Djamel HAMRI
Anadi di tmedyazt Tasleî n udiz di
tmedyazt n teqbaylit
Asqamu Unnig n Timmuz$a
2007
« En donnant ces chants berbéres au public, j’ai le sentiment de livrer un trésor privé, de me dessaisir d’un bien de
famille ».
Chants berbéres de kabylie, Jean Amrouche 1939.
AGBUR
- Tazwart 7 - Asefru deg unamek 9 - Asefru di timawit 9 - Ta$essa n usefru 9
1)- Tama$rut 9 a)- Tal$a tamezwarut
10 b)- Tal$a tis nat 10 c)- Tal$a tis krav 11
2)- A$anib 12 a)- Udem amezwaru $ef sin iferdisen 12 b)- Udem wis sin $ef krav iferdisen 13 c)- Deg wawalen ifessasen 14
- Asebrur afelsafi 15 1)- Tal$a n srid d urusrid 15 2)- Di tal$a n yenzi 16 3)- Di tal$a n tfelsafit 17 4)- Di tal$a n timawit (ansay) 18
a)- Amedya amezwaru (Tamacahut ) 18 b)- Amedya wis sin (Anéar) 21 c)- Amedya wis krav ( Azenzi n lêenni ) 23
5)- Di tal$a n umezruy 25 - Asefru n Tayri 26
1)- Asefru n tayri n yivelli 26 2)- Asefru n tayri n wass-a 27 3)- Asefru n tayri n tyemmat 29
- Asefru amêaddi 31 1)- Asefru n usiwel 31 2)- Asefru n umennu$ $ef izerfan 32 3)- Asefru di îîrav 33
- Tamedyazt deg ucewwiq 36 1)- Tamedyazt deg ucewwiq n uzuzen 37 2)- Tamedyazt deg ucewwiq n twizi 38
- Tamedyazt di lemdeê 39 1)- Tamedyazt n lemdeê di tmettaniyin 39
lemqamat d temâemmrin 2)- Tamedyazt n lemdeê di ssuq 40
- Tamedyazt di Ccnawi n llufanat 42 - Tamedyazt war ameskar 47
1)- Udem amezwaru 48 2)- Udem wis sin 49
- Tamedyazt yettmeslayen $ef yimal 50 - Isefra 53
Anadi di tmedyazt
9
TAZWART
Aîas ara k-yinin imazi$en ur ksiben ara tiqit n yidles- nsen, tikti-agi ur telli ara $ef ûûwab, imi d tamu$li taqdimt $ef unamek n yidles, d akken tamu$li-s ad truê srid $er yidles yuran.
Mi ara nu$al $er umezruy imazi$en ad naf s tidet ur urin ara idles-nsen, maca tella tmu$li nniven $ur wiyav, d akken idles ur yeqqin ara $er tira, yettwali $er tmu$li n wayen icudden $er wansayen, tigemmi, tasekla timawit atg. i d-tettaooa tsuta i tayev, si tmedyazt, timucuha, inzan, tidyanin, tineqqisin atg. Nettwali annect-agi akk d idles. Tin nniven, ayen icudden $er tutlayt s yiman-is, ideg $ef tekka di tjerrumt, amawal atg.
Imazi$en kesben idles, i d-werten s$ur imezwura-nsen di leqrun yezrin, lemmer ad nger tamu$li $er unagmay ad as- yiwâir unadi di tin yecban tikli n tutlayt $ef te$zi n iseggasen, maca ayen nniven ad yaf tefses.
Ma yella asteqsi, ayen idles amazi$ yeqqim kan $er yiman-is ? Nezmer ad d-nini llant snat n tmental : 1)- Tudert-nsen yeqqimen kan d ireêêalen ne$ Bédouinité, ssexdamen-tt kan i taywalt. 2)- Tutlayt-nsen ur d-yusi ara, ne$ ur d-yenzil ara kra n tesreî yes-s, akken llant tutlayin-nniven, am tâebrit, taârabt tin yernan tayunanit, talatinit.
Di$en idles amazi$ yebva $ef sin yeêricen : 1)- Ayen i sen-d-ooan imezwura, ne$ ayen i d-werten, llant kra n temsal qqiment akken i d-bdant, $ef te$zi n umezruy, am ideqqi ne$ afexxar, taéerbit deg unu$en-is, ticrav, d tsegda n lebni atg. £as ad naf yella ubeddel ne$ asnerni di kra, maca yeîîef udem-nni-ines aêeqqi, ideg yemgarad d yidlisen nniven, am tutlayt, tasekla timawit, ccveê, ccna, ansayen, tasertit. 2)- Udem wis sin, d ayen i d-uowen seg yidelsan nniven, ama d ifniqen, iyunanen, ilatiniyen, aâraben (lislam), ifransisen, isbenyuliyen atg.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
10
£ef waya i nezmer ad d-nini, ur tesâiv i yettbeddilen di tutlayt, êala ayen yellan $ef yiclem, maca agbur n tutlayt yett$imi akken i d-yebna. Ma nebder-d tutlayt tamazi$t, teffe$-d seg yiman-is, ur d- teffi$ ara, ne$ ur tcudd ara $er tutlayin nniven, d akken nniven, d nettat i ikesben tintaliyin i d-yeff$en seg-s, mi ara tent-id-nesddukel ad tent-naf kesbent yiwen wudem.
Yura yiwen unagmay (André Basset) deg yenna : "Yezmer ad yeddu unagmay ne$ ad yettbeddil si tantala $er tayev deg unadi-ines, fiêel ma iêulfa i kra ibedlen ne$ yemgaraden, $ef wakken yenna di$en: ma yella tessnev yiwet tantala di kra n wussan, tzemrev ad tissiniv akk tiyav ".
Ma nezzi-d awal $er tmedyazt, di tmetti tamazi$t ad naf di taddart llan krav terkizin ; amenne$, amrabev d umedyaz, akken akk wigi ttna$en $ef tudert-nsen, d tudert n wid i sen-d-yezzin, win yettna$en yessexdam i$allen-is d loehd yekseb, yekseb da$en tiêêerci, di yal mi ara teêreû taluft izeggir $er zdat. Amrabev, lamin ne$ amussnaw, nettaf-iten di ferru n temsal, ne$ tifin n tifrat i yal taluft iâellqen, ttu$alen d imêaddiyen. Amedyaz d yiwen wemdan yessexdamen alla$-is d yiles-is, i wakken ad yeldi allen i yemdanen, yemmal-asen anida llan ahat sani teddun atg. Nettaf-it d ane$mas, yessawav i yal amdan isalan, maca netta yessen amek ara yemmeslay d wid i s-d yezzin, degmi t-nettaf yessexdam asefru, yessexdam azenzen n tme$rut ijebbden tameééu$t, asexdem n wawal fessusen, i ssexdamen yal ass, izen yettawev srid, lemmer ad d-nebder îîrav n 1871 n ccix Aêeddad d Lmuqrani, deg-s ad naf widak i d-nebder, imi di îîrav nettaf ula d amedyaz yeîîef amviq s yisefra i d-yettawi i usefhem n widak yettna$en, $ef wacu ara mmten, ad ten- iqenneâ, ad sen-yernu afud , $ef waya amedyaz yella di yal tallit. 1
Tubiret ass n 16/03/2007
1 Imerna : * Mohammed Chafik, Apercu sur trente trois siécles de l’histoire des imazighen. * Youcef Nacib, Anthologie poésie kabyle.
Anadi di tmedyazt
11
ASEFRU DEG UNAMEK
Asefru s lebni inumak-is lqayen, yettdewwiê, yezzuzun, yesduqqus, yessakay amseflid, yettak loehd i wawal $ur uêeddad-is, deg yisefra nettaf tilufa i d-yessufu$ umedyaz si daxel-is, fiêel ma yella ucuddu deg-sent, seg waya nettaf deg usefru amgirred ized$en gar usefru d wayev, yettili gar umedyaz d wayev, deg umgired n tudert d tmu$li tasugnant gar imedyazen.
Ahat ccbaêa n usefru d uzerzer n tme$rut deg umeééu$ n umsisli tleddi iberdan n tmussni, akken tettak tazmert i walla$ di tmu$li zeddigen, bêal tafelsafit yettawi, ne$ i s-tebna tfekka n usefru, tettara-t ad yefk udem seg yigerrujen yeffren daxel n wawal.
ASEFRU DI TIMAWIT
Tasekla n tmazi$t d tamarkantit di tmeslayt d yidles, di te$zi n yiseggasen yezrin, tebna $ef timawit yellan d lsas i d- tettak tsuta i tayev, Ahat ma nudder-d timawit ad nadder tameîîut yellan d tigejdit i$ef tbedd, deg yikufan tettawi deg walla$-is, s ccfawat i tettzerrib, i tettêader $ef yal tamsalt ara d-telmed deg webrid n tudert-is, tessawav-it seg yimi $er yimi, akken i tettzerrib seg yigefran n tatut. Tiêbibert yetta$en tameîîut i wakken ad tesim$er mmi-s s tmu$li talqayant, yettara-tt wakud ad teémi ayen ized$en alla$-is, si tmedyazt $er ucewwiq d ccnawi yes-sen tezzuzen mmi-s, yes-sen tessebgan tudert-is i wid i s-d-yezzin.
TA£ESSA N USEFRU
1)- Tama$rut Awal $ef tme$rut, ccbaêa usefru d uzerzer n tme$rut
deg umeééu$ n imsisli, yemmalen di t$uri, anida ara ibedd,
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
12
ara yesgunfu win t-id-yeqqaren, maca tazrewt $ef umawal n tmedyazt yettban di tal$a n twines d wunu$ n tektiwin d wawal n tme$rut, acku ur kif-kif ara mi ara tili tme$rut tettekki deg ufeggag n wawal n tme$rut ne$ d awûil d tzel$iwin da$ d tihrayin n tesftit d usget. Akken i neéra tuget n isefra n teqbaylit bnan $ef snat n tal$iwin :
a)- Tal$a tamezwarut : Tebna $ef «A.A» «B»di tesâa (9)n yifyar. Amedya 2 :
Ata wul-iw yesnehtit 1- Yeggul ur yeênit
Ur yezdi$ deg cerâiwen
Asmi yella zzman d lâalit 2- Mkul azniq nu$-it
Lehvur-iw ttâeddayen
Ma d-tura teîîef-iyi ddunit 3- Lemêayen-iw ggtit
Iâreq-a$ zzhu dayen
Nezmer a t-nebvu d tiseddarin $ef udem n tma$rut : - Taseddart tamezwarut : [XX]- « It », [XX] « It », [X]-« n » - Taseddart tis snat : [XX]- « It », [XX] « It », [X]-“n” - Taseddart tis krad : [XX]- « It », [XX] « It », [X]-“n”
b)- Tal$a tis snat : D tin yebnan tama$rut $ef « A » « B » degmi $ur-s (6) n yifyar. Amedya 3 :
Ëekku$ le$ben-iw ur yu$ 1- Yerwa tavsa deg lxaîer-is
2 Ïawes Äemruc (Tas$unt Racines-Iéuran). 3 Si Muêend U Mêend.
Anadi di tmedyazt
13
Ëekku$ le$ben i win yu$ 2- £er $ur-i ara d-ittêessis
Iru-ten qbel ad ten-ru$ 3- Netta d amejruê wul-is
Nezmer a t-nebvu d tiseddarin $ef udem n tma$rut : - Tama$rut tamenzut : [XX]-« U », [X]-“IS” - Tama$rut tis nat : [XX]-« U », [X]-« IS » - Tama$rut tis krav : [XX]-« U », [X]-« IS »
c)- Tal$a tis krad : Akken i llant tal$iwin nniven, yebnan ugar n sin imedyaten-agi, ne$ ur yiwiv-ara. Llan yisefra yettarun war tama$rut i wumi qaren tamedyazt tilellit. Amedya 4 :
A wufan telliv S wur$u-inu yer$an
Ad ssefsi$ adrar Ay anda i kem-tu$ Ad kem-in-awve$
A wufan telliv Ad êebse$ ussan I d-yetten$alen
£ef leâmer Ifettin U ad kem-id-ssiwve$
A wufan telliv A n-$ze$ iéekwan £ef iâeddan leqrun A m-n-awi$ rruê
U ad kem-id-ssekkre$
4 Brahim Amel Tayeb, Ephéméride de kabylie, Youcef Merahi, 2005.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
14
La neoore$ udem-im £ef lka$ev d wes$ar La neoore$ udem-im £ef kra yellan d ablav
Akken ur itekkes
Uroi$ ccetwa u ad n-ali$ s agu Si tala n yiîij ad d-agme$ tafat
Yes-s ara d-aru$ isem-im di tegnawt Tislit n wenéar deg-s ad d-tger afus
Mi d-twalav isem-im Ad d-teéélev $ur-s
A wufan telliv ad nafeg di sin Akin i yigenwan anida lewqat negren
Ass ideg i d-telêiv D tame$ra n wenéar
D lehwa d yiîij mi ara d-mlilen D tudert d lmut mi ara mûalaêen
Ad nidir i lebda Lebda nekk yakk d kemm.
