DJEČIJA PSIHOLOGIJA SEMINARSKI VI.pdf

EDUKACIJSKI FAKULTET

Smjer: Pedagogija i Psihologija

RAZVOJ LIČNOSTI DJETETA

DJEČIJA PSIHOLOGIJA

Kandidat: Elvis Kudumović Mentor: prof.dr.Nermin Mulaosmanović

Travnik, decembar, 2014

2

SADRŢAJ

UVOD.........................................................................................................................................3

1. METODOLOGIJA RADA ................................................................................................. 4

1.1.Predmet teorijske analize – predmet ovog rada jeste istraţiti razvoj ličnosti djeteta i

faktora koji imaju najviše utjecaja na razvoj ličnosti. ............................................................ 4

1.2 . Cilj teorijske analize – dokazati da faktori koji utječu na razvoj ličnosti djeteta nisu

konačni nego da se ličnost mijenja tokom cijelog ţivota različitim oblicima učenja te

objasniti vaţnost emocionalne pismenosti roditelja u svrhu emocionalnog opismenjavanja

djeteta. ..................................................................................................................................... 4

1.3. Metode teorijske analize – metoda historije slučaja, metoda analize i sinteze, metoda

komparacije. ........................................................................................................................... 4

1.4. Definisanje osnovnih pojmova -: ..................................................................................... 4

2. TEORIJSKA ANALIZA PROBLEMA .............................................................................. 5

2.1. Pojam i definicija ličnosti ............................................................................................ 5

2.2. Tri karakteristike ličnosti ............................................................................................. 5

2.3. Crte i tipovi ličnosti ..................................................................................................... 6

3. RAZVOJ LIČNOSTI .......................................................................................................... 7

3.1. Razvoj ličnosti po Frojdu ............................................................................................ 7

3.2. Uloga nasleĎa, sredine i aktivnosti .............................................................................. 8

3.3. Socijalni faktori razvoja ličnosti ............................................................................... 10

3.4. Obitelj kao bitan faktor utjecaja na razvoj djece ....................................................... 10

3.5. Tipovi obitelji ............................................................................................................ 12

3.6. Utjecaj škole i vršnjaka .............................................................................................. 14

3.7. Temperament ............................................................................................................. 15

4. ZAKLJUČAK ................................................................................................................... 17

LITERATURA..........................................................................................................................18

3

UVOD

Pod razvojem ličnosti podrazumijevamo postepeno oblikovanje osobina ličnosti i

njihovo povezivanje u jedinstvo ali i mijenjanje formiranih osobina ličnosti. U ovom radu

ćemo predstaviti različite definicije ličnosti i detaljnije objasniti faktore koji djeluju na razvoj

ličnosti djeteta. Ukazaćemo na ogroman značaj porodice kao faktora koji djeluje na razvoj

ličnosti djeteta te koliko ponašanje roditelja moţe biti uzrok razvijanja socijalno nepoţeljnih

osobina kao što su agresivnost, stidljivost, povučenost, nesigurnost isl. Pošto srţ porodičnog

vaspitanja predstavlja prenošenje znanja i iskustva starijih na mlaĎe, upućivanje mlaĎih u sam

ţivot, prihvatanje tog znanja, iskustva, uputa, savjeta, prije svega, zavisi od toga kakav

autoritet roditelji imaju kod svoje djece. Postoji niz autoriteta koji ne razvijaju djecu u

pozitivnom smjeru, oni su, tzv. negativni autoriteti. Nabrojaćemo neke od najčešćih oblika

autoriteta roditelja i navesti kakav utjecaj imaju na ličnost djeteta, odnosno na razvoj ličnosti

djeteta. Uvijek svojim ponašanjem sluţimo djeci kao pozitivan ili negativan uzor u

svakodnevnom ţivotu. Porodica je prva i najvaţnija škola ţivota jer se temelji emocionalnog,

socijalnog i moralnog razvoja ličnosti stjecaju jedino u porodici.

4

1. METODOLOGIJA RADA

1.1.Predmet teorijske analize – predmet ovog rada jeste istraţiti razvoj ličnosti djeteta i

faktora koji imaju najviše uticaja na razvoj ličnosti.

1.2 . Cilj teorijske analize – dokazati da faktori koji utjecaju na razvoj ličnosti djeteta nisu

konačni nego da se ličnost mijenja tokom cijelog ţivota različitim oblicima učenja te objasniti

vaţnost emocionalne pismenosti roditelja u svrhu emocionalnog opismenjavanja djeteta.

1.3. Metode teorijske analize – metoda historije slučaja, metoda analize i sinteze, metoda

komparacije.

1.4. Definisanje osnovnih pojmova

Ličnost - je dinamička struktura koju čini sustav meĎusobno povezanih crta (sposobnosti ,

temperamenta, karaktera), motiva, vrijednosti, stavova isl.

Temperament - (lat.), ćud; pojedincu svojstven ili za nj tipičan način ponašanja, os. što se

tiče emotivnih reakcija; prema staroj Hipokratovoj podjeli postoje 4 vrste temperamenta:

koleričan, sangviničan, melankoličan, flegmatičan.

