzebowej oraz (lub) zmarłemu po zamknięciu grobu – w zaświatach. świadomie oddzielam przedmio-ty stanowiące własność zmarłego od darów grobowych, ponieważ nie mamy pewności, czy wszystko, co znalazło się w grobie, rzeczywiście należało do pochowanej oso-by za jej życia (patrz niżej).

o ile w młodszym okresie wpływów rzymskich w wy-padku grobów książęcych komora grobowa jest zjawi-skiem dość powszechnym, to analiza takich grobów z okresu wczesnorzymskiego (J. Schuster 2014) wykazała, że wówczas w środkowo- i północnoeuropejskim Barba-ricum komory grobowe należały do rzadkości. h. J. eg-gers (1953, s. 104) – raczej intuicyjnie i bez dokładnego sprawdzenia poszczególnych obiektów – przyjął, iż jedną z podstawowych cech grobów książęcych grupy Lubie-szewo (Lübsow-Gruppe) jest „większa komora drewnia-na” (nie tłumacząc bliżej, co rozumie pod określeniem „większa”), jednak ślady jakichkolwiek konstrukcji drew-nianych są potwierdzone dla mniej niż połowy wszyst-kich wymienionych przez niego grobów (J. Schuster 2014, s. 32, ryc. 1)5. czasem do dziś słowo „komora” jest nad-używane w wyniku automatycznego założenia, iż bogato wyposażony grób grupy Lubieszewo i komora grobowa wzajemnie się warunkują. przy zdefiniowaniu „komory” jako pomieszczenia, do którego można wchodzić (franc. chambre, ang. chamber, niem. Kammer), chociażby na kolanach, jako minimalną wysokość konstrukcji należy przyjąć 1,30–1,40 m – jest to wysokość wystarczająca do wygodnego siedzenia na współczesnym krześle (J. Schu-ster 2014, s. 35). Jeśli konstrukcja drewniana jest niższa, to wówczas należy w moim przekonaniu określić ją jako „skrzynię”. Dotyczy to np. grobu z gosławic na śląsku opolskim (d. Wichulla; g. raschke 1939, ryc. 3) – nie-wielkie rozmiary i wysokość tej konstrukcji zbliżają go

4 tłum. J. Schuster.5 w pewnym stopniu może to być spowodowane brakiem szczegóło-wych obserwacji w chwili odkrycia danego grobu, co jednak nie zmie-nia faktu, iż wiele grobów okazałych rzeczywiście nie była wyposażo-nych w dużą komorę drewnianą.

do współczesnych grobów z  Jutlandii, z dość szeroki-mi i długimi, ale niskimi skrzyniami (ryc. 4). zgodnie z opisem również w wypadku grobu książęcego z zoho-ru konstrukcja drewniana jest zbyt mała (2,15×1,10 m, wys. 0,60 m; k. elschek 2013, s. 97), aby móc ją nazwać komorą (patrz niżej). również zamykanej drewnianą konstrukcją przestrzeni grobu w zgliczynie-pobodzym na północnym mazowszu nie można nazwać komorą, bo w planie mierzyła tylko ok. 2,70×1,00 m, a jej wyso-kość wynosiła ok. 0,90 m (a. grzymkowski 2006, s. 62).

niewątpliwie z komorą mamy do czynienia w wypad-ku grobu 1 na stan. Tunnehult w lubieszewie (J. Schu-ster, a. cieśliński 2012) – jej konstrukcja składała się z czterech słupów (łątek) w narożnikach i horyzontalnie ułożonych desek lub belek (sumików) i miała wymiary 1,70–1,90×2,60–2,80 m (ryc. 5). Spąg grobu znajdował się 2 m pod ówczesnym poziomem gruntu; uwzględnia-jąc grubość warstwy kamieni pokrywających komorę, jej wysokość oszacować można na 1,70 m. analiza do-kumentacji archiwalnej pozwala określić z całą pewnoś-cią jako komorowy również grób a z łęgu piekarskie-go6 (ryc. 6) nad środkową wartą (k. Jażdżewski 1979; k. Jażdżewski, g. rycel 1981). Spąg jamy o rozmiarze 2,80×2,00 m wyłożony był belkami, zachowanymi jesz-cze in situ7, po konstrukcji ścian zostały już tylko prze-barwienia. Dość gruba warstwa kamieni (miąższości ok. 0,80 m), pierwot nie pokrywająca komorę grobową, po rozłożeniu się drewnianego stropu zapadła się do jej wnętrza; wysokość komory grobowej od dna do stropu oszacować można na 1,50 m (J. Schuster 2014, s. 37 n.). Drugim grobem z łęgu piekarskiego, dla którego mamy w miarę wiarygodne informacje o obecności drewnianej komory, jest grób ii. z. Durczewski zarejestrował w nim bliżej nieokreśloną konstrukcję drewnianą z podłogą (k. Jażdżewski, g. rycel 1981, s. 36). grób iii to grób cia-łopalny, o drewnianej komorze grobowej nic nie wspo-mniano (tamże, s. 37), zaś jama grobu i prawdopodob-nie była wkopana bardzo płytko, ponieważ na zabytki natrafiano już od głębokości 0,25 m poniżej powierzchni gruntu, co raczej wyklucza możliwość istnienia tu głęb-szej komory (tamże, s. 36). konstrukcja komory grobu w Szarbii w małopolsce opierała się na sześciu słupach, połączonych elementami poziomymi (r. naglik 2001); więcej informacji dotychczas nie opublikowano. komo-ra mierzyła 3,00×1,80 m w planie, jej głębokość sięgała ok. 2 m; ta ostatnia wartość wystarczy, aby zaliczyć obiekt do grobów komorowych.

6 Składam serdeczne podziękowania dyrektorowi muzeum archeolo-gicznego w łodzi, prof. dr. hab. ryszardowi grygielowi, za możliwości skorzystania z zachowanej archiwalnej dokumentacji badań w łęgu piekarskim. wyniki opracowania tych materiałów zostaną publiko-wane w odrębnym artykule.7 część tej konstrukcji odcięto i usunięto podczas budowy nowożytnej studni.

10

łącznie znanych jest pięć grobów książęcych z wczes-nego okresu wpływów rzymskich, które na pewno po-siadały komorę grobową: wspomniane wyżej Szarbia, lubieszewo, stan. Tunnehult, grób 1, oraz łęg piekarski, groby a i ii, a także mušov na morawach (J. Schuster 2014, s. 37 nn., 50, ryc. 15 – tu starsza lit.). konstrukcje w innych grobach były o wiele niższe, skrzyniowe (zob.: J. Schuster 2014). z tzw. grupy lubieszewskiej (Lübsow--Gruppe) znamy również groby, w wypadku których nie zaplanowano budowy złożonej konstrukcji drewnianej. trudno powiedzieć, jakie czynniki decydowały o budo-wie – bądź nie – komory lub skrzyni. wydaje się jednak,

iż początkową dowolność z okresu wczesnorzymskiego w młodszym okresie wpływów rzymskim zastąpił ści-sły związek pomiędzy grobem okazałym a komorą. te późniejsze obiekty nieraz osiągały zresztą pokaźne roz-miary. w wypadku grobu z gommern komora mierzyła 3,40×2,20 m, a jej wysokość wynosiła ok. 1,40–1,60 m. podłoga składała się z około 10 półpni ułożonych wzdłuż dłuższej osi jamy, ściany skonstruowano z desek o sze-rokości 0,20 m (m. becker 2010a, s. 33 n.). plan komory grobu pod kurhanem 1 w pielgrzymowie (ryc. 7) mie-rzył 2,84×1,96 m (podobne wymiary miał grób ii z łęgu piekarskiego), podłogę tworzyły deski o grubości 5–6 cm,

rys. 5. grób 1 na stan. Tunnehult w l u b i e s z e w i e (d. Lübsow) na pomorzu. plan grobu na poziomie spągu, z wkopem nowożytnym (a). zaznaczono lokalizację srebrnych zapinek (b) i żelaznych gwoździ (c), znalezionych in situ. rys.: J. Schuster

fig. 5. l u b i e s z e w o (former Lübsow), pomerania, site Tunnehult. plan of the floor of grave 1, with a modern trench (a).Silver brooches (b) and ron nails (c) found in situ are marked. Drawing: J. Schuster

11

zaś ściany wzniesiono w technice łączącej konstrukcję zrębową z opartą na elementach pionowych (tzw. Stab-bau; n. lau 2012, s. 23 nn.). komora grobu 34 z elle-kilde na zelandii zamykała powierzchnię o wymiarach 2,90×1,50 m (ryc. 8), z konstrukcji drewnianej zachowa-ły się, w znacznym stopniu już rozłożone, deski z drewna dębowego (r. iversen 2011, s. 83; 2014, s. 136); nic nie wiadomo natomiast na temat jej ścian i ich wysokości.

Dekoracja ścianelementem wystroju wnętrza komory grobowej mogła być dekoracja ścian. przy południowej ścianie komo-ry grobu 1 ze stan. Tunnehult w lubieszewie natrafiono na kilka gwoździ (J. Schuster 2010a, s. 178, tabl. 24:25––36.41.42, 41:5; J. Schuster, a. cieśliński 2012, s. 579), w którą były one pierwotnie wbite (ryc. 5) tuż nad spą-giem jamy. bardzo niskie położenie wyklucza użycie ich

ryc. 6. plan i profil grobu a z ł ę g u p i e k a r s k i e g o w zachodniej wielkopolsce (1 – nowożytna studnia). rys.: J. Schuster (na podstawie dokumentacji polowej)

fig. 6. ł ę g p i e k a r s k i, western great poland. plan and cross-section of grave a (1 – modern well). Drawing: J. Schuster (after field drawings)

12

do przymocowania do ściany półki lub jakiegoś wsporni-ka, nie mogą być również związane z konstrukcją samej drewnianej komory, ta bowiem nie miała podłogi z desek. najprawdopodobniej więc tymi gwoździami przymoco-wano do ściany tkaninę lub futro. kilka gwoździ odkry-to także w stropowej partii jamy bogato wyposażonego

grobu 7 z neudorf-bornstein w holsztynie, datowanego na młodszy okres wpływów rzymskich; rozmieszczone były one wzdłuż ścian komory grobowej, ok. 1,10 m po-wyżej jej spągu. przypuszcza się, że te gwoździe również mogły służyć do umocowania tkanin zdobiących ścia-ny (a. abegg-wigg 2014, s. 115). to samo może doty-

ryc. 7. plan grobu pod kurhanem 1 w p i e l g r z y m o w i e (d. Pilgramsdorf) ma północnym mazowszu. a – drewniana podstawa konstrukcji ścian; b – podłoga z desek; c – przedmioty drewniane (łoże, naczynia, rózgi /pręty); d – „cień” ciała zmarłego; e – drewniana plansza do gry;

f – fragment tacy drewnianej; g – naczynie szklane; h – srebrne elementy stroju; i – grzebień z poroża; j – złota bransoleta. rys.: J. Schuster (wg: n. lau 2014)

fig. 7. p i e l g r z y m o w o (former Pilgramsdorf), northern mazowsze. plan and cross-section of the grave under barrow 1. a – timber baseof the walls; b – timber floor; c – wooden finds (bed, vessels, twigs/sticks); d – ‘shadow’ of the body; e – wooden gaming board;

f – fragment of the wooden tray; g – glass vessel; h – silver elements of the attire; i – antler comb; j – golden bracelet. Drawing: J. Schuster (after: n. lau 2014)

13

czyć dziewięciu gwoździ odsłoniętych wzdłuż wschod-niej ściany podwójnego, bogato wyposażonego grobu 3/4 z gaukönigshofen we frankonii, datowanego na późny okres wpływów rzymskich (a. Dauber 1958, s. 143, tabl. 48). naturalnie, trudno jednoznacznie udowodnić teks-tylną dekorację ścian grobu, ale wydaje się dość prawdo-podobne, że była ona częścią wystroju wnętrza komory.

Usytuowanie ciała w grobiew niektórych wypadkach jama grobowa była zaprojek-towana w wymiarach tworzących przestrzeń wystarcza-jącą do zaaranżowania darów – mebli, naczyń, osobistego wyposażenia itp. wydaje się, że rozmieszczenia wszyst-kich tych elementów dokładnie planowano – zaczynając od miejsca spoczynku samego zmarłego. w związku z tym ciekawy jest fakt, iż najprawdopodobniej zwracano

uwagę też na jego cechy fizyczne. w wypadku grobów o dużych wymiarach, z komorową lub skrzyniową kon-strukcją drewnianą, w których zmarłą osobę złożono nie w trumnie kłodowej (lub o innej budowie), a na drew-nianym łożu lub deskach (desce), ta konstrukcja znajdu-je się często przy jednej z dłuższych ścian jamy grobo-wej. można uważać, iż lokalizacja po lewej lub po prawej stronie jest przypadkowa, mamy jednak przesłanki, po-zwalające sądzić, że miejsce wybierano celowo. w grobie książęcym z gommern (ryc. 9), w którym zmarły spo-czywał lewym bokiem przy ścianie8, znaleziono nożyce

8 na planach tego grobu (np. m. b e c k e r 2010a, s. 36, ryc. 5) ciało zmarłego znajduje się raczej w środkowej części grobu, co odzwier-ciedla jego pozycję podczas eksploracji grobu. wnikliwa analiza wa-runków w jamie grobowej oraz stanu i pozycji zabytków pokazała jednak, iż zmarły wraz z częścią wyposażenia uległ przemieszczeniu

ryc. 8. plan grobu 34 z e l l e k i l d e na zelandii. a – zarys jamy grobowej; b – schematycznie przedstawiona podłoga komory grobowej (z desek ułożonych poprzecznie); c – plansza do gry z żetonami; d – kości zwierzęce; e – naczynia z brązu; f – naczynia szklane; g – grzebień

z poroża; h – róg sygnałowy; i – fibula; j – złoty pierścień; k – naczynia gliniane. rys.: J. Schuster (wg: r. iversen 2011). bez skalifig. 8. e l l e k i l d e, zealand. plan of the grave 34. a – grave pit outline; b – chamber floor of planks laid down crosswise (drawn schematically); c – gaming board with counters; d – animal bones; e – bronze vessels; f – glass vessels; g – antler comb; h – bugle;

i – brooch; j – golden fingerring ; k – clay vessel. Drawing: J. Schuster (after: r. iversen 2011). not to scale

14

przeznaczone dla osoby leworęcznej (m. becker 2010a, s. 99 n., tabl. 13:1, 60:1); wszystkie dary grobowe znaj-

w wyniku procesów rozkładania się ciała oraz elementów drewnianej konstrukcji łoża i komory grobowej, a także w wyniku działania wód gruntowych (zob. m. b e c k e r 2010a, s. 40 n., ryc. 11, 12).

dowały się po prawej stronie zmarłego, tak aby wygod-nie mógł po nie sięgnąć. m. becker (2010a, s. 99, ryc. 1) zwrócił uwagę, że nożyce dla osoby leworęcznej znale-ziono też w grobie iii z wrocławia-zakrzowa (d. Sack-rau), podczas gdy nożyce z grobu i z tegoż stanowiska nadają się tylko dla osoby praworęcznej. w przytoczo-

ryc. 9. plan grobu w g o m m e r n w Saksonii-anhalcie. a – pierwotna pozycja zmarłego, tuż po pogrzebie; b – pozycja ciała/szkieletu po przesunięciu się, w wyniku procesów postdepozycyjnych, łoża; c – zapinki ze srebra i złota w materiale organicznym; d – tarcza i pas

paradny; e – naczynia brązowe i wiadra drewniane; f – duży kocioł z brązu; g – części paradnego stroju; h – przedmioty srebrne (narzędzia i elementy pasów); i – trójnóg z brązu i zestaw do gry; j – gwoździe z brązu, prawdopodobnie od mebli. wg: m. becker 2001 i 2010

fig. 9. g o m m e r n, Saxony-anhalt. plan of the grave. a – position of the body at the funeral; b – position of the body/skeleton after the bed moved during the postdepositional processes; c – silver and golden brooches within an organic stuff; d – showy shield and belt;

e – bronze vessels and wooden bucket; f – large bronze kettle; g – elements of showy attire; h – silver finds (tools and belt fittings); i – bronze tripod and gaming set; j – bronze nails, probably from wooden furniture. after: m. becker 2001 & 2010a

15

nych przez m. beckera (2010a, s. 45) dalszych przykła-dach z haßleben i häven wskazówki sugerujące lewo-ręczność zmarłej osoby odpowiadają jej ułożeniu przy ścianie grobu lewą stroną ciała.

innym aspektem tej kwestii jest „aranżacja” samego zmarłego w grobie. czy spoczywał on w stroju codzien-nym (mało prawdopodobne), czy reprezentacyjnym lub odświętnym, a więc był prezentowany uczestnikom ce-remonii pogrzebowej? może był nakryty kocem lub fu-trem tak, jak gdyby spał, czy jego twarz też była zakry-ta? w tym drugim wypadku zmarła osoba pozostawała sama, już w czasie ceremonii pogrzebowej wyłączona ze świata żywych. niestety, mamy zbyt mało danych na ten temat, tekstylia lub inne materiały organiczne zachowują się bowiem tylko szczątkowo, jeśli w ogóle. Do tego te-matu powrócę jeszcze w dalszej części artykułu.

MebleDo wyposażenia przestrzeni komory grobowej należały również meble, takie jak stoliki, krzesła czy łoże. w wielu wypadkach można zakładać pierwotną obecność takich elementów, jednak zazwyczaj warunki glebowe powo-dowały, iż przedmioty te nie zachowały się. we wspomi-nanym grobie z gommern zmarły spoczywał na meblu, którego formy nie znamy – pozostały po nim tylko małe fragmenty drewna bukowego i jesionowego oraz gwoź-dzie ze stopu miedzi; prawdopodobnie łoże było kolo-rowo pomalowane (m. becker 2010a, s. 44). pośrednim dowodem na obecność łoża dla zmarłego jest pozycja fragmentów szkieletu. wynika z niej, iż zmarły spoczy-wał ponad dużym kotłem typu Westland, co było moż-liwe tylko w wówczas, gdy stała nad nim ława lub łoże (m. becker 2010a, s. 41). w wyniku procesów postde-pozycyjnych mebel wraz ze zmarłym przesunął się od ściany do środka komory (ryc. 9; m. becker 2010a, s. 40, 44, ryc. 12).

w grobie książęcym z pielgrzymowa, ze wspaniale za-chowaną konstrukcją dolnej partii komory (ryc. 7), za-rejestrowano dłuższe fragmenty drewna będące pozosta-łością łoża zmarłego; w północnej partii przechodziły one w tzw. cień zwłok (z niem. Leichenschatten; n. lau 2012, s. 27, tabl. 9, 26), w wyniku reakcji z rozkładającym się ciałem zmarłego. można założyć, iż również w tym gro-bie łoże pierwotnie stało przy wschodniej ścianie komo-ry, tak jak w grobie z gommern, a po załamaniu się jego konstrukcji przesunęło się w kierunku środka grobu.