2)- A$anib Seg u$anib $er wayev, yettemgarad usefru di telqayt n
wawal, irem, tama$rut, atg. Yettemgarad seg umedyaz $er wayev di tmu$li tasugnant di yal tallit d wayen i s-d-yezzin, s u$anib, amedyaz yettdewwiê, yezzuzun, yesduqqus, yessakay amseflid. Akken i yella deg uéawan u$anib i yella deg usefru, ad t-naf yekseb kra n téemmirin di ûûut ne$ deg iéew, maca llant kra n trekkizin i ten-yesdukulen…
a)- Udem amezwaru $ef sin iferdisen : Amedya 5 :
Urga$ / Temmutev
5 Si Muê.
Anadi di tmedyazt
15
S aéekka / Tkecmev Skefle$-d / I$es-im
D ajewwaq / Teqqlev Mi ûuve$ / Tneîqev Sseêya$-d / Üûut-im
Deg usefru-agi amedyaz yebva asefru-ines $ef sin iferdisen, d akken di yal tafyirt yekseb sin leûwat : amezwaru d -Urga$-, wis sin d -Temmutev-. Fiêel ma yella-d kra n tmerna di ûûut, lemmer ad as-nernu yiwen wawal ne$ ûûut, deg-s lmizan ad ye$li, ad yu$al ééay $ef yiles i lmenîeq, ne$ d ababder di temsislit.
b)- Udem wis-sin $ef krav iferdisen : Amedya 6 :
A win /yellan /d lfahem Ssefhem-iyi-d /amek /akka D acu / n ssebba / ini$em Mi tezde$ / deg-s/ twekka Sufella /yecbeê /yerqem
£er daxel / mi t-ldiv /yerka
Deg usefru-agi ad naf amedyaz yebva tamedyazt-is $ef krav (3) iferdisen, ur nezmir ara ad as nernu ne$ ad as nekkes awal ne$ aweûûil, $as anamek ur yettbeddil ara, maca lmizan usefru ad ye$li, ad s-truê tal$a-ines. - ur nezmir ara ad nbeddel awal s wayev $as anamek yiwen : amedya seg usefru-agi :
Mi tezde$ / deg-s / twekka
Di tefyirt-agi nezmer ad nini: mi tezde$ (daxel-is) twekka, akken deg umkan uferdis n wawal (deg-s), ad nerret awal (daxel-is) anamek ur ibeddel ara, maca lmizan ad ye$li, ad nêulfu s taéeyt di lmenîeq.
6 Sliman Äazem.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
16
- Akken i llan wawalen yettemyezwaren $ef wiyav, amedya seg usefru-agi :
£er d axel / mi t-ldiv / yerka
Lemmer ad nezwer awal (mi t-ldiv) $ef wawal ($er daxel) anamek ur yettbeddil ara, maca lmizan a d-yas $ezzif $ef lmenîeq. - Yella anida amedyaz itekkes awalen, fiêel ma ye$li lmizan ne$ anamek i usefru, amedya seg usefru-agi :
£er daxel mi t-ldiv yerka
Di tefyirt-agi yettwakkes wawal (ad t-tafev) akken ara yu$al umedya :
£er daxel mi t-ldiv (ad t-tafev) yerka
Ad naf yerna-d wawal ne$ uferdis nniven, deg yimi, ara yu$al $ezzif lmenîeq-is, lmizan ad ye$li, imi asefru yebna $ef krav iferdisen.
c)- Deg wawalen ifessasen : Yella anida, sin wawalen ifessasen ttu$alen d awal yemmden: Amedya 7 :
£as / ma yella / ad agade$ Mi d-tella / ssebba / ad tt-nekkes
Si mkul / loiha / ttewte$ Ayen ufi$ / ad wte$ / yes-s
Deg usefru-agi ad naf yebva $ef krav n yiferdisen maca yal aferdis yebva $ef kra n yebruyen, gar-asen, tizel$iwin, iwûilen, imqimen, imerna… atg. Maca ad nenîeq yes-sen s yiwen ûûut :
7 Lewnis At Mangellat.
Anadi di tmedyazt
17
Amedya : ma yella, mi d-tella… atg. Wigi d ibruyen ne$ d awalen ifessasen, mi ara dduklen sin yebruyen, ne$ sin wawalen ifessasen ad u$alen d awal yeççuren ne$ d ûûut ikemmlen i lmizan ad yemmed.
* Tamawt : Deg usefru n teqbaylit, a$anib d lmizan usefru bvan $ef sin iferdisen ne$ krav iferdisen di tugget n yisefra, d akken ur nezmir ara ad nekkes ne$ ad nernu kra n wawalen d leûwat $as anamek ur yettbeddil ara, maca lmizan ad ye$li. Yella anida i nettaooa sin leûwat, maca ad ilin fessusit, imi zemren ad gen ûûut iweznen i usefru.
ASEBRUR AFELSAFI
Asebrur afelsafi di tmedyazt n teqbaylit, ad naf tuget n yisefra n teqbaylit bnan s tfelsafit, d tilqayt n wawal, acku taqbaylit d tamerkantit deg yinumak, degmi di yal lmenîeq nezmer ad t-nessefti $er waîas n yinumak, ma negga taz$ent i usefru ad t-naf yeççur d inzan i d-yewwin abrid n tfelsafit, segwa ad nessefti kra n yimedyaten ara d-yefken udmawen ideg tekcem tfelsafit.
1)- Tal$a n srid d urusrid Amedya 8 :
Ffe$ ay ajrad tamurt-iw Lxir i d-tufiv zik yemêa
Ma d lqavi i k-yezzenzen Awi-d leâqed ma iûeêêa
Deg udem n u$anib, yebna-t $ef krad n yiferdisen. Deg wudem afelsafi, amedyaz ihedder srid i ujrad akken ad yeffe$ si tmurt-is, imi i d-yekcem fiêel kra n ttriê ne$ s leb$i, di$en yeb$a ad d-ibeggen ajrad anida ara iâeddi ur yettaooa kra $er deffir-is. Ma deg unamek arusrid i$ef tekka umedyaz, ihedder i unekcam i d-ikecmen tamurt-is s tin loehd d ééur,
8 Sliman Äazem.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
18
$ef wannect-a yefka acbi $er wejrad itetten yessexûar di yal kra ara d-yaf zdat-s, yefka-d umedyaz tugna n urusrid akken ad yerwel si lxuf n unekcam, si tama nniven yettmeslay i umseflid, ayen ddren d wayen ara d-yeglu wavu n uzekka.
2)- Di tal$a n yenzi Lemmer ad nessiked $er usefru s tmu$li talqayant, ad t-naf d inzan i yemcudden wa $er wa, yettu$al d asefru, deg wawal n win yettmeslayen yeqqar akken yenna yenzi, ne$ umedyaz, deg umedya : akken yenna Si Muêend U Mêend, Maâtub, Sliman Äazem, Lewnis At Mangellat… Amedya 9 :
Ma te$liv medden akk inek Ma trebêev êedd ur k-yessin
Akka i k-d-yettban lqum
Ad ttbeddel ddunit yes-k Lukan am keçç i ttilin
Ad nekkes nnuba i wemcum
- Deg udem n u$anib : yebna-t $ef krav n iferdisen. - Deg udem afelsafi : amedyaz yegga inzi s unemgal-is imi di tsekla inzi yella akken nniven : “ Ma trebêev medden akk inek, ma te$liv êedd war k-yessin”. Anamek n yenzi, yeqqar win irebêen ikesben trika ne$ loehd n wedrim, medden akk ines, ma d win yenxeûûen, ur neksib, ad t-ttaooan d awêid ne$ yettu$al $er yidis, maca amedyaz deg usefru-agi yettmeslay s tmu$li nniven, yettmeslay i unaéur s umata ne$ imyura d imusnawen, mi ara yili yedder ur s-ttaken ara azal yemdanen, nettarra-t $er yidis, maca mi ara yemmet, ad u$alen yemdanen ad ttnadin fell-as degmi amedyaz yefka-d tisura n yinumak. Amedya :
9 Lewnis At Mangellat.
Anadi di tmedyazt
19
Lemmer am keçç i ttilin Ad nekkes nnuba i wemcum
Seg waya i yessaram ad ilin yemdanen am netta, ur yettili ara wemcum gar-asen.
3)- Di tal$a n tfelsafit Amedya 10 :
Lekdeb yurew-d lbaîel Lbaîel d baba-s n lxuf Lxuf yurew-d tirrugza
Tirrugza te$leb-iten yakk Tirrugza tesâa-d tidet
Tidet mi ara tawev $er lêedd-is Ad tesâu lekdeb d mmi-s Lekdeb yurew-d lbaîel
Tirrugza te$leb-iten yakk Akka i la tberren ddunit
- Deg udem n u$anib, yebna asefru $ef krav n yiferdisen. - Deg udem n tal$a n tfelsafit, amedyaz deg usefru-agi yessexdem tafelsafit talqayant, yeûûawev yesskan-d amek i tettdewwir tudert n wemdan n yal ass, $ef semmus(5) n trekkizin, (Lekdeb, Lbaîel, Lxuf, Tirrugza, Tidet) u zemrent ad ddewwirent akken teddewwir ddunit, yal ta tcudd $er tayev akken ara d-tban deg unu$ 11 :
10 Lewnis At Mangellat. 11 M’êemmed Oellawi, .P.162 ,التصوير الشعري عند لونيس ايت منقالت
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
20
Ma nessefti asefru-agi, ad naf d akken yiwen mi ara yeskiddeb ne$ mi ara yeskerkes $ef wayev ad yegg ne$ ad yevru lbaîel seg-s i d-ilul lbaîel, lbaîel mi ara yevru ad ilal lxuf (lxuf n wid i$ef iâedda lbaîel) gar-asen a d-tlal tirrugza, neéra tirrugza te$leb-iten yakk, ihi bab n tirrugza, d bab n tidet maca tidet mi ara tawev $er lêedd-is ad d-ilal lekdeb, akka i tettvewwir tudert, si lekdeb $er lbaîel, si lbaîel $er lxuf, si lxuf $er tirrugza, si tirrugza $er tidet… akken ara tezzin akken i tetteddu tudert…
4)- Di tal$a n timawit (ansay) a)- Amedya amezwaru (tamacahut ) 12 :
Am$ar yettel deg ubernus Di tesga la yeééiéin
Mmi-s yettêebbir i lqut Ussan deg uqerru-s tezzin
Tislit deffir n uéeîîa Tessalay tijebbadin
Arrac zzin-d i tem$art La sen-tes$ar tiqdimin
Adfel issud tibbura Tuggin kecment iêlulen
12 Muêemmed ben Ëamaduc, A baba yinuba, ccna n Yidir.
Ixfawen i$ef ters tudert n wumdan
Tidet
Tirrugza
Lbaîel Lekdeb
Lxuf
Anadi di tmedyazt
21
Tajmat tettargu tafsut Aggur d yitran êeoben Ma d aqejmur n tasaft Yezger akkin i yinyen
Mlalen-d akk at wexxam I tmacahut ad s-slen
- Deg udem n u$anib, yebna usefru $ef krad n iferdisen. - Deg udem n wunsay, amedyaz deg usefru-agi yeb$a ad yefk tugniwin ideg ttidirent tsutwin iâeddan s wudem n tmacahut, amzun d tafelwit n ssbi$a i d -yeûûawev s uzuzen n wawalen- is, yessawev-$ ad nidir gar-asen, $as yebda awal s tmacahut, ideg tezde$ tfelsafit n tsekla tamazi$t, tamacahut mi ara tekcem asefru, ad tawi amseflid ad yeddu di tmu$li tasugnant, amzun d asaru i yettwali. Ma nessefti asefru-agi, deg-s ad naf yeldi-a$ allen $er wansayen d tgemmi s umata, degmi yenna.
Am$ar yettel deg ubernus Di tesga la yeééizin
Di tazwara ad $-yawi $er wussan n tegrest, imi llan sin wawalen (abernus d uéiéen) : - Abernus : D azamul n tirrugza, n tezdeg akken itekkes aûemmiv… atg. - Aéiéen : Ad a$-yerr $er yiwet tallit di yal axxam $ur-s ( lkanun n yes$aren) i bennun $er te$mert n wexxam, akken d yal tameddit tezzin $ur-s, imi yettu$al d a$erbaz i yigurdan, d tagnit n wawal gar iâeggalen di temsal icudden $er tudert- nsen n yal ass.
