disabilities - United Nationsv ज ञक यह तथ अय सकत [ह सद य रह क सप दकय स म ब ड[ब ट यस ह त प तक तय र गन[ध

;f+;bx?sf nflu xft] k'l:tsf

disab

ilities

United Nations

ckf·tf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/ ;DaGwL dxf;lGw / To;sf] P]lR5s k|f]6f]snM ;+;bx¿sf] nflu xft] k'l:tsf

ckf·tf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/ k|flKt

alxis/0faf6

United NationsOffice of the High Commissioner for Human Rights

Inter Parliamentary Union

;dfgtftkm{

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the United Nations.

The Handbook is not for commercial sale. It is distributed on condition that it be neither lent nor otherwise distributed, including by commercial means, without the prior permission of the publishers, in any form other than the original and on condition that the next publisher meets the same requirements.

Applications for the right to reproduce this work or parts thereof are welcome and should be sent to the United Nations. Member States and their governmental institutions may translate and reproduce this work without permission, but are requested to inform the United Nations.

ISBN 978-92-9142-347-7

HR/PUB/07/6

COPYRIGHT © UNITED NATIONS

GENEVA 2007

सांसदहरूका लािग अपा गता स ब धी हाते पु ःतका

स पादक य स लाहकार : मेर लीन एचीरन

डजाइन र ले–आउट : काल हनी, आइ–टु–आइ डजाइन (ॄा पटन, यानडा) छपाइ : एसआरओ–कुन डग (जेनेभा, ःवीजर या ड)

öö

g]kfnLö;+:s/0föög]kfnLöcg'jfbök|sfzgök|ltöMö!)))öök|sfzgö;fnö@)^^ö

ö ö ög]kfnLöefifföcg'jfbök|sfzgöMög]kfnöckfËödfgjöclwsf/ös]Gb|ösf7df08f}ööcg'jfbsMö>Ls[i0föyfkföcg'jfbö;DkfbgMögf/fo0fk|;fböjfUn]÷dx]Zj/öl3ld/]ö öcg'jfbötyfök|sfzgö;xof]uMö;+o'Qmö/fi6«ö;+3Loösfof{noög]kfnö

ö 

  i 

कृतज्ञता 

ूःतुत हाते पु ःतका सयंु रा सघंीय आिथक तथा सामा जक मािमला वभाग (युएन- डइएसए), सयुं रा सघंीय मानव अिधकार उ चायु को कायालय (ओएचसीएचआर) र अ तर-ससंद य यिुनयन(आइपीए)ले सयुं पमा तयार पारेका हुन।् ूमखु लेखकह : ए बनस ( यु साउथ वे स व व ालय, अ ेिलया),

एले स क टे (साउथए पटन व व ालय, युके), जाँ पीयरे गनट (युएन-डएसए), िल डा लारसन (युएन- डएसए), टमस सी डलमेर (युएन- डएसए),

िनकोला सेफड(युएन- डएसए), साइमन वाकर (ओएचसीएचआर) र ए सयाना जारालु क (ओएचसीएचआर)।

अ य सहयोगीह : माहाम एडवाडस (सांसद, अ ेिलया), ए डा फिलप (आइ पयु), ए डस ब जोनसन ् (आइ पयु), ए सेल ले वलोइस ( लोवल इिनिसए टभ फर इन लिुसभ आइसीट एस), जेनेट लड ( ल ुल एलएलपी),

एलेसा िो म टर (आइ पयु), जे स वा डा (पूव साँसद, युगा डा), काज नद वी (पूव साँसद, ःवडेन), मोना परे (कालटन ् व व ालय, यानडा) र हे सटा बोगोपेन–जलु ु(सांसद, द ण अ ृका)।

यसका अित र , इन लजुन इ टरनेशनल, अ तरा य ौम सगंठन (आइएलओ), एिसया तथा यािस फकका लािग सयंु रा सघंीय आिथक तथा सामा जक आयोग (इएससीएपी), सयंु रा सघंीय शै क, वैज्ञािनक तथा साँःकृितक स गठन (युनेःको), व बक, तथा व ःवाः य स गठनले ूार भक मागिनदशन र यसको वषयवःतुमािथ ट पणी गरेका िथए।

  ii 

  iii 

ूा कथन 

अपा गता भएका य ह हरेक समाजमा अ य त पछा ड पा रएका सीमा तीकृत मािनसह म येमा पछन।् अ तरा य मानव अिधकार ढाँचाह ले सबैितर मािनसह को जवनमा प रवतन याएको भएतापिन अपा गता भएका य ह ले यसको फाइदा िलन स करहेका छैनन।् मलुकुको मानव अिधकार तथा आिथक अवःथा जःतोसकैु भएतापिन आ नो मानव अिधकारको स मान गराउने प मा पिन सामा यतया अपा गता भएका य ह अ तममा उिभएका ह छन।ु ् आ मिनभर भएर बाँ नको लािग आवँयक अवसरह बाट व चत भएको कारणले गदा धेरैजसो अपा गता भएका य ह अ को दया वा उपकारमा भर पदछन।् गत केह वषह यता, ससंारभर नै अपा गता भएका ६ करोड ५० लाख य ह को मानव अिधकारको अ ःवकोरो को िनर तरतालाई अब मा य हनेछैनु भ ने कुराको बोध भइरहेको िथयो। केह गनुपन समय आइसकेको िथयो। अपा गता भएका य ह मािथ लामो समयदे ख ग र आएको वभेद, वेवाःता र अमानवीय यवहार व अ तरा य समदुायको ूित बयाको पमा अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध आएको हो। छलफलकासाथ िछटो अिघ बढेको मानव अिधकार स धी तथा ए काइस

शता द को प हलो स धी भएको जःता धेरै कोणले यो एउटा ऐितहािसक र नौलो स धी भएको छ। िनर तर ३ वषस म नाग रक समाज, सरकार, रा य मानव अिधकार आयोग, तथा अ तरा य सःंथाह लाई सलं न गराइएर ग रएको छलफलको प रणाम यो महास ध हो। सयंु रा सघंीय महासभाले डसे बर २००६ मा पा रत ग रसकेप ात माच २००७मा महास ध र ऐ छक

  iv 

आलेख हःता रका लािग खुला हनासाथु अ हलेस मकै धेरै मलुकुह ले यसमा हःता र गरेर अपा गता भएका य ह को अिधकारको स मान गन ूितव ताको य गरेर क ितमान कायम गरे।

ूःतुत महास धले व को ठलोु अ पस यक समहुको य ह ले पिन अ य य ह लेझ अिधकार र अवसरह को उपभोग ग न ्भ ने कुराको सिुन तता गरेको छ। यसले यायमािथको पहँचु , राजनैितक र सामा जक जीवनमा सहभािगता, िश ा, रोजगार, यातना, शोषण तथा हंसाबाट मु का साथसाथै हँडडुलको ःवत ऽता लगायत अपा गता भएका य ह व हनेु धेरै ेऽह लाई ऐ छक आलेख अ तत समे दछ। ऐ छक आलेखको प रा ह मा

उनीह को अिधकार हनन भएको कुनै पिन य ले रा य ःतरमा ूा गन स ने कानुनी उपचारको स भावनाका स पूण उपायह स कएपिछ ःवत ऽ अ तररा य िनकायह बाट उ उपचारको खोजी गन स नेछ।

महास ध िनःबय अवःथामा र ो। सन ् १९८१ लाई अपा गता भएका य ह को अ तररा य वष मनाउँदै अपा गता भएका य ह लाई ूभाव पान सवालह मािथ व यापी यानाकषण गरेको २५ वषभ दा बढ समय बितसकेको छ। हःत ेप ग रएका िय बीचका वषह मा, धेरै समाजह ले अपा गता भएका य ह लाई समाजलेनै अपा ग बनाइ रहेको छ भ ने प हचानयु ःवकोरो कासाथ उनीह लाई अनुक पा र सहानुभिुतको वःतुको पमा हे रने शैलीबाट टा ढइसकेका िथए। महास धले यो अवधारणा मक प रवतनलाई आ मसात गरेको छ, र अपा गता भएका य ह ूितको सोचलाई प रवितत गनतफ चािलएको एक ठलोु कदम हनुकासाथैु यसले समाजमा सबैजनाले आ नो मताको पुण ूाि गन अवसर पाउनु पदछ भ ने कुराको प हचानयु ःवकोरो हनुपदछु भ ने कुराको सिुन तता गदछ।

यस हातेपु ःतका सयंु रा सघंीय आिथक तथा सामा जक मािमला वभाग,

सयंु रा सघंीय मानव अिधकार उ चायु को कायलय र अ तर-ससंद य युिनयनह बचको सहकायको ूितफल हो। आफ अपा गता भएका सांसद,

  v 

ूा ज्ञक य ह तथा अ यासकताह सदःय रहेको स पाद कय सिम ा बोडबाट यस हातेपु ःतका तयार गन धेरै सहयोग िमलेको छ।

मानव अिधकारको ूव न र सरं णमा ससंद र सांसदह को ूमखु भिूमका ह छ।ु यस हातेपु ःतकाले सांसद र अ य य ह लाई महास धको उपभोग गन उनीह का ूयासह लाई सहयोग पुयाउने उ ेँय रा दछ जसले गदा अपा गता भएका य ह ले आफुलाई बाहेक ग रएको ःथितबाट समानता तफ उ मखु प रवतन ूा गन स दछन।् यस हातेपु ःतकाले महास धी र यसका ूावधानह का वषयमा सचेतना जगाउन, अपा गतासगँ स ब धीत सरोकारह लाई कदर स हत ूव न गन, तथा महास धलाई यवहारमा उ ानका िनिम आवँयक सयं ऽ र ढाँचा बु नको िनिम ससंदलाई सहयोग पुयाउन खोजेको छ। उदाहरण र ा तलाई उपल ध गराउँदै, यस हातेपु ःतकाले ससंारभर का अपा गता भएका य ह को अिधकारको स व न र सरं ण गन सांसदह का लािग एउटा उपयोगी साधनको भिूमका िनवाह गनछ भ ने आशा रा खएको छ। शा जाका ग लइुस आवर ऐ डस ब जोनसन ्

सहायक महािसचव सयंु रा सघंीय महासिचव

आिथक तथा सामा जक मािमला मानव अिधकार अ तर ससंद य

वभाग उ चायु युिनयन

  vi 

  vii 

ljifoö;"rLö

कृतज्ञता i

ूा कथन iii

v08—PsM सारांश !

अपा गता भएका य ह को अिधकार ूाि वा या मक कारणह !

महास धको के ि व द ु #ö

कन महास धको आवँयक प यो ^

महास धमा उ ल खत अिधकारह &

अपा गता र वकासबीचको स ब ध !)ö

v08—b'O{M महास धको वःततृ प !#

एउटा नयाँ महास ध उ मखु ऐितहािसक वकासबम !#

महास धको एक झलक !&

महास धको उ ेँय !&

महास धको ेऽ !&

अपा गतालाई प रभा षत गदा !*

महास धमा वःता रत ग रएका अिधकार र िस ा तह : @!

सामा य िस ा तह @!

अिधकारह @@

अ तरा य सहयोग @%

महास ध अ तगत प रा ह का दािय वह : @^

स मान, सरं ण तथा पूरा गन ुपन दािय वह : @*

महास धलाई अ य मानव अिधकार अनुब धह सँग तुलना गदा #)ö

v08—tLgM महास ध एवं ऐ छक ूोटोकलको अनुगमन #&

महास धका अनुगमन सयं ऽह #&

अपा गता भएका य ह को अिधकारसगँ स ब धत सिमित #*

  viii 

आविधक ूितवेदन #(

आविधक ूितवेदनको उ ेँय $!

आविधक ूितवेदनको अनुवृ $#

प रा ह को स मेलन $#

अपा गता भएका य ह को अिधकारको अनुगमन गन अ य सयं ऽह : $%

महास धको ऐ छक आलेख $% य गत स चार ू बया $^ छान बन ू बया $*

ऐ छक ूोटोकलको प ब दा %@

महास धलाई सघाउ पु याउने सयंु रा सघंको सिचवालय %#ö

v08—rf/Möअपा गताभएका य ह को अिधकारस ब धी महास ध एवं ऐ छक आलेखको प रा ब नु %&

महास धसगँ को आब ता %&

अिभस धमा हःता र गन %&

अिभस धमा हःता र गनु भनेको के हो %(

स झौता कानुनी पमा ब धन कार हनेु सहमित दन ु %(

अनुमोदन ू बया ^)

ेऽीय एक कृत स गठनह ारा अनुमोदन ^)

समथन ^!

अनुमोदन, औपचा रक पु वा समथनको दःतावेज ^@

अनुमोदन ू बयामा संसदको भिुमका ^#

महास ध एवं ऐ छक ूोटोकल क हले लागु ह छु ? ^#

महास ध एवं ऐ छक ूोटोकलमा आर ण ^%

आर ण सशंोधन तथा र गनु ^&

महास ध एवं ऐ छक ूोटोकलको घोषणा ^*

महास ध एवं ऐ छक आलेखको घोषणाको ूकार ^*

  ix 

महास धको घोषणा गनु ^(

गरै–प लाई महास धको सा दिभकता &)ö

v08—kfFrM रा य कानुन र महास ध &#

रा य कानुनमा महास धको समायोजन &#

हःता र तथा अनुमोदनको अथ ^#

सवंैधािनक, कानुनी तथा िनयमनकार उपायह ारा सयंोजन गन &&

समानता र गरै भेदभाव कानुनका ूकारह *)

वधायक ूकृयाका वषयवःतुह *#

मह वपूण मलु कुराह *#

कानुन काया वयनलाई महास धसँग जो न ु *$

कानुनमा स बोधन ग रनु पन अपा गताका ूकारह *$

कानुनको कोसे ढ गाकोु पमा “उपयु अनुकुलता” *^

विश कदमह ($

रा यप , िनजी सःंथा तथा य ह ारा हनेु वभेद (&

कानुनी सधुारका लािग विश ेऽह (&

बौ क सा प क अिधकार कानुन तथा पुःतक, चलिचऽ र अ य िम डयामा पहँचकोु सिुन तता !)!

रा य सा केितक भाषाह लाई प हचान गन कानुन !)@

रा य कानुन अ तगतका गनुासो रा े विधह !)@

काया वयन ूव न गनका लािग ूकृयागत कदमह !)@

वःततृ समी ा स चालन गनु !)#

स पूण कानुनह महास धसँग मेल खाने कुराको सिुन तता गनु !)^

अपा गता भएका य ह लाई कानुनी ूकृयामा सलं न गराउन ु !)&

ेऽीय अथवा रा य तहको ससंदलाई सलं न गनु !)&ö

v08—5Möकानुनी ूावधान दे ख यवहार स म : महास ध काया वयन !!!

वासःथान र पुनःथापना !!!

  x 

पहँचयु ताु !!#

िश ा !!&

समावेशी िश ाको मू य !@!

काम र रोजगार !@#

कानुनी मता र िनणय ूकृयामा सहयोग !#)ö

v08—;ftM महास धको काया वयन र अनुगमनका लािग

रा य संःथाह को िनमाण !#%

स पक के िह !#^

सम वयका सयं ऽह !#&

रा य मानव अिधकार सःंथाह !#(

महास ध र रा य मानव अिधकार सःंथाह बीचको स ब ध !#(

रा य मानव अिधकार सःंथाका ूकारह !$)

पे रस िस ा त !$!

रा य मानव अिधकार सःंथाका स भा वत कायह !$!

रा य मानव अिधकार सःंथा र उजरु सयं ऽ !$&

एउटा उपयु सःंथाको िनमाण !%!

ससंद य पयवे ण !%@

ससंद य सिमित !%#

छान बन आयोग !%#

म ऽीह लाई िसधा ू !%#

कायकार िनयु का सआुम िनर ण !%%

सावजिनक गरैसरकार िनकायको पयवे ण !%%

बजेटको सआूम िनर ण र आिथक िनय ऽण !%%

अदालत र यायपािलकाको भिूमका !%^

अिधकारको याियक सरं ण !%&ö

स दभ साममीह !$(ö

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध  !^#   

  xi 

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धको ऐ छक ूोटोकल   !(!ö

ूकाशकका बारेमा @@$ö

  xii 

  1

v08ö—öPs

सारांश

अपा गता भएका य ह को अिधकार ूाि : बा या मक कारणह

ससंारभर ६ करोड ५० लाख भ दा ब ढ अपा गता भएका य ह छन।् यसमा उनीह को पा रवा रक सदःयह लाई जो दा यो सं या अप या रलो ढ गले ब दै झ डै २ अरब मािनसह दैिनक पमा अपा गतासगँ ू य पमा स ब धत भएर बाँ दछन।् ससंारका हरेक ेऽ र मलुकुह मा, अपा गता भएका य ह

ूाय: जीवनका कितपय मौिलक अनुभवह बाट समेत व चत हँदैु समाजमा िसमा तकृत वगको पमा जीवन यतीत गछन;् तथा उनीह मा व ालय गएर अ ययन गन, जागीर खाने, आ न ैछ टैु घर बनाएर प रवारको िसजना गन र केटाकेट हकाउनेु , सामा जक जीवनको आन द िलने वा चुनावमा मतदान गन जःता कुराह को अ य त कम आशा ह छ।ु व मा अ य त ठलोू सं यामा रहेका अपा गता भएका य ह का लािग यापा रक के िह , यातायात लगायतका अ य सावजिनक सु वधा र अझ कितपय सावजिनक मह वका सचूनाह समेत उनीह को पहँचु भ दा धेरै टाढा रहेका ह छन।ु ्

ससंारको सबभ दा ठलोू र पछा ड पा रएको समदुायको पमा अपा गता भएका य ह को समदुायको िनमाण भएको छ। उनीह को सं या मक ववरण उदेकला दो छ; ससंारका सवभ दा ग रब मािनसह मा झ डै २०% ग रबी भो नेमा अपा गता भएका य ह छन;् वकासो मखु मलुकुह मा अपा गता भएका ९८% बालबािलकाह व ालय जाँदैनन;् ससंारभरका सडक बालबािलकाह म ये क रब ३०% बालबािलकाह अपा गता िलएर बाँ छन;् साथै अपा गता भएका ूौढह को सा रता ३% भ दा पिन कम छ र केह देशह मा त अपा गता भएका म हलाह को सा रता एक ूितशत भ दा पिन थोरै छ।

 2

जसर ग रबह मा उनीह को जीवन अविध भर अपा गता वरण गनस ने स भावना वढ ह छु , यःतै गर अपा गता भएका य ह समाजमा ूाय िसमा तीकृत हनेु वा भेदभावको सामना गन हनालेु अपा गताको नितजाको पमा गर बको ःथित पिन आउन स दछ। िनर रता कुपोषण, सफा पउने पानीको अभाव, रोग व ल ने कमजोर ूितरोधा मक मता र अःवःथता, तथा जो खमयु वातावरणमा काम गनुपन बा यता जःता वषयह अपा गतासगँ जो डएका छन।्

ससंारमा जनस याको वृ सगँसगँ ै अपा गता भएका य ह को सं या पिन ःवत: वृ ह छ।ु वकासो मखु मलुकुह मा, गभावःथा र ब चा ज मदँाको समयमा कमसल ःवाः य उपचारका अवःथा, स वा रोगह को यापकता, ूाकृितक ूकोपह , सश , जिमनमा ओ याइएका वःफोटक प ाथह र स-साना

हितयारको उपल धता, आ दले गदा चोटपटक ला ने, अ गभ ग हने तथा ु लामो समयस म तनाव ख नुपन ह छ।ु हरेक वष सडक दघटनाकोु कारणबाट माऽ युवाह

करोड चोटपटक र अपा गता वरण गछन।् वकिसत मलुकुह मा, दोॐो व यु प ात ज मेकाह अझ ैजी वतै छन जसको अथ यो हो् क उनीह म ये धेरैजसोले आ नो जीवनको उ रादितर अपा गता वरण गरेको जीवन बताउनेछन। ्

सरकार र वकासका नीित तथा कायबमह मा ूबिलकरण ग रएको अ ानता र वेवाःताले गदा अपा गता भएका य ह को अिधकारूितको पहँच नहनु वा ु ुउनीह को अिधकारलाई देशको सामा जक-आिथक जीवनमा स मिलत गन

“हाॆो समदुायमा अपा गतालाई एउटा दयाको वषयको पमा हे र छ। जीवन

भएको, जािगर खान स ने एवं ःवावल बी जीवन जउन स ने एउटा य को पमा तपा लाई हे रंदैन। यी सब पुण पले हाॆो मानव अिधकारको व छ। हाॆो मलुुकह मा एउटा सचेतनामलुक कायको ठलो आवँयकता छ।ू ”

मा रया भेरोिनका रेइना गमनशीलता स ब धी कमजोर भएक अनुस धानकता (अज टना)  

  3

सहयोग नगन, वेवाःता गन, अल याउने कायह को प रणाम ःव प ग रबीमा अपा गता भएका य ह सभंा वत पमा बढ बाँिचराखेका ह छनु ।्

तथा प, केह वकिसत तथा वकासो मखु मलुकुह मा अपा गता भएका य ह को अिधकारको ूव न र सरं णलाई लआय गरेर पा रत ग रएको वःततृ कानुनको उ ेँय अपा गता भएका य ह ले व ाथ , कामदार, प रवारको सदःय वा एक

नाग रकको पमा स तोषपूण र ःवावल बी जीवन बाँ न पाउन भ ने ् िथयो। समाजले अपा गता भएका य ह को समाजमा पूण सहभािगतामािथ बाधा पु याउने खालका सबै साँःकृितक र भौितक अवरोधह लाई हटाएका हनाले ु उनीह यसो गन स म छन।्

ियनै ूगितह लाई वचार गद अपा गता भएका ू येक य को आ मस मान र मह वको पु गन र उनीह मािथ हने अ यायु , भेदभाव र उनीह म ये धेरैले सामना गनु पन अिधकारको हननको अ य गन रा यलाई ूभावकार कानुनी औजार उपल ध गराइ दनको िनिम अ तररा य समदुाय एकजटु भयो। अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धनै यःतो औजार हो।

महास धको के ि व द ु

“अपा गता भएका य ह ” भ ने श दावलीले द घकािलन शार रक, मानिसक,

बौ क वा इ ि यको कमजोर ह भएका यःता य ह लाई जनाउँछ जसलाई

समाजमा व मान व वध नकारा मक कोण वा भौितक अवरोधह ले उनीह लाई अ य य ह सरह समान आधारमा समाजमा पूण पमा सहभािग हनु बाट व चत गदछ। तथा प महास ध अ तगत रहेर आ नो अिधकार सरं णको दावी गन स पूण य ह लाई यो प रभाषा पूण भने होइन; न त यस प रभाषाले अ पकालीन पमा अपा गता भएका वा अिततमा अपा गता भएका य ह स हत रा य कानुनमा वःततृ पले विगकरण गरेका अपा गता भएका य ह लाई अ याएको छ।

 4

यस त या कमािथ वचार गनुहोस ्

व जनस याको क रब १० ूितशत य ह व को एउटा ूमखु अ पस यक को पमा कुनै न कुनै किसमको अपा गताकासाथ बाँ छन। ्जनस या वृ , िच क सामा ूगित तथा बु यौली ू बया आद का कारण यो सं या ब दो छ। ( व ःवाः य स गठन)

व का अित ग रब मािनसह को २० ूितशत य ह मा अपा गता भएको अनुमान ग रएको छ र उनीह लाई आ नै समदुायमा पिन अ य त ूितकुल अवःथामा रहने ूवृ छ। ( व बक)

आिथक सहकाय र वकासका लािग स गठन (ओइसीड ) अ तगतका मलुुकह मा यूनतम ् शै क ूा गरेका समहुह मा अपा गताको दर उ लेखनीय पमा उ च पाइएको छ। औसत पमा, िश त य ह म ये ११ ूितशत य ह मा माऽ अपा गता रहेको तुलनामा कम िश तह म ये १९ ूितशतमा अपा गता रहेको छ। (ओइसीड )

पाँच वषमिुनको बाल मृ युदर सम मा २० ूितशत तल घटेको देशह मा अपा गता भएका बालबािलकाह को मृ यु दर ८० ूितशत भ दा मािथ हनु

स दछ। केह घटनाह मा त अपा गता भएका बालबािलकाह को “उखा ने” काम गरेको जःतो दे ख छ। (अ तररा य वभाग, सयंु अिधरा य)

अपा गता भएका य लाई एउटा समाजमा वा सामा जक प रवेशमा जसर यवहार ग र छ अक समाजमा यसर यवहार नग रन स छ। व का धेरैजसो भागह मा, खास अवःथा वा फरक किसमको सामना गर रहेका य ह ूित िनकै लामो समयदे खन ैलगातार पमा नकारा मक र द घःथायी पूवामह सोच रहेको छ। ियन ै सोचह ले समाजमा कसलाई अपा गता भएका य को पमा हे रने, र अपा गता भएका य ह को नकारा मक छ वलाई िनर तरता दने कुराको िनधारण गदछ। समाजमा अपा गता भएका य ह ूित रा खने नकारा मक धारणाह को िसजना र ूौय दने काय उनीह लाई स बोधन गन

  5

ूयोग ग रने श दावलीह ले पिन उ लेखनीय भिूमका िनवाह गदछ। “ल गडो” वा “सःुत मन ःथित” जःता श दावलीह ःप पमा अपमानजनक छन। अ य ्श दह , जःतै, “ ह लचेयर ूयोगकता” जःता श दले एउटा य लाई भ दा पिन उसको अपा गता तफ जोड द छ। ऐितहािसक पमा पिन समाज ूायजसो अपा गता भएका य ह ले आफूलाई प रभा षत गन ूयोग गन श दको ूयोग गन असफल र ो; र अपा गता भएका य ह लाई अस जलो महससु हने ु श दह ले जोडदार स बोधन गन था यो।

अपा गता य मा होइन समाजमा ह छु

ह ल चेयर ूयोग गन एक जना य लाई उसको य गत अवःथाको कारणले भ दा पिन पहँच नभएका बस वाु कायःथानका भया गह जःता वातावरणीय अवरोधह ले गदा उनीह लाई एउटा उपल धमलूक रोजगार

मािथको पहँचु मा हनु बाट क ठनाइह को िसजना भएको हन स दछ। ु

बौ क अपा गता भएका एउटा ब चालाई िश क-िश काह को उ ूितको कोण, अनुपयु पा यबम र िसकाइका साममीह , तथा फरक िस ने मतालाई आ मसाथ गन नस ने अिभभावकह का कारणले उनीह लाई व ालय गएर अ ययन गन क ठनाइ हनु स दछ।

“सवूथम, म जःतो अपा गता िलएर ज मेका य ह बाट प रवारले ूाय: अ य त कम आशा रा दछ, तसथ अपे ानै यून ह छु ; दोॐो, समदुायमा रहेका भौितक अवरोधह ले

उनीह को समदुायमािथको पहँच हनबाट ु ुरो दछ; र तेॐो, सामा जक अवरोधह ले उनीह को समदुायमािथको पहुँच हनबाटु

रो दछ।” िल डा मःटा सया अपा गता भएका धावक तथा व कल (संयु रा य अमे रका)  

 6

करे टभ ले स उपल ध भएका समाजमा अ प भएका य ह लाई अपा गता भएका य को पमा हे रँदैन। तर करे टभ ले स उपल ध नभएको समाजमा यःतै समःया भएका य ह लाई, जो अपे त कायह , वशेष गर , गोठालो जाने, िसउने वा खेितपाती गन स दैनन,् उनीह लाई अपा गता भएका य को पमा हे र छ।

अपा गता य मा अ तिन हत कुनै कमजोर को प रणामको पमा नभएर अपा गतालाई एउटा य र उसको वातावरणबीचको अ तर बयाको प रणामको पमा हे रन ुपनमा यो महास धका मःयौदाकारह ू िथए। । अपा गता एउटा वकिसत हँदै गरेकोु धारणा भएको र समाजको सकारा मक प रवतन दशाउनको िनिम काननुह अ गीकृत ग रनु पन कुरालाई महास धले ःवीकार गदछ ।

कन महास धको आवँयकता भयो

अ हले स म, अपा गता भएका य ह लाई अ हले पिन “अिधकार ूापक” को पमा भ दा पिन ूमखुतया क याण वा ःवाः य उपचार चा हने “वःतु”का पमा हे र छ। सै ा तक पमा अपा गता भएका स पूण य ह लाई सबै मानव अिधकार उपल ध गराइएतापिन यवहा रक पमा उनीह अझै पिन धेरै य ह ले छँदैछ िन भ ने पमा िलएका आधारभतू अिधकारह तथा मौिलक ःवत ऽताबाट समेत व चत रहेको हनाले गदाु अपा गता भएका य ह के ित

व मानव अिधकार दःतावेज पिन थ नु पन िनणय भयो। यसको सारमा अपा गता भएका य ह ले पिन अ य य ह सरह मानव अिधकारह को उपभोग गन पाउन ् र अ य सरह अवसरह दइएको ख डमा उनीह ले पिन समाजमा अमु य योगदान गन स ने पूण नाग रकह ले जःतै जीवन बताउन स म बनुन भ ने ् कुरा महास धले सिुन त गदछ।

सयंु रा सघंीय महासभाबाट १३ डसे बर २००६ मा पा रत अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध र यसको ऐ छक ूोटोकल मानव अिधकार स ब धी पिछ ला ठोस अ तरा य दःतावेजह हनु ् (ख ड २ दई हेनु ुहोस)। सन ् १९४८ मा मानव अिधकारको व यापी घोषणापऽ पा रत भए दे खन ै

  7

सयंु रा सघंको मागदशनमा विभ न मलुकुका सरकारह ले स पूण मानवजाितलाईनै लाग ु हने नाग रकु , सांःकृितक, आिथक, राजनैितक तथा सामा जक अिधकारलाई प रभा षत गन व वध अ तरा य अनुब धह को बारेमा छलफल र पा रत गन काम गरेका छन।् ती अनुब धह ले उ ले खत अिधकारह को सरं ण र स व न गनको लािग मौिलक िस ा त र कानुनी यवःथाको ःथापना गरेका छन।्

महास धमा उ ले खत अिधकारह

यो महास ध व मान अ तरा य मानव अिधकार अनुब धह को एउटा पुरक दःतावेज हो। यसले अपा गता भएका य ह को कुनै नयाँ मानव अिधकारलाई

मा यता दने होईन ब अपा गता भएका य ह लाई पिन अ सरह सबै मानव अिधकारको समान उपभोगको स मान र सिुन त गन प रा ह को ज मेवार र कानुनी दािय वको बारेमा ःप पाछ। अपा गता भएका य ह ले आ नो अिधकारको ूयोग गनलाई सयंोजन गनु पन आवँयक भएका ेऽह को प हचान गनुकासाथै िनयिमत पमा उनीह को अिधकारको हनन हने ् ु भएकाले यःता अिधकारको सरं णको िनिम सबैभ दा ब ढ ूबिलकरण गन पन ेऽह , आ दको प हचान महास धले गदछ। यसले उ कायलाई सःुप ढाँचाको लािग आधार ूदान गन तथा ू येकलाई लाग ु हनेु व यापी यूनतम मापद डको ःथापना गदछ।

महास धको ूावधान अनुसार महास धलाई ूभा वत पान कानुन र नीितह को िनमाण तथा काया वयन गदा, र अपा गता भएका य ह को जीवनलाई ूभाव पान वषयका अ य स पूण नीितह को स ब धमा उनीह को ूितिनिध व गन सःंथाह ारा अपा गता भएका य ह सगँै परामश गन प रा ह बा य छन।्

 8

अपा गता भएका य ह िन न आधारभूत अिधकारह बाट िनयिमत पमा व चत हँदै आएका छनु ्

िश ा ूा गन अिधकार ःवत ऽ पले हँडडुल गन पाउने अिधकार समदुायमा आ मिनभर भएर बाँ न पाउने अिधकार यो यता अनसुार जागीर गन पाउने अिधकार सचूना ूा गन अिधकार उिचत ःवाः य उपचार पाउने अिधकार मतदान जःतो राजनीितक अिधकारको ूयोग गन पाउने अिधकार आ म िनणयको अिधकार

सन ् २००० को से टे बरमा भएको सयंु रा सघंको सहॐा द स मेलनमा उप ःथत सरकार तथा रा य ूमखुह ले िन न लआय ूाि का लािग काय गन सहमत भए

लआय १ उ च ग रवी र भोकमर को उ मूलन

अपा गताको कारणको पमा ग रवी : ५० ूितशत भ दा पिन ब ढ

अपा गताह रोकथाम गन स कने खालका ह छनु ् र ू य पले ग रवीसगँ जो डएका छन।् कुपोषण, आमामा हने कुपोषण तथाु स वा रोगह को कारणबाट सृ जत अपा गतामा यसको स यताको पु ह छ।ु

ग रवीको डरला दो कारक त वको पमा अपा गता: अपा गता भएका ८५ ूितशत भ दा बढ य ह ग रवीमा बाँ छन।्

लआय २ सव यापी पमा ूाथिमक िश ा ूा गनु

वकासशील मलुकुह मा अपा गता भएका बालबािलकाह म येको अनुमािनत ९८ ूितशत व ालय जाँदैनन।्

  9

लआय ३ लै गक समानताको ूव न एवं म हलाह को सश करण गनु

अपा गता भएका म हलाह लाई समाजमा दोहोरो पमा पिछ पा रएको कुरालाई यापक पमा ःवीकार ग रएको छः उनीह लै गक तथा अपा गता दवै कारणले विभ नु बयाकलापह बाट व चत ग रएका छन।्

सभंा वत पमा अपा गता भएका म हलाह , सा ग म हलाह भ दा, दई ुवा तीन गणुा ब ढ शार रक एवं यौन द यवहारकोु िशकार हुन स दछन। ्

लआय ४ वाल मृ यु दर घटाउने

सा ग बालबािलकाह को मृ यु दर २० ूितशत भ दा पिन तल भएका मलुकुह मा समेत गरेर केह मलुकुह मा अपा गता भएका बालबािलकाह को मृ यु दर उ चमा ८० ूितशत स म पाइएको छ।

लआय ५ मात ृःवाः यमा सधुार

गभवती भएको अवःथा वा ब चा ज माउने बेलामा भएका ज टलताका कारणले क रब २ करोड म हलाह अपा ग ब दछन।्

वकासशील मलुकुह का बालबािलकाह मा हने अपा गताको एउटा ूमखुु

कारण ज मपूवका अःवाभा वक घटनाह हन। यस ूकारकोु ् अपा गताको रोकथाम गन स क छ।

लआय ६ एच.आइ.िभ. ए स, मले रया तथा अ य रोगह सँगको लडाइ

अपा गता भएका य ह खास गर एच.आइ.िभ. ए सबाट खतरामा रहेका ह छनु ्तर उनीह लाई रोकथाम र उपचार बारेका आवँयक सेवा र सचूनाको पहँचमा अभाव ह छ।ु ु

हरेक १० जनामा एक जना ब चालाई मले रयाको दंपु रणामको पमा िसकाइमा अस मता, मानव शर रका अ ग तथा म ंतंकबीचको तालमेलको अ य, र छारेरोग स हतका नशा स ब धी कमजोर ह ह छु न।्

 10

लआय ७ वातावरणीय द घकािलनताको सिुन तता

खराब ःवाः य र अपा गताको एउटा उ ले य कारण कमजोर वातावरणीय अवःथा हो।

रोकथामयु वह नताको एउटा ूमखु कारण आँखामा फुलो पन रोग

(शकोमा) हो जनु सफा पानीमािथको पहँचबाटु रोकथाम गन स क छ।

लआय ८ वकासका लािग व यापी साझेदार को िनमाण गनु

अपा गता भएका धेरैजसो य ह को नयाँ ू विध, वशेष गर सचुना र स चारसगँ स ब धत ू विध (आइसीट ) मा पहँच हँदैन।ु ु ूमखु वेबसाइटह पहँचयु छैनन र सहयोगीु ् ू विध िनकै महँगो छ।

अपा गता र वकासबीचको स ब ध

जब कुनै मलुकुले महास ध अनुमोदन गछ, तब महास ध ारा ःथा पत

उ रदािय वह उ प रा को कानुनी ढाँचा, वकास योजना तथा बजेट र स ब धत नीितह मा िचऽण ग रएको हनुु पछ। महास धले रा यले अपा गता भएका य ह लाई वकासका स पूण ेऽह मा समावेश हन सहयोग गन ठोस ुतथा यवहा रक कदमह िलनु पन कुरालाई जोड द छ (ख ड ५ हेनु होस)।

महास धले रा य काया वयनको ूय नह लाई सहयोग हने गरु अ तररा य वकास सहयोगको मह वलाई पिन ःवीकार गदछ।

  11

सांसदह का लािग चेक िलःट

अपा गताभएका य ह को अिधकार ूित मलेै कन िच देखाउनु पछः

ू येक मानव जाितका समान नैसिगक मू य र मा यताका कारण अ य

स पूण मािनसह को लािग जनु कारणले मानव अिधकारको ूव न ग र छ, यह अथमा अपा गता भएका य ह को लािग पिन मानव

अिधकारको ूव न ग रनु पछ। धेरैजसो मलुकुह मा, अपा गता भएका य ह लाई व ालय जान,

जािगर खान, मतदान गन तथा ःवाः य उपचार ूा गन क ठन ह छु । अपा गता भएका य ह ले उनीह को मानव अिधकारको पूण उपभोगको

सिुन त गन स ने बनाउने एउटा माऽ उपाय उनीह का अिधकारलाई रा य काननुमा ू याभिूत गनु, यस कानुनसगँ अनुकूल, सयंो जत, तथा िनर तरता हने कामह स पूणु म ऽालयह मा स चालन गनु तथा कानुनी सःंथाह ले ती अिधकारह को स मान गनु हो।

अपा गता भएका य ह लाई िसमा तीकृत बनाइ रा े र उनीह लाई िनभर ब न ूो सा हत गनु उनीह का प रवार र सवसाधारणह लाई महँगो

ह छु । अपा गता भएका य ह लाई आ मिनभर भएर जीवन जउन र समाजलाई योगदान गन सश करण गनु सामा जक एवं आिथक दवै ुहसाबले फाइदाजनक ह छ।ु

हरेक य ले रोग, दघटनाका कारण वा वृु हने बममा जीवनको कुनै ुमोडमा अपा गता वरण गन स भावना ह छ।ु

अपा गता भएका य ह अ य य ह जःतै मतदाता, करदाता तथा नाग रक हन।ु ् उनीह ले तपा को सहयोगको अपे ा गन छन र उ ले् खत

कुरामािथको पूण अिधकार रा छन।्

ूथम पटक, अ तरा य सहयोगमा स चािलत लगायत सबै वकास कायबमह अपा गता भएका य ह का लािग समावेशी र पहँचयु बनाउनु पनु कुरामा जोड दँदै अपा गता भएका य ह का लािग पुनःःथापना जःता विश कायबमह को

 12

िसजना गन कायमा महास धले जोड दएको छैन। सबै अवःथाह मा अपा गता भएका य ह का सःंथाह ती वकास कायबमह को तजुमा ग रंदा सहभागी हन ुुपछ।

व वकास कायबमको मलूूवाहमा, खास गर सहॐा द वकास लआयका स दभमा अपा गता भएका य ह को समावेशीकरणको आवँयकता सःुप छ। उनीह को सहभािगता वना, सहॐा द वकास लआयमा गत ग रए जःतो सन ्२०१५ स ममा ग रबी र भोकमर लाई आधाले घटाउनु अस भव हनेछु (अिघ लो पृ ६ को ब स हेन ुहोस)्। यःतै गर , वकासशील मलुकुह का अपा गता भएका ९८ ूितशत बालबािलकाह व ालय नगएस म हरेक बालबािलकाह का लािग िन:शु क

र व यापी ूाथिमक िश ाको अिधकार (सहॐा द वकास लआयको दोॐो लआय)

ूा हनेछैन।ु

  13

ख ड–दईुö

महास धको वःततृ प

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध अपा गतासगँ सरोकार रा े प हलो मानव अिधकार दःतावेज होइन। तर पिन अिघ ला दःतावेजह ले भ दा यसले अपा गता भएका य ह लाई उदाहर णय पमा सरं ण ूदान गछ। महास धले अपा गता भएका य ह ले उपभोग गनुपन अिधकारह लाई वःततृताकासाथ ववरण तथा रा य र अ य िनकायह ारा उ अिधकारह को स मानको सिुन ितता गरेको छ।

एउटा नयाँ महास ध उ मुख ऐितहािसक वकासबम

यो महास ध छलफल र पा रत हनुपुव सयंुु रा सघंले मानव अिधकार र अपा गताको वषयमा ूाथिमकताका साथ कैय पटक स बोधन ग यो। सन ्१९८२ मा, सयंु रा सिंघय महासभाले “अपा गता भएका य ह सगँ स ब धत व कायबम” पा रत ग यो जसले कुनै पिन देशको वकासको तहलाई वाःता नगर ती सबै देशह का सामा जक जीवन र वकासका गित विधह मा अपा गता भएका य ह को पूण समानता र सहभािगताको स व न गदछ।1 सयंु रा सघंको महासभाले सन ् १९८३ दे ख १९९२ को दशकलाई “अपा ग य ह को दशक” को पमा घोषणा ग यो र सो अविधभर आ ना सदःय रा ह लाई अपा गता भएका य ह सगँ स ब धत व कायबमलाई काया वयन गन ूो सा हत ग यो।2                                                             1 सन ्१९८२ डसे बर ३ मा संयु रा संघको महासभा ारा पा रत “ अपा गता भएका य ह को कामसँग स ब धत व कायबम” को स क प ूःताव ३७/५२का उ ेँयह

हेनुहोस।्

2 सन ्१९८२ डसे बर ३ को संयु रा संघीय महासभाको स क प ूःताव ३७/५३

 14

सन ् १९८७ मा ःवीडेनको ःटकहोममा भएको “अपा गता भएका य ह सगँ

स ब धत व कायबम”को काया वयनको प हलो ूमखु अ तरा य समी ाका बेलामा सहभािगह ले अपा गता भएका य ह को मानव अिधकारबारे एउटा महास धको मःयौदा तयार गन िसफा रस ग यो। इटाली र ःवीडेन सरकार तथा सामा जक वकास आयोगका अपा गता स ब धी वशेष ूितवेदकले तयार पारेका पहलह र ूःतावह तथा नाग रक समाजको कडा वकालत लगायत धेरै ूय न र पहलका बाबजदु पिन अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धको मःयौदाले नयाँ स ध छलफलको लािग मा यता ूा गन आवँयक पन मत ूा गन

सकेन।

महास धका ूमखु वकासबम

मानव अिधकार स ब धी अ तरा य अिधकारपऽ :

मानव अिधकारको व यापी घोषणा पऽ

आिथक, सामा जक तथा सांःकृितक अिधकार स ब धी अ तरा य

अनुब ध

नाग रक तथा राजनीितक अिधकार स ब धी अ तरा य अनुब ध

मानव अिधकार तथा अपा गतासगँ वशेष सरोकार रा े सयंु रा सघं र आइ.एल.ओ.का दःतावेजह :

