DKRR FRP - pantajournals.irpantajournals.ir/uploads/pdf/201823225023392.pdfÉ z Æ Á É z¼ » ,ÊËz̧y ¤m ¹Â¸ ¾Ë¿ ÉzÅ ÅÁ a Ä»zÀ¸ § -rxuqdo ri *hrjudsklfdo 1hz

سازير، معماري و شهييعلوم جغرافيانوين هايپژوهش فصلنامه Journal of Geographical New Studies, Architecture and Urbanism

Vol 2. No 11. 2018, p 217-247 ٢١٧- ٢٤٧صص ،١٣٩٦ زمستان ،يازدهم شماره

ISSN: (2538-550X)) ٢٥٣٨- x٥٥٠شماره شاپا (

مكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصر

افشار ابدالي

مدرس دانشگاه پيام نور مركز تهران شرق. دانشجوي دكتري تخصصي شهرسازي

[email protected] چكيده

در بلكه است مؤثر شهرها پيدايش در نه تنها سرزمين هاي اسالمي اسالمي پياده شده توسط حاكمان ايدئولوژيمكان سازي اسالمي حرفه و دانش و هنري است . است گذاشته زيادي و همچنين مكان سازي تأثير كالبدي ساختار

ها كه با هنجارها يا ارزش ها و يا حس هاي مشترك بين اسالم محمدي و مكان سازي سروكار دارد و عمدتًا به ارزش

، و اعتقادهاي فرهنگي اسالم وابسته است و هدف آن ساختن مكاني است كه با تكيه بر ارزش هاي مورد تاييد اسالم

اين نوع مكان سازي . گر كند و نيز قابليت تعميم پذيري داشته باشدرفتار مؤمنانه را جلوه، ضمن ترويج فرهنگ ديني

با عناصر از جامعي تركيب از خود ديده است كه ناشي به تغييراتي همواره اسالمي ايران و ديگر ممالك دراز انجام اين هدف. حائز اهميت است در اين مهم حاكمان نظر و اراده است و نقش بوده متفاوت تأثيرات

سازي دوره صفوي و عراق معاصر پژوهش بررسي مكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر مكان

براساس ، اسنادي روش از بهره گيري با است شده بوده كه سعي تحليلي حاضر توصيفي ژوهشروش پ. باشدمي

فهم ضمن، مكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي زمينه در موجود ادبيات تحليل و اطالعات كتابخانه اي. معاصر بررسي شودمكان سازي در ايران در دوره صفوي و مكان سازي در عراق بخصوص عراق ، موضوع بررسي و

ايدئولوژي نظام ، شد كه در مكان سازي در شهر ها و بيرون از آنها در دوره صفويه و حتي عراق حاصل نتيجه اين و

شهرها و شكل ، حاكم و خواست حاكمان اسالمي نقش اساسي را داشته است؛ بطوريكه هرچند در ساخت مكان ها

اما تعيين كننده اراده حاكمان بوده ، طبيعي و نظامي تاثير داشته اند، نيدي، اقتصادي، سياسي، آنها زمينه هاي اجتماعي

ساله خود بر ايران نقش بزرگي در ساخت اماكن فاخر با توجه به ٢٤٠حاكمان صفوي در دوران فرمانفرمايي . است

ث بوجود آمدن دو عامل اصلي جهان بيني اسالمي و خواست و اراده حاكمان شيعي صفوي باع. مذهب شيعه داشته اند

هاي اخير دوران سختي را گذرانده؛كشور عراق نيز در سال. دوراني درخشان در مكان سازي اسالمي اين سرزمين شدكمبود سرمايه گذاري در زمينه زير ساخت ها و همچنين فقدان نيروهاي متخصص و عدم برنامه ريزي مناسب براي

ر وضعيت نامطلوبي داشته باشد البته تالش هايي در خصوص توسعه شهري باعث گرديده كه مكان سازي اين كشو

. ماندندثباتي منطقه ناكام باقينوسازي شهرها و اماكن شده كه به دليل بي

عراق معاصر، دوره صفوي، شهرسازي اسالمي، مكان سازي اسالمي، مكان سازي كليدي:هايواژه

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢١٨

مقدمه

مفهومي المياس شهر كرد؛ ايجاد و همچنين ساخت مكان هاشهرسازي و معماري در عظيم تحولي، اسالم ظهور و مهم الگوهاي و نمونه ها از يكي همواره بوده و شهرسازي جهان تاريخ آرماني تكامل در اساسي و كاربردي

مختلف ادابع از متشكل، جامع است و اسالمي مفهومي ايراني فرهنگ در شهر. است بوده شهرسازي مطرح با مستقيم رتباطا در آن آفريننده هايانسان واسطه به شهر ي.طبيع و تاريخي، قتصاديا، اجتماعي، فرهنگي شهر. يابدمي معنا و گرفته شكل سرزمين يك مردمان اجتماعي هايويژگي و اعتقادات، هاارزش، فرهنگ، اسالم انجه رد. است آن بر اعتقادات و فرهنگ تاثير از اي نمونه، آن مفاهيم و اركان تمام با اسالمي

دين نعكاسا و ترويج و ترقي، اسالمي شهرهاي فضايي بازتاب واقع ودر است اسالمي تمدن بناي شهرسنگ . است بوده اسالم

آميخته موجود هايكالبد شهر با كه بود اي گونه به اسالمي شهرهاي گرفتن شكل، تمدن به هر اسالم ورود باو زمان مرور به ماا. آورند فراهم شهر آن در مسلمانان زيستن براي بهتر را شرايطي كردندمي سعي و شدمي

و ايدعق، اصول طبق بر جديدي شهرهاي اسالمي داشت سعي حكومت دستگاه، اسالم پيش از بيش تثبيت داراي، اند دهبو مسلمان آنها عمده ساكنان كه اسالم و عرب جهان شهرهاي اكثر. بسازد اسالم رهنمودهاي

رسازيشه فرآيند در شريعت هاي ارزش بست كار از مستقيم طور به كه هستند يمشترك اسالمي هويتدر كه ندبود نظامي هاي اردوگاه، اعراب توسط اسالمي شكل گيري شهرهاي اولية هستة. است آمده حاصل

گاهي. ساختندمي قديمي شهرهاي از دور جديد را اسالمي شهرهاي گاهي. شدند مي برپا قديمي شهرهاي كنار بر را خود قدرت تا، ساختندمي بزرگي اسالمي شهر، كردندمي تصرّف را آن سختي كه به شهري كنار در يزن

ر پيشوايانمزا كنار در ،نيز هازمان از بسياري در د.دادنمي گسترش قديمي را شهر همان وگاهي دهند نشان آنان جايگزيني با، ورمر به، شدندمي فتح انانمسلم توسط قديمي كه شهرهاي. ساختندمي بنا اسالمي شهري، ديني

كردندمي تغيير مياسال هايو ارزش اصول طبق بر و شهرها آن در موجود اسالمي غير عناصر با عناصر اسالمي . )١٣٥٣، يافتند (اشرفمي گسترش و

ست. ا ام مكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر دوران صفويه و عراق محور اصلي بحث

ي و همه صنعتي، مرمت، عمرانسازي شامل معماري، معماري منظر، طراحي، برنامه ريزي شهري، طراحي مكان

. تمدن د مي شوددارن هايي كه به نحوي با رويكرد طراحانه و برنامه ريزانه در ساخِت مكان و توليد مكان نقشدانش

ي است تن مكانمكان سازي اسالمي ساخ. ي بخشيده استگونه خاص، اسالمي با ساخت مكان هاي ويژه به چهره شهر

مكان ته باشد.ي داشهاي هنجاري متبلور در حس مقدس و مورد تاييد اسالمي قابليت تعميم پذيركه با تكيه بر ارزش

مدي و م محها و يا حس هاي مشترك بين اسالهنري است كه با هنجارها يا ارزش سازي اسالمي حرفه و دانش و

البد ذار در كأثيرگتسروكار دارد. نقش انسان يا همان مومن در مكان سازي شهر اسالمي بسيار كليدي و مكان سازي

قش ن، شرعي ن حالو سيماي شهر خواهد بود و رفتار اسالمي و تسليم بودن به قوانين و مقررات شهرسازي و در عي

. واهد داشتاساسي در ارتقا كيفيت سيما و كالبد شهر و مكان هاي موجود در آن خ

ايجاد وحدت سياسي و . تجارت و كشاورزي رونق گرفت، در دوران صفويه اوضاع كشور رو به بهبود رفته و صنعت

شرايط گسترش بازرگاني و كشاورزي را فراهم ، اداري كشور فرمانروايان سلسله صفوي به عنوان يك عامل مهم

كه مقررات وضع شده در زمان شاه عباس . هايي امن بودادهاين افزايش و رونق تجارت مستلزم وجود راه ها و ج. كرد

٢١٩ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

، در زمان حكومت صفويه و به ويژه در زمان سلطنت شاه عباس اول، به دنبال اين تحوالت. اول به اين نياز پاسخ گفت

به تدريج شهرنشيني و شهرسازي به همراه ايجاد ساختمان هاي سبك . شهرنشيني رشد و گسترش سريعي پيدا كرد

و در نتيجه محالت از جمعيت متراكم . يد توسعه يافت و محالت جديدي در جوار ساير محالت قديمي ايجاد شدجد

ساله خود بر ايران نقش بزرگي در ٢٤٠صفويان در دوران فرمانفرمايي . بازارها و امور بازرگاني رونق يافت. شد

چنين سياسي و اقتصادي و هم، ي اجتماعيپيشرفت فرهنگ و تمدن اين سرزمين بازي نمودند و رونقي در زندگ

زندگاني معنوي ايرانيان به وجود آورند و يك بار ديگر ايران را در جهان آن زمان سربلند گردانيد و توانست بار

. ديگر به سابقه درخشان تاريخي خود بنازد

و الميالفت اسخب دوران بعد از اسالم به ترتي، (معاصر) نيز كه بخش ديگري از موضوع بحث ماست سرزمين عراق

و ثو حزب بع جمهوري عراق، و پادشاهي مستقل عراقحكومت بريتانيا ، عراق عثماني ، ايلخانان مغول، عباسي

روز خساراتي بوقوع پيوست باعث ب ١٩٩١كه در سال جنگ خليج فارس. ديده استحكومت شيعي عراق را به خود

٢٠٠٣ ر سالتسخيدر جريان .دي بهداشتي آن گرديهابرق و زير ساخت، هاي حمل ونقلبه بغداد و خصوصًا بخش

ان نيز درخسارات دوچند. ها قرار گرفته و تحت كنترل اياالت متحده درآمدبغداد تحت شديدترين بمباران، عراق

يي ها از بيرون رفتن آمريكا در سال هاي اخير و پس. شد هاي روزهاي پس از پايان جنگ به شهر واردغارت

ه عراق ها در خصوص ساختن دوبارالبته بيشتر تالش، ستهايي در خصوص نوسازي شهرها و اماكن رخ داده اتالش

وسازي ازنهاي آشكار بيشتر تالش. صرف تجديد بنا و تعميرات زير ساخت هايي بود كه به سختي آسيب ديده بودند

مركز و )اشكوري. ناهشام طراح و معمار شهري ( طرح رنسانس عراقهايي چون راه توسعه خصوصي مانند طرح

ثباتي آمدند ولي به دليل بييهاي مورد توجه اوليه بشمار ماز جمله طرح كه، هاي سند بادكنفرانس و مجتمع هتل

ر بتان عراق نطقه اي كردسماين در حاليست كه در منطقه كردستان به دليل نقش مديريت . ماندندمنطقه ناكام باقي

، ين شهرر چنددروند شهرسازي شهر شاهد اقدامات مثبت تري هستيم؛ احداث فرودگاه ها و خط مترو و بي آر تي

و فرهنگ، ناجراي نقشه هاي با طراحي غربي در كردستا، فضاي سبز شهري غربياجراي ، احداث هتل هاي مجلل

و . كنديممايان ند شهرسازي و شهرنشيني ننقش حكومت را در رو. . . تمدن نزديك به ساير كشورها و فدراليت و

كي تمدن ونزدي، اآوارگي و بازگشت آنها از ساير كشوره، تجارت مردم، عواملي چون جنگ آمريكا و ناتو در عراق

شته باعثرر اين نبود حكومت مستقل در گذشته و عدم وجود دانشگاه و تحصيل كرده ها د، فرهنگ به ساير كشورها

شور كي اين البته در ساير شهر ها. تاثيرپذيري اجباري در تقليد از كشورهاي خارجي در شهرسازي شده است

، هافرودگاه، سدها ، زيرساخت ها، هازندان، ها پل، هاپادگان، ها بيمارستان، هاي چند منظوره ورزشگاهها و ورزشگاه

. يي نيز ساخته شده استهاهتل و هاي تفريحيمكان ، هاموزه، هاكتابخانه، هاكاخ

روش تحقيق: با است شده سعي. اريخيالبته با استفاده از روش تفسيري ت، گرفته انجام تحليلي توصيفي شيوه به حاضر پژوهش

هايپژوهش بررسي و موجود ادبيات تحليل و براساس اطالعات كتابخانه اي، اسنادي روش از گيريبهرهمكان سازي ، موضوع بررسي و فهم ضمن، مكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي زمينة در گرفته صورت

منظور به كه است بديهي. راق معاصر بررسي شوددر ايران در دوره صفوي و مكان سازي در عراق بخصوص عمحور اين تحقيق بر بر حاكم نگاه. در ارائه مطالب مختصري از آنها شرح داده خواهد شد كالم اطاله از جلوگيري

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٢٠

بررسي شهر و شهرسازي و معماري اسالمي و همچنين نقش حاكمان در مكان سازي بر طبق اين رويكرد استوار

(خاصه شهر موضوعات بيان در ت.اس شده برده بهره بيان نمونه هاي مرتبط از آن كنار در البته كه، است استفاده تطبيقى رويكرد از آن ساختار تبيين در و گرفته قرار توجه مورد تحليلى توصيفى رويكرد اسالمى)

ت.اس شده بيان قديمى هاى نمونه با اسالمى سنتى شهرهاى نظام و شده

دست آمدهنادي ببخش اصلي از طريق اطالعات موجود كتابخانه اي و اس، طالعات و داده هادر زمينه جمع آوري ا

مانند . ده استش استفاده اول و دوم دست منابع عمومي هاي و پژوهش اسناد از اين پژوهش همچنين در. است

هاي مختلف هردو در شهرسازي و شهر با رابطه در مختلف تاريخي كتب، مطالب سايت ها، گزارش ها، مقاالت

اسالمي و ماريشهر و مع محققان دربارة ماهيت كه اي گسترده تحقيقات به توجه با. . . مورد بحث تحقيق و

چه و مسلمان هچ شهرشناسان بين اين موضوعات در كه فراواني اهميت و اند داده انجام همچنين مكان سازيكيد بر نقش حاكمان مفاهيم ذكر شده با تا و كردن معانيبررسي براي است تالشي، تحقيق حاضر، دارد مسلمانغير

ا و زمان هاي مورد هبه بحث در خصوص آنها بر روي مكان مفاهيم مذكور از معرفي بعد، اساس اين لذا بر اسالمي

. نظر تحقيق خواهيم پرداخت

، مكان سازي زمينه در اهپژوهش و معتبر منابع به استناد با ابتدا در. است شده تنظيم بخش چند در مقاله اين

ه بخش بعد معماري اسالمي و شهرسازي اسالمي بحث خواهد شد و سپس در ب، شهر اسالمي، مكان سازي اسالمي

به نابع معتبرم به استناد با در ادامه و در بخش بعدي. بررسي نقش حاكمان اسالمي در اين خصوص مي پردازيمنهايي نيز بخش در و پرداخت خواهيم ن صفوي و عراق معاصربررسي نقش حاكمان اسالمي در مكان سازي دورا