Mmi-s yettêebbir i lqut Ussan deg uqerru-s tezzin
Amzun d akken am$ar yeffe$-it uêebber imi yettkel yella mmi-s $er yidis, taluft teffe$-it, $as yettak-as-d afus n tallelt, maca akk ussan $ef uqerru-s i tezzin, ifreq-iten di yal yiwen yefka-yas azal-is.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
22
Tislit deffir uéeîîa Tessalay tijebbadin
Tislit (tameîîut n mmi-s n wem$ar) mi ara tessali abraz n wexxam, yettraou-tt uéeîîa, ama d taéeîîawt n ubernus ne$ aêayek, tettaf-d iman-is, tettak-d afus i wergaz- is, deg wayen ttehwioin deg wallalen ssexdamen di yal ass. Tessalay tijebbadin, d akken azeîîa yettali mi ara ttalint tjebbadin.
Arrac zzin-d i tem$art A sen-tes$ar tiqdimin
Tam$art di tallit-nni d a$erbaz tesselmad tarwa-ines mi ara s d-zzin d ameqyas, a sen-d-tettawi timucuha, timsefra, inzan... atg. Ansayen imerkantiyen i kesben di tallit- nni, imi s waya, i teldin tiwwura n walla$ n tarwa-nsen, ulac kra n tawilat n uselhu am wid yecban ass-a, agrud yettêar ad tawev tmeddit, i wakken ad isel tamacahut.
Adfel yessud tibbura Tuggin kecment iêlulen
Dagi amedyaz yeb$a ad yefk tugna $er berra n wexxam imi adfel yergel tibbura, yal tamsalt tegres am wegris yernan $ef wedfel, ur yezmir yiwen ad yeffe$, yesbeggen-d d akken tuggin kecment iêlulen seg wakken izad usemmiv, ilaq êala ayen yeêman i tetten, yessebgen-d $ef leêrara d ifadden ioehden i kesben di tallit-nni i wakken ad ddren di talwit, qqaren acewwiq yezzuzun laé.
Tajmaât tettargu tafsut Aggur d yitran êeoben
Imi d akud n tegrest imdanen di tejmaât êekkun $ef wayen ara xedmen deg wakud mi ara teffe$ tegrest ad ten-id- temmager tefsut, d asirem d tirga uzekka. Ma d aggur d yitran
Anadi di tmedyazt
23
yellan deffir n usigna d nutni i d azamul ara d yefken tafat i usirem-nsen.
Aqejmur n tasaft Yezger akkin i yinyen
Mlalen-d akk at wexxam I tmacahut ad s-slen.
Tella îîeyya n tafat i d-yulin $ef wudmawen n at wexxam, i d-yecrurqen seg uqejmur n tasaft, degmi irij-is yettak-d yiwet tafat d tazegga$t, allen reûûant di tmess, maca imeééa$ smeêsisen i tmacahut, i ten-yettarran $er tirga ur neksib tilas.
- Tamawt : Amedyaz yefka-d tudert n tsuta iâeddan, d akken $as ttidiren di tallit n wulac, (Lexûaû isufar n wuççi, lexûas n ttawilat… atg.) maca ttidiren deg yiwen wakud anida sent- tezzi talwit d tudert igerrzen, akka i $-t-id-yessawev umedyaz tugniwin-nsen s usefru… -Si tama n yidles yefka-d azal d tmu$li iss ttwalin idles d wansayen, d usiwev-nsen si tsuta $er tayev. -Yefka-d amezruy i d-yessawev $ef wamek igga wul n t$erma n tallit yezrin. -Yefka-d azal n tmeîîut d wemkan-is di twacult…
b)- Amedya wis sin (anéar) 13 :
Anéar, anéar A Rebbi ssew-itt-id ar aéar
Ad netter lalla Xdioa Ad tt-id-tessew s u$enoa
Ad netter sidi èerruq Ad tt-id-issew s uzaâluq
Anéar yettwasen aîas di tmetti n yimazi$en si tallitin yezrin, yettaooa-tt-id wemdan d azamul n uêiwet i u$elluy n
13 Asefru n wenéar, sawalen ak tamurt n leqbayel, maca yettbedil kra n wawal deg-s, maca tal$a-s tett$imi d nettat.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
24
waman (lehwa) imi deffir-s i d-iteddu yal lxir, d akken agellid n lehwa i wumi qqaren Anéar. Si tallit $er tallit ooan-d tamacahut fell-as imi agellid n wenéar iêemmel yiwet tleméit (taqcict) tfaz di zzin (agur deg yigenni nettat di tmurt), yal ass yetwali-tt teccucuf deg wasif ala weêd-s, maca yal ass ne$ yal tikkelt ara yeârev ad yaé $ur-s, nettat ad terwel si lxuf, akken alarmi d yiwen wass, yeqsed ad as-yini $ef wayen yeb$a, ne$ d acu-t, ma tugi ad as-d-terr s wawal ad as-yes$er asif-nni seg waman yué-d $ur-s yenna-yas :
Aql-i gezme$-d igenwan 14
A yiwen n yitran
Efk-iyi aqejjuv i m-fkan Ne$ ad m-kkse$ aman
Tileméit tebded tewhem $ef sin iberdan. Amezwaru d akken ad teqbel ayen yeb$a wenéar maca tugad imennan, si tama nniven tugad ma ur teqbil ara ad yess$er asif-nni iseg tessent tebêirin i d-yettaken yal lxir iseg tettidir taddart-is. Tileméit si lxuf, tenîeq tenna-yas :
Ttxil-k ay agellid n waman Abu tâeûûabt n lmerjan
Nekk i keçç i wumi yi-d-fkan Meâna ugade$ imennan
Tiririt n tleméit terna-yas tem$er i wenéar. Agellid n wenéar yendeh i waman n wasif êebsen, tileméit têulfa i leêfa n ivarren-is a regglen waman seg-sen, tekker tekkes taqendurt-nni n leêrir i telsa, teqqim-d akken i d-tlul, tedda- yas leb$i i ugellid akken a s-d-iserreê i waman imi tugad ad tili d tamentilt i ta$ert n lxir yellan. Tebda tettêawat deg-s teqqar-as :
Ay anéar, ay anéar
14 M’êemmed Oellawi, . ايت منقالت التصوير الشعري عند لونيس
Anadi di tmedyazt
25
Ay ajeooig uéa$ar
Asif err-as-d lâinûer Zri$ seg-i ad terrev ttar
Din din akken i yesla i usefru-agi, remceî n tiî iceqqeq igenni s yiwet tafat am lebraq, d agellid n wenéar i d-yu$alen akken ad yawi tileméit-nni, $ef tuyat-is, irfed-itt yuli yes-s deg yigenwan, aman u$alen-d $er yimukan-nsen, asif yettazzal, tibêirin ad tessent, tizegzewt tu$al-d $er yim$i. Amedya $eb$a ad $-d-yessiwev tidet n tmacahut n wenéar i d-yeqqimen d azamul n lehwa, tizegzewt si tallitin yezrin ar ass-a, akken icudd $ef tayri d zzin ifazen, d wayen ara d yesseglu lxuf u$urar $ef tmurt.
c)- Amedya wis krav ( azenzi n lêenni ) 15 :
Ad ken-necde$ a yilmeéyen A d widak ara izewoen Zzwao d ta$zalt n tala
Ur nesâi lmeâna Am uûefûaf i$eérawen
Ma tesâa-yak-d am ufervas Amud amud ay tetten
Ma tewwi-ten $er ssuq Loib-ik ad t-fersen
Ma sawlen-ak-d a baba Aqerru-k ad t-ççen
Zzwao tettêubu niyya Tetteççar d ccbaêa
Ad tevêu deg ilemmasen Ma tesâa-yak-d aqcic
Äamayen a k-yettqabal iâdawen Ma tesâa-yak-d taqcict
Di tutlin ara tt-id-xevben Ttlaliw d ayla-m
15 Muêend Akli.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
26
Am dheb a$layen Ad zenze$ lêenni
A yimuraren Lêenni yenza
Yedda gar-awen Tewwi-t tlafsa
M sebâa yimawen Truê deg yigenni
Ur tt-yeqviâ yiwen Iqveâ-itt wavu
Ur nesâi afriwen Yufa-tt tkerrez s yilfan
Maççi s yezgaren Yufa-tt tettru idammen
Maççi d imeîîawen Yufa-tt têetteb id$a$en
Maççi d idrimen Ur tteqne$ lêenni
Ad iyi-temlem I ttejra daxel n lebêer
S wadda teqqur Sufella tger-d afriwen
Ttlaliw d ayla-m A m timmi iseb$en Ad zzenze$ lêenni
Lketra n lehvur berka Nekk dâi$ $er ûûellaê-i D nutni i d imezwura Ccix n taddart-nne$
Ad $-yemneâ si le$rama Ad cekkre$ taddart-nne$
S nnif d lêerma A$anim jemâen-t
£ef taûmuvi Nekk $er téallit
Ula d abrid iâerq-i Llêenni-agi ara d-yersen
Ad ya$ abrid s lefraêi
Anadi di tmedyazt
27
A t-yeqqen ssbeâ bu tissas I d-rebba m-cclaêi
Ddem-it a bu sebâa iqlemyan Nekk aqelmun-iw iqqerû-iyi
Ooet abrid ay at tebburt Ad iâeddi lberrani Slilwemt a lxalat £ef udem n Rebbi
Tamedyazt n uznuzu n lêenni, d ansay s wazal-is di tmetti-nne$, yeîîef amviq deg yiwen wass, i yettraoun yemdanen s ccuq, wagi d ass n zzwao, mi ara yezweo yiwen di tallit-nni, ass n lêenni n yisli ad ttawin amedyaz ara d icebbêen tagnit, ad yebdu azenzi n lêenni ad yili wayev ara s- d-yettaran ûûut si tama nniven, nitni akken ad ttna$en s yisefra alamma ye$li yiwen deg-sen. Isental d-ttawin, tezzin $er liêalat i tettidir tmetti di tallit-nsen, ahat tikwal d abeggen n wucuven d wayen ara d-teglu tudert-nsen, nettaf-it yettak azal i wayen zeddigen d wayen ara d-yeglun tudert yersen i kesben lsas ioehden, $ef waya ibennu imeslayen-is $ef wudem n weswir n tudert, akken yessedhuy amseflid, di lexyalat n tmucuha yeff$en i tilawt.
5)- Di tal$a n umezruy Amedya 16 :
Wiyak a sâid êess-iyi Muqel deg at Qasi
Ur yelli êedd akken llan
Si tizi alarmi d tizi Ëedd ur ten-ittuâaûi
S lbaruv i tt-id-êellan
Asmi i sen-irad s-trusi Cwiî d i$isi
16 Inna-yas Ccix Muêend, Mouloud Mammeri, P. 54.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
28
Negren ggran-d akk d aklan.
- Deg wudem n u$anib, yebna usefru $ef krav n iferdisen. - Deg wudem n umezruy : amedyaz yeb$a ad a$-d-yefk amezruy, imi iêekku-d $ef yiwet tallit ideg yettidir loil n at Qasi, amedyaz ur d yuddir ara loil n at Qasi d ayen imi ikemmel i wawal-is, ideg yenna âuûan iûuvaf n leâruc, imi neéra di tallit-nni yal lâerc $ur-s amvebber ne$ aqerru, di yal mi ara dduklen leârac ssebdaden-d kra iûuvaf i$ef ara telêu tudert-nsen, akken ur d yettili ara umennu$ gar-asen, $ur- sen tasertit iss sselêuyen lec$al-nsen, di tin icudden $er te$demt, ticemliyin, timecreî... atg. Deg usefru-agi iêekku-d umedyaz $ef yiwen n loil iâuûan yeff$en lufaq leâruc nniven, êekmen s tin udebbuz ma yella kra n lâerc yeccven $ur-sen ad isellek, dayen imi i s-yenna :
Si tizi alarmi d tizi Ëedd ur ten-ittuâaûi
S lbaruv i tt-id-êellan
Di taggara yeb$a ad d-yini umedyaz, wid ara yawven $er tqacuct s tin lbaîel, s yibwas ayen ixedmen ad t-$elten degmi i sen-yenna :
Asmi i sen-irad s trusi Cwiî d i$isi
Negren ggran-d akk d aklan
- Tamawt : Amedyaz yeb$a ad yefk yiwet n tugna $ef leêkum di tallitin yezrin tayev, lbaîel akken yeb$u ivul s yiwen wass ad yefsi am wedfel mi ara d ivil fell-as yiîij, d wakken yeb$a ad yeûûiwev amezruy $ef taluft, d amedya i tsuta ara ifehmen deg yizen i d-yenna umedyaz, degmi amezruy d takatut n yigduden.