Obitelj - Grupa individua objedinjena krvnim srodstvom ili na osnovu bračne veze u kojoj

zajednički ţive. Sa psihološke tačke je bitno da ona obezbeĎuje sigurnost, osećanje pripadanja

i emocionalnu bliskost.U zdravoj porodici vlada briga za druge članove i altruizam.

5

2. TEORIJSKA ANALIZA PROBLEMA

2.1. Pojam i definicija ličnosti

„ O tome šta je ličnost, šta je pokreće na aktivnost i kako se ona formira postoji

veliki broj različitih shvatanja. Prema tome kakva su shvatanja o pojedinim od ovih osnovnih

problema ličnosti, postoje i različite definicije ličnosti. Američki psiholog G. Plport (

G.Alport, 1937) pokušao je da prikupi i sredi mnogobrojne definicije ličnosti i dobio 50 grupa

različitih odreĎenja ličnosti. Neke od tih grupa definicija predstavljaju odreĎenja ličnosti u

pravu, filozofiji ili teologiji. Ali, veoma je veliki broj i psiholoških definicija ličnosti. Staro

tumačenje izraza ličnost je : izgled nekoga, kako se neko pokazuje i čini drugima. I reč

persona ima poreklo u ovom značenju. Personom se nazivala najpre pozorišna maska koju su

stavljali na lice glumci u starom Rimu da bi naglasili odreĎene osobine ličnosti koju su

prikazivali. Ovaj smisao se odrţava i danas u odreĎenju ličnosti kao zbira onih karakteristika

pojedinca koje ga ističu meĎu ostalima ili zbira onih karakteristika koje drugi zapaţaju i na

koje drugi reaguju. Za razliku od ovakvih definicija, veliki je broj definicija koje pod ličnošću

podrazumevaju samo unutrašnju osnovu ponašanja, stvarne unutrašnje uzroke ponašanja.

Neke od ovih definicija ističu jedne od mogućih osobina kao bitne za pojam ličnosti. Druge

definicije istuču samo motive ili potrebe kao bitne osobine, ţeleći time da naglase dinamički

karakter pojma ličnosti. Treće naglašavaju motivacione osobine i osobine temperamenta

isključujući sposobnost iz pojma ličnosti. Neke od tih definicija, meĎutim, uključuju i

sposobnost u odreĎenje ličnosti. Izvesne definicije naglašavaju biološke osnove ličnosti (

uroĎene dispozicije i instinkte), a drugi ukazuju na ulogu okoline, a posebno na uloge

socijalnih faktora kao najvaţniji momenat u formiranju ličnosti.

2.2. Tri karakteristike ličnosti

Iako veoma različite meĎu sobom u objašnjavanju pojedinih pitanja o ličnosti, sve

definicije ličnosti u novijoj psihološkoj literaturi ističu tri momenta :

Jedinstvo ili integritet ličnosti,

jedinstvenost ili osobenost i

6

relativna doslednost u ponašanju kao posledicu jedinstva i osobenosti ličnosti.

Jedinstvo, integritet, ili cjelovitost ličnosti znači, prije svega, da mi kad govorimo o ličnosti,

ne mislimo na pojedine oblike ponašanja, ne mislimo na pojedne psihičke procese, na primer

samo na emocije koje pojedinac ima i koje su karakteristične za njega, nego na celokupnog

pojedinca. Jedinstvenost ili osobnost ličnosti znači da se svaki pojedinac razlikuje od drugog

po tome kakve osobine ima i kako su te osobine meĎusobno povezane. Svaki čovek je

posebna jedinka. Iz jedinstva i osobenosti ličnosti proizlazi treća bitna osobina pojma ličnosti:

izvesna doslednost u ponašanju pojedinca. Doslednost u ponašanju pojedinca manifestuje se u

sličnom ponašanju u sličnim situacijama. Neko ko je nagao, sebičan, ambiciozan, pošten,

ispoljava ove svoje osobine u velikom broju svojih postupaka. Doslednost je relevantna, a

nikad potpuna. Ali doslednost je ipak tolika da se o pojedincu moţe govoriti kao o ličnosti sa

odreĎenim osobinama i da se sa izvesnom verovatnoćom moţe predvideti njegovo ponašanje.

Ova tri bitna momenta ličnosti dolaze do izraţaja u većini savremenih definicija ličnosti, u

kojima se, u skladu sa shvatanjem pojedinog autora , ističu i druge karakteristike“ ( N.Rot,

1994., str.11 – 12.).

2.3. Crte i tipovi ličnosti

„Pojam crte bio je detaljno razmatran u pogledu osnovnih teorijskih polazišta autora koji

crtu smatraju osnovnim pojmom za opisivanje ličnosti ( Olport, Katel, Ajzenk). Ideja o crtama

svodi se na ideju o „sličnim tendencijama u ponašanju“, tj., na ideju o doslednosti ljudskih

bića u odgovorima na slične situacije. I u svakodnevnom govoru druge ljude opisujemo

izrazima koje su crte ličnosti u psihološkom smislu reči. Olport i Odbert ( 1936,p. 171) su

našli da engleski jezik sadrţi oko 4500 pojmova kojima je moguće opisati karakteristike ljudi.

Crtom ličnosti moţemo opisati jednu osobu, a moţemo je upotrebiti za opis individualnih

razlika meĎu ljudima. Kada opisujemo jednu osobu mi koristimo one termine koji nam

omogućavaju da ukaţemo na najčešće načine njenog reagovanja u odreĎenim situacijama.