سالمي ااكمان حهدف كلي تحقيق حاضر بررسي مكان سازي برمبناي رويكرد . جمع بندي از تحقيق ارائه خواهد شد

نوع لحاظ به يزن اين پژوهش. با تاكيد بر مكان سازي در ايران در دوره صفوي و مكان سازي در عراق معاصر است توصيفات يزن و و ترسيمي تصويري مدارك و اسناد كمبود مانند هايي محدوديت واجد تاريخي هاي شپژوههاي اسالمي و در سرزمين اسالمي شهرهاي از هايي همچنين در تحقيق حاضر نمونه. بود شهري و معماري دقيق

وضيح ده ولي تده شاشته اند آورمكان هاي داخلي و بيروني شهرها كه حاكمان اسالمي مستقيما در ساخت آنها نقش د

. در مورد آنها مختصر خواهد بود

مباني نظري

، مير اسالشه، مكان سازي اسالمي، در بخش مباني نظري به بيان مطالب مرتبط با موضوع مانند: مكان سازي

. پرداخته شده است. . . شهرسازي اسالمي و

مكان سازي ، خصهدف آن آفرينش جوامعي است كه يك ويژگي بارز و مشمكان سازي يك فرايند طراحي شهري است كه

رضه عدگي را يك كيفيت باالي زنيك زمينه و بستر براي انواع شيوه هاي زندگي سالم و ، يك حس اجتماع قوي

اينگونه ازي راسهمچنين شوراي برنامه ريزي كالن شهر شيكاگو مكان . كند. (شركت سهامي شهر لندن انتاريو)مي

و يا يك شهر، يكند: مكان سازي هم يك ايده جامع و هم به كارگيري ابزاري براي ارتقاي يك همسايگتعريف مي

شود. قرن بدل ي اينناحيه است؛ مكان سازي اين ظرفيت و توان را دارد كه به يكي از دگرگون كننده ترين ايده ها

٢٢١ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

فيد و قابل مها يك فضا هم كه توسط آنمعموال به فرايندهاي اشاره دارد ، (Placemaking) عبارت مكان سازي

توسعه زمين و ،منظر اين فرايندها ممكن است فيزيكي باشد؛ مانند دستكاري محيط و. استفاده مي شود و هم معنادار

ها در مكان نسانيساخت ساختمان ها و يا به صورت ذهني روي دهد؛ مانند الصاق معاني و ايجاد احساسات مختلف ا

ا و ايده ه. ي گيردمهمه آن ها از خالل يا به واسطه تفاهم مشترك بين ذي نفعان در آن فضا شكل ، كه در هر صورت

تفكراني چون جين زماني كه م. دارند ١٩٦٠مفاهيمي كه مكان سازي بر آن ها استوار شده است ريشه در افكار دهه

قانه خال، ي نول ايده هاگيس تيبالدز و يان فراس، كريستوفرالكساندر، و بعدها كوين لينچ، ويليام هولي وايت، جيكوبز

اده اربران پيو كدم در اين رويكردها عموما به مر. و مردمي را درباره طراحي شهرها و فضاهاي عمومي بيان كردند

. شد تا ماشين ها و مراكز خريدتوجه ويژه اي مي

زشورها و اربا، )د و فعاليت هاي جاريهاي فيزيكي و نمايان جامعه محلي (مكان هاي موجومكان سازي روي داشته

عملي را واقعي و، كند و در نهايت مي تواند با اين مبنا فضاهاي عمومي خوبهاي كاربران آن سرمايه گذاري مي

اجزاي ان رويوقتي طراح. هاي خوب در ايشان خلق كندها و ايجاد احساسشادي آن، براي باال بردن سالمت مردم

ذهني رها و معناهايباو، كالبد و معماري موجود و در نهايت تصورات، ها و الگوهاي رفتاريسازنده مكان (فعاليت

ز ا(آثاري جله ايتوانند همه چيز را به شيوه اي متفاوت از پروژه هاي مآن وقت مي، كاربران) متمركز مي شوند

يك ايند خلقزي درخود هم فرانجام دهند؛ در اين صورت مكان سا . . .)كولهاوس و، هيمل بالو، حديد، گهري

وي واقعي ه زندگمشاركتي و جدلي دربردارد و هم به فلسفه روزمرگي و توجه ب، مكان را به عنوان يك امر جمعي

. سالمندان و كودكان عنايت دارد، حقوق توده هاي كم قدرت يعني زنان

مكان سازي اسالمين اي. است ابستهها و اعتقادهاي فرهنگي اسالم وه ارزشمكان سازي اسالمي و اصول طراحي شهر اسالمي عمدتًا ب

ع حت الشعاتان را به طوري كه كليه جنبه هاي زندگي مسلمان. موضوع قاعدتًا در ماهيت احكام اسالمي ريشه دارد

. ستندفلسفي و سبك شناسانه ه، نظريه هاي شهر اسالمي عمدتًا داراي رويكرد معنوي. قرار داده است

ل موضوعات عام مسلمانان در ساخت مكان اسالمي شام فكري مباني و اصول، معنايي، عملكردي، كالبدي مصاديق

، نيز وزهامر و اند داشته وجود تاريخي هايشهر گذشته در كه موضوعات عام موضوعاتي است. و خاص است

ميان به سخن اآنه از نحوي به و هستند توجه مورد مسلمانان شهرهاي در هم و مسلمان غير جوامع در هم موضوعي غالباً كه شودمي موضوعاتي بر مشتمل كه خاص است موضوعات بعدي گروه ه.آيد مانند محلمي

شهرهاي در را آنها زا مصاديقي و ها جلوه توان مي اما، شوند مي تلقي غربيان) سوي از ويژه (به جديدالوالده ت.پايدار اس توسعه زيست و محيط از حفاظت آنها اهم كه كرد مشاهده مسلمانان تاريخي

د:باشنمي زير رارق به اجزا اين كه كرد شناسايي آن خاص ويژگي هاي با را اسالمي شهر اصلي اجزاي توانمي

د.آينمي نآ سوي به كه اصلي راه هاي همه و تجاري و فرهنگي، مذهبي مراكز شامل شهر اصلي ــ هسته

د.شو مي تامين ثانويه راه هاي از پيچيدهاي شبكه اب آنها دسترسي كه مسكوني مناطق ــ مجموعه

. مضاعف حصار يك گاه و قلعه، حصار شامل كه شهر ــ استحكامات

د.دارن قرار شهر از خارج يا حاشيه در كه تكميلي خدماتي فضاهاي و ــ تجهيزات

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٢٢

و زمينه، اسالمي زيست شيوه و تعاليم كه هستند شهر عناصر از دسته آن، نيز مجال اين در عناصر از مقصود و ذهني هايگرگونيد شامل و نبوده كالبدي تغييرات الزاماً تغييرات اين. است بوده آنها در تغييراتي عوامل

ز: عبارتند ا شهري عملكردهاي در، شهري اجزاي و عناصر اين اهم. است بوده نيز مردم رفتاري و عملكردي

)١٣٨٧، (نقي زاده. . . ميادين و، اماكن مذهبي، رفيمص مصالح، مدارس، معابر، مسجد، بازار، مسكن

شهر اسالميوابط هاي قرآني و نبوي ساخته شده است و رشهري است كه به طور نسبي براساس اصول و آموزه، شهر اسالمي

ين ا .يابد و چهره فيزيكي آن يادآور هويت اسالمي ساكنان آن استهاي ديني سامان مياجتماعي آن بر پايه ارزش

استيالي، الماس از پيش بومي هايفرهنگ با تقابل يا تعامل در و جديد ديني فرهنگ تأثير تحت شهرها سيماي، مذهبي و ديني و قومي تنوع و جامعه اقتصاد در آن نقش و جغرافيايي موقعيت، متمركز هاي حكومت بيني به جهان وجّهت با و مؤمنان سطتو كه شكراني شهر اسالمي را شهري مي داند. اند داشته را خاصي اجتماعيرفتاري هايجنبه و )عالم با اسالمي (ارتباط كالبدي هايمضامين جنبه به آن در و شودمي ساخته آنان توحيدي

ويژه توجه اسالمي شهر در مردم روحي و جسمي، معنوي برآوردن نيازهاي جهت اسالمي در رفتار و اخالق

شهر كه معتقدند ها نآ. شوندمي قائل تفاوت، مسلمانان شهر و اسالمي شهر بين، شهرشناسان از بسياري. شودمي مسلمانان هك است شهري، مسلمانان شهر و شود ساخته اسامي هايارزش و اصول طبق است كه شهري، اسالمي

).١٣٨٧، كنند (شكراني مي زندگي آن در

تا اطلس قيانوسا از پهنه اين. است يافته گسترش بيش و كم جهان در وسيع بسيار اي پهنه بر اسالمي شهر بنگال خليج تا قاآفري شاخ از و كونئو اندونزي تا بالكان از، مركزي آسياي تا گينه خليج از، چين درياي

يا مياسال فرهنگ حاكميت از متأثر اجتماعي و كالبدي هاىويژگى در شهرها اين است شده گسترده . دارند يزياد هاى اشتراك اسالمي هاي حكومت

و معيارها كه اليح در و است واحد ايماني در غرقو ... اقليمي، نژادي هايگوناگوني وجود با اسالمي شهر شهر، نظر طالبي با توجه به د.دهمي ارائه نيز را معماري از مشخصي شكل، است حاكم آن بر زندگي قوانين

هاي فرم، اسالمي هايايده اساس بر كه عياجتما ساختمان و شكل فضايي نمايش از است عبارت اسالمي بر نيز ديگري اصل اجتماعي مفهوم از فراتر اما است كرده وارد آن در نيز را خود تزئيني عناصر و ارتباطي

اسالمي متا مفهوم كه است خاصي جغرافياي نداشتن و زمان به نبودن محدود آن و است حاكم جامعه اين ).١٣٧٠، (طالبي. كند مي تعريف را آن

فاي لي آن ايو تج شهر اسالمي فقط كالبد نيست و عالوه بر كالبد دو مقوله مهم ديگر نيز در تعريف شهر اسالمي

ه عبارتي يا ب» وجه فكري«ترين مقوله مربوط به او نيز كه البته مهم (مؤمن) است ترين عنصر انسانكنند؛ اصلينقش مي

دهنده و ترين عامل و عنصر شكليمان اهل يك شهر را مهمتوان ابه اين ترتيب است كه مي. ايمان اوست

ا و طبيعت و هر همه روابطي است كه بين انسانبعنصر بعدي قوانين حاكم بر شهر و .كننده شهر اسالمي ناميدتعريف

د.انآثار انساني حاكم

٢٢٣ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

معماري اسالمي

تحت كه ا استهند شمالي و اسپاني، ريقاي شماليآف، خاورميانه هايهمان معماري سرزمين، منظور از معماري اسالمي

ام يخي و مدرن و تمتار، اين واژه در برگيرنده ساختمان هاي مذهبي و غير مذهبي د.حاكميت مسلمانان قرار گرفتن

معمارياي از هشيو، اين معماري. مكان هايي است كه در زير مجموعه سطوح متنوع تأثير اسالمي قرار مي گيرنداي از سترهآيد شامل معماري گاست كه تحت تأثير فرهنگ اسالمي بوجود آمده و همان گونه كه از نام آن بر مي

در طول اسالممعماري اين كشورها تحت تأثير ايدئولوژي . شناسيماسالم مي جهانشود كه ما با عنوان مي جهان

ي در گستره عماري اسالمم د.هاي مشترك شدنداراي برخي ويژگي زماني مشخص قرار گرفته و به همين خاطر

، فلسطين، سوريه، ركيهت، عراق، ايران، قفقازو آسياي ميانهكشورهاي ، افغانستان، هند ل:مكاني جهان اسالم شام

توان از است و هچنين گستره زماني معماري جهان اسالم را مي(مغرب) رواج داشته مراكش، الجزاير، تونس، مصر

ش رگي و نقتوان اين گستبا اين حال نمي. پيش از گستردگي عام معماري مدرن دانستسالهاي اوليه ظهور اسالم تا

. اثر گذار در معماري را در همه مناطق يكسان دانست

ظ از لحا. رودهاي ظهور يك حقيقت هنري در كالبد مادي بشمار ميمعماري در جهان اسالم يكي از بزرگترين جلوه

ن ف مسلمانااز طر، آيد كه توانست خود را با مفاهيم اسالمي سازگار نمودهميتاريخي معماري اولين هنري بشمار

م هاي هللا با تايكران بمفهوم قدرت . معماري اسالمي داراي مفاهيم متعدد و گسترده اي است. مورد استقبال قرار گيرد

يات قرآنيسي آز خوشنودر معماري اسالمي ا. تكراي همراه است كه اشاره به عدم محدوديت قدرت پروردگار دارد

. در داخل ساختمان به منظور زيبايي و اعتبار مورد استفاده قرار مي گيرد

رگونه رضه هعهنر اسالمي خاصه معماري بطور مستقيم با روح قرآن و وحي اسالم مرتبط است و اجتناب آن از

ن اسالم نشانه اعتقاد به معماري با دي ارتباط .صورت شمايل سازانه يا تمثال پردازانه از الوهيت به همين دليل است

بود احد سبكيوه خداي بانديشه توحيدي مبني بر اعتقاد . ايمان و عمل به آموزه ها و تعاليم دين اسالم است، توحيد

اجد ي چون مسكن ديناين معماري نه تنها در اما. كه در اكثر هنرهاي اسالمي به عنوان موضوعي بكر به كار ميرود

ه هره گرفتبا نيز هها و حمام ضريح ها و قصرها و حتي خانه، بلكه از آن در مدارس، ه قرار مي گرفتمورد استفاد

. شدمي

نوس تا اقيا ز چينهويت معماري اسالمي در همه جهان با وجود تنوعات زباني و تمدني يكسان است و اين تنوعات ا

ر معماريتنوع د و قابل توجه اين است كه وحدت واما نكته مهم . اطلس با وجود تعددات فرهنگ ها ديده مي شود

ي اسالميمعمار اين وحدت عامل اساسي توسعه و تكوين هويت. اسالمي شايد از برجسته ترين ويژگي هاي آن باشد

ي متفاوتاسالم به طوري كه شيوه هاي معماري اسالمي در هر يك از كشورهاي. و تأسيسات ديني به شمار مي رود

مونيخ و، لندن، سحتي در ساختمان هاي ديني كه در پاري. وحدت در آنها به خوبي مشاهده مي شود اما، بوده است

دهد شان مينهويت اسالمي كامال مشخص است و ، ديگر شهرهاي اروپايي به شيوه معماري اسالمي ساخته مي شد

ت اسالمي دن و هويائه تمنقش را در اركه اسالم در اروپا اشاعه يافته و مسلمانان به ويژه معماران اسالمي بيشترين

. داشتند

اسالم عالي ترين شكل هنر را در معماري . مسجد نمادي بي نظير از معماري اسالمي و نمايشگاهي از هنر اسالمي است

جلوه هايي عظيم از شكوه اسالم عرضه ، از طريق معماري اسالمي، و بويژه معماري مساجد به نمايش گذاشته است

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٢٤

در اكثر بناهاي اسالمي سعي . )١٣٦٥، (شكويي دهدرا جذب كرده و تحت تأثير قرار ميهر بيننده اي شود كهمي

لذا از كتابت اسما و صفات . شده به طور مداوم ذكر خدا باشد يا اينكه به نحوي ذكر خدا را به مردم يادآوري نمايد

وي متون قرآني و همچنين ادعيه و اوراد منقول صورت اين ذكرها بيشتر با انتخاب آگاهانه و از ر. اندالهي سود جسته

به اين ترتيب مي . بيشتر در مورد واليت است، گرفته كه بيشتر در بيان توحيد و نبوت و در بناهاي منتسب به شيعيان