świetny stań zachowania szczątków organicznych przy ciele zmarłego w grobie pod kurhanem 2 w högom pozwolił na bliższe obserwacje dotyczące łoża zmarłe-go (ryc. 10:3), składającego się z dwóch belek wzdłuż-nych i siedmiu poprzeczek; jego długość wynosiła 2,6 m, a szerokość – 1 m (p. h. ramqvist 1992, s. 47 n., tabl. 12). w chwili publikacji badania materiałów organicz-nych z tego grobu były jeszcze w toku, ale kilka infor-

macji o jego aranżacji już podano (p. h. ramqvist 1992, s. 46 n.). łoże pokryte było futrem niedźwiedzia, sam zmarły również. fragmenty tekstyliów mogą pochodzić z koca (koców?) nakrywającego ciało lub futro na łożu. więcej futer – ze zwierząt innych gatunków (bobra, kuny, sobola, tchórza i innych) – odkryto przy i pod ciałem zmarłego. futra służyły do zaprezentowania bogactwa, a tym samym wysokiej pozycji zmarłego, a równocześ-nie tworzyły wygodne miejsce wiecznego spoczynku. nie wiemy jednak, czy był on przykryty nimi całkowi-cie (może owinięty?), a tym samym podczas ceremo-nii pogrzebowej przy otwartym grobie już niewidoczny.

najwięcej informacji na temat ław bądź łóż z grobów książęcych dostarczył grób komorowy w miejscowości poprad-matejovce, datowany na późny okres wpływów rzymskich lub początek okresu wędrówek ludów (k. pie-ta 2009; n. lau 2014, s. 351 nn.). wyrabowany (w ści-słym sensie tego słowa) grób zawierał fragmenty znisz-czonej podczas grabieży ławy z drewna cisowego; aby móc zabrać srebrne okucia łoża, rabusie rozerwali mebel. Jej długość wynosiła 1,9 m, szerokość 0,6 m (ryc. 11), a poszczególne elementy wykonano na tokarce. najbliż-sze analogie dla takiego łoża znane są z grobów z okresu merowińskiego, ale również z kręgu antycznych cywili-zacji śródziemnomorskich (n. lau 2014, s. 354 n., tam starsza lit.). wyjątkowy warunki glebowe – grób był wko-pany w pokład gliny, co spowodowało wypełnienie całej jamy wodą – sprzyjały zachowaniu się takich elementów wyposażenia grobowego, po którym zazwyczaj zosta-ją tylko ślady. kolejnym meblem zachowanym w grobie z popradu jest stolik z drewna topolowego. blat i stopa są okrągłe i były wykonane na tokarce; średnica blatu wynosi 0,92 m (n. lau 2014, s. 351, ryc. 9, 10). cieka-wa jest lekko wklęsła powierzchnia blatu. n. lau (2014, s. 351 n.) przypuszcza funkcję, iż mebel był misą do je-dzenia lub – co wydaje się mniej prawdopodobne – do mycia rąk. z uwagi na dobór i układ darów oraz wypo-sażenia ciekawe jest, że – jeśli rekonstrukcja mebli i ich lokalizacji w wewnętrznej komorze (n. lau 2014, ryc. 11) jest prawidłowa – nie zostało tam dużo miejsca na umieszczenie innych mebli i przedmiotów. wystarcza-jąco dużo przestrzeni jednak było pomiędzy ścianami obu komór, gdzie zdeponowano m.in. osiem naczyń gli-nianych, brązowe wiadro typu Hemmoor, żywność itd. w wewnętrznej komorze znajdowały się m.in. tekstylia, zestaw do gry (plansza, żetony) i brązowy grot strzały (n. lau 2014, s. 361). podwójna komora wymagała za-planowanej aranżacji wyposażenia grobowego i jego roz-dzielenia na dwa pomieszczenia.

cenne informacji na temat bogactwa form i zdobie-nia mebli drewnianych z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów dostarczają znaleziska z grobów z iv/v wieku po chr. odkrytych w fallward koło wre-men w Dolnej Saksonii, w których – dzięki warunkom

16

ryc. 10. plan grobów z uzbrojeniem ze Skandynawii: h u n n, Østfold (1), S i m r i s, Skania (2), h ö g o m, norrland (3).a – drewniane elementy konstrukcji grobu oraz łoża; b – naczynia i narzędzia z brązu; c – rekonstrukcje tarcz;

d – metalowe części uzbrojenia i ostrogi; e – siodło; f – złote elementy stroju; g – naczynia gliniane; h – naczynia drewniane; i – naczynia szklane; j – naczynia z materiałów organicznych (np. z kory); k – grzebień; l – orzechy laskowe; m – rogi do picia; n – kamienie.

högom: o – uprząż paradna; p – uprząż tzw. codzienna; r – schematycznie przedstawiony pas paradny z grzebieniem i nożycami. rys. J. Schuster (wg: h. g. resi 1986 [1], b. Stjernquist 1977 [2], p. h. ramqvist 1992 [3])

fig. 10. plans of the Scandinavian weapon graves: h u n n, Østfold (1), S i m r i s, Scania (2), h ö g o m, norrland (3).a – wooden parts of the grave and the bed; b – bronze vessels and tools; c – reconstructions of the shields; d – metal parts of the weapons and spurs; e – saddle; f – golden elements of the attire; g – clay vessels; h – wooden vessels; i – glass vessels;

j – vessels made from an organic stuff (e.g., from bark); k – comb; l – hazelnuts; m – drinking horns; n – stones. högom: o – showy horse gear; p – ‘ordinary’ horse gear; r – showy belt with comb and shears (drawn schematically).

Drawing: J. Schuster (after: h. g. resi 1986 [1], b. Stjernquist 1977 [2], p. h. ramqvist 1992 [3])

17

środowiska i stanowi wód gruntowych – świetnie zacho-wały się przedmioty wykonane z materiałów organicz-nych (m. D. Schön 1999, s. 40 nn.; 2010). oprócz naczyń i skrzynek drewnianych, odkryto stoliki (ryc. 12), tabore-ty, krzesło, podnóżki oraz bogato zdobiony mebel z wy-drążonego pnia, interpretowany jako tron. owe przed-mioty o wysokiej jakości świadczą, iż bogactwo i status danej osoby niekoniecznie musiały się wyrażać przez ob-fity zestaw przedmiotów metalowych.

meble w grobach datowanych na 1. połowę i tysiącle-cia po chr. w większości wykonane były z drewna. czy składane „stelaże” z metalu – rzymskie trój- lub czwór-nogi, znane z kilku ledwie grobów (wrocław-zakrzów, grób i, gommern, ostrovány [d. Osztrópatak], Stráže, grób 2; por. J. kolendo 2008, s. 81) – były używane jako stoliki, nie jesteśmy w stanie ocenić. na terenie cesar-stwa rzymskiego służyły jako stelaże od stolików lub do zawieszenia misy z uchwytami w postaci pierścieni

ryc. 11. zrekonstruowane łoże z grobu w p o p r a d z i e -

- m a t e j o v c a c h. wg: n. lau 2014fig. 11. reconstruction of

the bed from grave at p o p r a d - - m a t e j o v c e. after: n. lau 2014

ryc. 12. Stolik z grobu inhumacyjnego z f a l l w a r d koło wremen w Dolnej

Saksonii. wg: m. D. Schön 1999fig. 12. table from an inhumation

grave from f a l l w a r d near wremen, lower Saxony. after: m. D. Schön 1999

18

ryc. 13. plan grobu 4 z n e u d o r f - b o r n s t e i n w holsztynie. a – złota spiralka; b – złoty naszyjnik; c – kości ludzkie; d – drewniana konstrukcja komory; e – trumna (kłoda); f – kości zwierzęce; g – naczynie gliniane; h – wiadra drewniane z okuciami brązowymi;

i – taca drewniana z okuciami brązowymi; j – naczynia brązowe; k – koszyczek; l – naczynie szklane; m – naczynie drewniane; n – drewniana plansza do gry z okuciami brązowymi; o – szklane żetony do gry; p – zapinka brązowa; r – tkanina; s – słupy. za: a. abegg-wigg 2014

fig. 13. n e u d o r f - b o r n s t e i n, holstein. plan of the grave grave 4. a – golden spiral; b – golden neckring; c – human bones; d – timber chamber; e – log coffin; f – animal bones; g – clay vessel; h – wooden bucket with bronze fittings; i – wooden tray with bronze fittings;

j – bronze vessels; k – basket; l – clay vessel; m – wooden vessel; n – wooden gaming board with bronze fittings; o – glass counters; p – bronze brooch; r – textile; s – posts. after: a. abegg-wigg 2014

(S. künzl 2010, s. 180). nawet jeśli zgodzimy się z inter-pretacją J. kolendo (2008, s. 82 n.), iż były to stelaże rzym-skich przenośnych ołtarzy, które trafiły do rąk germań-skich przewódców jako prezenty dyplomatyczne, to nie musimy i nie możemy wykluczyć ich funkcji w projek-cie aranżacji grobu jako stolików. na taką ewentualność

wskazuje sytuacja zarejestrowana w grobie z gommern, gdzie w okolicy górnej części trójnogu leżała – zachowa-na jedynie w małych fragmentach – okrągła drewniana płyta okuta na brzegach brązem. zdaniem m. becke-ra forma okuć przemawia za lokalnym pochodzeniem tej płyty (m. becker 2010a, s. 189 n.). niewykluczone,

19

iż właśnie na tym stoliku umieszczona była plansza do gry z żetonami9.

mała ilość informacji odnoszących się do materiałów organicznych z grobów okazałych grupy lubieszewskiej (Lübsow-Gruppe) nie pozwala na jednoznaczne wnioski, wydaje się jednak, że obecność łóż w sposób pewny po-świadczona jest dopiero w grobach książęcych z młod-szego okresu wpływów rzymskich. Dotyczy to również drewnianych mebli o innym charakterze, takich jak sto-liki, krzesła itp. możliwe, iż w tym uwidacznia się w ten sposób swoisty rozwój idei grobów okazałych w germań-skim Barbaricum, prawdopodobnie pod wpływem in-spiracji rzymskich.

9 partia grobu, w której znajdował się stolik, była już częściowo na-ruszona przez koparkę, nie ma tu więc pewności co do pierwotnego układu przedmiotów.

pochówki „pod podłogą”w południowej Skandynawii oraz na terenach obecnych północnych niemiec praktykowano czasem grzebanie zmarłego w bardzo specyficzny sposób – w wąskiej jamie wkopanej w spąg głównej jamy grobowej, względnie pod drewnianą podłogą komory lub skrzyni. z tej grupy obiek-tów, datowanych na młodszy okres wpływów rzymskich, najlepiej opublikowane są plany grobów 4 i 7 z miejsco-wości neudorf-bornstein w holsztynie (a. abegg-wigg 2014), gdzie zmarli spoczywali w trumnach kłodowych. w wypadku tych grobów zaobserwować możemy dwa poziomy zdeponowanych przedmiotów, czyli przestrzen-ną separację niektórych darów grobowych od samego zmarłego (ryc. 13). nie miał on więc do nich „bezpośred-niego dostępu”, a samo złożenie tych darów było możli-we dopiero po zamknięciu przestrzeni zarezerwowanej dla niego samego. w takich grobach układ elementów

ryc. 14. plan grobu z va l l ø b y na zelandii. a – naczynia brązowe; b – naczynia srebrne;

c – naczynie szklane; d – naczynia gliniane; e – złote części stroju; f – fibule srebrne; g – żetony do gry.

rys.: J. Schuster (wg: c. engelhardt 1873). bez skalifig. 14. va l l ø b y on zealand. plan of the grave.

a – bronze vessels; b – silver vessels; c – glass vessel; d – clay vessels; e – golden elements of the attire;

f – silver brooches; g – counters. Drawing: J. Schuster (after: c. engelhardt 1873).

not to scale

20

wyposażenia na podłodze komory mogła być przepro-wadzona w celu czystej prezentacji rangi i statusu spo-łecznego zmarłego, bez uwzględnienia kontekstu użyt-kowego, a przestrzeń komory mogła służyć za scenę dla dalszego ciągu ceremonii pogrzebowej. Dotychczas gro-by z pochówkiem „pod podłogą” nie były potwierdzone w innych regionach germańskiego Barbaricum – pierw-szymi są groby 710 i 898 z miejscowości frienstedt w tu-ryngii. opierając się na swoich obserwacjach położenia darów grobowych oraz na schodkowatych profilach jam grobowych ch. Schmidt (2013, s. 172; 2014, s. 250 n.) przypuszcza, iż również w tych wypadkach zmarłe oso-by spoczywały pod jakimiś konstrukcjami drewniany-mi, co świadczy o ich związkach z ludnością z północną.

pochówki w trumnach kłodowych i w grobach o wyjątkowo długich jamachinnym od opisanego wyżej sposobem grzebania zmar-łej osoby wraz z darami grobowymi jest składanie zwłok w stosunkowo wąskich, ale wyjątkowo długich (od niem. überlang – por. J. bemmann 2000, s. 62) obiektach. może to być sama jama grobowa albo jama z konstrukcją ka-mienną – jak w wypadku grobów z młodszego okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów z nor- wegii, tzw. hellekister (por. f.-a. Stylegar 2014, s. 187 nn.) – lub drewnianą oraz jama zawierająca kłodę.

klasycznym przykładem takiego grobu jest znany już od dawna grób z valløby na zelandii (c. engelhardt 1873). zmarłego pochowano w trumnie o konstrukcji mieszanej – kamienno-drewnianej (ryc. 14). pomiesz-czenie dla zmarłego i złożonych z nim darów nie było ani zbyt obszerne, ani wysokie. ciekawe jest natomiast wy-dzielenie stosunkowo małej części grobu powyżej głowy zmarłego, w której umieszczono same naczynia – srebr-ne, brązowe, szklane i gliniane (terra sigillata). ewidentnie kryje się za tym inna idea aranżacji przestrzeni funeral-nej, być może lokalnego pochodzenia, niż w wypad-ku grobów z przestronną komorą. analogią dla takie-go podziału grobu wydaje się być sytuacja z grobu r430 z czarnówka10 na pomorzu (m. mączyńska, D. rudnicka 2004), w którym funkcję domniemanej przegrody dzie-lącej przestrzeń pełniły duże kamienie (ryc. 15:2). oby-czaj umieszczania grupy naczyń w wyodrębnionej partii grobu poza głową zmarłego, w północnej części germań-skiego Barbaricum może ewentualnie mieć nieco dłuż-szą tradycję, sięgającą fazy b2, na co zdaje się wskazywać np. grób z Simris w Skanii (ryc. 10:2). Sytuacja nie jest tu do końca jasna, ale niektóre naczynia na pewno znaj-dowały się w jamie poza trumną, czyli również były od-separowane od pozostałego wyposażenia.

10 numery grobów z cmentarzyska w czarnówku ze znacznikiem „r” odnoszą się do badań prowadzonych przez D. rudnicką z muzeum archeologicznego w gdańsku w latach 1973–2000.

Do kategorii długich grobów z trumną kłodową nale-żą też niektóre bogato wyposażone groby kultury wiel-barskiej, jak wspomniany wyżej grób r430 z czarnów-ka (ryc. 15:2). zaskakujące są tu wymiary wyjątkowo długiej i szerokiej kłody, większe choćby od wymiarów złożonej konstrukcji drewnianej pełniącej rolę trumny w jednym z grobów o ekstremalnie długiej jamie – grobu 2 w miejscowości leuna w Saksonii-anhalcie (ryc. 15:1). Jeśli zarys wkopu po wtórnym otwarciu grobu faktycznie wyznacza dawny zasięg południowej części kłody grobu z czarnówka, to miała ona naprawdę ogromne rozmia-ry – ok. 4,3×0,85 m (D. rudnicka, m. mączyńska 2002, s. 11, ryc. 2). inne groby tego typu pozwalają przypusz-czać, że w grobie z czarnówka była przynajmniej jeszcze jedna grupa naczyń, umieszczonych w okolicy stóp – do niej mogły należeć pucharek srebrny lub raczej para ta-kich pucharków, naczynie szklane (bardziej prawdo-podobna jest i w tym wypadku para takich naczyń), na których fragmenty trafiono w wypełnisku wkopu, i na pewno również naczynia gliniane. ekstremalnie długa jama nie znaczy jednak, że taki grób należał do najbo-gaciej wyposażonych. na terenach kultury wielbarskiej nierzadko grzebano zmarłych w jamach o wyjątkowo dużych wymiarach. Dobrymi przykładami są dwa gro-by z cmentarzysk pomorskich: grób 2 pod kurhanem 22 z gronowa, którego jama miała 3,65×1,5 m i głębokość 1,8 m, a długość samej kłody wynosiła 3,0 m (ostatnio: h. machajewski 2013, s. 29, tabl. XXXvi), i grób 1 pod kurhanem 29 z nowego łowicza, którego jama w stro-pie mierzyła aż 5,1×2,4 m, na głębokości 1,5 m jeszcze 4,0×1,3 m, a sama kłoda, mierząca 3,0 m, była, tak jak w gronowie, „niepotrzebnie” długa (a. cieśliński, a. ka-sprzak 2006, s. 108, ryc. 4). wypływają z tego dwa wnio-ski: po pierwsze, na terenach kultury wielbarskiej gro-by książęce niekoniecznie musiały się różnić wielkością i (lub) konstrukcją od grobów egalitarnych, po drugie, być może wymiary miały pewne znaczenie, choć częste występowanie takich grobów dowodzi, iż nie wystarczał on do zademonstrowania wyjątkowej pozycji zmarłego.

z grobem r430 z czarnówka wiąże się też problem – by użyć określenia neutralnego – wtórnego otwierania grobów w okresie wpływów rzymskich (na temat tego zjawiska na pomorzu zob. J. Schuster 2010a, s. 255 nn.). nie ma tu miejsca na obszerne omówienie tego zjawiska, chciałbym jednak zwrócić uwagę, iż przyjęte dotychczas określenie („wkop rabunkowy”) nie tłumaczy wszystkich jego aspektów (por. również k. czarnecka 2004, s. 11 n.). zastanawiająca jest np. obecność w wypełnisku wtórne-go wkopu w grób z czarnówka zabytków, co przemawia za zasypaniem grobu po jego ponownym otwarciu. przy założeniu, że był wkop rabunkowy, sytuacja ta nie znaj-duje dobrego wytłumaczenia. Sama obecność w wypeł-nisku wkopu cennych przedmiotów, takich jak srebrne zapinki czy fragment pucharka srebrnego, które w in-

21

nych wypadkach (choć o wiele późniejszych) starannie wybierano z grobów w celu uzyskania surowca (depozyt z łubiany na pomorzu – m. mączyńska 2011), świadczą, że w tym wypadku cel tego zabiegu był zupełnie inny. osoby, które wkopały się w grób z czarnówka, dobrze znały jego orientację i zasięg, co wskazuje, iż musiało się to stać niedługo po założeniu grobu. warto podkreślić jeszcze jedno: „rabunek” na cmentarzysku, na otwartej

przestrzeni, raczej nie mógł odbyć się w tajemnicy. gdy-by to była czynność wstydliwa, nielegalna, to społeczność użytkująca nekropolę na pewno nie patrzyłaby bezczyn-nie na rabowanie grobu swoich przodków. przy interpre-tacjach grobów naruszonych warto zatem brać pod uwa-gę różne scenariusze. w wypadku grobu książęcego 4 z leśna na kaszubach, datowanego podobnie jak grób r430 z czarnówka, k. walenta (1999, s. 180) przypuszcza

ryc. 15. plan grobu 2 z l e u n a w Saksonii-anhalcie (1) oraz plan grobu r430 z c z a r n ó w k a na pomorzu (2). a – naczynia brązowe; b – naczynia gliniane; c – drewno trumny; d – kamienie; e – wkop „rabunkowy”; f – naczynia szklane; g – domniemana taca; h – grociki

srebrne; i – złota moneta; j – grzebień; k – naczynia, ostrogi i części stroju ze srebra. rys.: J. Schuster (wg: w. Schulz 1953 [1], m. mączyńska i D. rudnicka 2004 [2])

fig. 15. l e u n a, Saxony-anhalt, grave 2 (1) and c z a r n ó w k o, pomerania, grave r430 (2). grave plans. a – bronze vessels; b – clay vessels; c – wood of the coffin; d – stones; e – „robbery” trench; f – glass vessels; g – supposed tray; h – silver arrow heads;

i – gold coin; j – comb; k – silver vessels, spurs and elements of the attire. Drawing: J. Schuster (after: w. Schulz 1953 [1], m. mączyńska & D. rudnicka 2004 (2)

22

rytualne otwarcie grobu, m.in. w celu częściowej ekshu-macji zwłok. wtórne otwarcie grobu w wypadku pochów-ków książęcych może też być spowodowane zupełnie in-nym czynnikiem: h. Steuer (1998, s. 172) zwrócił uwagę na to, iż zgromadzenie odpowiednich przedmiotów za życia i prezentacja bogactwa danej osoby po śmierci mo-gła być ogromnym obciążeniem dla grzebiącej ją rodziny, co ewentualnie doprowadzić mogło po jakimś czasie do otwarcia grobu i wyjęcia wartościowych obiektów, któ-re już przestały pełnić swoją rolę ceremonialną. później (h. Steuer 2006, s. 21) przedyskutował on kolejną inter-pretację: wyjęcie po pewnym czasie darów może – we-dług etnograficznych analogii – być efektem przekona-nia, iż zmarły tych przedmiotów już nie potrzebuje. Jeśli dopuścimy taką ewentualność, to w konsekwencji przy-jąć musimy, że część wyposażenia grobowego ma status pewnej tymczasowości – niektóre przedmioty nie na za-wsze lub w ogóle nie miały służyć zmarłej osobie. w ta-kim wypadku owe części inwentarza pełniłyby funkcję czysto symboliczną.