Inteligentnom označavamo onu osobu koja uspešno rešava sloţene problem – situacije koje

ranije nije rešavala (rešenje sličnog problema nije bilo moguće na osnovu ranijeg iskustva).

Agresivnom označavamo onu osobu koja na najmanji povod (sa ili bez vanjskog vidljivog

povoda) reaguje grubošću ili cinizmom. Prilikom korišćenja termina kojima se opisuje neka

osoba polazi se od pretpostavke da korišćeni termin obuhvata varijacije meĎu ljudima u

7

rasponu od najmanjeg do najvećeg. Stoga se često uz oznaku kvaliteta ( inteligentan,

agresivan, hrabar, pošten isl.) dodaje i oznaka intenziteta ( prosečno inteligentan, umereno

agresivan isl.).

Tipovi ličnosti – U istoriji psihologije zabeleţeni su brojni pokušaji utvrĎivanja tipova

ličnosti. Najstarija je tipologija temperamenta ( sangvinik, kolerik, flegmatik i melanholik)

čije je osnove postavio Hipokrat, razvio Galen, a kasnije usvojio čak i Kant. Dodajmo da je i

Vunt smatrao ovu podelu psihološki valjanom i da je ukazao na psihološke kriterije podele(

emocionalna mirnoća – emocionalna razdraţljivost i promenjivost – stalnost raspoloţenja.

Jungova podela na ekstravertne i introvertne tipove prema načinu odnosa prema svetu(

okrenutost prema svetu ekstravertni, okrenutost ka sebi introvertni)“ (S.Hrnjica, 2000., str.

109 – 110).

3. RAZVOJ LIČNOSTI

3.1. Razvoj ličnosti po Frojdu

„Po Frojdovom shvatanju, za formiranje ličnosti odlučujuće je rano detinjstvo, otprilike

period do pete godine ţivota. Kakva će se ličnost formirati i kakva će ličnost pojedinca biti u

toku celog ţivota, rešava se, po Frojdu, u ranom detinjstvu. Sve neuroze i svi poremećaju u

ponašanju uopšte imaju svoj izvor u iskustvima uiz tog perioda ţivota. Frojd detaljno

objašnjava proces razvitka. Po njemu, dete u svom razvitku prolazi kroz odreĎene stadijume,

biolopki determinisane i nuţne. U prvom od tih stadijuma, a to je u periodu kad dete ima

otprilike godinu dana, usta su, kaţe Frojd glavna oblast preko koje dete izraţava svoju

aktivnost. Istovremeno, usta su i glavni deo tela koji pruţa zadovoljstvo detetu, i to

zadovoljstvo koje je , po Frojdu, seksualne prirode. Seksualni se interes, naime , smatra Frojd,

ne javlja tek sa pubertetom, nego se javlja i razvija od prvih dana ţivota. Taj prvi stadijum u

razvitku, a kome su usta glavni izvor zadovoljstva, naziva oralnim stadijumom. Posle oralnog

nastaje analni stadijum, kroz koji dete prolazi u toku druge godine ţivota. To je period u kome

je glavno interesovanje i glavno zadovoljstvo u defekaciji(obavljanju velike nuţde). Posle

analnog sledi falički stadijum ( falus znači polni organ). U tom stadijumu je manipulisanje

seksualnim organima izvor zadovoljstva i najvaţnija erogena zona, to jest zona koja pruţa

seksualno zadovoljstvo. Ova tri stadijuma Frojd naziva pregenitalnim, stadijumima kada polni

8

organi nemaju funkciju koju imaju kod odraslog čoveka. Posle tri stadijuma pregenitalna sledi

period latencije, povlačenja, slabijeg ispoljavanja seksualnog interesovanja. U periodu

latencije seksualni impulsi deteta se potiskuju i nastupa relativno mirovanje. Frojd ističe da

upravo od toga da li je pojedinac uspešno savladao pojedine od ovih stadijuma, od toga da li

se zadrţao na njima i od zadovoljenja seksualnog instikta objektima koji su karakteristični za

pojedine od tih stadijuma, zavisi uspešan razvoj ličnosti.

Frojdovom učenju moţe se zameriti više stvari. Pre svega, Frojd neopravdano ističe ulogu

seksualnog motiva. Danas čak i noviji psihoanalitičari ne smatraju da je opravdano uzimati da

sva snaga ljudske aktivnosti potiče iz instinkta, a posebno iz seksualnog instinkta. Zna se da

zadovoljenje potreba uopšte izaziva zadovoljstvo. Kod deteta je jedna od najmoćnijih potreba

ne seksualna potreba, nego potreba za hranom. Smela je i neopravdana konstrukcija pridavati

seksualni karakter zadovoljenju različitih deteta. Nije opravdano svoditi uzorke celokupnog

ponašanja odraslog čoveka na fiziološke potrebe i prvenstveno na seksualni instinkt, jer

odrastao čovek, pored različitih fizioloških potreba, ima i veoma vliki broj različitih socijalnih

stečenih potreba. Druga problematična Frojdova postavka je preterano naglašavanje uloge

nasleĎa , a zanemarivanje uloge sredine, posebno socijalnih faktora u objašnjavanju razvoja

ličnosti“ (N.Rot, 1994., str.18 – 20.).