گيري از روح معنويت توان گفت معماري اسالمي برگرفته از زبان قرآن است و عمق و غناي تمدن اسالم را با بهره

شناسي دين اي است كه اعتقاد به توحيد و ايمان به تعاليم اسالم به عنوان انديشه زيبايياين امر به گونه. دهدنشان مي

د.ياباسالم در معماري اسالمي تجلي مي

يط شرا، سانهاي انارتباط معنوي شايسته اي با نياز، دوراني كه معماري اسالمي در اوج رشد و شكوفايي خود بود

يق سالم تطباتمدن بنابراين مي توان گفت كه معماري اسالمي با روح. زندگي و اجتماعي زمان خود برقرار مي كرد

نگ و هنرسط فرهحلقه وا، فراواني بر غرب گذاشت؛ اندلس (يا همان اسپانياي امروزي) اين معماري تاثير. داشت

نيا اسپا، مير اسالحضور هشتصد ساله مسلمين در اين سرزمين و به بار نشستن عميق فرهنگ و هن. اسالم و غرب است

. را پلي ميان دو تمدن تبديل نمود

شهرسازي اسالمي، طراحي يدبا كه است هايي ارزش و اصول به مربوط هايتئوري نظري نيمبا بر مشتمل شهرسازي اسالمي

با مصنوع) و و يعي(طب محيط با انسان روابط بر و شوند رعايت مسلمانان زندگي محيط ايجاد در ريزيبرنامه و خواهند شد استخراج اسالمي تعاليم از هاارزش و اصول اين. باشند حاكم (جامعه) خويش همنوعان ساير

اصلي كه منبع گفت دباي. هستند نيز نباشند تناقض و تضاد در هاآن با كه ملي فرهنگ مهم عوامل ربردارندهد اين در. ص) هستندپيامبر( سنت و كريم قرآن ها آن شهرسازي جمله از و مسلمانان اعمال كليه بر حاكم اصول عناصر و جزاا ارتباط، زمين در نانسا نقش از عبارت، كلي موضوعات و هازمينه سري يك اساس بر متوناين كه اين ترمهم اما او است؛ بيني جهان و وجود عالم با انسان ارتباط، انسان حيات غايي هدف، هستي جهان

. باشند ها آن از تفسيري هماهنگ يا اند شده نهاده بنا خداوند توسط كه عالم بر حاكم اصول با بايد اصول

او اعمال رتيبت اين به ت.اس او دار امانت و زمين در خداوند خليفه انانس كه است آن هم امر اين علت . )١٣٩٢، زاده (نقي بگيرد خود به الهي صبغه و رنگ

هويتبا اه هنر، همرو مقررات و مجموعه اقدامات فيزيكي وكالبدي، ضوابط از شهرسازي اسالمي تصوري حاصل

با هويت و هويت معماري اسالمي). اين حس با دست مي دهد (به مانند ورود به يك بنا ما معابر به از گذر با كه است

يا ورود به يك بناي مذهبي ساير اديان بسيار متفاوت است. و گذر در شهرهاي غربي

اي ساخته به گونه شهر بايد، تفاوت شهرسازي اسالمي و شهرسازي مدرن در اين است كه بر اساس شهرسازي مدرن

به شرايط يك شهر بايد، در حالي كه از ديدگاه اسالم، آسايش و خوشگذراني فرد را فراهم كند، شود كه وسيله رفاه

انسان بايد در رفاه و آسايش ، همچنين مي توان گفت كه از ديدگاه شهرسازي غربي د.تقويت رفتار مؤمنانه منجر شو

وگو اين درحالي است كه اگر با زائران اربعين حسيني به گفت، ايش فراهم شودكامل باشد و بساط و خوشگذراني بر

بهترين سفر خود را ، هاي بين راهي و تحمل شرايط سختها با وجود اسكان در موكبشويم آنمتوجه مي، بنشينيم

گرا در انسان ماديدهد ديدگاه يك فرد مؤمن با ديدگاه يك اين موضوع نشان مي. دانندروي اربعين ميسفر پياده

٢٢٥ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

شهرسازي اسالمي بايد به صورت يك برنامه مدون وجود ت.اسكان و استراحت متفاوت اس، خصوص شهرسازي

انديشد طلبي نميبه رفاه صرفاَ، به شكل كاربردي يك شهر مؤمنانه را ساخت اسالم، داشته باشند تا بتوان بر اساس آن

توسعه يافتن و رسيدن به منفعت مالي و ، در دنياي غرب .برخوردار استبلكه اعتقادات ديني نيز از اهميت بسياري

سازي بايد به صورتي باشد كه افراد در ساختمان، اما از ديدگاه دين اسالم، طلبي از اهميت بسيار برخوردار استرفاه

بنابراين ، ار مؤمنانه استهاي رفتاين صله رحم در واقع يكي از مصداق. تعامل و صله رحم با يكديگر قرار داشته باشند

بايد گفت كه مكان د.گر كنرفتار مؤمنانه را جلوه، اي باشد كه ضمن ترويج فرهنگ دينيشهرهاي ما بايد به گونه

، ديني را تحت تأثير خود قرار ندهد بلكه اين ساخت و سازها اي صورت گيرد كه فرهنگسازي در شهر بايد به گونه

د.ديني باش اي براي گسترش فرهنگبهانه

شهرسازي و مكان سازي حاكمان اسالميها و ر آنسلمانان دديد براي اسكان مجبه داليل گوناگون نياز به بنيان شهرهاي ، هاي مفتوحهبا ورود اسالم به سرزمين

ه ها بز آنكه ا گاه به عنوان اردوگاه نظامي احساس گرديد و بدين ترتيب در قلمرو اسالمي شهرهايي پديد آمد

د و رش، وسعهتسلمانان در مولي عالوه بر اين شهرها ، گرددتعبير مي "شهرهاي بنياد يافته در دوره پيش از اسالم"

رهاي شه"نوان عها به آباداني شهرهاي مربوط به دوره پيش از اسالم نيز از خود توجهي وافر نشان دادند كه از آن

ادات وي و ععراب شمال پس از گرايش به اسالم به جهت خا. ياد گرديده است "توسعه يافته در دوره اسالمي

اقامت در از، هاي مفتوحهبه هنگام ورود به سرزمين، پيشينيان و نيز به منظور جلوگيري از اختالط با نژاد ملل مغلوب

جا كه عمر آنكردند و از يخاصه اينكه برخي از خلفا نظير عمر نيز آنان را از اين امر منع م، شهرها خودداري ورزيدند

اه در اين ندهان سپه فرمابيم داشت لذا همواره ب. از اقامت مسلمانان در مكاني كه ميان وي و ايشان رود و دريا باشد

هيان كرد و همين امر سبب پيدايش نخستين شهرهاي كشورهاي اسالمي گرديد زيرا سپاموضوع توضيح موكد مي

زودي باما ، هاي نظامي ترتيب دهنداردوگاه، و مصر وحه در بالد عراقشدند تا خارج از شهرهاي مفتاسالم ناگزير مي

ور باشند خوردادريافتند كه مسلمانان بايد در مكاني مستحكم و دائمي اقامت ورزند تا از آسايش و آرامش بر

)١٣٧٤، (عريان. ي كشورهاي اسالمي به دست مسلمانان بنيان نهاده شدسان نخستين شهرهابدين

يكي شهرهاي قديمي كه در دوره جديد رنگ و بوي اسالمي به خود ، وري اسالم دو گونه شهر ايجاد شددر امپرات

پايه نخستين شهرهايي كه اعراب بنياد گذاردند . گذاري شدگرفت و ديگر شهرهايي كه در دوره اسالمي بنيان

كه آن را در ، يا قاهره قديم، همچون فوستات. هاي نظامي بود كه در كنار شهرهاي قديمي برپا كردنداردوگاه

گاهي نيز شهرهاي تازه ساز را دور از . بنا كردند، در جنوب شهر قديمي آن يا هليوپوليس، نزديكي قلعه رومي بابل

در مواردي نيز اعراب شهر بزرگي در كنار شهري كه ، همچون كوفه و قيروان، كردندهاي قديمي برپا ميگاهسكونت

گاهي نيز شهر تازه ساز محل . كردند تا سلطه خود را بر آن استوار كنندبنا مي، گشوده بودهپايدار كرده و به زور

چنانچه شهر نوبنياد بغداد مركز روحاني و سياسي . تمركز قدرت و مظهر وحدت سياسي امپراتوري اسالمي بود

كه در قرن پنجم ، بي مغربو مراكش پايتخت جنو، ها در قرن سومخالفت عباسي بود و شهر فز مركز قدرت ادريسي

دادند اقامتگاه خود را گاهي نيز خلفاي عباسي ترجيح مي. ها بودتاشفين بنا شد مركز اداري مرويبه دست يوسف ابن

چنانچه المعتصم سامرا را در صد كيلومتري شمال بغداد بنا نهاد و پنجاه سال ، از پايتخت قديمي به شهري نوساز ببرند

هاي نظامي گسترش يافته و به صورت شهرهايي كه كاركرد اداري و نظامي گاهي نيز قلعه. بود جاپايتخت خالفت آن

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٢٦

نوع ديگر شهر تازه ساز شهرهايي بود كه مردم در پيرامون ، مانند رباط پايتخت كنوني مراكش، آمدندداشتند در مي

گاهي اين شهرها از نظر . مشهد و قم است، الها كربمهمترين نمونه آن. كردندشهادتگاه يا مزار پيشوايان ديني بنا مي

به همين سبب در نيمه قرن ، چنانچه المتوكل خليفه عباسي، كردندهايي ايجاد ميسياسي براي دستگاه خالفت دشواري

شهرنشيني در امپراتوري اسالم از قرن سوم گسترش يافت و تا سه قرن پس از آن به كمال . سوم كربال را ويران كرد

)١٣٥٣، رفرسيد (اش

دور ريزي شده و طراحي شده مانند شهر مكند: شهرهاي برنامهحكيم شهرهاي عربي اسالمي را به سه گونه تقسيم مي

ريجي ا رشد تدب، يختهشهر نوسازي شده يا تغيير شكل يافته پيش از اسالم مانند الپو (حلب) و شهر خود انگ، بغداد

ها به سه گونه تقسيم كرد: دو گونه اول گيري آنساس منشاء شكلو موريس شهر اسالمي را برا. (شهر ارگانيك)

اني ـ اند كه يا مانند اربيل رشد ارگانيك داشته يا مانند دمشق داراي منشاء طراحي شده يونهاي موجوديزيستگاه

ه ين گونسوم. هاي اسالمي قرار گرفتنداند هر دو گونه با توسعه اسالمي تدريجًا در محدوده سرزمينرومي بوده

. اي از آن استهاي فتح شده بنيان گذاردند كه تونس نمونههاي مسلمانان در سرزمينشهرهاي جديدند كه ارتش

)١٣٨١، (موريس

تفكرات حاكم بر قبلي اصول، در قرون اوليه اسالمي به دليل تأثيرات به جاي مانده از نظام شهرنشيني دوران ساساني

ثل شهر اوليه م ي كندسياست هاي شهرسازي تغيير م، ا به تدريج بر اثر عوامل جديدام. اين نظام همچنان پا برجاست

ين اغ سازي ابو ، ينحوه معمار، بغداد كه به دستور منصور خليفه عباسي بنا مي شود كه به دليل ترتيب محله بندي

ه در نواحى فتح شد، مسلمانهمچنين از پايان سده اول هجرى فرمانروايان .شهر به شهرت رنگ وبوي ايراني مي يابد

يش پترى از بناهاى دوران تر و باشكوهساخت مسجدها و كاخ هاى باشكوه را آغاز كردند و كوشيدند تا آثار بزرگ

مى به كم سنتى معين و مشخص در هنر اسالهجرى به بعد كه كم اما از اوايل سده دوم. وجود آورندبه اسالماز

، يافتندجديد مىتياز به نويژگي هاى قومى و ملى را از بناهايى كه ، هنرمندان ناگزير، وجود آمد و رو به كمال گذارد

ساختند. مى منطبق مىگرفتند و همه را بر سنت هنر اسالمى

ديد آمدند ف خاصي پا اهداظاهرًا شهرها ب، هرسازي در بين خلفا و امراي اسالميدر روند رو به افزايش عالقه به امر ش

ها را برحسب اشكالشان به سه دسته تقسيم كرد: توان آنكه مي

. هاي نظامي) كه بعدها براي مدتي مدن هجرت و امصار ناميده شدندها (اردوگاهــ دارالهجره

. جديدهاي هاي دولتــ شهرهاي عواصم يا پايتخت

تمدن اسالمي در عصر عباسيان)، (مكي. ــ شهرهاي مذهبي كه پيرامون مشاهد مقدس شكل گرفتند

. بودند شهر اداره شكل كننده تعيين حاكمان، اسالمي شهرهاي درخصوص اداره شهرها بايد گفت كه در

به توجه با شهرها امور اداره. است بوده حاكمان تأييد و خواست تابع نيز آنها نمايندگان يا مردم مشاركت و اهميت از، قوي اجتماعي نيروي وجود، شهرها ساكنان اقتصادي قدرت و دارايي تمركز، جمعيت انبوهي

هم و ساكنان براي هم شهرها خوب اداره از ناشي منافع. بود برخوردار حكومت ها نزد زيادي حساسيت المللي بين تجارت براي جاذب، رونق پر، آرام شهرهايي به حاكمان. بود توجه قابل، تفاوت عين در حاكمان

عمومي فرهنگ و روحيه از شهر اداره شكل. بودند عدالت و امنيت، آرامش نيازمند نيز مردم و داشتند نياز در ) شهر١٣٧٩، است. (ترنر كرده ايجاد شهر و كشور اداره بين زيادي هايهمانندي كه گرفتمي نشأت مردم

٢٢٧ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

اداره بر حكومت تسلط. داشتند يكديگر با، ديگر شهرهاي و حكومت ها ساير از فاوتمت ارتباطي اسالم جهان د.دار اسالمي مناطق سياسي و اجتماعي شرايط ساير و شهر به نسبت اسالمي تفكر اين در ريشه شهر

خلدون ابن خني ازس ذكر به ابتدا، عربي غير مفتوح ممالك شهري تمدن اسالم با فرهنگ تعامل نحوه تبيين در به نسبت عرابا م:پردازي مي نظر مورد هاي سرزمين در شهرنشيني مسلمين نحوه درباره وي مقدمه كتاب در

ولي ، نداشتند ناييآش گشودند اسالم هنگام كه ممالكي با آنها. بودند صنايع از دور و تر بدوي ديگر اقوام

اخذ الكم به را شهرنشيني آيين و رسوم نگذشت كه ديري، شدند متصرف را مزبور كشورهاي كه همين بر افزون. شمردند ازني بي بناهاي جديد نهادن بنيان از را خود، ديدند را ديگران بناهاي هنگامي كه و كردند

روي ميانه كه جانب آن بي را راه اين در اسراف و بود بناها امر در كردن از غلو مانع امر آغاز در دين، اين. نبودند چادرنشين و بدوش قبايل خانه جزء همه عرب البته فاتحان ).خلدون (ابن دانست نمي روا، شود مراعات

سنت وارثان هك بودند برگزيده شده عربستان جزيره شبه غربي جنوب و غرب از سپاهيان عرب از زيادي شمار تعداد ولي، ودندنشين ب چادر و كشاورز آنها از اعتنايي قابل شمار كه اين با د.بودن اي منطقه بناسازي ديرپاي ترتيب بدين. ريج)ب (پيتر زيستند مي صنعا و طائف، مدينه، مكه بازرگاني همچون و شهري مراكز در نيز ديگري

بعضي از يزن و ساكن اعراب برخي طريق از شهري زندگي سازماني در معيارهاي و ها تكنيك، تجارب برخي اعراب كه نحوي هب، اندشده منتقل پايدار ت ميراثيصور به، اند جنوبي اعراب نژاد و ريشه كه داراي آنها

بزرگ اشيهح مناطق از شهرهايي و در كرده كسب كشاورزي راه از را خود معيشت پيش هااز مدت مذكور حيطه در و هادندن كنار نشيني را كوچ زندگي اعراب اصلي اقوام از تعدادي، قبل چند قرن يعني. بودند ساكن

) ١٣٨٤، (كونئو آوردند. فراهم شهري شبه زندگي نوعي صورت به را امكاناتي، ستقرارا منظور به خود زندگي

تازه اعراب اوليه اماتاقد جمله از هانيازمندي جهت رفع در هاتمدن ساير دستاوردهاي از استفاده ترتيب بدينها و حتي هرشي در در ساخت مورفولوژيك شهر و البته مكان ساز. بود ها فرهنگ با ساير برخورد در مسلمان

كل شهر ها و شكان ها و در ساخت م. كندبيرون از آنها عامل فرهنگ و ايدئولوژي نظام حاكم نيز نقش مهمي ايفا مي

كمان هم را حامنه هاي اقتصادي ديني و نظامي از عوامل مهمي است؛ اما اكثر اين زمي، سياسي، آنها تفكرات اجتماعي

. ردند و يا تغيير مي دادندسرزمين هاي اسالمي يا طرح مي ك

ي رزمين هاسان در در ادامه برخي از شهرهاي مهمي كه در قرون اوليه به دستور حاكم، با توجه به موارد مطروحه

اسالمي ساخته شدند را به اختصار بيان مي كنيم:

شهر هاي عراق بصره

نگ س از جپآن آبادي كوچكي بود. بصره اولين شهري است كه به دست مسلمانان ساخته شد. اين شهر پيش از

ا تبنا نهند هايي در كنار مرزهاي عراق و بركناره صحرابن خطاب به فرماندهان خود دستور داد پادگان قادسيه، عمر

هاد. اين شهر از نظر ق اين شهر را بنيان ن١٦هايشان در آنجا سكني گزينند. عتبة بن غزوان در سال لشكريان و خانواده

اي كه در اين هنگام به آن ترين لطمهق ظاهر و مهم٣ه در رقابت با كوفه بود. انحطاط بصره از نيمة قرن سياسي هموار

وارد شد، تخريب آن به دست زنگيان بود.