वौ क अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी घोषणा (१९ ७१) अपा ग य ह को अिधकार स ब धी घोषणा (१९ ७५)

अपा गह को कामसगँ स ब धी व कायबम (१९ ८२)

अपा गताको ेऽमा मानव ससंाधन वकास स ब धी कामको लािग तिलन(Talin) िनदिशका (१९ ९०)

मानिसक व ता भएका य ह को सरं ण तथा मानिसक ःवाः य ःयाहारका िस ा तह (१९ ९१)

अपा गता भएका य ह को समान अवसरका लािग ूामा णक िनयमह

(१९ ९३)

  15

सन ् १९९१ मा, सयंु रा सघंीय महासभाले एम.आइ. िस ा तका नामले प रिचत मानिसक व ता भएका य ह को सरं ण तथा मानिसक ःवाः य उपचार सधुार स ब धी िस ा तह अ गीकार ग यो। एम.आइ. िस ा तले वौ क

अपा गताको मापद ड र ूकृयागत िन तता ःथा पत ग यो र सःंथागत प रिधमा उनीह मािथ हन स ने द यवहारु ु वा अनुिचत शार रक ब देज वा अनै छक सामा जक व छेद, िनःसबंमण, मनो-िचरफार र अ य अिधकार अितबमण तथा पूववत अवःथामा फकाउन निम ने किसमका उपचार जःता अ य त ग भीर ूकृितका मानव अिधकार हननका व सरं ण ूदान ग यो । यित बेला न वन काय भए पिन हाल भने एम.आइ.िस ा तको मह व नै ववादमा छ।

सन ्१९९३ मा, सयंु रा सघंीय महासभाले अपा गता भएका य ह को अवसरका समािनकरण स ब धी ूामा णक िनयमह ” पा रत ग यो। ती विश िनयमह ले

“अपा गता भएका केटा, केट , म हला तथा पु षह ले आ नो समाजका सदःयह को पमा अिधकार र कत यको उपभोग गन पाउने कुराको िन तता गन चाहनुकासाथै रा यले समाजमा अपा गता भएका य ह को समान सहभािगताको लािग यवधानह को उ मलून गन आवँयक ठा यो। उ ूामा णक िनयमह

सयंु रा सघंका आ ना सदःय रा ह लाई मानव अिधकार र अपा गता स ब धी काममा िनदिशत गन मु य दःतावेज ब यो र हाल व मान मानव अिधकार स ब धी दःतावेजमा उ ले खत रा सघंका सदःय रा ह ले बा या मक दािय वह प हचान गन मह वपणु स दभ साममीको पमा र ो। धेरै मलुकुह ले आ ना रा य कानुनह ियन ै विश िनयमह मा आधा रत गरेका छन। ् वशेष ूितवेदकले उ विश िनयमह को रा य तहमा काया वयनको अनुगमन गरेतापिन ती िनयमह वैधािनक पमा बा यकार छैनन र् नयाँ महास धलेझ

अपा गता भएका य ह को अिधकारको वःततृ पमा सरं ण गदनन।्

अ तररा य मानव अिधकार दःतावेजह ले अपा गता भएका य ह लगायत हरेक य ह को अिधकारको सरं ण र स व न गछन।्

 16

नयाँ महास धतफको बाटो

डसे बर २००१ अपा गता भएका य ह को अिधकार र आ मस मानको सरं ण तथा ूव न गनलाई एउटा वःततृ र ए ककृत महास धको ूःतावको वारेमा वचार गनको लािग एउटा तदथ सिमितको ःथापनाको गन सयंु रा सिंघय महासभामा मे सको सरकारको ूःताव।

अग २००२ तदथ सिमितको प हलो वैठक, जसमा यसले एउटा स भा वत नयाँ महास धको आधारभतू कारण र नाग रक समाजको सहभािगताको लािग ू बयाका बारेमा वहस ग यो।

२५ अग २००६ तदथ सिमितको आठ बैठकमा मःयौदा महास ध स ब धी म यःतथा र एउटा छ टै ु ऐ छ क ूोटोकललाई अ तम प दइयो तथा ूा विधक सिम ाका लािग महास धको पा य साममी तदथ पमा पा रत ग रयो।

१३ डसे वर २००६ सयंु रा सघंको महासभा ारा अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध र ऐ छ क ूोटोकल सवस मत पा रत।

३० माच २००७ महास ध र ऐ छ क ूोटोकल सयंु रा सघंको मु यालय युयोकमा हःत रको लािग खु ला।

मानव अिधकारको व यापी घोषणापऽ; आिथक, सामा जक र सांःकृितक अिधकार स ब धी अ तरा य अनुब ध, तथा नाग रक र राजनीितक अिधकार स ब धी अ तरा य अनुब धह को सयंु प मानव अिधकार स ब धी अ तरा य अिधकारपऽ हो। ियन ैतीन दःतावेजह ले सयंु पले मानवजाितको अहर णया नाग रक, सांःकृितक, आिथक, राजनीितक र सामा जक अिधकारलाई मा यता ूदान गदछन;् तसथ, मानव अिधकार स ब धी अ तरा य अिधकारपऽले ःप पमा उ लेख नगरेतापिन अपा गता भएका य ह को अिधकारको पिन प हचान र सरं ण गदछ।

  17

अपा गताको आधारमा बालबािलकाह मािथ हनेु भेदभावलाई ूःट पले िनषेध गन प हलो मानव अिधकार स ध बालबािलकाह को अिधकार स ब धी अ तरा य

महास ध हो। यसले अपा गता भएका बालबािलकाह लाई जीवनको पूण पमा उपभोग गन, र वशेष हेरचाह तथा सहयोग मािथको पहँचको अिधकारलाईु पिन मा यता ूदान गदछ।

नयाँ महास ध पा रत हनुपुव व मानु मानव अिधकार स धह ले अपा गता भएका य ह को अिधकार सरं णको वषयमा सव यापी पले स बोधन गरेका िथएनन,् र अपा गता भएका य ह ले ती स धह अ तगत रहेका सरं ण सयं ऽह को अ य त कम ूयोग गरेका िथए। पा रत महास ध र मानव अिधकारको सरं ण र अनुगमनका नयाँ सयं ऽको ःथापनाले अपा गता भएका य ह को अिधकतम सरं णमा उ लेखनीय सधुार याउनपुछ।

महास धको एक झलक

महास धको उ ेँय

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धको धारा १ ले महास धको उ ेँय “अपा गता भएका सबै य ह ले स पूण मानव अिधकार तथा मौिलक ःवत ऽताको पूण र समान उपभोग पाउनको लािग ूव न, सरं ण र सिुन त गनु, तथा उनीह को नैसिगक मयादाको स मानको ूव न गनु हो।

महास धको ेऽ

महास धले अपा गता भएका य ह को मानव अिधकार िभऽ पन आिथक,

राजनैितक, सामा जक, कानुनी र सांःकृितक अिधकारको सरं ण र ूव न गछ। यसले सःंथागत वकासको बममा यायमा पहँचको कुरामाु , समदुायमा ःवत ऽ जीवन यापनका बेला, ूशासिनक कामह गदा, ूहर र अदालत ारा ग रने यवहारमा, िश ा, ःवाः य, कायलय, पा रवा रक जीवनमा, सांःकृितक र खेलकुदका बयाकलापह मा, र राजनीितक तथा सावजिनक जीवनमा सहभागी हँदा आम ु

 18

मािनस सरह अपा गता भएका य ह लाई पिन भेदभावर हत र समान यवहारको आधारमा यायको पहँचका लािग आ हानु गदछ। महास धले अपा गता भएका सबै य ह अ य नाग रक सरह कानुनका साम ुसमान छन ्भ ने कुराको सिुन त गछ। यसले अपा गता भएका य ह मािथ हने यातनाु , शोषण, हंसा र द यवहारको ु पिन िनषेध गछ तथा उनीह को जीवन, ःवाधीनता, सरु ा, गितशीलता र अिभ य को ःवत ऽता तथा उनीह को गोपनीयता मािथको स मानको सरं ण गदछ।

अपा गतालाई प रभा षत गदा

यो महास धले “अपा गता” श दको ूःट पले प रभा षत गदन; महास धको ूःतावनाले “अपा गता” लाई एउटा वकासशील धारणाको पमा ूःतुत गदछ

(अनु छेद ग)। महास धले न त “अपा गता भएका य ह भ ने श दलाई न ैप रभा षत गदछ। यध प महास धले अपा गता भएका य भ नाले शार रक,

मानिसक, वौ क अथवा इ ि य स ब धी कमजोर ह तथा ितनका विभ न नकरा मक सोच तथा शार रक भौितक अवरोधह को कारणले गदा समाजमा अ य य ह सरह समान आधारमा पणू र ूभावकार ढ गमा सहभागी हन वाधा ुभएका य ह लाई जनाउँछ (धारा १)।

“अपा गता” एउटा वकासशील धारणा हो भ ने मा यताले समाज र समाजिभऽ रहेका वचारह ःथर छैनन ्भ ने त यलाई जनाउँछ। फलत: महास धले “अपा गता” बारे कडा वचार ला ैन ब समय सापे र फरक सामा जक, आिथक प रवेशमा समायोजन हन अनुमितु दने एउटा गितशील पहँचको प रक पनाु गदछ ।

महास धको अपा गता स ब धी अवधारणाले अपा गता भएका य ह को मानव अिधकार उपभोगमा समाजमा रहेका धारणागत र वातावरणीय अवरोधह ले पान स ने उ लेखिनय असरह मािथ मह वकासाथ ूकाश पारेको छ। अक श दमा भ ने हो भने ह ल चेयरमा रहेको एक य लाई उसको य गत अवःथाको कारणलेभ दा पिन पहँच नभएका बस वाु कायःथानका भया गह जःता

  19

वातावरणीय अवरोधह ले गदा उनीह लाई एउटा उपल धमलूक रोजगार मािथको पहँचु हनबाट क ठनाइहु को िसजना भएको हन स दछ। ु

यःतै गर , वौ क अपा गता भएका एउटा ब चालाई

िश कह ले उस/उनलाई गन यवहार, लचकताह न ःकुलवोडह र स भवत: फरक िस ने मता भएका व ाथ लाई आ मसाथ गन

नस ने अिभभावकह का कारण उस/उनलाई समःया प ररहेको हन स छ।ु यसलेै, अपा गता भएका य ह ले पूण र ूभावकार ढ गले समाजमा सहभागी हनु

उनीह लाई अ ठेरो पान ती धारणा र वातावरणमा प रवतन गराउनु मह वपूण ह छ।ु

यो महास धले अपा गता भएका य ह लाई प रभा षत गनु भ दा पिन उनीह को हन भनेर चु नाउँछ। अपा गता भएका य ह ले दघकािलन अश ताले िस जत शार रक, मानिसक, वौ क वा इ ि य स ब धी कमजोर ह भएका ती य ह लाई जनाउँछ; अक श दमा भ ने हो भने महास धले क तीमा ितनै य ह को सरं ण गदछ। यो अ तिन हत सकेंता मक बुझाई रा यले सरं ण गनु पन य ह को ेऽ वःततृ गन स दछ, उदाहरणका लािग अ पकालीन पमा अपा गता भएका य ह लाई पिन यसमा समावेश गन स छ,।

“हामी अ हले एउटा रा य अपा गता ऐन पा रत ग ररहेका छ जनु एउटा सवमा य कानुन हो र जसले अपा गता भएका य ह को सरं णका लािग कानुनी सरु ा दएर सेवा गनछ। यःतै हामीले अपा गता भएका य ह को शै क मतामा सधुार गन खास कायबमह याउन

तथा ूभावकार कदम चा न खोजीरहेकाछ कन भने अपा गता भएका य ह को जीवनमा दगो प रवतन याउने हो भने यो िश ाको मा यमबाट माऽ गन स क छ भ ने कुरामा हामीलाई व ास छ। यसलेै हामी यो महास ध अनुमोदन गन

ूथम रा हन पाएकोमाु दयदे ख न ैगौरवा वत

छ । ”

िसनेटर लोइड इमसन मो र् स ौम तथा सामा जक सेवा म ऽालयका रा यम ऽी (जमैका)  

 20

गैर-भेदभाव र समानता

गरै-भेदभावको िस ा त मानव अिधकार कानुन तथा अ य सबै मानव अिधकार स ध स झौताह मा समा हत िस ा तको कोशेढ गा हो।ु अपा गताको आधारमा हनेु भेदभावलाई “अपा गताको आधारमा हने कुन ै वभेदु , ब हंकार अथवा ूितव ध जसको उ ेँय अथवा ूभाव अपा गता भएका य ह लाई पिन अ य य सरह समान ढ गले राजनीितक, आिथक, सामा जक,

सांःकृितक, नाग रक वा अ य ेऽका मौिलक ःवत ऽता तथा सबैखाले मानव अिधकारका मा यता, उपभोग वा अ यास गन कमजोर तु याउनु अथवा खारेज गनु” भनी प रभा षत ग रएको छ। “यसले उपयु वासःथानको अ ःवकारस हत

सबै किसमका भेदभावलाई समे छ।“

कानुनी वभेद तथा कायःथानमा हनेु वभेद जःता रा यले कानुनह मा समा व र यवहारमा अ यासरत दवै ूकारका वभेद रो नु पछु ,। तर अपा गता स हत वा र हत य का लािग समान अवसर सिुन त गन आवँयक हँदाु रा यले अपा गता भएका य का प मा सकारा मक वभेद गन स दछ।

“उपयु अनुकूलन” भ नाले अपा गता भएका य ह लाई अ य य सरह समान आधारमा उनीह को मानव अिधकार तथा आधारभतू ःवत ऽताको उपभोगको सिुन त गनका लािग कुनै िन त अवःथामा आवँयक परेको ख डमा असमानुपाितक वा अनुिचत भार नपार ूदान ग रने आवँयक र उपयु सधुार वा अनुकुलता स झनु पछ। यो िस ा तका अनुसार अपा गता भएका य ले रा य ःवय ंअ य िनकाय तथा िनजी ेऽ समेतले उनीह लाई कुनै ठलो ु भार नपन गर अपा गता भएका य को अवःथा अनुकूल यवःथा गन उनीह बा य छन ्भ ने तक रा स दछन। ्

उदाहरणको लािग, य द कुनै एक कामदारको काम गन िसलिसलामा, काम गन ठाउँ बा हर या िभऽ जनुसकैु ठाउँमा पिन दघटना भएर ह लु चेयर ूयोग गनु पन भएको ख डमा त काल या प, ह लिचयर जान िम ने शौचालय तथा अवरोध र हत

  21

वर डाको यवःथा तथा अ य सधुार तथा अनुकूिलत िनमाण गन दािय व रोजगारदाताको ह छु जसले गदा अपा गता भएका य ले पुन: स बय पमा आ नो कामलाई िनर तरता दन स छ। यस किसमको यवःथापनमा रोजगारदाताको असफलताले कामदारलाई आफूमािथ भएका भेदभाव व उिचत याय पाउन याियक अथवा अध याियक िनकाय स म डो याउन स छ।

यध प, रोजगारदाताले िमलाउनै पन अनुकुलता असीिमत हँदैु नन ्खािल “उिचत” हनुपछ ु भ ने माऽ हो। खासगर यापा रक ूित ानको िनकै सानो खालको कारोबार छ र यसले ूदान गन सु वधामा स जल ै प रवतन गन नस कने ूकारको छ भने काम गन ठाउँको यःतो असमानुपाितक महँगो पुनिनमाण गन पछ भ ने छैन।

महास धमा वःता रत ग रएका अिधकार र िस ा तह :

सामा य िस ा तह

सामा य िस ा तह ले रा य र अ य िनकायलाई महास धको अनुवाद र अनुमोदन गनको लािग सहायता ूदान गछन। ती आठ् वटा िस ा तह यस ूकार छन ्:

नैसिगक मयादा, आ नो वषयमा िनणय गन पाउने ःवत ऽता स हतको ःवशासन र य को ःवत ऽताको स मान

गरैभेदभाव

समाजमा पूण र ूभावकार सहभािगता र समावेशीकरण

मानवीय व वधता र स पूण मानवताको एक भागको पमा अपा गता भएका य ह को फरक मताको स मान तथा ःवीकारो

अवसरमा समानता पहँचयु ताु

म हला र पु ष बीचमा समानता र अपा गता भएका बालबािलकाह को बिमक पले वकिसत मता तथा

उनीह को आ नो प हचानको सरं ण गन पाउने अिधकार मािथको स मान

 22

अिधकारह

स पूण मानव जाितमा लाग ु हने नाग रकु , सांःकृितक, आिथक, राजनीितक र सामा जक अिधकारह महास धमा ूःट पले खु याइनकुो साथसाथै रा यले अपा गता भएका य ह ले पिन अ य नाग रकलेझ समान पले आ नो अिधकार उपभोग गन पाउने सिुन त गरेको होस भ ने् ितर पिन महास ध के ित भएको ह छ।ु म हला तथा बालबािलकाह का वशेष अिधकारह , त या क

सकंलन, सचेतना जागरण र अ तरा य सहकाय जःता ेऽमा रा यको कायिशलता आवँयक भएका ेऽह मािथ पिन महास धले स बोधन गछ।

महास धमा ूःट उ लेख ग रएका अिधकारह यस ूकार छन ्:

भेदभाव र हत ढ गले कानुनका अगा ड समानता य को जीवन, ःवाधीनता र सरु ाको अिधकार कानुन र कानुनी मताको अगा ड समान मा यता यातनाबाट उ मु

शोषण, हंसा र द यवहारबाटु उ मु

शार रक र मानिसक अख डताको स मानको अिधकार गमनिशलता ( हंडडुल) र रा यताको ःवत ऽता समदुायमा बसोवास गन पाउने अिधकार वचार र अिभ य को ःवत ऽता गोपनीयताको स मान

घर तथा प रवार ूितको स मान

िश ाको अिधकार ःवाः यको अिधकार कामको अिधकार उिचत जीवन ःतरको अिधकार राजनैितक र सावजिनक जीवनमा भाग िलन पाउने अिधकार सांःकृितक जीवनमा भाग िलने अिधकार

  23

महास धले अपा गताको आधारमा माऽ नभइ िल ग, उमेर, जाितय वा अ य आधारमा भेदभावमा परेका य ह को पिन प हचान गदछ। यसलेै महास धले िन त वगूित सम पत दई धाराह लाईु समावेश गरेको छ : अपा गता भएका म हलाह र अपा गता भएका बालबािलकाह ।

महास धले रा यको कायिशलताको लािग िन त वशेष ेऽह को िनधारण गदछ। कुनै एउटा अिधकारको अनुभिूतको सिुन तता कुनै एउटा अिधकार ःथापना गरे जःतो होइन। यसलेै गदा अपा गता भएका य ह लाई पिन अ य य सरह समान आधारमा अिधकारको पूण र ूभावकार ढ गले उपभोग गन उिचत र यो य वातावरण यवःथापन गन यस महास धले रा यप लाई बा य बनाउँछ। ती यवःथापनह िन न वषयसगँ स ब धत छन ्: ―

सचेतना जागरण: जसले गदा अपा गता भएका तथा सा ग दवै ूकृितका ुय ह आ नो अिधकार र उ रदािय वह काबारेमा बु छन;्

पहँचयु ताु : सवै आधारभतू अिधकारको उपभोग र समदुायमा ःवत ऽ जीवन यापन

सहभािगता : एउटा िस ा त र एउटा अिधकार

सहभािगता र समावेशीको िस ा तले अपा गता भएका य ह लाई एउटा वहृत

समाजमा र उनीह ला ई ूभा वत पान िनणयह गदा सहभागी बनाउने उ ेँय रा दछ जसले गदा उनीह लाई आ नो जीवन तथा समदुायमा स बय हनु

ूो सा हत गदछ। समावेशी भनेको दईतफु ू बया हो: अपा गता नभएका य ह ले अपा गता भएका य ह को सहभािगतालाई सहज मा नु पछ।

महास धले वशेषत: ससंद य िनवाचनमा मतदान गन पाउने जःता राजनैितक

जीवनमा सहभागी हन पाउने तथाु सांःकृितक, खेलकुद स ब धी र अ य

मनोर जन गित विधमा सलं न हने जःता सांःकृितकु अिधकारह लाई आ मसात गदछ। यध प क हलेकह ं सहभागी हनु पाउने अिधकारको ूाि को

 24

उपल धताको िनिम रा य ारा वशेष कायिशलता हनुु पदछ। उदाहरणका लािग, मतपे टकामा आ नो मत ःप पले ूकट गन एक जना व हन य लाई मतदानको साममी ोेलमा आवँयक हन स छ तथा उसलाईु

य गत सहयोगको पिन खाँचो हन स छ। य द मतदान के िमाु या पको सु वधा छैन अथवा मतदान के ि घरबाट धेरै टाढा छ भने ह लचेयर ूयोग

गन य लाई मतदान गन अ चनह हन पिन स छु र यसर एक जना य को राजनैितक जीवनमा सहभागी हनु पाउने अिधकारमा अवरोध उ प न

ह छ।ु

जो खमपुण प र ःथितह तथा मानवीय आपतकालीन अवःथाह -अपा गताको एक कारण जसले रा य ारा सरं णको सिुन तताका लािग

िन त कायह को माग गछ

म हला र पु षबीच समानता

अपा गता भएका म हलाह ले क तीमा दई तहमाु आफूह मािथ हने ुभेदभावको अनुभव गन स छन ्: एउटा िल गको आधारमा हनेु भेदभाव र अक अपा गताको आधारमा हने भेदभाव। म हलाु तथा पु षबीच समानताको िस ा तले महास धमा भएका यवःथाको काया वयन गदा रा यले म हला तथा पु षवीच समानताको ूव न गनुपन र असमानतासगँ जु नु पन आवँयकता ठा छ। महास धको धारा ६ ले वशेषत: अपा ग भएका म हला तथा बािलकाह अपा गताको आधारमा, िल गको आधारमा तथा क हले कह ं अ य आधारह गर बहु-भेदभावको िशकार ह छन।ु ् म हला तथा पु ष बच समानता सयंु रा सघंीय मानव अिधकारको एउटा िनदिशत िस ा त माऽ

नभएर यो आफमा छ टै एउटा अिधकारु हो।

यायमा पहँचु : अपा गता भएका य ह लाई आ नो अिधकार दावी गन अ यावँयक आधार ,

य गत गमनिशलता: अपा गता भएका य ह को लािग ःवत ऽताको ूव न गन ु,

  25

बसोवास तथा पुनःःथापना: ज मदे ख अपा गता भएका र पिछ अपा गता वरण गरेका य ह लाई अ यिधक पमा आ मिनभरता र यो यता िनमाण गन तथा यसलाई कायम रा यो य बनाउनको लािग,

लगत तथा त या क स कलन: अपा गता भएका य ह को अिधकार सवं न र सरं ण गनका लािग आवँयक नीित िनमाण तथा काया वयनको आधारको पमा।

पहँचयु ताु

पहँचयु ताु िस ा तले अपा गता भएका य ह को अिधकारको पूण उपभोगमा अव बाधाह लाई भ काउने उ ेँय रा दछ। यस मु ाले व वध ठाउँह मािथ शार रक पहँचु सगँ माऽ सरोकार रा दैन ब यसले इ टरनेट स चार जःता सचूना, ू विध तथा आिथक र सामा जक जीवनमािथको पहँचसगँ ु पिन सरोकार रा दछ। या प, पया ठला र खु लाू अवरोधमु वर डा तथा ढोकाह ,

ढोकाह मा उपयु ःथानमा ा डल र छे ःकनीह को यवःथा, ोेलमा सचूना तथा प न स जलो हने किसमका ढाँचामाु तयार पा रएका पा यसाममीको उपल धता, सा केितक अनुवादक / अनुवादह को ूयोग तथा आवँयक सहयोग र साथको उपल धताले काम गन ठाउँमा, मनोर जन ूा गन ःथान, मतदान

के ि, यातायात, अदालत इ या दमा अपा गता भएका य ह को पहँचलाईु

सिुन त गदछ। सचूनामािथको पहँचु अथवा ःवत ऽ पले हँडडुल गन स ने मता बना उनीह अ य अिधकारह बाट समेत व चत ह छन।ु ्

अ तरा य सहयोग

अपा गता भएका य ह लाई उनीह को मानव अिधकारको पूण र ूभावकार

उपभोगको सिुन तताको लािग अ तरा य सहयोगको अ यावँयक भएको सव यापक मा यता हो। यो महास धले यो स ब धलाई ःप पमा ःवीकार गदछ र रा य प लाई अ य रा यह वा स ब धत अ तरा य तथा ेऽीय

 26

स गठन र नाग रक समाजलाई िन न वषयमा सहकाय गन दािय वको िनधारण गछ :

सचूना, अनुभव, तािलम तथा अ य उ कृ अ यासह को आदानूदान ारा मताको वकास;

अनुस धान कायबम र वै ािनक ानस मको पहँचु को सहजीकरण; र

पहँचयो य रु सहयोगी ू विधह को ूयोगको सहजीकरण स हतको ूा विधक

तथा आिथक सहयोग।

अ तरा य सहयोग शीषकमा एउटा छ टैु धाराको समावेश गरेर महास धले अपा गता भएका य ह को पहँच र समावेशीकरणको ु िनिम अ तरा य वकास

कायबमह मा समेत गरेर ती सबै ूयासह को आवँयकताको रेखांकन गछ। विभ न त या कह ले के देखाउँछन ्भने व का धेरै मलुुकह मा समाजका अ ेऽमा बाँ ने अपा गता भएका य ह भ दा ग रबीमा बाँ ने अपा गता भएका य ह को ूितशत उ च छ, यःत ै अपा गता भएका य ह लाई वकास कायबमह को योजना तजमुा र काया वयनमा सलं न नगराउँदा उनीह व

समाजमा व मान असमानता र भेदभाव अझ ैब नेछ।

महास धीले अपा गता भएका य ह को अिधकारको ूव न गन हेतुले अ तरा य सहयोगलाई ूो सा हत गन काम रा य प को माऽ नभई अपा गता भएका य ह सलं न भएका सघंसःंथाह , स हतको नाग रक समाज, र अ तरा य तथा ेऽीय सगंठनह जःतो क सयंु रा सघंका वषयगत ूा विधक सःंथाह , व

बै क तथा अ य वकास बै कह , र युरो पयन आयोग तथा अ ृकन युिनयन जःता िनकायह को पिन यस कायमा भिूमका ह छ रु उनीह ले गरेका पिन छन। ्

महास ध अ तगत प रा ह का दािय वह :

महास धको धारा ४ मा वणन ग रए जःतै महास ध अनुमोदन गन रा ले अपा गता भएका य ह लाई कुनै पिन किसमको भेदभाव वना सबै ूकारको मानव अिधकार र मौिलक ःवत ऽताको पूण उपभोगमािथको अिधकारको ूव न र

  27

सिुन त गन म जरु गदछ। तल कोठामा मािथ उ ले खत दािय व पूरा गन

रा यले आ ना तफबाट गनु पन ठोस कायह वःततृ पमा ूःतुत ग रएको छ।

रा यप ारा चािलनु पन कदमह

• अपा गता भएका य ह का मानव अिधकार ूव न गनलाई आवँयक

कानुन र ूशासिनक मापद डह पा रत गनुपन। • भेदभावको उ मलुन गनलाई कानुन तथा अ य मापद डह को अ गकार

गनुपन। • सबै नीित तथा कायबमह मा अपा गता भएका य ह को अिधकार

सरं ण तथा ूव न गनपुन। • अपा गता भएका य ह को अिधकारको उ लघंन गन कुनै पिन

अ यासलाई रो नुपन। • नी ज ेऽमा अपा गता भएका य ह को अिधकारूितको स मानको

सिुन तता ग रनुपन। • नी ज ेऽ तथा कुनै पिन य ह बाट अपा गता भएका य ह को

अिधकारूितको स मान सिुन त गनुपन। • अपा गता भएका य ह का लािग पहँचु यो य वःत,ु सेवा तथा

ू विधह को अनुस धान र वकासका कायबम स चालन गनुपन, तथा अ य िनकायह लाई पिन यसो गन ूो सा हत गनुपन।

• अपा गता भएका य ह लाई सहयोगी हनेु ू विधह स ब धी सचूनामािथको पहँचु को यवःथापन गनुपन।

• अपा गता भएका य ह सगँ काम गन कमचार तथा यावसाियक

य ह लाई महास धमा भएका अिधकार स ब धी दनपुन तािलमको ूव न गनुपन।

• अपा गता भएका य ह सगँ सरोकार रा े कानुन तथा नीित िनमाण र काया वयन गदा र िनणय ू बयामा उनीह सगँ छलफल गन र उनीह लाई सलं न गराउनु पन।

 28

हरेक रा यह ले आफूसगँ उपल ध साधन ॐोतको उ चतम उपयोग गरेर, आिथक, सामा जक र सांःकृितक अिधकारको उपभोगको बिमक बोध गराउन कदमह चा नुपदछ। ियनीह म ये धेरैजसो अिधकारह को पुण उपभोगको िनिम ला न स ने समयको ःवीकार गद, यःता दािय व भ नाले सामा यतया अिधकारको बिमक ूाि जनाउँछ, उदाहरणको लािग, सामा जक सरु ा वा ःवाः य सेवा ूणालीह को ःथापना वा ितनीह को सधुार। अिधकारको बिमक ूाि ले रा यप ह लाई, खासगर वकासो मखु रा ह लाई, महास धको उ ेँय ूा गन केह लचकता ूदान गरेतापिन, यसले रा यप लाई उ अिधकारह को र ा गन

दािय वबाट मु गदन। उदाहरणको लािग, कुनै पिन रा ले अपा गता भएका य लाई घरबारबाट बलपुवक िनंकाषन गन, ःवे छाचार तवरले सामा जक सरु ाको अिधकारलाई खोःने, वा यूनतम याला् पाउने वा सो स ब धी शु वात वा स मान नगन जःता कायह गनु हँदैन।ु

आिथक, सामा जक र साँःकृितक अिधकारभ दा फरक ूकृितका मािनने नाग रक तथा राजनीितक अिधकारह बिमक पमा पाइने वषय होइनन। अक श दमा् , रा यले यी अिधकारह को त काल सरं ण र स व न गन ुपछ।

स मान, सरं ण तथा पूरा गन ुपन दािय वह :

सबै रा य प ह का िन न तीन फरक दािय वह महास धमा िन हत ग रएका छन ्:

स मानको दािय व

रा यका विभ न िनकायह ले अपा गता भएका य ह को अिधकारको उपभोगमा हःत ेप गन कायबाट टा ढनु पछ । उदाहरणको लािग, रा यले अपा गता भएकै आधारमा अपा गता भएका य ह को सहमित बना उनीह को ःवाः य पर ण

गनु वा उनीह लाई व ालय गएर प न पाउने अवसरबाट व चत गन ुहँदैु न।

  29

सरंक्षणको दािय व

तेॐो पक्षबाट हने ु मािथ उ ले खत

अिधकारह को उ लघंनको रा य पक्षले रोकथाम गनु पछ। उदाहरणको लािग, अपा गता भएका य ह लाई उनीह का नी ज रोजगारदाताह ले उनीह लाई काम गनका लािग उिचत आवास

स हतको उपयु वातावरणको यवःथापन ग र दनु पन आवँयकताको पुित रा यले गराउनुपछ। अपा गता भएका य ह लाई गालीगलौज र द यवहारबाटु जोगाउने मामलामा रा य सधै ूय शील हनपुछ।ु

पुरा गनुपन दािय व

अपा गता भएका य ह लाई मािथ उ ले खत अिधकारह पूण पमा ूा गन रा यले उिचत वैधािनक ूशासिनक, वजेटस ब धी, याियक तथा अ य कायह गनु पछ। (अिघ लो पृ को ब स साममी हेन ुहोस)्

यी दािय वह यवहा रक पले कसर पुरा ह छन भ ने कुराको उदाहरणहु ् अक पृ को व समा दइएको छ।

“अपा गता भएक एउट म हला भएक ले य गत पमा भ नुपदा, वकासशील मलुुकका अपा गता भएका अ य म हलाह जःतै हामी पिन अपा गताको आधारमा हनेु

भेदभाव, िल गको आधारमा हने भेदभाव ुतथा ग रवीको कारणले हने ु भेदभाव, यो तेहोरो भेदभावबाट गुळ छौ, यसलेै अ य

मा छेह ले आ नो अिधकारको उपभोग गरे जःतै हामीह को अिधकार उपभोगको सिुन त गन यो महास ध धेरै सहयोगी हन गइरहेकोु छ।”

भेनस इलागन डसएब ड पपल इ टर याशनल् , ( फिल प स)

Disabled People International, (Philipines)  

 30

महास धलाई अ य मानव अिधकार अनुब धह सँग तुलना गदा

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध मानव अिधकारसगँ

स ब धत अ य स ध स झौताह को परपूरक हो। यसले अपा गता भएका य ह को कुनै छ टैु किसमको मानव अिधकारलाई जनाउँदैन, ब यसले ःप सगँ रा य ारा ूदान गनुपन उनीह को मानव अिधकारको समान र ूभावकार उपयोगको स मान र सिुन तताको उ लेख गरेको छ।

स मान, सरं ण र पुरा गनुपन दािय व :

कसर ितनीह कायिशलतामा पा त रत हन स छनु ्

यातनाबाट मु

स मान :

रा यले अपा गता भएका कुनै पिन य लाई रा य ारा स चािलत ब द गहृ िभऽ कुनै पिन किसमको यातना तथा बूर, अमानवीय वा अपमानजनक यवहार गन पाउँदैन। सरं ण :

िनजी ेऽबाट स चािलत ब द गहृ तथा मानिसक िच क सा के िह मा अपा गता भएका य ह मािथ कुनै पिन किसमको यातना तथा यस किसमका कुनै पिन अ यास हँदैन भ ने कुराकोु सिुन तता रा यले गनुपछ। पुरा गनु पन : ब द गहृका अिधकार ह तथा ःवाः यकम ह लाई अपा गता भएका य ह को मानव अिधकारको स मान गन आवँयक र उिचत तािलम तथा सचूना उपल ध गराउने कुराको सिुन तता रा यले गनुपछ।

  31

ःवाः यको अिधकार : स मान : अपा गता भएका य ह को ःवत ऽ र सचुनास हतको सहमित वना अिधकार ह ले उनीह उपर कुनै पिन किसमको ःवाः य पर ण वा ूयोग

गन पाउँदैनन।् सरं ण : िनजी ेऽका ःवाः य सेवा ूदायकह ले कुनै पिन य ह लाई उसको अपा गताको आधारमा सेवा ूदान गन वषयमा भेदभाव गदन अथवा सेवाबाट व चत गदन भ ने कुराको सिुन तता रा यले गनुपछ। पुरा गनु पन : सरकारले अपा गता भएका य ह को लािग गुणःतर य तथा खचको हसाबले सेवाको उपभोग गन स ने किसमको ःवाः य सेवाको वृ तथा सहज ूाि को सिुन तता गनुपछ।

अिभ य ःवत ऽता : स मान : रा यले अपा गता भएका य ह बाट कुनै पिन सचूना लकुाउने वा उसको वचार ःवत ऽ ढ गले अिभ य गनबाट रो न पाउँदैन। सरं ण : रा यले कुनै पिन िनजी सघंसःंथा वा िनकायलाई अपा गता भएका य लाई

ःवत ऽ वचार अिभ य गन रोकटोक लगाउने कायको िनषेध गनु पछ। पुरा गनु पन : रा यले औपचा रक अ तर बयाह मा सा केितक भाषा, सरल भाषा, ॄेल िल प तथा वैक पक स चारको ूयोगलाई बढाउन ुपछ।

 32

िश ाको अिधकार : स मान :

व ालय ूशासनले अपा गता भएका कुनै पिन व ाथ लाई उसको अपा गताकै कारणले व ालयबाट िनःकासन गन पाउँदैन। सरं ण : रा यले कुनै पिन िनजी व ालयले आ ना शै क कायबमह मा अपा गता भएका व ाथ लाई भेदभाव नग न भ ने् कुराको सिुन त गनुपछ। पुरा गनु पन :

रा यले अपा गता भएका व ाथ ह स हत सबलैाई मा यिमक िश ा बिमक पले िन:शु क उपल ध गराउने कुरा सिुन त गराउनु पछ।

काम गन पाउने अिधकार : स मान : रा यले अपा गता भएका य ह को शेड युिनयन खो न पाउने अिधकारको स मान गनुपछ। सरं ण :

अपा गता भएका य ह को काम गन पाउने अिधकारको िनजी ेऽले स मान गछन भ ने कुराको् सिुन त गनुपछ। पुरा गनु पन :

रा यले उपल ध साधन र ॐोत ारा अपा गता भएका य ह लाई यावसाियक

तािलमको यवःथा गन ुपछ।

आिथक, सामा जक र सांःकृितक अिधकार स ब धी अ तरा य अनुब ध तथा नाग रक र राजनीितक अिधकार स ब धी अ तरा य अनुब ध लगायत मानव अिधकारको व यापी घोषणापऽ प ात ् अ ग बत ग रको मानव अिधकार स ब धी अ तरा य दःतावेजह ले

  33

कानुनको अगा ड समान मा यता : एउटा िस ा तको फैलावट

नाग रक तथा राजनीितक अिधकार स ब धी अ तरा य अनुब ध (धारा―१६)

कानुनको अगा ड जनुसकैु ःथानमा एउटा य को पमा मा यता पाउने

अिधकार हरेक य सगँ हनेछ।ु

अपा गता भएका य को अिधकार स ब धी महास ध (धारा―१२)

१. प रा ह ले अपा गता भएका य ह लाई कानुनको अगा ड य को पमा जनुसुकै ःथानमा मा यता पाउने अिधकार भएको पुनः पु गछन।्

२. अ य य ह सरह समान आधारमा जीवनका सवै प ह मा अपा गता भएका य ह को कानुनी मता उपभोग गछन ्भनी प रा ह ले ःवीकार गन छन।्

३. अपा गता भएका य ह ले आ नो कानुनी मता ूयोग गन आवँयक पन पहँचु ूदान गन प रा ह ले उपयु उपायह को अवल बन गन छन।्

४. प रा ह ले कानुनी मताको ूयोगसगँ स ब धत स पूण उपायह अ तरा य मानव अिधकार कानुन बमो जम उ ल घन रो न उपयु र ूभावकार सरु ा ूदान गन कुराको सिुन त गन छन। यःता् सरु णह ले कानुनी मताको ूयोगसगँ स ब धत स पूण उपायह ले य ह को अिधकार, इ छा र चाहनाह को स मान गन, ःवाथह को र अनुिचत ूभावबाट मु

भएको, समानुपाितक तथा य को अवःथाह अनु प भएको, स भव भएस म कम समयको लािग ूयोग हनेु , र स म, ःवत ऽ तथा िनंप अिधकार वा याियक िनकायबाट िनयिमत सिम ा ग रनुपन कुराको सिुन त गन छन। ्यःता सरु ाह य को अिधकार तथा सरोकारह लाई ूभाव पान िसमास म समानुपाितक हने छन।ु ्

 34

५. यस धाराका ूावधानह मा आधा रत रह प रा ह ले अपा गता भएका य ह लाई स प ःवािम वमा िलने, अशं/अपुताली पाउने, आ नो आिथक कारोबारह आफै िनय ऽण गन र बै क ऋण, िधतो ब धक तथा अ य ूकारका व ीय ऋणमा समान पहँचु सिुन त गन स पूण उपयु र ूभावकार उपायह अवल बन गन तथा अपा गता भएका य ह लाई आ नो स प बाट ःवे छाचार ढ गमा व चत नग रएको सिुन त गनछन।्

खास अवःथाह मा ती अिधकारह को स मानको सिुन तताको लािग रा यले चा नु पन आवँयक कदमह का बारेमा ूःट पाछन।् वशेषत: बालबािलकाह वा आूवासी कामदार र उनीह का प रवारको अिधकारको र ा गन, सबै ःव पका जातीय वा िल गीय भेदभाव बाट र ा गन, वा सबैखाले यातनाको िनषेध गन केह स धी स झौताह लाई िलन स क छ उदाहरणको लािग िलन स क छ। नयाँ महास ध वशेषत अपा गता भएका य ह को अिधकारको स मानलाई सिुन त गन रा यले चा नु पन कदमह का वषयमा के ित छ।

मािथ उ ले खत ब सले नाग रक र राजनीितक अिधकारसगँ स ब धी अ तरा य

स झौतामा उ ले खत कानुनका अगा ड समान ढ गले सरं त हन पाउने ुअिधकारलाई वशेषत अपा गता भएका य को स दभमा ती अिधकारलाई कसर वःततृ गरेको छ भ ने हेदछ।

ससंदह को लािग चेक िलःट :

महास धका मु य िस ा तह का बारेमा म कसर सचेतना जगाउन स छु :

महास धसगँ स ब धत मु ाह ससंदमा उठाउने। महास धी स मत बनाउनको िनिम कानुनी मःयौदाको सिम ा गन। अपा गता भएका य ह को ूितिनिध व गन सघंसःंथाह तथा मानव

अिधकार सगंठनह स हत नाग रक समाजसगँ यस वषयमा सहकाय गन।

  35

ःथानीय मतदाताह सगँको बैठक र भेटघाटमा, ःथानीय व ालयह , पाट को बैठकह इ या दमा महास धका वषयमा छलफल गन।

सावजिनक भेलाह मा भाषण गदा, खासगर अ तरा य अपा ग दवस

( डसे बर―३) मा महास धका वारेमा छलफल गन। महास धको बारेमा ससंद सदःयह सगँ छलफल गन बैठकको आयोजना

गन। महास ध स ब धी टेिलिभजन र रे डयो अ तरवाताह को आयोजना

गन। समाचारपऽ, जनल, प ऽका तथा अ य ूकाशनह को लािग महास धका

वषयमा लेख रचनाह ले े। रा य भाषा(ह )मा महास धको अनुवाद गन र यापक वतरण गन

स ब धत िनकायलाई अनुरोध गन। महास धलाई पहँचु यो य ढाँचामा उपल ध गराउन अनुरोध गन। अपा गता भएका आ ना सदःयह र ससंदह को स मान गद ससंदले

महास धीको पालना गनछ भ ने कुराको सिुन त गनु। मानव अिधकार तथा अपा गता स ब धी ससंद य सिमितको ःथापना गन

वकालत गन जसले महास धको पयवे ण गन भिूमका िनवाह गनुका साथै अ य ससंद य सिमितह ले अपा गतासँग स ब धत मु ाह लाई पिन ःथान दने कुराको सिुन त गछन।्

ससंदका ू येक सदःयह सगँ महास ध एवं ऐ छक ूोटोकल एक ूित उपल ध छ भ ने सिुन त गन।

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध एवं ऐ छक ूोटोकललाई आ नो राजनैितक काय खास गर आ नो मतदान ेऽमा ूव न गन।

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी ससंद य सनुुवाइको स चालन गन।

 36

कानुनको अगा ड समान प हचान आधारभतू अिधकार माऽ अ य अिधकारह को पूण उपभोगको िनिम पुवाधार पिन हो कन क अदालतबाट ूा कानुनी मा यताले माऽै य गत पले कुनै करारमा ला न पाउनु (अिधकारह म ये पिन रोजगार