zwielokrotnione zestawy części stroju i wyroby wykonane specjalnie do celów sepulkralnychciekawym zjawiskiem, kilkakrotnie już poruszanym w literaturze (np. m. becker 2010b; J. Schuster 2010a, s. 285 nn.; D. Quast 2014, s. 332 n.), jest wkładanie do grobów dodatkowych elementów stroju. występowanie zwielokrotnionych zestawów stroju lub jego elementów potwierdzone jest już w pochówkach datowanych na fazę b1, o czym świadczy np. grób 150 z cmentarzyska z pu-tensen nad dolną łabą, w którym pochowano mężczy-znę-wojownika (w. wegewitz 1972, s. 82 nn., tabl. 34– –36; 1986, s. 109; fot. zespołu: D. ziermann 2010, ryc. 9). Jego zwłoki spalono, ale mimo tego nie wszystkie czę-ści inwentarza grobowego noszą ślady ognia. Dotyczy to niektórych zapinek, okazałych, srebrnych, podczas gdy inna – brązowa – jest nadtopiona. nienaruszone przez ogień fibule włożone były do sakiewki lub owinięte w tka-ninę spiętą kolejną – brązową – zapinką; całość zdepo-nowano w grobie już po złożeniu w nim szczątków kre-macji. można przypuszczać, iż zapakowane tak zapinki były częścią paradnego stroju mężczyzny.

w wypadku książęcego grobu 1 ze stan. Sandberg w lubieszewie oprócz brązowych, zaginionych zapinek, do grobu włożono podwójny zestaw elementów stroju, składający się każdorazowo z pary srebrnych zapinek typu almgren 71 oraz jednej ozdobnej szpili srebrnej grupy beckmann iib (J. Schuster 2010a, s. 250 n.). co cieka-we, żadna z tych zapinek nie była produktem wykończo-nym, żadna nie nadawała się nawet do użycia, bowiem ich pochewki po odlewie nie były do końca wymodelowa-ne – brak im łożysk szpil (ryc. 16). również wspomniane szpile nie są takiej jakości, jaką znamy z zestawów stroju okazałego z podobnych grobów. pozostawiono je po od-

lewie – tak jak zapinki – w stanie surowym, bez końcowej obróbki. Srebrne elementy stroju z grobu w lubieszewie miały więc ewidentnie znaczenie wyłącznie symbolicz-ne, a nie funkcjonalne – miały się one „świecić” podczas prezentacji zmarłego podkreślając jego pozycję, a nawet wznosząc ponad rzeczywisty status. fibule więc nie mogły być w posiadaniu zmarłego, były bowiem depozytem ze strony jego bliskich bądź organizatorów pogrzebu. inną kwestią jest, czy własnością zmarłego, jego rodziny lub następcy był surowiec, z którego te zapinki wykonano. nieznane jest położenie tych fibul i szpil w grobie, wiemy natomiast, w którym miejscu grobu leżała para zapinek z podkurhanowego grobu 1 ze stan. Tunnehult w lubie-szewie (ryc. 5). w tym wypadku na dwie srebrne zapin-ki trąbkowate, zalegające w masie organicznej obok za-chowanego w połowie naczynka glinianego, natrafiono w północno-wschodnim narożniku komory grobowej, tuż przy słupie w nienaruszonej partii grobu (J. Schuster, a. cieśliński 2012, s. 579). Sposób i miejsce ich depozy-cji sugerują, iż były one „właściwymi darami”11. zapinki te nie noszą żadnych śladów używania, co więcej, szpi-la jednej z nich jest nadłamana – próba odpięcia dopro-

11 w literaturze niemieckiej określenie echte Beigaben (zob. np. m. g e -b ü h r 1976, s. 46) używane jest dla podkreślenia charakteru takich elementów inwentarza grobowego, w przeciwieństwie do części stro-ju noszonego przez zmarłą osobę, które nie są darami sensu stricto.

ryc. 16. Dwie zapinki srebrne z grobu 1 na stan. Sandbergw l u b i e s z e w i e (d. Lübsow) na pomorzu.

fot. c. plamp (museum für vor- und frühgeschichte, berlin)fig. 16. l u b i e s z e w o (former Lübsow), pomerania,

site Sandberg. two silver brooches from grave 1. photo: c. plamp (museum für vor- und frühgeschichte, berlin)

23

wadziłaby natychmiast do jej odłamania, co oznacza, że wcześniej nią nie manipulowano!

bardzo podobne było położenie zapinki w grobie ksią-żęcym z 1978 roku ze zgliczyna-pobodzego (a. grzym-kowski 2006, s. 62 n., ryc. 3, 6). leżała ono w północno-za-chodnim narożniku grobu, wraz z innymi przedmiotami osobistego wyposażenia oraz żetonami do gry, w obrębie zarysu drewnianego przedmiotu o wymiarach 40×25 cm. kolejną zapinkę z tego grobu znaleziono na wysokości „głowy” (a. grzymkowski 2006, s. 62), a więc – jak się wydaje – w pozycji użytkowej.

w datowanym na fazę b2 grobie 1 w Juellinge na wy-spie lolland dodatkowy zestaw metalowych części stro-ju (zapinkę i ozdobną szpilę) zdeponowano koło lewego ramienia zmarłej (S. müller 1911, s. 2 nn.) – m. gebühr (1976, s. 32, 35) słusznie zakłada, że wraz z dodatkową szatą. w grobie książęcym 6 z zohoru, również datowa-nym na fazę b2, dwie z trzech zapinek odkryto przy lewym ramieniu zmarłego (ryc. 17). nie znajdowały się one na tyle daleko od ciała, by nie mogły zapinać jakiejś odzie-ży zmarłego, jednak ich pozycja w grobie budzić może pewne wątpliwości co do takiej interpretacji.

ryc. 17. plan grobu książęcego 6 z z o h o r u w zachodniej Słowacji. a – naczynia, części stroju, ostrogi

i narzędzia z brązu; b – naczynia szklane; c – naczynia gliniane; d – drewniana skrzynka; e – kamyki (do gry?).

rys.: J. Schuster (wg: k. elschek 2013)fig. 17. z o h o r, western Slovakia. plan of the princely grave 6. a – bronze vessels, elements of the attire, spurs and tools; b – glass vessels; c – clay vessels; d – wooden

casket; e – stones (counters?). Drawing: J. Schuster (after: k. elschek 2013)

24

w fazie b2/c1 pochowano tzw. księżniczkę z leśna na wschodnim pomorzu (ostatnio: k. walenta 2009, s. 10 nn., tabl. vi–Xi). ten okazały grób inhumacyjny również zawierał kilka zapinek. z ich lokalizacji (ryc. 18) wynika, iż trzy spinały odzież zmarłej, a trzy kolejne należały do innej, dodatkowej szaty, leżały bowiem wraz z  tekstyliami po prawej stronie ciała, przy zachodniej ścianie kłody, na co już zwrócił uwagę m. becker (2010b, s. 32, ryc. 2). Jakościowo zapinki te nie różnią się od fi-bul znalezionych na szkielecie zmarłej. Do tego samego horyzontu, co grób „księżniczki” z leśna, należy – nie-książęcy – pochówek mężczyzny w grobie 1 pod kurha-nem 1 w gronowie. pozycja zapinki i szpili (!) powyżej głowy (h. machajewski 2013, s. 17 n., tabl. i) wskazuje, iż oba przedmioty nie były elementami stroju, w którym pochowano zmarłego, lecz prawdopodobnie złożono je osobno wraz z inną szatą. przy potylicy zmarłego odkry-to jednak kolejną szpilę, tkwiącą w tkaninie. mamy więc dwie możliwości: albo wszystkie trzy przedmioty należa-ły do jednej szaty, zdeponowanej przy głowie zmarłego, albo spinały one tkaninę spowijającą zwłoki. tezę taką wielokrotnie już wyrażano w literaturze, aczkolwiek brak było bezpośrednio potwierdzających ją dowodów. Dowo-du takiego dostarczył pochówek znad morza północnego. w jednym z inhumacyjnych grobów z wurtu fallward koło wremen nad dolną wezerą zarejestrowano szereg drewnianych szpil, leżących w jednej linii biegnącej od potylicy wzdłuż pleców aż do łydek; spinały one tkani-nę spowijającą ciało zmarłego (m. D. Schön 2010, s. 78).

wkładanie srebrnych lub złotych zapinek do grobów okazałych w funkcji innej niż użytkowa potwierdzone jest również dla młodszego okresu wpływów rzymskich. w grobie z valløby na zelandii dwie srebrne zapinki znaj-dowały się przy prawej kości udowej (ryc. 14). nietypowa pozycja przemawia za ich umieszczeniem w grobie jako „właściwych darów”, być może również i tu wraz z szatą. opisane zjawisko najlepiej ilustruje pozycja dwóch spię-tych ze sobą fibul – złotej i srebrnej – w wyjątkowo bo-gatym grobie w gommern (m. becker 2010a, s. 77 nn., tabl. 56). na fibule te trafiono bowiem wśród szczątków tkaniny, będącej najprawdopodobniej pozostałością

ryc. 18. plan grobu książęcego 1 z l e ś n a na pomorzu. a – naczynia i elementy stroju z brązu; b – naczynia szklane;

c – paciorki bursztynowe; d – paciorki szklane; e – srebrne elementy stroju; f – złote elementy stroju; g – przęślica; w południowej

partii grobu: skrzynia drewniana (h) z paciorkami i naczyniem glinianym (i). rys.: J. Schuster (wg: k. walenta 2009)

fig. 18. l e ś n o, pomerania. plan of the princely grave 1. a – bronze vessels and elements of the attire; b – glass vessels;

c – amber beads; d – glass beads; e – silver elements of the attire; f – golden elements of the attire; g – spindle; in the S part

of the grave: wooden chest (h) with beads and clay vessel (i). Drawing: J. Schuster (after: k. walenta 2009)

25

sakiewki, na wysokości bioder zmarłego (ryc. 9). trze-cia zapinka – złota – znajdowała się w okolicy prawego barku, czyli w położeniu „funkcjonalnym”. nie ozna-cza to jednak, iż była ona naprawdę używana za życia pochowanego! Jedyną z zapinek noszącą ślady zużycia jest srebrna fibula, znajdująca się w sakiewce. ten fakt trudno wytłumaczyć, możliwe, że tę powszednią fibu-lę na czas ceremonii pogrzebowej zastąpiono okazalszą – złotą. ten dobrze udokumentowany i przeanalizowa-ny przykład pokazuje, jak złożony jest problem interpre-tacji elementów stroju znajdowanych w grobach oraz że interpretacje oparte na wstępnych obserwacjach nieko-niecznie muszą być prawdziwe.

w grobie 2 z leuna srebrna, częściowo pozłacana fibu-la rzymska znajdowała się, wraz z brązową szpilą i grze-bieniem, przy lewej stopie zmarłego (ryc. 15:1). oprócz niej w grobie nie było innej zapinki, jednak jej wyjątko-we potraktowanie świadczy o szczególnym znaczeniu owej „obcej” fibuli. ten typ zapinek na terenach cesar-stwa występuje często w kontekście militarnym, dlatego też J. werner (1989, s. 123 n.) zinterpretował jej pozy-cji w grobie jako ślad płaszcza rzymskiego oficera, zde-ponowanego przy nogach zmarłego. w grobie 7 z neu-dorf-bornstein dwie zapinki – srebrna i brązowa – leżały w okolicy głowy. a. abegg-wigg (2008, s. 285) dopusz-cza również w tym wypadku możliwość zdeponowania zapinek wraz z szatą.

Jedna z sześciu fibul znalezionych w grobie iii z wroc-ławia-zakrzowa również leżała w okolicy bioder (w sa-kiewce?), a cztery kolejne zdeponowano – ponownie wraz z tkaniną lub szatą! – w szkatułce bądź skrzyn-ce poniżej nóg zmarłego, najprawdopodobniej chłop-czyka (D. Quast 2014, s. 333, ryc. 1); tylko jedna fibu-la znajdowała się w pozycji spodziewanej dla niej jako części stroju. podobną sytuację można zaobserwować w wypadku grobu 8 z haßleben – jednego z najbogat-szych grobów z horyzontu Leuna-Haßleben-Zakrzów (ryc. 19). przy nogach zmarłej kobiety znajdowała się skrzynka, a w  niej – oprócz kolii – złota zapinka z dwie-ma sprężynka mi (w. Schulz 1933, s. 4–9, ryc. na s. 5, tabl. 2). poza głową, w dość luźnym rozrzucie w odległości ok. 1 metra, spoczywały dwie srebrne i jedna złota fi-bula; dwie kolejne fibule ze srebra leżały przy szkielecie. można sądzić, iż trzy fibule znalezione poza głową zmar-łej włożono do grobu wraz z odzieżą, czyli w pierwotnej ich funkcji, należały więc do dodatkowej szaty, podczas gdy pojedynczą zapinkę złotą, zdeponowaną w skrzyn-ce, potraktowano wyraźnie inaczej. w bogato wyposażo-nym grobie z ammern w turyngii odkryto pozostałości po skrzynce, w której z kolej znajdowały się dwie zapinki i kolia paciorków (b. Schmidt, J. bemmann 2008, s. 141).

odnieść można wrażenie, iż niektóre z tych dodatko-wych zapinek raczej nie pełniły roli przedmiotów użyt-kowych, lecz swoistych nośników metalu szlachetnego,

być może jako symbolu władzy lub statusu. coraz częściej mówi się w takich wypadkach o „osobistych skarbach” (por. m. becker 2010a, s. 362 przyp. 31)12, podobnych do „skarbów królewskich” z okresu merowińskiego i czasów późniejszych, może nawet będących zaczątkową postacią tych ostatnich (D. Quast 2014, s. 339). inną możliwością wytłumaczenia pojawiania się w grobach takich zapinek jest ewentualność, iż do reguł ceremonii pogrzebowej na-leżała również praktyka wykonywania części wyposaże-nia w okresie między śmiercią a pochowaniem danej oso-by (c. von carnap-bornheim 2006, s. 120).

Naczynia rzymskieJedną z podstawowych cech dystynktywnych grobów książęcych jest obecność w ich inwentarzach naczyń im-portowanych (h. J. eggers 1953, s. 104; m. gebühr 1974, s. 120, 122) – przynajmniej brązowych, ale często również srebrnych i szklanych. regularne powtarzanie się w gro-bach elitarnych w północno- i środkowoeuropejskim Bar-baricum tych samych typów naczyń, z których wiele na terenach cesarstwa używanych było podczas libacji, tłu-maczone jest przejmowaniem przez barbarzyńskie elity śródziemnomorskiego obyczaju symposion, czyli wspól-nego picia wina (np. J. kunow 1983, s. 79; u. lund han-sen 1987, s. 196) – naczynia te tworzyły pewne stałe ze-stawy. teza ta nie jest jednak powszechnie akceptowana. zwraca się uwagę na to, iż germanie niekoniecznie mu-sieli używać obcych naczyń w ich pierwotnym przezna-czeniu (J. Schuster 2010a, s. 268 nn.), oraz że często owe komplety właśnie nie są kompletne a struktura zespołów naczyń w niektórych grobach wskazuje, iż były one gro-madzone przez dłuższy okres (z. karasová 1999, s. 207). germanie nie mieli dostępu do pełnej gamy rzymskich naczyń, natomiast paleta typów naczyń znajdowanych w Barbaricum odpowiada dokładnie temu, co rzymscy legioniści wozili ze sobą podczas akcji militarnych (J. ol-denstein 1975, s. 299 nn.). poza tym brak dowodów na to, że w północno- i środkowoeuropejskim Barbaricum tra-dycja picia wina przyjęła się w szerszej skali – w postaci analiz chemicznych śladów zawartości naczyń do picia oraz obecności pojemników do transportu tego napoju (amfor13). według innej hipotezy, spotykane w wielu gro-bach „zestawy”, składające się z dzbana i głębokiej misy, służyć miał do mycia rąk (np. p. pentz 2013, s. 245 n.).

12 w tym kontekście trzeba również widzieć dwie ciężkie sztabki srebra z grobu w högom, które umieszczono w małej torbie, będącej integral-ną częścią pasa okazałego (p. h. r a m q v i s t 1992, s. 123, ryc. 61, 62). 13 unikatowe znaleziska dwóch amfor z miejscowości Sietesz, pow. przeworski (J. andrzejowski, a. k o k o w s k i, ch. l e i b e r 2004, s. 352) nie wnoszą tutaj wiele, po pierwsze bowiem datowane są na okres wędrówek ludów, po drugie zaś, z uwagi na swą unikatowość nie mogą świadczyć o dostawach wina do środkowo- i północnoeuropej-skiego Barbaricum. ten typ amfor (spatheion) służył zresztą zapew-ne do transportu oliwy.

26

Jedna i druga interpretacja zakłada więc użytkowanie rzymskich naczyń w taki sam sposób, w jaki korzystali z nich rzymianie. w argumentacji p. pentza błędem jest jednak twierdzenie, iż dzban i misa tworzą komplet. Jak wykazał już h.-u. nuber (1973), dzban tworzył zestaw razem z tzw. paterą, czyli płaską misą ze sztabkowatą rącz-ką! oprócz tego J. kunow (1983, s. 72, 81) udowodnił, iż głęboka misa wcale nie służyła do mycia rąk, lecz do mycia nóg (Fußwaschgefäß) – a w tej funkcji na pewno przecież nie była używana w germańskim Barbaricum.