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٢٨

كوفه

ه آب و به دليل عادت بق بنيان نهاده شد. دليل آن بود كه فاتحان عرب اقامت در مداين را ١٧اين شهر در محرم سال

اي در حيها داد. نارداشتند. عمر به فرمانده سپاه، سعدبن ابي وقاص دستور يافتن مكاني مناسب ني خوش نميهواي بيابا

حطاط گذاشت ق رو به ان٤هاي دائمي از خشت ساختند. كوفه از قرن مغرب فرات انتخاب شد و عمر دستور داد خانه

و امروزه نجف ميراث دار علمي و فرهنگي آن است.

واسطو بصره كي كوفهق حجّاج بن يوسف اين شهر را به عنوان مركز اداري حكومت و مقر لشكريانش در نزدي٨٣ در سال

ر قرن دومدهاي انقالبي مخالف بود. واسط در دو سوي دجله قرار داشت. بنا نهاد؛ زيرا اين منطقه مركز حركت

خرابي نهاد. هجري به سبب تغيير مسير دجله مردم از آنجا كوچ كردند و واسط رو به

بغداداختماني سليات منصور دوانقي پس از انتخاب جا و نقشة شهر و مشورت با منجمان در خصوص تعيين زمان شروع عم

راخواند. ن اسالم فها را از سراسر جهابغداد، مهندسان، كارگران، بنايان، آهنگران، صنعتگران و متخصصان ديگر رشته

رض. درنتيجه در كيلومتر ع ٩كيلومتر طول و ١٠اكم جمعيتي زيادي داشت؛ با بغداد در دوره هارون و مأمون تر

ترين شهر جهان بود. قرن نهم و دهم ميالدي بزرگ ٢مقايسه با شهرهايي چون پاريس، قسطنطنيه و روم در

رصافهه ساخت ي رودخانشرق لمنصور به داليل امنيتي در مقابل بغداد كه در ساحل غربي دجله واقع بود رُصافه را در ساح

ق). رصافه عمًال سربازخانه منصور شد و بغداد شرقي نام گرفت. ١٥١(

كرخد ل خاص خوق) به دست ربيع بن يونس در غرب شهر مدور آغاز شد. منصور هزينه آن را از اموا١٥٧در سال (

يشه پي به يك ازاراشد. هر بپرداخت و بازارهاي بغداد را به آنجا منتقل كرد تا منطقه تجاري پايتخت عباسيان ب

اختصاص يافت.

سامرّامنجر به كان (يك قرن پس از بناي بغداد، فكرساختن پايتختي جديد به دليل شكل گيري گروهي تازه به نام تر

ق ٢٢١هاي لشكر) به ذهن معتصم خطور كرد. معتصم در سال هاي خطرناكي ميان عناصر ترك، ايراني و عربرقابت

پايتخت خود را آغاز كرد. كشي كار نقشه

٢٢٩ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

شهرهاي شام

رمله مجاورت را كه در» ُلدّ«المقدس به درياي مديترانه قرار داشت. سليمان عبدالملك مروان شهر اين شهر بر سر راه بيت

هر د، اين شظامي نبوني يا آن واقع شده بود، به آنجا كوچ داد و شهر آباد شد. اما چون بناي رمله به خاطر مقاصد سياس

اي به دست آورد. وسعت چنداني نيافت و تنها توانست اهميتي محلي و منطقه

رُصافههاي بياباني داشت و رفت. وي تمايل زيادي به مكانق) رونق گ١٢٥-١٠٥اين شهر در زمان هشام بن عبدالملك (

ا تجديد بن هاي رصافه راتمانكيلومتري جنوب رقه و فرات در بيابان است. هشام ديوارها و ساخ ٤٢مكان رصافه نيز در

كرد.

رقه و رافقهافقه مشهور د كه به رگردد. منصور در كنار اين شهر، شهر بغداد را بنا كربناي شهر رقه به دورة اسكندر مقدوني بر مي

ن نهاد. ياودند، بنرقي بششد. منصور رافقه را به عنوان پادگاني براي تجمع سربازاني كه عازم جنگ با امپراتوري روم

شهرهاي مصر هايي براي استقرار فاتحان جديد بنيان گذاشته شدند. در مصر نيز شهرها در آغاز به شكل پادگان

فسطاطي بندرگاهخواست اسكندريه را به عنوان مقر خويش برگزيند؛ زيرا اين شهر اوالً فاتح مصر، عمرو بن عاص، نمي

مروزه بخش زيد كه ااي را برگد. وي براي برپاساختن پادگان سپاهيانش نقطهدريايي و ثانيًا پر از مردمان غير عرب بو

ه كرده) اي كه گرداگرد آن را خندق احاطجنوبي قاهره بر ساحل شرقي نيل است. پادگان جديد، فسطاط (منطقه

ناميده شد.

قاهرههللا ان المعّز الدين اطمي و رئيس آق به دست جوهرالصقلي، كه به نام خالفت ف٣٥٨همزمان با فتح كامل مصر در سال

نوب جكاني در مكار صورت گرفت، اين فرمانده فاتح به فكر انتقال مركز اين خالفت به مصر افتاد. جوهر براي اين

ا به نام پدر د. شهر رن نهاقطائع را برگزيد. اين نقطه قاهر ناميده شد. جوهر، قصر استواري نيز براي معّز فاطمي بنيا

ناميد. عّزيهر، منصورّيه ناميدند ولي وقتي معّز وارد شهر شد، آن را به نام خويش قاهرة المخليفه منصو

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٣٠

شهرهاي مغرب

فاسگريخت و شهر ق) به مغرب اقصي١٦٩فاس از جمله شهرهاي غيرنظامي است. ادريس بن عبداهللا پس از واقعة فخ (

نگي، سد؛ ديوار بتدا در فاس ساخته شهايي كه در همان اترين ساختمانفاس را براي ياران و پيروانش بنا كرد. مهم

مسجد جامع و منارة آن بود.

قيروانو عقبه افريقيه كرد ق شهرهاي مغرب را گشود و بربرها را شكست دادند. معاويه او را والي٥٠عقبةبن نافع در سال

الح سات و براي تأمين تدارك تصميم به ساختن شهري حصين و استوار به عنوان مركز عمليات نظامي و محلي

يافتن به پناهگاهي امن براي سپاهيان عرب ازهاي خويش گرفت. دليل ديگر او دستلشكريان جهت ادامة پيروزي

گزيدند. يش بردست حمالت بربرها بود. فاطميان در ابتداي تأسيس دولت خود، قيروان را به عنوان پايتخت خو

مهدّيهق) به خاطر حفظ جان ٣٠٣ي (د قيروان را به عنوان پايتخت برگزيدند تا اينكه عبيداهللا المهدفاطميان در ابتداي كار خو

ر مان دستوو همزاخويش شهر جديدي را در جنوب قيروان در كنار ساحل بنا نهاد و اين شهر را مهدّيه ناميدند.

ن را زويله بود، و آ ها و نگهبانانيازهساخت شهر ديگري در كنار مهدّيه را داد كه همانند مهدّيه داراي ديوار و درو

ناميد.

شهرهاي اندلس قرطبه

ي خود قر حكمرانها پايتخت اندلس بود. موسي بن ُنَصير فاتح اسپانيا، قرطبه را به عنوان ماين شهر در زمان گوت

ريخت، اندلس گ به خلبرگزيد و در آنجا مردم را به اطاعت از وليد بن عبدالملك دعوت كرد. وقتي عبدالرحمان الدا

مار آنها ها و خصوصًا مسجدهاي فراواني كه شها، كاخقرطبه را مقر دولت امويان اندلس قرار داد و در آنجا ساختمان

رسيد، بنا كرد. مي ٣٠٠٠به

الزهراء ليل بنايدميد. غربي قرطبه بنا كرد و آن را به نام كنيز خود الزهراء ناق) در شمال٣٢٥اين شهر را عبدالرحمان الناصر (

هاي رخام و سنگ ست زدداين شهر نياز عبدالرحمان به پايتختي تازه بود. او براي ساختن شهر به انتخاب مصالح نيكو

خت. ضه سارنگارنگي را از اطراف و اكناف فراهم كرد. عبدالرحمان براي خود كاخ بزرگي به نام دارالرو

مكان سازي در دوره صفويعصر كمال و شكوفايي ، عصر صفوي. ي صفويه استهاي هنري ايران پس از اسالم دورهين دورهتريكي از درخشان

سلسله صفوي را تاسيس ، م) شاه اسماعيل اول ١٥٠٢قمري ( ٩٠٧در سال. نبوغ معماري و شهرسازي در ايران است

٢٣١ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

ان شاه عباس پايتخت از قزوين در زم، در اواخر قرن دهم قمري. تبريز پايتخت بود، درابتداي تاسيس اين سلسله. كرد

ترين شهرهاي خاورميانه گسترش اين شهر به عنوان يكي از درخشان، با انتخاب پايتخت جديد. به اصفهان انتقال يافت

هشت ، چهل ستون، هاي عالي قاپوبا توجه به امنيت ايران در اين دوره بناهايي بزرگ و عالي مانند كاخ. پيدا كرد

. ستون در قزوين ساخته شدند سر درب عالي قاپو و چهل، ر اصفهان و بقعه ي شاهزاده حسينبهشت و تاالر اشرف د

. اجتماعي و سياسي نقش اصلي را ايفا نمودند، در خصوص زمينه هاي تشكيل دولت صفوي سه عامل مذهبي

ود نرپرور بهست و دواو پادشاهى هنر. در ايران عصر صفوى ميان شاهان صفوى شاه عباس بزرگ از ديگران ممتاز بود

نتخاب شدايتخت ابعد از آنكه اصفهان توسط شاه عباس به عنوان پ. اصفهان ساخته و پرداخته اوست، و در حقيقت

رگ د ميدان بزايجا. به ويژه اصفهان پرداخت، پيوسته به عمران و آبادي كشور، سال حكومت خود ٤٢وي در طول

، رك جلفاشه، ار باغخيابان چه، بازار شاهي، مسجد شاه، و سردر قيصريهمسجد شيخ لطف اهللا ، عالي قاپو، نقش جهان

ز اهر يك ، ه عباسپس از شا. در اين شهر نتيجه گام ها و تالش هاي شاه عباس بزرگ است، . . . كليساهاي تاريخي

. شاهان صفوي نيز به نوعي در آباداني اصفهان كوشيدند

دت اد وحايج. هبود رفته و صنعت تجارت و كشاورزي رونق گرفتدر زمان حكومت صفويه اوضاع كشور رو به ب

ورزي را و كشا شرايط گسترش بازرگاني، سياسي و اداري كشور فرمانروايان سلسله صفوي به عنوان يك عامل مهم

شاه در زمان ضع شدهواين افزايش و رونق تجارت مستلزم وجود راه ها و جاده هايي امن بود كه مقررات . فراهم كرد

لطنت شاهزمان س در زمان حكومت صفويه و به ويژه در، به دنبال اين تحوالت. عباس اول به اين نياز پاسخ گفت

ختمانهاييجاد ساابه تدريج شهرنشيني و شهرسازي به همراه . شهرنشيني رشد و گسترش سريعي پيدا كرد، عباس اول

معيت ت از جو در نتيجه محال. ديمي ايجاد شدسبك جديد توسعه يافت و محالت جديدي در جوار ساير محالت ق

ود بر ايران نقش بزرگي ساله خ ٢٤٠صفويان در دوران فرمانفرمايي . بازارها و امور بازرگاني رونق يافت. متراكم شد

چنين هم وصادي در پيشرفت فرهنگ و تمدن اين سرزمين بازي نمودند و رونقي در زندگي اجتماعي و سياسي و اقت

ست بار د و توانردانينوي ايرانيان به وجود آورند و يك بار ديگر ايران را در جهان آن زمان سربلند گزندگاني مع

. ديگر به سابقه درخشان تاريخي خود بنازد

عكس هاي مساجد منعقيده شيعي خود را در همه كتيبه، چون صفويه يك حكومت شيعه مذهب بود و همه خطاطان

يج ون در تروهمين دليل معماري دوره صفويه چ به. فر باعث ترويج تشيع گرديديستههمين امر به اعتقاد شا، كردند

وقتي كند؛ چرا كهمي تا اين اندازه مهم جلوه، تشيع نقش اصلي را داشته و يكي از اهداف پادشاهان نيز همين بوده

هب اسالم به طور كلي مذشود ولي نقشي در ترويج تشيع و يا مساجد با بهترين سبك و سياق معماري شناخته مي

چه در آن، ران شدتشيع مذهب رسمي اي، همچنين با توجه به اين كه در دوران صفوي .بي ارزش است، نداشته باشد

وفور مشهود هباين دوران توجه به اين مذهب است كه اين توجه در بناهاي متعلق به، افتدمعماري اسالمي اتفاق مي

. است

اصفهان مكتب نام به امروز كه شهرسازي و معماري در خاصي مكتب به، صفويه عصر در دولت شيعي نظريةآنچه در . ساخت متبلور شهرسازي نظام يك قالب در را دولت آرمان انديشة كه گرديد منجر، شودمي شناخته

،معماري صفوي معماري ايران به نام سبك يا شيوه اصفهاني معروف است و در متون غربي تحت عناويني چون:

به اندك زماني قبل از پيدايش سلسله صفويه باز مي گردد لذا ، شودجار شناخته ميقا- افشاري و زند، قاجاري

، خواستگاه آن اصفهان نبوده و اولين بناهاي اين شيوه از معماري مربوط به دوران حكومت تركمانان قره قويونلو است