गन पाउने अिधकार), स प क न र बे न पाउने अिधकार (स प मािथको एकल वा साझा ःवािम वको अिधकार), तथा ववाह ( ववाह गन र प रवार िसजना गन पाउने हक) जःता अिधकारह को सरं ण (कानुनी उपचारको हक) गदछ।

अपा गता भएका य ह को कानुनका अगा ड समान मा यता पाउने अिधकार उनीह मा व मान अपा गताको कारण बार बार अ ःवकार ग रएको छ। अपा गता भएका केह य ह को ज म दता गराइएको छैन भने अ य केह अपा गता भएका य ह का आ ना सबै वैधािनक अिधकार अनावँयक ढ गले आ ना अिभभावकमा हःता तरण ग रएका छन ्र अिभभावकह ले यसको द पयोगु गरेका छन। ् यो अवःथामा सधुार याउनको लािग महास धले अिधकारको वषयवःतु र ती अिधकार हनन नहनु रा यले चा नु पन कदमका बारेमा ःप पमा वणन गदछ।

  37

v08ö—ötLg

महास ध एवं ऐ छक ूोटोकलको अनुगमन

कानुनी हैिसयत ूा सबै स ध स झौताह मा अनुगमनको एउटा भाग रहेको ह छु

र यो महास ध पिन यसमा अपवाद छैन। मानव अिधकार स ब धी अ य स ध सम◌ं् झौताह मा रहेका अनुगमन सयं ऽह झ यस महास धमा िच ऽत अनुगमन विधले महास धमा उ ले खत यवःथाह को ूभावकार काया वयन सिुन त गन रा यसगँ रचना मक अ तर बयाको ूव न गदछ। अनुगमनले य को आलोचना गन र उपचार खो ने अिधकारलाई पिन स केत गदछ। अनुगमन सयं ऽले

जवाफदेह तालाई आ मसात गनुका साथै दघकािलन पमा महास धका प रा ह लाई आ ना वचनब ता र उ रदािय वह पुरा गन मता अिभवृ गदछ।

महास धका अनुगमन संय ऽह

महास धले रा य र अ तरा य दवै तहमा अनुगमनको लािगु यवःथा गदछ :

रा य ःतरमा, प रा ले महास ध काया वयनसगँ स ब धत वषयलाई स हा न सरकार अ तगत एक वा यो भ दा धेरै स पक य ह को िनयु गनु पछ। प

रा ह ले महास धको काय वयनलाई सहजीकरण गन सरकार अ तगत एउटा सयंोजनकार िनकायको ःथापना गन वा तो ने वचार गनु पछ। यस ैगर , प रा ह ले महास धको ूव न, सरं ण तथा अनुगमन गन लाई रा य मानव अिधकार आयोग जःता ःवत ऽ सःंथाह लाई द ःत रा ेु , सश करण गन अथवा ःथापना गनु पछ । (रा य अनुगमन स ब धी थप जानकार ख ड ७ मा उपल ध गराइएको छ )

 38

अ तरा य ःतरमा महास धले अनगुमनको िनिम अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी सिमित नामक ःवत ऽ व ह को सिमितको यवःथा गरेको छ। उ सिमितले प रा ह ले आविधक पमा पेश गरेका ूितवेदनह को समी ा गदछ। ियनै ूितवेदनह का आधारमा सिमितले स ब धत प रा ह सगँ वषयगत काय गदछ र प रा ह लाई विभ न िनंकष िनका ने र िसफा रसह गन गदछ।

महास धको ऐ छक ूोटोकललाई रा यले य द छ टै ु अनुमोदन ग यो भने यसले

मािथ उ ले खत अनुमोदन सिमितलाई अ य दई ु किसमबाट अनुगमन गन स म बनाउँछ : एउटा य गत स चार विध जसबाट सिमितले रा य ारा महास ध अ तगतका आ ना अिधकार हनन भएको दावी साथ कुनै पिन य बाट परेका िनवेदनह ूा गदछ तथा अक छान बन विध जसबाट सो सिमितले

महास धको ठोस वा संरचनागत हननह को अनुस धान गदछ तथा प रा सगँ सहमित िलई गहन छान बनको िनिम ःथलगत ॅमण पिन गदछ।

महास धले प रा ह को स मेलनको पिन यवःथा गदछ जसले महास धको अनुमोदन बारे वचार गनछ।

अपा गता भएका य ह को अिधकारसँग स ब धत सिमित

महास ध लागु भएप ात यसले अपा गता भएका य ह को अिधकारसगँ

स ब धत सिमितको िनमाण गन कायिनदश ूदान गदछ। यो सिमितले प रा ारा पेस ग रएका आविधक ूितवेदन उपर जाँच गनछ, य गत स चार बारे वचार गनछ, छान बन स चालन गनछ तथा साधारण ट पणी एवं िसफा रसको तजमुा गनछ।

ूार भमा, १२ जना ःवत ऽ व ह को सिमित बनाइनेछ, य प ६० रा ले महास धको अनुमोदन गरे प ात यो सं या १८ मा पु नेछ। प रा ह को स मेलनले आ नो य गत मताको आधारमा सेवा गन सिमितका सदःयह को चयन गनछ। सिमितका सदःयह , उनीह को द ता र उनीह ले मानव अिधकार र

  39

अपा गताको ेऽमा हािसल गरेको अनुभवको आधारका साथै उिचत भौगोिलक ूितिनिध व, व वध ःव पका स यताको ूितिनिध व एवं कानुनी ूणाली, लै गक

स तुलन आ दको आधारमा छनौट हने छनु ,् र अपा गता भएका व ह को पिन सो सिमितमा सहभािगता हनेछु ।

प रा ह ले सिमितका सदःयह मनोनयन गदा अपा गता भएका य ह तथा उनीह को ूितिनिध व गन सःंथासगँ परामश िलने वा उनीह लाई सलं न गराउनु पछ।

आविधक ूितवेदन

महास धका ू येक प रा ले अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी सिमितलाई महास ध लाग ुगन चािलएका कदमह को ूार भक वःततृ ूितवेदन बुझाउनु पछ। ू येक प रा ले सो रा को लािग महास ध लाग ुभएको दई वष ुिभऽ ूार भक ूितवेदन पेस गनु पछ। ूार भक ूितवेदनले :

महास ध काया वयनको लािग सवंैधािनक, कानुनी तथा ूशासिनक परेखा तयार गनु पछ,

महास धका हरेक यवःथाह लाई लाग ु गन बनेका नीित तथा कायबमह को या या गनु पछ , र

महास धको अनुमोदन र काया वयनको प रणाम ःव प अपा गता भएका य ह को अिधकार ूाि मा भएका ूगितह को प हचान गनु पछ।

ू येक प रा ह ले पिछ ला ूितवेदन क तीमा हरेक चार वषमा वा सिमितले अनुरोध गरेका वखत पेस गनु पछ। ती पिछ ला ूितवेदनह ले:

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी सिमितले अिघ ला ूितवेदनह को ट पणीमा ूाथिमकतामा पारेका र चासो देखाइएका वषयवःतहु को स बोधन गनुपछ

 40

ूितवेदन तयार अविधभर अपा गता भएका य ह को अिधकार ूाि मा भएका ूगित प हचान गनुपछ र

ूितवेदन तयार अविधभर महास ध अनुमोदन र काया वयन ग रंदा सरकार तथा अ य िनकायले सामना गनु परेका वाधा- यवधानको ूाथिमकताका साथ उ लेख गनुपछ।

ूितवेदनको साममी के हने भ ने वषयमाु सिमितले िनदिशका िनधारण गनछ। प हलो ूितवेदन वःततृ हनुपछु , अक श दमा भ दा, यसले महास धका सब ैयवःथाह को काया वयनलाई समे नु पछ। पिछ ला ूितवेदनह ले अिघ ला ूितवेदनह मा समावेश ग रएका सचूनाह दोहो याउन ुआवँयक छैन। रा यप ले

आ नो ूितवेदन तयार गदा खुला र पारदश ढ गले गनुपछ तथा उ ू बयामा अपा गता भएका य ह र उनीह का ूितिनिध व गन सघंसःंथाह सगँ स पक

गर उनीह लाई सलं न गराउनुपछ।

आविधक ूितवेदनको तयार ले :

कुनै पिन रा को सरकारलाई मानव अिधकार र अपा गता स ब धी उनीह का रा य कानुन, नीित तथा कायबमह को वःततृ समी ा स चालन गन ूो सा हत गदछ,

ू येक प रा ले अपा गता भएका य ह का अिधकार ूाि को िनयिमत अनुगमन गन कुराको सिुन त गछ ,

कुन ैपिन देशका सरकारह लाई ूाथिमकता र सचूक अ क िनधारण गन

उ ूे रत गदछ जस अ तगत उनीह ले आ नो कायस पादनको बारे अनुमान गन स छन ्,

सरकारह लाई एउटा मापद ड ूदान गदछ जोसगँ पिछ ला ूितवेदनह को तुलना ग रन स छन,्

सरकारको कायस पादनको सावजिनक छलफल र जाँच गन अवसरह को उपल ध गराउँदछ, र

  41

महास ध काया वयनका बममा अ यथा याल नग रने क ठनाइह लाई

ूाथिमकताका साथ उ लेख गदछ।

आविधक ूितवेदनको उ ेँय

आविधक ूितवेदनले प रा ह ले महास ध अ तगत पालना गनु पन

उ रदािय वह पुरा गन कायलाई ूव न गन उपाय ूदान गदछ तथा सरकार, रा य मानव अिधकार सःंथा र नाग रक समाजलाई उनीह का देशमा अपा गता भएका य ह को मानव अिधकार स मानको ःथितको मू या कन गन एउटा मा यम ूदान गदछ। सिमितको सम ूःतुत ग रने आविधक ूितवेदनले :

एउटा दःतावेज ूदान गदछ जस ारा सरकार, रा य मानव अिधकार सःंथाह तथा नाग रक समाजले महास धमा समा व उ ेँय र अिधकार बारे अझ राॆर बु न स छन,्

कुनै पिन देशमा महास ध तथा अपा गता भएका य ह को अिधकारको अवःथा बारे सचेतना जगाउँछ ,

ूितवेदनको संसद य सुप रवे ण: द ण अ ृकाको अनुभव

ूःतुत महास धका लािग गत ग रएको सिमित र ूितवेदनको सयं ऽह

म हला व हने सब ैखालेु वभेदको अ य स ब धी महास ध (सीड)को सयं ऽसगँ मेल खा छ। यी ूितवेदनह सपु रवे ण गन ससंदका विभ न त रकाह छन।् उदाहरणका लािग, द ण अ ृकामा सीड सिमितका (वाःतवमा, स पूण अ तरा य अनुगमन िनकायका ूितवेदनह ) स पूण रा य

ूितवेदनह मािथ ससंदमा वहस ग रनुपदछ, तथा ती ूितवेदनह ले नाग रक समाज लगायत एउटा फरा कलो वृ को वचार र कोणह समावेश गरेको सिुन तता ससंदले गनुपछ। यसर ससंदले सावजिनक वहस र छलफलको आयोजना गदछ, म ऽीह लाई उप ःथत गराउँदछ र विभ न वभागह र नाग रक समहूह बाट ूितवेदनह को पाउन अनुरोध गदछ। यसर द ण अ ृकामा ससंदका सदःयह लाई सीड सिमितको ू बयामा भाग िलने रा य

 42

ूितिनिध म डलमा समावेश ग र छ जसले गदा सिमितले ूितवेदनको अ ययन प ात दने पिछ ला िसफा रसह स ब धी उनीह को ूभावकार बुझाइलाई सिुन त गदछ। ती िसफा रसह लाई रा य ःतरमा काया वयन गन कुराको िन त गन पिन ससंदले नेतृ वदायी भिूमका खे छ। १

१ बस शता द मा ससंद र ूजात ऽ: असल अ यासको िनदशक बाट उ त ृग रएको (जेनेभा, अ तर–ससंद य युिनयन, २००६)

महास धको काया वयनमा कसर सुधार गन भ ने वषयमा वशेष ह को एउटा ःवत ऽ अ तरा य सिमितबाट सरकारलाई लाभा वत हनु ःवकृित द छ;

देशमा भएका असल अ यास र अनभुवलाई जोडदार पमा उ लेख गदछ;

बालअिधकार र अपा गता भएका बालबािलकाह को अिधकारसँग स ब धत सिमित

बालअिधकार स ब धी सिमित मानव अिधकार र अपा गताको ेऽमा सयंु रा सघं मानव अिधकार अनुब धको अ य त स बय रहेको िनकाय हो। यसले

रा यह सगँ आ ना देशह मा अपा गता भएका बालबािलकाह को अिधकार ूाि स ब धी जानकार ह यव ःथत ढ गले उपल ध गराउन अनुरोध गदछ। सन ्२००६ को से टे बरमा, बालअिधकार स ब धी सिमितले अपा गता भएका बालबािलकाह लाई अझ ैपिन बालअिधकार महास धमा भएका अिधकारह को पूण र ूभावकार उपभोग गनको लािग अझ ै पिन ग भीर समःयाह भो नुपरेको कुराको उ लेख ग यो। सिमितले अपा गता भएका बालबािलकाह को अपा गता भ दा पिन उनीह ले दैिनक पमा भो दै आएका सामा जक,

सांःकृितक, सोच तथा भौितक सबै िमिौत अवरोधह ले गदा उनीह ले आ नो अिधकारको पूण उपभोग गन नपाएको भ ने कुरामा जोड दएको िथयो। सिमितले प रा ह लाई ज म दताको ूव न गरेर, र पा रवा रक वातावरण

तथा वैक पक ःयाहार, आधारभतू ःवाः य र हत, िश ा र वौाम, नाबािलग

  43

याय, तथा शोषण र द यवहारबाट रोकथामु स ब धी सचूना मािथको पहँचु को ूव न ारा मागिनदशन गरेको छ।

सबै आविधक ूितवेदन तथा सिमित ारा ग रएका सारपूण ट पणीह

सावजिनक दःतावेजको पमा रहने हनाले अ य देशकाु सरकारह को असल अ यास र अनुभवह बाट लाभ िलन ःवकृित द छ:

सरकार, रा य मानव अिधकार सःंथा तथा नाग रक समाजलाई कानून, नीित तथा कायबमस हत भावी कायह का लािग आिधका रक िनदशन ूदान गदछ; र

अ तरा य सहयोग वशेष गरेर सयंु रा सघंको मा यमबाट, हने ुअ तरा य सहयोगको आवँयकता भएका ेऽह को प हचान गदछ;

आविधक ूितवेदनको अनुवृ

सिमितले एक प ट ूितवेदन उपर वचार गर ट पणी र िसफा रसह को तजमुा ग रसकेप ात सिमितले आफूले पाएका यी कुराह लाई ूा विधक सहकायको पमा विभ न सयंु रा सघंीय िनकायह , कोषह तथा कायबमह मा पठाउन स नेछ। अपा गता भएका य ह को अिधकारसगँ सा दिभक हने लगायतकाु गित विधह स चालन गन कायिनदश भएका युनेःको, आइ.एल.ओ., ड ल.ुएच.ओ., सयंु रा सघंीय वकास कायबम (युएन डपी) र सयंु रा सघंीय बाल कोष (युिनशेफ) साथै व बै क जःता थुू ै सयंु रा सघंीय िनकायह छन। यी र अ य्

स गठनह लाई सलं न गराएर प रा ह तथा सिमितले उ आविधक ूितवेदनह बाट अपा गता भएका य ह को अिधकार ूाि मा दगो सधुारको सिुन तता गन स छन।्

प रा ह को स मेलन

महास ध अनुमोदन ग र सकेका रा ह ले महास ध काया वयनसगँ स ब धत कुनै पिन वषयह बारे छलफल गन प रा ह को स मेलनमा िनयिमत पले सहभागी हनेु छन। प रा् ह को प हलो स मेलन महास ध लागु भएको ६ म हना

 44

पिछ हनेछ।ु महास धले स मेलनको ःव प वा काय वधीह को बारे भने वःततृ उ लेख गरेको छैन।

सांसदह का लािग चेक िलःट

आविधक ूितवेदनलाई ूभावकार बनाउन मैले के गन स छु :

महास ध अ तगत ूितवेदन पेश गन ज मेदार लाई सरकारले आ मसात गरेको सिुन त गन सभासदह को मह वपूण भिूमका ह छ। ु सांसदह ले िन न कायह गन स छन ्:

सरकारले आ नो ूार भक र पिछ ला ूितवेदनह को तयार समयमानै गरेको सिुन त गन।

सनुुवाइ तथा अ य यःतै छलफल संय ऽका मा यमबाट अपा गता भएका य ह को पुण सहभािगताकासाथ मःयौदा ूितवेदनको तयार गन जोड दने।

ूितवेदनह ढला हँदा सरकारसगँ ःप ीकरणु मा ने, तथा आवँयक परे, सरकारलाई आ नो ूितवेदन पेश गन दािय व आ मसात गराउन ससंद य सयं ऽको ूयोग गन।

स ब धत ससंद य सिमितह को सदःय भएर ूितवेदनको तयार मा स बय सहभागी हने।ु

अपा गता भएका य ह को अिधकारका प मा ससंदले चालेका कुनै पिन कदमह लाई ूितवेदनले समावेश गरेको सिुन त गन।

सिमितको अ तम िनंकषलाई वहृत पमा् ूचार गन जोड दने। स ब धत म ऽालयह लाई सिमितको अ तम िनंकष काया वयन गन

ूो सा हत गन। काया वयनमा दे खएका उ लेखनीय अवरोधह मािथको अनुवृ काय

(फलोअप) गन स ब धत म ऽीह लाई ससंदमा ू रा े। ससंद य र सावजिनक बहसह को मा यमबाट सिमितको अ तम

िनंकषमा उठेका वषयवःतुलाई सावजिनक गन।

  45

अपा गता भएका य ह को अिधकारको अनुगमन गन अ य सयं ऽह :

सबै मानव अिधकार अनुब धह ले अपा गता भएका य ह को अिधकारको सरं ण गछन,् जसको अथ के हो भने सयंु रा सघंीय मानव अिधकारका अ य अनुब धह को मातहतमा ःथा पत वशेष ह को ःवत ऽ सिमितह लाई पिन ती ू येक खास अनुब धह को एउटा दायरा िभऽ रहेर अपा गता भएका य ह को अिधकार अनुगमन गन भिूमका ह छु । उदाहरणको लािग, मानव अिधकार सिमितलाई नाग रक तथा राजनीितक अिधकार स ब धी अ तरा य अनुब धका प रा ह मा अपा गता भएका य ह को नाग रक तथा राजनैितक अिधकार अनुगमन गन अिधकार दइएको छ। बाल अिधकार स ब धी सिमितलाई अपा गता भएका बालबािलकाह को अिधकार ूाि बारे अनुगमन गन अिधकार छ।

महास धको ऐ छक आलेख

ऐ छक आलेख भनेको व मान

अनुब धसगँ स ब धत एक कानुनी दःतावेज हो जसले मलू अनुब धले नसमेटेको अथवा पया समे न नसकेको वषयलाई स बोधन गदछ। ूायजसो मलू अनुब धका प रा ह ले माऽ ऐ छक आलेखलाई अनुमोदन गन वा उनीह को ूवेशको िनिम खुला ग र छ, तर सध यह न ैलाग ुह छ ुभ ने छैन। यो यस अथमा “ऐ छक” हो क मलू अनुब धमा प रा भइ सकेतापिन यसको प रा हनै पछु भ ने वा यता छैन।

“ऐ छक आलेखले व मान स ध अनुगमनको ूवाहलाई ःप पमा बल ूदान गनछ। मह वपूण कुरा, यसले उ पी डत य लाई ूभावकार कानुनी उपचार दने बममा प रा ले के गन र के नगन भ ने वषयमा ू पान म त गदछ। अ ततः यो आलेख अनपे त कठोर वगका अिधकारह को बम भगंता र नाग रक, सांःकृितक, आिथक, राजनीितक एवं सामा जक अिधकारह को एक कृत तफको एउटा कदम हनेछ।ु ”

लुई आवर संयु रा संघीय मानव अिधकार उ चायु  

 46

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धको ऐ छक आलेखलेमहास धको काया वयनलाई सश करण गन दई वटा ु ू बयाह ूःतुत

गदछ : एउटा य गत स चार ू बया र अक छान बन ू बया।

य गत स चार ू बया

य गत स चार ू बयाले ऐ छक ूोटोकलका प रा का य वा समहूलाई महास ध अ तगतका कुनै एक दािय व रा यले उ ल घन गरेको वषयमा अपा गता भएका य को अिधकारस ब धी सिमित उपर उजरु गन अनुमित

ूदान गदछ। उ उजरु लाई एउटा “स चार”को पमा बु झ छ। त प ात ्सिमितले उजरु उपर छान बन गदछ, उजरु का आशय तथा सझुावह को (य द उजरु मा उ लेख ग रएको भए) सिुच तयार गदछ, र स चार स ब धी उ मु ालाई

ू का पमा प रा लाई पठाउँछ। ती वचार तथा सझुावह सिमितको सावजिनक ूितवेदनमा सयंु रा सघंीय महासभामा ूःतुत ह छ।ु साधारणतया, य गत स चार ू बयाह कागजी अथवा िल खत ू बयाह हनु ,् अक श दमा भ ने हो भने उजरु कता वा प रा कोह पिन आफ सिमितमा ूःतुत हुँदैनन;् ती सबै िल खत पमा पेश ह छन। ु ्

सबै स चारह ःवीकाय हुँदैनन।् सिमितले तल उ ले खत अवःथाह मा स चारलाई अःवीकार ग र दनेछ :

यो अ ात य वा ठाउँबाट ूा भएमा , महास धका ूावधानह सगँ बा झएमा वा यसको दु पयोग भएमा, सोह उजरु सिमितले अगा डनै छान बन ग रसकेको भएमा,

  47

य गत स चार ू बया

य गत स चार ू बयामा तलका चरणह समे टएको ह छु :

सिमितले उजरु ूा गनछ। सिमितले उजरु को मा यता स ब धी वचार गदछ। क हलेकाह ं उजरु को

मा यता यसको त यह बारेको छलफलको बेलामानै ग र छ, अक श दमा भ दा, उजरु लाई मा यता दने िनणय ग र छ र सोह समयमा, प

रा ले आ नो ज मेवार पुरा गरे पिन नगरे पिन उजरु मा य भएको िनणय सिमितले गनछ।

सिमितले उजरु लाई गो य ढंगमा प रा लाई पेश गनछ। प रा ले ६ म हना िभऽमा उ उजरु का स ब धमा िल खत ःप ीकरण

वा ववरणह पेश गनपुदछ र य द केह कानुनी या अ य उपचारको कदमह चालेको भए यसलाई सकेंत गनु पनछ।

रा यको म त यह मािथ ट पणी गन अवसर उजरु कतालाई दइ छ। उजरु कताको अिधकारको सरं ण गन प रा ह लाई अ त रम कदमह

चा नको िनिम सिमितले आमह गन स नेछ। सिमितले उजरु को छान बन ब द सऽमा गनछ। केह सझुाव र िसफा रस भएमा सिमितले यसको ूःतुती प रा एवं

उजरु कता सम गनछ, र ूायजसो, यसको फलःव प रा यसगँ रा यले चालेका कदमह स ब धी सचूना ूदान गन अनुरोध गनछ।

सिमितले सझुाव र िसफा रसह लाई आ नो ूितवेदनमा ूकािशत गनछ।

यःतै गर य गत स चारका ू बयाह भएका अ य सिमितह ले रा यसँग उनीह को सझुाव र िसफा रसह को जवाफमा रा यले चालेका कदमह

स ब धी सचूना उपल ध गराउन प रा ह लाई आमह ग र रहेका ह छु न।्

सोह उजरु अ य अ तररा य अनसु धान ू बया अ तगत छान बन भइ सकेको वा भइ रहेको भएमा;

 48

उपल ध सब ैघरेल ुकाननुी उपचार नस कएको ख डमा; य द यो आफ गलत भएको वा पया पमा ूमा णत नपाइएमा; स ब धीत रा यले आलेखको अनुमोदन गनुपुव उ त यह घटेको वा

िनल बन ग रएको भएमा।

छान बन ू बया

य द अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी सिमितले ग भीर अथवा योजनाब ढंगले महास धमा भएका ूावधानह को कुनै प रा ले उ ल घन गरेको भरपद सचूना ूा गरेमा, सिमितले उ सचूना उपर छान बनलाई सहयोग गन

आ नो भनाइस हत उप ःथत हन सोु रा लाई आम ऽण गन स दछ। प रा को भनाई तथा अ य कुनै व सिनय सचूनाह लाई वचार गद सिमितले आ ना एक वा सो भ दा धेरै सदःयह लाई छान बन गर त काल ूितवेदन पेश गन प रचालन गन स छ। आवँयक परेको ख डमा सिमितले आरो पत रा को सहमितमा उ छान बनका लािग सो रा को ॅमण पिन गन स नेछ। छान बनका बममा प ा लागेका त यको जाँचबुझ प ात सिमितले उ त यह् तथा सिमितका आ ना ट पणीह आरो पत रा य सम पेश गनुपछ, र त प ात आरो पत रा लाई्

सिमित साम ुसफाइ पेश गन ६ म हना समय ूा हनेु छ। अनुस धान गो य र स ब धत प रा को पूण सहयोग िलएर ग र छ।

मानव अिधकार सिमितले अपा गता भएका य ह बाट भएका य गत स चारबारे वचार गनछ

नाग रक तथा राजनीितक अिधकार स ब धी अ तरा य अनुब धको पालना भए नभएको अनुगमन गन मानव अिधकार सिमितले प हलेनै अपा गता भएका य ह को अिधकारसगँ स ब धत य गत स चारलाई वचार ग र सकेको छ :

ािम टन ब जमकैा (१९९५)को मु ामा मृ युद डका बममा रहेको एउटा अपा ग कैद को कैदको अवःथा र यवहारका बारेमा वचार ग यो। उजरु कताको

  49

दवै खु टा नच नेु िथयो र उसले खाटमा च नलाई िनकै ठलो क ठनाइ भो नुू

प यो। मानव अिधकार सिमितले कारागार अिधकार ले ब द को अपा गतालाई यान दएर उसका लािग उिचत यवःथा नगरेकाले उसको मानवीय यवहार पाउने तथा मानवको नैसिगक स मान पाउने अिधकारको हनन भएको् ठहर गय र यो काय उ अनुब धको धारा १० (१) को वप रत ब न गयो।

लीमे ट ृा सस ब जमकैा (१९९४) को मु ामा, मानव अिधकार सिमितले मृ युद डको सजाय सनुाइएको बमदँो मानिसक ःवाः य भएको य लाई उसको समःया ूित यान पु याउन रा य असफल भएको ठहर गय र उसको मानिसक ःवाः यमा सधुार याउन आवँयक कदम नचालेकोले उ प डतको अिधकार ूःतुत अनुब धको धारा ७ र १० (१) अ तगत का हनन ् भएको ःवीकार ग यो।

सी.भी. अ ेिलया (१९९९) को मु ामा, अ ेलीयाली अिधकार ह ले राजनैितक आौयको खोजीमा रहेको एक इरानीलाई उसको राजनैितक आौयको िनवेदनलाई वचारािधन रा दाको समयमा उनलाई आ नो क जामा राखे। मानव अिधकार सिमितले उजरु कतालाई उनको मानिसक ःवाः यलाई रा खएको िनर तर कैदले उसको मानिसक ःवाः य कमजोर भएको कुरा हे का नरा खएकोले अनुब ध (यातना तथा बुर, अमानवीय र अपमानजनक यवहार) को धारा ७ अ तगतको अिधकार हनन भएको पायो।् मानव अिधकार सिमितले उ य लाई अ ेलीयाबाट इ ािमक गणत ऽ इरानमा फता पठाउँदा यहाँ उसले ूभावकार

ःवाः य उपचार तथा यससगँ स ब धत यवहार पाउन नस ने भएकोले धारा ७ अनसुार को अिधकारको पिन हनन भएको ् ठहर गय ।

प रा ले आ नो सफाइ पेश गन पाउने ६ म हनाको अविध प ात ्छान बनलाई

आ मसात गन उसले चालेका कदमह को ववरण उपल ध गराउन प रा लाई

 50

आम ऽण गन स क छ। छान बन सिमितले प रा लाई थप सचूनाको लािग अनुरोध गन स नेछ। त प ात सिमितले सयंु् रा सघंीय महासभा सम आ नो ूितवेदनमा प ा लगाएका त यह को सारांश ूकाशन गनछ। स ब धत प रा को सहमितमा सिमितले छान बन स ब धी ूितवेदनको पूण प पिन ूकािशत गन स नेछ।

ऐ छक ूोटोकल अनुमोदन गद गरेको एउटा रा ले छान बन ू बयालाई

“प र याग” ग र दन पिन स छ। अक श दमा भ दा, प रा ले हःता र गदा, अनुमोदन गदा अथवा समथन जनाँउदाका बखत छान बन स चालन गन सिमितको यो यतालाई अःवीकार गरेको घोषणा ग र दन स छ। तथा प य द एउटा रा ले छान बन ू बयालाई “प र याग” गरे पिन सब ै प रा ले ऐ छक ूोटोकलको य गत स चार ू बयालाई भने ःवीकार गन पछ।

धेरैजसो अ तरा य मानवअिधकार अनुब धह ले ऐ छक स चार ू बयाह लाई समावेश गन गदछ: केह ले छान बन ू बयालाई पिन समावेश गरेको पाइ छ। यी स पूण ू बयाह ले अपा गता भएका य ह को अिधकारसगँ केह सा दिभकता रहेको छ। तल उ लेख ग रएका अ तररा य दःतावेजह ले य गत स चार ू बयाह लाई समेटेको छ :

नाग रक तथा राजनीितक अिधकारस ब धी अ तरा य अनबु धको ऐ छक ूोटोकल

सबै किसमका जातीय भेदभावको उ मलून स ब धी अ तरा य महास ध

यातना तथा बूर, अमानवीय वा अपमानजनक यवहार वा सजाय व को महास ध

म हलाह व हने सबै खाले भेु दभावको उ मूलन स ब धी महास धको ऐ छक आलेख

सबै आूवासी कामदार र उनीह का प रवारका सदःयह को अिधकारको सरं ण स ब धी अ तररा य महास ध

बल पूवक बेप ा पा रएका सबै य ह को सरं ण स ब धी अ तररा य महास ध (हाल स म पिन लाग ुनभएको)

  51

तल उ ले खत अ तररा य दःतावेजह ले छान बन ू बयालाई सगँालेका छन ्:

यातना तथा बूर, अमानवीय वा अपमानजनक यवहार वा सजाय व को महास ध

म हलाह व हने सबै खाले भेदभावको उ मूलनु स ब धी महास धको ऐ छक आलेख

बल पूवक बेप ा पा रएका सबै य ह को सरं ण स ब धी अ तररा य महास ध (हाल स म पिन लाग ुनभएको)

एक झलकमा य गत स चार ू बया र छान बन ू बया

य गत स चार ू बयाले : ―

कुनै पिन रा ले अपा गता भएका य ह को अिधकारको हनन गदा् रा य ःतरमा कुनै कानुनी उपचार नपाएमा यःता य ह को स दभमा वशेष उपचारको अवसर ूदान गदछ;

रा य ःतरमा यायमा पहँच ूाु गनबाट व चत ग रएका अपा गता भएका य ह का लािग अ तरा य ॐोतको स भावना ूदान गदछ;

रा य ःतरमा अझ धेरै ूभावकार कानुनी उपचारको आवँयकतालाई जोड दन सिमितलाई ःवकृित द छ;

अपा गता भएका य ह को अिधकारको कसर ूभावकार सरं ण र स व न गन भ नका लािग एउटा नयाँ याियक विधशा को वकास गन सिमितलाई अनुमित द छ,

प रा ह लाई महास ध अ तगत उनीह को आ नो ज मेवार को वषयवःत ुिनधारण गन र ती ज मेवार काया वयन गन सहयोग गदछ।

छान बन विधले :

सिमितलाई अपा गता भएका य ह को अिधकारको यव ःथत र यापक हननको स बोधन गन स म बनाउँछ;

 52

अपा गता भएका य ह ूितको भेदभावको सरंचनागत कारणह सँग जु नका लािग चा नु पन कदमह िसफा रस गन सिमितलाई अनुमित

ूदान गदछ;

अपा गता भएका य ह को अिधकार ूित एउटा ठलो स मान ूाू

गनका लािग एउटा वःततृ सझुावह तयार गन अवसर सिमितलाई ूदान गदछ; र

अपा गता भएका य ह को अिधकार उपभोगमा रहेका अवरोधह हटाउन प रा सगँ िमलेर काय गनको लािग अनुमित द छ।

उ ले खत यी सबै दःतावेजह ले यी दःतावेजह अनुमोदन गन मलुकुह मा रहेका अपा गता भएका स पूण य ह का लािग सचंार खुला गरेको भएतापिन, यी म ये कुनैले पिन िन द पले अपा गता भएका य ह का अिधकार ल त हँदैननु ;् र यी सबै महास धसगँ स ब धत छान बन सिमितह मा मानव अिधकार व ह समावेश भए पिन उनीह मानव अिधकार र अपा गतामाथीको व ताबाट लाभा वत ह छन भ नेु ् छैन। तसथ, अपा गता भएका य को अिधकार स ब धी महास धीको ऐ छक आलेखले भने अपा गता भएका य ह को अिधकारको सरं णलाई वशेष ल त गरेको ू बयाह को यवःथा गरेको छ।

ऐ छक आलेखको प ब दा

ऐ छक आलेखले कुनै पिन प रा लाई ःथानीय उपचारको अझ ब ढ यवःथा गन र वभेद पणू कानुन र अ यासको अ य गनको लािग महास धको ूभावकार

काया वयन गन ूो सा हत गदछ तथा महास ध अ तगतका आ ना दािय वूित रा य जवाफदेह हु ् छ भ ने थप ू याभिुतको यवःथा गराएर प रा को ूितव ताको एउटा अित र तहको ूितिनिध व गदछ।

प रा ारा ूयोग ग रने एउटा दःतावेज ऐ छक आलेख हो जसले:

अपा गता भएका य ह को लािग व मान सरं ण सयं ऽह को सधुार गदछ;

  53

व मान सरं ण सयं ऽह मा आवँयक कुराह थप गदछ;

अपा गता भएका य ह को अिधकार सरं ण र स व नका लािग प रा ह ले चा नै पन कदमह का बारेमा आवँयक जानकार मलुक बुझाई ूदान गदछ;

सिमितको छान बन ारा कुनै पिन उ लघंन नभएको प ा लगाएका मु ाह मा रा यलाई सफाइ दने काय गदछ;

वभेदपूण कानुन, नीित तथा यवहारमा प रवतनलाई अगाड बढाउँदछ; र अपा गता भएका य ह सगँ स ब धत मानव अिधकारको बारेमा वहृत ्

जनचेतना जगाउँछ।

ऐ छक आलेखमा हःता र तथा अनुमोदन गन वा समथन जनाउने ू बया महास धलाई यह काय गदा अवल वन गरे जःतै हो तथा प महास ध अनुमोदन गरेका वा समथन गरेको २० दन दे ख काया वयनमा आउँ यो भने ऐ छक आलेख अनुमोदन गरेका वा समथन गरेको १० दन पिछ काया वयनमा आउनेछ। ख ड ४ ले महास ध हःता र तथा अनुमोदन गन वा समथन जनाउने ू बयाका बारेमा छलफल गदछ।

महास धलाई सहयोग पु याउने सयंु रा सघंको सिचवालय

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी सिमितलाई ःव जर या डको जेनेभामा अव ःथत सयंु रा सघंीय मानव अिधकार उ चायु को कायालयले

सहयोग गनछ। प रा ह को स मेलनलाई युयोकमा अव ःथत आिथक तथा सामा जक मािमला वभागले सहयोग गनछ।

स पक ठेगानाको लािग अक पृ हेनु होस।

 54

सांसदह का लािग चेक िलःट

ऐ छक आलेखका बारेमा मैले कसर सचेतना अिभवृ गन स छु :

सरकार ऐ छक आलेखको प रा ब न इ छक छ क छैन भ नेु कुराको जाँच गन, य द इ छक छैन भने यसकोु कारण सो ने।

ऐ छक आलेखसगँ स ब धत वषयमा सरकारले के गन सोच िलएको छ भ ने बारेमा ससंदमा ू उठाउने।

उ वषयमा य गत तवरले पिन ससंदमा मःयौदा पेश गन। ऐ छक आलेखका स ब धमा ससंद य वहसलाई ूो सा हत गन। टेिलिभजन, रे डयो, तथा छापाका मा यम तथा सावजिनक सभाह लाई

ूयोग गरेर स ग ठत सावजिनक अिभयान ारा सवसाधारणह को वचारलाई प रचालन गन।

ऐ छक आलेखलाई रा य भाषा(ह )मा अनुवाद गरेर यापक वतरण हने ुकुराको सिुन तता गन।

ऐ छक आलेख र यसका ू बयाको बारेमा सरल जानकार ह ःथानीय भाषामा र पहँचयुु ढाँचामा उपल ध हने कुराकोु सिुन तता गन;

सभासद, सरकार तथा नाग रक समाजका सदःयह लाई ऐ छक आलेखसगँ

स ब धत कायशाला वा सचूनामलूक गो ह को आयोजना गन वा यसमा सहयोग गन।

अपा गता भएका य ह को ूितिनिध व गन सःंथाह र मानव अिधकारको सःंथाह सगँ िनकट भएर काय गन।

ऐ छक आलेख हःता र तथा अनुमोदन गन तफको कायलाई ूो सा हत गनको लािग अ तरा य अपा गता दवस ( डसे बर ३) लाई एउटा उपलआयको पमा मनाउने।

आ नो अिधकार हनन भएका अपा गता् भएका य ह लाई ऐ छक

आलेखको उिचत ूयोग गन ूो सा हत गन।

  55

स पक ठेगाना: i) Committee on the Rights of Persons with Disabilities Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights UNOG-OHCHR 1211 Geneva 10 SWITZERLAND email : [email protected] (Please type “Request for information” in the subject line ii) Conference of States parties Secretariat for the Convention of the Rights of Persons with Disabilities Department of Economic and Social Affairs Two United Nations Plaza New York, NY, 10017 United States of America Fax: +1-212-963-0111 email: [email protected]

 56

  57

v08ö—örf/

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध एवं ऐ छक आलेखको

प रा ब नु अ तररा य स धह रा य कानुनमा प रणत हने मा यम हरेक देशकोु ससंद य ूणाली तथा रा य विधमा भर पछ। तथा प महास ध एवं ऐ छक आलेखको प रा ब ने स पूण पाटोमा स ब धत रा ले केह कदमह चा नु पछ। ती कदमह अ तरा य कानुन अ तगतका उ चःतर य अ यास हन।ु ्

महास धसँगको आब ता

अिभस धमा हःता र गन

कुनै पिन रा महास धको दःतावेजमा हःता र तथा अनुमोदन गरेर अथवा सो दःतावेजमा सहमित जनाएर अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध एवं ऐ छक आलेखको प रा ब न स छ। एउटा ेऽीय एक कृत स गठन महास ध एवं ऐ छक ूोटोकलमा हःता र गरेर वा औपचा रक पमा महास धको आशयलाई सदर गरेर अथवा समथन गरेर यसको प रा ब न

स छ। ऐ छक आलेखमा हःता र तथा अनुमोदन गनको लािग पुरा गनु पन पूव

शत भने ूथमत: महास धमा हःता र तथा अनुमोदन ग रएको हनु हो।ु

कुनै पिन स धको प रा ब ने ू बयाको प हलो खु कलो यस स धमा हःता र गनु हो। कुनै पिन रा ह तथा युरो पयन युिनयन जःता ेऽीय एक कृत

स गठनले महास धमा हःता र गन स छन।् महास धमा हःता र गरेका कुनै पिन रा अथवा ेऽीय एक कृत स गठनले ऐ छक आलेखमा पिन हःता र गन

 58

स छन।् तथा प य द एउटा मलुकुले महास ध अथवा ःवै छक ूोटोकलमा समथन जनाउँछ भने प हले न ैहःता र गनु पछ भ ने आवँयक चा ह छैन।

एउटा रा ले महास ध एवं ऐ छक आलेखमा कुनै पिन बेला हःता र गन स छ। युयोकमा सयंु रा सघंको के ि य कायालयमा रहेको कानुनी मािमला स ब धी कायालयसगँ हःता रको ूब ध िमलाउनुपदछ। कितपय स धह को हःता र गन अविध सध खुला छो डएको हँदैनु , तर यो महास ध एवं ऐ छक आलेख भने हःता रका लािग असीिमत समयका लािग खुला रा खएका छन।्

महास ध एवं ऐ छक आलेखमा कसले हःता र गन स ला?