ASEFRU N TAYRI
Anadi di tmedyazt
29
Asefru n tayri yebva $ef waîas n wudmawen, yella usefru n tayri n tyemmat ,n tmurt , n tegmat... atg. maca win i$ef yessed wawal umedyaz d tayri icudden gar wergaz d tmeîîut ne$ gar tleméit d yileméi. Ma nebder-d asefru n tayri ad nebder amedyaz (Si Muêend U Mêend) imi d netta i d amenzu yeréan asalu ne$ yeréan ibubdar ideg tettidir di tallit- nni. Ahat ar ass-a mazal asefru n tayri yeqqim akken yella ulac deg-s amaynut, imi tawacult tazzayrit tettwaéerreb s tin n teûret maca Si Muêend U Mêend yekkes akk uguren ara d immager deg webrid maca ur yessuref ara izerreb n nnif d lêerma.
1)- Asefru n tayri n yivelli Asefru n tayri n yivelli, d win ikemmlen deg yiman-is, yeffer ddaw tili-s, $ef wayen i neéra di tallitin-nni tileméit ur s- yettunefk ara wezref $er wayen i s-d-yezzin di tudert n tayri, degmi awal yettu$al $er uqerru n wexxam, $as akken asefru n yimiren d zzux deg udmawen i tettawi tleméit ne$ tmeîîut, ama di ccbaêa-s ne$ di tikli-s d wayen i s-d-yezzin. Amedya 17 :
Tasedda ireâden tu$was Zdat n at-Äebbas
Mi s-nnan medden yerêel D m timmi iâekfen am leqwas
Tamzurt ar wammas Tibbucin-is d ifelfel
Melt-iyi anida lêara-s Ar d rzu$ fell-as
Ma âerqe$-as ad iyi-teâqel
Amedyaz yefka-d tugna $ef zzin n tleméit, d akken iwehha tamu$li-s $er wayen i wallant wallen-is si berra, imi i d-yessebgen di kra n tmu$liwin yeéra.
A m timmi iâekfen am leqwas
17 Si Muêend U Mêend.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
30
Tamzurt ar wammas
Yefka-ya$-d tugna i telha tleméit-agi imi d-yebder udmawen i wumi ttaken azal di tallit-nni, yerna-d $ef tleméit-agi d tin i d-yeff$en i teméi, imi d-yudder idmaren-is i d-yef$en, u d ccbaêa n ûûura n tleméit i s-d-irennun aîas n zzin. i tmu$li nniven $ef lefraq i n-yeooa taddart-nni, mi d- yu$al tbeddel aîas, imi ula d tin yeooa meééiyet teqqel d tileméit.
2)- Asefru n tayri n wass-a Fiêel ma nettu, asefru n tayri n wass-a , amedyaz yettadder-d timsal s wudem nniven, yekcem deg webrid afelsafi, d iêulfan ized$en tafekka n wul, deg wayen yettidir wemdan $er daxel- is, di tama nniven yettak lewhi $er ulummu d wesêissef d tuzzma... atg. Amedya 18 :
Ayen akk tezzazdagev Yettawev-iyi-d leffar-is Qqaren-iyi tendemmev
Qqaren ad tezzem iman-is Deg ugris mi yi-d-velqev
Mi d-nnan tewwev $er lêedd-is Widen i wumi tesmeêsev
D nutni ara m-d-ioaben ixef-is
Tu$ev abrid ur d-t-u$alev Loerê-iw yessebbed aqdim
Ad d-yas wass ideg ara termimzev Ad m-d-tessiwel tmurt-im
Taddart amek ara tt-tqablev ? Amek ara tneqlev timi ?
Nekk cukke$ ur iyi-d -tettafev Akken ad am-ûefve$ le$bayen-im
18 Lwennas Maâtub, Lmeêna.
Anadi di tmedyazt
31
Sêesbe$ qasse$ ktale$ Imal lmizan $ur-m
Fki$ lâahed mi kem-u$e$ Siwa ma tekka-d seg-m
Ula d kemm akken i $ile$ Ad nemyeksab akken yelzem
£er wecruf mi neqlebbe$ Yeddegdeg yid-i usirem
Win ara kem-ya$en azekka Udem-iw am d-yettban deg-s
Mi d-tedduqsev si tnafa Ad tafev lxiq d amwanes Steqsi win i wumi tevra
Ma d-taowev ûûber $ur-s Nekk ad kem-jerbe$ ass-a
Cukke$ ad kem-id-yessayes
I yellan deg yiéri-m ad t-truv Ïîlam n nndama ad ye$li Tabburt mi d-teldiv tettuv Ma $er lber ne$ $er lxali Itemra-nni iss tettzuxxuv Ad m-ttiqeccem webruri Ad tjeflev ad tetthummuv Abrid ur m-d-yettban sani
Amedyaz deg usefru-agi, yebna-t s telqay n tektiwin ized$en loedra n tayri, akken yessevlam tama nniven, $ef ccwami i d-yuoew seg webrid-is, $as tikwal nettaf-it yessevlam ayen i s-d-yezzin, nettaf-it yeççetki si tiyita yu$en am tmess daxel-is, di taggara yettak-as-d udmawen i$er ara teffe$ tayri-s, deg wakken i neéra amedyaz yettmeyyiz di temsal ara yevrun, degmi i s-yeqqar yal kra yesâa taggara, maca ayen iweâren di tudert n wemdan d alummu d tuzzma, mi ara itezzem yiwen deg yiman-is, deg wudem nniven, amedyaz icebbeê-d asefru-s s kra n wawalen yernan ccbaêa
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
32
tma$rut i d-yeslalayen ûûut yecciriwen aksum n win ara s- yeslen... atg.
3)- Asefru n tayri n tyemmat Amedya 19 :
Yemma tedda êafi Tekna $ef uzemmur
Tgezzem tiégi Ye$li-yas umzur Talwit ur tt-tufi Tidi tettcercur
Tefferfer-as teméi Tessaram amur
Tifexsa deg yivarren Ïîerviqent i uûemmiv
Iéri-s di lemêan Uroin ur t-teûfiv Mi d-teldi allen
Am waggur deg yiv Yemma xas tertem Yiwen ur tt-yerkiv
Yemma am tfi$ert Yeddarayen uruz Mi s-te$li tezmert A s-âelqen leêruz
Ad d-teffe$ di taddart Ur d-teskan tellué
Yemma am tzerzert Mmi-s mi t-tetthuzz
Ssakde$ di yemma Tergagi-d tasa-w
19 Ämer Mezdad, Ephéméride de Kabylie, Youcef Merahi, 2005.
Anadi di tmedyazt
33
Lqedd-is yekna Tetêennec-d $er tama-w
Ass-a nemwala Tules-iyi-d araw Semde$ tanafa
Tdel-iyi-d aâlaw
Deg usefru-agi amedyaz, yeb$a ad $-d- yessebgen, ayen yeb$u yini-t-id, ur iteqqed ara ul-is, ne$ ur yessawav ara ad yerr lxir i yemma-s, ibeggen-d tayri d wazal i tekseb tyemmat, d tasa-s yettqudduren fell-as, degmi i t-id-iwehha deg wayen tettidir, ne$ di tudert-is yessan d isennanen, maca nettat ur d-teqqar aê!, akken di$en ur t-id-tessebgan ara $er berra, tezga tetteffer-it $er daxel, deg udem nniven yessebgan-d amviq-is di tmetti n yal ass, yeûûawev-d umedyaz tudert n tmeîîut d wezref i s-yettunefken di tallitin-nni yezrin $ef akken yenna :
Yemma $as tertem Yiwen ur tt-yerkiv
ASEFRU AMËADDI
Asefru amêaddi d win i d-yebnan di tallitin n tmanyin, mi d-tevra tegrawla n tefsut n tmanyin, yella-d seg udemmer n kra n tlufa qessêen, yal mi ara tili tteâebga ééayet rruê ad yewwet ad yeg ifadden i tgecrar, di tallit-nni yella-d weqmav deg yimawen, tasusmi yu$alen $er daxel ur tufi ara abrid a d- teffe$, maca tamedyaz d tabburt n yidurar ihajen $er daxel, $ef waya teff$en-d yisefra s wudem lqayen deg wawal , d tikci n wudem arusrid i trewla n tama i teéâen, $ef waya nettaf amedyaz yessefray $ef kra yellan yettcabi $er udmawen n yi$ersiwen, im$an, imukan... atg.
1)- Asefru n usiwel
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
34
Amedya 20 :
Kker a mmi-s umazi$ Iîij-nne$ yuli-d
Aîas aya ur t-teériv Nnuba-nne$ a gma tezzi-d
Azzel ini-as i Masinisa Tamurt-ik tuki-d ass-a
Arraw-ik mlalen dduklen Deg iéekwan lejdud ferêen
Ini-as, ini-as i Yuggurten Araw-is s annar ff$en Ttar-ines ad t-id-rren Isem-is ad t-id-skeflen
Seg idurar i d-tekka te$ri S amennu$ nebda tikli Tura ulac ulac akukru
Ad nerreé wala ad neknu S umeslay-nne$ ad nili
Azekka ad yif ivelli Tamazi$t ad tgemm ad ternu
D tigejdit i$ef ad neddu Lezzayer tamurt âzizen
Igenni-m yeffe$-it usigna Tafat-im d lêuriya
Igider n tiggurigt yufgen Siwev azul i watmaten
Si Terga zegga$en $er Siwa D asif idammen a tarwa
Asiwel yessawel umedyaz i tnekra, ur teshil ara, iwala ala yiwen webrid ara yessuf$en $er tifrat, iîij d awal n tafrara, d azamul n tlelli n timmunent, yeéra umedyaz iîij akken ad
20 Muêend U Yidir At Äemran, Ephéméride de Kabylie, Youcef Merahi, 2005.
Anadi di tmedyazt
35
yali, fell-asen ad fken tudert-nsen, d ayenni imi yessawel i kra n yismawen n yizamulen n umennu$ d laûel ideg i d-yefruri, yessebgan-d aéar iseg i yeffe$, maca asirem ur t-yeffi$-ara yenna :
Lezzayer tamurt âzizen Igenni-m yeffe$-it usigna
Tafat-im d lêuriya
2)- Asefru n umennu$ $ef izerfan Amedya 21 :
Tameslayet-nni £ef wayen nnuveê
I$unza-tt yimi Ta$ect tebbeêbeê
D leryuy i yeîîuqten D tamusni-nne$ ifazen Almi nteddu d widen
Yeooan lâez yettwafveê Tameslayt-nni
D-ifrurin di ûûeê £er $ur-sen nitni Telha kan i ccveê
Amedyaz yefka-d udem swayes d-ttwalin wid teâna temsalt, segmi azref i s-ittunefken yettwakkes-as, ayen llan ifassen uffiren yekkaten ad beddlen timsal $er wudem b$an, ula d ayen i$ef inuveê, nuvêen watmaten-is, ssexdamen-tt s wudem ur neksib ara azal $er $ur-sen, yufa amennu$ tikwal ur iteffe$ ara $er leb$i n tafat, yettruê $er ifassen nniven.