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٣٢

اين سبك در زمان د. مال غرب ايران به دست گرفته بوقومي كه هرج و مرج اواخر دوره تيموري قدرت در غرب و ش

كه در ويژگي هاي شيوه اصفهاني ت.واخر حكومت قاجاريه هم ادامه داشحكومت تركمانان پديد آمد و تا ا

از:شد عبارت بودند ساختن اماكن از آنها استفاده مي

هستند ع) يا مستطيلفضاها يا چهار پهلو(مرب، ــ ساده شدن طرح ها كه در بيشتر ساختمان ها

اده سهندسه ، صفهانيطرح هاي پيچيده اي ساخته شدند اما در شيوه ا، ــ در شيوه آذري با بكارگيري يك هندسه قوي

.و شكل ها و خط هاي شكسته بيشتر بكار رفت

شه خت گوعد سابــ در تهرنگ ساختمان ها نخير و نهاز (پيش آمدگي و پس رفتگي)كمتر شد ولي از اين شيوه به

.هاي پخ در ساختمان رايج تر شد

.ــ پيمون بندي و بهره گيري از اندام ها و اندازه هاي يكسان در ساختمان دنبال شد

د.سادگي طرح در بناها هم آشكار بو ــ

.ــ استفاده از آجر تراش و آجر آب ساب

.ــ استفاده از قواره بري

ي.ازسقاب ، كاربندي، چهاربخش، د طاق تويزهــ استفاده از انواع واقسام پوششهاي طاقي و تخت مانن

.ــ استفاده از گنبدهاي گسسته ميان تهي

.ــ استفاده از كاشي هفت رنگ

ه شاه بآغاز و سماعيلاكه با شاه ، دوره متقدم. معماري اين دوران را مي توان به دو بخش متقدم و متاخر تقسيم كرد

عماري مبراي ري نبود زيرا از يك سو جنگ هاي پياپي فرصتيعمدتا داراي معماري چشمگي، تهماسب ختم مي شود

با تقري. يدخود رس معماري در دوره دوم حكومت صفوي و با شاه عباس اول به اوج. بي تا)، باقي نگذاشته بود(پوپ

وده نب القه مندازي عهمه پژوهشگران متفقند كه هيچ پادشاهي در ايران به اندازه شاه عباس اول به معماري و شهرس

رچه باس نيز اگعجانشينان شاه . . .). محمد حسن و، پرايس، آيت اللهي و همچنين كونل، بي تا، است (رك: پوپ

حتي شاه سلطان ، يشان) اما تقريبا هركدام از ا١٣٨١، همچون وي ذوق و عالقه وافري به معماري نداشتند (بلروبلوم

ي ي اول معماردر معماري صفويه برخالف دوره. نددر دوره خود يك اثر شكوهمند بر جاي گذاشت، حسين نيز

ي بنا هاي سازندهدادند تا بخشجاي نوآوري مستقيم ترجيح ميمعماران به. تزيين مركز توجه بود نه ساختار، اسالمي

ها صالح بناكل و مش، در اين عهد سبك معماري قديم ايران تجديد شد و در طرح بناها. را تذهيب و آراسته نمايند

. ي خود را باز كردجا

عي و اجتما، و در تمامي ابعاد حيات فرهنگي. بسيار متنوع است، معماري اين دوره از لحاظ وسعت و كارآيي

، اهخيابان وپل ها زيبا ترين، عظيم ترين ميدان ها، باشكوه ترين مساجد. اقتصادي مردم حضوري زنده و پويا دارد

، ل هنرير اوج كماو همه در نوع خود د. در اين عصر ساخته شد. . اها وكاروانسر، مدرسه ها، بزرگترين بازارها

س ي بر اسارهاي اصلشطرنجي و محو، ها و مسيرهاي جديددر اين دوره محور خيابان. استحكام و كارآيي قرار دارند

ر ر شهري بصعنا تمام. الگوي باغ ايراني و بسيار متفاوت با الگوهاي شناخته شده شهرسازي اسالمي ساخته شدند

ري وعي معماسوي ن بناهاي خاص اصفهان در اين دوره اولين گام مهم به. پيوستگي بدنه فضاي شهري تاكيد مي كنند

د.شهري در دوران اسالمي ايران هستن

٢٣٣ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

قشه ن، ار دادود قراز نمونه هاي مكان سازي فاخر در عصر صفويه اين است كه وقتي شاه عباس اصفهان را پايتخت خ

د درخت ور داراي شهر طرح كرد: خيابان بزرگ و معروف چهارباغ را او ساخت و طرفين خيابان را دستجديدي ب

قرار» هاننقش ج«گ ميدان بزر، در ميانه شهر. مي رسد، اين خيابان به پل بزرگي كه روي زاينده رود است. بكارند

بازار و سردر شيخ لطف اهللا در مشرقمسجد امام (شاه) درسمت جنوب و قصر عالي قاپو در مغرب و مسجد . دارد

اخته ن بازي سراي ايباين ميدان جاي چوگان بازي بوده و دروازه هاي سنگي كه . قيصريه در شمال آن جاي گرفته اند

اخته سو طبقه ب حجرات در ددر چهار سوي اين ميدان قريب دويست با. هنوز در دو سوي ميدان موجود است، شده

ديرينه شهرسازي خواست و اراده شاهان بخصوص شاه عباس اول و سنت براساس ه صفويدر ايران دور ت.شده اس

، بزرگ مسجدهاي، بازارها، اهكوشك ، از كاخ ها ايمجموعه، اروپايى كشورهاي از تجارب گيريو با بهره ايران

ي شود:ماشاراتي تصرا به آنهاكاروانسراها و باراندازها در سطح سرزمين ساخته شد كه در زير مخ، هامدرسه

مساجدهاي پنهاني هنر قدسي و اوج شكوفايي هنر توان در اليهگاه معنويت و هويت متعالي انساني را ميبارزترين تجلي

رسد مساجدي كه در به نظر مي، در اين بين. وجو كردتوان در ساخت مساجد جستمعماري مقدس اسالمي را مي

اي هت معنوي ويژواجد هوي، اندمالي و سياسي شيعيان در اين سرزمين شكل گرفته، يدوران طاليي قدرت معنو

عد ايران ب، رسمي با تشكيل دولت صفوي در اوايل قرن دهم هجري و اعالم تشيع اثني عشري به عنوان مذهب. هستند

و ن نفوذ كردروح و جان ايرانياتدريج در به، رو مذهب تشيعاز اين. هويت ملي و سياسي خود را بازيافت، هااز قرن

تشيع و ماهيت ز روحاروح هنرمندان و معماران ايراني به تشيع روشن گرديد؛ لذا به آفرينش فضاهايي دست زدند كه

ر دوره شت كه داز ظرايفي در طراحي برخوردار گ، معماري مسجد به عنوان محمل بروز چنين عقايدي. سرشار بود

يجاد امعماري شيوه جديدي در، در دوره قاجاريه. به نهايت تكامل خويش دست يافت، صفويه و پس از آن قاجار

. رو معماران صفويه بودندشد و معماران اين زمان نيز دنباله

ن بين و در اي ه استاسالم نقش مؤثري در تكامل و توسعه اغلب هنرها در ادوار مختلف به ويژه در عهد صفويه داشت

. آيندهاي فرهنگي و هنري جهان اسالم به شمار ميترين تجلي ويژگيي اسالمي هستند و مهممهم ترين بناها، مساجد

د و تر تبليغ كنننهفرصتي به دست معماران شيعي داد تا عقايد خود را آزادا، رسمي شدن مذهب تشيع در دوره صفوي

با ، انسان شيعي. آشكار سازند دويژه در معماري مساجبه، يبيني تشيع را در قالب آفرينش فضاهاي مذهبجهان

ليل به د، عماري مسجدلذا م، دانستهوجه به آن ملزم ميتخود را به رعايت و ، بندي به اصول و عقايد مذهب تشيعپاي

دي طوري كه در هر دو بعد كالب از روح و ماهيت تشيع سرشار است؛ به، اشموضوعيت خاص معنوي و روحاني

، زييناتت، رنگ، و حسي ـ معنوي (نور . . .)ارتباطات فضايي و نحوة حركت و، وضح، حياط مركزي، مساجد (ايوان

)١٣٨٤، (دالواله. اثرگذار بوده است . . .)رقوم مقدس و

فالندن در سفرنامه . مسجد از حيث معماري قطب شهر اسالمي است. ترجمان بينش توحيدي است، همچنين مسجد

هاي يكي از ويژگي. ها به كار رفته استدارند؛ زيرا بهترين صنايع در آن گويد: از همه بناها مساجد برتريخود مي

در ساخت ، معماران اسالمي. انعكاس يگانگي الهي و مسأله توحيد است، معماري اسالمي به خصوص معماري مساجد

خصوص شهيد در اين. به يگانگي خداوند كه مبدأ همه چيز است توجه نمودند، ويژه ساخت مساجدبناهاي مذهبي به

مطهري نيز بيان مي دارد كه: روح هنرمندان و معماران ايراني به تشيع روشن گرديد؛ لذا دست به آفرينش فضاهايي زد

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٣٤

از ظرايفي در طراحي ، معماري مسجد به عنوان محمل بروز چنين عقايدي. كه از روح و ماهيت تشيع سرشار بود

، بدون شك اين اعتقادات. پذير نيستمباني اعتقادي شيعه امكان ها جز با شناخت دقيقبرخوردار گشت كه درك آن

مقياس و ساير عناصر ، رنگ، ميزان نور، تزيينات، در تمامي اجزا و عناصر مسجد شامل جانمايي و ارتباطات فضايي

)١٣٦٢، (مطهري. مساجد تأثير گذاشته و نمايان گشته است

جد مس، كيممسجد ح، مسجد علي، توان به: مسجد جامع عباسياز جمله مساجد مهم ساخته شده دوران صفويه مي

مسجد ، يهمسجد قطب، مسجد مصري، مسجد ذوالفقار، مسجد خان، مسجد سرخي، مسجد شاه(امام)، شيخ لطف اهللا

وره الم به دبه دوره سلجوقي (بناي اوليه مربوط به قبل از اسمربوط مسجد جمعه، مسجد جامع ساوه، جارچي

اشاره ، ن)يمه خاتوزاده حلبقعه متبركه امامزاده صالح و قيز امامزاده سي (امام، مسجد ميرزاعلي اكبر مرحوم، اشكاني)

. نمود

مدارس. دمودنريغ نمي نصفويان براي حفظ مشروعيت حكومت خود از حمايت برخي علما و تأسيس فضاهاي آموزشي د

هيا كردنمشي و تبليغ و ترويج آداب و احكام و تبليغ و نشر آن و حمايت از علما بدون توجه به فضاهاي آموز

عه نظام لزم توستبليغ و اجراي احكام و شعاير مذهبي مست، به عبارت ديگر تدوين، امكانات آموزشي ميسر نبود

غ ه چهارباز: مدرسكه مهم ترين آنها عبارت بودند ا. ه احداث شدبه اين ترتيب تعداد بسياري مدرس. آموزشي بود

اسه گران كمدرسه ، همدرسه مالعبدال، مدرسه سليمانيه، مدرسه ناصري، مدرسه جالليه، (مدرسه سلطاني و مادر شاه)

،خان مشهد مدرسه عباسقلي، مدرسه نواب مشهد، مدرسه نيم آورد، مدرسه جد كوچك، مدرسه جد بزرگ، اصفهان

. مدرسه خان شيراز

كاخ هاتخت بود فهان پايكه اص امرا و درباريان به ويژه در دوراني، كاخ سازي به منظور ايجاد مكاني براي سكونت پادشاهان

يتخت هاي اي شد و در پاهمچنين از زمان صفوي احداث كاخ ها وارد مرحله تازه. رونق و رواج گسترده اي يافت

قاپو ه كاخ عاليببه عنوان مثال مي توان . هاي جالب توجهي ساخته استين و اصفهان) نمونهقزو، گانه آنها (تبريزسه

لتخانه صر دوقاشاره كرد كه يكي از شاهكارهاي معماري غير مذهبي در شيوه اصفهاني است كه در دوران صفوي

اه عباس و ش. ساخته شدهجري ١١مباركه نقش جهان ناميده مي شد و به دستور شاه عباس اول در ربع اول قرن

اداره امور خ جايگاهين كاا. از سفيران و ميهمانان بلند مرتبه و ويژه خود پذيرائي مي كردند، جانشينان وي در اين كاخ

ون كاخ هاي ديگري مانند عمارت هشت بهشت(كوشك)، عمارت آينه خانه، كاخ چهل ست. كشور بوده است

همترين آباد ساري از مفين كاشان و فرخ، صفي آباد بهشهر، ه فرنگيكاخ چهل شتون قزوين، عمارت كال، اصفهان

اجار قت) و عهد رشاه (مانند كاخ خورشيد كالايجاد كاخ ها به همين شيوه تا عهد ناد، هاي عهد صفويان هستندنمونه

. العماره) ادامه يافت(مانند كاخ صاحبقرانيه و شمس

٢٣٥ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

كاروانسراها

هاي گيفوي از آن جهت داراي اهميت است كه اين دوران حاوي ويژبررسي كاروانسراها در عصر ص

توسعه ها و همچنينها فعاليت فراوان عمراني در زمينه راهفردي است كه از بارزترين آن منحصر به

اي منطقهنسراهبازرگاني ست كه منجر به ساخت اين بناها شد. اين شرايط ايجاب ميكرده است كه كاروا

شوند. براين اساس، طبيعت هاي ويژه و عمدتا مجلل ساختهو هنرمندان سلطنتي با طرح زير نظر معماران

كرد. مي شاهانه در آنها جلوه و خودنمايي

در اثر نكشور و همچني راهداري دستگاه تقويت و هاراه تأسيس و تعمير موازات به اين دوره در

ساز و ختسا امر هاي اقتصادي، بهو پيشرفتاروپايي و رونق تجارت گسترش ارتباطات با كشورهاي

مخروبه اروانسراهايك بعد به عباس شاه زمان واقع، از در .شد ورزيده فراوان اهتمام نيز كارواني بناهاي

كاروانسراي شماريبي حال، تعداد عين در .شد بازسازي و گرفت قرار اساسي تعمير مورد كشور سراسر

ختسا طاليي دوران را صفوي شد. عصر بنا كشور هايجاده سيرم در بزرگ انبارهايآب و جديد

ناپذيريخستگي طوربه اول (كياني، گاليس). همچنين شاه عباس انددانسته بزرگ كاروانسراهاي

يامپراطور بازرگاني رونق پيشبرد براي وي سياست از ديگري اساسي بخش هم آن كه ساختمي

كردند. (سيوري، مي پيروي او كار اين از نيز محلي حكام و ثروتمند بستگانش، بازرگانان و بود صفويه

د نج شاهرونسراي سپكاروا، شرف خراسان، كاروانسراي مادر شاه، كاروانسراي شاهيتوان به ) در اين بين مي١٣٧٢

. و مهيار اصفهان اشاره كرد

پل هاند كه چهر . هاي متعددي احداث گرديدبا روي كار آمدن شاه عباس در كشور و بخصوص در شهر اصفهان پل

مي ي واگذارام محلليكن ادامه كار به حكمرانان و حك، ايجاد راه ها و پل ها اغلب به دستور حكومت مركزي بوده

ان ر آن دورد. است اكثر پل هايي كه امروز در گوشه و كنار اين سرزمين به چشم مي خورد مربوط به اين دوره. شد

ان خ وردي پل اهللا وپل صفوي در خرم اباد ، تي در سطح شهر مي يابند؛ پل خواجو، سي و سه پلپل ها موقعيت متفاو

. از آن جمله اند

ها راه

است امري بازرگاني و تجارت كه بودند برده پي مهم نكته اين به عباس شاه صفوي، به ويژه پادشاهان