रा ूमखु, सरकार ूमखु अथवा पररा म ऽीलाई रा यको प मा अिभस धमा हःता र गन स दछन र यसो गदा उनीह ले् आ नो अिधकारको अ तयार लाई ूमा णत गनुपन आवँयकता हँदैन। ु

अिभस धमा हःता र गन चाहने अ य ूितिनिधह को हकमा भने उनीह सगँ

मािथ लो िनकायबाट उ नाम ारा महास ध एवं ऐ छक आलेखमा हःता र गन ूःट र पूण अिधकार ूदान गरेको हनुपछु ।

आ ना ूितिनिध ारा महास ध एवं ःवै छक ूोटोकलमा हःता र गन चाहने रा ह वा ेऽीय एक कृत सं गठनह ले आ ना ूितिनिधलाई हःता रका लािग आवँयक पणू अिधकारको दःतावेजको एक ूित अिमम पमा तलको ठेगानामा पठाउन ुपछः Treaty Section Office of Legal Affairs United Nations Headquarters New York, United States of America Tel: +1 212 963 50 47 Fax: +1 212 963 36 93 email: [email protected]

  59

अिभस धमा हःता र गनु भनेको के हो

महास ध एवं ऐ छक आलेखले हःता रका लािग एउटा सामा य ू बयाको यवःथा गरेको छ। यसको अथ महास धमा हःता र गन रा वा एक कृत ेऽीय स गठनले हःता र गरे लग ैत काल पुरा ग र हा नु पन कुनै कानुनी दािय व छैन भ ने हो। तथा प महास ध एव ंऐ छक आलेखमा हःता र गरेर कुनै रा वा ेऽीय एक कृत स गठनले पिछ लो कुनै समयमा अनुब ध ारा बाँिधन पहल गन

अिभूाय रहेको देखाउँछन।् अिभस धमा गरेको हःता रले हःता रको र अनुमोदनको अथवा अनुब धमा आब हने सहमित दंदाु को बीचको अविधमा अिभस धको मनसाय तथा उ ेँयलाई आँच पु ने खालका गित विधह बाट टाढा रहने दािय वको िसजना गदछ।

स झौता कानुनी पमा ब धन कार हने सु हमित दन ु

यो महास ध एवं ऐ छक आलेखको प रा हन एउटा रा लेु एउटा ठोस काय ारा यी दईु दःतावेजमा रहेका कानुनी अिधकार तथा दािय व पुरा गन इ छाश को ूदशन गनुपछ। अक श दमा भ दा उसले आफू महास ध एवं ऐ छक आलेखको स झौता ारा बाँिधने सहमितपूण अिभ य दन ुपछ।

यो महास ध एवं ऐ छक आलेख अ तगत प रा ह ले आफू धेरै त रकाबाट स झौता ब धनकार हने सहमित गन स छनु :्

अनुमोदन (प रा को लािग)

ूवेश (प रा तथा ेऽीय एक कृत सं गठनह को लािग)

औपचा रक पु ( ेऽीय एक कृत सं गठनह को लािग)

यो महास ध एवं ऐ छक आलेखमा आब हने सहमित दने यःतो ु काय हो जस ारा प रा ह ले यी दई दःतावेजमा रहेकाु कानुनी अिधकार तथा दािय व पुरा गन इ छाश को ूदशन गछन।्

 60

अनुमोदन ू बया

अ तरा य तहमा अनुमोदन

हःता र ारा अनुमोदन हने गरु , यो महास ध एवं ऐ छक आलेख, दवैु ले, प रा ह लाई कानुनी पमा बाँिधने सहमितको अिभ य हःता र ारा गन यवःथा गरेको छ। अ तरा य तहमा ग रने अनुमोदन ारा प रा

अिभस धसगँ कानुनी पमा बाँिध छ।

रा य तहमा अनुमोदन

अ तरा य तहमा हने ु अनुमोदनलाई रा य तहमा ग रने अनुमोदनसगँ

झु कनु हँदैन। रा यु तहमा महास ध अनमुोदन गदा स ब धत प रा ले अ तरा य पमा बाँिधन ु भ दा अगा ड आ नो सवंैधािनक तथा कानुनी यवःथा अनुसार महास धको अनुमोदन गनु पदछ। उदाहरणको लािग, अ तररा य तहमा अनुब धले रा यलाई बा यकार बनाउने सहमित दएको िगत गन महास धी अनुमोदनका कुनै िनणय गनुपूव सं वधान अ तरगत ससंद ारा महास धीको शतह को बारेमा वचार गनपुन आवँयकता भएको हन स दछ। ु तथा प एउटा प रा को अ तरा य

ःतरमा कानुनी पमा आब हने चाहनालाई ु ःथा पत गन रा य अनुमोदन आफमा पया छैन। यस कारणले रा य ू बयाको बावजदु महास धको अ तरा य अनुमोदन आवँयक ह छु ।

ेऽीय एक कृत स गठनह ारा अनुमोदन

युरो पयन यिुनयन जःता ेऽीय एक कृत स गठनह ले महास ध एवं ऐ छक आलेखमा बाँिधने सहमित हःता र र “औपचा रक पु ” ारा अिभ य गन महास धी एवं ऐ छक आलेखले अनुमित दएका छन। औपचा रक् पु को यवहा रक ूभाव अनुमोदनको जःतै ह छ। ु यसर औपचा रक पु ारा ेऽीय

  61

एक कृत सं गठनह कानुनी पले महास ध अथवा ऐ छक आलेखसगँ कानुनी पमा ब धनकार ह छन।ु ्

समथन

एउटा रा य वा ेऽीय एक कृत स गठनले सयंु रा सघंका महासिचव सम समथनको दःतावेज पेश गरेर पिन आफु महास ध वा ऐ छक आलेख ारा बाँिधएको स मित जनाउन स नेछन।्

हःता र, अनुमोदन, औपचा रक पु र समथन बीचका िभ नताह

हःता रले महास ध एव ंऐ छक आलेख ारा पिछ ला कुनै पिन समयमा बाँिधने सहमित अिभ य गन कदम चा ने रा यको चाहनालाई देखाउँछ। अिभस धमा गरेको हःता रले हःता रको र अनुमोदनको अथवा अनुब धमा आब हने सहमित दंदाु को बीचको अविधमा अिभस धको मनसाय तथा उ ेँयलाई आँच पु ने खालका गित विधह बाट टाढा रहने दािय वको िसजना गदछ।

अनुमोदनले प रा लाई वैध आर ण, सहमित, तथा घोषणाह गन गर महास ध र वा ऐ छक आलेखका काया वयन गन कानुनी पले बाँ छ।

औपचा रक पु ले ेऽीय एक कृत स गठनलाई महास ध र वा ऐ छक

आलेखलाई काया वयन गन कानुनी पले बाँ छ। समथनले प रा अथवा ेऽीय एक कृत स गठनलाई महास ध एव ं

ःवै छक ूोटोकल काया वयन गन कानुनी पले बाँ छ।

समथनको पिन अनुमोदनको जःतै कानुनी ूभाव ह छु , तथा प अनुमोदनलाई जःतो समथनलाई प हले अ तरा य कानुन अ तगत बाँ ने कानूनी दािय वह को िसजना गन हःता र गनु पदन; समथनमा समथनको दःतावेज पेस गन िसफ एउटा माऽ चरण ह छ।ु

 62

अनुमोदन, औपचा रक पु वा समथनको दःतावेज

जब एउटा रा ले यो महास ध एवं ऐ छक आलेख अनुमोदन वा समथन गन इ छा जाहेर गदछ, अथवा एउटा ेऽीय एक कृत स गठनले यसको औपचा रक पु वा समथन गन इ छा रा छ, य खेर, सो रा वा स गठनले रा ूमखु, सरकार ूमखु अथवा पररा म ऽीले हःता र गरेको अनुमोदन, औपचा रक पु अथवा समथनको दःतावेज ूःतुत गनु पछ।

यो दःतावेजको लािग आिधका रक फारम त छैन, तथा प यसले तल उ लेख ग रएका वषय समे नु पछ :

शीषक, िमित तथा महास ध वा ऐ छक आलेख स प न भएको ःथान,

दःतावेजमा हःता र गन य को पुरा नाम तथा पद,

रा यको प मा महास ध वा ऐ छक आलेख ारा बाँिधने सरकारको अिभूायको ू अिभ य गनु, रा यको तफबाट महास धी र ऐ छक आलेखमा बाँिधएको ठा नु, र यी दःतावेजका ूावधानह को इमानदा रता पूवक पालना तथा काया वयन गन,ु

रा ूमखु, सरकार ूमखु अथवा पररा म ऽीको हःता र (कायालयको छाप माऽ पया हँदैनु ) अथवा उ समयमा ती पदह मा कायवाहक भएर काम ग ररहेको य अथवा पूण अिधकारस हत मािथ उ ले खत अिधकार ह ले सो ूयोजनका लािग िनयु गरेका य का हःता र।

अनुमोदन, औपचा रक पु वा समथनको दःतावेज यित बेला माऽ ूभावकार ह छ जित बेलाु प रा वा ेऽीय एक कृत स गठनले यी दःतावेजह लाई सयंु रा सघंका महासिचवलाई सयंु रा सघंको मु यालय युयोकमा बुझाउँछन।्

प रा वा ेऽीय एक कृत स गठनले अनुमोदनको ू बया िशय बढाउन सिुन त गन यी दःतावेजह लाई सयंु रा सघंको अिभस ध शाखामा पठाउनु पछ। (मािथ

उ ले खत अिभस ध शाखाको स पक ववरण हेन ुहोस।्)

  63

सभंव भए स म प रा वा ेऽीय एक कृत स गठनले दःतावेजको अ य भाषामा रहेका लेखाइलाई िश ाचार ःव प अ मेजी र/अथवा ृे च भाषामा अनुवा दत गरेको हनुु पछ। यसले दःतावेजलाई शीयताकासाथ बढाउने कायको सिुन त गदछ।

अनुमोदन ू बयामा संसदको भिुमका

महास धको अनुमोदन ू बयामा ससंदको मु य भिुमका रहेको ह छ। ुकायपािलकाको एउटा ूितिनिध–रा ूमखु, सरकार ूमखु अथवा पररा म ऽीले अिभस धमा हःता र तथा अनुमोदन गदा, धेरैजसो देशह मा, अनुमोदनको अ तम िनणय ससंदसगँ ह छ ु जसले अनुमोदनमा सहमित जनाउनु पछ। नाग रक कानुनको ूचलन भएका सबै देशका हकमा िन त पले यो यवःथा लाग ुह छु । तथा प साझा कानुनको ूचलन भएका देशह मा धेरैजसो अिभस ध िनमाणको श सामा यतया कायपािलकामा के ित ह छ तथा अनुमोदनु ू बयामा ससंदले खे ने भिूमका धेरै सीिमत ह छ। घरेल ुकानुन र नीितकोु लािग ू ता पय रा े अ तररा य अिभस धको सं या ब दै जाँदा र यसले ब दो वषयवःतुलाई समे दै गदा, सबै मलुुकह का ससंदह ले कायपािलकाको अिभस ध िनमाण गन वशेषािधकारमा अ यिधक िच दइ रहेका ह छन।ु ् यो वषयमा कदम चा न ससंदले गन स ने स भा वत कायका लािग यो दफाको अ तममा रहेको जु ववरण (चेकिलःट) हेन ुहोस।्

महास ध एवं ःवै छक ूोटोकल क हले लाग ुह छु ?

महास ध एवं ऐ छक आलेख लागु हनासाथु ण प रा का लािग ू येक दःतावेज कानुनी पले बा यताकार ह छन।ु ्

महास ध एवं ऐ छक आलेख, दवै दःतावेजकोु लाग ुहने विश ू बयाह ु भएको हनाले ु स भवत: पले महास ध एव ंऐ छक आलेख दईु फरक िमितमा लागु हन ुस दछन:्

 64

अनुमोदन ू बयामा संसदको भुिमका

अनुमोदन ू बयामा ससंदको भिुमका देशै प छे फरक ह छ। अ ेलीयामाु ससंदले अिभस ध अनुमोदनका लािग सरकार कायह को पुनरावलोकन गदछ। यःतो अ यास अ तगत, अनुमोदन जःता महास धसगँ स ब धत कुनै पिन कायलाई सरकारले कारवाह गनु भ दा प हले न ैक तीमा १५ दनको अविध राखी ससंदमा टेबल गनु पछ। अिभस ध ससंदमा टेबल ग रंदा ूःता वत

अिभस धको पाठको रा य अिभ ची व ेषण पिन ूःततु ग र छ जसले सरकार ारा ूःता वत अिभस धको अनुमोदन गन ठ क ठा नुको कारणको या या गदछ। रा य अिभ ची व ेषणले तल उ लेख ग रएका वषयसगँ

स ब धत सचूना समावेश गदछ

ूःता वत अिभस धले पान आिथक, वातावरणीय, सामा जक तथा सांःकृितक ूभाव;

अिभस धका बा या मक दािय वह ;

अिभस धको घरेल ुअनुमोदन कसर हनेछु भ ने बारे ;

अिभस ध अनुमोदन तथा यसका शतह पालना र काया वयन गन

बममा हने आिथक खचु ; तथा रा य, औ ोिगक ेऽ, सामुदाियक सघंसःंथा तथा अ य

सरोकारवालाह सगँ ग रएको परामश।

अिभस ध सिमितले रा य अिभ ची व ेषण तथा अ य सा दिभक साममीको पुनरावलोकन गदछ र यस पिछ यसले ूःता वत अिभस धका कायका बारेमा सरोकारवाला वा यसमा चासो रा े जो कोह बाट ूित बयाको माग गद आ नो समी ा रा य दैिनक तथा आ नो वेबसाइट ठेगानाबाट ूकािशत गदछ। सिमितले बमब ढ गले सावजिनक सनुुवाइ कायबमह स चालन गदछ तथा अ ेलीयाले अिभस ध अनुमोदन गनु पछ क पदन वा उसले अिभस धका अ य कायका बारेमा अ केह गनु पछ क भ ने स लाह स हतको आ नो ूितवेदन ससंद सम ूःतुत गदछ।

  65

अ ेलीयामा, अिभस ध सिमितले अनुमोदनका वप मा िसफा रस गरेतापिन

सरकारले अझ ैअिभस धको अनुमोदन गन िनणय गन स छ; वैक पक पमा सरकारले अनुमोदन सिमितको वप मा गएर अनुमोदनको ू बया अगा ड नबढाउने िनणय गन स छ। तथा प यो ू बयाले अ तररा य अिभस धको अनुमोदनका स ब धमा सरकारको िनणयमािथ सावजिनक तथा ससंद य पमा सु म व ेषण गन एउटा मह वपूण मा यम ूदान गदछ।

२० वटा रा ले अनुमोदन गरेको वा समथन जनाएको दःतावेजह ज मा भएको ३०औ ं दन पिछ महास ध अ तरा य पमा लागु ह छ।ु

१० वटा रा ले अनमुोदन गरेको वा समथन जनाएको दःतावेजह ज मा भएको ३०औ ं दन पिछ ऐ छक आलेख अ तरा य पमा लाग ुह छ।ु

एकपटक महास ध एवं ऐ छक आलेख अ तरा य ःतरमा लागु भए पिछ, रा य

तथा ेऽीय ःतरमा महास ध अनुमोदन गरेका ू येक प रा तथा ेऽीय एक कृत स गठनका लािग अनुमोदनको दःतावेज पेश गरेको ३०औ ं दनमा लागु ह छ।ु

अनुमोदन ू बयाको थप जानकार को लािग सयंु रा सघंको कानुन स ब धी मािमला हेन कायालयको वेवसाइट : http://untreaty.un.org हेनु होला।

महास ध एवं ऐ छक ूोटोकलमा आर ण

आर ण भनेको यःतो भनाइ हो जसको अथ प रा वा ेऽीय एक कृत स गठनसगँ स ब धत अिभस धले यवःथा गरेका कानुनी यवःथालाई हटाउन ु

वा सशंोधन गनु भ ने ह छ।ु यो भनाइलाई “आर ण”, “घोषणा”, “सहमित”,

“ व ि ”, “ या या मक व ि ” अथवा या या मक कथन पिन भ न स क छ। जे नाम दएपिन कुनै पिन भनाइ जसले महास धका ूावधानको कानुनी ूभावलाई हटाउने वा सशंोधन गन गछ, यो वाःतवमा आर ण गनु हो। आर णले महास ध एवं ऐ छक आलेखमा सहभागी हन ु अिन छक वा ु

 66

नस करहेका रा य वा ेऽीय एक कृत स गठनलाई महास ध एवं ऐ छक आलेखमा सहभागी हन म त पुयाउँदछ। ु

प रा वा ेऽीय एक कृत स गठनले महास ध एवं ऐ छक आलेखको हःता र, अनुमोदन, औपचा रक पु गदा अथवा समथन जनाउँदा आर ण जाहेर गन स छन। ् हःता रको समयमा कुनै ूावधानमािथ असहमित जनाउँदा यो घोषणायो य माऽ ह छु तसथ प रा ले महास ध ारा बाँिधने स झौता गदा आ नो आर ण िल खत औपचा रक पमा दनुपछ।

प रा वा ेऽीय एक कृत स गठनले महास ध एवं ऐ छक ूोटोकलको हःता र, अनुमोदन, औपचा रक पु गदा अथवा समथन जनाइ सके पिछ पिन आ नो आर ण य गन स छन।्

अमा य हनेु आर णह

महास ध एवं ऐ छक आलेख दवैलेु आर णलाई ःवीकार गछन।् यध प, महास ध एवं ऐ छक आलेखको आशय एवं उ ेँयसगँ बा झने खालका आर णह अमा य ह छन।ु ्

आर णको ूितवाद

महास धी या ऐ छक आलेखको कुनै ूावधानमाथी य ग रएको आर णको प रपऽ गरेप ात, अ रा यह सगँ यसको ूितवाद गन, असहमितको सचूना दता भएको अथवा उनीह ले अिभस ध ारा बाँिधने स झौता गरेको म य जनु िमित पिछ लो ह छ यह िमित ु दे ख लाग ुहने गर ु १२ म हनाको समयाविध ह छु ।

सयंु रा सघंीय महासिचव सम कुनै प रा ले आर ण व आ नो ूितवाद १२ म हनाको अविधप ात दता गराउँदा, सयंु रा सघंीय महासिचवले

उ आर णलाई “स चार” को पमा अ य प रा ह लाई प रपऽ गन छन।्

  67

साधारणतया, जब प रा वा ेऽीय एक कृत स गठनले आर णको तजमुा गछन ्यसलाई क त अनुमोदन, औपचा रक पु अथवा समथनको दःतावेजसगँ ैसमावेश गनु पछ या रा ूमखु, सरकार ूमखु अथवा पररा म ऽी अथवा उ समयमा ती पदह मा कायवाहक भएर काम ग र रहेको य अथवा पूण अिधकारिसत मािथ उ ले खत अिधकार ह ले सो ूयोजनका लािग िनयु गरेका य ले हःता र गरेर छ टै पिनु उ लेख गन स कनेछ।

जब सयंु रा सघंीय महासिचवले कुनै पिन प रा वा ेऽीय एक कृत स गठनह को असहमित ूा गछन तव उनले अ य् सदःय रा ह लाई सामा यतया इमेल ारा उ असहमित ूा गरेको िमितमा सिूचत गछन।् जब सयंु रा सघंीय महासिचवले कुनै पिन प रा वा ेऽीय एक कृत सं गठनह को अनुमोदन, औपचा रक पु अथवा समथनको दःतावेज दा खला गर सके पिछ असहमित ूा गदछन,् र यसले तल उ लेख ग रएझ औपचा रकता पिन पुरा गरेको छ भने उनले स ब धत सबै प रा ह लाई ूा आर णको बारेमा सिूचतगछन।्

आर ण सशंोधन तथा र गन ु

व मान आर णह लाई सशंोधन गन स कनेछ। आर णको सशंोधनले आर णलाई आंिशक पमा फता िलने प रणािमतमा पु याउन स नेछ अथवा कानुनी ूावधानका िन त ूभावह लाई सशंोधन वा नयाँ छटको ःथित ु िसजना गन स दछ। पिछ लो खालको सशंोधन नयाँ आर ण जःतै हो। सयंु रा सघंीय महासिचवले यी सशंोधनह का बारेमा प रपऽ गन छन ् तथा अ य सदःय रा ह लाई ती सशंोधनको ूितवाद गन १२ म हनाको समय ूदान गनछन।् ूितवादको अभावमा महासिचवले उ सशंोधन डपो जटको पमा महण गन छन। य द कसलेै् वरोध गरेमा भने सशंोधन असफल ह छ।ु

एउटा प रा वा ेऽीय एक कृत सं गठनह ले यो महास ध एवं ऐ छक आलेख उपरको आफुले गरेको आर ण कुनै पिन समयमा फता िलन स नेछ। फता िलदंा िल खत पमा रा ूमुख, सरकार ूमखु अथवा पररा म ऽी अथवा उ समयमा ती पदह मा कायवाहक भएर काम ग र रहेको य अथवा पूण अिधकारूा मािथ

 68

उ ले खत अिधकार ह ले सो ूयोजनका लािग िनयु गरेका य ले हःता र गनु पदछ। सयंु रा सघंीय महासिचवले यसर फता ग रएका आर णको बारेमा स ब धत प रा ह लाई औपचा रक प रपऽ गन छन।्

महास ध एवं ऐ छक आलेखको घोषणा

महास ध एवं ऐ छक आलेखको घोषणाको ूकार

महास ध अ तगत कुनै पिन प रा ले या या मक घोषणाको पमा माऽ घोषणा गन स नेछ। ऐ छक आलेखका हकमा भने प रा ले या या मक घोषणा तथा ऐ छक घोषणा गन स नेछ।

या या मक घोषणा

एउटा प रा वा ेऽीय एक कृत स गठनले अनुब धमा भएका वषयवःत ुतथा यसका खास यवःथाको या याको बुझाइका बारेमा एउटा व ि पिन बनाउन

स नेछन।् यःता व तलाई “घोषणा” अथवा “ या या मक घोषणा” भिन छ। आर णले जःतो यी घोषणाह ले अिभस धका कानुनी प लाई हटाउनु वा सशंोधन गदनन। ् यःता घोषणाह को उ ेँय त पुरा अिभस ध िभऽ रहेका िन त ूावधानह को अथ ःपं याउनु हो।

ऐ छक घोषणा

ऐ छक आलेख अ तगत घोषणाको अित र त रका मा य छ। ऐ छक आलेखले दइटा ु ू बयाह ःथा पत गदछ : महास धको उ लघंन भएको आरोप लगाउँदै अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी सिमितमा उजरु गन य ह लाई

अनुमित दने यवःथा ( य गत स चार ू बया); र रा य प ारा महास ध अ तगतको अिधकारह को ग भर र योजनाव उ लघनं गरेको व सनीय सचूना ूा गरेप ात सिमितलाई छान वन स चालन गन अनुमित दने यवःथा (जाँच

ू बया)। ऐ छक आलेखमा हःता र, अनुमोदन गदा अथवा समथन जनाउँदा प

  69

रा तथा ेऽीय ए ककृत सगंठनह ले छान वन ू बयासगँ स ब धत सिमितको द तालाई मा यता न दने घोषणा गन स छन।्

महास धको घोषणा गनु

घोषणाह सामा यतया हःता रको समयमा ग र छन अथवा दःतावेजको्

अनुमोदन, औपचा रक पु गदा अथवा समथनको ूमाण दा खला गदा ग र छन।्

या या मक घोषणाको कानुनी ूभाव आर णह को जःतो हँदैनु र यो स ब धत रा बाट ःप पमा आएको अवःथामा यसमा आिधका रक य को हःता र आवँयक हँदैन। ु तर पिन, यःतो घोषणामा रा ूमखु, सरकार ूमखु अथवा पररा

म ऽी अथवा उ समयमा ती पदह मा कायवाहक भएर काम ग ररहेको य अथवा पूण अिधकार ूा मािथ उ ले खत अिधकार ह ले सो ूयोजनका लािग िनयु गरेका य ले हःता र ग रन ुौयेःकर मािन छ।

ऐ छक घोषणाले प रा वा ेऽीय एक कृत स गठनका कानुनी दािय वह मािथ ूभाव पान भएकोले गदा, ती दःतावेजह रा ूमखु, सरकार ूमखु अथवा पररा

म ऽी अथवा उ समयमा ती पदह मा कायवाहक भएर काम ग ररहेको य अथवा पूण अिधकार ूा मािथ उ ले खत अिधकार ह ले सो ूयोजनका लािग िनयु गरेका य ारा हःता र ग रनु पनछ।

सयंु रा सघंीय महासिचवले यो घोषणा महण गरेप ात उनी ारा घोषणाका वषयवःतुलाई, इमेलबाट पिन, बाँक प रा ह सम प रपऽ ग रनुकासाथै सो घोषणाको हैिसयतमािथ आ नो धारणा बनाउने अनुमित दइ छ।

आर णका ूित प दे खने घोषणाह र महास ध एव ंऐ छक आलेखको आशय

तथा उ ेँयसगँ मेल नखाने घोषणाह लाई मा यता हँदैन। ु यःतो अवःथाको िसजना भएमा प रा ले सयंु रा सघंका महासिचवलाई वरोधको सचूना दन ुपदछ। सयंु रा सघंीय महासिचवले ूा वरोधलाई अ य प रा ह सगँ प रपऽ गन छन। सामा यतया घोषणाको् वरोधले यो वइयि िसफ या या मक घोषणा

 70

माऽ हो, अथवा अिभस धको कानुनी ूभावको सशंोधन गन वाःत वक आर ण हो भ नेितर के ित भएको ह छु । क हलेकह ं घोषणाको वरोध गन रा ले घोषणा गन रा लाई उसको “आशय”लाई ू पान अनुरोध गदछ। यःतो स दभमा, य द घोषणा गन रा ले घोषणा भ दा पिन आर ण जाहेर गरेको कुरामा सहमित जनाएको ख डमा उसले आ नो आर ण फता िलन स नेछ र यो एउटा घोषणा माऽ भएको पु गनछ।

आर ण जःतै घोषणाह लाई पिन सशंोधन गन या फता िलने स भावना ह छु ।

गैर–प लाई महास धको सा दिभकता

आदशताका साथ हे रने हो भने, कुनै पिन रा ले आ नो भभूागमा क तीमा पिन

अपा गता भएका य ह को अिधकारको अनुकुल सरं ण सिुन त गन महास ध एवं ऐ छक आलेखको अनुमोदन गन ुपदछ। कुनै मलुकु महास ध एवं ऐ छक आलेखको प रा नभएतापिन उसलाई महास ध एवं ऐ छक आलेखका ूावधान सा दिभक ह छु । सयंु रा सघंीय महासभाबाट मतदान बनान ैमहास ध पा रत हनुु ले अ तरा य समदुाय अपा गता भएका य ह को अिधकार सरं ण स व नको आवँयकताको ःवीकार गदछ भ ने देखाउँछ। यसर महास धले कमसेकम नैितक अिधकार वहन गरेको छ र रा यह लाई मागिनदशन गन ूयोग गन स क छ, र पया राजनैितक ई छाश नभएको अवःथामा पिन सधुारको िनिम त पर बनाउँदछ। सरकारले कानुन सधुार गन िनणय गदा, ससंद सदःयह ले रा य कानुन तथा नीितह को पुनरावलोकनको गन मापद डको पमा महास धलाई एउटा अ तरा य मा यता ूा दःतावेजको पमा ूयोग गन स छन। ् नयाँ कानुनको मःयौदा तयार गदा महास धलाई एउटा नमनुाको पमा अनुसरण गन पिन स क छ।

अ य अ तरा य मानवअिधकार अिभस धह तथा सामा य अ तरा य कानुनह अ तगत पिन रा यह ले अपा गता भएका य ह स हत सबकैो मानव

अिधकारको सरं ण तथा स व न गनुपन दािय व ह छ।ु उदाहरणको लािग, स पूण रा यह ले क तीमा एक मलू मानव अिधकार अिभस धमा हःता र गरेको

  71

ह छु , जसको अथ ती स पूण रा यह अपा गता भएका य ह लगायत स पूण

मानव जाती व हनेु भेदभावलाई उनीह का मलुकुमा िनषेध गन सहमत हनु हो।ु यःतै गर यातनाको िनषेध जःता ूथागत अ तरा य मानव अिधकार कानुनह तथा अ तरा य कानुनका अवैक पक मा यतालाई रा य प ले स मान गनु पन बा यता ह छ।ु

नोट:

यो दफाको वषयवःत ु सयंु रा सघंीय कायालयको कानुनी मािमला स ब धी “स ध हाते पु ःतका” बाट साभार ग रएको हो, जनु तलको वेब ठेगानामा उपल ध छः

http://untreaty.un.org/English/Treaty Handbook /hbframeset.htm

ससंद सदःयह का लािग चेक िलःट

मेरो सरकारले महास ध एवं ऐ छक आलेखमा हःता र, अनुमोदन र सहमित गन कुराको सुिन तता मैले कसर गन स छु?

सरकारको महास ध एवं ऐ छक आलेखमा हःता र तथा अनुमोदन गन

चाहना छ क छैन भनेर थाहा पाउने। य द सरकारको यःतो चाहना छैन भने यसको कारण प ा लगाउन

ससंद य ू बया अवल वन गन र सरकारलाई कुनै ढलाइ नगर यसमा हःता र गन तथा अनुमोदनको ू बयालाई अगा ड बढाउन उ ूे रत गन। उदाहरणको लािग, महास ध एवं ऐ छक आलेखमा हःता र तथा अनुमोदन नगन सरकारको सोच वा सरकारको उदािसनता स ब धी कारण खुलाउन िल खत एवं मौ खक ू ह सरकार साम ुरा े।

य गत पमा यह वषयमा य गत सदःय वधेयक पेश गन पाउने आ नो अिधकारको मनन गन।

यस वषयमा ससंद य बहसलाई ूो सा हत गन।

 72

सामा जक सचेतना अिभयान ारा सामा जक वचारको प रचालन तथा महास ध एवं ःवै छक ूोटोकलको अनुमोदनलाई ूब न गन खालका सचूना ूवाह गन।

हःता र गन ू बया भइरहेको ख डमा, सरकारको महास धी वा ऐ छक आलेखमािथ आर ण जाहेर गन कुनै सोच भए-नभएको बारेमा बु ने, र य द यःतो सोच भएको ख डमा, उ आर णह को आवँयकता उ कदम महास धी वा ऐ छक आलेखका मनसाय र उ ेँयसगँ मेल खाने-नखाने बारेमा िन य ल गन। य द ित सब आधार व हन छन भ ने ्आफुलाई लागेमा, सरकारले यसमाथी आ नो अिभूायमा प रवतन याउनेछ भ ने कुराको सिुन त गन

य द अनुमोदनको ू बयामा छ भने आ नो सरकारको आर ण लागु भएको छ क छैन र यसको आवँयकताको सा दिभकतामाथी वचार गन। य द उ आर ण आवँयक छैन भ ने ला छ भने यसलाई फता िलन कदम चा ने।

सावजिनक कायालयह , रा यका ूितिनिधह तथा सवसाधारणह , सरकारले महास ध एव ं ऐ छक आलेख अनमुोदन वा यसमा सलं न भएको वषयमा जानकार छन भ ने कुरा् को सिुन त गन।

य द तपा को सरकारले महास ध अनुमोदन ग र सकेको वा यसमा समथन जनाइ सकेको छ तर ऐ छक आलेख भने अनुमोदन गरेको छैन भने यसको कारण ्प ा लगाउने र ऐ छक आलेख अनुमोदन स ब धीत बाधाह हटाइएको वा ितनको उपचार ग रएको सिुन त गन र त काल अनुमोदनका लािग अमसर हनु सरकारलाई ूो सा हत गनुपदछ।

  73

v08ö—ökfFrö

रा य कानुन र महास ध

अ तरा य कानुनको आधारभतू िस ा त यो हो क एउटा अ तरा य स धको प रा ले उ स धसगँ आ ना रा य कानुनह एवं अ यासह को एक पता सिुन त गनु पछ। कितपय स दभह मा यसका लािग चािलनु पन कदमह का बारेमा अिभस धले सामा य िनदशन दन स नेछ। अ य मा भने अिभस धले वशेष शतह समावेश गनछ। अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धले यी दवै खाले यवःथाहु समावेश गरेको छ। यसर महास धले

आवँयक ठानेका कानुनी मापद ड पा रत ग रएका छन भ ने कुराको् सिुन तता गराउने काममा ससंदको मह वपूण भिूमका ह छ।ु

महास धमा भएका धेरै ूावधानह एउटा मलुकु प रा भएका अ य मानव

अिधकार स धह का श द व यास अथवा यसको वषयवःतुसगँ मेल खा छ। अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध काया वयन गनलाई चा नु पन कदमह िनधारण गन ती स धह कसर लाग ु भएका छन भ ने्

वचार गन यो कुरा उपयोगी हनु स छ।

रा य कानुनमा महास धको समायोजन

हःता र तथा अनुमोदनको अथ

दफा ४ ले महास ध वा र ऐ छक आलेखको हःता र र अनुमोदनको ू बया तथा यसको अथको बारेमा पूण पमा वणन गदछ। महास ध काया वयन गनलाई कानुनी आधारको वचार गदा िन न उ ले खत कुराह को याल ग रनु पन ह छु :

 74

महास ध अथवा ऐ छक आलेख हःता र गदा तथा ती म ये कुनै पिन

एक दःतावेज अनुमोदन गदाको अविधका बीचमा कुनै समयाविध

तो कएको छैन,

महास ध अथवा ऐ छक आलेखमा हःता र गरेप ात ती म ये कुनै पिन एक दःतावेजको भावना तथा उ ेँय मािथ ठेस पु ने काय नगन प रा लाई बा य तु याउँछ,

महास ध अथवा ऐ छक आलेखको अनुमोदनले क तीमा पिन यी दःतावेजह ारा बाँिधने तथा इमानदा रताका साथ उ दःतावेज अ तगतका उ रदािय वह पुरा गनु पन बा यतालाई िगत गदछ।

महास धमा उ ले खत ऐक आधारभतू दािय व भनेको महास धमा उ लेख ग रएका अिधकारको उपभोगको ू याभतु रा य कानुनले गनु पछ। यसर

रा य कानुनमा महास ध ारा िन त ग रएका अिधकारलाई

ू याभतु गन उ म उपाय बारे ससंद सदःयह ले वचार गनु पछ। यसर छािनएका विधह ू येक देशका सवंैधािनक एवं कानुनी यवःथा अनुसार फरक फरक हनु जा छ।

केह देशह मा,  अ तरा य ःतरमा यसको अनुमोदन हुना साथ उ महास ध ःवत: उ देशको रा य कानुनको एक अशं ब छ। अक श दमा भ दा, रा य अदालत तथा अ य काया वयन गन िनकाय ारा महास ध ू य पमा लाग ुह छु ।  

“३० माच का दन, महास धमा हःता र गन ८२ रा ह म ये युगा डा एक हो र महास ध

अनुमोदनको ू बया अनवरत छ । महास ध काया वयन भएप ात यसले मयादा, गरैभेदभाव, पूण सहभािगता, स मान, र समानताको िस ा तलाई ःथान दँदै अपा गताको मानव अिधकार ढाँचामा उ ले य पा तरण गनछ, र अपा गता भएका स पूण

य ह को अिधकार र समावेशीकरणलाई अगाड बढाउनेछ।”

जे स मवा ढा पूव सांसद (युगा डा)  

  75

नयाँ र संशोधन ग रएका कानुनह महास धको भावनासँग मेल खाएको सुिन त गन कायह

कुनै पिन देशका सरकारह ले समानता आयोग, रा य मानव अिधकार आयोग अथवा अपा गता आयोग जःता नयाँ ःथापना भएका वा प हले नै अ ःत वमा रहेका सःंथाह बाट तथा कानुनको वहृत पुनरावलोकन् गरेर लाभा वत हन ुस ने छन। यो ् ू बयाले िन न कुराह समे नु पछ :

सरकार सःंथा र म ऽालयह , नाग रक समाज तथा अपा गता भएका य ह र उनीह को ूितिनिध व गन स गठनह बाट व ह सलं न गराउने,

उ समी ा पुरा गन समयगत सरंचनाको ःथापना तथा अनुगमन गन,

कुनै पिन कानुनी ूःतावलाई सं वधान सगँको साम जःयताको सिुन त गन उ ूःतावको यव ःथत पमा सआुम अ ययन गन तथा यस ू बयाको अनुगमन गन ससंद य सिमितको िनमाण गन।

अपा गता भएका य ह का लािग समानताको संवैधािनक ू याभूित

मौिलक हक तथा ःवत ऽताको स ब धी सन ् १९८२ को याने डयन बडापऽको दफा १५ ले “कानुनको अगा ड र अ तगत हरेक य समान छ र उसगँ

कानुनबाट समान सरं ण पाउने अिधकार छ र साथमा बना कुनै भेदभाव कानुनबाट समान पमा, वशेष गर जातजाित, रा यता अथवा सा ूदाियकता, र ग, धम, िल ग, उमेर, मानिसक वा शार रक अपा गताको आधारमा हने वभेद ुबना काननुबाट लाभा वत हन पाउने अिधकारु छ” भ ने कुराको यवःथा गरेको छ।

 76

जनवाद गणत ऽ चीन को सं वधानको धारा ३ ले “अपा गता भएका य ह ले अ य नाग रकह ले झ पा रवा रक जीवन लगायत राजनीितक,

साँःकृितक तथा सामा जक जीवनका स पूण अिधकारह उपभोग गन छन ्”

तथा “अपा गता भएका य ह का व कुनै पिन वभेद, बेइ जत वा दराचार ुगन िनषेध ग रएको छ” भ ने उ लेख गरेको छ।

स घीय गणता ऽक मुलकु जमनी को आधारभतू कानुनको धारा ३ मा स पूण य ह कानुनको अगा ड समान हने छनु ् र कुन ै पिन य उपर अपा गताको कारणले कुनै पिन ेऽमा प पात ग रने छैन भ ने उ लेख गरेको छ क ।

फजीको सं वधान (सशंोधन ऐन) १९९७ को दफा ३८ ले “एउटा य लाई

ू य वा अू य तवरले उसमा भएको अथवा उसमा छ भनेर मािनएको अपा गता लगायत गणु वा अवःथाका आधारमा अ याय पूण किसमले वभेद ग रनु हँदैनु ” भ ने यवःथा गरेको छ।

युगा डा को सन ् १९९५ को सं वधान अपा गता भएका य ह स हत समदुायका धेरै समदुायको सहभािगतामा ले खएको िथयो। सो सहभािगता अपा गता भएका य ह को लािग समान अिधकारह को ू याभतु र समानताको ूव न गरेका धेरै सवंैधािनक ूावधानह मा ूित ब बत भएको छ।

सोह सं वधानको धारा २१ मा “कुनै एउटा य लाई िल ग, जात, र ग,

स ूदाय, सामा जक उ पित , ज म, वग वा धम वा आःथा, सामा जक वा आिथक अवःथा, राजनीितक वचार अथवा अपा गताको आधारमा भेदभाव ग रने छैन” भ ने उ लेख गरेको छ।

धारा ३२ (१) ले “ िल ग, उमेर, अपा गता वा अ य कुनै इितहास, ूचलन वा ूथाका आधारमा िसमा तकृत समहूमा परेका य ह को व मा भइरहेका अस तुलनलाई स याउन रा यले सकारा मक कदमह चा नेछ” भ ने उ लेख गरेको छ।

  77

द ण अ ृका को सं वधानको धारा ९ ले “... प पातपूण वभेदका कारणबाट ूितकुल अवःथामा रहेका य ह , वा विगकृत य ह लाई सरं ण वा वकास गन समानता, कानुनी वा अ य कदमह को सफलताको ूव न गनु पदछ” भ ने उ लेख ग रएको छ।

अ य केह देशह मा भने वधाियकाले रा य अनुमोदनको लािग एउटा ऐन पा रत गन ु पन हन स छु । यसले महास धलाई रा य कानुनमा समावेश गरे सरह ूभाव पान स नेछ। तथा प ससंदले महास ध अनुमोदन (रा य अनुमोदन) गरेतापिन धेरै ूावधानह लाई लाग ुहनु भ दा ुअिघ अझ ैपिन वैधािनक काय विध को आवँयकता पन स नेछ। यःतो कुरा आंिशक पले महास धका दािय वह कित विश कृत छन ्भ नेमा भर पछ उ रदािय वह जित विश कृत ह छनु ,् काया वयन गन कानुनको यित कम आवँयकता हनेछ।ु

साधारण कानुन भएका धेरै देशह स हत अ य स दभह मा रा य

कानुनमा िसधा समावेश भएका अिभस धका ूावधानह ले लाग ु गन स कने अिधकार तथा कत यका िसजना गदछ।

सवंैधािनक, कानुनी तथा िनयमनकार उपायह ारा सयंोजन गन

रा को रा य कानुनले महास धका आवँयकता अगा ड नै पूण पले कायम

ग रसकेको अपवादका अवःथामा बाहेक अ य मा, प रा ले साधारणतया महास धलाई यवहारमा उतानका लािग व मान कानुनको सशंोधन अथवा नयाँ कानुनको तजमुा गनु पन ह छु ।

अपा गता भएका य ह का लािग वःततृ र अिन तताबाट मु कानुनी यवःथा भएको अ य त उ म हनेछु तथा ती ू याभिूतह को वाःत वक पमा पिन यवहारमा उतान कुराको िन त गन वःततृ कानुन हनु पछ।ु अपा गता भएका य ह को अिधकारको सरं ण तथा मा यता मलुकुको सव च कानुनमा न ैस मािनत ढ गले समावेश गनु अ य त मह वपूण ह छु (सव च कानुन भनेको सं वधान वा आधारभतू कानुन हो )। यसले उ चतम स भा य कानुनी संर ण तथा

 78

मा यताको सिुन तता गनछ। यस अ तगत अपा गताको आधारमा गन भेदभावको िनषेधलाई अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी िन ित ूावधानह को पमा वा रा य सं वधानमा अपा गता भएका य ह को अिधकारको सःुप सरं ण गन पमा ूःतुत गन कायह पदछन। ्

अझ भ नुपदा, ससंदले पुरा महास धलाई न ै रा य कानुनमा समा हत गन स नेछ। यःतो बेलामा कुनै एउटा सा दिभक कानुनमा महास ध ःवत: काया वयनमा आउने कुराको ू स केतलाई समावेश गनु उपयोगी हनेछु , जसको अथ, ितनीह रा य अदालत वा वशेष इजलास अगा ड ू य लाग ु हनुु पदछ भ ने सोचाइ हो। तथा प रा य कानुनमा महास ध पुरै समा व भए तापिन यसमा भएका ूावधानह को पूण काया वयन हनु यो साधारणतया पया हुँदैन: रोजगारमा हने भेदभावको िनषेधु गन जःता लगायत िन त ेऽका वःततृ कानुनमा कानुनको काया वयनको अझ ैखाँचो हनेछ।ु

यो बाहेक अपा गता भएका य ह को वशेष अिधकारको समान उपभोग सिुन त गन आवँयक वःततृ काननु तथा मापद डको तजमुा गनु वधाियकाको लािग सध स भव वा उपयु नहनु स दछ। रा यले कानुनसगँसगँ ै नीित तथा िनयमह पा रत गन स नु पनछ, र भवन तथा यातायात ूणाली मािथको पहँच ुअथवा सचूना तथा स चार ू विधह जःता भौितक पहँचका ेऽह मा आवँयकु

“अनुकूल यवःथा” िमलाउन धेरै यवःथाह लाई आ मसात गन स नु पनछ

(महास धको धारा ४)। ससंदले यी वःततृ िनयमह लाई मािनरहेको नहन पिन ुस दछ, यःतो बेलामा, उ ेऽह को मापद डह लाई िनधारण गन कानुनलाई अ गकार गनु, र सचूना वा सहमितका लािग यवःथा पका सम ती मापद डह लाई ूःतुत गन अनुरोध गनु उपयु हनेछ।ु

  79

भेदभाव स ब धी कानुनका अनेक आयामह

क तीमा पिन ४० देशह ले अपा गता भएका य ह का अिधकारलाई

स बोधन गरेर कानुनह पा रत गरेका छन। यी म ये केह् कानुनले आ नो ूाथिमक लआयका पमा वभेदको िनषेध गदछ; अ य कानुनह ले भने

अपा गता भएका य ह को क याण तथा सामा जक सहयोगमा उनीह को पहँचलाई सिुन तु गन रा य र समदुायले चा न ुपन सकारा मक कदमलाई जोड द छ। धेरै देशह मा दवैु किसमका कानुनह ह छन।ु ्

अपा गता भएका अमे रकनह को ऐन (ए डए) ले अपा गता भएका य ह

मािथ रोजगार , सावजिनक सेवा तथा यातायात र सावजिनक बसोबासका ःथानह मा हने भेदभावको ु िनषेध गदछ। रोजगार को स दभमा, ए डएले

रोजगारदातालाई अनावँयक भार नथोपन उपयु अनुकुल ःथान स हत वा सो अनुकुल ःथान बना उ घो षत पदमा काम गन स ने अपा गता भएका य ह व हनेु वभेदलाई अ यावँयक पमा िनषेध गदछ।१