Dodatkowo, pierwotna (na terenach cesarstwa rzym-skiego) i wtórna (w Barbaricum) funkcja niektórych na-czyń budzi jeszcze wiele wątpliwości. rondle mogły mieć różne zastosowanie (J. kunow 1983, s. 74), jednak zda-niem S. bendera (2000, s. 479 nn.) niektóre, natomiast zdaniem r. igla (2002, s. 105 nn.) – wszystkie, wykorzy-stywano nie podczas libacji, ale do podgrzewania i poda-wania ciepłych posiłków. Dyskutowana jest również funk-cja zestawu „czerpak/cedzidło”, bowiem ścisłego związku z konsumpcją wina nie można tu udowodnić (podsumo-

wanie: J. kunow 1983, s. 75 nn.; zob. też r. pet rovszky 1993, s. 41). wniosek jest jeden: w sytuacji, w której ar-cheologia prowincjonalnorzymska nie jest pewna co do zastosowania niektórych naczyń brązowych, to archeo-logia zajmująca się Barbaricum tym bardziej musi być powściągliwa w ich interpretacji!

w stosunkowo małej grupie grobów występują naczy-nia ze srebra, przy czym najczęściej reprezentowane są one przez pucharki do picia. większość z nich pocho-dzi z grobów datowanych na wczesny okres wpływów rzymskich (ostatnio: S. künzl 2002; J. Schuster 2010a, s.  274  nn.), a tylko nieliczne – tzw. typu Leuna (por. b. niemeyer 2004) – z grobów z młodszego okresu wpły-wów rzymskich. wyjątkowe są srebrne wiadra typu Hem-moor z wrocławia-zakrzowa i z gommern (D. Quast 2009b, s. 21, ryc. 34), srebrny zestaw złożony z czerpa-ka i cedzidła z tego ostatniego grobu (S. künzl 2010, s. 176 nn.), pojedyncze naczynia różnych typów z gro-bu ii ze Strážy na Słowacji (ostatnio: D. Quast 2009b, s. 22 nn., ryc. 36–41) oraz naczynko ze scenami figural-

ryc. 19. plan grobu 8 z h a ß l e b e n w turyngii. a – naczynia brązowe; b – naczynia szklane; c – naczynia gliniane; d – naczynia drewniane; e – kasetki/skrzynie drewniane; f – drewniana taca (między tacą a ścianą kości zwierzęce – dary mięsne); g – srebrne elementy stroju

i wyposażenia osobistego (sprężyna i klucz kasetki, nóż, sprzączka, fibule); h – złote elementy stroju (fibule, szpile, naszyjnik); i – grzebień, patyczki; j – paciorki; k – dodatkowe elementy stroju (fibule). rys.: J. Schuster (wg: w. Schulz 1933). bez skali

fig. 19. h a ß l e b e n, thuringia. plan of the grave 8. a – bronze vessels; b – glass vessels; c – clay vessels; d – wooden vessels; e – wooden caskets/chests; f – wooden tray (between tray and wall gift of meat– animal bones); g – silver elements of the attire and personal equipment (spring and key from the casket, knife, belt buckle, brooches); h – golden elements of the attire (brooches, pins, neckring); i – comb, sticks;

j – beads; k – additional elements of the attire (brooches). Drawing: J. Schuster (after: w. Schulz 1933). not to scale

27

nymi z grobu 70 na cmentarzysku kultury przeworskiej w osieku w wielkopolsce (e. pawlak 2011, s. 304–305; m. kurgan-przybylska 2012, fot. na s. 9).

pucharki srebrne z okresu wczesnorzymskiego wielo-krotnie już były analizowane w literaturze (np. J. wielo-wiejski 1990), przy czym zazwyczaj zajmowano się ich pochodzeniem, datowaniem ich produkcji oraz datowa-niem grobów, w których je znaleziono. pucharki te były m.in. argumentem na rzecz tezy o przejmowaniu przez germanów rzymskich obyczajów biesiadnych (J. wer-ner 1950). po szerszej analizie ich kontekstu (J. Schuster 2010a, s. 275 nn.), w tym płci osób pochowanych z takimi naczyniami (głównie w grobach z i–ii wieku), doszedłem do przekonania, iż pucharki srebrne na pewno nie były przedmiotem handlu, a ich znaleziska są zbyt rzadkie, aby świadczyć mogły o przejmowaniu przez germanów zwyczaju picia wina. pucharki srebrne były zresztą czę-sto demontowane a ich części składano do grobów jako pars po toto, bowiem pełniły one określoną rolę w ponad-regionalnym germańskim systemie prezentacji rangi lub statusu (por. e. künzl 1989, s. 35) – ustanie ich dopływu po wczesnym okresie panowania tyberiusza zmuszało do takich zabiegów, aby mógł być utrzymany ich udział w  inscenizacjach pozycji mężczyzn o bardzo wysokiej randze społecznej. inną reakcją na przerwanie dopływu pucharków srebrnych były – dość jednak rzadkie – próby podjęcia własnej produkcji, które to zjawisko tylko w po-łudniowej Skandynawii w młodszym okresie wpływów rzymskich miało nieco większą skalę, choć wykonywa-ne tam naczynia były już bardzo oddalone od rzymskich pierwowzorów (J. Schuster 2010a, s. 281). wszystko to zdaje się wskazywać na zaadaptowanie w świecie ger-mańskim rzymskich srebrnych pucharków do picia jako symboli we własnym systemie prezentacji statusu; oczy-wiście, proces ten zainicjowały kontakty z cesarstwem. Jeśli zatem srebrne pucharki nie były składane w grobach jako części zestawów do picia, to tym samym nie mo-gły służyć jako takie naczynia zmarłemu w zaświatach.

w podobny – symboliczny – sposób mogły funkcjo-nować niektóre naczynia szklane. we wczesnym okresie wpływów rzymskich w środowisku barbarzyńskim jakąś specjalną rolę pełnić musiały szklane miseczki żeberko-wane. w przeciwieństwie do terenów cesarstwa rzym-skiego, w Germania magna owe naczynia są dość rzad-kie (ryc. 20; ostatnio: J. Schuster 2010a, s. 54 nn.), często jednak były imitowane w ceramice, przede wszystkim na obszarze kultury przeworskiej oraz nad środkowym Du-najem (m. hegewisch 2006, s. 201 nn., ryc. 6:a; a. miste-wicz 2006). takie naśladownictwa świadczą o szczegól-nym znaczeniu przydawanym tym naczyniom szklanym. oczywistym potwierdzeniem tej hipotezy jest obecność takiego naczynia w grobie książęcym ze zgliczyna po-bodzego, odkrytym w 1978 roku (ryc. 20). miseczki ze zgliczyna nie można tłumaczyć tylko potrzebą uzupeł-

nienia zestawu do picia, czy to z powodu braku naczy-nia szklanego, czy też niemożności jego zdeponowania w grobie, wówczas bowiem nie trzeba byłoby wkładać tyle starań w wykonanie dość wierną repliki (choć znacz-nie mniejszej niż pierwowzory) a wystarczyłoby zdepo-nować w tej funkcji jakiekolwiek naczynko. ewidentnie jednak musiała to być miseczka żeberkowana.

czy układ i rozmieszczenie rzymskich naczyń w gro-bach dają nam wskazówki odnośnie do ich funkcji w ry-tuałach grzebalnych i pośmiertnym „życiu” zmarłych? w niektórych wypadkach obserwację poczynione pod-czas eksploracji pozwalają na ostrożne wnioski14.

14 nie uwzględniam tu grobu z gosławic (h. l e n d e l, e. S c h m i d t 1935; g. r a s c h k e 1939; m. m ą c z y ń s k a 2006), którego plan

ryc. 20. Szklane miseczki żeberkowane z we i ß e n f e l s w Saksonii-anhalcie (u góry) i z e s p e na fionii (u dołu) oraz

gliniana replika takiej miseczki ze z g l i c z y n a - p o b o d z e g o na północnym mazowszu, na tle fragmentówy naczyń szklanych

z faktorii handlowej w rzymskim mieście Augusta Vindelicum (Municipium Aelium Augustum) w recji (dzis. augsburg

w bawarii). wg: J. Jensen 2003 (weißenfels, espe), a. rottloff 2000 (augsburg); fot. J. Schuster (zgliczyn pobodzy)

fig. 20. glass ribbed bowls from we i ß e n f e l s, Saxony-anhalt (above) and from e s p e, funen (below),

and clay replica of such bowl from z g l i c z y n - p o b o d z y, northern mazowsze, at the background of clay vessles from

a trading-post in the roman town Augusta Vindelicum(Municipium Aelium Augustum) in raetia (modern augsburg,

bayern). after: J. Jensen 2003 (weißenfels, espe), a. rottloff 2000 (augsburg); photo: J. Schuster (zgliczyn-pobodzy)

28

Dużo informacji dostarcza grób książęcy 6 z miejsco-wości zohor w zachodniej Słowacji, który od momentu zasypania go pozostał nienaruszony, a przy tym zbada-no go podczas systematycznych badań wykopalisko-wych, jest więc pewnym ewenementem wśród grobów książęcych typu Lubieszewo. patrząc na nienaruszony układ naczyń w grobie (ryc. 17) nasuwa się wyrażone już wcześniej podejrzenie (J. Schuster 2010a, s. 270 nn.), że we wczesnym okresie wpływów rzymskich naczynia były rozmieszczone w grobie bez względu na ich ewen-tualną funkcję. układ naczyń w grobie z zohoru nie robi wrażenia uporządkowanej aranżacji. wiadro – w anty-cznym kręgu śródziemnomorskim niezbędne podczas li-bacji – zdeponowano osobno i daleko od naczyń „do pi-cia”, które złożono przy lub częściowo nawet na stopach zmarłego. wszystkie naczynia umieszczone przy stopach zmarłego – z wyjątkiem patery – ustawione były dnem do góry (k. elscheck 2013, s. 103), czyli w pozycji wyrażają-cej ich bezfunkcyjność (lub stan „odpoczynku”). oprócz tego wszystkie naczynia, również wiadro, przykryte były tkaniną – jest to zresztą sytuacja rejestrowana w grobach książęcych dosyć często. na krawędzi jednego z wiader typu Östland z grobu 2 ze stan. Tunnehult w lubieszewie, stojącym w grobie do góry dnem, zachowały się zmine-ralizowane fragmenty tekstyliów i sznurków (ryc. 21), które interpretować można jako pozostałości nakrycia lub opakowania naczynia. tkaniną przykryte był także wiadro skośnie żłobkowane znalezione w grobie „księż-niczki” z leśna (m. kanwiszerowa, k. walenta 1985, s. 13 n., 108 nn., ryc. 3; J. maik 2009; m. cybulska 2009).

nierzadko w grobach odkrywane są naczynia (jedno lub kilka) zdeponowane z przedmiotami niemającymi z nimi żadnego – czytelnego dla nas – funkcjonalnego związku; często swoistym pojemnikiem na takie przed-mioty jest brązowa misa, pozwalająca na bezpieczne ich upakowanie. i tak w grobie 1 ze stan. Sandberg z lubie-szewa nożyce przylegały do ścianki misy typu eggers 99, w środku której umieszczono m.in. dwa srebrne pucharki (J. Schuster 2010a, s. 269), w wypadku grobu książęcego z lalendorf w meklemburgii, datowanego na późne sta-dium fazy b1 (h. keiling 1973), w misie typu eggers 92 leżały naczynko drewniane i igła z brązu (J. von richtho-fen 1994, s. 23), w grobie i z marwedel nad dolną łabą w misie e 100 znajdowały się rogi do picia, dwa pojem-niki drewniane oraz nożyce, nóż i zapinki (f. laux 1993, s. 319), zaś brązowa misa z grobu z hvolgård mølle na Jutlandii, datowanego na wczesny okres wpływów rzym-skich, zawierała grzebień, szpilę lub igłę, tkaninę oraz drobne przedmioty z metalu i drewna (l. claudi-han-

często służy jako materiał ilustracyjny w odpowiednich tekstach (np. k. c z a r n e c k a 2004, ryc. 3). Stopień naruszenia układu części in-wentarza tego grobu był zbyt duży, aby obecnie była możliwa wiary-godna rekonstrukcja pierwotnego rozmieszczenia darów grobowych.

sen 2013, s. 210). w grobie książęcym 1 z leśna (ryc. 18) przęślica usytuowana była pomiędzy naczyniami ze szkła a wiadrem brązowym – układ trudny do wyjaśnienia. li-sta takich kombinacji jest o wiele dłuższa, jednak przy-toczone tu przykłady wystarczają do uzasadnienia przy-puszczenia, że znajdowane w wielu grobach (ryc. 22) odwrócone do góry dnem naczynia brązowe, chronią-ce zdeponowane pod nimi naczynia szklane i srebrne, czy też naczynia wkładane jedno w drugie, nie miały na celu zademonstrowania stanu posiadania zmarłego, zaś ich aranżacja nie była przygotowana z zamiarem prezen-tacji jego statusu.

we wczesnorzymskim grobie a2 z Dollerup na Jutlan-dii (ryc. 22:1) nie brakowało miejsca, a mimo to znaj-dowały się tu naczynia z różnych surowców ustawione ściśle razem z innymi przedmiotami, jak np. nóż i grze-bień (o. voss, m. Ørsnes-christensen 1949, s. 214 nn.). pod wiadrami zarejestrowano resztki futer, tkanin i sznu-rów – cytowane wyżej przykłady zdają się świadczyć, iż naczynia były w nie „opakowane” .

układ naczyń w okazałym grobie pod kurhanem 2 w högom (p. h. ramqvist 1992) wykazuje pewną prawid-łowość, aczkolwiek w niektórych wypadkach nie jest jas-ne, dlaczego dany przedmiot zdeponowano akurat w tym a nie innym miejscu (ryc. 10:3). elementy uzbrojenia leżały koło ciała zmarłego w logicznym, funkcjonalnym układzie, ale umieszczenie siodła wśród naczyń – w czę-ści grobu interpretowanej jako food storage (S. fischer 2014, s. 389) – co najmniej dziwi, podobnie jak umiesz-czenie tam „codziennej” uprzęży (ryc. 10:a), podczas gdy uprząż „paradno-militarną” złożono osobno po drugiej stronnie komory grobowej (ryc. 10:b).

ryc. 21. fragmenty wiadra typu Östland z grobu 2 ze stan. Tunnehult w l u b i e s z e w i e (d. Lübsow) na pomorzu.

fot.: J. Schusterfig. 21. l u b i e s z e w o (former Lübsow) in pomerania, site

Tunnehult. fragments of the bucket type Östland from grave 2. photo: J. Schuster

29

rozważyć warto jeszcze jeden aspekt obecności naczyń w grobach. h. Steuer (2006, s. 14, 20) przyjął, iż znajdo-wane w grobach naczynia i części tusz zwierzęcych czę-sto nie miały służyć zmarłemu w wiecznej uczcie, ale są jedynie pozostałościami ceremonii pogrzebowej i kon-solacji przy grobie, tzw. Totenmahl. po tej uroczystości deponowano je rytualnie w grobie, by uchronić przed profanacją – być może z tego też względu często były one opakowywane. nie należy lekceważyć znaczenia uczty, która odbywała się przy grobie i była częścią ob-rzędów grzebalnych, ponieważ istotne znaczenie mogła

mieć panująca podczas niej hierarchia – podział na rzą-dzących i rządzonych.

przeciw tezie o składaniu do grobów zestawów naczyń przemawia fakt, iż czasem niektóre dary, w tym również naczynia metalowe, już w chwili ich deponowania były „antykami”. Dotyczy to – obok innych przedmiotów two-rzących zespół archaików stanowiących starszy zestaw darów grobowych – srebrnego pucharka, reprezentowa-nego w grobie z mušova na morawach przez sam uchwyt (J. peška, J. tejral 2002b, s. 508 nn.), niektórych srebr-nych naczyń z grobu 2 ze Strážy (D. Quast 2009b, s. 27)

ryc. 22. usytuowanie i aranżacja naczyń metalowych i glinianych w grobach książęcych. 1 – D o l l e r u p, grób a2, Jutlandia;2 – S t o r e - D a l, kurhan 6, Østfold; 3 – l u b i e s z e w o (d. Lübsow), stan. Sandberg, grób 1, pomorze; 4 – S k r ø b e s h a v e, fionia;

5 – l e u n a, grób 2, Saksonia-anhalt. wg: u. voss i m. Ørsnes-christensen 1949 (1), J. petersen 1916 (2), J. Schuster 2010 (3), h. norling-christensen 1938 (4), w. Schulz 1953 (5). bez skali

fig. 22. location and arrangement of the metal and clay vessels in the princely graves. 1 – D o l l e r u p, grave a2, Jutland;2 – S t o r e - D a l, barrow 6, Østfold; 3 – l u b i e s z e w o (former Lübsow), site Sandberg, grave 1, pomerania; 4 – S k r ø b e s h a v e,

funen; 5 – l e u n a, grave 2, Saxony-anhalt. after: o. voss & m. Ørsnes-christensen 1949 (1), J. petersen 1916 (2), J. Schuster 2010 (3), h. norling-christensen 1938 (4), w. Schulz 1953 (5). not to scale

30

czy srebrnego wiadra typu Hemmoor z gommern, któ-re jest przynajmniej o pokolenie (20–30 lat) starsze niż inne przedmioty z tego grobu. Dzban z grobu 1 na stan. Sandberg z lubieszewa też jest o wiele starszy niż pozo-stałe naczynia (J. Schuster 2010a, s. 49, 217). takie ar-chaika raczej nie były wykorzystywane podczas uczt po-grzebowych, pełniły natomiast rolę symboli w procesie kultywowania tradycji grupowej trudno jednak powie-dzieć, czy były one własnością zmarłego. nie wiadomo też, jakie przyczyny doprowadziły do ich zdeponowania akurat w tym konkretnym grobie.

BrońJedną z podstawowych cech grobów książęcych okre-su rzymskiego ma być brak broni (r. hachmann 1956, s. 17 n.; k. czarnecka 2004, s. 108). Jest to teza o tyle problematyczna, że zakłada ścisły związek pomiędzy in-humacją, rytuałem pochówków książęcych (niem. Für-stengrabsitte) oraz brakiem broni. rzeczywiście, w wie-lu grobach książęcych broń nie występuje, faktem jest też, że wiele z nich to groby inhumacyjne. broń znamy jednak z wielu wczesnorzymskich grobów ciałopalnych, których inwentarze pod względem bogactwa i obecności importów rzymskich nie różnią się od inwentarzy inhu-macyjnych grobów książęcych, z drugiej strony znamy też równie bogato wyposażone groby ciałopalne, w któ-rych uzbrojenia nie ma, jak np. w grobie z apensen na dolnym połabiu (w. wegewitz 1937, s. 144 n., tabl. 32, 33). z tych powodów w odniesieniu do wczesnego okre-su wpływów rzymskich zaproponowałem (J. Schuster 2010a, s. 295) podział grobów książęcych na grupę typu Lübsow/Lubieszewo (groby inhumacyjne) i grupę typu Hagenow (groby ciałopalne). z europy środkowej zna-my grób książęcy (zwany nawet królewskim) z mušova na morawach, który zawierał bogaty zestaw uzbrojenia (e. Droberjar, J. peška 2002; e. künzl 2002). uzbrojenie zarejestrowano też w niektórych grobach książęcych ba-danych dawniej. w grobie ii z łęgu piekarskiego odkryto m.in. rynienkowate okucie albo brzegu pochwy miecza, albo – co mniej prawdopodobne – tarczy (k. Jażdżew-ski, g. rycel 1981, tabl. 5:8; J. Schuster 2010a, s. 293 n.). grób 4 z chojnego w środkowej polsce obok przynaj-mniej czterech naczyń brązowych i szklanych żetonów do gry zawierał również żelazny grot włóczni (e. kaszew-ska 1971). nie ma powodu, aby pochówek ten wyłączyć z grupy grobów książęcych.

w Skandynawii groby z importami i uzbrojeniem występują w ciągu całej pierwszej połowy i tysiącle-cia po chr. – jeden z nich, z Simris w Skanii (b. Stjern-quist 1977), pomimo miecza, tarczy i włóczni jest zawsze umieszczany na mapach grobów książęcych z wczes-nego okresu wpływów rzymskich (zob. np. m. gebühr 1998, ryc. 25; 2009, ryc. 1; J. peška 2002, ryc. 35). grób z avaldsnes na wyspie karmøy w południowej norwe-

gii (h. Schetelig 1912, s. 53 nn.; w. Slomann 1964), z pa-radnym umbem i mieczem w bogato zdobionej pochwie, należy do najbardziej imponujących grobów książęcych z  młodszego okresu wpływów rzymskich. bogactwo i rangę zmarłego podkreśla m.in. masywny naszyjnik zło-ty, należący do najcięższych przedmiotów z tego krusz-cu z północnej części Barbaricum (k. andersson 1993, ryc. 44:d; 1995, s. 96 n.).

na kontynencie w grobach książęcych z horyzontu Hassleben-Leuna-Zakrzów broń występuje niemal wy-łącznie w postaci symbolicznych grotów strzał, wyko-nanych z brązu lub ze srebra; spotykamy je aż do końca okresu wpływów rzymskich, czego dowodzi brązowy grot strzały z grobu w popradzie na Słowacji (n. lau 2014, ryc. 17). zwyczaj ten potwierdzony jest jednak tylko dla grobów z europy środkowej, bowiem ze Skandynawii znamy współczesne groby książęce wyposażone w broń „normalną”. obecność tarczy paradnej w bardzo bogato wyposażonym grobie z gommern w Saksonii-anhalcie pokazuje, iż elementy takiego właśnie uzbrojenia wy-stępować mogą także w grobach książęcych z młodsze-go okresu wpływów rzymskiego z terenów na południe od bałtyku. odnośnie do tarczy z gommern wysunię-to tezę, iż również ona miała znaczenie symboliczne, co potwierdzać ma regułę niewkładania broni do grobów książęcych (k. czarnecka 2004, s. 110). interpretacja ta wydaje się jednak wątpliwa, ponieważ znaleziska z tzw. stanowisk bagiennych w Skandynawii dowodzą, iż rów-nież i taka paradna broń była używana podczas walki, chociaż ze względu na nasz obecny stosunek do przed-miotów z metali szlachetnych praktyka ta może się wy-dawać nieco dziwna. nie trzeba szczególnie podkreślać, że także w pierwszej połowie i tysiąclecia po chr. srebro i złoto miały duże znaczenie, przede wszystkim w syste-mie autoprezentacji rangi i statusu poszczególnych jed-nostek. w pewnych warunkach przedmioty wykonane ze srebra i złota eliminowano z obiegu, o czym świadczą skandynawskie „bagienne” depozyty osobistych ekwi-punków ówczesnych wojowników. Sądzę więc, że nic nie stoi na przeszkodzie, aby tarczę z gommern uznać za-broń sensu stricto – mimo iż bardzo okazałą.