كردن برقرار امر، ضمن اين تحقق براي و ندبرسا اقتصادي رونق به مدتكوتاه در را كشور تواندمي كه

در متعدد كاروانسراهاي ساخت و هاراه كشور، تعمير ارتباط شبكه و حدات سر در پايدار بعضاً امنيت

شودمي مشاهده كه است زمان اين واقع، از در د.دادن قرار خود كار دستور در را بازرگاني هايراه مسير

هند هايكرده، كمپاني سفر ايران به نظامي يا سياسي تجارت، اهداف صدق به اروپايي مختلف هايگروه

افزايش سياسي و بازرگاني آمدهاي و رفت و شودمي تأسيس ايران در هلند و شرقي، انگليس، فرانسه

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٣٦

و هاراه داد و خرج به راه ميان بناهاي و هاراه امور به نسبت ايويژه صفوي، اهتمام عباس شاهيابد. مي

اين در او اقدامات از .معروفند عباس شاه كاروانسراهاي و هاراه به كه ساخت متعددي روانسراهايكا

.)١٣٧٥(باستاني، بود فرشيسنگ هايراه ساخت زمينه

)حمام هاگرمابه ها (ه آمداردن رنامه شبطوري كه در سف. به اوج رسيد، همپاي شكوه و عظمت دوره صفويه طراحي و ساخت گرمابه ها نيز

حرمت آب و ، ظافتنعواملي چون اهميت ، عالوه بر اين. حمام بوده است ٢٧٢كه اصفهان به هنگام اقامت وي داراي

بوغ نالقيت و خكنار در، همه اينها. نيز رعايت احكام فقه شيعي در توسعه و رشد معماري گرمابه ها مؤثر بوده اند

. اند وي شدهيژگي هايي در طراحي معماري گرمابه هاي صفباعث پيدايي و، هنرمندان و معماران مكتب اصفهان

وي) شاه (رض ان؛ حماموزير و عليقلي آقا در اصفهان؛ حمام گنجعلي خان در كرم، شازده، شاه، گرمابه هاي خسرو آقا

. حمام فين در كاشان و حمام كهيار از اين قبيل اند، و حمام حضرت در مشهد

باغ ها سبك زا متأثر كلي ازنظر ولي، كرد خيلي پيشرفت اگرچه صفوي دورة در باغ سازي معماري طراحي و

باغ عباس هشا دورة در صفوي بخصوص بناهاي مجموعه كامل ترين و از معروف ترين. بود (روحاني) تيموري

نفي يي هاست و باغچهار باغ اوج اين زيبا. در ميان حكام آن دوران بود وافر سازي بود كه نمايانگر عالقه ايگلي ائل باغ زيباي. تاس مانده باقي زنده ايران باغ ترين قديمي عنوان به است و اين دوره آثار از كه، كاشان

ابا امير، باغ باج، باغ ك، باغ باغ هاي مشهور چهارباغ و نيز اصفهان عبارتند از: باغ تخت. در تبريز را نيز بايد ياد كرد

.شت بهشتباغ ه آباد، باغ گلدسته، باغ كاووس خانه، باغ پهلوان وتوپخانه، باغ نسترن، باغ بلبل، باغ فتح

آب انبارهااخته ي مسجد سا بناساخت آب انبار در آن دوران بسيار حائز اهميت بوده و حتي برخي آب انبارها به طور معمول ب

. يمي هستتزيينشده اند و انبار آنها در زير شبستان مسجد قرار دارند كه در آنها شاهد بناي سردرهاي

ديگر مكان هاي با اهميت دوره صفويهجموعه م، يصريه)ازار قبازار ها (مانند: ب، از ديگر مكان هاي با اهميت دوران صفويه مي توان از: ميدان نقش جهان

كليساي ، سردر قيصريه، سر در عالي قاپو در قزوين، كهنه باغ شاه در ساري، ح آبادمجموعه تاريخي فر، بازار اردبيل

، انهخزه چيني شامل مو بقعه شيخ صفي الدين اردبيليمجموعه ، منار جنبان، مجموعه گنج علي خان كرمان، وانك

شاه ، رشهمس، يخ صفيش(مزار . چراغ خانه و حرمخانه، شهيد گاه، چله خانه، خانقاه، مسجد جنت سرا، اهللاگنبد اهللا

فوي سماعيل صشاه ا مقبره شيخ جبرائيل جد.)، اسماعيل صفوي و جمعي از شهيدان جنگ چالدران اين بقعه قرار دارد

وار بقعهموعه همجمج، مربوط به دوره صفوي خانهبسياري ، موزه بقعه شيخ صفي، در قريه كهر آالن (شيخ كلخوران)

، هتاي صومعدر روس برج شاطر گنبدي، ويرانه آتشكده ساسانيان در قريه آتشگاه، شيخ صفي مربوط به دوره ايلخاني

.نام برد، پيكره سنگي بابا داوود عنبران، ادرينتپه ، ظهيراالسالمشناسي اردبيل در حمام تاريخي گنجينه مردم

٢٣٧ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

، يزرهاي تبران شهعالوه بر اصفهان شهرهاي ديگري نيز در عهد صفوي از اهميت فراوان برخوردار بودند كه مي تو

ز شهرهايه اداني كجهانگر. مشهد و بعضي از شهرهاي حاشيه درياي خزر را نام برد، قزوين، يزد، بندرعباس، كاشان

هبمثًال شاردن .اند دوره صفوي بازديد كرده اند شرح جالبي از عظمت و بزرگي آنها در سفرنامه هاي خود ثبت كرده

٢٧٢سرا و كاروان ١٨٢، مدرسه مذهبي ٤٨، مسجد ١٦٢از ، هنگام ديدار خود از اصفهان ضمن توصيف عظمت شهر

توماس هربرت .دس زدن تا حدودي از آمار بناهاي نام برده شده حجمعيت و بزرگي شهر را مي توا. حمام نام مي برد

شهر تبريز در. ستهزار خانواده و مهم تر از شهر يورك در انگلستان ا ٤كاشان :ميالدي مي نويسد ١٦١٧در سال

شهر اشته و محيطدكاروانسرا ٣٠٠مسجد ٢٥٠، هزار مغازه ١٥، هزار خانه ١٥، هزار جمعيت ٥٠٠عهد صفوي بيش از

ه بافت ي دهند برائه مااز مطالعه سفرنامه هاي جهانگردان و ارقامي كه از تعداد بناهاي گوناگون . ميل بوده است ٥

ايد گفت هان بدر خصوص اصف. شهري آن زمان پي برد و با نحوه شهرسازي آن در شهرهاي مختلف آشنايي پيدا كرد

نيمه وچك وك، به صورت مجموعه اي از محالت قديمي، هركه اين همه رشد و بزرگي و توسعه در حالي بود كه ش

عمرش به اي آخراما در سال ه، به طوري كه در مقايسه با شيراز كوچك مي نمود، مخروبه به دست شاه عباس رسيد

مي ول مدت كن در طو به گفته ديوالفوآ؛ شهر اصفها. جايي رسيد كه مي توانست با قسطنطنيه و روم رقابت مي كند

. دا كردري پيث تجمل و شكوه و ثروت و ابنيه و قصرهاي عالي بر تمام شهرهاي بزرگ آسيا و اروپا برتاز حي

)١٣٧١، (ديوالفوآ

ويژه در عهد لف بهدر پايان بايد تاكيد نمود كه اسالم نقش مؤثري در تكامل و توسعه اغلب هنرها در ادوار مخت

ازه و تگر عصر بار دي، بايد پذيرفت كه در دوره صفوي، ورهبا نگرشي كلي به هنرهاي اين د. صفويه داشته است

افت و وني يدرخشاني در هنر ايران طلوع كرد و در سايه ي سياست دولت صفوي امنيت اقتصادي و اجتماعي فز

. كشور ايران به سمت رونق و آبادني پيش رفت

مكان سازي عراق معاصرايش و اي پيدهيعني عراق به يكي از سرچشمه ، ي دنياي اسالمدر نخستين سده هاي اسالم مركز سياسي و فرهنگ

كه انشينانيمان جتكامل هنر اسالمي مبدل گرديد و سرزمين هاي پهناوري كه به تصرف اعراب در آمده بود تحت فر

كومت از حركزيت با حاكميت عباسيان بر جهان اسالم م. از دمشق يا بغداد به آن جا اعزام مي شدند قرار گرفت

يران از يان بر اسلجوق در اين دوره وحدت سياسي جهان اسالم با حكومت. وريه به عراق (دمشق به بغداد) تغيير يافتس

ري توان در معمايماين خصلت را . بين رفت و راه نفوذ فرهنگ و عناصر هنري ايراني در جهان اسالم مساعد گرديد

ي قمري هجر ١٣٢مي بود كه از سال بي در معماري اسالمكتب عراق مكت. ي عباسي) باز شناختمكتب عراق (دوره

كز نتقال مرامي و با جدايي خالفت عباسي از مناطق غرب اسال. آغاز شد و تا نيمه هاي سده هفت هجري ادامه داشت

هلني فرهنگ بعد تأثير از اين زمان به. اي از تأثيرات هنري ايران به راه افتادجريان گسترده، خالفت از دمشق به بغداد

ري قياس معما در. هنر اموي و عباسي)، در درجه دوم اهميت قرار گرفت (گرابر واتينگهاوزن رومي در شرق اسالمي-

ي اموي تر و داراي عناصر تزئيني بيشتر نسبت به دورهي عباسي مزينعباسي و اموي بايد مطرح نمود كه معماري دوره

رسازي هاي جديد در شهسبك، اي تمدن اسالمي در فرهنگ و هنرهبوده است. الزم به ذكر است كه يكي از شاخص

ورد در اين م گذارد كه بغداداست كه در دوره عباسيان تركيبي از هنر معماري ايراني و اسالمي را به نمايش مي

. باشدمصداق بارز مي

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٣٨

بناي م بر» صورمن«ور به دست ق. شهر بغداد درقرن دوم هـ. بعد از روي كار آمدن عباسيان بغداد پايتخت عباسيان شد

ر قرن دمغوالن حمله هاي اكثر بناهاي اين شهر در اثر. ق پايتخت اسالم بود. ساخته شد وتا قرن هفتم هـ» مدور«نقشه

مصالح در»ت خامخش«ده ازيكي از داليل ويراني اين بناها استفا. ق تخريب شد. ق و تيموريان در قرن نهم هـ. هفتم هـ

عيار و پايتخت حكومت اسالمي عباسيان شود. خواست بغداد يك شهر تماممنصور مي. ده استساختماني آن بو

اتوري بردار، نجار، آهنگر و بيش از صدها هزار كارگر را از سراسر امپرجهت او هزاران معمار، مهندس، نقشهبدين

وهواي داشت. ، اقتصادي و آباميهاي سياسي، نظعباسي به اين منطقه آورد. منصور در ساختن اين شهر انگيزه

ايراني، صورت مدور ساخته شود و آشكار است كه وي از ساختار برخي شهرهاي قديمتصميم بر آن شد كه شهر به

سالهاي دورتر هجري قمري به دست هالكوخان سقوط كرد. در ٦٣٩مثل همدان تأثير پذيرفته بود. بغداد در سال

ز اوان بخشي شد. سرانجام به عنو عثمانيان و آنگاه صفويان دست به دست ميبغداد و پيرامون آن ميان تركمانان

انجاميد ه طولعثماني شناخته شد. در دوره فرمانروايي مدحت پاشايي عثماني بر اين شهر كه حدود سه سالي ب

شماري شي بيآموز اصالحات بزرگي براي بغداد و عراق انجام داد و چهره شهر را تغيير داد. او مدارس و مؤسسات

هاي عمومي و سيستم تأمين آب، چنين بيمارستان، انبار غذا، پارككدام در بغداد وجود نداشتند، همساخت كه هيچ

. اين سه شويق كردرزي تجاده و پل. او اصالحات ارضي و قوانين مالياتي ايجاد كرد و عشاير را به يكجانشيني و كشاو

آيند. تا اينكه پس از جنگ جهاني دوم و تقسيم خالفت حساب مياد بههاي تاريخ مدرن بغدترين سالسال مهم

پايتخت عراق برگزيده شد. عثماني به عنوان

و مهم عراق عبارتند از: اماكن تاريخي

، مسجد ي المستنصريهجوسق الخاقاني، مدرسه كاخمدرسه مستنصريه، مسجد جامع سامرا يا مسجد المتوكل،

، دواري، ربيلاارگ ، اداب (سومر)، اوما، اوروك، اورسهروردي قصر عباسي، كاظميه، آرامگاه شيخ عمر

دور ، حيره، تيسفون، تربيس، بالوات، بورسيپا، بادتيبيرا، شهر)بابل (دولت، آشور، ايسن، اكد (شهر)، اشنونا

طاق ، روپاكشو، سيپار، سلوكيه، سبعات خزير (چهار ريز)، ديوار مادي، دلبات، دژ اخيضر، شاروكين

، گيرسو، (سومر) كيش، كوثا، قلعه جرمو، قرمز دره، (شهر) قادسيه، درغار شانه، عذيب هجانات، كسري

و. . . هترا، نينوا، نيپور، نمرود (شهر)، برجسته قزقاپاننقش، نصب الشهيد، الگاش، الرسا

ه زير آمد ر) درم اكنون موجود هستند (به تفكيك شههمچنين برخي مكان هاي با اهميت ساخته شده در عراق كه ه

است:

ره چوليريري، مناورزشگاه فرانسو ح، شهر اربيل ارگ، دانشگاه صالح الدين اربيل (دانشگاه سليمانيه) اربيل:

، الحكمهيتب، برج بغداد، راورزشگاه الزو، بيمارستان العضدي، كتابخانه ملي عراق، برج بغداد، الحكمهبيت بغداد:

، المللي بغدادفرودگاه بين، شمشيرهاي قادسيه، باد (مجتمع هتل و مركز كنفرانس)سند ،اي اوسيراكراكتور هسته

نيروگاه ، نصب الشهيد، مسجد براثا، القريمسجد ام، مسجد ابوحنيفه، موزه ملي عراق، كمپ ناما، كتابخانه ملي عراق

هتل فلسطين، هتل المنصور، الصدر

حرم عسكريين، مسجد جامع سامرا سامرا:

٢٣٩ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

٢٣٧در سال است كه عراق سامرايدر شهر خالفت عباسيانمسجد جامع سامرا يكي از مسجدهاي مشهور دوره

اهللامتوكل علي م در دوره خالفت ٨٥٢ميالدي شروع شد و در سال ٨٤٨بنياد شد ساخت اين مسجد در سال قمري

.پايان يافت - برد سامرابه بغدادرا از خالفتكه پايتخت ـ

خش از و به عنوان قديمي ترين ب، قرار گرفته است عراقدر كركوكارگ كركوك در مركز شهر كركوك:

. شودشهر در نظر گرفته مي

حرم امام موسي كاظم(ع) و امام محمد تقي(ع) كاظمين:

مسجد جامع ، وزه موصلم، المللي موصلفرودگاه بين، ورزشگاه دانشگاه موصل، دانشگاه موصل موصل:

نوري

حرم مطهر امام علي(ع) نجف:

حرمين مطهر و شريف امام حسين(ع) و حضرت عباس(ع) كربال:

ا و ديگرهريم گ ها و تحكشور عراق در سال هاي اخير دوران سختي را گذرانده و همين امر باعث گرديده كه جن

ينه ري در زمه گذاكمبود سرماي. هاي انجام شده در گذشته آثار خود را در شهر هاي عراق به وضوح نشان دهندغفلت

يده كه ث گردزير ساخت ها و همچنين فقدان نيروهاي متخصص و عدم برنامه ريزي مناسب براي توسعه شهري باع