भारतमा सन ् १९९५ मा पा रत अपा गता (समान अवसर, अिधकार तथा पूण सहभािगताको सरं ण) ऐनले अिल फरा कलो दायराको आयामलाई समे दछः यसले िनकै ेऽह मा गरै–भेदभाव भाषाको ूयोग गरेको छ तथा सावजिनक र िनजी ेऽह का तािलम र रोजगार कायबमह मा अपा गता भएका य ह का लािग िन त सं यामा कोटा ूणाली ारा आर ण गरेर उनीह को िनिम सकारा मक वभेदको समथन गरेको छ। यसले अपा गता भएका य ह को रोजगार ूव न गन सःंथाह लाई ूो सा हत गन ूावधानह , तथा उनीह लाई कर छटु , अनुदान तथा आिथक सहयोग जःता सु वधाूद यवःथाह उपल ध गराउने गदछ।२

को ा रकाले सन ् १९९६ मा अपा गता भएका य ह को लािग समानता स ब धी कानुन नं ७६०० पा रत गय । यो कानुनले अपा गता भएका

 80

य ह को अिधकार वःतार गन तथा िश ा, ःवाः य र कामको ेऽमा समानता ू याभतु गन प रा ह का ू दािय वह िनदश गदछ।

१. http://www.un.org/esa/socdev/enable/discom102.htm#19#19 DESA सःँकरणबाट साभार ग रएको

२. http://www.un.org/esa/socdev/enable/discom102.htm#19#19 DESA सःँकरणबाट साभार ग रएको

समानता र गरै-भेदभाव कानुनका ूकारह

अपा गताको आधारमा हने स पूण भेदभावको अ यु तथा अपा गता भएका य ह लाई समान र ूभावकार सरं णको (महास धको धारा ५) ू याभतु गनको लािग भेदभावको िनषेधलाई रा य कानुन, र ौयेःकर पमा रा य सं वधानह मा समे टएको हनुका साथै ु सावजिनक र िनजी जीवनका स पूण ेऽमा हनेु

भेदभावलाई अ य गन कानुनी यवःथा पा रत गन ु आवँयक ह छ। ती ुयवःथाह ले महण गन ढाँचा सोह प रा का व मान कानुनह तथा खास कानुनी ूणालीह मा भर पछ।

केह देशह मा िनषेिधत भेदभावका बहु-आधारह लाई हेन भेदभाव व का वःततृ र सामा य कानुनह ह छनु ;् अ य देशह मा भने विभ न ूकारका भेदभावह को सामना गन य गत वा वषय वशेष कानुनह ह छनु ,् जःतै िल ग, उमेर वा वैवा हक अवःथाका आधारमा हने अथवा रोजगार ु आ दलाई स बोधन गन कानुनह सोह अनसुार छ टै ु ह छन।ु ्

सामा य पमा, अपा गताको आधारमा हने वभेदको अ य गनु कानुन पा रत गन ुएउटा वक प हो, तर यसका साथसाथै यसले सावजिनक तथा िनजी जीवनका िन त ेऽमा वःततृ िनयमह बनाउने यवःथाह पिन उपल ध गराउनपुदछ।

अक वक प भनेको केह रा ह ले पा रत गरेको लै गक–समानता कानुन जःत ैअपा गता–समानता कानुन पा रत गनु पिन हनु स छ। यस किसमका कानुनह

  81

भेदभावको अ य गन वषयमा माऽै सीिमत हँदैनन बु ् अपा गता भएका य ह सगँ स ब धत वषयवःतुको यापक ेऽलाई स बोधन गदछन।् उदाहरणको लािग, भारतमा अपा गताको मु ालाई स बोधन गनका लािग अपा गता भएका य ह को (समान अवसर, अिधकार सरं ण तथा पूण सहभािगता) ऐन

(१९९५) ले एउटा वःततृ नीितको ढाँचाको थालनी गरेको छ, यस ता पयको लािग रा य तथा रा य ःतरमा िनकायह को ःथापना गरेको छ, सकरा मक कदमह स हतको अपा गताको पूव प हचान एवं रोकथाम, िश ा र रोजगारमा समानता, सामा जक सरु ा, पहँचयु भवनह र ु यातायातका साधनह , अपा गता भएका य ह को स ब धी सःंथाह लाई मा यता, अपा गताको वषयवःतुमा अनुस धान, तथा अ य वषयह लाई स बोधन गदछ।

िनकै वःततृ ेऽलाई समे ने अपा गता-समानता कानुनले पिन अपा गता भएका य ह को समानतासगँ स ब धत केह मु ालाई स भा यता नसमेटेको हन ुस छ। यसमा सामा जक सरु ा तथा सामा जक सहयोग, कामदारह को ितपूित,

यातायातको ःतर, भवनको ःतर तथा अ य कुराको ःतर स ब धी मु ामा िनकै

ठलो ू कटानीको आवँयकतालाई उ लेख ग रए तापिन यी मु ालाई अ कानुनह मा नै स बोधन गनु अझ ब ढ उपयु हन स दु छ।

अ य ूकृितका भेदभावलाई िनषेध गन कानुनको िनमाण अगा ड नै भएको ख डमा, िनषेिधत कानुनको आधार अपा गता हने ग र व मानु कानुनको सशंोधन गनु उिचत हन स नेछ। क तीमा ु पिन, महास धले आ मसात गरेको “अपा गता” र “अपा गताको आधारमा हनेु भेदभाव” को प रभाषा सामा य गरै–भेदभाव कानुनमा पणू ू यावितत ग रएको सिुन त हनु मह वपणू ह छ। ु ुव मान कानुनले महास धले समेटेका केह ेऽलाई माऽ समेटेको अवःथामा सबै ेऽमा अपा गताको आधारमा हनेु भेदभावबाट सरं णको सिुन त गन नयाँ

कानुनको आवँयकता ह छु । अपा गता भएका य ह सदःय भएका वा सलं न गराइने सःंथाह छन र य द ् ित सःंथाह सगँ अपा गता स ब धी पया व ता भएको ख डमा नयाँ वधान अ तगत नयाँ कानुन िनमाण तथा अनुगमनको ज मेवार दनु उिचत हन स दछु ।

 82

महास धलाई रा य कानुनमा समे टएको सुिन त गन संसदले के

गन स छ

आ नो देशको सव च कानुन (सं वधान वा आधारभतू कानुन) मा अपा गता भएका म हला तथा बालबािलकाह को नाग रक, साँःकृितक,

आिथक, राजनैितक तथा सामा जक अिधकारलाई मा यता ूदान गन

व मान सं वधान वा आधारभतू कानुनमा भएका ूावधानह तथा अपा गता भएका य ह लाई ूदान ग रएका सरं णका यवःथाह सशंोधन गन;

समानताको सामा य ू याभिुतलाई समावेश गन;

अपा गताको आधारमा हने भेदभावको ु िनषेध गन;

अपा गता भएका य ह का स ब धमा िन त ूावधानह को समावेश गन;

अपा गता भएका य ह लाई स बोधन गन ूयोग ग रने भाषामा सधुार गन।

महास धका वषयवःत ुसमावेश गरेर रा य कानुन पा रत गन, अथवा अझ अदालतका अगा ड पूण लाग ुहने ु िन तता ग रएको महास धको स पूण अशं नै समावेश गरेर रा य कानुन पा रत गन।

छ टै काया वयनु गराउने कानुन पा रत गन। व मान कानुनमा आधा रत

रहेर तपा को रा ले:

सावजिनक तथा िनजी जीवनमा अपा गताको आधारमा हने भेदभावको ुअ यलाई समावेश ग रएको ◌ेएउटा वःततृ सामा य भेदभाव कानुन

पा रत वा सशंोधन गन स नेछ,

अपा गतालाई वभेद गन आधारलाई समावेश ग रएको रोजगार, िश ा तथा यायको पहँचु जःता विभ न ेऽमा गरै भेदभाव कानुन पा रत वा सशंोधन गन स नेछ; र

अपा गताको आधारमा हने भेदभावको ु िनषेध गरेर तथा अपा गतालाई स बोधन गन वःततृ ढाँचाको ःथापना स हतको अपा गता–समानता कानुन पा रत वा सशंोधन गन स नेछ ।

  83

अपा गता भएका य ह सगँ र वा उनीह को ूितिनिध व गन सघंसःंथाह सगँ परामश गन सयं ऽ कानुन िनमाण गन तहमा छन ्भ ने कुराको सिुन त गन।

सबै व मान तथा नयाँ कानुनमा अपा गता भएका य ह लाई स बोधन गन ूयोग ग रएका भाषाको सशंोधन गन।

ू य सलं न भएका तथा अपा गता स ब धी वषयका व ह भएका व मान

सःंथाह लाई िनयु गन ुपिन उिचत हन स नेछ।ु

वधायक ू बयाका वषयवःतुह

मह वपूण मलु कुराह

एउटा वा विभ न धेरै कानुनका ढाँचाह ूयोग गरेतापिन कानुन काया वयनका लािग आवँयक कितपय मह वपूण मलु कुराह ह छन ु ् । उ कानुनले : ―

महास ध एवं अपा गताको धारणा गितशील छ भ ने महास धको ःवीकायता र “अपा गताको आधारमा हने भेदभावु ” र “उपयु अनुकुलता”

जःता मा यता तथा महास धमा प रभा षत अ य मह वपूण श दावलीह लाई सःुप जनाउनु पछ:

महास धले समेटेका सबै ेऽमा अपा गताको आधारमा हनेु भेदभावको िनषेध गनुपछ,

सरकार तथा गरैसरकार िनकायका कताह समेत गर विभ न तहका सेवा वाहकह को प हचान गनु पछ,

य ह तथा समहूह लाई िन न वषय उपर अिधकार दनु पछ :

अपा गताको आधारमा हने भेदभावको स ब धमाु अिभयोगह लगाउनेछ,

उ दावीह उपर अनुस धान चलाउने,

उिचत काननुी उपचारमा पहँच पाउनेु ,

िन न वषयका लािग ःवत ऽ िनकायको यवःथा गनु पछ :

 84

सरंचनागत भेदभाव तथा य गत मु ाह को अिभयोगह को सनुुवाई गन,

ती अिभयोगह का स ब धमा अनुस धान गन तथा ूितवेदन तयार गन,

यव ःथत कानुनी उपचार खो न तथा उिचत कानुनी तथा अ य मा यम ारा प रवतन याउन।

कानुन काया वयनलाई महास धसँग जो न ु

महास धको श द तथा भावना अनु प कानुनको या या ग रन ुपछ भ ने ूःट देखाउन कानुन काया वयनले महास धका शतह अथवा ितनीह को एउटा वशेष िसलिसलालाई समावेश गनु पछ।

अपा गता य तथा उसको वातावरण बीचको अ तर बयाको प रणाम हो र केह ितह को प रणामःव प य मा अपा गता अ तरिन हत हुँदैन भ ने मा यतामा

महास ध आधा रत छ। कानुनको िनिम महास धको काया वयन गनको लािग यो मा यताले मह वपूण स ब ध रा छ, खास गर अपा गता भएका य ह को अिधकारको पूण ूाि मा आइपन बाधाह तथा उिचत कानुनी उपचारको िनधारण गन। अपा गताको ूकृित र किसम तथा उनीह को सहभािगताका लािग सामा जक अवरोधह हटाउने उपायका बारेमा सांसदह ले

आ नो ान द ःत राु अपा गता भएका य ह तथा उनीह को ूितिनिध व गन सघं-स गठनह स हत अपा गता स ब धी वषयका वशेष ह सगँ परामश

गन इ छा रा स छन।्

कानुनमा स बोधन ग रनु पन अपा गताका ूकारह

महास धले कानुन ारा स बोधन ग रन ुपन अपा गताको एउटा अपूण सचूी ूःतुत गदछ, अक श दमा भ नु पदा यसले अपा गतालाई युनतम को िनधारण गदछ। महास ध अनुसार “अपा गता भएका य भ नाले द घकािलन अश ता ारा िस जत शार रक, मानिसक, बौ क वा इ िय स ब धी कमजोर तथा ितनको

  85

विभ न अवरोधह सगँ को अ तर बयाको कारणले समाजमा अ य य ह सरह समान आधारमा पूण र ूभावकार ढंगमा सहभागी हनु बाधा भएको य समेत लाई जनाउँछ।”

यो प रभाषाले महास धको सरं ण अ तगत पन अपा गताह को ूकारह लाई शु य पादन; अ पकालीन अपा गता जःतो अ य ूकारका अपा गता महास ध ारा समे टन स क छ र यसलेै रा य प का रा य कानुन ारा ती अपा गतालाई, वशेषत: अपा गताको सामा जक प रवेशलाई म यनजर गद, समे न स क छ। महास धको धारा ४(४) ले रा य कानुनमा अपा गता भएका य ह का लािग सरं ण ग रएका कुनै पिन अिधकारलाई कमजोर तु याउने वा यसलाई ूितःथापन गन आशय रा दैन र तसथ यसले रा य ारा अपा गताको वःततृ प रभाषालाई अ गकार गन स ने कुरालाई खुला राखेको छ। महास धको धारा २ अ तगत

उ लेख ग रएको वग करणका आधारमा कुनै पिन प रा ले आ नो प रभाषालाई सीिमत पान ुपन आवँयक छैन।

भेदभाव मु ाह मा ूमाण स ब धी भारको ःथाना तरण

युरो पयन कानुन अ तगत, अपा गता भेदभाव स हतका भेदभावका मु ाह मा ूमाणको भार स ब धी वशेष ूावधानह पा रत गनु उिचत ठािनएको छ। उदाहरणका लािग, सन ् २००० को नोभे बर २७ को काउ सल डाइरे टभ

२०००/७८/इसी को धारा १० ले रोजगार तथा पेशामा समान यवहारको लािग

एउटा आम ढाँचाको िनमाण गद िन न उ ले खत यवःथाह गरेको छ :

ूमाणको भार

१. जब अपा गता भएका य ह ले समान यवहारको िस ा तको लागु नभएकाले ू य वा अू य वभेद भएको अनुमान गन स कने त य कुनै अदालत वा यस कायका लािग स म अिधकार सम दावी गन छन,् यःतो

 86

वेलामा सदःय रा ह ले आ नो रा य याियक ूणालीका आधारमा आवँयकता अनुसार उनीह का प मा कदमह चा नु पनछ र आफू मािथ

लागेका आरोपह िनराधार भएको र समान यवहारको िस ा तको उ ल घन नभएको ूमा णत गन आरो पत प ले आवँयक ूमाण जुटाउनु पनछ।

१. अनु छेद १ ले उजरु कतालाई अझ सहयोगी हने ूमा णु का िनयमह बनाउनबाट सदःय रा ह लाई रो न छैन।

कानुनको कोसे ढ गाको पमा ु “उिचत अनुकुलता”

कुनै य लाई “उिचत अनुकूलता” ूदान गन असफल हनु अपा गताकोु आधारमा हने भेदभावलाई बढावाु दन ुहो भ ने ूःट उ लेख महास धले गदछ । फलत:

भेदभाव स ब धी कुनै पिन कानुनी प रभाषाले उिचत अनुकुलतालाई अःवीकार गनु लाई भेदभावको एउटा कायको पमा िलनु पछ। महास धको धारा २ मा रहेको “उिचत अनुकुलता” को प रभाषालाई वशेष पले सा दिभक बनाइनु पछ।

“उिचत अनकुुलता” भ नाले उपयु यवःथा िमलाउने कत य, उपयु यवःथापन,

सयंोजन वा कदमह ; अथवा ूभावकार वा उिचत हेरफेरलाई पिन जनाउँछ। उदाहरणको लािग, एउटा य लाई “उिचत अनुकुलता” ूदान गनुको अथ अ य य ले झ अपा गता भएका य ले पिन अ सरह समान आधारमा कुन ैगित विधमा भाग िलन वा कुनै सेवा ूा गन बाट रो ने अवरोधह लाई हटाउन एउटा सःंथामा काम गन वातावरण, शै क ःथापना, ःवाः य जाँचको सु वधा अथवा यातायात सेवाको यवःथापन गन ु हो। रोजगारको स दभमा काम गन ठाउँको भौितक अवःथाको फेरबदल, य ऽ/औजारको हेरफेर, प ढ दने य वा अनुवादकको यवःथा अथवा उिचत तािलम वा पयवे ण, पर ण वा मू या कन विधको यवःथा, ूमा णक काय अविधको प रवतन अथवा स ब धत य को काय अविधमा फेरबदल वा उसका केह ज मेवार ह लाई अ य य लाई हःता तरण गन समेतका कायह लाई “उिचत अनुकुलता” ले समे न स नेछ।

  87

विभ न देशह मा “उिचत अनुकुलता” लाई कसर स बोधन ग रएको छ?

अपा गता भएका अमे रकनह को ऐन १९९०, ४२ युएससी १२११२

(क) सामा य िनयम

समे टएको कुनै पिन कानुनी िनकायह ारा आ नो ेऽमा द ता हािसल गरेको अपा गता भएको एउटा य लाई उसमा भएको अपा गतालाई नै आधार बनाएर जािगरको आवेदन ू बया, जािगरमा रा े र िनका ने, बढवाु , वा िनल बन, ितपूित, तािलम तथा अ य शत, अवःथा र रोजगार गदा पाउनु पन सहिलयत लगायतकाु वषयह मा वभेद ग रनु हँदैनु ।

(ख) िनमाण

यो दफाको उपदफा (क) मा ूयोग भएका श दावली “भेदभाव गनु” ले िन न

वषयलाई समे दछ –

५ (क) अनुकुलताको लािग विभ न साममीको स चालनमा ूयोग ग रएका वःतुले यवसायीलाई अनुिचत भार थोपरेको नदेखाउँदा पिन रोजगार का लािग आवेदन दने वा रोजगार ग ररहेको अपा गता भएको तर एउटा द य को ात शार रक वा मानिसक िसिमततालाई उिचत अनुकुलता िनमाण नगनु;

अथवा

(ख) रोजगार का लािग आवेदन दने वा रोजगार ग ररहेको अपा गता भएको तर द य लाई उसको शार रक वा मानिसक ितलाई आवँयक उपयु अनुकुलता ूदान गन नसकेको आधारमा उसको रोजगार को अवसरलाई

अःवीकार गन............।

ःपेनको अपा गता भएका य ह को अवसरको समानता, गरै–भेदभाव तथा व यापी पहँचयु ता स ब धी कानुनु २००३ ले उिचत साम जःयताको उपल ध गदछ। उिचत अनुकुलतालाई “ूभावकार र यवहा रक पमा तथा प

 88

रा लाई अनिुचत भार नपार अपा गता भएका य ह को अ य नाग रकह सरह समान पहँचु अथवा सहभािगता सहज गन अपा गता भएका य ह को विश आवँयकता अनुकूलका भौितक, सामा जक तथा ूवृ गत वातावरणको यवःथाका उपायह ” भनी प रभा षत ग रएको छ (अनु छेद ७,सी)।

सयंु अिधरा यको अपा गता वभेद ऐन १९९५ ले साम जःयता कायम गन

रोजगारदाताह को दािय व स ब धी कानुन िनमाण गदछ। अपा गता नभएका य ह का तुलनामा अपा गता भएका य ह लाई ब ता असु वधा हने ुठाउँह मा रोजगारदाताले िनमाण गनु पन “कुनै यवःथापन” अथवा सो “ःथानको कुनै पिन भौितक अवःथा” उ दािय व अ तगत पछन।् “यस किसमका वषयमा रोजगारदाताले यःता कदमह चा नु उपयु ह छु जसले यो वषयका सबै स दभह मा मािथ उ ले खत असु वधाह हनबाट रो ने ु ग र कदमह चा नु पछ।” उपयु उ रदािय वह सगँ मेल खाने ग र रा यले चा नु पन सो कदमका बारेमा उपदफा ६(३) ले िन त उदाहरणह दएको छः

रोजगारका ःथानह मा अनुकूल सधुारह गन; अपा गता भएका य ह को कामको केह भाग अ य य ह लाई

हःता तरण गन; वधमान र ःथानमा उसलाई यतै स वा गन; उसको काम गन समयमा सामा जःय गन; उसलाई फरक ठाउँको काममा लगाउने; पुनःथापना, मु यांकन वा उपचारको िनिम उसलाई काय समयाविधको

दौरानमा अनुप ःथत हन अनुमित दनेु ; उसलाई तािलम दने अथवा तािलमको यवःथा गन,

उपकरण उपल ध गराउने वा सधुार गन;

िनदशनह वा स दभ पु ःतकाह को सधुार गन,

प र ण वा मू या कनको ू बयाह मा सधुार गन,

प ढ दने य वा अनुवादकको यवःथा गन

सपु रवे णको यवःथा गन।

  89

फिल प सको अपा गता भएका य ह को लािग या ना काटाका अनुसार, रोजगारका स दभमा, उिचत अनुकुलताले िन न कुरा समे छ “(१) अपा गता भएका य ह को ूयोगको लािग पहँचु यो य वातावरण ूदान गन र उनीह लाई वधमान भौितक अवःथाको ूयोग गनस ने बनाउन व मान भौितक अवःथामा सधुार गन; (२) काय तािलकाको सधुार, खाली भएका पदह मा पुनः िनयु , य ऽ वा उपकरणह को उपल धता वा सधुार, पर ाह मा उिचत

साम जःयता वा सधुार, तािलम साममीह वा क पनीको नीित, िनयम तथा िनदिशकाह , सहायक साममीह तथा सेवाह , र अपा गता भएका य ह का लािग अ य यःतै किसमका अनुकुलताह को यवःथा” (एस ४ (एच) ) ।

सावजिनक सेवा तथा सावजिनक अनुकुलताको स ब धमा अपा गता भएका य ह को लािग या ना काटामा उ ले खत भेदभाव भ ने श दले िन न कुरा समेटेको छ:

“सामामी, सेवा, सु वधा, वशेषािधकार, फाइदा वा अनुकुलताह को उपभोग अपा गता भएका य ह लाई गराउन नीित, अ यास र ू बयाह मा आवँयक उिचत अनुकुलता वा सशंोधनह ले ितनीह को ूकृितमानै आधारभतू फेरबदल याउन स दछ भ ने िनकायह ले देखाउन नसकेस म सामािम, सेवा, सु वधा, वशेषािधकार, फाइदा वा अनुकुलताह को उपभोग अपा गता भएका य ह लाई गराउन नीित, अ यास र ू बयाह मा आवँयक उिचत अनुकुलता वा सशंोधनह लाग ुगन असफल हनुु जनाउँछ” (एस ३६ (२) )।

केह देशह मा कानुनले पिन अपा गता–मऽैी ख रद रणनीितको माग गन स नेछ जस अ तगत सावजिनक िनकायह र कुनै िन त ूितशतमा अपा गता भएका य ह लाई रोजगार को अवसर दएका सेवा ूदायकह ले पूण पहँचयु य ऽु औजार क दा समावेशी िस ा तमा आधा रत डजाइनको हनुपदछु वा ूाथिमकता दन ुआवँयक हनेछ।ु

महास ध अ तगत अपा गता भएका य ह को िन त आवँयकताह को आवँयक अनुकुलता भनेको “उिचत अनुकुलता” हो। य द कुनै पिन सःंथामा

 90

आवँयक अनुकुलताले उ सःंथा वा यसको स चालकलाई असमानुपाितक वा अनुिचत भार पछ भने सो अनुकुलता ूदान नगदा भेदभाव गरेको ठािनने छैन। कितपय मलुकुह मा कुनै पिन वेलामा आवँयक ठािनएर अनुरोध ग रएको अनुकूलताले असमानुपाितक वा अनुिचत भार पाछ क पादन भ ने कुराको मू या कन गन कानुनी आधार न ैतो क दएका छन। ् यी आधारह तय गदा उ अनुकूलताको यवहा रक प , यसको लािग ला ने खच, सो प रवतनको ूकृित, यसको लािग ला ने साममीह को आकार तथा ॐोत, अ य आिथक सहयोगको उपल धता, पेशागत ःवाः य र सरु ाका प रणामह , र सो ूणाली स चालन गदा पन ूभाव समेतलाई समावेश गनछ।

संयु रा य अमे रकामा अपा गता–मैऽी ख रद रणनीित

केह देशह मा यहाँको कानुनले नै सावजिनक ःथानह को लािग कुनै उपकरण

ख रद गदा वा यहाँ कुनै नयाँ ू विधको ःथापना गदा पहँचयु ताु , सव यापी तथा समावेशी िस ा तमा आधा रत रहेर िनमाण ग रएको साममी वा ू विधको ख रदलाई ूाथिमकता दन सरकारसगँ माग गदछ। उदाहरणको लािग अमे रकन

पुनःःथापना ऐन १९७३ को दफा ५०८, २९ यु.एस.सी. ७९४ (घ) ले िन न यवःथा गदछ:

“७९४ ड वधुतीय र सचूना ू विध

(क) स घीय वभाग र िनकायह का लािग मापद डह

(१) पहँचयु ताु

(क) व तुीय र सचूना ू विधको वकास, आयात, ममत स भार वा ूयोग

व तुीय र सचूना ू विधको वकास, आयात, ममत स भार वा ूयोग गदा सयंु रा य अमे रकाको हलाक सेवाु स हतका हरेक स घीय वभाग वा िनकायह ले आफूलाई अनुिचत भार नपदा स म ू विधको मा यम जे सकैु भए पिन सो व तुीय र सचूना ू विधले िन न कुराको सिुन तता गनछ :

  91

(अ) अपा गता भएका स घीय कमचार ह ले पाएको पहँचु , उनीह ले ूयोग गन

सचूना र त या क सोह रा यमा कायरत सपा ग य ह लाई उपल ध पहँचु ,

उनीह ले ूयोग गन सचूना र त या क तुलना यो य हनुपदछु ; र

(आ) स घीय वभाग वा िनकायका सावजिनक सचूना वा सेवाका सदःय रहेका अपा गता भएका य ह लाई ूा पहँचु , उनीह ले ूयाग गन सचूना र त या क सोह रा यमा सोह वषयमा अपा गता नभएको य लाई उपल ध पहँचु , उनीह ले ूयोग गन सचूना र त या कसगँ तुलना यो य हनुपदु छ।

(ख) वैक पक उपायका ूयासह

व तुीय र सचूना ू विधको वकास, आयात ख रद, ममत स भार वा ूयोग गदा अनु छेद (२) मा ए सेस बोड ारा ूकािशत मापद डह ले पुरा गन अनुिचत भार पन गएमा स घीय रा य वा िनकायह ले अनु छेद (१) मा समे टएका अपा गता भएका य ह लाई पहँचका लािगु वैक पक पमा भए पिन यो य

हने सचूना र त या क ूदानु गनछ....”

असमानुपाितक वा अनुिचत भार

ःपेनको अपा गता भएका य ह को अवसरको समानता, गरै–भेदभाव तथा व यापी पहँचयु ता स ब धी कानुनु २००३ ले आ नो कानुनमा उपयु

साम जःयताको यवःथा गद “असमानुपाितक भार” श दावलीको ूयोग गदछ। “उ भार असमानुपाितक हो वा होइन भ ने टु गो लगाउन सो कदम चाले बापत ला ने खच, अपा गता भएका य ह सगँ स ब धत उपायह लाई अ गकार गन असफल भएको वभेदपूण ूभावका प रणितह , सो काया वयन गनुनै पन य , िनकाय र सःंथाह को सरंचना र वशेषताह ,

तथा स भा वत पमा पाउने आिधका रक आिथक वा अ य सहायता लगायतका वषयह मा वचार पु याउनु पछ” भ ने कुरा धारा ७ ले यवःथा गदछ।

 92

सयंु अिधरा यको अपा गता वभेद ऐन अनसुार िन न दइटा अवःथाह ुभएमा एउटा रोजगारदाताले अपा गता भएका य लाई भेदभाव गदछ : “(क)

य द अपा गता भएका य ह सगँ स ब धत दफा ६ मा उ ले खत उसले पुरा गनु पन (उपयु साम जःयता िनमाणको) दािय वलाई पुरा गन असफल भएमा ; र (ख) उ दािय व पुरा गन आ नो असफलतालाई यायोिचत ठहराउन नसकेमा।” यो ऐनको दफा ६(४) ले उपयु साम जःयता िनमाण गन चा नु पन वशेष कदम रोजगारदाताको लािग उपयु छ क छैन भ ने िनधो गन लाई वचार ग रन ुपन मह वपणू त वह को सचूी ूःतुत गदछ:

“(क) स ब धत ूभावलाई रोकथाम गन चािलनपुन कदमको िसमा

(ख) उ कदमलाई अगंा दा रोजगारदातासगँ स ब धत यवहा रकताको हद,

(ग) सो कदम चा दा रोजगारदाता ारा ग रने आिथक तथा अ य खचह र यसले गदा उसका अ य बयाकलापह को स चालनलाई गन अवरोधको हद,

(घ) रोजगारदाताको आिथक तथा अ य सशंोधनको िसिमतता,

(ङ) रोजगारदातालाई उ कदम चा नका लािग आवँयक आिथक वा अ य सहायताको उपल धता।”

अ ेलीयाको अपा गता वभेद ऐन १९९२ अनुसार, रोजगारदाता, शै क सःंथा तथा अ यले उनीह लाई अनुिचत भार नपरे स म वा अनपुयु नभए स म

“उिचत साम जःयता” को िनमाण गनु आवँयक हनेछ।ु दफा ११ ले अनुिचत भार िनधारण गदा िन त मु ाका िन न िल खत सबै सा दिभक प ह लाई

वचार गनु पछ भ ने यवःथा गरेको छ :

स ब धत कुनै य ारा ूा गन फाइदाको ूकृित अथवा स भा वत

हानी अथवा स ब धत कुनै पिन य ह ले भो नु पन असरह

स ब धत य को अपा गताको असर;

  93

अनुिचत भार भएको दावी गन य ले तयार गनु पन आिथक प र ःथित तथा अनुमािनत प रमाणको रकम; र

सेवाह स ब धी ूावधानह मा वा सु वधाह लाई उपल ध गन स दभमा दफा ६४ अ तगत आयोगलाई काय योजना ूदान ग र छ।

रोजगारदाताको खचका स ब धमा अ ेलीया मानव अिधकार तथा समान अवसर आयोगले “ू य वा िसधा वा मस खच माऽ नभएर, प हचान गन स कने खुद खच (वा लाभांश) वा रोजगारदाताह का लािग सममतामा प रणत हने सबै ुखचलाई वचार गनु पन कुरालाई उ लेख गदछ। यसले िन न कुराह लाई

वचार गनु आवँयक ठा नेछ :

ू य खचह ,

साम जःयता वा स ब धत य को रोजगार का स ब धमा उ प न कुन ैपिन अफसे टङ या स, अनुदान अथवा अ य आिथक फाइदाह ,

स ब धत पद, अ य रोजकारकता तथा पदको उ पादकताको स ब ध स हतको अू य खच र/अथवा लाभ,

बब , आ दानी वा माहक सेवाको ूभावका रतामा भएको कुनै पिन वृ वा ॑ास;

यःतै अवःथामा काम गन अपा गता नभएको कामदारलाई यवःथा गरेको वा ग रने उपकरण वा सु वधाको लागत भ दा सो साम जःयता कायम गनका लािग थप गनु पन दे खएको रकमको अिधकतम प रमाण;

अ य अ यासरत काननु, मा यता वा स झौता अनुसार आवँयक

साम जःयताको हद;

साम जःयता माग गन य को सा दिभक सीप, द ता, तािलम तथा अनुभव।

आिथक खच र साम जःयता िनमाण गदा हने लाभ तथा अपा गताु भएका य ह लाई समान अवसर, समान यवहार वा सहभािगता ूदान गरेर यसबाट हनेु

ू य लाभ बाहेक तल उ ले खत वषयमा पिन वचार गन स दछन:्

 94

अ य कोह रोजगार कता वा स भा वत कामदार, माहक वा अ य यसबाट ूभा वत हन स ने स भा वतु य ह को लािग साम जःयतासगँ स ब धत पहँच वा अवसरकोु यवःथापनबाट हने कुनै ुपिन लाभ वा हानी ;

स ब धत काम गन ठाउँ वा उ ोगमा कामको ूभावकार यवःथापनसगँ

स ब धत सधुार; कामदारह को सं या, कामको फरा कलो यवःथापन;

ग रनु पन कामको ूकृित; स ब धत माहकको आवँयकता; स पूण कामदारह को आवँयकता बारेको योजना; साम जःयता िनमाणसगँ

स ब धत उ पादनमा कुनै कमी या यवधान; तथा काय मता, उ पादक व, सफलता तथा सा दिभक ःथानमा यवसायको ूितंपधातालाई ूभाव पान कुनै पिन त वह स ब धी वषयह बाट हनेु

लाभ या हानी उ साम जःयताको िनमाणले अ य रोजगारकताह लाई अनुिचत भार

ब ने या नब ने;

साम जःयताको िनमाण गन य को ःवाः य वा सरु ामा पन कुनै लाभ या हानीको ूकृित तथा स भावना;

साम जःयताको िनमाणको प रणामबाट हनेु वातावरणीय लाभ या हानीको ूकृित तथा स भावना;

स ब धत साम जःयताले अ य सा दिभक कानुन, मा यता वा स झौताका यवहा रक यवःथाह को अवल वनलाई सहयोग वा हःत ेप गन या नगन तथा साम जःयताको िनमाणको प रणामबाट हनेु अ य कुनै पिन लाभ या हानी।

विश कदमह

भेदभावको िनषेध गन वषयमा माऽ कानुन िसिमत हनु हँदैनु ु , ब रा य प तथा िनजी ेऽका िनकायह ारा पिन सकारा मक भिूमकाको आवँयकतालाई औं याउनुपन ह छु । महास धको धारा ५(४) ले के कुराको स केत गदछ भने अ य य सरह समानताको सिुन त गन क हले काह ं खास य ह अथवा

  95

अझ भ नु पदा वशेष ूकारका अपा गता भएका य ह को लािग वशेष सहयोग उपल ध गराउनु आवँयक हनेछ। यो कायका दई वटाु ु ःव पह हनु स नेछन:्

चाल ुअथवा ःथायी कायह

ियनीह वशेष कायह हनु ्जनु वतमानमा भइरहेको वा ःथायी ूकृितको हनेछ।ु उदाहरणको लािग, अपा गता भएका य ह पिन अ य ह झै हँडडुल गन स ने कुराको सिुन त गन उनीह लाई या सी ूयोग गन स म बनाउनको िन त याऽा अनुदान दनु पछ।

अःथायी विश कायह

ियनीह यःता कायह हनु ्जसले अपा गता भएका य ह का वगत का बेफाइदाह लाई स याउँछन ्तर ियनीह िन त समयाविधका लािग माऽ स चालनमा रहन स छन।् उदाहरणका लािग, एउटा सरकारले अपा गता भएका य ह को लािग रोजगार को कोटा लआय ूाि प ात हटाउने गर कोटा िनधारण गन स नेछ।

ःथायी र अःथायी दवै विश कायहु महास ध अ तरगत ःवीकाय छन र ्ियनीह ले महास धले प रभा षत गरेको भेदभावलाइ कायम गदनन। वाःतवमा् , दवै ुकिसमका विश कायह समानता ूाि का िन त आवँयक हन स ने छन र ु ्यस ैकारणले सामा जक जीवनका विभ न ेऽलाई समे ने गर कदम चा न प रा ह बा य हने छन।ु ्

क हलेकाह ं जब एउटा समहू ारा ऐितहािसक पले लगातार भो दै आएका बेफाइदालाई हटाउन यस किसमका विश कदमह चािल छन,् यःतो समयमा, यःता समःया नभोगेका अ य समहूका य ह ारा यी कदमह ले भेदभावपूण रहेको आरोप लगाउँदै यी कायह लाई चुनौती दन स दछन।् समानताको सवंैधािनक या कानुनी ू याभतुका कायह ले ःप सगँले महास धमा उ ले खत विश कायह रा य कानुन अ तगत पिन कानुन स मत भएको, र उनीह लाई

 96

बाहेक ग रएको ःथित उनीह को समान अिधकारको हनन ् हो भ ने दावी गन अपा गता नभएका य ह ारा अ य समानताका ू याभतूीह अ तगत चुनौती दने वषय होइन भ ने कुराको सिुन तता ससंदले गनु पछ।

िनजी ेऽलाई िनयिमत गन प रा ह को दािय व

प रा ह ले कुनै पिन य , सःंथा वा िनजी उ मबाट अपा गताको आधारमा हने वभेदु अ य गन स पूण उपयु उपायह अवल बन गन कबुल गछन ्(धारा ४ (१) (ङ) )।

प रा ह ले ूःतुत महास धको उ ेँय अनु प अपा गता भएका य ह लाई ूःततु गन स चारका सबै अगंह लाई ू ो सा हत गन कबुल गछन।्

प रा ह ले सवसाधारणलाई खुला भएका वा ूदान ग रएका सु वधा र सेवाह ूदान गन िनजी ेऽका िनकायले अपा गता भएका य ह को पहँचको हरेकु प मा यान दएको सिुन त गन उिचत कदम पिन चा ने छन।्

प रा ह ले ःवाः य यवसायीह लाई अपा गता भएका य ह लाई पिन अ य ह सरह ःवाः य सेवा ूदान गनु पन आवँयकतालाई सावजिनक र िनजी ःवाः य उपचारका लािग नैितक मापद डह जार गरेर, वषयह म ये पिन ःवत ऽ र ससुिूचत सहमित, मानव अिधकार, मयादा, ःवाय ता तथा अपा गता भएका य ह का आवँयकता स हतका वषयह मािथ ूिश णह ारा काया वयन गन लगाउनेछन।्

अपा गता भएका य ह को कामको अिधकारको सरं ण तथा स व न

गन प रा ह ले रोजगारको दौरानमा अपा गता वरण गरेका य ह लाई समेत म येनजर गद प रा ह ले कानुनी स हत अ य उिचत कदमह चा नुपन म ये पिन सकारा मक काय योजना, ूो साहनदायी कायह र अ य उपायह समेत समावेश गर उपयु नीित र उपायह को मा यम ारा िनजी ेऽमा उनीह को रोजगार लाई ूव न गन छन।्

  97

समममा एउटा फरा कलो समदुायमा विश कायह को आवँयकता र यसबाट

समाजलाई हने फाइदाको लािगु सचेतना अिभवृ गन कायह मा ससंदको पिन वशेष भिूमका ह छ।ु कानुनले अपा गता भएका य ह को अिधकार ूब नमा सरकार तथा िनजी ेऽले चालेका कदमह बारेको वा षक ूितवेदनको माग गन स नेछ। ूितवेदन तयार गदा अपा गता भएका य ह को अिधकारको ू याभिूत यवहारमा नै सिुन त गन चािलएका कदमह , अपा गता भएका य ह को रोजगार को वृ मा पाएको सफलताको ूितशत, वशेष आवँयकता भएका अपा गता भएका य ह लाई ूदान गन सेवाको सुधारमा पाएको सफलता जःता वषयह का ेऽलाई समेत समे टएको हन स छ।ु

रा य प , िनजी सःंथा तथा य ह ारा हने वभेदु

महास धको ूमखु पाटो अपा गता भएका य ह सावजिनक तथा िनजी दवै ुकताह ारा उनीह मािथ हनेु वभेदबाट सरं त हन ुपछ भ ने ु हो। यस कारण

एउटा गरै–भेदभाव कानुन अथवा वभेदको अ य गन तथा समान यवहारलाई ूौय दने अ य कानुनी कदमह य ह , िनकायह वा सःंथाह का साथसाथै सावजिनक अिधकार ह र िनकायह सबैमािथ लाग ु हनेु हनुु पछ। महास धले िनजी ेऽलाई िनयिमत गन प रा लाई बा य गदछ।

कानुनी सधुारका लािग विश ेऽह

महास धले कानुनी ू याभिुत तथा सरं ण आवँयक पन ेऽह को कटान गरेको छ । अपा गता भएका य ह लाई कानुनको अगा ड एक य को प हचान पाउने अिधकार भएको धारा १२ (१) ले पुनः पु गदछ, तथा अ य य ह सरह समान

आधारमा जीवनका सबै प मा अपा गता भएका य ह ले कानुनी मताह को उपभोग गन पाउँदछन भ ने कुराको मा यता ् धारा १२ (२) ले गदछ। यःतै अपा गता भएका य ह ले आ नो कानुनी मता ूयोग गन आवँयक पन सहयोगका उपायह को बारेमा धारा १२ (३) ले रेखांकन गरेको छ भने यस अिधकारको द पयोगु नहने कुराको सिुन तु ताको सःंथागत सरु ा धारा १२ (४) ले आ हान गदछ।

 98

अपा गता भएका य ह लाई कानुनी मता ूदान गन अःवीकार ग रंदा उनीह को अिधकार हननलाई ःप सगँ नराॆर बढाएकोले कुनै पिन कानुनको सधुार गदा यस वषयलाई ूाथिमकताका साथ स बोधन गनु पछ। अपा गता भएका य ह को कानुनी मता वकासमा केह औपचा रक िसिमतता छन क ्अथवा कानुनी ूावधानह र ितनका अ यासह ले महास ध स मत क छैनन ्भ ने िन य ल गन ससंदले व मान कानुनको जाँच गनुपदछ। अपा गता भएका य ह को कानुनी मताको औपचा रक ू याभिुत मा य भएतापिन यसलाई यवहारमा पिन अ यासरत छ क छैन भनेर पिन ससंदले वचार गनु पछ। वशेषत: यस खालका मताको अ यास गन अवसर पाउन सहयोगको खाँचो परेका अपा गता भएका य ह का लािग प रा ह ारा उिचत कदमह चािलने वशेष अपे ा महास धले गदछ।

अपा गता भएका य ह को अिधकार अःवीकार गरेको तथा िनर तर अःवीकार ग रँदै आएको धेरै ेऽह मा महास धले उ लेखनीय ू याभिुतह ूदान गरेको छ। यी ेऽह मा, य को ःवत ऽता तथा सरु ा (धारा १४), यातना वा बूर, अमानवीय वा अपमानजनक यवहार वा शोषणबाट ःवत ऽता, घरिभऽ तथा बा हर हने ु हंसा र द यवहारबाटु ःवत ऽता, आ द पदछन। ् अपा गता भएका य ह र अझ वशेषत: बौ क अपा गता भएका य ह को ःवत ऽता हनन भएको ेऽह मा आ ना कानुन र यसको अ यासलाई एउटा प रा ले पुनरावलोकन गनु पछ। उदाहरणको लािग, प रा ले अपा गता भएका य ह लाई कुनै पिन संःथाह मा बा या मक पमा नराखी उनीह लाई समदुाय िभऽनै ःवत ऽ जीवन बताउन दने कुरामा महास धले जोड दएको कुरालाई याल गनु पछ। प रा ले यःता कानुनह को समी ा र ू याभिुत अिनवाय वा बा या मक ःवाः य स ब धी हःत ेपह को स ब धमा गनु पछ, यःता काननुको अ यासलाई अनुगमन गन कानुन र ू बयाह छन भ ने् सिुन त गनु पछ, र आवँयकता अनुसार द यवहारु र जबजःती ग रएका द डनीय कायह को अनुस धान गनु पछ धारा १६(४)।

  99

रा य सा केितक भाषालाई मा यता ूदान गन रा ह

युगा डाको सं वधानले कटािनका साथ सा केितक भाषाला र यसको वकासलाई

हौसाला दने कायलाई रा यको दािय वको पमा मा यता दएको छ। सो सं वधानको धारा २४ ले िन न यवःथा गरेको छ :