3.2. Uloga nasljeĎa, sredine i aktivnosti

„Iako već od prvih dana ţivota postoje izvesne individualne razlike meĎu decom, pre

svega u pokretljivosti i ţivosti, ne moţe se govoriti o ličnosti malog deteta. Da bi se moglo

govoriti o ličnosti potrebno je da se formiraju neke od spomenutih osobina ličnosti i da se ove

osobine poveţu u kakvo – takvo jedinstvo. To meĎutim, ne donosi dete raĎanjem, već se

jedinstvo ostvaruje tek postepeno. MeĎutim osobine formirane i do odreĎenog perioda i

ostvarena povezanost meĎu njima nisu neizmenjive. Menjaju se i razvijaju i osobine i

struktura ličnosti u celini u toku celog ţivota. To menjanje predstavlja razvoj ličnosti i

ostvaruje se uticajem sredine na ono što pojedinac nasleĎem donosi na svet, kao i ono što je

do odreĎenog momenta pod uticajem sredine već razvijeno. Pri tome pojedinac nije pasivan

nego je manje ili više aktivan. Ličnost se moţe se reći, iz naslednih osnova razvija pod

9

uticajem sredine učenjem na više načina. Svi oblici učenja o kojima govori psihologija učenja

jesu putevi razvoja i formiranja ličnosti. Moglo bi se reći da razvoj ličnosti zavisi od tri

faktora : od nasleĎa, od sredine i od aktivnosti pojedinca. Postoje različita shvatanja o ulozi

ovih faktora. Ima shvatanja da je nasleĎe jedini ili bar odlučujući faktor od koga zavisi razvoj

ličnosti. Pristalice ovog shvatanja smatraju da od nasleĎa zavise ne samo sposobnosti i

temperament nego i sve druge osobine ličnosti, na primer : ambicioznost, marljivost,

strpljivost, upornost. Po ovom shvatanju koje se naziva nativističkim nasleĎe uglavnom

odreĎuje celokupni razvoj ličnosti. Surotno ovom shvatanju je mišljenje da je ličnost

isključivo rezultat delovanja sredine.

Da je nešto odreĎeno nasleĎem, prema genetičkoj teoriji, znači da je izazvano genima

primljenim od roditelja. Ono što čini nasleĎe, što je nasleĎeno od roditelja jesu takozvane

uroĎene dispozicije Dispozicije se, prema genetičkoj teoriji, prenose genima i sastoje se u

nasleĎenoj organizaciji nervnog sistema, odnosno pojedinih delova nervnog sistema.

MeĎutim, svaka osobina razvija se i formira tek putem aktivnosti čoveka u odreĎenoj sredini.

Prema tome moţemo zaključiti da nema osobine koja bi zavisila samo od nasleĎa. Ali sa

sposobnostima čuvenja i viĎenja i drugim čulnim sposobnostima nasleĎe ima vaţniju ulogu

od sredine. Od delovanja sredine zavisi razvoj dispozicija, mada sredina ne utiče samo na

formiranje nasleĎem datih dispozicija. Ona utiče da se nasleĎe i stečene dispozicije organizuju

u nove celine. Čovek moţe svesno da nastoji i da namerno ulaţe napor da razvije odreĎene

osobine ličnosti. On moţe svojom svesnom aktivnošću da utiče ne samo na formiranje

osobina za koje nasleĎe nema znatnu ulogu, kao što su različite karakterne osobine, nego i na

razvijanje takvih osobina za koje je nasleĎe nesumnjivo vaţan faktor, kao što su sposobnosti i

osobina temperamenta. U psihološkoj literaturi, kao ilustracija za to šta moţe da učini svesno

nastojanje, navodi se primer Helene Keler. Slepa i gluva još od 19. Meseca ţivota, ona je,

ulaţući ogroman trud naučila da govori, uspela da završi univerzitet, poloţila doktorat i

razvila se u istaknutog pisca i svestrano izgraĎenu ličnost. Bez svoje vlastite aktivnosti ona bi,

bez obzira na nesumnjivo razvijenu naslednu osnovu, bila osuĎena da vegetira i da ţivi u

stanju u kome se inače nalaze idioti“(N.Rot, 1994., str.115 – 117).

10

3.3. Socijalni faktori razvoja ličnosti

„ IzmeĎu faktora koji čine sredinu a koji utiču na razvoj ličnosti najvaţniji su

socijalni faktori. Prvenstveno pod uticajem socijalnih faktora razvija se i menja ličnost. Zato

se često opravdano naglašava da je ličnost bisocijalna pojava, da je rezultat uticaja socijalnih

faktora na biološku datu osnovu, pri čemu su socijalni faktori odlučujući za formiranje

ličnosti. Da socijalni faktori imaju prvenstveni značaj za razvoj ličnosti pokazuju, izmeĎu

ostalog, i primeri o ponašanju dece odrasle izolovane od ljudi. U stručnoj literaturi opisano je

više ovakvih slučajeva. Takav je slučaj s decom odraslom meĎu vukovima u Indiji, zatim

slučaj osobe poznate pod imenom Kaspar Hauzer koja je ostavljena sve do svoje šesnaeste

godine da ţivi bez ikakvog kontakta s ljudima u zatvorenoj ćeliji. Veliki je broj različitih vrsta

socijalnih faktora od kojih zavisi formiranje ličnosti : porodica i porodični uslovi u kojima se

podiţe dete, škola, vršnjaci, organizacije u kojima je dete učlanjeno, literatura koju čita, itd.“ (

N.Rot, 1994., str.122 – 123).