3)- Asefru di îîrad Amedya 22 :
21 Lwennas Maâtub, Tabrat i... 22 Farid Äli (Khelifi Ali), Ephéméride de Kabylie, Youcef Merahi, 2005.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
36
Lmeêna-k ar d-as-necfu Kul wa ad s-nerr di lqiûas
A yemma ûber ur ttru Seg ul-im ur qeîîeâ layas Hder kan a yemma rnu Fell-am aql-i d aâessas
Ah ! sber cfu Lezzayer ad tt-id-neêyu
A yemma ûber ur ttru Ma d ttar ad m-t-id-rre$
Di lâezza-m hder rnu Deg udrar aql-i âusse$ D aoundi aql-i âusse$
Ur s-qqar mmi yenîerr Ur jerreê deg wul-inem I usemmiv aql-a$ neûber Wala afrensi bu lhemm
Ma nedder lbahoa ar t-ére$ Ma nesteched llah yerêem
Ma mmute$ yak d afeêli D loennet ar d a tt-kecme$
Lmalaykat ad tessi$rent fell-i D udem n Rrûul ar t-ére$
A leêbab ur ttrut fell-i £ef Lezzayer rruê-iw sebble$
Deg weâdaw la ttêarabe$ Am wass-a ar d-u$ale$ Xas freê zhu a lxaîer-iw Di lêara a kem-id-afe$ Ad qqime$ s idisan-im
D ttarix ad am-t-mmle$ £ef wayen ff$en warraw-im
£ef wayen immuten warraw-im
Anadi di tmedyazt
37
Tamedyazt n îîrad, d asiwel umennu$ $ef kra yella d azref, d wayen yettwakksen di tlelli n yal amdan, d acâal n tafat n tidet yeffren deg yicuvav n unekcam, $ef waya amedyaz yefka-d udem n iêulfan d wid yellan yid-s di tlemmast n umennu$, yebna tamedyazt-is s tmu$li tasugnant n tilawt, deg wayen i d-yettadder ayen âzizen fell-as, tagi d yemma-s i wumi yettmeslay s tutlayt n wafud d ted$est, seg wayen i s-yeqqar, ula ma yemmut ulac fell-as imeîîi, yettwali tudert nniven axir i deg yella. Amedya 23 :
Ay asirkli n tikkelt-a Ay asirkli iberkanen
A yemma yeççur-d wedrar Yerna-d ula d aéa$ar
Si lekka alarmi d âoiba Ff$en-d wid akk methumen
Yeâreq webrid i trewla Yiwen d Ëemmic U Yeêya
Izem $ef lbakura Wayev d Ärab Waêmadac
D izem di lmadina Wayev d Ëemmic U Äabbez
D lbaz ma itekka Wayev d Ëmed U Lêusin D lbaz i d-trebba tninna
Anna$ awer neêdir Rruplan ad tettezzi
Likuptir tebda asiwev Tim$ud tendeh tniri
A yemma $elben aweîîuf Ne$ ééeréur deg u$azi
Qublen-ten-id yemouhad S tepyast rrûaû ye$leb abruri
23 Nanna Tasaâdit Nat Brahem. Yessawev-itt-id Lêusin.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
38
Arafal amezwaru Wwten lqebîan ye$li Si leînac $er lweêda
Netta d îîrad wer yefri Segmi yessalin îîrad
Kumasin d aâerri Kksen-asen lmiîrayet
Rrnan llebsa lâali Yimedriken ay izmawen
Lewêuc ized$en tiégi Tewwim-d ise$ d amuqqran
Am sid Äli zik-nni
Lâeslama s lmuoahidin I d-yekkan seg igawawen
Leêqen-d $er yefri n temguî Din i mcawaren
Knan-d sin legrupat Keîîren-asen iqervasen
Arumi ilêeq-d $er txellalt Ïîfen-d akk imexruven
Arumi yuli s adrar Ad yesgio igumiyen
Fkan-asen-d ddêis yeqwa A bab n lqevra
Ur d-yu$al ula d yiwen Üubben tesâa ikamyunen Idammen uzzlen d isaffen
Umadrak a si Leêlu Akka ixeddmen yergazen
Kunwi i d irgazen n tmeddit D wid yettraoun talwit
Ula d Rebbi ad ken-iâiwen
Amedyaz ad a$-yerr $er tallit n îîrav, ad $-yawi amzun d asaru i nettwali zdat-nne$, seg wakken i d- yemmeslay $ef kra n tedyanin yevran, amzun yella gar-asen, imi yudder-d imukan, ismawen, d wamek teffe$ taluft,
Anadi di tmedyazt
39
nezmer ad ten-nerr d amazray n wakud, yettu$al d anagi n tedyanin, yekseb anzaten swayes ara d-yessiwev tadyant akken tella, yella anida d zzux s usenmer wid yekkaten si tama-s. Asexdem kra n wawalen wid yecban: Aruplan, tapyast, lmiîrayat... atg. d awehhi $er tutlay n unekcam, d ismawen n kra n wallalen ioehden n îîrav, yessexdem unekcam, maca amedyaz mi ten-id-yudder d zzux i s-yetzuxu $ef watmaten-is i uqabel n lêero yecban winna, nutni s kra n wallalen meééiyen, ayen yeb$a ad t-id-yessebgen umedyaz, d taflest yeééan deg wul-nsen, ulac awexxer $er deffir.
TAMEDYAZT DEG UCEWWIQ
Acewwiq yezzuzun, yettawi $er tirga, d tabburt iseg d- tessufu$ tmeîîut ayen i tt-yerzan, d wayen yelhan ne$ dir-it. Acewwiq d ccna ara yedduklen gar usefru d iéew, seg-s i d- tessufu$ tmeîîut leênana d tanent d us$erbez i tarwa-s $ef tlufa n ddunit, tameîîut tettarra tamawt $er telqayt n wawal, d wenoer deg-s akken ad tebnu axxam i yidles, ma neéra ayen i d-tessufu$ seg wayen i d-tmeggar di tudert-is n yal ass, acewwiq tameîîut tettawi-t-id mi ara tettel mmi-s, teîîef-it deg yirebbi-s, ne$ daxel n dduê akken, da$ mi ara txeddem lec$al-is ama deg ubraz, aéeîîa, abray n tsirt… atg. akken nnan imussnawen, yettili-d ucud gar wegrud d yemma-s, di téemmirin n ûûut, i t-yettarran ad yendekwi $er tudert.
1)- Tamedyazt deg ucewwiq n uzuzen Amedya 24 :
Zzuzen-it zzuzen-it ay ives Yuba-inu yeb$a ad-yeîîes
Ur t-yetta$ ur t-ibellu Ala lxir deg wul-ines A lmalayek tiâzizin Awimt-iyi-id taciîa
Ansi ad iyi-tt-id-tawimt
24 Revue “Izen Amazigh”.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
40
Seg udrar n ccelya
Ad tt-id-tawimt i memmi Ad yeîîes deg rreêma A lmalayek tiâzizin
Awimt-iyi-d lkemmun Anida ad t-id-tawimt ?
I yemma Guraya m lefnun Ad t-id-tawimt i Yuba
Ad yeggan ad yessusum Ad yeg tabarda s weksum
Deg ucewwiq-agi tameîîut mi ara tessali tuttla n mmi- s ad t-tger $er dduê ad s-tebdu acewwiq akken ad yeîîes, tis snat tessawal i lmalayek ad d-awint kra n yisufar ara iwexren ayen n diri $ef mmi-s, ama d aîan ne$ d tiî n wemcum, agrud $as ur ifehhem ara i wayen i d-teqqar yemma-s maca yettawi-t uzuzen n yiéew d leênana i tettawi, akken yetta$ tannumi.
2)- Tamedyazt deg ucewwiq n twizi 25
Uroa$ ay yuroa ufellaê Negguni s uzzal neqqim
Nessaram ad hubben leryaê Ad yefru lêebb $ef walim Ay avu hubb-d s leûlaê
Ay aênin yezzuzufen l$im Bab n wayla ad as-nefreê
Ulac afus wer nexdim
S wayes akka i d-yefreê wul Yu$al am zik yettnecraê Yefreê s tezmert yellan
S tegmat yebnan $ef ûûeê Nelha-d d lxedma n wakal
25 Ccna n Yidir, Ephéméride de Kabylie, Youcef Merahi, 2005.
Anadi di tmedyazt
41
Yeoouooeg wemgud n utteffaê Mi s-nerra targa n waman Yeqqim s lêebb yessefraê
A Rebbi efk-a$-d ifassen Rnu-d imassen Igenni n Rebbi
Ma d akal n bab-is Yyaw a yiwiziwen
A yiwiziwen Rebbi ad ken-iâiwen Ma tqedmem d tirni
Akin d asawen A bab n twizi
£as serreê-a$ ad nruê Iênin-d a wlidi Iîij yen$a rruê
Amedya ad-a$-yawi $er yiwet n tallit, ideg tedder twizi di tmetti, di yal taddart, mi ara d-yili kra n cc$el tezzin- as, imi axir sin ifassen wala yiwen, si tmegra $er lebni, averri n yexxamen, takerza, anoar n yiberdan. atg. tiwizi d ansay ikesben aéar ioehden , $ef wazal yekseb amedyaz n yimiren, yettili gar-asen, ama s yifassen-is ne$ deg wayen i d-yettawi s isefra-s, ad yesselhu wa d yezreâ tamussni d tegmat, nettaf-it tikkelt yessutur leânaya si Rebbi, tikkelt ixeddem ifadden i yiwiziwen, akken yenna yinzi : tiwizi ma tezzi, ad s-nezlu izi, tiwizi ma tezger ad s-nezlu azger.
TAMEDYAZT DI LEMDEË
Akken i d-tettawi tmeîîut acewwiq, i d-yettawi wergaz aêiêa n lemdeê, ssawalen-as ameddaê, degmi lemdeê d awal ajenîav $ne المدح yefkan aéar $er wayen i d-yekkan si المديحteûreî, ne$ win i d-yeqqaren kra, nettaf-iten s waîas di tmettaniyin imi ad ttvewwiren d agraw ad ttmeddiêen $ef win yemmuten, di leswaq ne$ ahat tikwal mi ara megren deg
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
42
unebdu, di twizi n kra n cc$el di taddart, yettâawan-iten yettakkasen afud, tettun âeggu.
1)- Tamedyazt n lemdeê di tmettaniyin lemqamat d temâemrin Amedya 26 :
Üûlaî fell-ak a bu tissas Isem-ik âziz, a lmuxîar
A Muêemmed, xyar nnas A ccrif i$ef d-vehren lenwar
Wanes-iyi di ddar layas La nekk la kra d aêeddar
Amedya nniven*:
A llah a llah, la ilah illa llah A llah a llah ûelli-t $ef nnbi a lmumnin
A llah a llah, sin izerman deg fus-iw A llah a llah, win i teffe$ wayev a y-iqqes
A llah a llah, tebâe$ abrid n ddunit A llah a llah, tameâfunt a y-tessimes A llah a llah, tebâe$ abrid n laxart A llah a llah, ad ye$ webrid $ur-s
A llah a llah, cqan medden ma wten-i$i rnu usu d tduli A llah a llah win $eb$an loennet a tt-yekcem
A llah a llah, isew qevran d ilili A llah a llah, aâwin n laxart yewâer A llah a llah, di ddunit ay g-t-heyyi A llah a llah, ad ûelli$ a nnbi fell-ak A llah a llah d keçç i d llsas n ddin
A llah a llah, êemmle$ w' idekren Rebbi
26 Des poèmes sur le combat au marché des Ouadhias en 1856, (Revue l’Hirondelle), P. 22.
Anadi di tmedyazt
43
A llah a llah, ma yerna iîuâ lwaldin A llah a llah, d lmumen yefka lêisab
A llah a llah, d lâaûi ad yeqqim ar din A llah a llah, ur d-uki$ d yiman-iw A llah a llah, almi caben i$allen-iw A llah a llah, avar-iw yeâya si tikli
A llah a llah, calwaw ye$li-d $ef wallen-iw A llah a llah, a llah lêed ya ddunit
A llah a llah, zi$en maççi d wagi i d-axxam-iw.
Ma nessaked tiî $er usefru-agi ad naf tuget n wawalen kkan-d si tutlayt n teûreî, am (xyar nnas, ccrif, lenwar. atg.) degmi ad t-naf yessawal $er lxir, d tegmat, d ucafeâ di laxert, a d-yesmektay imdanen $ef lwaoeb-nsen zdat n win iten-id- ixelqen, yessawal i umceyyeâ ad iêader fell-asen ass n taggara.