“रा यले ब हराह को लािग सा केितक भाषाको वकासको ूव न गनछ।”

फन या डको सं वधान (१९९५) को दफा १७, – य को भाषा तथा सःंकृितको अिधकारले िन न यवःथा गरेको छ :

“सा केितक भाषाको ूयोग गन तथा आ नो अपा गताको कारणले उ था वा अनुवादको खाँचो भएका य ह को अिधकारको सिुन तता ऐन ारा ग रनु पनछ।”

बोिलभेर यन गणता ऽक मुलकु भेने वेलाको सं वधान (१९९९) को धारा १०१ ले िन न यवःथा गरेको छ :

“सांःकृितक सचूनाको ूकाशन, ूाि र वतरणको ू याभिूत प रा ले गदछ। भेने वेलाको टेिलिभजनले सु न समःया भएका य ह का लािग भेने वेिलएन ्सा केितक भाषामा उपशीषक तथा अनुवाद समावेश गनु पछ। यी दािय वह अ तगतका शत तथा काय वधी भने कानुन ारा सःंथापन ग रने छन।्”

शाह थाई सरकारका तफबाट िश ाम ऽी ारा १९९९को अग म हनामा हःता रत ूःतावमा थाई सा केितक भाषालाई “थाइ या डमा ब हराह को रा य भाषा” को पमा ःवकार ग रएको छ।

यु ज या डमा सन ्२००६ मा सा केितक भाषा ऐन लाग ुभयो। उ िल खत वैधािनक कानुनले यु ज या डको सा केितक भाषा (एनजेडएसएल)लाई

 100

आिधका रक मा यता ूदान गछ जुन ब हराह यु ज या डवासीह को प हलो र ूाथिमकता पाएको भाषा हो। सो ऐनले ब हराह को सा केितक भाषालाई एउटा अनुपम भाषाको पमा ःवीकारेको छ र यसलाई यु ज या डमा बोिलने अ य भाषा सरह समान दाँजोमा राखेको छ। सो ऐनले कानुनी ू बयामा सलं न भएको य लाई ती ू बयाह मा सा केितक भाषाको ूयोग गन यवःथा गरेको छ। उ ऐनले, उदाहरणका लािग, सा केितक भाषाको ूयोगको ूव न;

सा केितक भाषा सरकार सेवा ूव न तथा सावजिनक सचूना ूवाहमा ूयोग हनुु पन; तथा सरकार सेवा र सचूनाह सा केितक भाषाको ूयोग स हतको उपयु मा यमबाट पहँच यो य बनाइनु पछ भ नेु जःता उनीह को भाषालाई

असर पान वषयमा ब हरा समदुायसगँ छलफल गनु पन यवःथा पिन गरेको छ।

सो ऐनले यवहा रक पमा उिचत भए स म, सरकार वभागह ब हरा समदुायसगँ हनेु उनीह को अ तर बया केह िन त िस ा तह बाट िनदिशत हनु पछु (दफा ९)। यो दफामा भएका कुनै पिन वषयलाई अ य समदुायह ारा उपभोग नगर ब हराह को माऽ फाइदाको पमा ूदान ग रएको वषयको पमा िलइनु हँदैनु (दफा ९(२) )।

उपचारह

जब चीनको वशेष ूशासक य ेऽ हङकङको ज ला अदालतमा अपा गता वभेदको मु ा पछ, सन ्१९९५ को अपा गता वभेद स ब धी वधेयक अ तगत

अदालतसगँ फरा कलो दायराको उपचार–श रहेको ह छु , तथा यस वधेयकको उपधारा ७२ अ तगत िन न कुराह गन स ने श रहेको ह छु :

“(क) ूितवाद ले यस वधेयक अ तगत गरैकानुनी ठह रएको काय गरेको वा यस किसमको कायमा सलं न भएको ठहर गनु, र भ वंयमा यस किसमको कायलाई नदोहो याउन वा िनर तरता न दन आदेश जार गनु;

  101

(ख) ूितवाद ले वाद लाई पन गएको नो सान या ितलाई स बोधन गन किसमको उपयु कदम चा न वा यस किसमको यहोरा अवल वन गन आदेश दन;ु

(ग) ूितवाद ले वाद लाई रोजगार या पुनः रोजगार दने आदेश जार गनु;

(घ) ूितवाद ले वाद को ूव न गन आदेश जार गनु;

(ङ) ूितवाद को कुनै बयाकलाप या उसको कुनै यवहारको कारणले वाद को कुनै नो सान वा ित भएमा यसको ितपूित उपल ध गराउन ूितवाद लाई

आदेश जार गनु,

(च) ूित वाद लाई वाद को द ड वा चेतावनी ःव प ितपूित ितन आदेश जार गनु;

(छ) यो अ यादेशसगँ बा ने कुनै पिन स झौता वा म जरु लाई त काल वा कुन ैिन त िमितमा आंिशक वा पुरा बदर गनको िनिम आदेश जार गनु।”

बौ क स प को अिधकार कानुन तथा पुःतक, चलिचऽ र अ य िम डयामा पहँचको सिुन तताु

प रा ह ले अपा गता भएका य ह लाई सांःकृितक स पदाको पहँचमाु अवरोध नपु याउने कुराको सिुन त गन आ नो बौ क स प कानुनको व ेषण गनु पछ। कितपय मलुकुह ले व बौ क स प स गठन तथा व यापार स गठन जःता अ तरा य संःथाह सगँ गरेका स झौताह अ तगतका अ तररा य दािय वह अनुसार आ ना कानुनको अ गकार गरेका ह छन। ु ्

 102

रा य सा केितक भाषा(ह )लाई प हचान गन कानुन

महास धले प रा ह लाई सा केितक भाषाको ूयोगलाई मा यता दन तथा ूव न गन बा य पाछ। यसका लािग स भवत: काया वयन गराउने केह कानुनको आवँयकता पन स नेछ।

रा य कानुन अ तगतका गनुासो रा े विधह

गरैकानुनी ढ गले वभेदको िशकार बनाइएको एउटा य ले ूभावकार कानुनी उपचार ूा गन सकोस भ ने ् कुराको सिुन तता रा य कानुनले गनु पछ। उ उपचारले ितपूित, पुनःःथापनाको आदेश, वभेदपूण काय रो ने र यःता काय भ वंयमा गन बाट रो ने आदेश, उपयु अनकुुलता ूा गन एउटा य को अिधकार, माफ , वःततृ ढ गमा कानुनी उपचार पाउने आदेश लगायतका सकारा मक कायह र अ य कायह लाई समे न स नेछ।

कितपय मलुकुह का भेदभाव कानुन अ तगत उजरु कताले कुनै पिन य को कुनै पिन बयाकलापह का कारण वभेदको िसजना भएको मानेर यसका लािग आवँयक त य जटुाए पिछ, उ बयाकलाप िनषेिधत वभेदको आधारमा नभएको वा भएको भए पिन यो अपवादको पमा भएको भ ने ूमा णत गन दािय व आरो पत य को हनेछ। उजरुु कताह ले वभेदका मु ाह मा धेरै जसो वभेदका ू य ूमाण जटुाउनु पन कायमा क ठनाइह को सामना गछन ज् सलाई स बोधन ग रन ुपन ू बयागत कानुनको एउटा मह वपूण पाटो हो। ( वभेद कानुनका विभ न ःव पह को लािग अिघ लो पृ हेनुहोस। )

काया वयन ूव न गनका लािग ू बयागत कदमह

महास ध अनुमोदनमा सांसदह ले खे न स ने नेतृ वदायी भिूमकाका वषयमा यो हाते पु ःतकाको अिघ लो भागमानै चचा ग र स कएको छ। कुनै पिन रा ले एकपटक महास ध अनुमोदन ग र सकेपिछ या यसमा आ नो समथन जनाइ

  103

सकेपिछ उसलाई उ ले य दािय वह वहन गनुपन ह छु र ितनीह को पालना ग रएको सिुन त गन वधाियकाह ले मह वपूण भिूमका खे न स छ। महास धको हःता र वा अनुमोदन गरे प ात ससंदले् ूथमतः चा नु पन कदमह :

वःततृ सिम ा स चालन गन ु

महास धको धारा ४ (१) (ख) ले प रा लाई “अपा गता भएका य ह व भेदभाव िसजना गन व मान कानुन, िनयम, ूथा तथा ूचलनलाई सशंोधन वा उ मलून गन कानुन बनाउने लगायत सबै उपयु उपायह अवल बन गन” बा य बनाउँछ। यःतै गर , एउटा देश प रा भइसकेपिछ र ूाथिमकताकासाथ यसमा हःता र ग रसकेपिछ जित स दो िछटो चा नु पन मह वपूण कदम भनेको व मान कानुनको वःततृ समी ा स चालन गर महास धसगँको यसको मेल कुन हदस म भएको िन य ल गनु हो। प रा ले महास धलाई ूभावकार बनाउन आवँयक कुनै नयाँ नीित वा काननुको प हचान गन ुपछ। यःतो कानुनी समी ा तथा सधुारको लािग एउटा वःततृ समय तािलकाको वकास ग रनु पछ।

यस किसमको वःततृ समी ा, प रा ले महास ध अ तगत महास धी अनुमोदन गरेको दई वष िभऽ ु बुझाउनुपन ूार भक ूितवेदन तयार गदा, उपयोगी हन स छु । ूार भक ूितवेदनले अपा गता भएका य ह को अिधकार ूाि को लािग एउटा आधाररेखा तयार गदछ, सधुार ूाथिमकता भएको ेऽको प हचान गदछ, तथा योजनाब , िच तनशील र समी ागत त रकाले अवःथा सधुार स ब धी कायबमको वकास गन म त गदछ।

यस किसमका समी ा स चालन गन धेरै त रकाह छन। समी ा स चालन गन् र सरकारलाई ूितवेदन पेश गन एउटा वशेष ःवत ऽ कानुनी िनकायको ःथापना गन

स कनेछ, अथवा समानता आयोग, रा य मानव अिधकार आयोग अथवा अपा गता आयोग जःता व मान िनकायह लाईनै यो कायको ज मा दन स कनेछ। यो ू बयाको अनुगमन गनलाई ससंदले आफ एउटा सिमितको िनमाण वा वधमान कुनै एउटा िनकायलाई यो कायको लािग िनयु गन स नेछ।

 104

कानुनी उपायह अपनाउदा स बोधन गनु पन मह वपूण वषयह

कुनै पिन कानुन िन न बझुाइमा आधा रत हनुु पछ:

अपा गता य र वातावरणको अ तर बयाको प रणाम हो, र अ य य सरह अपा गता भएका य ले पिन नाग रक, साँःकृितक, आिथक, राजनैितक र सामा जक अिधकार उपभोग गन पाउँछन।्

सावजिनक तथा िनजी ेऽ ारा वभेद पूण पमा उिचत अनुकूलतालाई

अःवीकार गनु लगायतका अपा गताको आधारमा हने भेदभावु िनषेध ग रएको छ।

िन न कुराका साथ अपा गता भएका य ह लाई समाजका स पूण प मा समावेश गन तथा सहभागी बनाउन ुपछ:

सावजिनक राजनैितक जीवन ( महास ध तथा अपा गता भएका य लाई ूभा वत पान नीित र काननुको काया वयन, विभ न कानुनको पनुरावलोकनको स दभमा उनीह सगँको परामश सिुन त गन )

सांःकृितक जीवन, मनोर जन, आराम तथा खेलकुद

िश ा भौितक वातावरण, यातायात, ू विध, सचूना तथा स चार, सावजिनक र

अ य सु वधाह पहँच यो य हनुु ु पछ। त यगत पमा समानता ूा गन वा अिभवृ गन ःथायी र अःथायी

ूकृितका विश उपायह समावेश गनु पछ। अपा गताको आधारमा ग रने भेदभाव व य तथा समहूह को

नाग रक, फौजदार तथा ूशासिनक कारबाह को अिधकार तथा उपयु

उपचार सिुन त ग रनु पछ। कुनै पिन ूकारको अपा गताको प रभाषा महास धको धारा २ अनुसार

गनु पछ। आवँयक सरु ा तथा सहयोगी उपायह स हत अपा गता भएका

य ह ले कानुनका अगा ड य का पमा ूःतुत हने पाउने ु अिधकार

  105

तथा उनीह को कानुनी मताको मा यताको अिधकारलाई सिुन त ग रन ुपछ।

अपा गता भएका य ह को यायमा पहँचु हनु पछु , यसले कानुनी कारबाह को सबै चरणमा ू बयागत अनुकुलता याउनु पछ।

महास धको काय वयनको अनुगमन गन रा य सयं ऽको िनमाण गनु पछ।

महास धको ढाँचा, यसको मापद डमा आधा रत भएर अपा गता भएका य ह ले

उपभोग गन मानवअिधकारको ःतरको मापन गन स कने किसमको हनुपु दछ। अिधकार उपभोगकता तथा पुनरावलोकन गन िनकायको एउटा सदःयको पमा, दवैु त रकाबाट, अपा गता भएका य ह उ ू बयामा वहृत ढ गले सहभागी हनु पछ। ु उ पुनरावलोकन एकपटक हने ुकायको पमा माऽ सीिमत गनु हुँदैन। या त उ िनकायलाईन ै

सपु रवे णको िनर तर ज मेदार

दन ुपछ या केह समय प ात, उदाहरणको लािग तीन दे ख पाँच वष िभऽमा, उ िनकायलका िसफा रसह को काया वयनको ःवत ऽ पुनरावलोकन हने कुराकोु

सिुन तता गनु पछ।

द ण अ ृकाले अपा गता, ःवूितिनिध व र नीित पुन:सरंचना का ेऽमा धेरै ूगित गरेको छ। तथा प, यस

महास धले राजनैितक आयामका प रवतनह को बाबजदु अपा गता भएका य ह र उनीह को प रवारूितको दािय व िनवाह र ितनको सरं ण गनछ भ ने सिुन त गनुकासाथै उनीह लाई उनीह का सपा ग समक ीह सरह ूथम

दजाका नाग रकको पमा यवहार ग रने कुराको सिुन त गनछ।

हे ड रता बोगोपेन-जुलु सांसद (द ण अ ृका)

 106

स पूण कानुनह महास ध स मत छन ्भ ने सिुन तता गनु

नयाँ ब ने कानुन र िनयमह महास धसगँ नबा झने कुराको सिुन त गनु तथा महास धको उ ेँय वःतार गनु व मान कानुनको समी ा गनु जितकै मह वपूण

वषय हो। महास धले प रा ह लाई सबै नीित तथा कायबमह मा अपा गता भएका य ह को अिधकारलाई पिन वचार गन बा य पाछ, धारा ४ (१)। यसर सरकार अिधकार ह ले नयाँ कानुन तथा नीित िनमाण गदा रा खने आ नो ूःतावह ले महास ध स मत हनुपन कुराु को सिुन त गनु पछ।

नयाँ कानुनह को सआुम व ेषण गन वधाियकाको ग भीर भिूमका ह छ। नयाँु

ब ने कानुनले महास धको भावना मेल खाए या नखाएको जाँच गन चरणको ूावधान कानुनी ू बयामा भएको सिुन त ससंदले गनु पछ। यस अ तगत नयाँ कानुनी ूःतावह को समी ा गन आ ना सदःयह को एउटा सिमित बनाउन स नेछ अथवा व मान कुनै किमट वा किमट ह लाई उ नयाँ ब ने कानुन मानव अिधकारको िस ा तसगँ मेल खाने छ क छैन भ ने जाँच गन ज मेवार

हःता तरण गन स क छ। अपा गता भएका य ह वा उनीह सलं न

स गठनह लाई यो ू बयामा समावेश गराउनु अ यावँयक छ भ ने कुरालाई फेर एक पटक पिन जोड दन आवँयक छ। यी ू बयाह तथा नयाँ कानुनका मःयौदाह को बारेमा अपा गता भएका य ह जानकार रहेको सिुन त गन, तथा उ कानुनमा उनीह को वचार समे नको िनिम ससंदले वशेष ूयासह र सह जकरणह गनुपछ।

केह ससंदह मा सरकारको कायका रणीले उ काननुको मःयौदा यससगँ

स ब धत अ तरा य कानुनको मापद डमा मेल खाने स ब धमा वषयगत ववरण ूःतुत गदा उ कानुनले कुनै खास समदुायलाई पान ूभावको मू या कन

गनुपन आवँयक ह छ। ःवत ऽु अथवा मानव अिधकारको एउटा भागको पमा ग रएको अपा गता–ूभाव मू या कनले सरकारको यान स ब धत वषयमा के ित गन म त पु याउन स छ।

  107

अपा गता भएका य ह लाई कानुनी ू बयामा सलं न गराउनु

महास धको मःयौदा तयार गदा अपा गता भएका य ह लाई स बय पमा सलं न बनाइए जःतै रा य कानुनको मःयौदा तयार गन तथा उनीह लाई ूभाव पान अ य मह वपूण िनणय गन ू बयामा पिन अपा गता भएका य ह लाई स बय सहभागी गराइनु पछ। कानुन काया वयनका बेलामा पिन उनीह लाई पयवे ण गन र आ नो कोण ूःतुत गन उनीह लाई ूो सा हत ग रनु पछ। सावजिनक सनुुवाइ (अिमम सचूना र ूचार स हत), स ब धत ससंद य सिमितलाई

ूा िल खत सझुाव तथा ठलोू जनमानसबाट ूा सझुावह स हतका अ य वचारह लाई ससंदको वेब ठेगाना तथा अ य स चार मा यम ारा सबैको सझुावलाई वचार ग रएको सिुन त गन अनेक मा यमह छन।् ३

अपा गता भएका य ह सामा यतया कानुन बनाउने तथा वशेषत: अपा गतासँग स ब धत वषयमा कानुन बनाउने ू बयामा पूण सहभागी हन स ने कुराु

सिुन त गन ससंदले आफूले बनाएका कानुनह , यस ू बयामा चालेका कदमह तथा रेकड ग रएका कागजातह ठला खाले छापाू , ॄेल वा सरल भाषा जःता पहँच ुयो य ढाँचामा भएको सिुन त गन ुपछ। ससंद भवन तथा सावजिनक सनुुवाइ हन ुस ने अ य स भा वत ःथानह पिन अपा गता भएका य ह का लािग पहँचु

यो य हनु पछ।ु

ेऽीय अथवा रा य तहको ससंदलाई सलं न गनु

नाग रक तथा राजनीितक अिधकारस ब धी अ तरा य अनुब ध र आिथक,

सामा जक तथा सांःकृितक अिधकार स ब धी अ तरा य अनुब धको भाषालाई ूित ब बत गद, अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धको धारा ४ (४) ले यो महास धमा भएका यवःथाह “कुनै पिन सीमा वा अपवाद बना स घीय रा यका सबै भागमा लाग ू हनेछु ” भिनएको छ। केह स घीय रा यह मा महास धका केह िन त यवःथाह को काया वयन गन दािय व तथा श ेऽीय ूदेश अथवा सवंैधािनक इकाईह मा रहन स नेछ। उ श को गनुपन अ यासमा हने ु असफलताले समममा एउटा रा यलाई यसको अ तरा य

 108

दािय वबाट युत भएको देखाउँछ। सो ेऽमा के ि य सरकारको औपचा रक श छैन भ ने कुराको कुनै तुक छैन। आ नो अिधकार ेऽ िभऽको इलाकामा महास धका यवःथाह लाई ूभावकार बनाउन के ि य सरकारले चालेका कदमह मा केह कायह थपेर ूादेिशक वा रा य ःतरका वधाियकाह ले आ नै कानुन तथा पहलह काया वयन गन यो य हन स ने हनालेु ु यो यवःथाले केह अवसरह ूदान गदछ।

ससंद सदःयह का लािग चेक िलःट

महास धका ूावधानह लाई रा य कानुनमा प रणत गन मैले के

गन स छु

मलुकुको सव च कानुन (सं वधान वा आधारभतू कानुन) ले अपा गता भएका य ह को नाग रक, आिथक, राजनीितक एवं सामा जक

अिधकारको सरं णका साथै मा यता दने कुराको सिुन त गन। महास धसगँ साम जःयता कायम गनका लािग व मान कानुनह को

पुनरावलोकन ग रएको सिुन त गन। महास धमा समावेश ग रएका स पूण ेऽलाई रा य काननु खास गर

व मान र नयाँ दवैु मा समे टएको सिुन त गन। कानुन िनमाणको ू बयामा अपा गता भएका य ह तथा ितनीह को

ूितिनिध व गन सघंसःंथाह सगँ सरस लाह ग रएको सिुन त गन। पा रत ग रएका नयाँ कानुनह ले महास धसगँ मेल खाएको सिुन त गन

ससंद य तहमा सा दिभक सःंथा तथा सयं ऽह को िनमाण ग रएको सिुन त गन।

अपा गता भएका य ह को अिधकार ूाि सगँ स ब धत विभ न ेऽह का लािग रा य बजेटमा उिचत कोषको यवःथा ग रएको सिुन त

गन। उ लेख ग रए झ ससंद य काय विधको ूयोग गन :

मौ खक तथा िल खत ू

  109

मःयौदाह पेश; र ससंद य वहस। िन न बयाकलापह का मा यमबाट अपा गता भएका य ह को

अिधकारका बारेमा सचेतना अिभवृ गन

आ नो राजनीितक दलमा बहस गन;

आ नो लबी गन मता अिभवृ गनको लािग अ य ससंद सदःयह सगँ िमलेर स जाल बनाउने;

अपा गता भएका य ह को सःंथाह सगँ साझेदार गन; र सावजिनक–सचूना अिभयानह को स चालन गन।

 110

  111

v08ö—ö5ö

कानुनी ूावधान दे ख यवहार स म :

महास ध काया वयन अपा गता भएका य ह ले उनीह को मानव अिधकारको उपभोग गन स ने कुरा कानुनले माऽै सिुन त गन छैन। अपा गता भएका य ह को जीवनमा वाःत वक ूभाव पान गर महास धका ूावधानह लाई यवहारमा उतान खालका ूभावकार नीित तथा कायबमह को िनमाण प रा ह ले गनु पछ।

अ य य ह लाई जःतै अपा गता भएका य ह लाई पिन कुनै एउटा अिधकारबाट बाहेक ग रंदा उनीह जीवनभर अ य कितपय अिधकार र अवसरह बाट व चत हनु स छन। यो बुँदालाई् वःततृ उ लेख गनको लािग महास धका पाँच वटा ूावधानह लाई तल ूाथिमकताका साथ वणन ग रएको छ। ःथापन र पुनःःथापना स ब ध (धारा २६), पहँचयु ताु (धारा ९), िश ा (धारा २४),

काम र रोजगार (धारा २७) र कानुनी मता (धारा १२) लाई ू पमा ूःतुत ग रएको छ। तथा प िय ेऽह को उ लेख महास धका अ य ूावधानह भ दा यी पाँच ेऽह लाई ूाथिमकतामा रा खनु पछ भ ने सझुाव दने उ ेँय भने होइन।

अिधकारह एक आपसमा अ तर–स ब धत हनेु हनाले प रा ह लेु महास धका िभ न ूावधानह को काया वयन एक साथ गनु पछ भ ने हो।

वासःथान र पुनःथापना

व हन भएर ज मेको एउटा ब चाले समाजको एक स बय सदःयको पमा जीवन बाँ ने त रका कसर िस छ? कुनै दघटनामा परेरु मे द डमा ग भीर ूकृितको चोटपटक लागी ःवत ऽ पमा हँडडुल गन स ने मता गमुाएको एउटा जवान य ले नयाँ प र ःथितमा आफूलाई कसर घुलिमल गराउन स छ?

 112

जिमनमा रा खएको वःफोटक पदाथका कारण आ नो खु टा गमुाएक एउट आमाले आ नो कामलाई कसर िनर तरता दएर प रवारको यवःथापन गन

स छन?्

अपा गता भएका य ह को ःवावल बी जीवन (धारा १९), समाजमा हँडडुल गन

(धारा २०) र उनीह को पूण स भावना ूा गन स म छन भ ने सिुन त् गन प हलो मह वपूण खु कलो ःथापन र पुनःःथापना (धारा २६) हो। यी ू बयाह बाट

अपा गता भएका य ह ले उनीह लाई काम गन र आ दानी गन, उिचत िनणय गन, समाजमा योगदान गन तथा महास धमा वःततृ उ ले खत अ य अिधकारह को उपयोग गन स म बनाउने सीपह िस छन।्

ःथापन अ तगत यस किसमको सीप िसकाइ पछ जसले एउटा य लाई समाजमा च न स म बनाउँछ। यस किसमका कायबमह ले ूाय: अपा गता भएर ज मेका ब चाह लाई ल त गदछ। पुनःःथापनाको अथ मता र यो यताको पुन ूयोगमा याउनु हो। यो सामा यतया यःता वयःक ूकृितका य ह लाई लागु ह छु जसलाई अपा गता वरण गरे प ात ्समाजमा पुन: घुलिमल हनु पछ।ु

ःथापन र पुनःःथापना ूाय: समय सीमा स हतका ू बयाह हनु ् जो खास य ह का लािग बनाइएको ह छ। ितनीहु अ तगत यावसाियक य ह सगँको सम वय र स भवत: पा रवा रक सदःय तथा अित न जकका साथीह को सहभािगताबाट ूा हने सहयोगबाट ूाु गन स कने लआयह को िनधारण गनु जःता काय पछन। ःथापन र पुनःःथापनाले् िच क सक य, मनोवै ािनक, सामा जक तथा यावसाियक सहयोग समेतलाई समे न स नेछ। यी समथनह को फाइदा बना अपा गता भएका य ह स भवत: पहँचु यु ता, िश ा तथा कामको अिधकारको ूाि का लािग स म हने छैनन।ु ्

  113

समुदायमा आधा रत पुनःःथापना

समदुायमा आधा रत पुनःःथापना (सीवीआर) एउटा अिभयान हो जनु व भर ९० भ दा ब ढ मलुकुह मा ूयोग ग रएको छ। यो आम समदुाय– वकास रणनीितको एउटा भाग हो जनु ग रवी यूनीकरण गन, अवसरको समानता कायम गन तथा अपा गता भएका य ह लाई समाजमा सलं न गराउनेतफ ल त छ। समदुायह सामा जक–आिथक अवःथा, भु–बनावट, सःँकृित र राजनैितक ूणाली इ या दमा फरक हने हनालेु ु सीवीआरको संसारभर लागु हनेु एउटै मोडल हन स दैन। यसरु सीवीआर एउटा लचकदार, गितशील र अनुकूल रणनीित हो जसले ःवाः य ःयाहार, िश ा र यावसाियक तािलम, आयॐोतको िसजना गन प रयोजनाह तथा समदुायको सहभािगता र समावेशीकरणलाई समा व गदछ।

सीवीआरले आफू व रप रका समदुायह सगँ काम गदछ। यो अपा गता भएका य ह , उनीह को प रवार, स गठन र समदुायह तथा वकासको ेऽमा काम ग ररहेका सा दिभक सरकार र गरै–सरकार ेऽको सयंु ूयास ारा यसको काया वयन ग र छ। यो अपा गता भएका य ह को पिन समदुायका अ य सदःयह को जःतै समान अिधकार र अवसर हु छ भ ने कुरा सिुन त गन सामदुाियक काय भएकाले सीवीआरलाई सामदुाियक वकासको एउटा अ यावःयक पाटोको पमा हे रने कुरामा वृ हँदैु गइ रहेको छ।

अपा गता भएका य ह को अिधकार ूा गन तथा उनीह को अ तरिन हत मयादाको स मानको ूव नको लािग सीवीआरले कसर सहयोग गन स छ भ ने वषयमा ड लएुचओ, आइएलओ, युनेःको, अपा गता र वकासमा अनुभव भएका अ तरा य गरैसरकार सःंथाह तथा अपा गता भएका य ह का सं गठनह समेत िमलेर िनदिशका िनमाण ग र रहेका छन।्

पहँचयु ताु

हरेक समाजमा, अनिग ती च न नस कने तलाह दे ख प न नस कने सकेंतह

जःता असं य यवधानह र अवरोधह छन ् जसले अपा गता भएका

 114

य ह लाई समाजमा पूण र ूभावकार जीवन यितत गन रो करहेका छन। ्पहँचयु ता अ तगतु सवसाधारणह लाई खुला भएका वा ूदान ग रएका सु वधा र सेवाह मा अपा गता भएका य ह स हत समदुायका स पूण सदःयह लाई समान पमा पहँच उपल ध गराउनुु पछ (धारा ९)। यो महास धको िनदशक िस ा त (धारा ४) हो र काया वयनका सबै ेऽह मा लागु ह छ। पहँचयुु ु ताका लािग महास धमा भएका केह यवःथाह छोटो अविधमा काया वयन गन महँगा हनु स छन तापिन यसको समाधानका् लािग त काल असर पान थोरै खचका सामा य ू विधह पिन िनकै छन।्

उदाहरणको लािग सचूनाको पहँच उपल ध गराउनुु तुलना मक पमा कम खिचलो हन ु स छ र यसले वःतुको मू य प ने, बैठकमा सहभागी हन हल ूवेशु गन,

बसको तािलका बु ने र वेब साइट चलाउने जःता कुराह सहज बनाएर अपा गता भएका य ह को जीवनमा अिधकतम सधुार याउनेछ। टेिलिभजनलाई सचूनाको एउटा अ यावःयक ॐोत तथा सांःकृितक र खेलकुद आयोजनाह स मको पहँचु पुयाउने एउटा साधनको पमा िलइएको छ। संसद सदःयह ले स चार उ ोगसगँ िमलेर ठलाू अ रमा या सन वा उपशीषकको यवःथा गरेर ब हरा तथा पाका य ह लाई टेिलिभजनमा पहँच यो य बनाउने काम गनु स छन।् यःतो खालको कदम व का ३० भ दा बढ देशह मा अपनाइ सकेको छ।

पहँचयु ता रु इ टरनेट

इ टरनेटले ू येक य लाई अवसरको िसजना ग र दन स छ; तापिन यी म ये धेरैजसो अवसरह अपा गता भएका य ह का लािग भने पहँच यो य ुछैनन।् सन ्२००६ को अ यितर, २० वटा देशका ूमखु १०० वेब साइटह को मु यांकन व ड वाइड वेब क सो टयम (ड ल ु ड ल ु ड ल ु सी) ले अ तरा य पहँचयु ताकाु वषयमा जार गरेको िनदशनको आधारमा सव ण ग रयो। सव ण ग रएका वेवसाइटह मा याऽा, अथ, स चार, सरकार वषय तथा खुिा यापारमा के ित िथयो।

सो सव णले िनर ण ग रएका धेरैजसो वेबसाइटह ले पहँचयु ताको ुअ तरा य मापद ड पुरा गदनन भ ने ् प ा लगायो; वाःतवमा, १०० वटा

  115

वेबसाइटह म ये ३ वटाले माऽ पहँचयु ताकोु यूनतम मापद ड पुरा गरेका् छन। ् ित म ये केह वेबसाइटह अपा गता भएका य ह का लािग स जल ैपहँच यो य बनाउनु स कने दे ख छ भने अ य वेबसाइटह ले चा हं यसमा ठोस कायह गनु पन दे ख छ।

अपा गता भएका य ह लाई सचूना ू विध उपल ध गराउनु मानव अिधकारको वषय माऽ होइन; यसले त यापा रक अथ पिन रा छ। अ ययनले के देखाउँछ भने पहँच यो य वेबसाइटहु खोजी गदा सामा य वेबसाइट भ दा मािथ देखा पछन,् वेबको ममतमा हने खचह बचाउनु स नेछन,् र क पनीह लाई हाल स म नसमाितएका नयाँ माहकह उ लेखनीय माऽामा बढाइ दनेछ।

यस ै गर इ टरनेटले िश ा, रोजगारका अवसरह , समाचार र ःवाः य–उपचारका सचूनाह , तथा नाग रक स ब ता र सामा जक स जाल जःता वषयह मा एउटा मह वपूण स पक ःथा पत गदछ। इ टरनेटमा पहँच नभएका य ह समाजकोु

एउटा िन त तहको सहभािगताबाट बाहेक ग रएका ह छन। ु ् य द वेबसाइटह पहँचयु ताु स ब धी िनदशन अनुसार डजाइन ग रएका तथा िनमाण ग रएका छन ्भने सबै य ह लाई इ टरनेटको मा यमबाट समान ढ गले सचूनामा पहँच ह छ।ु ु व का धेरै मलुकुह मा अपा गता भएका य ह का लािग क तीमा सरकारको वेबसाइट पहँच यो य हनु पनु ु आवँयकता भएतापिन ससंारका ूायजसो धेरै वेबसाइटह अ हले पिन पहँच यो य रहेकाु छैनन ् (अिघ लो पृ को ब स साममी हेनुहोस)्।

आपतकालीन समयमा सचूनाको पहँच पिन अ यावु ँयक ह छ। ससंारभर हाल ैुभएका वप का घटनाह ले यःता बच लीका बखतमा अपा गता भएका य ह ले अ य य ह सरह सहायता पाउँदैनन ्भ ने देखाएको छ। महास धले प रा ह लाई आपतकालीन सेवाह को लािग कदमह चा न आ हान गरेको छ धारा (९(१) (ख))। उदाहरणका लािग, ब हरा य ह को स चारको लािग मोबाइल स देश िनकै ित गितमा ु एउटा लोक ूय स चार मा यम भएको छ। तथा प, धेरै देशह मा, आपतकालीन सेवाह ले ूितकुल सचूना ूोटोकलका कारण मोबाइल

स देशका मा यमबाट स चार गन स दैनन।्

 116

जीवनलाई पहँचयुु बनाउने

भौितक वातावरण

पहँचयु भौितकु वातावरणले अपा गता भएका य ह लाई माऽ नभइ हरेक य ह लाई फाइदा ह छ। महास धले व ालयु , िच क सा सु वधा तथा कायःथान लगायतका िभऽी तथा बा हर सु बःतामा रहेका बाधा र यवधानलाई हटाउन कदम चािलन ु पन कुरा उ लेख गदछ (धारा ९ (१) (क) )। ियनीह अ तगत, भवन माऽ नभइ सडक पेट , लगायत पैदल याऽीह को चापलाई रो ने अवरोधह पछन।्

समय बममा िनमाण हने स पूण सरंचनाहु अपा गता भएका य ह को अनुकुलतालाई समावेश गन डजाइनमा आधा रत हन ुपछ।ु िनमाण कायको शु वातमा नै यी वशेषताह लाई समावेश ग र िनमाण कायह गदा यूनतम ्लगानीको आवँयकता हनेु िनंकष व बै कको रहेको छ। यसका साथ,ै भवनलाई पहँच यो य बनाउँदाु एक ूितशत भ दा पिन कम िनमाण मू य ब ने त य पिन देखाइएको छ।

सावजिनक सु वधा तथा सेवाह

महास धले प रा का सरकारलाई अपा गता भएका य ह को पूण र ूभावकार सहभािगता सिुन त गन सावजिनक सु वधा तथा सेवाह पहँचयु ुबनाउन िनदिशकाह िनमाण गरेर उदाहरण कायम गन आमह गदछ। पहँचयुु ता अ तगत सरकार भवनह मा अिनवाय या पको यवःथा, ॄेल तथा प न र बु न सरल हने गरु सा केितक भाषामा सचूना ूदान, पहँचयुु शौचालय तथा भाषा अनुवादक, सरकार टेिलिभजनमा पहँचयुु ू विधको ूयोग जःता वषयह पन स नेछन।् यस किसमका िनदशनह िनमाण गदा अपा गता भएका य ह तथा ितनीह का ूितिनिध व गन सःंथाह सगँ स लाह ग रनु पछ।

  117

यातायात

हवाई यातायात, बस, रेल तथा या सी लगायतका यातायातका साधनह ःवत ऽ जीवनयापनका लािग िनकै मह वपणू ह छन।ु ् धेरै अवःथाह मा, अपा गता भएका य ह अझ खास गर व हन वा स जल ै हँडडुल गन नस ने य ह लाई स जलसैगँ यःता अित आवँयक य सेवाह को पहँचबाटु वमखु गराइ छन र यसर् उनीह लाई व ालय जाने, जािगर खाने वा औषधी उपचार पाउनबाट समेत व चत गराइएका छन।्

धेरै जसो देशह मा ॄेल, स जल ैसु न स कने ढाँचाका ू विधह वा सा केितक भाषा वा वेबसाइटह पहँचयु बनाउने जःताु पहँचयु माु यमबाट सचूना ूदान गन स ब धी कानुन छैनन। ूाय् : कानुन भएका ठाउँह मा पिन उ कानुनह स ब धत सेवाह मा लाग ुभएका छैनन।् महास धले प रा का सरकारह लाई अपा गता भएका य ह का दैिनक जीवनलाई ू य ूभाव पान सचूनामा उनीह को पहुँच

सिुन त गन स ने उिचत

कानुनको िनमाण गन लगाउँछ।

िश ा

वशेषत: अ वकिसत मलुकुह मा अपा गता भएका य ह को िश ाको लािग धेरै अवरोधह

रहेका छन। ् ितनीह यस ूकार रहेका छन:्

जब तपा ससंारमा व हन य ह लाई सामियक तथा द किसमले प न, बु न र महण गन स ने

ढाँचामा सचूनामा पहँच दनुु ह छु ,

य खेर, व हन य ह ले संसारमा समाजलाई ठलो योगदानू दन स ने छन ्भ ने कुरामा तपा आ ःत रहन स नुह छु । डान ॄेडा सूचना ू विध वशेष , संयु रा य अमे रका  

 118

ससंद सदःयह का लािग चेक िलःट

मैले समाजलाई अझ पहँचयु कसर बनाउन स छु ु

आ नो समदुाय व रप र घुमेर धेरै तलाह भएका भवनह , पहँचयु सडक ुपेट ह र ॄेलमा बु झने गर ूसा रत सचूनाको अभाव जःता अवरोधह

कितको सं यामा आ नो समदुायमा व मान छन ्भनेर अवलोकन गन। सरकार साममीह अपा गता भएका य ह का लािग पहँचयु ढाँचामाु

उपल ध छन क छैनन भ ने् ् कुराको िन य ल गन। सरकार सेवा र सु बधाह कुन हद स म पहँचयु छनु ्भ ने वषयको

समी ा गन। सरकारको आपतकालीन योजनामा अपा गता भएका य ह का लािग

भई प र आउने अवःथाह को उ लेख ग रएको छ क छैन भ ने िनधो गन।

पहँचयु ताु मा सधुारा मक पाइला चा न अपा गता भएका य ह तथा उनीह का ूितिनिध सःंथाह सगँ स लाह गन।

ग रबी अ य त धेरै व ाथ सं या स हतका व ालयह

तािलम ूा िश क िश काह को अभाव

अपा गता भएका व ाथ ह का लािग उिचत अनुकुलता तथा सहयोगको अभाव

अवरोध यु सु बधाह

अवरोध यु पा यबम

अनुपयु वा अवरोध यु यातायात

सामा जक ला छना तथा व ालयको वातावरणसगँ प रिचत नहनुु

हालकैा अनुमानह ले अ वकिसत मलुकुह मा व ालय जाने अपा गता भएका बालबािलकाह को दर १ दे ख ३ ूितशतको हाराहार मा छ भ ने देखाएका छन;्

तसथ लगभग ९८ ूितशत व ालय नजाने अपा गता भएका बालबािलकाह

  119

िनर र छन। ज हले स म यित् ठलो सं यामा अपा गताू भएका बालबािलकाह व ालय जान पाउँदैनन,् तब स म व यापी ूाथिमक िश ाको सहॐा द वकास

लआय ूा हने छैन।ु तथा प, अनुस धानह ले के देखाएका छन भने उ लेखनीय्

पमा अपा गता भएका बालबािलकाह स हतका िनयिमत िश ामा समे टएका बालबािलकाह को व ालय िश ा पुरा गन स भावना बढ ह छ र उनीह ुमा यिमक पिछको शै क तहको अ ययन तथा तािलममा सलं न हनेु , जािगर खाएर राॆो आ दानी गर आ नो समदुायको स बय सदःय ह छनु ।्

महास धले जीवनका फरक चरणह का िश ाका धेरै प ह लाई समे छ (धारा २४)। यसको ूाथिमकता भनेको अपा गता भएका बालबािलकाह लाई सबै तहह मा व ालयमा उप ःथत हन ूो सा हतु गनु हो (धारा २४ (२) (क) )। महास धले के व ास गछ भने यसो गन उ म उपाय उनीह को खास िचमा के ित भएर िश ा ूदान गनु हो (धारा २ (ख) )। महास धले ठलो सं यामाू रहेका िनर र वा अिश त अपा गता भएका ती सबै मािनसह को िश ाको आवँयकतालाई स बोधन गदछ जो केटाकेट हँदाु अवसरको अभाव वा पहँचयु ताकोु कारण िश ाबाट व चत हनु पुगेका छन। यसले अपा गता् वरण गन पुगेको कारणले काम गन सहयोग पु ने यावसाियक तािलम तथा व व ालयको डमी को चाहना स हतको जीवन भरको िसकाइको मह वलाई पिन ःवीकार गदछ।

महास धले ूव न गरेको िश ा तफको ूवेश समावेशी िश ाको यःतो िस ा तमा आधा रत छ जसले बौ क अपा गता भएका बालबािलकाह समेतलाई उ कृ

शै क वातावरण ूदान माऽ

गदन ब अवरोधह लाई न गन र सामा जक मा यताह लाई

चुनौती दन म त गदछ। िश ाको यो ूणालीले अपा गता

“मलेै वशेष िश ा ूदान गन व ालयको मेरै तहमा अ ययन गन मेरो समहूका म जःतै मेरा साथीह भ दा मािथ लो तहको प रणाम ूा गर र यो म अ भ दा बढ चलाख भएकाले याएको हैन,

ब मसँग भएको र मलाई ूदान ग रएको अवसरह का कारणबाट ूा भएको हो।”

लुिसया बे लनी व हन व ाथ (यूके)  

 120

दे ख डराउने भ दा पिन यसलाई ःवकान र आ मसात गन समाजको िसजना गन सहयोग पु याउँछ। जब अपा गता भएका र नभएका बालबािलकाह एउटै व ालयमा एक साथ अ ययन गछन,् उनीह ले एक अका ूित ठलो समझदारू र स मानको वकास गछन।्

वशेष िश ामा आधा रत व ालय ूणालीबाट समावेशी किसमको िश ा ूणाली तफको स बमण चरणमा केटाकेट ह को आवँयकता र उनीह को खास ची ूव नको होिसयार पूवक योजना बनाइन ु तथा काया वयन ग रनु पछ। यसका लािग अिभभावक, समदुायका अगुवा तथा िश कह को सहयोग पूव सत हो। समावेशी हनलाई साधारण िश ा ूणालीलेु :

अपा गता भएका य ह का लािग उपयु किसमका उपकरण तथा शै क साममीह को यवःथा गनु पछ;

अपा गता भएका स हत सबै व ाथ ह र बालबािलकाह को आवँयकतालाई आ मसात गन खालका िश ण विधको अवल वन गन ुपछ साथै व वधताको ःवीकारो को ूव न गनु पछ;