Neki od ovih faktora koji izgledaju najvaţniji biće prikazani posebno.

3.4. Obitelj kao bitan faktor utjecaja na razvoj djece

Najveći značaj za formiranje ličnosti pridaje se porodici i najviše je proučavana

uloga koju ona ima. Mnogi istraţivači ličnosti smatraju da se uslovi porodičnog ţivota u

prvim godinama ţivota odlučujući za to kakva će se ličnost formirati i kakva će ličnost biti u

toku celog ţivota. Dijete je otac čovjeka – naglašavaju mnogi autori.

„ Postoji veliki broj stručnjaka koji smatraju da je vaţno da je dete dojeno kako bi se kasnije

normalno razvijalo i postalo skladno razvijena odrasla ličnost. Prerano prekidanje dojenja ,

smatraju neki autori, moţe imati negativne posljedice za razvoj ličnosti. Postavljena je tvrdnja

da je verovatno da će djeca koja su dovoljno dojena postati ličnost s pozitivnim osobinama ,

da će biti znatno socijalnija nego deca koja nisu dojena. Naročito psihoanalitičari naglašavaju

dečja iskustva iz prvih godina ţivota u vezi s ishranom i ukazuju na to da nedovoljna paţnja

prema djeci moţe biti uzrok kompleksa, to jest trajnih načina neadekvatnog reagovanja koji,

kad su izraziti, oteţavaju prilagoĎavanje ličnosti. Usljed nepravilnog postupanja u ishrani

malog deteta moţe se javiti takozvani oralni kompleks. Ovaj kompleks se manifestuje ili u

11

pasivnosti i pretjeranoj zavisnosti od drugih, ili agresivnost ili najzad, u zatvorenosti,

povučenosti i preteranoj teţnji za nezavisnošću. Drugi vaţan doţivljaj iz perioda ranog

djetinjstva za koji se navodi da ima veliki uticaj na formiranje ličnosti jeste navikavanje na

čistoću. Pravilno i u pravo vreme započeto navikavanje na čistoću predstavlja takoĎe po

mišljenju psihoanalitičara veoma vaţan momenat za uspešan razvoj ličnosti. Treći vaţan

doţivljaj iz perioda ranog detinjstva predstavlja stav roditelja prema dečjim potrebama i

zahtevima; disciplina koju roditelji zahtjevaju od djece. Ističe se da pretjerano stroga

disciplina moţe izazvati preteranu potrebu za priznanjem od strane okoline, da moţe izazvati

neprijateljski stav ne samo prema roditeljima nego i prema cijelom društvu. Ali isto tako i

nedosljedna i nedovoljna disciplina moţe imati negativne posledice. Pretjerano maţenje

djeteta i pretjerana briga za njega mogu formirati sebičnost, neodgovornost, pretjeranu

osjetljivost i nesposobnost da podnese neuspeh. Ako roditelji , a naročito majka, iz pretjerane

brige nešto stalno nareĎuje ili stalno zabranjuje, stvaraju se osobine kao što su : nedostatak

inicijative, zavisnost od drugih i spremnost potčinjavanju bilo čijeg vodstva. U savremenoj

stručnoj literaturi ističe se da je za razvoj ličnosti djeteta prije svega vaţno da dijete ima

osjećaj sigurnosti , da osjeća da se roditelji o njemu brinu i da ga vole. Nedovoljna briga za

dijete i nepostojanje ljubavi prema djeci prvenstveni su razlozi što se razvijaju odreĎene

društveno nepoţeljne osobine kao što su : agresivnost, neprijateljski stav prema okolini,

povučenost ili pasivnost. Opšta atmosfera u porodici vaţnija je od pojedine vrste postupaka

prema djeci. Djeca iz porodice u kojoj postoji meĎusobno povjerenje, ljubav, drugarski odnosi

izmeĎu roditelja samih i izmeĎu roditelja i dece , verovatnije je da će biti ljudi s pozitivnim

osobinama, nezavisniji , sigurniji u sebe, uravnoţeniji, lakše prilagodljivi, nego deca iz

porodica u kojima su česti sukobi i razmirice i u kojima nema dovoljno ljubavi za

dete.“(N.Rot, 1994.,str.123 – 125).

Dakle značajan faktor u razvoju ličnoti djeteta predstavlja porodica i odnosi u porodici. Dalje

u radu ćemo govoriti o tipovima obitelji i utjecaju pojedinih tipova na razvoj ličnosti djeteta.