2)- Tamedyazt n lemdeê di ssuq Amedya 27 :
A wid i d-isewwqen Ëesset-iyi-d ad awen-cnu$
A wid d-ine$len Ma ur ssine$ ad ssefru$
Isefra-w ma zelgen Äfut-iyi d aya i ssne$
Ad ttu$un texla D wid i tt-yexlan i yettsu$un
Lhemm yennerna D widak yekkaten zgan ttrun
Ma d wid i tt-yezzenzen s rrxa I yeqqaren aâdaw yeffe$
Si twaf$a leâqel Nerra lhiba am tissas
27 Lounis Ait Menguellet.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
44
Si lxuf n lbaîel Nerra-d amcic d a$ilas Yecbah ddel mi ibeddel
Win ur nezmir yeqqar zemre$
Tqelleb ass-agi Avar yu$al s aqerru
Yelha wer yelhi Win yelhan yebbi-d akukru
Di tmusni yewwet i$isi Tekkes-as timmuhbelt ise$
Ad kkaten wa s wa Rran lâibad d alqafen
Ula d leqraya Rran-tt d a$ebbar s allen
Win yesâan kra n lefhama Yeqqar anda ad tt-rre$
Ula d amagraman Neore$-d seg-s asalas
Nerra deg-s laman Yu$al deg-ne$ yettalas
D uêdiqen ideg msawan Mi tt-rwin glan yes-ne$
Di lqaâa i ttneqqin Sxerben-a$-tt-id seg yigenni
Nettwet $ef walim Nettu timéin dayenni
Alarmi i yendem win ur neddim Yeqqar-as zi$ îîse$
Akka i d ddunit Tirrugza-nne$ di lehna
Neêver i twa$it Wa ye$li wayev iruê yenfa
Anadi di tmedyazt
45
Tella cwiî n tfenîaéit Ula d tinna êseb-itt teffe$
S kra i d-yettnulfun Kul ass yebbi-d amur-is
A wid iceffun Yenna ccix deg wawal-is
Lmumnin ad ak-êlun Ma d imcumen ad mseglun
Di tmetti-nne$, di yal tama $ur-s ssuq, deg-s i ttemlilin yemdanen, i yettaken azal i tlufa i ten-yu$en akter n yisufar ara d-a$en, $ef waya nettaf ameddaê iteîîef amkan ume$nas, d netta i yettraoun ad sen-d-yawi isalen, ad sen-d-yeldi tiwwura n tlufa i ten-ized$en, ikeççem di tnefsit, ad ttirtiêen mi ara slen, deg usefru-agi nettaf amedyaz, yemmal-asen, iteldi-yasen allen, tikwal nettaf-it d amussnaw di temsal i d- yezzin timetti ideg yettidir, nettaf-it yettnebbih di tefyirt taneggarut :
Lmumnin ad ak-êlun Ma d imcumen ad mseglun
TAMEDYAZT DI CCNAWI N LLUFANAT
Ma newwi-d abruy si tgemmi-nne$ ad t-naf s wazal- is. Ihi gar-asen yella ccna n llufanat mi ara cteddunt tyemmatin ne$ tiyayatin, da$en mi ara ten-tezzuzun di dduê agrud simmal yettim$ur, seg tuttla $er tikli netta ilemmed seg u$erbaz n tyemmat. Ma negga tazrewt i yiwen n ccna ad d- nessekfel tiêbibert yetta$en tayemmat $ef mmi-s, d ayen imi i tt-nettaf tcennu $ef yir tiî d waîanen, ne$ $ef tayri, tayemmat ne$ tayayat, mi ara tectedduy mmi-s teqqar-as : Amedya 28 :
28 D ayen i d-jemâe$ $ur yemma (Faîma Äemrani).
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
46
Cteddu cteddu Ad nali $er bu $eddu
Ad neééeg ad nessendu I weqcic ad yennerni
Ad yim$ur ad yexdem fell-i
Cteddu cteddu Teggev afilali
Aleâver $ef tsulal Ay avil amceddal
Yettban ad yennexcal Gar uberkan d umellal
Cteddu cteddu Ad tifev izimer di lêedd
Lemmer i ttafe$ ur k-iéer êedd Ula d yaya-k ma truê-d
Imi neéra gar tyemmat d wegrud yeéva uéeîîa n tayri, degmi ara naf tayemmat tettzuxxu s mmi-s, trennu-yas deg wazal, teqqar-as : Amedya :
Suh suh di leêmer Memmi d aâeroun n ttmar
Ëerz-it abab lamer Ternuv-as te$zi laâmer Deg uzniq ad yali avar
Anida nniven qqarent-as :
Suh suh di leêmer Memmi d aâeroun n ttmer
Yettban ad yennexcal Gar uberkan d umellal
Suh suh ya
Anadi di tmedyazt
47
A tasemt a tafesda Ad tt-yeçç memmi ad yegluda
Ad yif kra ilulen da Gar ilendi d useggas-a
Suh suh anas A leêrir $ef yibernyas
Teooev aqrur i yemma-s Ad yim$ur ad yexdem fell-as
Suh suh ya Memmi d lkahna
Ad yeçç udi ma yella Wama tament thegga
Atayen atayen Atayen s nnig tebêirin
Ad yawi tiqlalacin I yemma-s ad tesker timeqfulin
Ad tesâu tiâuâucin
Atayen atayen Atayen nnig letneyyen
Memmi d azebbeg $layen D lfeîîa $ef yefzimen
Gemmavin gar irumyen
Atayen atayen Atayen ay asalas
A Rebbi êareb fell-as Ad yim$ur ad yexdem $ef yemma-s
Ad s-d-yawi lerbayaê aîas
Agrud mi ara yili yuven, ama s yir tiî ne$ s waîîan nniven, tasa n tyemmat tettqudur fell-as, ad tt-naf tekcem-itt tergigit $ef mmi-s yuvnen, degmi i s-tcennu teqqar-as :
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
48
Amedya 29 :
Ya hnenna ya mnenna Kkes lebla yellan da
Tiî a ttu$al $er bab-is Tiblist ad twexxer deg yidis-is
Agrud yu$al $er leâqel-is S yisem n Rebbi d nnbi D lalla Faîma ult nnbi D nettat i yuran aya
Amedya :
Ay uccen tecvev Ay izem teémev
Memmi d aâentezzan Uccen ad yawi i$essan
Nekni d ikusman S lfevel-ik a bab leêsan
Anida nniven qqaren-as :
Ay uccen tecvev Ay izem teémev
£er tasaft m uzlan Ur ttalin i$ewdan
Memmi d aâentezzan Am taryalt deg lmizan
Akken i neéra di yal tameddit n wass, ad mlilen at wexxam $er lkanun gar yem$aren d warraw-nsen, tin yesâan agrud ad tebdu ad tetzuxxu s mmi-s gar tnuvatin, ad s- tcennu a s-teqqar Amedya :
Ad t-rebbi$ uzyin n lenvar
29 Revue “Izen amazigh”.
Anadi di tmedyazt
49
Ad yali deg uzqaq ivar Ad yekkes cc$eb i lxaîer
Cc$el yeb$un yexûer Rkat rkat ûûabun
Ay aberkan leâyun Rebbi ad wer k-yeg anezgum Ad wer k-id-yeoo $er leâmum
Yella da$en ccna n wurar, agrud mi ara yebdu ad ifehhem i temsal, ttemlilin yigerdan ad cennun s tin n tubya d weskikev… a s-qqaren : Amedya 30 :
àiw çiw êiêa Tisekrin di îîerêa Ad d-awint aêiêa
S axxam n baba Yeêya Ta teffer
Ta tenna ffer Buc buc Waâli
Tam$art i$id aêuli Yekker leâyav s igenni
S axxam n Waâli Xerbec xerbec…
TAMEDYAZT WAR AMESKAR
Ma nebder-d tamedyazt war ameskar, ad truê tmu$li- nne$ srid $ef te$zi n tallitin, anida ulac ttawilat n tira, ne$ allalen ara yerren tamedyazt ne$ tasekla s umata ad a$-d- tawev akken i tt-yenna umedyaz wa ad a$-d-ssiwven ula d isem, azemz d wemkan. Degmi d timawit i yeééan ixef-is di tallitin-nni, akken i neéra amdan ur yezmir ara ad yeîîef deg walla$-is asefru, $ef wakken i zadent tlufa n tudert fell-as, aya ad t-id-yessebgen, tmedyazt di tewzel-is i usishel n ulmad-is, d tiooit i tt-id-yettaooa wa i wayev, ad t-naf ad s-
30 D ayen nessawal mi nella d igerdan.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
50
yettruêu kra seg-s, ne$ ad tettbeddil tmeslayt seg wakken ara s-d-kecmen wawalen ijenîaven akken ara nger tamu$li nniven, $ef tmedyazt i d yewwven, ala tin i s-d-tegla taluft qessiêen $as akken akk tamedyazt, d tin yebnan $ef taluft i d- yevran, ma nefka-d amedya di taluft yevran, u nezmer ad d- nini dagi amedyaz yu$al d amazray : Amedya 31 :
Tessawel temguî yeâlan I uletma-s deg yiflisen
A uletma err-iyi-d awal Ma llan yergazen xfifen Tiréi tekker-d $ef wasif I ye$lin deg iâessasen Rwan igudar aksum
Kul yum d lâid fell-asen Ilu$ wasif aâebbas
Xelven waman d idammen Teched tirect n weqbu
D acu yevran d yirumyen Sebâa yyam qqimen i ccer Ay swan deg yibeccicen Taggara rebêen nutni
Imi lexdeâ deg watmaten N$an ccix Lmeqrani
Ttrun akk yezzayriyen
Anebvu asefru-agi $ef sin wudmawen :
1)- Udem amezwaru Asefru-agi yewwi-t-id umedyaz $ef yiwet n tedyant yevran di tallit n ccix Lmeqrani, $ef wakken i d-yettwabder yisem-is deg umennu$ yevran yid-s akk d irumyen deg useggas n 1871 degimi i d-yessebgen usefru aqsaê n umennu$ mi d yudder :
31 Si timawit.
Anadi di tmedyazt
51
Ilu$ wassif aâebbas Xelven waman d yidammen
Amezruy yebna $ef wemkan ideg tevra taluft, azemz , akken llan yismawen n win yeggan tigawt, $ef waya deg usefru yella yisem, akken yella wemkan i d-yudder umedyaz :
Tessawel temguî yeâlan I uletma-s deg yiflissen
Tamguî, d ti$ilt n lalla Xdioa, i yeâlayen deg yidurar n oeroer, tessawel i uletma-s deg yiflisen, d akken tella tayev s yiwen n yisem deg we$rib $er tama n yiflisen, netta yeb$a ad yini tella tegmat ioehden gar tamiwin-agi. Deg unamek alqayan iga umedyaz anagi mi d-yenna di$en :
Teched tirect n uqbu
Akken i d-yefka amkan, isem, anagi i d-yefka tamawt $ef wamek éemken imennu$en imi d yenna :
Sebâa yyam qqimen i ccer Ay yeswan deg yibeccicen
Yella anida i d-yenna di taluft-agi imdanen $ellin ad ttmettaten ulac win ara irefden wayev, ulac win ara imevlen wayev, deg wakken $ezzif umennu$ degmi yenna :
Rwan yigudar aksum Kul yum d lâid fell-asen
Maca di tagrayt yenna :
Taggara rebêen nutni (irumyen) Mi lexdeâ deg watmaten
N$an ccix Lmeqrani Ttrun akk yizzayriyen
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
52
Yeb$a ad d-yini tella-d lexûara (Dagi amek teffe$ taluft ) maca yefka-d timental n lexûara imi d yenna :
Mi lexdeâ deg watmaten
Yeb$a a d-yini di tmu$li nniven d akken tagmat mi ara tefk afus deg-s, d bab-is ara ixeûren, ne$ yefka-d tamsirt i tsuta.
2)- Udem wis sin Ma nerra lewhi-nne$ $er lebni imeslayen, deg yinumak-nsen d-tjerrumt yessexdem umedyaz, d win ara $-yawin $er wudem unti, d akken asefru-agi tessefra-t tmedyazt, tessexdem aîas n yismawen d yimyagen yeftin $er wunti; Imedyaten (tessawel temguî yeâlan) ? d akken win i d- yettmeslayen s yiles n wunti… atg. Tella anida nniven teqqar :
A uletma err-iyi-d awal Ma llan yergazen xfifen.
Tettmeslay i uletma-s $ef wayen yevran, d usuter n leânaya i yergazen izemren ad qablen taluft. Yella anida ara nêulfu s uzerzer n leûwat yeênunfen $er wunti, mi ara t-id- yessiwel umedyaz, di terqeq n wawalen, d leênana i s-yebna usefru, $as ur $-d-ûûawven ara isem ne$ udem n win yessefran tzemrev ad tebâev abrid ara k-yeûûiwven $er tala…
TAMEDYAZT YETTMESLAYEN £EF YIMAL
Amedyaz tikwal nettaf-it iéer timsal ara yevrun $er zdat (médium), seg wakken yessefti liêalat n tmetti ideg yettidir, yeéra zyada d lexûas, tisegmi d tiâewji, yesqerdec tudert n yal aterras i t-id-isuman $er yidis, mi ara néer ixef n taluft ansi i d-yebda, i yezmer ad ifek tifrat, nettaf-it d lsas n tirga, si tiêerci n walla$-is yesseftay timu$liwin $er tifin n tifrat, i kra n wayen icudden. Di yal akud s tallit-is, yal zzman s tafat-is, i d-yettaooa wemdan i gma-s, i useggem d usizdeg n
Anadi di tmedyazt
53
tudert-nsen $er zdat, $as tallit tenker ultma-s, tettlal-d tegrawla yessfaven leoruê n wuguren yettarran amdan ad d- yettu$al $er deffir, di tegrawla yetteftutusen $er ifeîîiwjen yessa$ayen tiftilin akken yenna umedyaz : Amedya 32 :
Bdan-tt-id at nnif Kemmlen-as at lêif
Teggra-d $er at bessif
Di tmu$li ma nessaked di tmedyazt-agi, d ayen i $-d- yessawev si tallitin ibeâden $ef wayen tedder d wamek ara tawev tegrawla. £ef wid i tt-id-yebdan di lebni, d wid i s- ikemmlen, d wid i$er d-teggra, ihi amedyaz d anagi $ef te$zi n tallit, d amêaddi n tlufa yettruéun tudert n wemdan, d amussnaw iteldin allen, yeûûfaven karuh, d win ineqcen tussna s wudem zeddigen i tsuta, yal yiwen s tmu$li-nsen seg wayen ijerreb, d wayen i s-tesselmed tudert-is n yal ass . Mi ara nessiked s tmu$li talqayant $er lebni d wawalen yessexdam umedyaz d wid immalen aîas $er tutlayt n teûreî, acku tuget n yimedyazen d wid ijewwiden Leqran, d wid i d- yeff$en
timâemrin ne$ zzawiyat, degmi i nettaf tamedyazt-nsen tebna $ef lebni n tmedyazt n tutlayt taârabt. Amedya 33 :
Deg yimi-w ur ttfakan lehdur Alarmi sru$ leârur
Iqemven ûûut Ad ttleqqime$ lehdur Alarmi yessen weqrur
D acu teswa lmut Ugade$ azekka Aneznaz n lmut
32 Inna-yas Ccix Muêend, Mouloud Mammeri. 33 Maâtub lwennas.
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
54
Ad $-iêaz merra Argaz tameîîut
Ad ttweûûi$ $ef leêder yelha Deg wulawen ad t-neééut
Tilelli maççi n wass-a Ur tt-cukke$ i uzekka
Iban-a$-d ttbut.