należy się zatem chyba pożegnać z aksjomatem, iż brak broni jest jedną z podstawowych cech grobów książęcych z okresu wpływów rzymskich. wydaje się, iż zbieżności, które doprowadziły do takiego wniosku, były przypad-kowe. w tych regionach, w których faktycznie w grobach okazałych broni nie ma w ogóle lub jest jej mało, jest to raczej wynikiem powszechnie panujących zwyczajów. na całym pomorzu w okresie wpływów rzymskich bro-ni w ogóle nie wkładano do grobów – niezależnie od po-zycji społecznej zmarłego. od fazy c1b na terenach kręgu nadłabskiego liczba grobów wyposażonych w uzbrojenie gwałtownie się zmniejsza, a w środkowych niemczech zwyczaj wkładania broni do grobów stopniowo zanikał,

31

zanim obrządek inhumacyjny się rozprzestrzenił tam na szerszą skalę (J. bemmann 2007, s. 271), dlatego też nie dziwi mała liczba elementów uzbrojenia w grobach oka-załych z tych obszarów. zelandia w młodszym okresie wpływów rzymskich robi wrażenie „wyspy pacyfistów” (m. J. przybyła 2014, s. 219 n.), dlaczego więc broń mia-łaby się tam znaleźć akurat w grobach okazałych? na te-renach kultury przeworskiej, gdzie zwyczaj wkładania broni do grobu utrzymywał się przez cały okres jej ist-nienia, w młodszym okresie wpływów rzymskich prawie nie ma grobów okazałych – groby z zakrzowa są takim ewenementem, że z trudem tylko można wytłumaczyć samą ich obecność 15.

w wielu bogato wyposażonych grobach z okresu wpły-wów rzymskich, wyposażonych w importy rzymskie, wy-stępują miecz, włócznia, oszczep oraz tarcza. rozmiesz-czenie elementów uzbrojenia w grobach często wskazuje, iż broń ta miała być gotowa do użycia, przy czym analiza grobów o różnym stopniu bogactwa wyposażeń sugeru-je, że rozmieszczenie to było wynikiem pewnej tradycji obowiązującej wszystkich wojowników, niezależnie od ich pozycji w hierarchii społecznej (ryc. 10). w datowa-nym na fazę b2 grobie w Simris miecz znajdował się po lewej stronie zmarłego, blisko ciała, co odpowiada miej-scu miecza w pochwie, przymocowanej do pasa za ży-cia wojownika (por. J. ilkjær 1993, s. 343 nn.). oznacza to, iż zmarłego ubierano w pas „wojskowy”, dzięki cze-mu stawał się on gotowy do walki. miecz po lewej stro-nie zmarłego potwierdzony jest również w grobie pod kurhanem 2 w agersbøl na Jutlandii (ryc. 4:4), także datowanym na fazę b2 (l. christensen 1994, s. 33, ryc. 3). w tym grobie powtarza się również – zarejestrowany w grobach w Sim ris i w högom (ryc. 10:2.3) – fakt depo-nowania włóczni lub oszczepu po prawie strony zmarłe-go tak, aby łatwo mógł on po nie sięgnąć. we wszystkich tych trzech grobach tarcza spoczywała na ciele zmarłego w położeniu ochronnym. uwidacznia się tu pewien sche-mat, który znamy też z pochówków wojowników wypo-sażonych mniej bogato, jak chociażby z grobu 29 z hunn w Østfold w południowej norwegii (h. g. resi 1986, tabl. 57), również datowanego na fazę b2 (ryc. 10:1), lub z gro-bu 1 pod kurhanem 1 w bø w prowincji nordland w pół-nocnej norwegii, datowanego na fazę c1b (w. Slomann 1959, ryc. 5). podobną pozycję miecza, tj. leżącego po le-wej stronie zmarłego, zrekonstruowano dla innych po-chówków skandynawskich z młodszego okresu wpływów rzymskich: z grobu 2 z lærkenfeld na Jutlandii, z grobu z lilla Jored w prowincji bohuslän południowo-zachod-niej Szwecji i pochówku mężczyzny z grobu z Sætrang w prowincji buskerud w południowo-wschodniej nor-

15 pomijam tutaj dyskusję na temat kulturowej przynależności grobów okazałych z miejscowości Stráže, ostrovány/osztrópatak i poprad- -matejovce.

wegii (a. rau 2014, s. 148 nn., ryc. 4, 7, 8); w grobie v ze Snartemo w prowincji vest-agder w południowej nor-wegii, datowanym już na fazę D2, miecz i dwie włócz-nie leżały dokładnie w takiej samej pozycji, jak w grobie z högom (ostatnio: a. rau 2010, ryc. 161). od tej regu-ły są jednak wyjątki, np. grób z evebø w prowincji Sogn og fjordane w południowo-zachodniej norwegii, gdzie miecz leżał po prawej stronie zmarłego, a włócznie i osz-czep prawdopodobnie po jego lewej stronie (h. Schete-lig 1912, ryc. 252; f.-a. Stylegar 2014, ryc. 5); możliwe, iż jest to wskazówka na rzecz leworęczności wojownika, podobnie jak ma to miejsce w gommern.

odrębnym zjawiskiem jest zwyczaj deponowania w  grobach okazałych srebrnych lub brązowych gro-tów strzał – praktykowany w młodszym okresie wpły-wów rzymskim, głównie na terenach dzisiejszych nie-miec środkowych, ale również znany z meklemburgii, czech i Słowacji oraz z zasiedlonych przez alamanów ziem w dzisiejszej badenii-wirtembergii (J. werner 1955; m. becker 2010a, s. 101 n.). z reguły interpretowane są one jako symbole statusu lub – pod względem użytko-wym – jedynie jako broń łowiecka lub sportowa. o ile to drugie przypuszczenie wydaje się trafne w wypadku gro-tów strzał wykonanych z blachy lub takich z asymetrycz-nym liściem, to egzemplarze takie, jak z grobu z gom-mern jak najbardziej mogły pełnić funkcję grotów strzał bojowych. oprócz masywności samych grotów potwier-dza to również gatunek drewna zachowanego w ich tu-lejkach – jest nim jesion, doskonale nadający się do pro-dukcji strzał (m. becker 2010a, s. 102 n.; m. hellmund, u. willerding 2010, s. 227). właśnie z drewna jesiono-wego (oraz z sośniny) wykonane są wszystkie strzały z depozytów ofiarnych nydam i i nydam ii (h. paulsen 1998, s. 406); w illerup z drewna jesionowego zrobiono 14% strzał (X. pauli Jensen, l. c. nørbach 2009, s. 117). Symbolika strzał z grobów książęcych, wyrażana poprzez szczególny surowiec ich grotów, niekoniecznie więc wy-łączać musiała użyteczność tych przedmiotów.

SkrzynkiDyskusyjny jest, skądinąd chętnie utrzymywany, aksjo-mat, zgodnie z którym drewniane skrzynki16 składane były tylko w grobach kobiet, przez co zyskały rangę arche-ologicznego wyznacznika płci. po raz pierwszy obecność skrzynki w grobie męskim potwierdzono ponad wszelkie wątpliwości w wypadku pochówku z gommern (J. Schu-ster 2010b), gdzie umieszczono w niej paradną szatę i paradny pas (m. becker 2010a, s. 87, 90 n.). również w grobie iii z wrocławia-zakrzowa (Sackrau) – w któ-rym pochowano chłopczyka – znajdowała się skrzynka, zawierająca fibulę i pas (D. Quast 2014, s. 326), paradny

16 używam tu określenia „skrzynka” zamiast często stosowanego sło-wa „kasetka”.

32

pas złożono również w skrzynki z grobu i z tegoż stano-wiska (m. J. przybyła 2005, s. 109; D. Quast 2014, s. 326), w którym najprawdopodobniej spoczywał dorosły męż-czyzna. żelazny uchwyt skrzynki odkryto powyżej lewe-go barku zmarłego we wspominanym już parokrotnie grobie z högom (ryc. 10:3); śladów po drewnie korpu-su pojemnika już nie było (p. h. ramqvist 1992, s. 136).

w młodszym okresie wpływów rzymskich obecność skrzynki w grobie mężczyzny nie była nowością: w gro-bie książęcym z miejscowości zohor na Słowacji, dato-wanym na fazę b2, skrzynkę wraz z zawartością umiesz-czono po lewej stronie kolan zmarłego (ryc. 17); tak jak w wypadku grobów kobiecych, w tej skrzynce znajdo-wały się przedmioty codziennego użytku – nożyce, nóż i brzytwa. na skrzynki natrafiono również w grobach 1 i 2 ze stan. Tunnehult w lubieszewie (J. Schuster 2014, s. 160 nn.), na podstawie struktury inwentarzy interpreto-wanych jako męskie (J. Schuster 2010a, s. 284 n.). w wy-padku grobu książęcego ze zgliczyna-pobodzego z fazy b2a nie można wykluczyć, iż w jego narożniku zdepono-

wano skrzynkę z ostrogami, rogami do picia (a raczej tylko ich dolnymi okuciami), fibulą i żetonami do gry (a. grzymkowski 2006, ryc. 3, 6). wydaje się, iż przynaj-mniej w wypadku pochówków elitarnych niekoniecznie obowiązywać musiały ogólnie przyjęte reguły depono-wania pewnych kategorii darów grobowych w zależno-ści od płci zmarłych (por. też: m. becker 2010a, s. 363). nie można jednak wykluczyć, że w grobie w zgliczynie- -pobodzym złożono nie skrzynkę, ale drewnianą tacę, jak to miało miejsce w innych kobiecych i męskich gro-bach książęcych, np. w grobie 3 z miejscowości leuna (ryc. 23). co prawda, w tym wypadku na tacy ułożono naczynia i części tusz zwierzęcych, czyli istnieje tu lo-giczny związek pomiędzy obiektami, zaś w zgliczynie na domniemanej drewnianej tacy miałyby leżeć przedmioty niezwiązane z nią funkcjonalnie, np. żetony do gry, które zazwyczaj układano na drewnianej planszy, jak w grobie 3 z leuna (ryc. 23) lub w grobie 4 z neudorf-born stein (ryc. 13). obecność żetonów skłoniła a. grzymkow-skiego (2006, s. 63) do uwagi, iż drewniany przedmiot ze

ryc. 23. plan grobu 3 z l e u n a w Saksonia-anhalcie. a – naczynia z brązu; b – srebrne naczynia i elementy wyposażenia (groty strzał, ostrogi, łyżka); c – naczynia szklane; d – naczynia gliniane; e – taca i plansza do gry; f – żetony; w miejscu ciała wkop

po wtórnym otwarciu grobu (g). rys. J. Schuster (wg: w. Schultz 1956). bez skalifig. 23. l e u n a, Saxony-anhalt. plan of the grave 3. a – bronze vessels; b – silver vessels and other equipment (arrow heads, spurs, spoon);

c – glass vessels; d – clay vessels; e – tray and gaming board; f – counters; at the place of the body, trench of the secondary opening of the grave (g). Drawing: J. Schuster (after: w. Schultz 1956). not to scale

33

zgliczyna mógł być niekoniecznie skrzynką, ale właśnie taką planszą do gry, byłoby to jednak sytuacją wyjątko-wą, bowiem na tablicach do gry nigdy nie rejestrowano zabytków innych niż żetony.

Skrzynka służyła do przechowywania przedmiotów cennych lub mających szczególne znaczenie, i tak np. w grobie 8 z haßleben zawierała ona m.in. kosztowną fibulę (ryc. 19). w grobach okazałych takie pojemniki towarzyszą zarówno pochówkom kobiet jak i mężczyzn.

oznaki władzy lub rangi, dary symboliczne z okresu wpływów rzymskich, okresu wędrówek ludów oraz okresu merowińskiego znamy złote przedmioty, za-zwyczaj ozdoby lub części stroju, które związane są z rolą pełnioną przez ich właściciela w swojej grupie; prezenta-cja statusu wyrażała się niekoniecznie przez liczbę, lecz przez samą obecność określonych przedmiotów bądź ich zestawów (m. becker 2010a, s. 365). przyjmuje się powszechnie, iż rolę symbolu statusu czy oznaki wła-dzy pełniły przede wszystkim złote ozdoby w kształcie pierścienia bądź obręczy (ang. ring, niem. Ring), czyli naszyjniki, bransolety i pierścienie (np. J. werner 1980; p. ethelberg 2000, s. 150 nn.; m. Schmauder 2002, s. 98, s. 116; D. Quast 2013, s. 184).

złote ozdoby „obręczowe” funkcjonowały co prawda w ramach ponadregionalnej symboliki, wydaje się jed-nak, że stosowanie poszczególnych ozdób lub ich kom-binacji w określonych zestawach było zdeterminowane lokalnie. podczas gdy obecność (lub brak) pierścienia, bransolety lub naszyjnika mogła, zdaniem p. ethelber-ga (2000, s. 151 nn., ryc. 129), oznaczać różne pozycje w hierarchii społecznej w południowej Skandynawii, to system ten nie funkcjonował już np. na terenach dzisiej-szych środkowych niemiec – nad środkową łabą i nad Soławą złotych bransolet nie używano w ogóle, zaś status społeczny zaznaczać musiano w jakiś inny sposób (m. be-cker 2010a, s. 365 n.). użycie złotych ozdób w funkcji symbolicznej podlegało więc ściśle określonym regu-łom, obowiązującym bądź to w regionie, gdzie zmarłe-go pochowano, bądź też z którego pochodził. ta ostatnia możliwość może mieć decydujące znaczenie w badaniach nad rozprzestrzenieniem grobów książęcych i ponadre-gionalnymi związkami elit w  okresie wpływów rzym-skich17. ciekawy dla dyskutowanej tu problematyki jest fakt, że naszyjnik z kolbowatymi zakończeniami z gro-bu z gommern – ważący ok. pół kilograma jest jednym z najcięższych złotych przedmiotów z młodszego okresu rzymskiego – nie nosi śladów zużycia, co dotyczy rów-nież złotego pierścienia typu beck mann 37 z tegoż gro-bu (m. becker 2010a, s. 67, 70). zakładając, iż nie jest to dziełem przypadku, należy wziąć pod uwagę możliwość

17 odnośnie do wczesnego okresu wpływów rzymskich zob. J. S c h u -s t e r 2013, s. 154 nn.

wykonania obu przedmiotów wyłącznie do celów sepul-kralnych. m. becker (2010a, s. 69 n.) rozważa jeszcze jed-ną możliwość: nowy naszyjnik mógł być substytutem in-nego, który pozostał w „obiegu”, być może w posiadaniu następcy lub pretendenta do władzy. niezależnie od in-terpretacji ważny jest tu sam fakt zdeponowania w gro-bie przedmiotów nieużywanych. Jak już wspomniałem wyżej, nowymi, nieużywanymi wyrobami są także złote zapinki z grobu z gommern, co oznacza, iż najprawdo-podobniej cały komplet złotych przedmiotów był wyko-nany specjalnie w celu złożenia go w tym grobie.

w wielu grobach okazałych natrafiano na narzędzia i elementy osobistego ekwipunku, zrobione z brązu lub ze srebra, którym z tego względu przypisywano znaczenie symboliczne. Do tej grupy przedmiotów można również włączyć wykonane z tych surowców, wzmiankowane już wyżej groty strzał. a. kietlińska (1960, s. 102 nn.) wysu-nęła w swoim czasie tezę o obrzędowym charakterze ta-kich przedmiotów, co wiązało się z jej interpretacją osób pochowanych w grobach okazałych jako kapłanów. teza ta nie pozostała bez sprzeciwu (r. wołągiewicz 1962) i dzisiaj ma już tylko znaczenie historyczne. niemniej, wyjątkowy charakter narzędzi i przyborów z metali ko-lorowych pozostaje faktem. warto tu jednak przytoczyć opinię m. beckera (2010a, s. 93), który zwrócił uwagę na teoretyczną możliwość użycia nożyc lub noży ze srebra do cięcia niektórych miękkich materiałów18. również srebrne ostrogi, jak np. z grobu z gommern, są wystar-czająco masywne i twarde, aby służyć zgodnie z pierwot-nym przeznaczeniem. w wypadku zabytków srebrnych nasz dzisiejszy stosunek do metali szlachetnych może mieć zbyt silny wpływ na interpretację pewnych przed-miotów znajdowanych w grobach z okresu wpływów rzymskich. nie ma przecież wątpliwości, że sprzączki czy zapinki srebrne były używane w „normalny” sposób. w zasadzie również narzędzia z brązu, nierzadko spoty-kane w bogato wyposażonych grobach z tego okresu, na-dawały się do wykonania większości związanych z nimi czynności – przypomnijmy sobie, że przed epoką żelaza istniał okres, w którym brąz był właściwie jedynym me-talem do produkcji narzędzi i uzbrojenia. nie znajduje więc podstaw teza, iż narzędzia ze srebra lub brązu były z natury niefunkcjonalne. niemniej pewne jest, że szcze-gólne znaczenie tych przedmiotów – jako wyznacznika statusu osoby, przy której je złożono do grobu – wyraża surowiec, jaki wybrano do ich wykonania. analogicznie chyba rozumieć można srebrne elementy broni znajdo-wanej w tzw. depozytach bagiennych z młodszego okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów w połu-dniowej Skandynawii, np. w illerup na Jutlandii – ranga poszczególnych wojowników wyrażała się w materiale,

18 Nota bene, srebrnymi sztućcami, w tym nożami, posługujemy się do dzisiaj.

34

z jakiego wykonano lub jakim zdobiona była ich broń (c. von carnap-bornheim, J. ilkjær 1996, s. 483 nn.).

Dla właściwej interpretacji tego zjawiska istotne zna-czenie ma jeszcze jedna kwestia. z artefaktem symbolicz-nym bez wątpienia mamy do czynienia tylko wtedy, gdy ewidentnie nie nadaje się on do użytku, jak np. nożyce z tępymi ostrzami. takie właśnie nożyce (ryc. 24) zna-leziono w grobie 1 na stan. Sandberg w lubieszewie, da-towanym na fazę b1, oraz w grobie i z marwedel, z fazy b2 (f. laux 1992, s. 331 n., ryc. 9:1). te niefunkcjonalne nożyce są swoistą analogią wspomnianych wyżej niewy-kończonych zapinek z lubieszewa. trudno jednak sobie wyobrazić, że osoba pochowana z takimi przedmiota-mi, jak tępe nożyce, za swojego życia wyrażała swój sta-tus właśnie poprzez ich posiadanie (oraz pokazywanie). wydaje się, iż narzędzia te nie miały służyć zmarłej oso-bie w zaświatach, lecz spełniały określoną rolę podczas ceremonii pogrzebowej.

obyczaj deponowania wykonanych z brązu lub ze sre-bra narzędzi, które zazwyczaj robiono z żelaza, rejestro-wany jest przez cały okres wpływów rzymskich, a na-wet w okresie wędrówek ludów. najmłodsze przykłady to srebrne szydło w drewnianej oprawce platerowanej złotem, znalezione w grobie z popradu (k. pieta 2009, s. 115; n. lau 2014, s. 361, ryc. 17), czy srebrna pęsetka przymocowana do pasa okazałego z wielokrotnie już cy-towanego grobu z högom, ze schyłku okresu wędrówek ludów (p. h. ramqvist 1992, s. 105, tabl. 76:16).

w wypadku innych przedmiotów udowodnienie ich symbolicznego charakteru nie jest łatwe. nieraz można np. odnieść wrażenie, że grzebień nie został zdepono-wany w swojej funkcji utylitarnej, jedyną przesłaną na rzecz takiej interpretacji jest jednak tylko nietypowe, inne od spodziewanego, miejsce złożenia w jamie gro-bowej – wniosek ten jest więc w dużej mierze intuicyjny, choć dotyczy grobów nie tylko książęcych. trudno jed-nak ustalić, jaka powinna być „prawidłowa” lokalizacja grzebienia w grobie.