स पणू िश क िश काह लाई एउटा समावेशी क ाकोठामा अ यापन गन

तािलम ूदान गनु तथा एक अकालाई सहयोग गन उ ूे रत गनु पछ;

स भावनाको अित उ च हद स म अपा गता नभएका व ाथ ह समेतको व वध आवँयकतालाई पुरा गन तहको सहयोगको यवःथा गनु पछ; र

  121

िश ा ूणाली भ दा पर

िश ाको पहँचु भ नाले िश ा ूणालीको वषय माऽ होइन। य द एउटा व ालयले अपा गता भएको कुनै एक बालक या बािलकालाई भना गरे तापिन पहँच यो यु

यातायातको अभावले उसलाई व ालय जाने वषय क ठन वा अस भव नै पिन हन स छ। क हलेु काह ं त व ालय आफ पिन पहँच यो य नहन स छ। ु ु

भौितक पूवाधारमा प रवतन गन कुरा िनकै क ठन जःतो दे खए तापिन यो या कै यःतै ह छ भ ने छैन। समय बममाु भवनह को पुन:सरंचना गनु पन ह छु , यःतो बेलामा भवनलाई पहँचयु ूणालीमा ढा नु स क छ।

भ वंयमा शै क सु वधाह स हत सबै नयाँ ब ने भवनह कानुनी पमा नै अ यावँयक पमा पहँचयु हनु पछ। यसु ु अ तगत ह लचेयर ूयोगकताका लािग ूवेशमा सहज बनाउने माऽ नभइ ॄेल र सा केितक भाषामा सचूना ूवाह गन तथा अ प यु य ह का लािग उिचत ूकाशको ूब ध गन समेत पछ। िनमाणकै समयमा पहँचयु वशेषताु समावेश गदा लागत मू यमा कम हन जाने र यःतो अनुकूलताु िनमाणले एक ूितशत भ दा पिन थोरै िनमाण खच थ ने कुरा अ ययनह ले देखाएका छन।्

ॄेल तथा सा केितक भाषा िसकाइको सहजीकरण गनु पछ जसले गदा व हन, ब हरा वा ब हरा– व हनह को िश ामा पहुँच वःतार ह छु र

उनीह ले पिन सवंाद गन स छन।्

समावेशी िश ाको मू य

समावेशीकरणलाई ूाय: अ य त महँगो, अ यवहा रक, द घकािलन नहने वा योु एउटा अपा गतासँग माऽ स ब धत खास किसमको वषय हो भनेर गलत पमा बु झ छ। तथा प स पणू सकारा मक कदमह महँगा हँदैनन जितु ् ठािन छ। धेरै देशह ले त समावेशीकरणलाई सीिमत ॐोतबाट ूव न गन प हले न ैखच बचाउने ू विधको वकास ग र सकेका छन। कुनै पिन प् रा ले उपल ध साधन र ॐोतको

 122

ूयोग गनु पछ, ःप ता ूाि मा के ित हनु पछ तथा छोटाु , म यम र लामा अविधमा आिथक लगानी गरेर िश ामा आिथक लगानीको दगोपनाको सिुन त

गनु पछ। समावेशी िश ामा बजेट कटौती य का लािग माऽ नभइ साधारणतया समावेशीकरणको नीितमा नै पिन नाटक य र िनकै नकारा मक ूभाव पछ।

छ टा छु ु टै िश ा दने भ दा समावेशी िश ा ूणालीको ःथापना सामा यतयाः िनकै सःतो ह छ।ु यो त य एउटा एक कृत िश ा ूणाली िन त पमा दइटाु

छ टाछ टैु ु ूणाली भ दा सःतो ह छु भ ने कुरामा आधा रत छ। छ टाछ टै िश ा ु ुदने ूणालीमा ूायजसो व ाथ ह यापक भौगोिलक ेऽबाट याइने हँदा ुसमावेशी ूणालीमा यातायात खच पिन कम हन जा छ।ु अनुभवह ले के देखाएका छन ्भने उनीह को समावेशीकरणका लािग आधारभतू सहयोगको यवःथा भएमा बौ क अपा गता भएका स हत वशेष िश ाको आवँयकता भएका झ डै ८० दे ख ९० ूितशत बालबािलकाह लाई स जल ैिनयिमत पमा व ालय र क ाकोठाह मा समावेश गन स क छ।

ससंद सदःयह का लािग चेक िलःट

मैले िश ालाई कसर अझ समावेशी बनाउन स छु

• िश क तािलम पा यबमको एउटा अिभ न अ गको पमा समावेशी–िश ा विधको ूसार गन।

• अपा गता भएका य ह लाई िश कको पमा तािलम ूा गन

ूो सा हत गन। • परािमड तािलम ूणालीको ूयोग गन जहाँ िश कह ले एकचोट

समावेशी िश ा विध स ब धी तािलम िलए प ात अ य िश कह लाई पिन िसकाउन स नेछन। ्

• आफुसगँकैो सहपाठ लाई प न सघाउने ूणालीको ूव न गन जस अ तगत मािथ लो तहको व ाथ ले त लो तहको व ाथ लाई सहयोग गदछ।

•

  123

• अिभभावक तथा व ालयबीचको साझेदार लाई ूव न गन। • समदुायमा आधा रत व मान पुनःःथापना के िह को स जाललाई

समावेशी िश ाको पहलह सगँ जो ने। • ब चाह को मू या कनमा उनीह लाई उपयु अनुकूलता ूदान ग रएको

सिुन त गन । • व मान वशेष वधालयह लाई ॐोत के िमा प रणत गन। • अपा गता भएका बालबािलकाह ारा व ालय भना र व ालय िश ा पुरा

गरेको अनुगमन गन रपो टङ सयं ऽको ःथापना गन।

काम र रोजगार

रोजगार ले सामा जक सहभािगताको लािग आिथक ःवत ऽता दे ख प रवार िनमाण स म, एक हद स म रा य अथत ऽमा योगदान गन स मका धेरै अवसरह ूदान

गदछ (धारा २७)। तर हरेक समाजमा अपा गता भएका य ह पूण पमा ौम बजारमा समा हत ग रएको छैन। अपा गता भएका धेरैजसो य ह क त

बेरोजगार छन वा उनीह लाई् स बय पमा काम खो नेबाट िन सा हत ग रएको छ। काम गरेकाह म ये पिन धेरैजसोलाई अ परोजगार, युनतम याला दने वा उनीह को मता भ दा तलको काम दने ग रएको छ। आिथक सहभािगताको यो अभावले अपा गता भएका य ह को जीवनमा उ लेखनीय असर पाछ कन क उनीह उिचत ःतरको जीवन बाँ न आवँयक रकम कमाउन र समदुायमा ःवत ऽ ढ गले बाँ न असमथ ह छन ु ् (धारा १९)।

ससंारका सबै भागह मा अपा गता भएका र अपा गता नभएका य ह को काम गन अवःथा तथा उनीह को रोजगार को ूचलनका बीचमा मापन यो य अ तर रहेको छ। यःतोमा ूाय: अपा गता भएका य ह उनीह को जीवनयापनका लािग

एउटा अथपूण रोजगार मा भ दा पिन मा ने काय, दया र क याणमा िनभर छन।्

रोजगारदाताह ूाय: अपा गता भएका य ह स ब धत काय गन स दैनन वा ्उनीह लाई िनयु दने काय महँगो हने ठानेर उनीह लाईु काममा िनयु दँदैनन ्वा उनीह को आवेदनलाई सामा यतया अःवीकार ग र द छन। यो ूवृ् डर तथा

 124

अपा गता स ब धी पूवामह धारणामा आधा रत छ र य को यो यतामा भ दा पिन ब ढ उसको अपा गतामा के ित छ। तथा प ूयोगा मक वःतुवाद ूमाणह ले के देखाएका छन भने अपा गता् भएका कामदारह उनीह सगँका सहकम ह भ दा ब ता काय गन र ब ढ समय स म काममा ट करहने तथा उप ःथितका हसाबले पिन राॆो हुने देखाएका छन। यसका अित र् , अपा गता भएका कामदारले वशेष पमा यःतो केह माग नगन हँदा उनीह कोु काम गदाका बखत बसाइको यवःथापन पिन ूाय: कम खचमा ह छ। अपा गताु भएका य ह लाई रोजगार मा िनयु गन क पनीह को कमचार ह को कायलयको आ मबल र माहकह को स भावमा बृ भएको लगायतका अ य फाइदाह पिन भएको अ ययनह ले देखाएका छन।्

वकासशील मलुकुह मा अपा गता भएका धेरैजसो य ह अनौपचा रक ेऽह मा रोजगार रत छन जहाँ् ौम सरं ण सीिमत छ र कामको ूकृित पिन अ ःथर ूकारको ह छ। विभ न अ ययन अनसुारु यो अनुमान ग रएको छ क वकासशील

मलुकुह मा स पूण गरै-कृ ष ेऽको आधा दे ख तीन चौथाइ कामदारह अनौपचा रक ेऽमा कायरत छन।् अ ृकामा अनौपचा रक ेऽमा काम गन कामदारह को सं या उ र अ ृकामा ४८ ूितशत दे ख उप–सहारा अ ृकामा ७८

ूितशत स म छ। कृ ष ेऽ भ दा बा हर अनौपचा रक ेऽमा ःव-रोजगार गन य ह को सं या ६० दे ख ७० ूितशत छ। यसमा पिन अपा गता भएका पु षह को तुलनामा अपा गता भएका म हलाह लाई रोजगार पाएको सं या अ य त युन छ र उनीह लाई रोजगार दइएको ख डमा पिन उनीह को कमाई अ य त कम ह छ। ु

धेरैजसो मलुकुह मा अपा गता भएका कामदारह को अिधकार सरं ण तथा स व न गन कानुन छैन। यसले गदा ौम बजारमा उनीह को पहँचमाु यवधान उ प न गद काम गन ःथानह मा उनीह व को वभेदलाई स भव बनाइ दएको छ। अपा गता भएका य ह को शु वाती जवनमा उपल ध हनुु पन िश ा र तािलमको अवसरको अभाव आिथक जगतमा उनीह को अनुप ःथितको कारण बनेको छ।

  125

काम र रोजगार स ब धी महास धका ूावधानह को काया वयनले काम गन

उमेरका अपा गता भएका झ डै ४७ करोड म हला तथा पु षह लाई ू य ूभाव पानछ। अपा गता भएका य ह ले ौम बजारमा ःवत ऽता पूवक छनौट र ःवीकार गरेको काम गर जीवन िनवाह गन पाउन कानुनी अिधकार तथा सब ैूकारका रोजगार मा अपा गताको आधारमा हने सबै खाले वभेदह कोु अ यको सिुन तता प रा ह ले गनु पन दािय वलाई महास धले वणन गदछ (धारा २७

(१) )। अपा गता भएका य ह का लािग खुला ग रएको ौम बजारलाई ूव न गन बेलामा महास धले ःवरोजगार को मह वलाई पिन आ मसात गदछ जनु खास गर वकासशील देशह का िनिम सा दिभक छ धारा (२७ (१) (च) )। महास धले उपयु अनकूुलता पिन ूदान गदछ धारा (२७ (१) (झ) ) तथा अपा गता भएका य ह लाई रोजगार मा भत गन जःता सकारा मक काय लगायतका नीित तथा कायबमह को ूव न गदछ धारा (२७ (१) (ज) )।

रोजगारदाताह धेरैजसो िनजी ेऽको हनेु सोिचएको भएतापिन धेरैजसो देशह मा अझ खास गर वकासशील मलुकुह मा सरकार नै सबैको छनौटको र सब भ दा ठलो रोजगारदाता ू हो।

िश ा र यातायातको पहँचले कसर रोजगार कोु पहँचलाई ूभाव पाछु

जब अपा गता भएका य ह लाई यातायात, भौितक पूवाधार र िश ा ूणालीसगँ स ब धत नीित तथा योजना िनमाणमा समा हत ग रँदैन तब उनीह लाई रोजगार बाट ूाय: बाहेक ग र छन।् अपा गता भएका य ह लाई

कुनै रोजगार उपल ध भएतापिन यस स ब धी उनीह लाई अ य यवधानह आइ ला न स छन जःतो् क सो रोजगार का लािग आवँयक पन िश ा उनीह ले ूा नगरेको हन स छनु ;् वा उ जािगरको ववरण उनीह लाई पहँचयु ढाँचामाु उपल ध नहन स छु ; या सो जािगरमा जान र आउनलाई पहँचयु यातायातकोु यवःथा नहन स छु । यी र यःता कैय त वह ले अपा गता भएको एउटा यो य य लाई रोजगार खो नबाट हतो साह बनाउँछ।

 126

रोजगार का अवसरह लाई सुिन त गद

अपा गताले क हलेकाह ं कुनै पिन रोजगार िनयिमत पमा सहज ढंगले गन स ने य को मतालाई ूभाव पान स छ। य को अपा गताको ःथित अनुसार उपयु अनुकूलताको िनमाण गन वा य को उपयु अनुकूलता उपयोग गन पाउने अिधकार काम र रोजगार स ब धी महास धका ूावधानमा समावेश ग रएको छ।

रोजगार को स दभमा उपयु अनुकूलता स ब धी ूावधानह ससंारका व वध

भागह मा लाग ुभएका छन तर् पिन धेरै मलुकुह का लािग यो यवःथा नयाँ हनेछ। के कःताु अपा गता भएका य ह लाई कःता किसमका उपयु

अनुकूलताह आवँयक छन भ ने् वषयको प हचान गन रोजगारदाता र रोजगारकता दवै पु लाई िनदशन र सहयोगको आवँयकता पनछ।

रोजगार कोटा ूणाली जःता सकारा मक–कायका कदमह ले समान अवसरह को ूव न गन खो छन र् िन त ल त समहूका सरंचना मक बेफाइदाबाट मु गराउने उ ेँय रा छन।् उपयु अनुकुलताले जःतो यःता कदमह ले िनता त य गत आवँयकता परुा गन तफ ल त हँदैनन। ु ्सकारा मक–कायका कदमह अःथायी ह छन रु ् ितपूित वा अझ समान किसमको ूणालीको वकास ारा सरंचना मक बेफाइदाबाट मु नभए स म माऽ यःता कायह जार रा आवँयक ठािन छ।

प रा ह लाई आ ना सबै तहह मा जािगर खो जरहेका अपा गता भएका य ह लाई िनयु गन आवँयक उपयु अनुकूलता िनमाण गन महास धले

लगाउने भएकाले िनजी ेऽह का रोजगारदाताका लािग पिन सरकार एउटा नमनुाको पमा ूःतुत हन स छ।ु

क तीमा पिन सावजिनक ेऽका पदह मा भए पिन अपा गता भएका य ह का लािग धेरै देशह मा केह ूकारका रोजगार का कोटाह रहेका ह छन। यःता ु ्कोटाह २ दे ख ७ ूितशत स म रहेको पाइ छ तर यो यवःथालाई अनुसरण दर

  127

भने सामा यतया अ य त यून छ। लगभग ६० दे ख ७० ूितशत क पनीह ले माऽ यसलाई मानेका छन। साधारणतया यःता् कोटा ूणाली म यम दे ख ठलाु

ूकारका क पनीह लाई लागु ह छ र यो ूणालीलाई नमा नेु क पनीह लाई ूाय ज रवाना ितराइ छ। तथा प यस किसमको ज रवानाले पिन यो ूणालीलाई ःवीकार गन क पनीह को सं या नबढाए पिन का छैनन,् ब यसर ित रएको ज रवानाह ले ूाय: अपा गता भएका य ह को रोजगार सगँस ब धत

कायबमह का लािग खच गन अित र कोषको यवःथा गरेको छ। सामा जक क याणका योजना दे ख खुला ौम बजारस मको पा तरण गन मािनसह का लािग सयंोजन कायबमह बनाएर प रा ह लाभा वत हनु स ने छन।्

काम र रोजगार स ब धी महास धका ूावधानह ले रोजगार खो ने, रोजगार

वःतार गन, र कामको िसलिसलामा अपा गता वरण गन तर पिन जािगरलाई िनर तरता दन चाहने स हतका रोजगार का स पूण चरणह मा अपा गता भएका य ह लाई समे छ। ौम तथा शेड युिनयनको अ यास गन पाउने अिधकार पिन महास धमा ूव न ग रएको छ (धारा २७ (१) (ग) )। अपा गता भएका य ह दास वा बाधा नबनाइएको तथा अ य य ह सरह समान आधारमा बल पूवक वा अिनवाय ौमबाट उनीह को सरं ण सिुन त गन प रा कानुनी पमा बा य छन ्(२७ (२) )।

ठला यवसायहू समावेशीकरणलाई समथन गछन ्

ब जनेस ए ड डसए विलट एउटा युरो पयन स जाल हो जनु युरो पयन अपा गता वष २००३ का बेला कप रेट साझेदारह को समहूबाट िनमाण भएको हो। यो स जालले अपा गता–समावेशीकरणको पहलह को ूव न गदछ तथा यवसाय र राजनैितक िनकाय तथा अपा गता भएका य ह का बीचमा वचारको आदानूदानलाई उ ूे रत गदछ। ब जनेस ए ड डसए विलट खास गर कामदार, उपभो ा तथा नीित िनमाणकताको पमा यरुो पयन समाजका स पूण ेऽमा अपा गता भएका य ह को समावेशीकरणूित ूितब रहेको छ।

 128

ब जनेस ए ड डसए विलट का सदःयह आ ना उ ोगह का नेतृ वकताह हन। उनीहु ् भौितक पहँचु , उ पा दत वःतुह को व तुीय पहँच तथा सेवा रु

रोजगार सगँ स ब धत वषयह मा के ित छन। यसका सःंथापक् सदःयह एडेको, हेऊलेट– याकड, आइ बएम, यानपावर, माइबोस ट र िस डलर हन।ु ्

यवहा रक पमा भ दा प रा ह ले अपा गता भएका य ह ले पिन अपा गता नभएका य ह सगँ ैरोजगार मा आवेदन गन, उनीह वभेदबाट सरं त भएको र कायःथानमा अ यह को जःतै उनीह को पिन वृ वकासको लािग समान अवसर भएको सिुन त गनु पछ। सरकार, कामदारह र शेड यिुनयन, रोजगारदाता तथा अपा गता भएका य ह का ूितिनिधह सबैले अपा गता भएका य ह को सामा जक तथा आिथक सहभािगताको सिुन त गन सहकाय गन स नेछन। ्यसका लािग िसफा रस ग रएका कायह स ब धत रा को आिथक वकासको ःतर अनुसार फरक पन स नेछ।

  129

ससंद सदःयह का लािग चेक िलःट

अपा गता भएका य ह का लािग रोजगार को स भावनालाई मैले

कसर सुधार गन स छु :

• सामा जक लाभ–ूणालीमा काम गन मन नगन किसमको कुनै अनु ूेरक

त व समावेश छ क छैन भनेर िनधो गन। केह प र ःथितह मा, क याणकार यवःथाले अपा गता भएका य ह लाई काम खो न िन सा हत गन स छ।

• यावसाियक पुनःःथापना तथा अ य समावेशी नीितह को ूव न गन। • यावसाियक वषयह लाई अपा गता समावेशी नीित िनमाण गन र िनजी

तथा सावजिनक दवै ेऽमाु अपा गता भएका य ह लाई पिन िनयु गन उ ूे रत गनको लािग सरकार, रोजगारदाता र रोजगारकताह बीचको सहकायको सहजीकरण गन। यस ूकारको कायको लािग यूकेको द ए लोयस फोरम अन डसए बिल ट ् एउटा राॆो उदाहरण हो।

• अपा गता भएका य ह को सघंसंःथाह लाई समावेशी र समान काय वातावरणको लािग वकालत गन उनीह का ूयासह मा म त गन।

महास धले वकासशील मलुकुह मा अपा गता भएका धेरै य ह का लािग

ःवरोजगार वा माइबो यवसायह प हलो र स भवत: एक माऽ वक प हन ुस ने कुरालाई पिन ःवीकार गदछ। महास धका प रा ह यःता ूकारका अवसरह को ूव न गन कानुनी पमा बा य ह छन।ु ्

सरकारको लािग अपा गता भएका य ह को औपचा रक ेऽमा रोजगार को ूव न गन ुआवँयक हनुु का साथसाथै सरकारले उनीह लाई माइबोबे डत तथा माइबो-फाइना स वकास कायबमह मा पिन सलं न गन लगाउनु पदछ। यःता खाले योजनाह ससंारका धेरै भागह मा िनकै सफल भएका छन,् तर ूाय: यःता कायबमह मा अपा गता भएका य ह लाई स भा वत लाभूापक को पमा समावेश गन बिसएका छन ्वा िनयतवश बाहेक ग रएका छन।्

 130

कानुनी मता र िनणय ू बयामा सहयोग

तपा को िनणय गन, स झौतापऽह मा हःता र गन, मतदान गन, अदालतमा आ नो अिधकारको र ा गन वा ःवाः य उपचारको छनौट गन जःता तपा का िनता त

आ नो य गत अिधकार केवल तपा अपा ग भएकै कारणले तपा बाट खोिसएको क पना गनुस ्त! अपा गता भएका धेरै य ह का लािग यो उनीह को जीवनको यथाथ हो र यसको ग भर दंपु रणामह हन स दु छन।् कुनै य ह मा काम गन पाउने कानुनी मताको अभाव हनाु साथ उनीह कानुनका अगा ड समान मा यता पाउने अिधकारबाट माऽ ठिगदैँनन ् ब उनीह आ नो ूितर ा गन मता र अ य मानव अिधकारह को उपभोगबाट समेत व चत ह छन। अपा गताु ् भएका य का लािग काम गन अिभभावक वा सहयोगीह क हलेकाह ं उनीह जसको लािग काम ग र रहेका छन उनीह को ् हत अनु प काम गन असफल ह छनु ;् अझ नराॆो, क हलेकाह ं उनीह ले ितनीह को अिधकारको हनन गद आ नो ज मेवार पदको पिन द पयोगु गछन।्

महास धको धारा १२ ले अपा गता भएका य ह को पिन अ य य ह सरह समान आधारमा कानुनी मता भएको ःवीकार गदछ। अक श दमा भ दा कुनै पिन य ले आफूमा अपा गता भएकै आधारमा कुनै पिन काय गन कानुनी मता गमुाउन स दैन। (तथा प अ य य ले जःतै अपराधको अिभयोग लागेको अवःथामा भने सबैले कानुनी मता गमुाउन स छ।)

महास धले के पिन ःवीकार गरेको छ भने यो मताको अ यास गनको लािग

अपा गता भएका केह य ह लाई भने सहयोगको खाँचो हन स छु , यसलेै यःता य ह लाई सहयोग गन रा यले के गन स छ गनु पछ र यःतो खालको सहयोगको द पयोग हनु ु न दन सरु णह को पिन यवःथा गनु पछ। उ सहयोग एक व ािसलो य को पमा वा मािनसह को स जालको पमा हन ुस छ; यो सहयोगको आवँयकता कुनै खास अवसरह मा वा सध पिन हन स छ।ु

सहयोग ारा ग रएको िनणय सध सो िनणयबाट ूभा वत अपा गता भएको य को प मा ह छु भ ने पूवधारणा छ। यहाँ य िनणयकता ह छु ; सहयोग गन

  131

य ले आवँयकता अनुसार वषयवःतु बारे बणन गदछ र य को िच र सकेंतह को उसले भाषामा अनुवाद गदछ।

यवहारमा सहयोग ग रएको िनणय ू बया यानाडाको ॄ टस कोलो बयाको ूा त सहयोग ारा ग रने िनणयलाई कानुन,

नीित र यवहारमा सलं न गन एउटा नेतृ वदायी याय ूशासन हो। अपा गता भएको एउटा य ले सहयोग स जालको म तले “ूितिनिध स झौता” मा ूवेश गन स छ। यो स झौता भनेको डा टर, आिथक सःंथा र सेवा ूदायकह को लािग सो य ले आ ना िन त वषयह मा स जाललाई आ नो ूितिनिध व गन र िनणय िलन आफूलाई सहयोग गन अिधकार दएको सकेंत हो।

कानुनमा भएका म ये एउटा मु य न वन आयाम के हो भने उ लेखनीय पमा ब ढ अपा गता भएको य सहयोग स जालको ूितिनिध स झौतामा िनयु ग रएको सहयोगीसगँ िसफ “ व ास” ूकट गद ूवेश गन स छ। यस स झौतामा ूवेश गनको लािग य ले सामा य मापद ड अ तगत आ नो कानुनी मता ूमा णत गन, उदाह णको लािग, सा दिभक सचूनाह बु ने,

प रणामह को अ देशा गन स ने, ःवयं सेवा गन तथा एउटा िनणयको ःवत ऽ स चार गन स ने मताको ूदशन गन, आवँयकता छैन।

कितपय य तथा सहयोग स जालह ले अिभभावक य सहयोगमा िनणय गन ूणाली वा अ य ूकार ारा िनणय ग रने ूणालीका वक पको पमा “ूितिनिध स झौतामा” ूवेश गरेका हन। समदुायमा आधा रतु ् ूितिनिध ॐोत के िले

सहयोग स जालको वकास र यसको द घकािलनताका लािग सचूना, ूकाशन,

कायशाला तथा स लाह इ या द ूदान गरेर सहायता गदछ। साथै सो के िले दता कताब रा े ठाउँको अनगुमन पिन गदछ जसमा स जालले आवँयकता भएको ख डमा जो कोह ले पिन अपा गता भएको य सगँ कुनै स झौता गनु अिघ उ स झौता हेन स छ। थप जानकार को लािग तलको वेब ठेगाना हेन ुहोस।् www.rarc.ca

 132

अपा गता भएको एउटा य ललाई पूण सहयोगको आवँयकता परेतापिन, अपा गता भएको य को सहयोगीले अपा गता भएको य लाई कानुनी मताको उ च हद स मको अ यासको लािग समथ बनाउन ु पछ। यसले गदा

िनिम ारा ग रएको िनणय र सहयोग ारा ग रएको िनणयमा फरक छ टु छ,

जःतो क पूव-िनदशनह वा कानुनी ान भएका व /साथीह , जहाँ अिभभावक

वा ूिश कले अपा गता भएको य लाई उसका प मा भएको वा उसको यस िनणय ूितको य गत चाहनाको ूदशन नै नग र िनणय गन आिधका रक श अदालतबाट ूा ह छ। यःताु खालका सयं ऽह को लाग ु यित बेला माऽ ह छ ुजित बेला एउटा य आ नो अिधकारको बारेमा आफ िनणय गन स ने कानुनी मता नभएको कुराको कानुनी ढ गले आिधका रक पमा िनणय ह छ।ु धारा १२

को उपधारा ४ ले यी सयं ऽह को द पयोगकाु व मा सरु ा मक उपाय

अवल वनका लािग आ हान गदछ।

सहयोग ारा ग रने िनणय धेरै त रकाबाट गन स क छ। सहयोगी य ले सहयोग ग रनु पन य को चाहनालाई अ य य ह सम रा ख दने गन स छ वा उसको लािग उपल ध छनौटका बारेमा बु न सहयोग गनछ। उनीह ले उ लेखनीय पमा अपा गता भएका य ह पिन इितहास, चाहना र जीवनका लआय भएका, र आ नो कानुनी मताको अ यास गन यो य य भएको कुरा अ य मािनसह लाई महससु गराउन म त गन छन।्

सहयोग स जालका केह राॆा नमनुाह अ ःत वमा आएका भएतापिन,

सामा यतया यसको ःप नीितगत ढाँचा हँदैनु , फलत: अिभभावक य सहयोगमा िनणय गन कानुन र यवहारह को अझ ैूभु व कायम छ। क हलेकाह ं सहयोग

स जालको ढाँचा तयार गन कुरा असा य गा॑ो ह छु , वशेष गर जब अपा गता भएका य ले व ासयो य य भे टाउन स दैन। यस बाहेक सःंथागत ढ गले रहेका य ह लाई उपल ध भए तापिन यस किसमको सहयोग अःवीकार ग र छ। वःततृ खालको सहयोग स जालको ःथापनाले िनकै ठलो लगन र आिथकू

ूितव ताको माग गदछ तथा प व मान अिभभावक य सहयोगमा िनणय गन ूणाली पिन उ कै महँगो हन स छ।ु सहयोग ारा ग रने िनणयलाई एउटा अित र

  133

आथ क भारको पमा नहेर व मान ॐोतह को पुन: वतरणको पमा हेन

स क छ।

ससंद सदःयह का लािग चेक िलःट

अपा गता भएका य ह ले कानुनी मताको उपभोग गन पाएको सुिन त गन मैले के गन स छु :

आ नो िनवाचन ेऽमा सहयोग ारा ग रने िनणय ूणाली भए नभएको जाँच गन नाग रक समाजसगँ परामश गन।

अिभभावक य सहयोगमा ग रने िनणय ूणालीको व ेषण गन तथा व मान नीित र कानुनले अपा गता भएका य ह को िनिम सहयोग ारा ग रने िनणय ूणाली र उनीह को कानुनी मताको स मानको ूव न गदछ क गदन भनेर वचार गन।

सहयोग ारा ग रने िनणय स ब धी वषयगत मु ा उठाउने र ससंदमा यसलाई ूव न गन खालका कायबमह को वकास गन ूो सा हत गन।

के कःता सहयोग स जालह व मान छन भनेर् हेन मनोिच क सा के िह को ॅमण गन।

अपा गता भएका य ह को कानुनी मता र सहयोगका वषयसगँ स ब धत अनुभवह सु नका लािग िनवाचन ेऽह मा सावजिनक सभाह को आयोजना गन।

सहयोग ारा ग रने िनणयसगँ स ब धत अ य देशका उ लेखनीय उदाहरणह ससंदमा सनुाउने।

महास ध स ब धी ससंद य सिमितले आ नो एजे डामा कानुनी मता र सहयोग ारा ग रने िनणय ूणाली समावेश गन कुराको सिुन त गन।

सयंु रा सघंीय महास धसगँ मेल खाने ग र सहयोग ारा ग रने िनणय ूणालीको लािग एउटा रा य ढाँचाको वकासको ूःताव गन।

 134

  135

v08ö—ö;ft

महास धको काया वयन र अनुगमनका लािग रा य संःथाह को िनमाण

महास ध काया वयनका लािग उिचत कानुन र नीितको माऽ आवँयकता पदन;

ब यसका लािग त बिलयो आिथक ॐोत र ती नीित तथा कानुनको काया वयन र अनुगमन गन स ने सःंथाको पिन आवँयकता पछ। वाःतवमा महास धको धारा ३३ ले अपा गता भएका म हला, पु ष तथा बालबािलकाह को अिधकारको काया वयन र अनुगमनलाई बढाउन वशेष खालको सयं ऽको िनमाण गनुपन आवँयकता प रा लाई औं याउँछ। यो महास धले प रा लाई:

महास ध काया वयनका लािग सरकार िनकायमा एक वा सो भ दा ब ढ

स पक के िह तो न लगाउँछ;

व वध िनकाय र तहमा महास ध काया वयन र अनुगमनसगँ स ब धी कायको सहजीकरण गनको लािग सरकार सयं ऽिभऽ एउटा सम वय

सयं ऽको योजना वा ःथापना बारे वचार गन लगाउने। महास ध काया वयनको ूव न र अनुगमन गनको लािग रा य मानव

अिधकार सःंथा जःतो एउटा ःवत ऽ सरंचनाको ःथापना गन लगाउने।

महास धले नाग रक समाज, खास गर अपा गता भएका य ह र उनीह को ूितिनिध व गन सं गठनह लाई, जसर उनीह महास ध काया वयनका लािग आवँयक पन नीित, कायबम तथा कानुनको िनमाण गन बममा सहभागी भएका िथए, यसर नै यसको अनुगमन ू बयामा पिन उ कै स बय पमा सहभागी हन ुुपछ भनेर ू भ छ।

 136

यस बचमा, महास धमा सिुचकृत ग रएका अिधकारह कानुन अ तगत सरं ण ग रएको सिुन त गन ूमखु भिूमका रा य अदालत र यायिधकरणह ले िनभाउँछन।्

स पक के िह

महास धले प रा ारा काया वयनसगँ स ब धत

वषयलाई स बोधन गन सरकार सयं ऽिभऽ एउटा वा सो भ दा ब ढ स पक के िह को िनमाण गन र एउटा सयंोजन सयं ऽको ःथापना गन आवँयकतालाइ देखाएतापिन ती सयं ऽह को

ढाँचा वा कायह का बारेमा महास धले केह पिन िनदशन दंदैन। तथा प अपा गता भएका य ह सगँ स ब धत व काय योजना तथा अपा गता भएका य ह को लािग अवसर समािनकरण स ब धी ूामा णक िनयमह लगायतका अ केह अ तरा य दःतावेजह ले यःतै खाले सयं ऽह को ःथापनाका लािग आ हान गरेका हनाले ु धेरै मलुकुह ले त प हले न ै यःता अपा गता स पक

के िह वा सम वय सयं ऽको योजना िनमाण वा ःथापना ग रसकेका छन।्

यःता स पक के िह म ऽालयको कुनै शाखा वा कुनै पिन य वा म ऽालयको एउटा लःटर, जःतो क अपा गता आयोग वा कुनै एउटा खास म ऽालय जःतो क मानव अिधकार म ऽालय वा अपा गता भएका य ह को लािग बनेको म ऽालय वा यी ितनै को सयंोजन पिन हन स छ।ु य प यःता िनकाय वा सयं ऽह प हले दे खन ै वधमान हन स छु , र यःतो भएको ख डमा भने महास धको काया वयनको अवलोकन गन र ःथानीय, ेऽीय र रा य/स घीय

"महास धको सफलता यसको ूभावकार काया वयनसंग गाँिसएको छ…….। सरकार ारा काया वयन ग रनुपन कदमका वषयमा महास ध आफ िनर द र के ित छ ।"

राजदत यान याकेु अ य , एड हक सा टङ किमट ( यु ज या ड) 

  137

ःतरमा अनेक िनकायह को पहलको सयंोजन गनको लािग ितनीह को प रमाजन गनु आवँयक हनेछ।ु

यसको ःथापना जनुसकैु ढाँचामा ग रएको भएतापिन स पक के िह ले ए लएर काम गनु हँदैनु , ब महास धको काया वयनमा एउटा नेतृ वदायी भिूमका खे नु पछ। यःतो के िलाई आवँयक मानव तथा आिथक ॐोतह ले यव ःथत ग रनु पछ; कानुनी, ूशासिनक वा अ य वैधािनक प ितबाट ःथा पत ग रन ुपछ; ःथायी पमा िनयु ग रन ुपछ; र सरकारको स भव भएस मको उ चतम तहमा रा खनु पछ।

सम वयका संय ऽह

महास धले विभ न िनकायका र विभ न तहका महास ध काया वयनसगँ स ब धत कायलाई सहजीकरण गन प रा ह लाई सरकार िनकायिभऽ एउटा सयंोजन सयं ऽको ढाँचा तयार गन ूो सा हत गदछ। प रा ह ले सम वय सयं ऽको ःथापना मािथ वचार गन वा व मान सयंोजन सयं ऽको प रमाजन गन इ छा य गन स ने छन,् जसले:

अ तर सरकार िनकायह का बीचमा सयंोजनको अनुमित ूदान गन उिचत

सःंथागत यवःथापनसगँ ैएउटा ःथायी ढाँचालाई समे छ।

स पक के िह का काम

रा य/सरकार ूमखु, नीित तथा योजना िनमाणकताह लाई नीित, कानुन,

कायबम तथा प रयोजनाह को वकासले अपा गता भएका य ह मा पान ूभावका स ब धमा स लाह दने;

विभ न म ऽालय र वभागह का मानव अिधकार र अपा गता स ब धी बयाकलापह को सम वय गन;

स घीय, रा य, ेऽीय, रा य, ूा तीय तथा ःथानीय तहमा सरकारको मानव अिधकार र अपा गता स ब धी कायह को सम वय गन;

 138

अपा गता भएका य ह को अिधकारको पूण पमा स मान ग रएको सिुन त गन यस वषयसगँ स ब धत रणनीित र नीितह को पुनरावलोकन गन;

स ब धत कानुनको मःयौदा तयार, पुनरावलोकन वा सशंोधन गन;

सरकार सयं ऽिभऽनै महास ध र ऐ छक आलेखका वषयमा सचेतना जगाउने;

महास ध र ऐ छक आलेख ःथानीय मातभृाषामा अनुवाद ग रएको र पहँचयु ढाँचामा ूकािशतु ग रएको सिुन त गन;

महास धको अनुमोदनका लािग एउटा काय योजनाको िनमाण गन;

महास धको काया वयनका लािग काय योजना बनाउने,

मानव अिधकार र अपा गता स ब धी काय योजनाको काया वयनको अनुगमन गन;

प रा ह को महास ध काया वयन स ब धी आविधक ूितवेदनको तयार को सयंोजन गन;

अपा गतासँग स ब धत वषय र अपा गता भएका य ह को अिधकारका वषयमा सावजिनक पमा जनचेतना अिभयान स चालन गन;

सरकार संय ऽिभऽ अपा गतासगँ स ब धत वषयमा मता िनमाण गन;

ूभावकार नीित र कायबमह तथा महास ध काया वयनको मू या कन गनको लािग आँकडा र त या क स कलनको संयोजन र सिुन त गन;

उनीह लाई ू य ूभाव पान वषयका नीित तथा कानुनको िनमाणमा अपा गता भएका य ह को सहभािगता सिुन त गन;

अपा गता भएका य ह लाई सघंसःंथाह र नाग रक समाजमा सहभागी हनु ूो सा हत गन तथा उनीह को आ न ैसःंथा िनमाण गन पिन ूो सा हत गन।

ःथानीय, ेऽीय र रा य/स घीय ःतरमा सयंोजनको सिुन त गदछ;

  139

नाग रक समाजसगँ छलफलको लािग एउटा ःथायी म चको िनमाण गरेर अपा गता भएका य ह , उनीह का स गठन तथा उनीह ले चलाएका गैर सरकार सःंथाह को सहभािगता सिुन त गदछ।

विभ न याियक ूशासनय ऽह ले सरकार र रा य मानव अिधकार सःंथाका बीचमा वा अझ साझा पमा सरकार र य ह तथा ितनीह को ूितिनिध

सःंथाह का बीचमा म यःथकताको पमा काम गन स पक के ि र सयंोजन सयं ऽको ःथापना गरेका छन। ूाय् : अपा गता स ब धी व मान सयंोजन

सयं ऽह ले विभ न म ऽालय (ौम तथा सामा जक मािमला स ब धी म ऽालय,

अथ, ःवाः य, आवास, िश ा, रोजगार म ऽालय) का ूितिनिधह लाई समावेश गछन। ्अवसर वशेषमा ःथानीय र ेऽीय ःतरका अिधकार का ूितिनिधह लाई र धेरैजसो अपा गता भएका य ह का सःंथालाई समावेश गछन।् उदाहरणको लािग अ ेलीयाको रा य अपा गता प रषदले अपा गतासगँ स ब धत वषयमा सरकारलाई स लाह द छ र अिधकार ूापकह बाट नै प हलो र वाःत वक सचूना ःथानीय ःतरमा न ै ूा गन र सवंादको ूव न गन छलफल कायबमह को आयोजना गदछ।

रा य मानव अिधकार संःथाह

महास ध र रा य मानव अिधकार सःंथाह बीचको स ब ध

महास धले यसको काया वयनको ूव न (जःतै जनचेतना जागरण अिभयान तथा सावजिनक िश ाको मा यम ारा) , सरं ण (जःतै, य गत उजरु ह हेरेर र मु ामािमलाह मा सहभागी भएर) र अनुगमन (जःतै, कानुनको पुनरावलोकन गरेर तथा आ त रक काया वयनको अवःथा हेरेर) गनको लािग एक वा सो भ दा धेरै ःवत ऽ सयं ऽह सलं न गरेर एउटा ढाँचा िनमाण गन प रा लाई लगाउँछ। महास धले “रा य मानव अिधकार सःंथा” लाई भ दा पिन एउटा “ढाँचा” लाई िसफा रस गदछ। तथा प यःतो ढाँचाको िनमाण गदा प रा ले सयंु रा सघंीय महासभाले १९९३ मा सहमित जनाएको “मानव अिधकारको सरं ण र ूव नको लािग रा य सःंथाह को अवःथा र काम स ब धी िस ा त” लाई यानमा रा ु

 140

पछ। यी िस ा तह “पे रस िस ा त” को पमा ूचिलत भएका छन ्(अक पृ हेनु होस)। मािथ उ लेख ग रए झ रा य मानव अिधकार सःंथा धेरै स भा वत ढाँचा हो जसलाई महास ध अ तगत रा य अनुगमन ूावधान अ तगत एउटा स भा य ःवत ऽ “ढाँचा” हो।

रा य मानव अिधकार संःथाका ूकारह

“रा य मानव अिधकार सःंथा” भ ने श दावलीले एक वशेष अथ हािसल गरेको छ। मानव अिधकारसगँ स ब धत “सःंथाह को” सं या र ेऽ ठूलो ह छ र यसले ुधािमक सःंथा, शेड युिनयन, आमस चार, गरै-सरकार सःंथा, सरकार वभागह ,

अदालत र कानुनलाई समेत समे छ भने “रा य मानव अिधकार सःंथा” ले मानव अिधकारको सरं ण र स व नको वशेष काम गन एउटा िनकायलाई जनाउँछ।

कुनै पिन दइटाु सःंथाह या क उःत ै हँदैननु ,् तर उनीह मा केह साझा गणुह

ह छन।ु ् ितनीह ूाय: बनोटमा ूशासिनक ूकृितका ह छन।ु ् रा य मानव अिधकार सःंथा अदालत वा कानुन िनमाण गन िनकाय नभए तापिन साधारण झगडा स ब धी िनणय गन जःता अध– याियक श उनीह म ये धेरैजसोसगँ रहेको ह छ। ु िनयम अनुसार, यी सःंथाह सगँ रा य र अ तरा य ःतरमा मानव अिधकारको स मानसगँ गाँिसएका वषयमा िनर तरताकासाथ स लाह दने अिधकार रहेको ह छ। यी सःंथाहु ले वचार र िसफा रसह को आधारमा सामा य

ढ गले या उनीह लाई य वा समहूबाट ूा उजरु ह मािथ म यनजर गरेर वा ितनीह को समाधान गरेर आ नो कायस पादन गछन। केह देशह मा रा य्

मानव अिधकार सःंथाह को ःथापनाको लािग सं वधानले न ै यवःथा गरेको छ। धेरैजसो यःता सःंथाह कानुन वा परमादेश ारा िनमाण ग र छन। ् धेरै रा य

सःंथाह कुनै न कुनै त रकाबाट सरकारको कायकार हाँगासगँ जो डएका हु छन,् र उनीह ले उपभोग गन ःवत ऽताको वाःत वक तहका लािग सदःयता तथा सःंथा स चालनको तौरत रका जःता वषयह मा भर पछ।

  141

व मान धेरैजसो रा य सःंथाह लाई दईु ठला म ये कुनै एक वगमाू रा स क छ “मानव अिधकार आयोग” र “ससंद य आयु ”। अक थोरै साधारण तर उ कै