Amedyaz yessed awal-is $ef tedyant qessiêen, si tagut berriken i s-d-yezzin, ur yufi ara timsufe$, $ef wayen i t-nufa yugad azekka $ef wayen d-iverrun, imi yella d anagi ma ur yessawev ara izen, yeéra sani i tetteddu taluft qessiêen $ef wayen yenna :
Ugade$ azekka Aneznaz n lmut Ad $-iêaz merra Argaz tameîîut
Amedya 34 :
B$an ad a$-êerren s amviq I weryal heggan-a$-ten Mi newqaâ a nettijjiq Llazuq gar wafriwen
Ajenwi a d-yas s aâenqiq A$ zellun yiwen yiwen
£as êerren-iyi rebâa leêyuv £as lfinga ad tt-ttwali$
£as lêif ad issuv £as yeccev webrid ad wi$
Ma nnan-iyi-d sani i tleêêuv Ad sen-ini$ nekk d amazi$.
34 Maâtub Lwennas.
Anadi di tmedyazt
55
ISEFRA S£UR UMESKAR
Tajmilt i Muêya
Üûbaê zik i yebdi$ tikli Ufi$ yiwen n lêiv d aâlayan
Irab-d irkuli Aten-aya kra n yemdanen
Kul yiwen aqeddum-is zdat-s
Nêemmel wid i $-izellun Ëemmlen wid i tettun
Tasusmi tezde$ iéekwan Mazal iv a $-yettraoun
Ma nettkel $ef wid yettargun Lexrif meb$ir lawan
Ih a ttezrem i ixeddem lâefyun Lebêer yettara-t d amdun Yessenqas i tegmat ccan
Üûbaê zik i yebdi$ tikli Ufi$ yiwen n lêiv d aâlayan
Irab-d irkuli Aten-aya kra n yemdanen
Kul yiwen aqeddum-is zdat-s
Tezleqqe$ si ger ifassen Tegrareb gar isaffen
Asmi i d-tusam d ass amcum Terram lmendad i yimessasen Tettum i yeswan imassanen
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
56
Kunwi tusam-d a $-tekfum Dda Muêya wa k-id yerren
A teérev i d-ifurren Di tmess yessengaren lqum
Üûbaê zik i yebdi$ tikli Ufi$ yiwen n lêiv d aâlayan
Irab-d irkuli Aten-aya kra n yemdanen
Kul yiwen aqeddum-is zdat-s
A$rum iwzan kfan Ur tesâiv i d-yeggran
Tisirt teééav ad$es Keçç amviq-ik atan iban
Nekk d argaz duru yenzan S wacu ur yelli s wayes
Deg ijufar yeslalwec zzman Deg imdanen yekfa laman
Tiêerci tezwar s i$es
Üûbaê zik i yebdi$ tikli Ufi$ yiwen n lêiv d aâlayan
Irab-d irkuli Aten-aya kra n yemdanen
Kul yiwen aqeddum-is zdat-s
Si berwagiya i d-nezdem D iêerqan ttâebga neddem
D keçç i $-yemlan iberdan n tafat Tamaz$a tebda la t-seggem
£as tagmat a t-treddem Temmal-a$ abrid i tifrat Sinistri a $-yessefhem
Lalla mjilat ma tewhem Ëedd ur inekker ccfawat
Üûbaê zik i yebdi$ tikli
Anadi di tmedyazt
57
Ufi$ yiwen n lêiv d aâlayan Irab-d irkuli
Ddunit yuli-tt u$ebbar Aten-aya kra n yemdanen
Kul yiwen aqeddum-is zdat-s Üûbaê zik i yebdi$ tikli Tameddit ur iban sani
Hucc iman-ik ay aqbayli hucc !
Ma tecfam i wayen iâeddan £ef lqum yugi ad yecfu
Krez serwet âebban Di lêeq n wid yurez uzaglu Segmi i d-necfa d imen$an Taooalt tesmendag asafu
Hucc iman-ik ay aqbayli hucc !
Ifeîîiwej yufeg-d si timess I$ed izgel-it wuru
Wis ma tsumav-tt a k-teqqes Degmi ta$rast yeroa-tt beîîu Zzer anida i k-tzad i tenqes
Di naddam-ik i k-heggan usu Hucc iman-ik ay aqbayli hucc !
A bab n wakal ini-d Amek i k-tezgel ccetwa Adfel n ccerq yefsi-d Irgel-a$ akk tiregwa
Ma i keçç i heddre$ êess-iyi-d Berka tuééga di tmeqwa
Hucc iman-ik ay aqbayli hucc !
Amdan ibeddel ssira Yerra tagmat d ibuxen
Loebba yerna ccira
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
58
Di tmurt i g-zzren Rruê yeffe$ i ûûura
Yennejla gar iqeffafen Hucc iman-ik ay aqbayli hucc !
Buferda yess$er-a$ tigecrar Di luva nesferkil di tikli
Anida-tt tirrugza i d-yefka wedrar Asmi i tecâel tmess d amqenni
Ne$ di îîiq nezga nufrar Mi yekfa ujajih nettefruri
Hucc iman-ik ay aqbayli hucc !
Tekker-d taééelt s asquccem Afvis si taéeyt yeâya
Tiqeccet a $-d-treggem Asmi i netthuddu lawliya
Ayen nekrez nesserwet nexdem ççan-t at syadi lâalya
Hucc iman-ik ay aqbayli hucc !
Sslilwec deg ijufar-ik A bu tedra deg ifassen Tisyar fezzent lêeqq-ik
Tettamaâd waêrir gar isaffen Xemmel tetteklev $ef i$alen-ik
Ad ttawvev wid i k-yifen Hucc iman-ik ay aqbayli hucc !
èri$ tfehmev i rreâda Asmi yesseqseq igenni
Idim yeççur tamda Yemzel lgerz a yini
Titbirt tettnus i nnda Agerfiw deg uruz yett$enni
Hucc iman-ik ay aqbayli hucc !
Yetewtew ûûeê ay izem Xas sqermec di tumas
Anadi di tmedyazt
59
Ameksa seg-k ad yezdem Si lhiba-k ad yegzem tissas Kra i d-tebniv ad yedrem
A s-d-iâiwed lebni si lsas Hucc iman-ik ay aqbayli hucc !
Tinifift mi ara tettezzi Ara teglu yid-s ala a$ebbar
Ur s-qqar tebâed tizi S yiwen wass ad yerbeê uâeîîar Ma d wid i wumi texreb tu$zi
Di tewzel ad yerr avar Hucc iman-ik ay aqbayli hucc !
Kker fell-ak tekfiv Lfuci-k iûedded yerka
Tu$al-d am yinzev n lxiv Di tissegnit n tuccerka Xemmel tebnuv lêiv
Ad tesêuremtev yes-s taferka Hucc iman-ik ay aqbayli hucc
Tuggi
£unzant wallen udem-im Teffe$-itent tafat n tmu$li Celle$ tebrek i yisem-im
Lmenîeq fell-as ur d-yettali Seg ul nnfi$ lexyal-im
£as yezga yettbari deg-i
Ëennez ! têenzev di tsumta Argu tafsut meb$ir lawan Mi d-tedduqsev si tnafa
I tzerâev yeffe$-d d asennan £as ma tugiv nndama
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
60
Tagut-is a m-tecreq imetman
Asirem ! yid-m yeâreq yixef-iw Yal tamsalt tufiv-as tifrat £ef tili-m rehne$ teméi-w Beddle$-am isem s tafat
Zi$ simmal tettquccuv tayri-w Deg ul-im teééiv-as lmertat
Seg wallen-im sfev-iyi £as deg-sent ur zdi$ ara Tem$er-im tzad $ef tayri
Teççebbibev anida ur tettawvev ara Steqsi Ferâun am yini
Asmi yenger ur d-yegri-yara
Tceggvev-iyi... ayen ? Ccyav-im izad $ef tmess Tmeêênev-iyi... ayen ?
Lmeêna-m asemmiv-is iteqqes Tugiv-iyi... ayen ?
Yella kra deg-i yenqqes
Ccah deg-i uklale$
D ayen tkecmev-iyi i$san Teîîfev amviq deg wadif
£ef lefraq a ttâeddin wussan Simmal yetzad u$ilif
Gri$-d am uqejmur yerkan Win i d-yessaêeb wasif
Wis ma d nekk i g-$elven Asmi i n-ênunfe$ $er yiri-m
Ne$ d acaêuv n tayri-m i yi-ijebden Yeooelwiê-iyi $er gar ifassen-im
T$av-iyi loessa-w yeççelfixen
Anadi di tmedyazt
61
Si tmess i tesmendagev s leb$i-m
Ccah deg-i uklale$ I txevmev deg-i drus
Imi s tidet i kem-êemmle$ Zgi$ zeggi$-am ammus
Wellah ar ass-a ma umne$ A yi-tbedlev s u$errus
Ih! acêal i yugade$ azekka Amek ara tevru yid-m
Di nndama am $zen aéekka A tt-tett tiluqba seg-m
Yak ûûber di lêed yettfaka Ula i m-d-yeg usirem
Asmi i m-gi$ ccan I yeéri$ a yi-tbeddlev s wayev
Asmi i gi$ deg-m laman I yeéri$ lexdeâ deg-m yenîev
Asmi i m-zazedge$ aman Zi$ ul-iw $ur-m ye$lev
Leênana
Yezder wul-iw deg ussan-im Zedrent lehdur-im êninen
£as akka ur ssine$ udem-im èerre$-t yettban-d gar wallen
Di tira $ri$-d isem-im Nemsawa cbi $er yetbiren
Tameslayt-im tûeggem tecbeê Terna îîya i wudem-im
Deg yiles-im yezde$ ûûeê Lbaîel kerhen-t wallen-im Ah ! Tecbiv tiziri n ûûbeê
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
62
A wi g-zed$en! Gar lecfar-im
D taqbaylit nnif yevher D leêrir ur nettames
Si ccbaêa-m ur yezmir ad yehver Terniv ur$u i tmess
Ten$iv tismin s zzher Am usennan mi ara kem-id yeqqes
èri$ isem-im leênana Tin ur tettnuz ur trehhen £as taâdawt-im d lmeêna
Tettruéuv-as ifadden Kemm tkesbev-tt mebla cceêna
Yes-s i tettdawiv imuvinen
Siê a zzher-iw siê Melmi ara k-d-tezzi nnuba
Ul-iw fell-am yeççelliê Te$li-d fell-as rrehba £as zzman-iw d aûfiê
Ahat yid-m a tekfu l$erba
Kemm
Deg-i xdem i m-yehwan Imi d ul-iw i kem-yeb$an Zzentuter deg-i ur ççuê
Tayri-w zeddiget am waman Seg-s i tessen wussan
Rran-iyi am tejlalt n wecluê Teréiv i lwerd i$essan Ser$ent meqbel lawan
Tesser$ev loetta-w am lluê
Ma nni$-am s tidet êemmle$-kem Kemm, $as deg-i rgem
Anadi di tmedyazt
63
D smaê ara d-yef$en imi-w Di yal dqiqa tcedhi$-kem Lemmer ufi$ yal ass yid-m
A tafat n ddunt-iw Kkes seg ul-im teqdem
Ayen n dir a t-nessedrem A d-tegriv d nnûib-iw
Ur m-yufi lbenna n tayri Deg ussan i nesâedda akkenni
A tiéeî-nsen anida-tt Ncuba itran deg igenni
Ncebbeê tudert s umenni Tefka-d leênana tigedre-tt
Amek ara ûebre$ fell-am a m timmi A tazdayt deg ssêari
Ul ! ddunit yid-m yebna-tt
Ah lemmer ufi$ a tajeooigt-iw Yid-m ad zdi$ lqedd-iw
Ddunit-iw ad tt-tcebbêev D kemm i d tasedda n tebêirt-iw Ara yesgurmuten $ef wemviq-iw
Amviq-iw yeâmer ur yenqiv Fell-am ad sebble$ rruê-iw
Ay iîij n teméi-w Ddunit-iw ala yid-m ara tiéiv
Ami haf…!