Jak wynika z opracowania znalezisk z depozytów ekwi-punku wojowników w illerup w Jutlandii, w młodszym okresie wpływów rzymskich grzebień noszono w pojem-niku (zazwyczaj sakiewce), przymocowanym do pasa osobistego (J. ilkjær 1993, ryc. 145). fragmenty słabo zachowanego grzebienia z grobu w gommern odkryto wśród organicznych szczątków w okolicy biodra zmarłe-go – pierwotnie znajdował się on zapewne właśnie w sa-kiewce (m. becker 2010a, s. 116). z miejsca, w jakim zna-leziono grzebień w grobie z högom wynika, że schowany był w futerale przymocowanym do pasa (p. h. ramqvist 1992, s. 103 nn., ryc. 58–60, 69; a. rau 2010, s. 351 n.). w tym grobie był jednak jeszcze jeden grzebień, złożony w naczyniu glinianym (ryc. 10:3) – fakt trudny do wy-jaśnienia (ale znany nam już z grobu z hvolgård mølle na Jutlandii – patrz wyżej). podobną pozycję grzebienia zarejestrowano w grobie 2 z emersleben w Saksonii- -anhalcie, gdzie leżał on w brązowej misie – być może

ryc. 24. nożyce z brązu z grobu 1 na stan. Sandberg w l u b i e s z e w i e (d. Lübsow) na pomorzu.fot.: c. plamp (museum für vor- und frühgeschichte, berlin)

fig. 24. l u b i e s z e w o (former Lübsow) in pomerania, site Sandberg. bronze shears from grave 1.photo: c. plamp (museum für vor- und frühgeschichte, berlin)

35

dodatkowo przykrytej brązowym talerzem – w okoli-cy stóp zmarłej osoby (b. Schmidt, J. bemmann 2008, s. 24 n., tabl. 12). w grobie 34 w ellekilde na zelandii grzebień znaleziono przy lewej stopie zmarłego (ryc. 8), podobnie jak w grobie 2 w leuna (ryc. 15), natomiast w grobie 8 z haßleben grzebień leżał na klatce piersiowej wraz z dwiema pałeczkami z drewna (ryc. 19), wreszcie w grobie pod kurhanem 1 w pielgrzymowie (Pilgrams-dorf) grzebień leżał w pewnym oddaleniu od ciała, po prawej stronie zmarłego (ryc. 7).

element wyposażenia „grzebień” może posłużyć do wykazania, że dopóki nie znamy reguły, dopóty nie bę-dziemy w stanie zdefiniować wyjątku. znalezienie grze-bienia – wraz z zapinką – w przy prawym ramieniu zmar-łej, pochowanej w grobie 22 na cmentarzysku kultury wielbarskiej w weklicach na wyżynie elbląskiej (m. na-tuniewicz-Sekuła, J. okulicz-kozaryn 2011, s. 29, tabl. vi:4) można ewentualnie tłumaczyć włożeniem go do pojemnika z jakiegoś materiału organicznego. w grobie 24 z tegoż cmentarzyska (tamże, tabl. viii) oraz w grobie 351 z kowalewka w wielkopolsce grzebień leżał przy le-wym barku zmarłej osoby (t. Skorupka 2001, s. 93, tabl. 106:5) – być może złożono je bezpośrednio w trumnie. w grobach 86 i 267 z weklic grzebień leżał na kolanie zmarłej osoby, a w grobie 265 przy prawej goleni (m. na-tuniewicz-Sekuła, J. okulicz-kozaryn 2011, tabl. XXXvi, cXii, cXiii). często grzebień rejestrowany jest w części trumny powyżej głowy zmarłej osoby, np. w kowalewku, grób 166 i grób 184 (Skorupka 2001, s. 52, tabl. 50/166:6, 56/184:5). nierzadko też grzebień spotykany jest w to-warzystwie naczynka i przęślika, np. w grobie 423 z we-klic (przy prawym ramieniu; tamże, tabl. clXXXviii) i w grobie 227 z kowalewka (po lewej stronie stóp; t. Sko-rupka 2001, tabl. 69), w grobie 338 z kowalewka grze-bień leżał w naczynku, w pobliżu przęślika i igły (tam-że, tabl. 100), naczynka towarzyszyły też grzebieniom w grobach 80, 103 oraz 344 (tamże, tabl. 24, 30, 103), na-tomiast w grobie 353 grzebień, naczynko, igła i dwa pa-ciorki znajdowały się w dolnym narożniku trumny, być może w jakimś organicznym pojemniku (tamże, tabl. 108), tak samo zlokalizowane były grzebień, fragmenta-rycznie zachowane naczynko, szpila, igła i dwa przęśliki w grobie 372, pierwotnie zapewne także złożone w po-jemniku z materiału organicznego (tamże, tabl. 116). w skrzynce zdeponowano grzebień wraz z przęślikiem w grobie 402 z weklic (m. natuniewicz-Sekuła, J. oku-licz-kozaryn 2011, tabl. clXXXXi), co prawdopodobnie dotyczy również grobu 223 z kowalewka (t. Skorupka 2001, tabl. 68). ciekawy jest grób 82 z weklic, w którym dla dwóch naczyń glinianych, pucharka szklanego i grze-bienia wykopano specjalną niszę (m. natuniewicz-Seku-ła, J. okulicz-kozaryn 2011, tabl. XXXiv, XXXv). Dobrą analogią jest grób 376 w kowalewku, w którym poniżej stóp zdeponowano naczynie gliniane, pucharek szklany

i grzebień; przy grzebieniu natrafiono też na igłę i szpilę (t. Skorupka 2001, tabl. 118, 119). pewną regułę (przy-najmniej dla ludności kultury wielbarskiej) wydają się prezentować groby 379 i 483 z cmentarzyska w kowa-lewku (tamże, tabl. 121, 150–151), w których grzebień należał do grupy przedmiotów, złożonej z naczyń glinia-nych, szpili, igieł, w wypadku grobu 379 powiększonej o przęśliki i przęślicę; każda z tych grupa przedmiotów znajdowała się między nogami zmarłej.

podczas gdy wszystkie wyżej przytoczone przykłady dotyczą pochówków kobiet, to w grobach 166 i 358 na cmentarzysku w kowalewku pochowano mężczyzn z os-trogami; w pierwszym wypadku grzebień leżał w okolicy czaszki, w drugim – na lewym łokciu (t. Skorupka 2001, tabl. 50, 110–111). grzebień znaleziony w męskim gro-bie 2 pod kurhanem 22 w gronowie pierwotnie umiesz-czony był zapewne w sakiewce przy pasie; co ciekawe, również tu w pobliżu grzebienia znajdowało się naczyn-ko gliniane (h. machajewski 2013, s. 29, tabl. XXXvi).

Jako region porównawczy mogą służyć niemcy środ-kowe, skąd znamy również dużą liczbę grobów inhuma-cyjnych, datowanych od młodszego okresu wpływów rzymskich po okres wędrówek ludów (b. Schmidt, J. bem-mann 2008). znaną już kombinację grzebienia z przęśli-kiem spotykamy w grobie 20 z großwirschleben; wraz z nożem i z igłą leżały one przy lewej ręce zmarłej osoby (tamże, s. 54 n., tabl. 51). przy metalowych artefaktach zachowały się fragmenty skóry, co wskazuje na umiesz-czenie wszystkich wymienionych przedmiotów w skórza-nej sakiewce lub w małej torbie. również przy lewej ręce zmarłej zdeponowany został grzebień wraz z przęślikiem, drewnianym pojemnikiem okutym brązem oraz wrzecio-nem w grobie z Schkortleben (tamże, s. 109 n., tabl. 140). w grobie 1 z wedderstedt grzebieniowi, oprócz przęśli-ka i przedmiotu z kości, towarzyszyły dwa naczynka gli-niane; zestaw umieszczono także przy lewym ramieniu (tamże, s. 119 n., tabl. 159). w grobie inhumacyjnym 36 z merseburga sam grzebień znajdował się przy lewym łokciu (tamże, s. 87, tabl. 99). możliwe więc, że w gro-bach inhumacyjnych w kręgu nadłabskim jest to stan-dardowe miejsce depozycji grzebienia (w typowym zesta-wie przedmiotów); reguły tej przestrzegano – oczywiście z odstępstwami – aż do fazy D1, czego dowodzi grób 37 z görzig (tamże, s. 42, tabl. 33). w datowanym na fazę c3 grobie 3/4 z miejscowości gerlachsheim w zachod-niej frankonii, w którym pochowano dwie kobiety, grze-bień również leżał przy lewym ramieniu jednej z nich, i również tu razem z przęślikami i naczyniami (a. Dau-ber 1958, s. 143, tabl. 48)19. w południowej części kręgu

19 wspomnieć należy jednak też dwa groby kobiet w lauffen nad rzeką neckar w badeńskiej frankonii, datowane na fazę c3 (h. S c h a c h -- D ö r g e s 1981), w których grzebienie leżały w pewnej odległości od szkieletów. wytłumaczeniem tego faktu może być, że w materiałach obu grobów obecne są zwiastuny okresu wędrówek ludów, w którym

36

nadłabskiego sytuacja nie jest jasna, bowiem znamy stąd zbyt mało grobów inhumacyjnych. ciekawą analogią do grobu 8 z haßleben jest jednak grób 2536 z miejscowo-ści hostivice w kotlinie czeskiej (p. Sankot, c. theune 2014, s. 263, ryc. 3). podczas gdy sama pozycja grzebie-nia przy prawej kości udowej, na drewnianej podkładce, różni się od pozycji grzebienia w grobie 8 w haßleben, to powtarza się kombinacja z dwiema pałeczkami z drewna, które w wypadku grobu w hostivicach zinterpretowano jako części wrzecion – wraz z nim znaleziono przęślik i szpilę. taką funkcję można również przyjąć dla pałe-czek z haßleben. kombinacja tych przedmiotów z grze-bieniem nie jest więc typowa tylko dla grobów książęcych.

zupełnie inne – pozornie dowolne – zwyczaje pano-wały na wschodniej zelandii. na cmentarzysku z bogato wyposażonymi grobami w Skovgårde (p. ethelberg 2000) trudno rozpoznać regułę. najczęściej grzebień depono-wano powyżej głowy (groby 9, 204, 207, 208, 209), czasem z igłą, jeden raz w naczyniu glinianym, w trzech grobach leżał on poniżej lub w okolicy stóp (groby 1, 3 i 7), raz na prawym ramieniu (grób 4), raz między udami (grób 205). w dwóch wypadkach na grzebień natrafiono poza lub nad trumną (groby 8, 400). pewną regułę (grzebień złożony koło łydki lub poniżej stóp) daje się uchwycić w grobach na cmentarzyskach z młodszego okresu wpły-wów rzymskich na północnej zelandii – przestrzegały jej osoby organizujące pochówek w wypadku wspomniane-go grobu z ellekilde, przede wszystkim jednak dotyczy to cmentarzyska w engbjerg20. w grobach z  engbjerg pochowano zarówno kobiety jak i mężczyzn. w dwóch innych wypadkach z tego cmentarzyska – pochówków chłopczyka i mężczyzny – grzebień był również zdepo-nowany w dolnej (w odniesieniu do ułożenia zmarłego) partii grobu, ale poza trumną (l. boye 2009, s. 276, 278). z kolei w grobie 2000 z brøndsager grzebień owszem znajdował się w partii grobu poniżej stóp, ale w skupisku kości owcy, krowy i konia (l. boye 2009, s. 267) – fakt trudny do wytłumaczenia.

przykład grzebienia dobrze ilustruje pewne problemy z interpretacją darów z grobów okazałych, z jakimi mamy do czynienia również w wypadku grobów osób niższej rangi lub niższego statusu. niektóre przedmioty zdepo-nowane w grobach książęcych, oprócz użytkowej mo-gły mieć również funkcję rytualną, co naturalnie trudne jest do udowodnienia. przedmiotami według wszelkiego prawdopodobieństwa związanymi z tą sferą były orzechy

częściej odchodzono od stałych reguł deponowania grzebieni – por. np. köthen-gütersee, groby 1, 30 i 32 (b. Schmidt, J. bemmann 2008, s. 61, 65 n., 66, tabl. 60, 66, 67), köthen-Jumo, grób 11 (tamże, s. 70, tabl. 74), niemberg, groby 11 i 18 (tamże, s. 97, 98, tabl. 118, 120).20 brøndsager, groby 900 i 2769, engbjerg, groby 4, 7, 8, 12, 13, 16, 17, 18, 20, 25 i 34, kragehave Ødetofter, groby 823 i 1718 (l. b o y e 2009, s. 263 n., 272, 280, 288, 290, 298, 303, 307, 309, 310, 312, 317, 319, 335, 340).

laskowe (zob. a. niewęgłowski 1993). nie ma tu miejsca na dokładniejsze przedyskutowanie ich kontekstu, ale szczególne znaczenie tych orzechów podkreśla fakt, iż rejestrowano je nieraz w bogato wyposażonych grobach, np. w wewnętrznej komorze grobu z popradu-matejo-viec (k. pieta 2009, s. 116), czy w sakiewce przywiązanej do pasa paradnego oraz koło siodła w grobie z högom (ryc. 10:3). wyjątkową wagę orzechów laskowych bar-dzo wyraźnie widać na przykładzie grobu 269 z Jartypor na południowo-zachodniej rubieży podlasia (notabene o ekstremalnie długiej – na tym cmentarzysku – jamie grobowej), które schowano do „pojemnika” powstałego z dwóch emaliowanych pucharków brązowych (J. an-drzejowski 2011, s. 187, ryc. 7).

podsumowaniew niniejszym artykule przedyskutowana została kwe-stia aranżacji przestrzeni i rozmieszczenia przedmiotów w bogatych grobach inhumacyjnych z pierwszych pięciu wieków po chr., które umownie nazywane są „książęcy-mi”. w wyniku analizy samej konstrukcji grobu i sposobu, w jaki ulokowano w nim ciało zmarłego można stwier-dzić, że przypuszczana często jednolitość regulujących to zwyczajów nie znajduje potwierdzenia. ich różnorodność widoczna jest zarówno w aspekcie chronologicznym, jak i geograficznym. lokalizacja naczyń importowanych oraz naczyń lokalnej produkcji w tych grobach – przynajmniej we wczesnym okresie wpływów rzymskich – nie wskazu-je na adaptację przez lokalne elity śródziemnomorskich zwyczajów symposion. wydaje się, że naczynia z brązu, srebra i szkła spełniały raczej rolę wyznaczników statusu lub rangi zmarłej osoby w obowiązującej w Barbaricum hierarchii społecznej. adaptację rzymskich zwyczajów biesiadnych sugerowano dla młodszego okresu wpływów rzymskich, o czym świadczyć miały m.in. dary mięsne, czyli kości zwierząt znajdowane na tacach lub w naczy-niach. oczywiście, nie można wykluczyć związku mię-dzy tymi dwoma kategoriami darów, ale również rodzi się pytanie: gdzie można zostawić dary mięsne, jeśli nie w takim właśnie miejscu? możliwość tłumaczenia tych elementów wyposażenia jako rytualnie pochowanych pozostałości konsolacji pokazuje, iż tradycyjna interpre-tacja (jako adaptacji rzymskich zwyczajów biesiadnych) nie musi być trafna.

należy zwrócić uwagę na to, że wyposażenie grobu nie tylko odzwierciedla bogactwo zmarłego, lecz w du-żej mierze – może nawet bardziej – jego rodu. pamię-tać trzeba, że o składzie inwentarza grobowego i z czym zmarłego prezentowano podczas ceremonii pogrzebowej decydowali pozostali członkowie rodu, jego potomkowie czy następcy. zgodnie z obserwacjami etnograficznymi uroczystości pogrzebowe znaczącej osoby obejmowały nawet kilkudniową prezentację ciała zmarłego na kata-falku, może w otwartej trumnie, a także ceremonialną

37

procesję (h. Steuer 2006, s. 14 nn.). przy takiej okazji można pokazać zmarłą osobę odpowiednio do jej ran-gi, a pretendent zaprezentować samego siebie jako oso-bę godną bycia sukcesorem. Jeszcze otwarty grób służył wówczas jako scena symbolicznej inscenizacji w czasie następującej wówczas zmiany w strukturze społecznej grupy. nie wszystko, co dzisiaj znajdujemy w danym gro-bie, musiało więc koniecznie być własnością pochowanej w nim osoby (por. też h. Steuer 2006, s. 21). przytoczo-na na wstępie interpretacja aranżacji i składu inwenta-rza grobu z högom (S. fischer, J. Soulat i h. victor 2009, s. 190) wydaje się być w związku z tym zbyt jednostron-na. i tak na przykład nie wyjaśniono, dlaczego w części grobu, zarezerwowanej dla uzbrojenia i pożywienia, obie

kategorie darów są pomieszane, czy też dlaczego zmarły „wziął ze sobą” do łóżka miecz, broń drzewcową i tarczę (skądinąd przecież należące do uzbrojenia). interpreta-cja ta za bardzo ogranicza się ona do „potrzeb” zmarłe-go, nie uwzględniając drugiego czynnika determinują-cego układ przedmiotów złożonych do grobu: celu, jaki chciały osiągnąć osoby organizujące pogrzeb.

Prof. nadzw. dr hab. Jan SchusterInstytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiegoul. Uniwersytecka 3PL 90-137 Łódź[email protected]

LiteratUra

a b e g g - w i g g , a .2008 Zu den Grabinventaren aus den „Fürstengräbern“ von

Neudorf-Bornstein, [w:] a. abegg-wigg, a. rau (red.), Aktuelle Forschungen zu Kriegsbeuteopfern und Für-stengräbern im Barbaricum, Schriften des archäologi-schen landesmuseums, ergänzungsreihe 4, neumün-ster, s. 279–297.

2014 Die Grabkammern aus Holz der Römischen Kaiserzeit von Neudorf-Bornstein, [w:] a. abegg-wigg, n. lau 2014, s. 105–122.

a b e g g - w i g g , a . , l a u , n .2014 (red.)  Kammergräber im Barbaricum. Zu Einflüssen

und Übergangsphänomenen von der vorrömischen Ei-senzeit bis in die Völkerwanderungszeit, Schriften des archäologischen landesmuseums ergänzungsreihe 9, neumünster.

a n d e r s s o n , k .1993 Romartida guldsmide i Norden. 2. Fingerringar. occa-

sional papers on archeology 6, uppsala.1995 Romartida guldsmide in Norden. 3. Övrige smycken, tek-

nisk analys och verkstadsgrupper. aun 21, uppsala.

a n d r z e j o w s k i , J .2011 Out of the social structure? A Late Roman Period female

grave from Jartypory, Eastern Poland, [w:] D. Quast (red.), Weibliche Eliten in der Frühgeschichte. Fema-le elites in protohistoric Europe. Internationale Tagung vom 13. bis zum 14. Juni 2008 im RGZM im Rahmen des Forschungsschwerpunktes »Eliten«, rgzm – tagun-gen 10, mainz, s. 185–199.

a n d r z e j o w s k i , J . , k o k o w s k i , a . , l e i b e r , c h .2004 (red.) Wandalowie – strażnicy bursztynowego szlaku.

Pań stwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 8 marca – 16 czerwca 2004. Katalog wystawy, lublin--warszawa.

b e c k e r , m .2001 Grabbefund und Rekonstruktion der Grabkammer, [w:]

S. fröhlich (red.), Gold für die Ewigkeit. Das germani-sche Fürstengrab von Gommern, halle (Saale), s. 118––123.

2010a Das Fürstengrab von Gommern, tom i–ii, veröffentli-chungen des landesamtes für Denkmalpflege und ar-chäologie Sachsen-anhalt – landesmuseum für vor-geschichte 63/i–ii, halle (Saale).

2010b Frauen und Fibeln, [w:] a. urbaniak et alii (red.), Ter-ra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyń-skiej w 65. rocznicę urodzin, monumenta archae ologica barbarica, Series gemina, ii, łódź-warszawa, s. 29–39.

2014 Die Kammer als Grab – Gommern und Vergleichbares, [w:] a. abegg-wigg, n. lau 2014, s. 229–240.

b e m m a n n , J .2000 Zum Totenritual im 3. Jahrhundert n.Chr., [w:] S. fröh-

lich (red.), Gold für die Ewigkeit. Das germanische Für-stengrab von Gommern, halle (Saale), s. 58–73.