12

3.5. Tipovi obitelji

„ Prva iskustva imaju veliki značaj jer u mladoj ličnosti ostavljaju najdublji trag, zbog

toga što utiču na nju, dok je još sasvim „sirova i plastična“ odnosno najprijemljivija na

spoljašnje uticaje. Sliku o sebi i svijetu koji ga okruţuje , dijete izgraĎuje procesom

neprestanog učenja i to najprije više nesvjesno , a potom i svjesno, stičući na taj način

raznovrsna saznanja .Moramo naglasiti da je učenje po modelu naročito prisutno kod djece, a

da je identifikacija jača, dublja i potpunija što je dijete malĎe odnosno manje kritično prema

svom uzoru. Kritičnost duha ima kod djeteta , kao i kod odraslog, protutezu u njegovoj

osjećajnoj povezanosti sa objektom identifikacije. Stoga se i dijete prisnije identificira s

roditeljima i drugim odgajateljima što je pozitivniji njegov emocionalni odnos prema njima ,

tj. što se interakciona veza meĎu njima više temelji na ljubavi i povjerenju. Naravno, tada

govorimo o pozitivnoj identifikaciji djeteta sa okolinom, bez obzira jesu li njeni sadrţaji

pozitivne ili negativne osobine roditelja. Nedostatak same prilike za identifikaciju u ranom

djetinjstvu ozbiljno oštećuje formiranje ličnosti, te u tim okolnostima dijete ne moţe dovoljno

otporno izgraditi samostalno „ja“, kao i sliku o sebi uopće. Naročito ostaje hendikepiran

emocionalni ţivot djeteta, potom razvoj socijalne svijesti i sposobnosti prilagoĎavanja i

saradnje u zajednici. Osnovni model ponašanja koji se formira u obitelji ( ako su stvoreni

uvjeti za identifikaciju) nikada ne iščezava potpuno, mada moţe da se promijeni i modifikuje

kada dijete porast. Veliki značaj obitelji u razvijanju raznovrsnih oblika ponašanja i

formiranju dječijih stavova naročito je evidentan kod „problem – djece“ koja su u najvećem

broju slučajeva rezultat „problem – roditelja“, tj. da se sve vrste devijantnog ponašanja mogu,

a često i moraju, pripisati raznim nijansama odnosa u obitelji. Navest ćemo neke od

najrelevantnijih faktora, koji se veţu za obitelj, a koji utiču na razvoj i ponašanje djece:

Roditelji tipa „prijatelj“- odnos djece i ovod tipa roditelja zasniva se na saradnji,

dogovoru, povjerenju i tu roditelji imaju ulogu savjetodavca, sposobni su da se

suštinski unesu u sve lične probleme djece i da sa njihovog stanovišta analiziraju

odreĎene probleme. Odmjereni su, daju nenametljive i pravovremene savjete;

Pretjerano briţni i popustljivi tip roditelja – prilazi rješavanju odgojnih problema

djece sa velikom ozbiljnošću, ali nije u stanju da ih riješi na najpogodniji način, zbog

njihove pretjerane popustljivosti, povremene nedosljednosti u zahtjevima i kontroli

djece. Roditelji smatraju da oni sami moraju riješiti sve probleme jer djeca nisu u

stanju da samostalno riješe neki problem. Za ovaj tip roditelja djeca nikada neće

13

odrasti i biti u mogućnosti da samostalno ţive. Oni djecu ne kaţnjavaju, već ih samo

ohrabruju;

Autoritativni tip roditelja koji svoj autoritet zasniva na vrijednosti svoje ličnosti –

roditelji se udubljuju u odgojne probleme djece, imaju razumijevanja za lične

probleme djece, trude se da budu pravični savjetodavci, uvaţavaju dječije stavove i

vrijednost djece, zajednički odlučuju i dogovaraju se sa djecom oko rješavanja svih

vaţnih problema. Rijetko kaţnjavaju, a često pohvaljuju djecu;

Izrazito autoritativni i strogi tip roditelja – autoritet se isključivo zasniva na strogosti.

Oni strogo pristupaju odgojnim problemima djece, interesuju se za njihove probleme,

ali prije donošenja odluke ne dogovaraju se sa djecom i zahtijevaju da se njihove

odluke izvršavaju bez pogovora. Ne uvaţavaju stavove i vrijednosti djece, nego im

nameću vlastite stavove i vrijednosti. Oni često kaţnjavaju, a rijetko nagraĎuju djecu;

Roditelji koji nisu u stanju da učestvuju u rješavanju svih suštinskih problema svoje

djece – problem kod ovog tipa je u tome da li ne uspijevaju iz razloga što ne znaju

kako da pomognu svojoj djeci ili stoga što to ne ţele ( nezainteresovani su za

odgajanje djece).;

Tip roditelja koji je nedosljedan u postavljanju zahtjeva – roditelj čas postavljaju

stroge zahtjeve, čas su suviše popustljivi. Zbog nedosljednosti nisu u stanju da

rješavaju problem djece, zbunjuju djecu i ona često ne znaju šta se od njih očekuje.

Ponekad uvaţavaju stavove i mišljenja djece, ali ih isto tako nekad uopće ne uzimaju u

obzir. Nepredvidivi su u zahtjevima i reakcijama na ponašanje djece, što kod djece

stvara najveći nemir jer ne znaju kako da se ponašaju.