ن عراق) ر پيشيولي سقوط رژيم صدام حسين (ديكتاتو، طلوبي قرار گيرندبسياري از شهرهاي عراق در وضعيت نام

اين . دراق شباعث بوجود آمدن فرصت هاي جديدي براي بازسازي و احياي شهر هاي فرسوده و غالبٌا تاريخي ع

ناحيه ردستان عراق تنهاك. هر استان به چند شهرستان تقسيم شده است .باشدكشور هم اكنون داراي هجده استان مي

شهرهاي مهم شيعي د.رسمي به نام پيشمرگه دارتش نيمهولت و ارشده در قانون عراق است كه براي خود دتعريف

. حلهو بغداد، كوفه، سامرا، كاظمين، كربال، نجف عراق عبارتند از:

انيا و حكومت بريت ، عراق عثماني ، ايلخانان مغول، و عباسي خالفت اسالميترتيب دوران اين كشور بعد از اسالم به

جنگ خليج فارس. خود ديده است و حكومت شيعي عراق را به جمهوري عراق و حزب بعث، پادشاهي مستقل عراقبرق و زير ، هاي حمل ونقلبوقوع پيوست باعث بروز خساراتي به بغداد و خصوصًا بخش ١٩٩١كه در سال

بغداد ، عراق ٢٠٠٣تسخير سال و در جريان ٢٠٠٣هاي مارس و آوريل سال در ماه .هاي بهداشتي آن گرديدختسا

هاي خسارات دوچندان نيز در غارت. ها قرار گرفته و تحت كنترل اياالت متحده درآمدتحت شديدترين بمباران

ي در در سال هاي اخير و پس از بيرون رفتن آمريكايي ها تالش هاي. روزهاي پس از پايان جنگ به شهر وارد شد

ها در خصوص ساختن دوباره عراق صرف تجديد البته بيشتر تالش، خصوص نوسازي شهرها و اماكن رخ داده است

هاي آشكار نوسازي از راه توسعه بيشتر تالش. بنا و تعميرات زير ساخت هايي بود كه به سختي آسيب ديده بودند

مركز كنفرانس و مجتمع و اشكوري. هشام انطراح و معمار شهري طرح رنسانس عراقهاي خصوصي مانند طرح

اين . ماندندثباتي منطقه ناكام باقيآمدند ولي به دليل بيهاي مورد توجه اوليه بشمار ميرحاز جمله ط هاي سند بادهتل

در حاليست كه در منطقه كردستان به دليل نقش مديريت منطقه اي كردستان عراق بر روند شهرسازي شهر شاهد

، احداث هتل هاي مجلل، هراقدامات مثبت تري هستيم؛ احداث فرودگاه ها و خط مترو و بي آر تي در چندين ش

فرهنگ و تمدن نزديك به ساير ، اجراي نقشه هاي با طراحي غربي در كردستان، اجراي فضاي سبز شهري غربي

و عواملي چون جنگ . نقش حكومت را در روند شهر سازي و شهرنشيني نمايان مي كند. . . كشورها و فدراليت و

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٤٠

نزديكي تمدن و فرهنگ به ساير ، و بازگشت آنها از ساير كشورها آوارگي، تجارت مردم، آمريكا و ناتو در عراق

كشورها نو بود حكومت مستقل در گذشته و عدم وجود دانشگاه و تحصيلكرده ها در اين رشته باعث تاثيرپذيري

ها و البته در ساير شهر هاي اين كشور ورزشگاه. اجباري در تقليد از كشورهاي خارجي در شهرسازي شده است

، هافرودگاه، سدها ، زيرساخت ها، هازندان، ها پل، هاپادگان، ها بيمارستان، هاي چند منظوره در عراقورزشگاه

. يي نيز ساخته شده استهاهتلو هاي تفريحيمكان ، هاموزه، هاي عراقكتابخانه، ها در عراقخكا

د زير به موار توان سازي و ساختن دوباره عراق پس از جنگ و اشغال مي ازجمله اقدامات انجام شده در زمينه مكان

اشاره كرد:

Esri CityEngine تجربه استفاده از تهيه طرح جامع شهر ناصريه عراق و

طي قراردادي مسئوليت توسعه طرح (MMPW) وزارت شهرداري ها و امور عمومي كشور عراق، ٢٠٠٧در سال

Garsdale Design عراق را به يك شركت مهندسين مشاور انگليسي بنامجامع شهر ناصريه در جنوب

Limitedهدف اصلي اين پروژه برنامه ريزي براي ساخت خانه هاي . و گروه برنامه ريزان عراقي واگذار كرد

مسكوني و تجاري و اداري جديد و زير ساخت هاي شهري و انتقال فاضالب و تأمين سيستم هاي آبرساني مورد نياز

. سال آينده اين شهر بود ٣٠

ساخت شهر ورزشي بغداد

ومه ح رزباله داني د ،سابق بر اين، منطقه پروژه. شهر ورزشي بغداد يك پروژه شهرسازي با اهداف توسعه پايدار است

محيط ، نشينيشهر، اهداف اصلي ايجاد اين شهر بهبود و توسعه فرهنگي. هكتار بوده است ١٢٩بغداد با مساحت

ار آن و بين المللي و در كن تفريحي داخلي-تأمين نيازهاي ورزشي، بهداشت منطقه، سالمت، شيوه زندگي، زيست

جه به ق با تووزارت ورزش و جوانان كشور عرا. فرهنگي و يا تفريحي است، سازماندهي ساير رويدادهاي ورزشي

اديوم ك استي، جام جهاني فوتبال اهداف ياد شده تصميم به تاسيس شهري ورزشي شامل يك استاديوم المپيك و

اين. گرفت، نام التاجيات منطقه به، ستاره در حومه شهر بغداد ٤سه استاديوم تمريني فوتبال و يك هتل ، ثانويه فوتبال

. ق با الزامات فني فيفا استاجتماعي مطاب- فرهنگي- ورزشي-شهر در برگيرنده تمام سرويسهاي تفريحي

پارلمان عراق

الن س. بخش شوراي نمايندگان حجم شاخص را در برگرفته است. پارلمان عراق يك حركت طراحي شهري است

ان ن شهروندفيت بيان پارلمان مدرن بايد شفايك ساختم. كنفرانس مطبوعاتي در سطح زمين پايين تر واقع شده است

، هاپالزا. تدم اسو دولت را نشان دهد و اين نكته نشان دهنده و تجسم رابطه اساسي دموكراتيك ميان دولت و مر

ز يك عماران ام. هنددشبكه اي از ساختمان ها و خيابان هايي ويژه به همراه بنايي مدور پارلمان عراق را شكل مي

ان ر بنا نشدراق را عبنا سعي مي كند تاريخ . اي چشم پوشيدند و محور را به جاي تك بنا انتخاب كردندبناي نقطه

مدل شهرسازي زمان ايده ديگر اين بنا بهره گيري از ته رنگ و .دهد و اشاره اي به كهن بودن اين سرزمين دارد

از يدمكان دي شود ااين طرح باعث م. حي نموداو شهر بغداد را به صورت دايره اي طرا. خليفه عباسي المنصور است

د.هر طرف به مراجعين داده شو

٢٤١ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

واقع در اربيل عراق، ليبسكيندطراحي موزه توسط دانيل

ليبسكيند در . دمتر مربع مي باش ١٤٠٠٠اين مركز فرهنگي كه در كردستان عراق واقع شده داراي مساحت تقريبي

اس زه بر اسين موايده طراحي ا. طراحي اين موزه قصد دارد تاريخ زندگي مردم منطقه كردستان را به تصوير بكشد

. شكل گرفته استفرهنگ غني و آينده كردستان

اجراي انبوه سازي ايراني در عراقق آن ست كه طبسيده ارتفاهم نامه اي بين اين دو كشور به امضا ، براي تكرار تجربه ساخت مسكن مهر ايران در عراق

. ردم عراق بسازندمهزار واحد براي ١٠٠هزار واحدمسكوني براي كارمندان دولت عراق و ١٠٠شركت ايراني بايد ٥٠

يز روپايي نورهاي اچين و برخي كش، كره، لبته دولت عراق آن را عالوه بر ايران براي كشورهايي از جمله تركيها

. اين طرح يك ميليون واحدي خواهد بود. برگزار مي كند

بازسازي مناطق آزاد عراق: مسكن موصل مسابقه

كند تا در طراحي ر جهان دعوت ميمعماران و طراحان سراس، آموزاناز تمامي دانش Tamayouz يجايزه

داعش تخريب شده شركت نمايند؛ با اين اميد كه با لهكه با حم، هاي مسكوني ارزان قيمت شهر موصل عراقخانه

موجب بازگشت ، بخشالهام وهاي كاربردي سازي در شهرها و در نظر گرفتن راه حلافزايش ظرفيت مسكن

دگان و دن پناهنايجاد شرايطي براي بازگردان، در واقع چالش اصلي. رددپناهندگان و آوارگان جنگ گ، مهاجران

مند به بازگشت به وطنشانتوان كساني را كه عالقهسؤال اصلي آن است كه دريابيم چگونه مي. باشدمهاجران مي

ن در هاي مناسبي را براي حل بحران مسككنندگان خواسته شده است كه راه حلاز شركت. هستند حمايت نمود

ي آوارگان و ارهها و شهرهاي ديگر نيز قابل تكرار باشد و موجب زندگي دوبموصل ارائه دهند كه با آزادسازي محله

. پناهندگان گردد

روي يشپ هاي چالش بزرگترين از يكي آينده دهه طول در عراق در مسكن و ساز و ساخت هاي پروژه

بلند اهداف و ها روش با بغداد، مسكن ملي طرح در .ستا شهروندان براي مناسب مسكن كردن فراهم، عراق و نيافته توسعه زسا و ساخت بخش از استفاده علت به نمود. ولي جديد هاي خانه ساخت به شروع پروازانه اي

المللي بين ايه شركت به آينده سال هاي در متعدد هاي فرصت با برنامه اين، بزرگ مقياس در پيشرفت عدم

عراق هاي رنامهب در شركت، المللي بين هاي شركت رشد به رو نياز ترين اما ضروري .رديدگ خواهد واگذار ت.اس

. است داده اختصاص زيربنايي هاي پروژه به را خود بودجه از دالر ميليارد ١٥، ٢٠١٢ سال در عراق دولت

ميليارد ده ها، متحده تاياال المللي بين توسعه آژانس گذاري سرمايه با تاكنون كشور اين بازسازي هاي طرح و بازسازي امور وزير و است عراق در مسكن حاد كمبود از حاكي اخير گزارش هاي. است برده هزينه دالر

طرح. دارد نياز جديد مسكوني واحد ميليون ٢ حدود به كشور كه نمود تأييد داراج آل محمد جناب مسكن، خانه ميليون ٣ حدود، پزشكي كلينيك و يمارستانب ١٠٠٠ساز و ساخت شامل گذاري سرمايه كميسيون ملي

و ساخت در سرمايه و تخصص براي تقاضا گسترده هجوم به منجر امر اين. مي باشد آهن راه و جاده، فرودگاه

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٤٢

ساختماني و به طبع آن ساخت مكان ها مصالح و ساز و ساخت، مستغالت و امالك توسعه در ويژه به ساز

. است گرديده

نتيجه گيري، اند نبوده تروايا و آيات مصداق اغلب هرچند مردم آنها توسط پذيرش و حاكمان درباره ديني اعتقادهاى

شهرهاي در يعموم فضاهاي. است آورده فراهم را اسالمي شهرهاي در حاكمان به عمومي اعتماد زمينه ولي عمومي ضورح ميزبان كه است ديني هاي مكان و شامل مساجد اسالمي غير شهرهاي ساير خالف بر اسالمي . شهرهاست ساكنان

شهرها به هاي مربوط به عوامل پيدايشبرخي از نظريه، علل و اهداف پيدايش شهرهاي كشورهاي اسالمي متفاوتند

ها به عوامل هاي كشاورزي و برخي از نظريهعوامل طبيعي نظير دسترسي به آب (نظريه هيدروليك) و پيدايش كانون

ن رخي از ايب. دارند مذهبي و اجتماعي اشاره، فرهنگي، اقتصادي، پيدايش شهرها نظير عوامل سياسيانساني مؤثر در

، د بصرههاي جنگي ظاهر شده و به مرور زمان مراحل تكامل را طي كرده و ماننشهرها نخست به صورت اردوگاه

ها به عنوان گيري از آنمنظور بهره برخي ديگر چون شهر واسط به. فسطاط و قيروان چهره شهر به خود گرفتند، كوفه

اي از پيشرفت و نشانه تعداد ديگر از همان ابتدا براي ايفاي نقش پايتختي و به عنوان. يك مركز اداري ساخته شدند

مي و اي استحكاشتوانهپفاس و برخي ديگر ابتدا مناطقي بودند كه به عنوان ، مانند شهرهاي قاهره. تمدن ساخته شدند

ها را از ند كه آنالي شدولي به مرور زمان مغلوط شرايط و اوضاع و احو، دفاعي مورد استفاده قرار گرفتند براي امور

ر برخوردا به دليل بعضي از شهرها هم. . . مادريد، مونيستر، آن حالت به شهر تبديل ساخت از قبيل شهرهاي رباط

توان يطور خالصه م به. كاظمين، كربال، مثل نجفاند بودن از يك موقعيت ديني و مذهبي به صورت شهر در آمده

، اقتصادي، گيري شهرهاي كشورهاي اسالمي عوامل متعددي چون عوامل سياسيگفت كه در پيدايش و شكل

است ري داشتهقش مؤثفرهنگي و مذهبي با اتكا به شرايط مساعد طبيعي و پيشرفت در امر توليد كشاورزي ن، اجتماعي

ين ها مافوق ا اكمانحزير نظر حاكمان سرزمين هاي اسالمي شكل مي گرفته اند و نظر و خواست كه البته تمام اينها

. بوده است

و بن ا از بيخروجود اسالم و حاكمان اسالمي به هرجايي كه راه يافت در پي آن برنيامدند كه ساختارهاي فرهنگي م

و ه، اعرابرنتيجوح و ظاهر وحي سازگار باشد. دبركند، بلكه در نگهداشت و اصالح آنها كوشيد. چندان كه با ر

هاي ديگر را جذب كردند و باهم درآميختن آنها، تجربة شهرسازي را ها و فرهنگهاي ارزشمند تمدنمسلمانان جنبه

ز سالمي، ااخالق به دست آوردند. شهرهاي اسالمي در قلمرو اسالم ايجاد شدند و ضمن تأثيرگرفتن از عقايد و ا

چند در تشابهاتي هاي معيشتي گوناگون نيز تأثير پذيرفته و در عينشرايط اقليمي، ميراث متفاوت و نظام هويت ملي،

شكل و كاركرد از تنوع بسيار برخوردار بودند.