2007 Anmerkungen zu Waffenbeigabensitte und Waffenfor-men während der jüngeren Römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit in Mitteldeutschland, „alt--thüringen” 40, s. 247–290.

b e n d e r , S .2000 Paarbildung bei römischen Schalen mit flachem hori-

zontalen Griff („Kasserollen“), „kölner Jahrbuch” 33, s. 469–483.

b o y e , l .2009 Catalogue of the Burial Sites, [w:] l. boye, u. lund

hansen (red.), Wealth and Prestige. An analysis of Rich Graves from Late Roman Iron Age on Eastern Zealand, Denmark, kroppedal. Studier i astronomi – nyere tid – arkæologi ii, taastrup, s. 263–368.

v o n c a r n a p - b o r n h e i m , c .2006 Zwischen Anpassung und Widerstand? Überlegungen zu

38

Fürstengräbern der römischen Kaiserzeit im Barbari cum, [w:] c. von carnap-bornheim, D. krausse, a. wesse (red.), Herrschaft – Tod – Bestattung. Zu den vor- und frühgeschichtlichen Prunkgräbern als archäologische Quelle, universitätsforschungen zur prähistorischen archäologie 139, bonn, s. 111–126.

v o n c a r n a p - b o r n h e i m , c . , i l k j æ r , J .1996 Illerup Ådal 5. Die Prachtausrüstungen. Textband, Jut-

land archaeological Society publications XXv:5, moes-gård.

c h r i s t e n s e n , l .1994 Ældre Romertidsgravene fra Agersbøl (Jylland),

[w:]  Symposium Wohlde 5./6.11.1993,  „archäologie in Schle s wig / arkæologi i Slesvig” 3 (1993), s. 31–43.

c i e ś l i ń s k i , a . , k a s p r z a k , a .2006 Cmentarzysko w Nowym Łowiczu w świetle najnow-

szych badań. Kurhan 29, [w:] w. nowakowski et alii (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z kon-ferencji „Goci na Pomorzu Środkowym”, Koszalin 28–29 października 2005, koszalińskie zeszyty muzealne, Se-ria a: Studia archaeologica pomeranica ii, koszalin, s. 107–121.

c l a u d i - h a n s e n , l .2013 Måltid og begravelse – brugen af lerkar i østjyske jord-

fæstegrave fra ældre romersk jernalder, „aarbøger for nordisk oldkyndighed og historie” (2011–2012), s. 189–215.

c y b u l s k a , m .2009 Rekonstrukcja tkaniny z Leśna, [w:] k. walenta, Leśno

i mikroregion w okresie rzymskim, chojnice, s. 245–250.

c z a r n e c k a , k .2004 Arystokraci bursztynowego szlaku – władcy, wodzowie

czy kapłani?, [w:] J. andrzejowski, a. kokowski, ch. leiber 2004, s. 107–119.

D a u b e r , a .1958 Neue Funde der Völkerwanderungszeit aus Baden (Ger-

lachsheim, Ilvesheim, Zeutern), „badische fundberich-te” 21, s. 139–160.

D r o b e r j a r , e . , p e š k a , J .2002 Die Waffen, [w:] J. peška, J. tejral 2002a/1 s. 97–125.

e j s t r u d , b . , J e n s e n , c . k .1998 Klyngelandsbyen, „Skalk” 1998/4, s. 10–14.

e g g e r s , h . J .1953 Lübsow. Ein germanischer Fürstensitz der älteren Kai-

serzeit, pz XXXiv/XXXv:2 (1949/50), s. 58–111.

e l s c h e k , k .2013 zohor – Ein neues Fürstengrab der „Lübsow-Gruppe“

und Brandgräber mit Edelmetallbeigaben aus Zohor (Westslowakei), [w:] m. hardt, o. heinrich-tamáska (red.), Macht de Goldes, Gold der Macht. Herrschafts- und Jenseitsrepräsentation zwischen Antike und Früh-mittelalter im mittleren Donauraum. Akten des 23. In-ternationalen Symposiums der Grundprobleme der frühgeschichtlicher Entwicklung im mittleren Donau-raum, Tangelic, 16.–19.11.2011, forschungen zu Spätan-tike und mittelalter 2, weinstadt, s. 91–123.

e n g e l h a r d t , c .1873 Valløby Fundet, „aarbøger for nordisk olkyndighed og

historie” 1873, s. 285–320.

e t h e l b e r g , p.2000 Skovgårde. Ein Bestattungsplatz mit reichen Frauengrä-

bern des 3. Jhs. n.Chr. auf Seeland, nordiske fortids-minder b/19, københavn.

f i s c h e r , S .2014 Swedish Migration Period chamber graves, [w:] a. abegg-

-wigg, n. lau 2014, s. 387–406.

f i s c h e r , S . , S o u l a t , J . , v i c t o r , h .2009 Two papers on chamber graves, [w:] u. von freeden,

h. friesinger, e. wamers (red.), Glaube, Kult und Herr-schaft. Phänomene des Religiösen im 1. Jahrtausend n.Chr. in Mittel- und Nordeuropa. Akten des 59. Inter-nationalen Sachsensymposions und der Grundproble-me der frühgeschichtlichen Entwicklung im Mitteldo-nauraum, kolloquien zur vor- und frühgeschichte 12, bonn, s. 185–200.

g e b ü h r , m .1974 Zur Definition älterkaiserzeitlicher Fürstengräber vom

Lübsow-Typ, pz 49/1, s. 82–128.1976 Der Trachtschmuck der älteren römischen Kaiserzeit im

Gebiet zwischen unterer Elbe und Oder und auf den west-lichen dänischen Inseln. Brandenburg, Mecklenburg, Fü-nen, Langeland, Lolland, göttinger Schriften zur vor- und frühgeschichte 18, neumünster.

1998 s.v. Fürstengräber. Römische Kaiserzeit, [w:] Reallexi-kon der Germanischen Altertumskunde2 10, berlin-new york, s. 185–195.

2009 Reiche Bauern oder Fürsten? Germanische Eliten in der älteren Römischen Kaiserzeit, [w:] S. burmeister, h. Derks (red.), 2000 Jahre Varusschlacht. Konflikt, Stuttgart, s. 342–351.

g r z y m k o w s k i , a .2006 Grobowiec „książęcy” ze Zgliczyna Pobodzego, gmina

Bieżuń, powiat żuromiński, [w:] w. nowakowski, a.  Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych. światowit, Supplement Series p: prehistory and mid-dle ages Xiv, warszawa, s. 61–78.

39

h a c h m a n n , r .1956 Zur Gesellschaftsordnung der Germanen in der Zeit um

Christi Geburt, „archaeologia geographica” 5, s. 7–33.

h e g e w i s c h , m .2006 Germanische Adaptionen römischer Importgefäße,

berrgk 86 (2005), s. 197–348.

h e l l m u n d , m . , w i l l e r d i n g , u.2010 Die Pflanzenreste aus dem germanischen Grab von Gom-

mern, [w:] m. becker 2010a, s. 223–237.

i g l , r .2002 Eine römische Silberkasserolle aus Wieselburg a. d. Er-

lauf, OG Marbach, Niederösterreich, mit Exkursen zu Form und Funktion von römischen Silber- und Bronze-geschirr (Kelle-Sieb, Kasserolle), „archaeologia austria-ca” 86, s. 83–115.

i l k j æ r , J .1993 Illerup Ådal 3. Die Gürtel. Bestandteile und Zubehör,

Jutland archaeological Society publications XXv:3, aarhus.

i v e r s e n , r .2011 Ellekilde – en gravplads fra yngre romersk jernalder med

fyrstegrav og cirkusbægre, „aarbøger for nordisk old-kyndighed og historie” (2009), s. 69–120.

2014 The chamber grave at Ellekilde – A late Roman Iron Age princely burial and cemetery from Torslunde, East Zealand, Denmark, [w:] a. abegg-wigg, n. lau 2014, s. 133–144.

J a ż d ż e w s k i , k .1979 Badania nad początkami organizacji wczesno pań-

stwowych, acta universitatis lodziensis. zeszyty na-ukowe uniwersytetu łódzkiego. nauki humanis tycz-nego-Społeczne i/36, łódź, s. 3–25.

J a ż d ż e w s k i , k . , r y c e l , g .1981 Habent sua fata tumuli!, zow Xlvii, s. 30–48.

J e n s e n , J .2003 Danmarks oldtid. Aeldre jernalder 500 f.Kr.–400 e.Kr.,

københavn.

k a l d a l m i k k e l s e n , D .1990 To ryttergrave fra ældre romersk jernalder – den ene med

tilhørende bebyggelse, „kuml” (1988/89), s. 143–199.

k a n w i s z e r o w a , m . , wa l e n t a , k .1985 Grób książęcy nr 1 z Leśna na Pomorzu Wschodnim.

Obser wacje i ustalenia w dziedzinie archeologii i konser-wacji zabytków, pmmae 29 (1982), s. 101–128.

k a r a s o v á , z .1999 Bemerkungen zur Bedeutung der Metallgefäße in Böh-

men, [w:] e. Droberjar, Dobřichov-Pičhora. Ein Brand-

gräberfeld der älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen (Ein Beitrag zur Kenntnis des Marbodreiches), fontes archaeologici pragenses 23, pragae.

k a s z e w s k a , z .1971 Chojne 2, distr. de Sieradz, dép. de Łódź. Tombe „prin-

cière” N° 4, invarch. XXvii, tabl. 166.

k e i l i n g , h .1973 Ein frühkaiserzeitliches „Fürstengrab“ von Lalendorf,

Kreis Güstrow, bmJ 1972, s. 127–177.

k i e t l i ń s k a , a .1960 Problem tzw. grobów książęcych we wczesnym okresie

rzymskim, wa XXvi/3–4 (1959–1960), s. 98–115.

k o l e n d o , J .2008 Der Vierfuß aus dem Fürstengrab von Wrocław-Za-

krzów. Beutegut oder diplomatisches Geschenk?, [w:] b. niezabitowska-wiśniewska et alii (red.), The turbu-lent epoch. New materials from the Late Roman Period and the Migration Period, vol. II, monumenta Studia gothica v, lublin, s. 79–85.

k o s s a c k , g .1974 Prunkgräber. Bemerkungen zu Eigenschaften und Aus-

sagewert, [w:] g. kossack, g. ulbert (red.), Studien zur vor- und frühgeschichtlichen Archäologie. Festschrift für Joachim Werner zum 65. Geburtstag. Teil I. Allgemeines, Vorgeschichte, Römerzeit, münchen, s. 3–33.

k u n o w, J .1983 Der römische Import in der Germania libera bis zu den

Markomannenkriegen. Studien zu Bronze- und Glasge-fäßen, göttinger Schriften zur vor- und frühgeschich-te 21, neumünster.

k ü n z l , e .1989 Germanische Fürstengräber und römisches Silber, „Jahr-

buch der lauenburgischen akademie der wissenschaf-ten und kultur” 1 (1988), s. 31–53.

2002 Die römische Schuppenpanzer (lorica squamata): Im-portwaffe und Prunkgrabelement, [w:] J. peška, J. tej-ral 2002a/1, s. 127–140.

k ü n z l , S .2002 Römische Silberbecher bei den Germanen: DerSchalen-

griff (F 10), [w:] J. peška, J. tejral 2002a/2, s. 329–349.2010 Römische Metallobjekte, [w:] m. becker 2010a, s. 171–

–187.

k u r g a n - p r z y b y l s k a , m .2012 Śladami Rzymian po Polsce, katowice 2012.

l a u , n .2012 Pilgramsdorf / Pielgrzymowo – Ein Fundplatz der römi-

schen Kaiserzeit in Nordmasowien. Eine Studie zu Ar-chivalien, Grabsitten und Fundbestand, Studien zu Sied-

40

lungsgeschichte und archäologie der ostseegebiete 11, neumünster.

2014 Kammergrab und Gräberfeld von Pilgramsdorf (Piel-grzymowo) – Ein Fundplatz zwischen kulturellem Kon-text und überregionalen Einflüssen, [w:] a. abegg-wigg, n. lau 2014, s. 199–228.

l a u , n . , p i e t a , k .2014 Das Grab von Poprad-Matejovice in der Slowakei – Kon-

struktion, Ausstattung und Wiederöffnung eines frühvöl-kerwanderungszeitlichen Kammergrabes, [w:] a. abegg--wigg, n. lau 2014, s. 343–364.

l a u x , f.1993 Überlegungen zu den germanischen Fürstengräbern bei

Marwedel, Gde. Hitzacker, Kr. Lüchow-Dannenberg, berrgk 73 (1992), s. 315–376.

l e n d e l , h . , S c h m i d t , e .1935 Das wandalische Fürstengrab von Goslawitz-Wichulla

bei Oppeln OS, „mannus” 27, s. 300–329.

l u n d h a n s e n , u.1987 Römischer Import im Norden. Warenaustausch zwischen

dem Römischen Reich und dem freien Germanien wäh-rend der römischen Kaiserzeit unter besonderer Berück-sichtigung Nordeuropas, nordiske fortidsminder b/10, københavn.

m a c h a j e w s k i , h .2013 Gronowo. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in West-

pommern, monumenta archaeologica barbarica Xviii,warszawa-Szczecin-gdańsk.

m a i k , J .2009 Wyroby włókiennicze z grobu książęcego nr 1 w Leśnie,

st. 1, [w:] k. walenta 2009, s. 233–244.

m ą c z y ń s k a , m .2006 s.v. Wichulla, [w:] Reallexikon der Germanischen Alter-

tumskunde2 33, berlin-new york, s. 568–571.2011 Der frühvölkerwanderungszeitliche Hortfund aus Łu bia-

na, Kreis Kościerzyna (Pommern), berrgk 90 (2009), s. 7–481.

m ą c z y ń s k a , m . , r u d n i c k a , D .2004 Ein Grab mit römischem Import aus Czarnówko, Kr. Lę-

bork (Pommern), „germania” 82, s. 397–429.

m i s t e w i c z , a .2006 Gliniana miseczka naśladująca szklane z cmentarzyska

kultury przeworskiej w Dąbku, pow. mławski, [w:] a. bur -sche, r. ciołek (red.), Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski III, crfb – polen, Supplement 3, warszawa, s. 157–175.

m ü l l e r , S .1911 Juellinge-Fundet og den romerske Periode, nordiske for-

tidsminder ii/1, kjøbenhavn.

n a g l i k , r .2001 „Książę” z Szarbi, „archeologia żywa” 1 (16), s. 22–23.

n a t u n i e w i c z - S e k u ł a , m . , o k u l i c z - k o z a r y n , J .2011 Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on the East-

ern Margin of Vistula Delta (Excavations 1984–2004), monumenta archaeologica barbarica Xvii, warszawa.

n i e m e y e r , b .2004 Die silbernen Halbkugelbecher vom Typ Leuna. Fund-

komplexe und Interpretationen, Herstellungstechnik und Datierung, b.a.r. int. Series 1250, oxford.

n o r l i n g - c h r i s t e n s e n , h .1938 Skrøbeshave-Fundet. Et gravfund fra romers Jærnalder

med romersk Importgods, [w:] h. norling-christen-sen, p. v. glob (red.), Winther-Festskrift. Til Købmand Jens Winther paa 75-Aarsdagen, 1863 – 16. December – 1938, københavn, s. 117–161.

n u b e r , h . u.1973 Kanne und Griffschale. Ihr Gebrauch im täglichen Le-

ben und die Beigabe in Gräbern der römischen Kaiser-zeit, berrgk 53 (1972), s. 1–232.

o l d e n s t e i n , J .1975 Die Zusammensetzung des römischen Imports in den so-

genannten Lübsowgräbern als möglicher Hinweis auf die soziale Stellung der Bestatteten, „archäologisches kor-respondenzblatt” 5, s. 299–305.

p a u l i J e n s e n , X . , n ø r b a c h , l . c .2009 Illerup Ådal 13. Die Bögen, Pfeile und Äxte, Jutland ar-

chaelogical Society publications XXv:13, aarhus.

p a u l s e n , h .1998 Bögen und Pfeile, [w:] g. bemmann, J. bemmann, Der

Opferplatz von Nydam. Die Funde aus den älteren Gra-bungen: Nydam-I und Nydam-II, Band 1: Text, neu-münster, s. 387–427.

p a w l a k , e .2011 Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Osieku

koło Jarocina. Wstępne wyniki badań, „wielkopolskie Sprawozdania archeologiczne” 12, s. 295–315.

p e n t z , p.2013 Hvorfor vaskede man hænder i ældre romersk jernal-

der? – om en forsvunden romersk kande fra Sjælland, „aarbøger for nordisk oldkyndighed og historie” (2011/12), s. 217–262.

p e š k a , J .2002 Das Grab, [w:] J. peška, J. tejral 2002a/1, s. 3–72.

p e š k a , J . , te j r a l , J .2002a Das germanische Königsgrab von Mušov in Mähren. Teil

1, Teil 2, römisch-germanisches zentralmuseums, mo-nographien 55/1–2, mainz.

41

2002b Gesamtinterpretation des Königsgrabes von Mušov, [w:] J. peška, J. tejral 2002a/2 s. 501–513.

p e t e r s e n , J .1916 Gravplassen fra Store Dal i Skjeberg, norske oldfund i,

kristiania.

p e t r o v s z k y, r .1993 Studien zu römischen Bronzegefäßen mit Meisterstem-

peln, kölner Studien zur archäologie der römischen provinzen 1, buch am erlbach.

p i e t a , k .2009 Das germanische Fürstengrab aus Poprad-Matejovce,

[w:] u. von freeden, h. friesinger, e. wamers (red.), Glaube, Kult und Herrschaft. Phänomene des Religiösen im 1. Jahrtausend n.Chr. in Mittel- und Nordeuropa. Ak-ten des 59. Internationalen Sachsensymposions und der Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im Mitteldonauraum, kolloquien zur vor- und frühge-schichte 12, bonn, s. 107–122.

p r z y b y ł a , m . J .2005 Ein Prachtgürtel aus dem Grab 1 von Wrocław-Zakrzów

(Sakrau). Ein Rekonstruktionsversuch, „archäologisches korrespondenzblatt” 35, s. 105–122.

2014 Foederati na Zelandii? Analiza uzbrojenia pochówku z  pierwszej poł. III w. po Chr. z Aasø, Zelandia, [w:] r. madyda-legutko, J. rodzińska-nowak (red.), Ho-noratissimum assensus genus est armis laudera. Stu-dia dedykowane Profesorowi Piotrowi Kaczanowskie-mu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, kraków, s. 213–224.

Q u a s t , D .2009a Frühgeschichtliche Prunkgräberhorizonte, [w:] m. egg,

D. Quast (red.), Aufstieg und Niedergang. Zwischenbi-lanz des Forschungsschwerpunktes „Studien zu Genese und Struktur von Eliten in vor- und frühgeschichtlichen Gesellschaften”, monographien des römisch-germa-nischen zentralmuseums 82, mainz.

2009b »Wanderer zwischen den Welten« Die germanischen Prunkgräber von Stráže und Zakrzów, mosaiksteine. forschungen am römisch-germanischen zentralmu-seum 6, mainz.

2013 Ein kleiner Goldhort der jüngeren römischen Kaiser-zeit aus Černivci (ehem. Czernowitz/Cernăuţi) in der westlichen Ukraine nebst einigen Anmerkungen zu gol-denen Kolbenarmringen, [w:] m. hardt, o. heinrich--tamáska (red.), Macht de Goldes, Gold der Macht. Herrschafts- und Jenseitsrepräsentation zwischen An-tike und Frühmittelalter im mittleren Donauraum. Ak-ten des 23. Internationalen Symposiums der Grundpro-bleme der frühgeschichtlicher Entwicklung im mittleren Donauraum, Tangelic, 16.–19.11.2011, forschungen zu Spätantike und mittelalter 2, weinstadt, s. 171–186.

2014 Die Steinkammergräber aus Wrocław-Zakrzów, [w:] a. abegg-wigg, n. lau 2014, s. 323–342.

r a m q v i s t , p. h .1992 Högom. The excavations 1949–1984, archaeology and

environment 13, neumünster.

r a s c h k e , g .1939 Die Ausgrabung des Fürstengrabes von Ehrenfeld im

Kreise Oppeln, „altschlesien” 8, s. 52–72.

r a u , a .2010 Nydam Mose 1. Die personengebundenen Gegenstände.