Roditelj osjeća potrebu da stvori autoritet kod djeteta, a kad mu to ne ide na prirodan

način, sklon je da ga nametne silom. Što se roditelj više bori za svoj autoritet , to je manje

vjerovatno da će ga steći jer on konkretnim pedagoškim radom dolazi sam po sebi, ako

roditelj ne strahuje za nj. Ovakva teţnja roditelja, da po svaku cijenu stvori autoritet pred

djetetom proizlazi iz njegovih osjećanja nesigurnosti u ulozi roditelja koja, pak proizlaze iz

nedostatka povjerenja u samog sebe. Nasuprot tome, dijete osjeća snaţnu potrebu da kod

roditelja naĎe pouzdan oslonac i emocionalnu podršku. Ono ţeli da ima povjerenja u roditelje,

da mu oni imponiraju, da u njemu bude osjećaj poštovanja i odanosti. Takva ličnost

predstavlja zdrav, pozitivan autoritet za dijete“(L.Pehar – Zvačko, 2000.,str.99 – 101.).

Pored ovih momenata prema Rotu, vaţan uticaj na tazvoj ličnosti djeteta ima i poloţaj djeteta

u porodici u odnosu na ostalu djecu. Da li je dijete starije ili malaĎe, da li je jedinac ili nije.

14

Starija djeca su obično ozbiljnija nego mlaĎa, zatvorenija su, manje druţeljubiva dok su

mlaĎa djeca veselija, otvorenija i bezbriţnija. Ali to su samo nagaĎanja jer je američki

psiholog Terman svojim ispitivanjima pokazao da kakve će osobine dijete imati ne zavisi od

toga da li jedinac ili nije, nego od postupaka prema djetetu i od vaspitanja.

3.6. Utjecaj škole i vršnjaka

Kada govorimo o polasku djeteta u školu govorimo o novoj sredini za dijete, o novim

odnosima kojima se dijete treba prilagoditi. Putem škole, društvo nastoji da razvije one

osobine koje smatra poţeljnim a spriječi one koje smatra negativnim. Proces intelektualnog,

emocionalnog i socijalnog razvoja koji je započet u obitelji intenzivno se nastavlja u školi.

„ Škola koja je usmerena prvenstveno na rad sa srednje sposobnom decom moţe izazvati

teškoće u razvoju manje sposobne dece. Neuspesi koje ova deca zbog svoje

nedovoljnesposobnosti doţivljavaju u školi često se odraţavaju u dečjoj ličnosti, a i u ličnosti

budućeg odraslog čoveka. Neuspesi izazivaju osećanje nesigurnosti i manje vrednosti, što dete

često pokušava da kompenzira osobinama kao što su nedisciplinovanost, agresivnost,

neprijateljski odnos prema okolini, hvalisavost, sebičnost ili pak povučenost, sklonost

maštanju i druge osobine. Ali ţivot u školi moţe postati problem i za izrazito obdarenu decu i

izazvati kod njih osobine, kao što su : lenjost, marnost, drskost, agresivnost i druge nepoţeljne

osobine ličnosti, jer je nastavni program koji se prelazi za njih premalo zanimljiv i prelagan.

Teško se snalaze u školi i deca koja dolaze iz porodica u kojima postoje sukobi i nerešeni lični

problemi, kao i deca kod koje se u toku školovanja, usled porodičnih neprilika jave

emocionalne teškoće. Učiteljima obično kod dece najviše smetaju osobine kao što su drskost,

lenjost i laţljivost, dok psihijatri i klinički psiholozi kao najnegativnije osobine i to zato što

predstavljaju kočnicu uspešnom razvoju ličnosti ocenjuju one osobine koje se javljaju usled

emocionalnih teškoća deteta , kao što su : povlačenje u sebe i nesocijalno ponašanje. IzmeĎu

većeg broja momenata u vezi sa školskim ţivotom, a koji mogu uticati na razvoj ličnosti,

poseban značaj se pridaje organizacijimškolskog ţivota, ličnosti učitelja i nastavnom

programu.

Uloga vršnjaka – veći broj autora ističe da vršnjaci imaju u detinjstvu i u mladenačkom dobu

najveći uticaj na formiranje stavova. Grupa vršnjaka znatno utiče na to koje će vrednosti dete

15

teţiti da ostvari, šta će mu biti ideal, kao što utiče i na teţnju za nezavisnošću i

samostalnošću“ ( N.Rot, 1994.,str.126 – 127).

3.7. Temperament

Vidjeli smo da kada psiholozi govore o razvoju ličnosti djeteta često se spominje

temperament. Daniel Goleman je rekao da temperament nije sudbina i da je moguće djelovati

na njega školovanjem emocija kojim se Goleman bavi u Emocionalnoj inteligenciji a koja je

značajna za dijete u odnosu roditelj – dijete i dijete – roditelj.

„Dovoljno je rečeno o promjeni emocionalnih obrazaca koji se mogu naučiti. Ali šta reći o

reakcijama koje su darovi našeg genetskog nasleĎa, šta o promjenama stečenih reakcija ljudi

koji su , recimo po prirodi izuzetno nesigurni i stidljivi?. Ovaj niz emocionalnih promjena

odreĎen je temperamentom, ţamorom osećanja u predvorju našeg uma koja su suštinska

obiljeţja naše naravi. Temperament se moţe definisati kao niz raspoloţenja koja odreĎuju naš

emocionalni ţivot. U odreĎenoj mjeri svi mi posjedujemo ukrase na emocionalnom vijencu ;

temperament je odreĎen roĎenjem, kao dio genetske lutrije koji ima snaţan uticaj na budući

ţivot. Svaki roditelj je primjetio da mu je od roĎenja dijete smireno i staloţeno ili

problematično i razdraţljivo. Pitanje je da li se takav odreĎen, emocionalni plan moţe

promjeniti iskustvom. Da li biološke predispozicije fiksiraju sudbinu emocija, da li po roĎenju

stidljivo dijete moţe da izraste u samouvjerenog čovjeka? Najjasniji odgovor na ovo pitanje

naĎen je u radovima Dţeroma Kajgena, poznatog psihologa sa Harvard University. Kejgen

pretpostavlja da postoje najmanje četiri tipa temperamenta : stidljiv, hrabar, vedar i

melanholičan., i da je svaki nastao kao posljedica odreĎene vrste moţdane aktivnosti.