Yefhem lfahem ssefhem-it Yefhem tayri-m tmeêêen-it D kemm i d-ssebba n tlufa
Ar d udem-im $ur-s muqel-it Iênin fell-as tiqit
Aîas i tâebba ûûura Üûifa-m deg walla$-iw terwi-t
Tasleî n udiz di tmedyazt n teqbaylit
64
Tezde$ muêal teffe$-it Iêemmel-ikem d leb$i i ccetla
Yefhem lfahem ssefhem-it Atan wul-iw en$-it
Rruê gar ifassen-im yella Yetti$zif yiv $ef tûebêit Yettâeîîil waggur i tlalit
Äawaz yid-m yezha Deg wallen-im tban tnifit
Tzerâev tafat i tnaûlit Abrid-im zeddig yeûfa
Yefhem lfahem ssefhem-it Atan rruê-iw awi-t
Cuq di tegnawt truêev Deffir n yiîij fser-it
Udem-im a d-yecrureq am zzit A d-yeççetki $ef wul i trehnev Ah ! lemmer d leb$i fhem-it
Am haf ! êemmel-it Iles-iw si leêya yennev
Anadi di tmedyazt
65
AMWAL
Ta$essa : structure Tam$rut : rime Tal$a : forme A$anib : style Aferdis : unité A$âedrar : analyse Amêaddi : engagé Anagnay : chercheur Taywalt : communication Taûreî : religion Tasegda : architecte Anamek : sens Tasugnant (suger) : imaginer Tasekla timawit : literature orale Srid : directement Unemgal : le contraire Takatut : mémoire Tagrayt : conclusion Timental : les causes
BIBLIOGRAPHIE 01) Anthologie Poésie Kabyle, Youcef Nacib, Ed. Andalouses. 02) Inna-Yas Ccix Muêend, Mouloud Mammeri, Edité à
compte d’auteur. M’hammed ,التصوير الشعري عند لونيس ايت منقالت (03
Djellaoui. 04) La mouvance et la Pause, Wadi Bouzar. 05) Ephéméride de Kabylie, Youcef Merahi. . الدكتـور مصطفى غالب ( البن سـينا يف سبيــل املوسوعـة الفلسفيـة (06
07)Poésie kabyle d’antan, M’hammed Djellaoui, Edition Zyriab.
08) L’ahellil du gourara, Mouloud Mammeri, C.N.R.P.A.H, 2003
09) Si Lbachir Amellah (1861 1930), Kamal Bouamara, Editions Talantikit.
10) Cultures oasiennes, Youssef Nacib, ENAL alger. 11)Aperçu sur trente trois sicles de l’histoire des imazighen,
Mohamed Chafik, Ed. HCA. 12) Matoub Lounes, “Lettre ouverte aux...“, Mohand Loukad,
Ed. SAEC LIBERTE. 13) Revue L’HIRONDELLE N°2. 14) Revue IZURAN. 15) office des ) . تاريخ االدب احلديث لدكتور حامد حفين داود
publications universitaires. 16) Wedris, une totale plénitude, Mohand Akli Hadibi,
Editions Zyriab. 17)Poésie berbére et identité, Tassadit Yacine, Editions
Boucheneawal. 18) Cheikh Nourddine, (comdien, poéte, chanteur), Youssef
Nacib, Edition El Ounes. 19) Le Hawfi (poésie féminine et tradition orale au maghreb,
Yelleschaouche Mourad, OPU. 20)Les contes populaires algeriens d’expression arabe,
Bourayou abdelhamid, Office des publications universitaires.
21)Signes et rituels magique des femmes kabyles, Makilam,
Edisud.
Tiẓrigin n Usqamu Unnig n Timmuzɣa Editions du Haut Commissariat à l'Amazighité
oOo
Collection “Idlisennneɣ” 01 Khalfa MAMRI, Abane Ramdane, ar taggara d netta i d bab n timmunent, 2003
(Tasuqelt Abdenour HADJSAID d Youcef MERAHI ) 02 Slimane ZAMOUCHE, Uḍan n tegrest, 2003. 03 Omar DAHMOUNE, Bu tqulhatin, 2003. 04 Mohand Akli HADDADOU, Lexique du corps humain, 2003. 05 Hocine ARBAOUI, Idurar ireqmanen (Sophonisbe), 2004. 06 Slimane ZAMOUCHE, Inigan, 2004. 07 S. HACID et K. FARHOUH, Laṣel ittabaɛ laṣel akk d : Tafunast igujilen, 2004. 08 Y. AHMED ZAYED et R. KAHLOUCHE, Lexique des sciences de la terre et
lexique animal, 2004. 09 Lhadi BELLA, Lunǧa, 2004. 10 Antoine de St EXUPERY, Le Petit Prince, 2004 (Tasuqelt Habib Allah
MANSOURI, Ageldun amecṭuḥ ) 11 Djamel HAMRI, Agerruj n teqbaylit, 2004. 12 Ramdane OUSLIMANI, Akli ungif, 2004. 13 Habib Allah MANSOURI, Amawal n tmaziɣt tatrart, édition revue et
augmentée, 2004. 14 Ali KHALFA, Angal n webrid, 2004. 15 Halima AIT ALI TOUDERT, Ayen i ɣdnnan gar yetran, 2004. 16 Moussa OULD TALEB, Mmis n igellil, 2004 (Tazwart : Youcef MERAHI) 17 Mohand Akli HADDADOU, Recueil des prénoms amazighs, 2004. 18 Nadia BENMOUHOUB, Tamacahut n Basɣar, 2004. 19 Youcef MERAHI, Taqbaylit ass s wass, 2004. 20 Abdelhafidh KERROUCHE, Teɣzi n yiles, 2004. 21 Ahmed HAMADOUCHE, Tiɣri n umsedrar, 2004. 22 Slimane BELHARET, Awal ɣef wawal, 2005. 23 Madjid SI MOHAMEDI, Afus segm, 2005. 24 Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij aḥric I, 2005. 25 Collectif, Tibḥirt n yimedyazen, 2005. 26 Mourad ZIMU, Tikli, tullisin nniḍen, 2005. 27 Tayeb DJELLAL, Si tinfusin n umaḍal, 2005. 28 Yahia AIT YAHIATÈNE, Faḍma n Summer, 2006. 29 Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij aḥric II, 2006. 30 Lounes BENREJDAL, Tamacahut n bu yedmim, 2006. 31 Mezyan OU MOH, Tamacahut n umeksa, 2006. 32 Abdellah ARKOUB, Nnig wurfan, 2006. 33 Ali MAKOUR, Ḥmed n ugellid, 2006. 34 Y. BOULMA & S. ABDENBI, Am tmeqqunt n tjeǧǧigin, 2006. 35 Mohand Akli SALHI, Amawal n tsekla, 2006. 36 O. KERDJA & A. MEGHNEM, Amawal amecṭuḥ n ugama, 2006. 37 Ali ELHADJEN, Tudert d usirem, 2006. 38 Hadjira OUBACHIR, Uzzu n tayri, 2007. 39 Djamal BENAOUF, Di tmurt uɛekki, 2007.
40 Akli OUTAMAZIRT, Targit, 2007. 41 Mohamed Salah OUNISSI, Tametna n umenzu, 2007. 42 Ramdane ABDENBI, Anagi, 2007. 43 Ramdane LASHEB, Ccna n tlawin ɣef ṭṭrad 54/62, 2007. 44 Said CHEMAKH, Ger zik d tura, 2007. 45 Said IAMRACHE, Timenna n Saɛid Iɛemrac, 2007. 46 Mohamed MEDJDOUB, Baba Carlu, 2007. 47 Nadia BENMOUHOUB, Tafunast igujilen, 2007. 48 Ali MOKRANI, Agama s tugniwin, 2007. 49 Fatma ELKOUCHA, Tamedyazt n Yasmin, 2007. 50 Naima HADJOU, Amennuɣ n tudertiw, 2007. 51 Hocine LAOUES, Gar umqadmu d umnelti, 2007. 52 Omar KHAYAM, Rubaɛiyyat, 2007 (Tasuqelt Abdellah HAMANE) 53 Ferdinand DUCHENE, Tamilla, 2007(Tasuqelt Habib Allah MANSOURI) 54 Slimane ZAMOUCHE, Agellil akk d ineffuten yelhan, 2007.
Actes de colloques Actes des journées d'étude sur « La connaissance de l'histoire de l'Algérie », mars
1998. Actes des journées d'étude sur « L'enseignement de Tamazight », mai 1998. Actes des journées d'étude sur « Tamazight dans le système de la communication»,
juin 1998. Actes des journées d'étude sur « Approche et étude sur l'amazighité », 2001. Actes du colloque sur « Le mouvement national et la revendication amazighe »,
2002. Actes du colloque international sur « Tamazight face aux défis de la modernité »,
2002. Actes des séminaires sur la formation des enseignants de Tamazight et
l'enseignement de la langue et de l'histoire amazighe, 2003. Actes des stages de perfectionnement pour les enseignants de tamazight, mars
2004. Actes du colloque sur « Le patrimoine culturel immatériel amazigh », 2006. Actes du colloque sur « Le libycoberbère ou le Tifinagh ; de l'authenticité à l'usage
pratique », 2007.
Revue « Timmuzgha » Revue d'études amazighes du Haut Commissariat à l'Amazighité : N° 01, avril 1999, N° 18, mai 2008.
Autres publications Chafik MOHAMED, Aperçu sur trente trois siècles de l'histoire des imazighènes,
1997. Annuaire des associations culturelles amazighes, 2000. Idir ElWatani, L'Algérie libre vivra, 2001. Mohand Oulhadj LACEB, La phonologie générative du kabyle : l'emphase et son
harmonie. Tome1Histoire et fondements d'un débat argumentaire, 2007. Mohand Oulhadj LACEB, La phonologie générative du kabyle : l'emphase et son
harmonie. Tome2, Analyse et représentation phonologique, 2007. Collectif, Mouloud FERAOUN, Evocation, Actes du Colloque, 2008. Catalogue des publications du HCA, 2008.
Consultings Kamel BOUAMARA, Nekni d wiyiḍ, 1998. Mouloud FERAOUN, Ussan di tmurt, 1999 (Tasuqelt Kamel BOUAMARA) Nora TIGZIRI Amar NABTI, Etude sur « L'enseignement de la langue amazighe :
bilan et perspectives », 2004. Iddir AMARA, Les inscriptions alphabétiques amazighes d'Algérie, 2006. Kemal STITI, Fascicule des inscriptions libyques gravées et peintes de la grande
Kabylie, 2006. Mohand Akli HADDADOU, Dictionnaire des racines berbères communes,
2006/2007. Abdellah NOUH, Glossaire du vocabulaire commun au Kabyle et au Mozabite,
2006/2007. Sadaq BENDALI, Awfus amaynut n tutlayt tamaziɣt, 2007. M'hammed DJELLAOUI, Tiwsatin timensayin n tesrit taqbaylit, 2007. Kamel BOUAMARA, Amawal n tunuɣin n tesnukyest, 2007. Moussa IMARAZENE, Manuel de syntaxe berbère, 2007. M'hammed DJELLAOUI, Tiwsatin timensayin n tmedyazt taqbaylit, 2007. Moussa IMARAZENE, Timɛayin n leqbayel, 2007. Nora BELGASMIA, L'expression écrite en tamazight, 2007. Mouloud LOUNAOUCI, Projet de création d’un Centre de terminologie amazighe,
TERAMA, 2007.
Cet ouvrage est publié dans le cadre de la collection “Idlisen-nne$ ”
Initiée par la Direction de la promotion culturelle du Haut Commissariat à l'Amazighité
© Tous droits réservés
Conception et PAO :
Dépôt Légal : 2712006 ISBN : 9961789415
Achevé d'imprimer sur les presses de Les Oliviers TiziOuzou
Tel : 026210719 Fax : 026219540