Grabungen 1989–1999, Jysk arkæolgisk Selskabs Skrif-ter 72, aarhus.

2014 Spätkaiserzeitlich-frühvölkerwanderungszeitliche Kam-mergräber der Sætrang-Lilla Jored-Gruppe, [w:] a. abegg--wigg, n. lau 2014, s. 145–166.

r e s i , h . g .1986 Gravplassen Hunn i Østfold, norske oldfunn 12, oslo.

v o n r i c h t h o f e n , J .1994 Feinuntersuchungen an den Metallfunden aus dem äl-

terkaiserzeitlichen Körpergrab von Lalendorf, Kreis Gü-strow, bmJ 1993, s. 19-44.

r o t t l o f f , a .2000 Römisches Glas, [w:] l. wamser (red.), Die Römer zwi-

schen Alpen und Nordmeer. Zivilisatorisches Erbe einer europäischen Militärmacht. Katalog-Handbuch zur Lan-desaustellung des Freistaates Bayern. Rosenheim 2000, Schriftenreihe der archäologischen Staatssammlung 1, mainz, s. 133–137.

r u d n i c k a , D . , m ą c z y ń s k a , m .2002 Czarnówko, pow. Lębork. Grób 430 z importami rzyms-

kimi, [w:] J. andrzejowski, r. prochowicz, a. żórawska (red.), Varia Barbarica Zenoni Woźniak ab amicis dicata, monumenta archaeologica barbarica, Series gemina i, warszawa-lublin, s. 11–28.

S a n k o t , p. , t h e u n e , c .2014 Das germanische Grab in Hostivice, Befund 2536, und

die kaiserzeitlichen Kammergräber in Böhmen, [w:] a. abegg-wigg, n. lau 2014, s. 257–270.

S c h a c h - D ö r g e s , h .1981 Frühalamannische Funde von Lauffen am Neckar,

„fundberichte aus baden-würrtemberg” 6, s. 615–660.

S c h e t e l i g , h .1912 Vestlandske graver fra jernalderen, bergens museums

Skrifter n.r. ii/1, bergen.

S c h l ü t e r , w.1970 Versuch einer sozialen Differenzierung der jungkaiser-

zeitlichen Körpergräbergruppe von Haßleben-Leuna an-hand einer anhand einer Analyse der Grabfunde, neue ausgrabungen und forschungen in niedersachsen 6, hildesheim, s. 117–145.

42

S c h m a u d e r , m .2002 Oberschichtgräber und Verwahrfunde in Südosteuropa

im 4. und 5. Jahrhundert. um Verhältnis zwischen dem spätantiken Reich und der barbarischen Oberschicht auf-grund der archäologischen Quellen, Band I: Text, ar-chaeologica romanica iii/1, bukarest.

S c h m i d t , c h .2013 Frienstedt, Kr. Erfurt – Zufällige Lebensbilder einer ger-

manischen Oberschicht des dritten Jahrhunderts, [w:] b. ludovici (red.), Individual and Individuality? Approa-ches towards an Archaeology of Personhood in the First Millenium AD, neue Studien zur Sachsenforschung 4, hannover, s. 169–175.

2014 Zwei hervorgehobene Bestattungen des Horizontes Haßleben-Leuna auf dem mitteldeutschen Fundplatz Frienstedt, Kr. Erfurt, [w:] a. abegg-wigg, n. lau 2014, s. 241–256.

S c h m i d t , b . , b e m m a n n , J .2008 Körperbestattungen der jüngeren Römischen Kaiserzeit

und der Völkerwanderungszeit Mitteldeutschlands. Ka-talog, veröffentlichungen des landesamtes für Denk-malpflege und archäologie Sachsen-anhalt – landes-museum für vorgeschichte 61, halle (Saale).

S c h ö n , m . D .1999 Feddersen Wierde, Fallward, Flögeln. Archäologie im Mu-

seum Burg Bederkesa, Landkreis Cuxhaven, bremerha-ven.

2010 Gräber eines „Herrenhofes“ an der Fallward bei Wremen, Landkreis Cuxhaven, [w:] Gedächtnis-Kolloquium Wer-ner Haarnagel (1907–1984). Herrenhöfe und die Hierar-chie der Macht im Raum südlich und östlich der Nordsee von der vorrömischen Eisenzeit bis zum frühen Mittel-alter und zur Wikingerzeit. 11.–13. Oktober 2007, Burg Bederkesa in Bad Bederkesa, Siedlungs- und küstenfor-schung im südlichen nordseegebiet 33, rahden/westf., s. 77–85.

S c h u l z , w.1933 Das Fürstengrab von Haßleben, römisch-germanische

forschungen 7, berlin-leipzig.1953 Leuna. Ein germanischer Bestattungsplatz der spätrömi-

schen Kaiserzeit, Deutsche akademie der wissenschaf-ten, Schriften der Sektion für vor- und frühgeschichte 1, berlin.

S c h u s t e r , J .2010a Lübsow. Älterkaiserzeitliche Fürstengräber im nördlichen

Mitteleuropa, bonner beiträge zur vor- und frühge-schichtlichen archäologie 12, bonn.

2010b Der Kasten (Schlüssel, Riegel, Abdeckbleche, Holzreste), [w:] m. becker 2010a, s. 121–148.

2013 Byrsted – Lübsow – Mušov: Der Gebrauch von Edelme-tall in germanischen Fürstengräbern der älteren Römi-schen Kaiserzeit. [w:] m. hardt, o. heinrich-tamáska (eds.), Macht des Goldes, Gold der Macht. Herrschafts- und Jenseitsrepräsentation zwischen Antike und Früh-

mittelalter im mittleren Donauraum. Akten des 23. In-ternationalen Symposiums der Grundprobleme der früh-geschichtlicher Entwicklung im mittleren Donauraum, Tangelic, 16.–19.11.2011, forschungen zu Spätantike und mittelalter 2. weinstadt, s. 151–170.

2014 Bestattungen vom Lübsow-Typ als Kammergräber – ein Phantom?, [w:] a. abegg-wigg, n. lau 2014, s. 31–54.

S c h u s t e r , J . , c i e ś l i ń s k i , a .2012 Der älterkaiserzeitliche Fürstengräberfundplatz Lübsow-

-„Tunnehult“. Neue Geländeforschungen, „germania” 87 (2009), s. 569–587.

S k o r u p k a , t.2001 Kowalewko 12. Cmentarzysko birytualne ludności kul-

tury wielbarskiej (od połowy I w. n.e. do początku III w. n.e.), archeologiczne badania ratownicze wzdłuż tra-sy gazociągu tranzytowego, t. ii: wielkopolska, cz. 3, poznań.

S l o m a n n , w.1959 Et nyett romertids gravfunn fra Nord-Norge, „viking”

19, s. 1–25.1964 En antikvarisk-historisk skisse omkring Avaldsnesfun-

net, „viking” 28, s. 5–40.

S t e u e r , h .1998 s.v. Fürstengräber. § 1. Allgemeines, [w:] Reallexikon der

Germanischen Altertumskunde2 10, berlin–new york, s. 168–175.

2006 Fürstengräber, Adelsgräber, Elitegräber: Methodisches zur Anthropologie der Prunkgräber, [w:] c. von carnap--bornheim, D. krausse, a. wesse (red.), Herrschaft –Tod – Bestattung. Zu den vor- und frühgeschichtlichen Prunkgräbern als archäologische Quelle, universitäts-forschungen zur prähistorischen archäologie 139, bonn, s. 11–25.

S t j e r n q u i s t , b .1977 Roman objects from the equipment of a Scandinavian

warrior of the second century A.D., Scripta minora re-giae Societatis humaniorum litterarum lundensis 1977–1978:5, lund.

S t y l e g a r , f. - a .2014 Chamber graves and other ‘oversized’ graves in Roman

and Migration Period Norway, [w:] a. abegg-wigg, n. lau 2014, s. 183–195.

vo s s , o . , Ø r s n e s s - c h r i s t e n s e n , m .1949 Der Dollerupfund. Ein Doppelgrab aus der römischen Ei-

senzeit, „acta archaeologica” (københavn) XiX (1948), s. 209–271.

vo ß , h . - u.2014 Die Gräber von Häven in Mecklenburg und ihre Bezie-

hungen nach Skandinavien, [w:] a. abegg-wigg, n. lau 2014, s. 55–103.

43

wa l e n t a , k .1999 Grób książęcy nr 4 w Leśnie gm. Brusy na stanowisku nr

22, „łódzkie Sprawozdania archeologiczne” v, s. 179––189.

2009 Leśno i mikroregion w okresie rzymskim, chojnice.

we g e w i t z , w.1937 Die langobardische Kultur im Gau Moswidi (Niederelbe)

zu Beginn unserer Zeitrechnung, Die urnenfriedhöfe in niedersachsen ii/1–2, hildesheim-leipzig.

1972 Das langobardische Brandgräberfeld von Putensen, Kr. Harburg, Die urnenfriedhöfe in niedersachsen 10, hil-desheim.

1986 Bestattungen in importiertem Bronzegeschirr in den Ur-nenfriedhöfen der jüngeren vorrömischen Eisen- und der älteren römischen Kaiserzeit im Gebiet beiderseits der Niederelbe, „hammaburg” nf 7 (1984–85), s. 69–132.

we r n e r , J .1950 Römische Trinkgefäße in germanischen Gräbern, [w:]

h. kirchner (red.), Ur- und Frühgeschichte als histori-sche Wissenschaft. Festschrift zum 60. Geburtstag von Ernst Wahle, heidelberg, s. 168–176.

1955 Pfeilspitzen aus Silber und Bronze in germanischen Adels-gräbern der Kaiserzeit, „historisches Jahrbuch” (gör-res-gesellschaft) 74 (1954), s. 38–43.

1980 Der goldene Armring des Frankenkönigs Childerich und die germanischen Handgelenkringe der jüngeren Kaiser-zeit, „frühmittelalterliche Studien” 14, s. 1–49.

1989 Zu den römischen Mantelfibeln zweier Kriegergräber von Leuna, Jmv 72, s. 121–134.

w i e l o w i e j s k i , J .1990 Die römerzeitlichen Silbergefäße in Polen. Importe und

Nachahmungen, berrgk 70 (1989), s. 191–241.

wo ł ą g i e w i c z , r .1962 Rec.: A. Kietlińska, Problem tzw. grobów książęcych we

wczesnym okresie rzymskim, „Wiadomości Archeo lo gicz-ne” XXVII (1959–1960), mzp vii (1961), s. 733–736.

z i e r m a n n , D .2010 Herausragende Bestattungen der Römischen Kaiserzeit

aus Apensen, Ldkr. Stade, und Putensen, Ldkr. Har-burg, [w:] Gedächtnis-Kolloquium Werner Haarnagel (1907–1984). Herrenhöfe und die Hierarchie der Macht im Raum südlich und östlich der Nordsee von der vor-römischen Eisenzeit bis zum frühen Mittelalter und zur Wikingerzeit. 11.–13. Oktober 2007, Burg Bederkesa in Bad Bederkesa, Siedlungs- und küstenforschung im südlichen nordseegebiet 33, rahden/westf., s. 87–94.

arrangement anD DiStribution of grave offeringS in princely inhumation graveS from the firSt half of the firSt millennium aD in northern anD central europe

Summary

in the richly furnished ‘princely graves’ of the roman iron age and the migration period we encounter a range of luxury objects import-ed from the territory of the roman empire (fig. 1), and often, also objects manufactured locally from precious metals or decorated with gold and silver, personal effects and animal bones remaining from the offerings of meat. in better documented inhumation graves of this group there is an evident system of distribution of the grave of-ferings, usually interpreted as an expression of the division of the se-pulchral space into different ‘living’ areas arranged for the buried in-dividual (fig. 3). from this perspective all the elements of the grave furnishing are meant to serve the dead in the afterlife.

in this article discussion is made of the construction and dimen-sions of princely graves as ‘containers’ used in preserving the dead in-dividual, its furnishings, and the meaning of selected elements of the grave goods are examined at more length. in the process emphasis is placed on the possible function played by individual elements found inside the grave, the question of whether they were arranged to suit the needs of the dead individual, their possible direct association with the deceased – because of the function they played during the burial ceremony. in other words: is a grave an expression of individual iden-tity only, or possibly, of a group identity as well?

in literature the phenomenon of princely graves has been exam-ined in association with the concept of a grave chamber (fig. 2). in the case of richly furnished graves the term ‘chamber’ is related to two matters: first, it stands for the construction which encloses a specific space, second, it is an architectural element, a structural stage setting for the dead body and objects deposited with it. the point is to situ-ate the dead individual appropriately, but even more importantly, his

or her possessions and grave offerings – in an arrangement in which they are needed during the burial ceremony and/or to the dead indi-vidual once the grave has been sealed – in the afterlife. if, during the younger roman period it is common for the princely graves to have a grave chamber, analysis of their counterparts dating to the early roman period (fig. 7 & 9) shows that during this age in the central and the northern european Barbaricum grave chambers are rare. pieces of furniture such as a bed, tables, chairs, etc. are also absent (fig. 5 & 6) in graves built before the younger roman iron age (fig. 11 & 12). possibly, this is evidence of the evolution of the idea of the princely grave within the germanic Barbaricum very likely, inspired by roman customs.

the form and the construction design of the princely graves is not uniform. next to classical chamber graves we can distinguish graves with a very large but flat chest-like coffin (fig. 4 & 8), graves with a burial deposited under the floor (fig. 13) and graves with an ex-tremely long grave pit (fig. 15).

an interesting phenomenon, quite characteristic for princely graves, is the deposition of additional dress accessories in the grave. the presence of multiple sets of clothing or its elements is confirmed al-ready for burials dated to phase b1. not once, the dress accessories, like brooches, appeared to have been made specifically solely for the pur-pose of the funeral and/or burial (fig. 16 & 24). their significance was only symbolic – they were meant to ‘glitter’ during the presentation of the dead individual emphasizing its position. other objects of this sort are also marks of status, e.g., neckrings and finger-rings. in a number of burials some of the dress accessories evidently had been treated differently from the rest, deposited inside pouches or caskets.

44

the impression is that some of these ‘additional’ brooches (fig. 18 & 19) did not really have a utilitarian function but had been placed there for their precious metal, possibly as a symbol of power or status, or as a ‘personal treasure’ (fig. 9).

one of the principal features of princely graves is the presence of im-ported vessels in their inventory (fig. 1, 8, 9, 13–15, 17–19 & 23). the frequent recurrence of the same vessel forms, used within the empire in making libations, has been explained by the adoption of the medi-terranean custom of symposion by the barbarian elites. in many early roman iron age graves bronze vessels have been found in an inverted position, as if to protect glass and silver vessels deposited under them, alternately, some vessels were placed inside other vessels – they were not meant to demonstrate the personal wealth of the buried individ-ual, their arrangement was not prepared with the intention of mak-ing a status display (fig. 22). things are somewhat different during the younger roman iron age, but we cannot be sure whether a giv-en vessel is not a remnant of the funeral ceremony and feast held at the grave, so-called Totenmahl. after being used the vessels were rit-ually buried in the grave to protect them from desecration – perhaps also for this reason bronze vessels are often found wrapped in some way (fig. 21). as for the roman silver cups, everything seems to indi-cate that they were adopted in the germanic world as symbols used in the local system of status display; needless to say, this process was set off by contacts with the roman empire. the position inside princely graves of imported vessels and vessels of local manufacture does not indicate, at least not during the early roman period, the adoption

by the local elites of the tradition of the symposion. it seems that ves-sels made of bronze, silver and glass (fig. 20) were more likely to play the role of marks of status and/or rank of the dead individual within the social hierarchy in the Barbaricum.

one of the main features of princely graves from the roman peri-od is supposed to be the absence of weapons. this argument is prob-lematic as it assumes a close relationship between inhumation, the ritual of princely burial and the absence of weapons. not only does it overlook the fact that some princely graves have contained weap-ons (fig. 10), but also that the absence or presence of weapons could have be dictated by local custom. in a territory where no weapons or only their small number is found in princely graves this is probably the consequent of more general rules prevailing there, known to us from egalitarian cemeteries.

in interpreting the inventory of a princely grave it is worth bearing in mind that the furnishings of the grave not only reflect the prosper-ity of the dead individual but, to a great extent, perhaps even more so, that of his/her kin. we also need to note that the composition of the inventory, and how the dead individual was presented during the fu-neral ceremony, was decided by the remaining members of the kin group, descendants or heirs of the dead individual. During the burial ceremony the deceased was presented according to its rank and the one pretending to succeed to power presented himself as someone worthy of being the successor. the yet unsealed grave may be understood to have served as a stage for a symbolic piece of drama at a time of change then taking place in the social structure of the group.

tłum. Anna Kinecka

291

AAC – „Acta Archaeologica Carpathica”, KrakówAAHung. – „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, BudapestAFB – „Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsichen Bodendenkmalpflege”, Berlin (Stuttgart)Amtl. Ber. – „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlun-

gen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”, (później: „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturhistorischen, archaeologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...” oraz „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundli-chen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”), Danzig

APolski – „Archeologia Polski”, WarszawaAPS – „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, Lublin (wcześniej: Lublin-Chełm-Zamość)AR – „Archeologické rozhledy”, PrahaB.A.R. Int. Series – British Archaeological Reports, International Series, OxfordBerRGK – „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Frankfurt a.M.-BerlinBJahr. – „Bonner Jahbücher”, Köln/BonnBMJ – „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, Lübstorf (wcześniej: „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg.

Jahrbuch ...”, Schwerin/Rostock/Berlin)CRFB – Corpus der römischen Funde im europäischen BarbaricumFAP – „Fontes Archaeologici Posnanienses” (wcześniej: „Fontes Praehistorici”), PoznańInf.Arch. – „Informator Archeologiczny. Badania rok ...”, WarszawaInvArch. – „Inventaria Archaeologica, Pologne”, Warszawa-ŁódźJmV – „Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte”, Halle/SaaleJRGZM – „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, MainzKHKM – „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, WarszawaKSIA – Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (Kраткие сообщения Института археологии Академии

наук СССР), MoskvaMIA – Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR (Материалы и исседования по археологии СССР), MoskvaMatArch. – „Materiały Archeologiczne”, KrakówMS – „Materiały Starożytne”, WarszawaMSiW – „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, WarszawaMSROA – „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, Rzeszów-Krosno-Sandomierz-Tarnów (-Przemyśl/

Tarnobrzeg)MZP – „Materiały Zachodniopomorskie”, SzczecinPA – „Památky archeologické” (wcześniej: „Památky archeologické a místopisné”), PrahaPArch. – „Przegląd Archeologiczny”, PoznańPMMAE – „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, ŁódźPomAnt – „Pomorania Antiqua”, GdańskPrahistoria ziem polskich – Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk

1975; tom II: Neolit (red. W. Hensel, T. Wiślański), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom III: Wczesna epoka brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; tom IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981

Prussia – „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” (później: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”), Königsberg.PZ – „Praehistorische Zeitschrift”, Berlin-New YorkRArch. – „Recherches Archéologiques”, KrakówRB – „Rocznik Białostocki”, BiałystokRO – „Rocznik Olsztyński”, OlsztynRosArh. – „Rossijskaâ arheologiâ” (Российская археология), MoskvaSJahr. – „Saalburg Jahrbuch”, Berlin-New YorkSlA – „Slovenská archeológia”, BratislavaSovArh. – „Sovetskaâ arheologiâ” (Советская археология), MoskvaSprArch. – „Sprawozdania Archeologiczne”, KrakówSprPMA – „Sprawozdania P.M.A.”, WarszawaWA – „Wiadomości Archeologiczne”, WarszawaZfE – „Zeitschrift für Ethnologie”, BerlinZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, KrakówZOW – „Z otchłani wieków”, Warszawa

WYKAZ SKRÓTÓW TYTUŁÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCHABBREVIATIONS OF PERIODICALS’ AND SERIAL PUBLICATIONS’ TITLES

Państwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2014. Wydanie I. Nakład 300 egz.

Druk i oprawa: Drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa

S p r z e d a ż / R e t a i l :Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa

S p r z e d a ż w y s y ł k o w a / M a i l o r d e r :tel./phone: +48 22 5044 872, +48 22 5044 873

e-mail: wy daw nic twap [email protected]