Vjerovatno da postoje i nebrojene različitosti u nasleĎenom temperamentu od kojih je svaka

zasnovana na uroĎenim emocionalnim obrascima ; u odnosu na odreĎene emocije ljudi se

razlikuju po tome u kojoj mjeri se lako uzbude, koliko uzbuĎenje traje, koliko intenzivno

postaje. Kajgen je u svom radu usresredio na jedan od ovih obrazaca : na raspon vrsta

temperamenta, od hrabrog do stidljivog. Kejgen je u svojim istraţivanjima došao do

zaključka da su stidljiva djeca odrastala uz stidljive i povučene osobe. Kejgenova

pretpostavka je bila da su stidljiva deca nasljedila nepromenjivo visoke nivoe norepineferina

ili drugih moţdanih supstanci koje nadraţuju aigdalu, te tako utiču na nizak prag tolerancije

16

što omogućava lakše nadraţaje amigale. Čak i da su osnovne karakteristike temperamenta

odreĎene roĎenjem, ili neposredno po roĎenju, oni sa turobnim karakterom nisu po svaku

cijenu predodreĎeni da u ţivotu budu zamišljeni ili razdraţeni. Emocionalne lekcije u

djetinjstvu mogu da izvrše snaţan uticaj na temperament i mogu da pojačaju ili ublaţe

uroĎene predispozicije. Izrazita prilagodljivost mozga u djetinjstvu znači da iskustva u

djetinjstvu mogu imati trajnog uticaja na uobličavanje neuroloških obrazaca“ ( D.Goleman,

2009.,str.207 – 208).

„ Mozak se mijenja tokom cijelog ţivota, ali nikada u tako značajnoj meri kao u detinjstvu.

Svako učenje podrazumjeva promjene na mozgu i osnaţuje sinapsičke veze. Mozak se

mijenja i kod pacijenata sa opsesivno – kompulzivnim poremećajem, što dokazuje da se

emocionalne navike mogu promjeniti tokom ţivota uz odreĎeni pretrpljeni napor, čak i na

neurološkom nivou. Roditelji djeci prenose najznačajnije lekcije. Veoma se razlikuju

emocionalne od navike usaĎene od strane roditelja čije razumevanje znači da su spoznali i

prihvatili emocionalne potrebe mališana i čija disciplina se zasniva na empatiji, za razliku od

nehatih roditelja koji previĎaju djetetovu uznemirenost i vaspitavaju ga uz batine i viku. Veći

dio psihoterapije jeste dopunsko podučavanje ranije propuštenog u ţivotu. Ali zbog čega da

ne učinimo ono što moţemo da bismo isto sprečili, tako što ćemo na prvom mestu pruţiti

njegu i savjet koji će razviti emocionalne vještine“ ( D.Goleman, 2009.,str.214).

17

4. ZAKLJUČAK

U ovom radu smo objasnili šta je to ličnost i koji su to faktori koji utječu na razvoj

ličnosti djeteta. Pored uloge nasljeĎa, sredine i aktivnosti, koji su značajni i moţemo kazati

usko povezani ,ipak smo uvidjeli da je obitelj najznačajniji faktor. Kako su se sloţili mnogi

autori i ono što je nasljeĎeno moţe se uz pravilan rad na razvoju ličnosti korigovati i

mijenjati. Veliki značaj se pridaje i faktoru sredine koji ima utjecaj na razvoj ličnosti a koji

spada u socijalni faktor. S tim se opet vraćamo na značaj obitelji jer je to prva socijalna

sredina u kojo dijete uči kako komunicirati i kako se odnositi prema sebi i društvu. Roditelji

djeluju na dijete svojim primjerom, pozitivnim ili negativnim i preko njega se ostvaruje i

djelovanje društvenog morala. Da li će obitelj ispravno odgojiti dijete, zavisi, prije svega od

njenih članova, kakvi su, kako se slaţu, kakvu atmosferu čine a sve to je vaţno za razvoj

ličnosti djeteta.

Dakle , moţemo zaključiti da se razvoj i mijenjanje ličnosti ostvaruje djelovanjem obitelji i

okoline na ono što je pojedinac donio na svijet nasljeĎem, pri čemu je on više ili manje

aktivan.

18

LITERATURA

N.Rot, Psihologija ličnosti, Beograd, 1994.

S.Hrnjica, Opšta psihologija sa psihologijom ličnosti, Beograd, 2000.

L.Pehar – Zvačko, Oduzeto djetinjstvo, Sarajevo, 2000.

D.Goleman, Emocionalna inteligencija, Beograd, 2009.