موارد داراي غالب در و بوده مقياس كالن ماهيتاً، حكام آنچه مي توان به آن اذعان نمود اين است كه تصميمات خيابان يك امتداد، ديني علوم مدرسه، جامع مسجد يك باب احداث يا شهر؛ بافت بر شده ريزي برنامه تأثيرات

همچنين در مكان سازي در . بود آشكاري اثرات بالنسبه داراي حكام تصميمات ديگر عبارت به. باشد و. . . مي

در ساخت مكان ها و . كندفا ميشهرها و حتي بيرون از آنها عامل فرهنگ و ايدئولوژي نظام حاكم نيز نقش مهمي اي

٢٤٣ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

اقتصادي ديني و نظامي از عوامل مهمي است؛ اما اكثر اين زمينه هاي ، سياسي، شهر ها و شكل آنها تفكرات اجتماعي

. مهم را حاكمان سرزمين هاي اسالمي يا طرح مي كردند و يا تغيير مي دادند

ل دستشري به هويت سياسي و فرهنگي مستقتشكيل دولت صفوي در قرن دهم هجري سبب گرديد تشيع اثني ع

ندگي زمه شئون ايه هميابد و اين هويت و شخصيت با پشتوانه فرمان حاكمان مقتدر و اهل ذوق و هنر به عنوان خمير

م شيعي هم اسال و آن در جامعه آن دوران قرار گيرد و زمينه را براي رشد شهرسازي و معماري با درون مايه اسالمي

شان در ناين . ودشصفوي) كه نهايتا منجر به ساخت مكانهايي با رنگ و بوي كامال اسالمي با مهر ايراني (مهيا سازد؛

ت و به ود داشسوريه و هندوستان كه پيوندهاي بسيار نزديكي با ايران داشتند وج، سراسر عصر صفوي در عراق

، بريزتهمچون بلكه شهرهايي، ت صفويانپايتخ، مركز اين جريان و مكتب نه تنها اصفهان. وضوح قابل رويت است

ايجاد حكومت .است عطفي نقطه صفويه اسالم، سلسله از پس ايران تاريخ در. شيراز و كاشان بود، قزوين

فوي؛ از صادشاهان و هنر دوستي پ، توسعه شهرها، پيشرفت در فناوري ساختمان، مركزي مقتدر و امنيت ناشي از آن

. زي اين دوران به شمار مي آيندجمله عوامل شكوفايي مكان سا

مر باعث مين اهمچنين در خصوص كشور عراق بايد بيان نمود كه در سال هاي اخير دوران سختي را گذرانده و ه

به وضوح عراق گرديده كه جنگ ها و تحريم ها و ديگر غفلت هاي انجام شده در گذشته آثار خود را در شهرهاي

ه ريزي م برنامدر زمينه زير ساخت ها و همچنين فقدان نيروهاي متخصص و عدكمبود سرمايه گذاري . نشان دهند

لي سقوط و، رندمناسب براي توسعه شهري باعث گرديده كه بسياري از شهرهاي عراق در وضعيت نامطلوبي قرار گي

ي هر هاشرژيم صدام (ديكتاتور پيشين عراق) باعث بوجود آمدن فرصت هاي جديدي براي بازسازي و احياي

ميرات زيرها در خصوص ساختن دوباره عراق صرف تجديد بنا و تعبيشتر تالش. فرسوده و غالبٌا تاريخي عراق شد

طرح انند هاي آشكار نوسازي از راه توسعه خصوصي مبيشتر تالش. ساخت هايي بود كه به سختي آسيب ديده بودند

آمدند ولي هاي مورد توجه اوليه بشمار ميطرح از جمله هاي سند بادمركز كنفرانس و مجتمع هتلو رنسانس عراق

ها و ت ورزشگاهساير شهر هاي اين كشور اقداماتي همچون ساخ البته در. ماندندثباتي منطقه ناكام باقيبه دليل بي

، هاكاخ، هافرودگاه، سدها، زيرساخت ها، هازندان، هاپل، هاپادگان، هابيمارستان، هاي چند منظورهورزشگاه

. انجام شده است هاهتلو هاي تفريحيمكان ، هاموزه، هاكتابخانه

شهرها پيدايش در نه تنها اسالمي پياده شده توسط حاكمان سرزمين هاي اسالمي كه ايدئولوژي آخر اين كالم طي در ساختار ينا. است گذاشته زيادي تأثير كالبدي و همچنين مكان سازي ساختار در بلكه است مؤثر خود به مختلفي تحوالت و تغييرات، جديد هاي ايدئولوژي و ها حكومت آمدن كار روي با، مختلف هايدوره

مكان سازي اسالمي حرفه و دانش و هنري است كه با هنجارها يا ارزش ها و يا حس هاي مشترك بين ت.ديده اس

رزش ها و اعتقادهاي فرهنگي اسالم وابسته است و هدف آن اسالم محمدي و مكان سازي سروكار دارد و عمدتًا به ا

گر رفتار مؤمنانه را جلوه، ضمن ترويج فرهنگ ديني، ساختن مكاني است كه با تكيه بر ارزش هاي مورد تاييد اسالم

ان از انجام اين پژوهش بررسي مكان سازي بر مبناي رويكرد حاكم هدف. كند و نيز قابليت تعميم پذيري داشته باشد

شد كه در مكان سازي در دوره حاصل نتيجه اين اسالمي با تاكيد بر مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصر بود و

ايدئولوژي نظام حاكم و خواست حاكمان اسالمي نقش اساسي را داشته است؛ بطوريكه هرچند ، صفويه و حتي عراق

، طبيعي و نظامي تاثير داشته اند، ديني، اقتصادي، اسيسي، شهرها و شكل آنها زمينه هاي اجتماعي، در ساخت مكان ها

حاكمان صفوي در دوران فرمانفرمايي خود بر ايران نقش بزرگي در ساخت . اما تعيين كننده اراده حاكمان بوده است

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٤٤

دو عامل اصلي جهان بيني اسالمي و خواست و اراده حاكمان شيعي . اماكن فاخر با توجه به مذهب شيعه داشته اند

كشور عراق نيز در سال هاي . فوي باعث بوجود آمدن دوراني درخشان در مكان سازي اسالمي اين سرزمين شدص

كمبود سرمايه گذاري در زمينه زير ساخت ها و همچنين فقدان نيروهاي متخصص و اخير دوران سختي را گذرانده؛

اين كشور وضعيت نامطلوبي داشته باشد عدم برنامه ريزي مناسب براي توسعه شهري باعث گرديده كه مكان سازي

. ماندندثباتي منطقه ناكام باقيالبته تالش هايي در خصوص نوسازي شهرها و اماكن شده كه به دليل بي

٢٤٥ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

مآخذ و منابع فهرست

. گاهآانتشارات ، زادهترجمه حسين سلطان، شهرهاي بزرگ عربي اسالمي). ١٣٧٠(ريمون ، آندرهــ

. پاييز و زمستان، شماره چهارم، فصلنامه پژوهش، مباني امنيت در شهر اسالمي). ١٣٧٩(بهناز ، زادهامين ــ

ترجمه مهران دشتي و ، پذير است؟آيا نجات شهرهاي شرق اسالمي امكان). ١٣٨٣انگلر (آنته، اكهارت ربيك ــ

. ٤٢شماره ، چهارم سال، خيرآبادي

. رانته، ٢٢ شماره، آبادي مجله، ماسال جهان شهرسازي مشتركات. )١٣٧٥كامران (، نادري افشار ــ

العصريّة كتبةالم، صيدا، بيروت، خلدون ابن مقدمة). قمري هجري١٤٢٩( محمد بن عبدالرحمن، خلدون ابن ــ

چاپ سازمان، هرانت، اسالمبولچي منيژه و حسين حليمي محمد ترجمة، اسالمي شهر. )١٣٦٩الدين ( نجم، بمات ــ ي.اسالم ارشاد و فرهنگ انتشارات وزارت و

مركز، موحد پروانه ةترجم، وسطا قرون اروپايي در و اسالمي شهرهاي شهر؛ تاريخ). ١٣٨٥(لئوناردو ، ولو بنه ــ ن.تهرا، دانشگاهي نشر

. تهران، دوره دكتراي شهرسازي، يراني شهرسازيا - جزوه درس حكمت اسالمي). ١٣٩٤(مصطفي ، بهزادفر ــ

ن.تهرا، شسرو، تهران، نيا رجب ترجمه مسعود، بيان و زبان اسالمي؛ هنر). ١٣٦٥(تيتوس ، بوركهارت ــ

. تهران، سوم چاپ، معماريان غالمحسين تدوين، ايران اسالمي معماري با آشنايي). ١٣٧٤( محمدكريم، پيرنيا ــ

. وردبجن، مهر آذين انتشارات، اسالمي مديريت فلسفه و مباني). ١٣٩٢(حميد و ديگران ، تابلي ــ

بنياد، دس رضويقاستان ، مشهد، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، كوفه پيدايش شهر اسالمي. )١٣٧٢(هشام ، جعيط ــ

. هاي اسالميپژوهش

، تأثر و تفكر آن كالبدي سيماي و شهر از مفهوم تاريخي تحليلي شهر؛ تا شار از). ١٣٧٥(سيدمحسن ، حبيبي ــ

ن.دانشگاه تهرا، تهران

ملك سينح محمد ترجمه ،ساختماني و اصول شهرسازي سالمي؛ا- عربي شهرهاي). ١٣٨١( سليم بسيم، حكيم ــ ن.اتهر، اسالمي ارشاد فرهنگ و وزارت انتشارات و چاپ سازمان، مقدم اقوامي و عارف احمدي ــ

. مشهد، نشر نيكا، مافي. . . انژاد و عزتمترجمين: حسين حاتمي، شهرهاي ايران). ١٣٧٦(مسعود ، خيرآبادي ــ

. ١٨شماره ، فصلنامه معماري و شهرسازي، مسكن در كشورهاي اسالمي). ١٣٧١(شهال ، درچه زاده ــ

. ردانشگاه هن، مجموعه مقاالت دومين همايش معماري مسجد، روح وحدت). ١٣٧٩(حسن ، ذوالفقاري ــ

ارات سازمان فرهنگي ـ انتش، ٤ش، فصلنامه رواق، جايگاه مسجد جامع در شهرهاي ايران). ١٣٧٨(علي ، فردزماني ــ

. كوثر سياحتي

، هاي اسالمياي بر جغرافياي سرزمينمقدمه، هاي جغرافياييبينش اسالمي و پديده). ١٣٧٢(عباس ، سعيدي رضواني ــ

. مشهد، استان قدس رضوي

.دي و بهمن، ٢٦و ٢٥ شماره، مجله معماري و شهرسازي، تأثير اسالم در ساخت شهر). ١٣٧٢(حسين ، زادهسلطان ــ

. تهران، انتشارات اميركبير، اي بر تاريخ شهر و شهرنشيني در ايرانمقدمه. )١٣٦٧(حسين ، زادهسلطان ــ

. تهران، هآگا انتشارات، ايران در مذهبى مراكز و شهر گيرى شكل روند). ١٣٦٢(حسين ، سلطان زاده ــ

. رانته، ن مطالعه و تدوين كتب علوم انسانيسازما، هاي نو در جغرافيايي شهريديدگاه). ١٣٧٣(حسين ، شكويي ــ

. نشر دانش، زادهترجمه هادي عالم، اصناف در عصر عباسي). ١٣٦٢(سعيدالشيخي ، صباح ــ

١٣٩٦ زمستان ،يازدهم، شماره سال دوم * * * * * * * ، معماري و شهرسازيييعلوم جغرافيانوين هاي پژوهش/ ٢٤٦

. ١شماره، دوره جديد، ينعلوم زم، محله ـ بافت و ساختار آن در شهرهاي شرق اسالمي). ١٣٧٠(حسن ، تواناضياء ــ

نتشاراتا، ١ ارهشم، شهر مجله، اسالمي شهرهاي شناسي ريخت بر درآمدي). ١٣٦٩(غالمرضا ، طالبي ــ . هاشهرداري

. هرانت، انتشارات اميركبير، ترجمه علي چراغي، مدينه اسالمي). ١٣٧٦(محمد ، عبدالستار عثماني ــ

، رسازي ايرانمجموعه مقاالت كنگره تاريخ معماري و شه، شهرهاي كشورهاي اسالمي). ١٣٧٤(مرضيه ، عريان ــ

. كشورسازمان ميراث فرهنگي ، جلد نخست، ارگ بم كرمان

سومين، ركشو توسعه و پيشرفت جهت در شهري تركيبي هويتي الگوي يك تبيين. )١٣٩٣ناصر (، فكوهي ــ . تهران، پيشرفت ايراني اسالمي الگوي كنفرانس

، بهسازي و رانعم شركت، زنوزي تيزقلم ترجمة سعيد، اسالم جهان شهرسازي تاريخ). ١٣٨٤(پائولو ، كونئو ــ

ن.تهرا

، د محمديترجمه مجي، پرسش پژوهشگران غربي از هويت شهر اسالمي). ١٣٧٥(ر اسالمي ماسيموريني و ناص ــ

. ٢٢شماره ، فصلنامه آبادي

. ٩٤ـ٩٢شماره ، مهر و آذر، نمادانش، شهرسازي ايران). ١٣٨١(محمد ، مسعود ــ

فرهنگ و رسي بازار درمجمع بر ارائه شده به، بازار نگيني بر كالبد شهر ايراني اسالمي). ١٣٧٢(ناصر ، زادهمشهدي ــ

. تهران، تمدن جهان اسالم

. يزپاي، ٢٢شماره ، فصلنامه آبادي، هاي اسالميريزي شهرهاي كشوربنيانگذاري و طرح). ١٣٧٥(شهرزاد ، مهدوي ــ

ي و شهرسازي همايش ملي معمار، تاثير عوامل شكل دهنده شهر اسالمي در شهرسازي مدرن). ١٣٩٤(م ، معرب ــ

. رشت، نشگاه پيام نور استان گيالندا، ايراني اسالمي

اورميانه و خجلد دوم شهرهاي كشورهاي اسالمي ، تاريخ شكل شهر تا انقالب صنعتي). ١٣٨١(جيمز ، موريس ــ

. نعت)صمهندسين مشاور فجر توسعه (جهاددانشگاهي علم و ، ترجمه راضيه رضازاده، امپراتوري اسپانيا

ن.تهرا، خوارزمي انتشارات سهامي شركت، آرام ترجمة احمد، سالما در تمدن و ). علم١٣٥٩حسين ( سيد، نصر ــ

، علوم فرهنگستان نامه نشريه، معاصر هاي درتوسعه شهراسالمي احيا هاي برروش اي مقدمه. محمد، زاده نقي ــ

. ١٢شماره

. ١ماره ش، فيروزه اسالم، صفات و اصول شهر اسالمي، اركان، مباني، الگو). ١٣٩٢(محمد ، نقي زاده ــ

. ناصفها، انتشارات ماني، شهر و معماري اسالمي (تجليات و عينيات)). ١٣٨٧(محمد ، نقي زاده ــ

.نتهرا، انتشار سهامي شركت، كاوياني شيوا ترجمة، زمان گذر در شهر). ١٣٨٤(ماكس ، وبر ــ

زم هاي ال مصوبه شوراي عالي شهرسازي و معماري درخصوص ضوابط و شاخص). ١٣٩١(وزارت راه و شهرسازي ــ

. يرانيا- جهت بازيابي هويت شهرسازي و معماري اسالمي

Dudley Woodberry (1998). Guest Editional Lim Cities, Volum15, Nu3. __Mortada Hisham (2003). Traditional Islamic Principles of built enviromment, New York, Routledge Curzon. __Leigh Shipman (1999). The Islamic city order within Chaos, Pwcs, Edu, HyITON High School. World Net Virgina, Prine William County.

٢٤٧ / مكان سازي دوره صفوي و عراق معاصرمكان سازي بر مبناي رويكرد حاكمان اسالمي با تاكيد بر

__Galantay, E. Y (1986). The City:Organism or Artifact? in R. Berger(ed.), Art and Technology , New York, Paragon House. __Grabar, Oleg (1969). The Architecture of the Middle Eastern City from past to present: the case of the mosque in I. M. Lapidus(ed.) Middle Eastern Cities: A Symposium on Ancient, Islamic and Contemporary Middle Eastern Urbanism, Berkeley, University of California press. __Lapidus, I. M (1973). Evolution of Muslim Urban Society”, Comparative Studies in Society and History, Vol. 15. __Lapidus, I. M (1967) Muslim Cities in the Later Middle Ages, Cambridge, Harward University press. __Lapidus, I. M (1970) Muslim Urban Society in Mumluk Syria in A. H. Hourani and S. N. Stern(eds.) The Islamic City: A Colloquium, oxford. Bruno Cassirer.