मह वको सःंथा भनेको “ विश कृत” रा य सःंथाह हन जसले ु ् अपा गता भएका य ह , जातीय र भा षक अ पस यक, आ दवासी, बालबािलका, शरणाथ वा म हला जःता खास समहूका मािनसह का अिधकारको सरं ण गछन।्

पे रस िस ा त

महास धको आवँयकता पुरा गन सयं ऽको योजना तयार वा यसको िनमाण गदा प रा ले मानव अिधकारको सरं ण र ूव नको लािग रा य सःंथाह को अवःथा र काम स ब धी िस ा त

लाई वचार गनु पछ। सन ् १९९१ मा पे रसमा भएको रा य मानव अिधकार सःंथाह को एउटा अ तरा य कायशालाले यी िस ा तह को प हलो पटक मःयौदा तयार गय जसलाई सन ्१९९३ मा भएको सयंु रा सघंीय महासभा ारा पा रत ग रयो। ितनै िस ा तह लाई “पे रस िस ा त” को पमा बु झ छ।

रा य मानव अिधकार सःंथाका स भा वत कायह

एउटा ःवत ऽ र व सनीय रा य मानव अिधकार सःंथाको ःथापना गनु तफ ल त ब समा सचूीकृत ग रएका सात वटा िस ा तह का अित र पे रस िस ा तले ती मलुकुह ले पुरा गनु पन कितपय दािय वह को सचूी तयार गछ। रा य मानव अिधकार सःंथाह को कायिनदश सं वधान वा अ य कानुनमा उ लेख

“अपा गता भएका य ह को लािग अिधकारको ूाि एउटा िनर तर चुनौतीको वषय हो। यो महास धले अ ेलीयाका अपा गता भएका य ह लाई पहँचु , िनंप ता र समानता उपल ध

भएको समाजको िनमाणका लािग साथै अ य य ह सरह अवसरको उपभोगको लािग माग िचऽ र स दभ साममीको पिन भिूमका खे नेछ”

माहम एडवाड सांसद(अ ेलीया)  

 142

भए अनुसार स भव भएस म वःततृ हनु पछु , र यसका साथै पे रस िस ा तले

सःुप पमा यःता सःंथाह ले गनु पन कायह को िन न बमो जम उ लेख गरेको छ:

प रा ह को मानव अिधकार स ब धी दािय वको काया वयनको अनुगमन गन र यस स ब धी वा षक पमा ूितवेदन पेस गनु पछ (क तीमा पिन);

मानव अिधकारका वषयह मा, यस स ब धी कानुनी र ूशासिनक

यवःथाह , मानव अिधकार हनन, देशको समम मानव अिधकारको अवःथा, र यःतो अवःथाको सधुारको लािग ग रएका पहलह लगायतका मानव अिधकार स ब धी वषयमा सरकारको अनुरोध वा आ न ैूय नमा सरकारलाई ूितवेदन बुझाउनु तथा िसफा रस गनु पछ,

रा य कानुन र यवहारलाई अ तरा य मानव अिधकारको ःतरमा साम जःयताको ूव न गनु पछ,

मानव अिधकार स ब धी अिभस धह को अनुमोदनलाई ूो सा हत गनु पछ,

प रा ले सयंु रा सघंीय स ध िनकायमा मानव अिधकार स ब धी अिभस धह को अनुमोदनका वषयमा ूःतुत गनु पन ूितवेदनको िनमाणमा योगदान गनु पछ।

ेऽीय तथा रा सघंीय मानव अिधकार िनकायह साथै अ य प रा का मानव अिधकार िनकायह सगँ सहकाय गनु पछ,

मानव अिधकार िश ाको िनमाणमा सहयोग गनु पछ र मानव अिधकारका बारे मा सावजिनक जनचेतना जगाउने र वभेदका व

जु न बल ूदान गनु पछ।

रा य कानुन र अ यासको अनुगमन

पे रस िस ा तले िसफा रस गरे जःतै मानव अिधकारको ःतर रा य कानुनले

िन त गरे नगरेको सिुन त गन अिधकार रा य मानव अिधकार सःंथाको कायिनदश हनु सामा यु कुरा हो। यो उ ेँय व मान कानुनह को पर ण गरेर,

  143

तथा नयाँ कानुनह को िनमाण उपर अनुगमन र ट पणी गरेर ूा गन स क छ। धेरै सःंथाह ले आ नो ॐोतलाई ूःता वत कानुनको अनुगमनका लािग सम पत गछन जसले् गदा उनीह ले मानव अिधकार दािय वको अनसुरण तथा ूःता वत

कानुन बारे वचार गन र आवँयक परेमा ट पणी गन स छन।् मानव अिधकारमा ूःता वत कानुनले पान स ने ूभावका आधारमा रा य मानव अिधकार सःंथाले सावजिनक पमा जनचेतना जगाउन पिन स नेछ जसले गदा य तथा सःंथाह ले चाहेमा स ब धत वषयमा आफूलाई लागेका कुरा सरकारलाई पेश गन स ने छन।्

सा दिभक कानुन, रा य मानव अिधकार रणनीित वा काययोजना तथा कुनै पिन यवहा रक अ यासका आचारसं हता िनमाण लगायतका अपा गता भएका य ह का अिधकारसगँ स ब धत अ तररा य दािय वह तथा रा य कानुनह अनु प प रा ह ले सरकारको यवहार र नीितह भएको कुराको अनुगमन गन वषयमा पिन रा य मानव अिधकार सःंथाको उ कै मह वपूण भिूमका ह छ।ु

वःतारमा पे रस िस ा त

पे रस िस ा त मानव अिधकारको सरं ण र स व नका लािग गठन भएका रा य सःंथाह को समम ःथित र कायह का स ब धमा सयंु रा सघंीय

महासभाबाट पा रत ठोस यूनतम ् िसफा रसह को एउटा बनावट हो। अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धको धारा ३३(२) ले महास धको काया वयनको ूव न, सरं ण र अनुगमनका लािग सयं ऽह को िनमाण गदा प रा ह लाई यी िस ा तह ूित गत गन लगाउँछ। पे रस िस ा तका अनुसार यस किसमका सयं ऽः

कानुन वा सवंैधािनक यवःथा ारा सरकारबाट ःवत ऽ रहेको हनु पछु ;

आ नो भिूमका र सदःयतामा बहलवाद हनुु ु पछ;

 144

व मान तथा ूःता वत कानुन र नीितसगँ स ब धत िसफा रस र ूःताव ूःतुत गन मता लगायतका विभ न मा यम ारा महास ध

काया वयनको स पूण प को सामू हक पले ूव न, सरं ण र अनुगमन गनको लािग महास धको स दभमा फरा कलो अिधकार हनु पछ।ु

उजरु सु ने र यसलाई समाधानका िन त स ब धत यो य अिधकार

सम पु याउने मता स हतको अनुस धानको उपयु श हनु पछु ;

िनयिमत र ूभावकार काय ारा यसको िचऽण ग रनु पछ;

उनीह को िनिम उिचत आिथक यवःथा ग रएको हनुपदछ जसले गदा ुउनीह को ःवत ऽता मािथ ूभाव पान किसमको आिथक िनय ऽणबाट उनीह मु हनेु छन; र

सवसाधारण जनता साथै महास धको स दभमा वशेष गर अपा गता भएका म हला, बालबािलका तथा उनीह को ूितिनिध व गन सःंथाह

लगायत अपा गता भएका स पूण य ह का लािग पहँचयुु हनु पछ।ु

मलुुक िभऽ मानव अिधकार अवःथा सधुार गनको लािग ग रने पहलह

मानव अिधकार दःतावेज अ तगतका दािय वह काया वयन गनको लािग चािलएका रणनीित र कायनीितह को परेखा कोद प रा ह ले एउटा रा य मानव अिधकार काययोजनाको िनमाण गनु सव म हनेछ। यःता ुरणनीित र कायनीितह को िनमाण गदा प रा ह ले ूाय:जसो रा य मानव अिधकार सःंथासगँ स लाह गन गदछन। रा यको रा य् मानव अिधकार काय योजना भ दा अलग र ःवत ऽ रहँदै मानव अिधकारको स मानको ूव नका लािग रा य मानव अिधकार सःंथाह ले आ नै काययोजना बनाउन स ने छन। मािथ उ ले् खत कुनै पिन स दभमा उपयु रणनीितह को मःयौदा तयार ग रँदै रहेको वषयमा सरकारको उपयु िनकाय तथा नाग रक समाजसगँ स लाह ग रन ु पछ। नाग रक समाज, खासगर अपा गता भएका य ह तथा उनीह को ूितिनिध व गन सःंथाह , अपा गता भएका बालबािलकाह तथा अपा गता भएका

  145

य ह लाई हेरचाह गन य ह यो ू बयामा सलं न हनुु पछ भनेर महास धले ूःट पमा उ लेख गदछ।

रा य मानव अिधकार सःंथाह ले वशेष अवःथाह मा िन त अिधकारह सगँ स ब धत अ यासका लािग आचारसं हताको िनमाण गन

स ने छन। उदाहरणको लािग् , ती यवहारसगँ स ब धत आचारसं हताले वशेष अिधकारको लागु वा अिधकार काया वयनका लािग आवँयक वशेष कदमह को वःतार; खास सरकार िनकायह को यहोरा वा उ िनकायह को वग; एउटा खास किसमका सावजिनक वा िनजी बयाकलाप वा ती बयाकलापह को वग; वा खास उ ोग वा पेशासगँ स ब धत हन ु स ने छन।् ूःतुत ग रएका यःता आचारसं हतालाई िनयिमत गराउनुपन

ूकृितलाई म यनजर गद यःता आचारसं हताको कानुन ारा िनमाण ग रन ुपछ र साधारणतया वःततृ परामशह ग रए प ात माऽ पा रत् ग रनु पछ।

सावजिनक छान बन, अ ययन वा ूितवेदन

ॐोत धेरै ला ने भए तापिन खास वषयसगँ स ब धत सावजिनक छान बन वा अ ययनले अिधकारको स मानको ूव न गन र जनचेतना जगाउन म त गन स नेछ। यःता अ ययनह रा य मानव अिधकार सःंथाह को आ नै ःव ववेकमा स चालन गन स कनेछ वा सरकारले, उदाहरणको लािग, महा यायािधव ा वा अिधकार वशेषसगँ स ब धत स पक के िह ारा ूवतन गन स दछ वा यव ःथत मु ाह लाई उठान गरेका यव ःथत उजरु का प रणामको पमा ◌ास चालन गन स कनेछ। सरकार नीितह को वकास वा याियक ू बयाह को स चालनसगँ स ब धीत त य प ा लगाउने ॅमणह गनको िनिम सःंथाह लाई पिन सश करण गन स कनेछ। यःता छान बन र अ ययन स चालन गन पाउने

कायिनदशसगँसगँ ै यो कायलाई पूण ूभावकार पमा स प न गन आवँयक सचूना र ूमाणको स कलन गन पाउने श पिन दइनु पछ।

 146

अनुस धाना मक अिधकार नभएका रा य मानव अिधकार सःंथाह लाई सचूनाको स कलन गन पाउने केह ूकारको अिधकारको आवँयकता हनेछ।ु

महास धको धारा ३५ ले प रा ह लाई महास ध अ तगतका दािय वह

पुरा गन उनीह ारा चािलएका कदमह का बारेमा अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी सिमितमा आविधक पमा ूितवेदन पेश गन लगाउनेछ। महास धको धारा ४(३) (अपा गता भएका य ह सगँ परामश र सहभािगता) र धारा ३५(४) को सयंु अथ अपा गता भएका बालबािलकाह तथा ितनीह को ूितिनिध व गन सःंथाह स हत अपा गता भएका य ह सगँ परामश गरेर प रा ले यःता ूितवेदनह को तयार गनुपदछ। ूितवेदनको तयार गन ू बयामा रा य सःंथाह ले आ नो भिूमका िनवाह गन स छन ्तथा सो ू बयामा नाग रक समाज र सरकार बीचको परामशमा सहजीकरण गन स छ।

रा य सःंथाह लाई य द सरकार ारा ूःतुत ूितवेदनमा आफूह ारा ूःतुत त यह लाई यान न दएको वा उिचत पमा समावेश नगरेको लागेमा सरकार ूितवेदनको वक पको पमा छायाँ ूितवेदन ूःतुत गन स ने छन। अझ् ब दो ूचलनका पमा ूितवेदन ूःतुत गन बेलामा स ध–अनुगमन िनकायले ू य पमा रा य मानव अिधकार सःंथाका ूितिनिधसगँ सरस लाह गन गदछन।्

ववादको समाधान गन

पे रस िस ा तमा िनमाण भएको िसफा रस स मत रा य मानव अिधकार सःंथाको एउटा साझा काय मानव अिधकार उ लघंनका आरो पत घटनाह स ब धत ववादह को समाधान गन म त गनु हो। ववादह समाधान

गन म त गन कायिनदशका साथै सचूना र ूमाणह को स कलन गन पाउने अिधकार दइनु पछ।

  147

िश ा र सावजिनक जनचेतना

पे रस िस ा तह ले मानव अिधकार िश ा कायबमह को ूव नलाई वशेष िसफा रस गदछ। कुनै पिन य ह , िनजी तथा सरकार िनकायसगँ

स ब धत य ह ले मानव अिधकारका बारेमा र साथसाथ ै ती अिधकारह को स मान ग रए या नग रएको र ूभावकार त रकाबाट अनुगमन गरे नगरेको बारेमा जानकार पाउनु अ यावँयक ह छु । समहू वशेषह को आवँयकता अनुसार कायबमह को िनमाण गनु आवँयक ह छु । उदाहरणको लािग अपा गता भएका य ह का लािग ल त

कायबमह ले ॄेल, ठलो आकारमा छपाइू , सरल भाषा, लोज या सन वा पहँचयुु व तुीय ढाँचामा आ नो सामामीह ूःतुत गनु पछ।

रा य मानव अिधकार सःंथा र उजरु सयं ऽ

पे रस िस ा तह ले रा य मानव अिधकार सःंथाह को लािग अनुस धान गनको लािग उिचत अिधकार तथा उजरु सु ने यो यता ूाि को लािग आ हान गदछ। व मान रा य सःंथाह जसले महास ध अ तगत अनुगमन गन काय गछन ्ितनीह ले सो ू बयामा अपा गता भएका य ह तथा उनीह को ूितिनिध व गन सःंथाह को पहँच सुु िन त गनको लािग आ नो मेलिमलाप र म यःथताको वषयलाई समायोजन गन स ने छन। यी सःंथाह ले उपयु् दािय वह पुरा गनको लािग तल उ लेख ग रएका स हत धेरै धेरै विधह अपनाउन स नेछन:्

भारतमा अिधकार संर ण

२९ वटा रा य र ६ वटा के ि ारा शािसत ूशासिनक भभूाग रहेको भारतमा, अपा गता भएका य ह स हत सबैको अिधकार सरं ण गन भारतको सःंथागत ढाँचा आवँयकता अनु प नै ज टल ूकारको छ। २००६ को फेॄुअर मा अपा गता नीितका लािग ज मेवार सरकार िनकाय सामा जक याय तथा सश करण म ऽालयले अपा गता भएका य ह का लािग एउटा

 148

रा य नीित (एन प पड )लाई पूणता दयो र पा रत गय । यसको काया वयनसगँ स ब धत वषयमा सयंोजन गनको लािग एन प पड ले एउटा अ तर-म ऽालय िनकायको ःथापना गय , रा य तहमा रा य सम वय सिमित र रा य तहमा के ि य सम वय सिमितको पिन िनमाण गय । यी सिमितह ले

रा य पनुःःथापना प रषद; र अ टजम, म ंतंक प घात, बौ क अपा गता तथा बहु अपा गता भएका य ह का लािग रा य कोष स हतका भारतमा वधमान विभ न विश कृत सःंथा र िनकायह को सयंोजन गदछ।

एन प पड लाई अ गकार गनु पूव, अपा गता भएका य ह को ऐन १९९५ (समान अवसर, अिधकार सरं ण तथा पूण सहभािगता) अ तगत अपा गता भएका य ह का लािग एउटा आयोगको ःथापना ग रयो। सो आयोगको उ रदािय व अ तगत सरकार कोषको ूयोगको अनुगमन गन, रा य तहका आयु ह का कायह को सयंोजन गन, तथा अपा गता भएका य ह को लािग उपल ध गराइएका अिधकार र सेवाह को र ा गन जःता कायह लाई समे छ। बा या मक िनणय गन नसके तापिन ूमखु आयु लाई अिधकार हनन र् कानुन काया वयन नगरेको वषयको अनुस धान गन, सनुुवाइको लािग आ हान, शपथ स ब धी ूमाण ूा गन र आरोपीलाई आयोग सम उप ःथितको लािग आदेश दने जःता अिधकारह दएको यो एउटा अध याियक आयोग भएको छ। यस कारणले आयोगसगँ कोषह को सपु रवे ण गन र कानुनको अनुगमन गन जःता ैध भिूमका छ।

भारतमा पिन रा य मानव अिधकार आयोग छ जसले य गत उजरु ह को छान बन गन, भारतीय सव च अदालतको ू बया अगा ड बढाउन पहल गन (िसिमत दायरािभऽ रहेर) , अदालतमा अिन णत रहेका मानव अिधकार हननका मु ाह उपर हःत ेप गन, सं वधान स हत मानव अिधकारसगँ स ब धत

कानुनह को पुनरावलोकन गन, र यस वषयमा खोज तथा अनुस धान गन र यःता कायह को ूव न गदछ। अपा गता भएका य ह का लािग एउटा रा य नीित (एन प पड ) को िनमाणका समयमा स ब धत म ऽालयह लाई

  149

आवँयक िसफा रस गन तथा अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध स ब धमा छलफलका बेलामा सरस लाह ूदान गन समयमा आयोगले िनकै स बय भिूमका खे यो।

मेलिमलाप र म यःथता

अ य त आधारभतू तहमा रा य मानव अिधकारका धेरै सःंथाह ले शा त र मेलिमलापको सेवा ारा अिधकार ूाि लाई बल पु याउन म त गन छन। ्पडामा परेको एउटा य ले उससगँ स ब धत वषयमा छलफल गनको लािग िसध ैशा त वा मेलिमलाप अिधकृतसगँ स पक गन स नेछ। ती अिधकृतह लाई उजरु ह को दता गन र प डत य ह लाई उपल ध वक पह स ब धी स लाह दने, तथा ितनीह ले ती य ह को इ छामा आधा रत रहेर ववादमा सलं न अक प सगँ स वादको पहल गन स ने आ द कुरामा ती अिधकृतह को सश करण ग र छ। धेरै रा य सःंथाह ले अ ात वा हःता र नभएको उजरु पऽलाई मा यता न दए तापिन यो ू बयामा भने अनौपचा रक टेिलफोन वा आमनेसामने छलफल पिन समावेश हन स नेछ।ु धेरैजसो रा य सःंथाह िल खत स चार जःतो अित औपचा रक अनुरोधमा भर पनु पन ह छु । ववादको ूकृित र ूार भक छलफलको नितजामा आधा रत रहेर ववादमा मिुछएका दव ैुप बीच छलफल बैठकको आयोजना गन स कनेछ जनु बेलामा मेलिमलापकता वा म यःथता सयंोजकले ववादसगँ स ब धत वषयको समाधान गन ूय न गनछ।

रा य मानव अिधकार सःंथाले ट गोु लगाइएका ववादह को ूवृ प ह याउने त रकाको पमा मेलिमलाप वा म यःथता ू बयाह को ूाय:जसो रेकड रा छ। यःता रेकडह वा षक सःंथाको ूितवेदनमा, वशेष ूितवेदनको घोषणामा, सयंु रा सघंीय स ध िनकायलाई ूःतुत

गन छायाँ ूितवेदनमा, म यःथता र मेलिमलाप गराउने ज मेवार भएका कमचार ह लाई तािलम ूदान गन तथा ःथर अ यास र नितजाह को िनमाण गन ूयोग ग र छ। यी रेकडह सरु त रा खन ुपछ र अतीतका

 150

कुनै पिन घटनासगँको ूस गह ले ववादमा सलं न प ह को प हचान गनु हँदैन।ु

म यःथता र मेलिमलापलाई उजरु समाधान गन अक सयं ऽस म जो न स क छ जसले गदा सो तहमा िनणय हन नसकेकोु ववादह को रा य

सःंथा ारा उ च तहमा समाधानको िनिम लान स नेछ।

मानव अिधकार अदालत

ववादको िनकासा म यःथता वा मेलिमलापबाट असफल हनु वा ववादमा ुसामेल एक वा दवै प लाई उ ववादु सु झाउनका लािग जार ग रएका सतह को पालना गराउन असफल भएको ख डमा केह रा य मानव अिधकार सःंथाह सगँ एउटा सयं ऽ वधमान ह छु जस ारा उनीह वा ववादमा सलं न प ह ले रा य मानव अिधकार अदालत लगायतका अदालत सामु ने गएर ू बया अगा ड बढाउन स दछन।् यस किसमका ू बयाह को पहल गन साम य र अदालत ःवयंमा पिन कानुनी अिधकार ूा िनकायबाट ःथा पत हन ु पछ। रा य मानवु अिधकार अदालतले औपचा रक कानुनी ू बया र अनुस धान र स झौताका अनौपचा रक ू बयाह का बीचमा एउटा साँघुको पमा काय गन स दछ।

कानुनी ू बयामा हःत ेप

रा य मानव अिधकार सःंथाको अक स भा वत काय भनेको सामा य याियक ूणाली अ तगत भएका कारवाह मा हःत ेप गनु हो। उदाहरणको लािग, अ ेलीयामा मानव अिधकार समान अवसर आयोगसगँ अपा गता भेदभाव स ब धी मु ाह लाई उठाउने अदालती ू बयाह मा एिमकस

युर (अदालतको एउटा साथी)को पमा हःत ेप गन अिधकार रहेको ह छु । यसले आयोगलाई कानुनको या या र यसलाई व मान

प र ःथितमा कसर ूयोग गन स क छ भ ने वषयमा आ नो कोण ूःतुत गन अनुमित ूदान गदछ।

  151

यु ज या डको मानव अिधकार पुनरावलोकन अदालत

१९९३ को यु ज या डको मानव अिधकार ऐनले रा य मानव अिधकार आयोगको एउटा अगँको पमा मानव अिधकार ू बया मक कायह को कायालयको ःथापन गरेको छ। उ मानव अिधकार ू बया मक कायह को कायालयको नेतृ वमा कायालयको िनदशक रहनेछन।् िनदशकलाई मानव अिधकार स ब धी नाग रक कारबाह लाई एउटा ःवत ऽ मानव अिधकार पुनरावलोकन अदालत सम पु याउने अिधकार रहेको छ।

यु ज या डको मानव अिधकार पुनरावलोकन अदालत याय म ऽी ारा िनयु ग रएका य ह को समहू ारा िनिमत वैधािनक िनकाय हो, जसम ये तीन जनाले अदालत साम ु आएका जनुसकैु वषयका बारेका सु ने छन। मानव्

अिधकार, याियक, सामा जक, सांःकृितक, ूशासिनक, तथा आिथक ेऽमा अनुभवी र याित ूा २० जना य ह बाट यो समहूको िनमाण ह छ। एउटा ुअध- याियक िनकायको पमा यो अदालतलाई कारवाह ू बया स चालन भएको विधमा ता कक पले उिचत वःततृ र ःवत ऽ िनणय गन अिधकार रहेको छ। अदालतसगँ ववादह को समाधान गन र आवँयक कानुनी उपचार ूदान गन अिधकार रहेको छ। यःतै यसले कुनै पिन वषयलाई रा य मानव

अिधकार आयोगको शा त तथा िन पण ू बया सम र कानुनी उपचार आवँयक मु ालाई उ च अदालत सम िसफा रस गन पिन स नेछ।

एउटा उपयु सःंथाको िनमाण

प रा को याियक ूशासनमा महास धको आवँयकता पुरा गन स म बनाउनको िनिम सशंोधन गन िम ने ग र यःतो ढाँचा अगा ड नै अ ःत वमा रहेको ह छु भ ने कुरालाई महास धीले ःवीकार गरेको छ। तथा प केह सःंथागत

सयं ऽह महास धको काया वयनको अनुगमन गनको लािग यव ःथत ग रएका नहनु स दछन र ितनीह को सशंोधन् हनुु पन स भावना ह छु । पूव ःथा पत भएका रा य मानव अिधकार सःंथाह लाई आवँयक पन मानव तथा आिथक ॐोत

 152

ूदान ग रन ु पदछ जसले गदा उनीह ले महास ध काया वयनको ूभावकार

अनुगमन गन स ने छन। यसले् जनुसकैु ःव प महण गरेतापिन एउटा सःंथा वा सःंथाह को सयंु पले अिधकारको सरं ण, स व न तथा महास ध काया वयनको ूभावकार अनुगमन गन जःता महास धमा प हचान ग रएका कायह पुरा गन स नु पछ। सो सःंथाले नाग रक समाज खासगर अपा गता भएका य ह र ितनीह को ूितिनिध व गन सःंथाह महास ध काया वयनको अनुगमन ू बयामा पूण सहभागी हने छन भ ने मा यताकोु ् स मान गनु पदछ।

नयाँ सःंथा ःथापना गन वा परुानो व मान सःंथामा भर पन वषयको िनधारण गन बेलामा तल उ ले खत कुरामा यान पु याउन ुपछ : ―

के व मान सःंथाले पे रस िस ा तलाई आ मसात गदछ?

के यो संःथालाई अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धलाई समे ने कायिनदश ूा छ?

के उ सःंथासगँ सामा यतया महास ध र/वा मानव अिधकार र अपा गता स ब धी वशेष ह छन?्

के सःंथासगँ अपा गता भएका आयु र कमचार ह छन?्

के व मान सःंथासगँ यसका अ य िनयिमत कायका साथै अपा गता भएका य ह को अिधकारको ूव न, सरं ण तथा महास ध

काया वयनको अनुगमन गनका लािग पया मानव ससंाधन र समय छ?

के व मान सःंथा अपा गता भएका य ह का लािग पहँचयु छु , र के यो सःंथासगँ पहँचयु ता स ब धी ठोसु नीितह छ (ःथान, डकुमे टेसन,

ू विध, इ या द)?

संसद य सुप रवे ण

महास धले तय गरेका अनुगमनका वशेष दःतावेजका साथसाथै ससंदले आ नो सपु रवे ण गन कायह ारा अपा गता भएका य ह को मानव अिधकार स मानको सिुन तताको लािग एउटा मह वपणू भिूमका खे दछ। सपु रवे णका ूमखु साधनह लाई तल वणन ग रएको छ:२

  153

ससंद य सिमित

ससंद य सिमितह ारा सामा यतया कायकार िनकायको यव ःथत सपु रवे ण ग र छ। ितनीह ले एकल सरकार वभागह तथा म ऽालयह को कायह को प ह याउने, र ितनीह को नीित र ूशासनका खास मह वका वषयमा अनुस धान स चालन गछन।् ूभावकार सपु रवे ण गनको िनिम सिमितलाई आ ना वषयवःतुह आफ तय गन र म ऽालय र सरकार कमचार लाई उनीह सगँ स ब धत वषयका ू ह को जवाफ दनलाई उप ःथत हन लगाउनु आवँयक ह छु ।

छान बन आयोग

ूमखु सावजिनक मह वको कुनै पिन मु ा उ दा, यसलाई स बोधन गनको लािग

एउटा छान बन आयोगको िनयु गनु उ म हन स दु छ। यो खास गर यःतो बेलामा उपयोगी हुन स छ, जित बेला सो वषयवःतुको दायरा एउटा माऽ ससंद य सिमितको वशमा हँदैन वा एउटा माऽु सरकार वभागको उ रदािय व रहेको हँदैन।ु

म ऽीह सँग िसधा सोधपुछ

विभ न प रा ह मा म ऽीह पिन वधाियकाको सदःय ह छनु ,् सो सपु रवे ण सयं ऽको एउटा मह वपूण ज मेवार म ऽीह लाई िनयिमत पमा ससंद ारा िल खत र मौ खक दवै मा यम ारा ू सो नुु हो। यसर ग रने ू य सोधपुछह ले सरकारलाई जवाफदेह बनाइ रा म त गनछ।

रा य मानव अिधकार संःथाह महास धमािथ के ित भइसकेका छन ्

रा य मानव अिधकार सःंथाह ले महास ध र ऐ छक ूोटोकलसगँ स ब धत वषयका छलफलह मा भाग िलनकुासाथै यो पा रत भए दे ख िनर तर महास धसगँ स ब धत र ह आएका छन।् महास धको काया वयन र अनुगमन गन वषयलाई वचार ग रनुपन स ब धमा छलफल गनको लािग

 154

रा य मानव अिधकार सःंथाह ले रा य र अ तरा य ःतरमा अपा गता भएका य ह को ूितिनिध व गन सःंथाह सगँ वशेष ह को बैठक आयोजना गरेको छ। मानव अिधकारको सरं ण र स व नका लािग रा य

मानव अिधकार सःंथाह को अ तरा य सयंोजन सिमितको एजे डालाई महास धले मह वपूण ःथान ओग यो। सन ्२००७ को माचमा भएको यसको पिछ लो बैठकमा सो सिमितका मानव अिधकार र अपा गताका स पक

य ह र आइ रस मानव अिधकार आयोगका ूितिनिधह ले रा य मानव अिधकार सःंथाह ले अपा गता भएका य ह र उनीह का ूितिनिध व गन सःंथाह सगँ न जक रहेर काम गन र सिमितको भ वंयमा हने बैठकह का ुसमय महास ध स ब धी छलफलमा सम पत गन ूःताव दता गरे।

रा य मानव अिधकार सःंथाको एिसया यािस फक म च ारा रा य मानव

अिधकार संःथाह का लािग अपा गताका स ब धमा एउटा डेटाबेस िनमाण गन वःता रत ूःतावलाई सिमितको यूरोले समथन गय । सो डेटाबेसले मानव अिधकार र अपा गतासँग स ब धत वषयमा अ तरा य पमा तुलना यो य सचूनाको स कलन, व ेषण र रपो टङमा सहजीकरण गनछ। उ डेटाबेसले

िन न उ ेँय रा दछः

अपा गता भएका य ह सगँ स ब धी वषयह लाई स बोधन गनको लािग रा य मानव अिधकार सःंथाह िभऽ न ै उनीह को यो यतालाई प रमाजन गन मता अिभवृ का ूाथिमकताह को प हचान गन;

अपा गता भएका य ह व हनेु मानव अिधकारका उ लघंनह को बारेमा सचेतना अिभवृ गन तथा ूित बयाको पमा सकारा मक सामा जक प रवतनको ूव न गन;

अपा गता भएका य ह को अिधकारमा हनेु समाजशा ीय खोजलाई म त गनको लािग एउटा व सनीय त या कको ूमा णक आधार ूदान

गन; र अपा गता भएका य ह को अिधकारसगँ स ब धत वषयह लाई

स बोधन गन अ तरा य समदुायह बीचको संयोजनलाई सधुार गन।

  155

कायकार िनयु का सआुम िनर ण

म ऽीह वधाियकाका सदःय नहने पु रा ह मा ससंद य सपु रवे णको एक मह वपूण प , म ऽप रषदले गरेका र उ च पदःथ सरकार कमचार ह को िनयु को अनुमोदन ू बयालाई अगा ड बढाउनु हो। ूायजसो, यस अ तगत उ सावजिनक कायालयह मा िनयु ग रएका ती कमचार ह को औिच यताको बारेका ग रने लामा अनुस धानह पछन। ससंद य् आयु ह , मानव अिधकार आयु ह र म ऽी प रषदका सदःयह को िनयु का स दभमा भने ससंदले िनयु का लािग छािनएका ती य ह को अपा गतासँग स ब धत वषयमा जानकार र उनीह को यस ूितको सोचको ठहर गनु अ य त उपयु हनेछ।ु

सावजिनक गरैसरकार िनकायको सपु रवे ण

ससंदले यःता ःवत ऽ िनकायह को पिन अनुगमन गदछ जसलाई सरकारले कुन ैपिन वषयलाई िनयिमत बनाउने वा मह वपणू सेवाह को आपुित गन जःता कायह स प न गन ज मा दएको हनेछ। ु यसमा अपा गता भएका य ह का अिधकारका स ब धमा ू य ूभाव पान स ने ःवाः य र सरु ा, सेवा ूदायक िनकायह , सावजिनक सरोकार र अ य िनकायह लाई िनयिमत गन कायह लाई समे नेछ।

बजेटको सआूम िनर ण र आिथक िनय ऽण

सरकारको आिथक लगाममािथ हने आ नो ु िनय ऽण ारा ससंदले नीितह मािथ मह वपूण ूभाव रा दछ। बजेटको िनमाण भई रहँदा र यसको खच गन दवुै बेलामा ससंद य सपुरे रवे ण हु छ। यो ू बयाको एउटा अशंको पमा ूःता वत

बजेटले अपा गता भएका य ह जःता विभ न सामा जक समहूह मा पारेको ूभावका बारेमा छलफल र अनुगमन ग रएको सिुन त गन काय ससंदले गदछ।

 156

अदालत र यायपािलकाको भूिमका

हरेक प रा ह को सवंैधािनक सरंचनाको आधारमा अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धको अनुमोदन क रा य काननुको एक भागको पमा रा य अदालत ारा लाग ु हने गरु ःवत: महास धको साममी रा य कानुनमा प रणत हनेछु (नाग रक कानुनी ूणालीमा जःतो एका मक विधका पमा िचिनने), वा रा य वधाियका ारा महास धमा उ लेख ग रएका अिधकारह को समावेश ग रनुपन आवँयकता हनेछु (नाग रक कानुनी ूणालीमा जःतो ैधा मक विध)। तथा प, पिछ लो स दभमा समेत, महास धको हःता र वा अनुमोदनको कायले माऽ पिन महास धको प मा एउटा बिलयो अथयु ूाथिमकताको िसजना गदछ। यसको अथ यो हो क एउटा रा यको रा य काननु अ तरा य कानुन अ तगतका दािय वसगँ बेमेल नहने साझा सवंैधािनकु मा यतालाई लाग ु गद यायपािलकाले स भव भएस म महास धसगँ एक पता हनेु गर रा य कानुनह लाग ुर या या गदछ। यसका अित र महास धलाई अ गकार गनु पूव ूथमत: अदालतबाट न जरका पमा िनमाण भएका कानुनह लाई सा ीको पमा िलदैँ प रा ह ले अपा गता भएका य ह को अिधकारको ूव न र सरं ण गद समानता र गरै–भेदभावको िस ा तको लाग ुगन आ नो दािय वको प हचान गन छन।्

तलको ब समा कानुनले वचार गरेका धेरैजसो मु ाह उ च र पुनरावेदन अदालतका हन तथा प ु ित म ये रा य मानव अिधकारका उजरु ह वा मेलिमलाप स ब धी िनकायह ारा ग रएका केह िनणयह लाई पिन समे टएको छ। हाल स म, यायपािलकाले अपा गता भएका य ह लाई लाग ु हने खालको गरैु –

भेदभावको िस ा त िनमाण गनको लािग एउटा मह वपूण भिूमका खेलेको छ। अिधकार सरं णमा यःतो के ि य भिूमका खे दा यायपािलकालाई फाइदा र बेफाइदा दवै ह छन।ु ु ्

  157

अिधकारको याियक सरं ण

धेरै रा य कानुनी ूणालीह ले अिधकार तथा कत यह को िनधारण गनको लािग र कानुनी िस ा तह को िनमाण गनको लािग औपचा रक र ौणेीब ढाँचाको याियक ू बयाह को ूयोग गछन। अदालत र् रा य ऐनको सयंोजन ारा, वा पवू न जरका मा यताको काया वयनले कानुन तथा कानुनी िस ा तको वकास समय अनुकूल रहेको सिुन त गन म त गनछ। “पर ण मु ा” ह मािथ ला िनकायका अिधकृतह ारा स मिलत ग रएको उ च अदालत साम ु याउने फाइदा पिन छ कन क िय अिधकृतह उ लेखिनय पले नीितगत अिभूायह देखाउन स ने ज टल वषयका मु ाह मािथ सावधानी र वचारपूवक िनणय दन यो य ह छन। ु ्यो तहका मु ाह ले साधारणतया उ च तहका कानुनी अ पल र यःतै तहको ूितिनिध व गन प ह लाई आक षत गदछ। “पर ण मु ा” स ब धी िनणयले ववादमा सलं न प ह लाई माऽ नभएर यह र यःतै ूकृितका मु ामा सलं न अ य य ह लाई समेत ूायः ूभाव पान स नेछ। उदाहरणको लािग, “पर ण मु ा” मा अदालतको िनणयले ववाद िन याउने प लाई ितपूितको भािगदार बनाउने माऽ होइन क ब यसले त यव ःथत पमा नीितह को प रवतनको नेतृ व गनछ, तसथ य ह को ठलोू समहूको अिधकार ूाि मा सधुारको पिन नेतृ व गनछ। यस कारणले यायपािलकाको अिधकार सरं णमा अित नै मह वपूण भिूमका ह छ।ु

यायाधीशले नाग रक, सांःकृितक, आिथक, राजनैितक र सामा जक अिधकारका पूण पसगँ स ब धत कुनै पिन मु ाह लाई अनवरत पमा वचार ग र रहेका ह छन।ु ् धेरै अ तर-सरकार तथा गरैसरकार सःंथाह ले अिधकारह को अदालती कारबाह स ब धी डेटाबेसको िनमाणको लािग आ हान गरेका छन। यःतो् खालको सयं ऽ यायाधीश र व कलह माझमा तािलम तथा सचेतना अिभवृ का लािग पिन उपयोगी हन हन स नेछ। अकु ु पृ को ब समा देखाइए जःतै, अझ महास धको काया वयनको ूाथिमकतालाई, क वशेष रा य कानुन र यी अिधकारह को ूचलनको अवःथा महास धीलाई अ गकार गनु प हले न ै वकिसत भइसकेको ह छ।ु यह समयमा, अिधकारको याियक सरं णको केह अ तिन हत

 158

िसिमतता छन। खास गर पुनरावेदनको् तहमा मु ा मािमला िनकै महँगो र लामो अविधको ह छ। अदालतीु ू बयामा हने अ यिधक खचु यो ू बयास म मािनसह को पहँच नपु नु वा यसले मािनसह लाईु आक षत गन नस नु को कारण हन स नेछ। यो अपा गताु भएका य ह का लािग वशेष सा दिभक छ जो सामा जक क याणमा भर पछ र जो स ब धत वषयको ूकृितमा भर पद

रा य ारा ूायोजन ग रएका कानुनी सहायताको लािग यो य नहन सु नेछन। ्कानुनी ू बयामा ला ने समयले पिन कुनै पिन मु ाका वैध दावीलाई िन सा हत

गनछ वा कानुनी ू बया ःथिगत भएको बेलामा मु ा हा ने य को अवःथालाई

झन नाजकु बनाउन स नेछ। अपा गता भएका य ह का लािग यसले समाजको मलु ूवाहबाट िनर तर पमा बाहेक गन स नेछ। महास धमा उ लेख ग रएका

अिधकार स ब धी ववादको िनणय ू बयाको लािग भने औपचा रक याियक ू बयाको ूकृित अनुपयु पिन हनु स नेछ। ववाद वा स ब धत वषयको ूकृित

हेरेर, महास धलाई आ मसात ग रएको सिुन तता गन ूभावकार मा यम मेलिमलाप र शा त हनु स दछन। ् क हलेकह ं यो ख डमा शु मा उ लेख ग रएका उजरु समाधानका वैक पक विभ न सयं ऽह ले िछटो छ रतो, सःतो तथा बढ पहँचयुु र उपयु त रकाबाट ववादको समाधान गन स ने छन।्

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी अदालत स म आएका केह मु ाह

अपा गता भएका य ह ले धेरै देशह मा यहाँका अदालतह मा र मानव

अिधकारको युरो पयन अदालत जःता ेऽीय अदालतह मा पिन उनीह को अिधकार हनन ्स ब धी मु ाह याएका छन। यःता ् मु ाह मा िनणय ग रंदा मािथ उ ले खत अदालतह ले अपा गता भएका य ह को अिधकारको सरं ण

गनको लािग रा यले के-के गनु पछ भ ने ू पारेका छन र आ नो ्अिधकारको हनन ्भएका मािनसह लाई कानुनी उपचार ूदान गन गरेका छन।् उदाहरणका लािग : अदालतह ले:

  159

हवाई क पनीह ले याऽहु ूितको िनयिमत सेवाको एउटा भागको पमा उनीह को ूयोगको िनिम हवाई अ डामा जाँचको समय दे ख उडानको समयस म ह लचेयरको ूब ध गनु पछ। यःता साममीह को ूयोग गरे बापत कुनै पिन मू य िलनु गरैकानुनी र वभेदकार हनेछ।ु ( रयानेर व

रोस(२००४) इड लसुीए सी आइ भी १७५१)। िच क स कय यवःथामा, ज म दे खनै ब हरा भएका र स चारको लािग

सा केितक भाषाको आवँयकता पन य लाई सा केितक भाषा अनुवादकको यवःथाको मा यमबाट उपयु अनुकुलता निमलाउनु गरै–भेदभाव कानुन वप रत ह छु (इ ड रज व ॄ टस कोलो बया महा यायािधव ा (१९९७) ३ एससीआर ६२४।

एउटा व व ालयले एक जना ःनातक तहको व ाथ लाई उनले भोगीरहेको मानिसक व तालाई आधार बनाएर िनयिमत समय भ दा अ य समयमा आ नो भवनमा पहँचको सु वधाु उपल ध नगराएर उनी व भेदभाव गय जब क अ य व ाथ ह लाई भने पहँचु उपल ध गरायो। अदालतले के ज कर गय भने पहँच उपल धु गराउन ुअ यावःयक सेवाको एक भाग हो, र व ाथ को मानिसक ःवाः यलाई

आधार बनाएर पहँचको सु वधाु दन अःवीकार गनु भेदभाव गनु हो। ( ॄ टस कोलो बया व व ालय व बग (१९९३)२ एससीआर ३५३)।

सावजिनक तवरले स चािलत र सावजिनक पमा यो य सहभागीह का लािग खुला प जए ग फ ूितयोिगताले लामो दर हँ न नस नेु

खेलाड ह लाई पिन अ य खेलाड ह सरहनै हँडाउन लगाउनुभ दा पिन उनीह का लािग अनुकूल यवःथा िमलाउन र ग फ–काट यातायात उपल ध गराउन आ ना िनयमह लाई नै प रमाजन गनु पछ। ( प जए टरु व मा टन (२००१) २०४ एफ ३ ड ९९४)।

ब द को ःवाः य समःयामा आधा रत रहेर उनीह लाई कारागारमा रहँदाको समयमा अ य त आवँयक हने वशेष सु वधा वाु उपचार उपल ध गराउन असफल कारागार ूशासनको कारण उनीह ले अप रहाय पमा िनकै पीडा भो नु पय (मसेुल व ृा स (२००२) इएचआरआर )।

 160

द ण अ ृकाका सवंैधािनक अदालतले तोकेको अपा गता भए बापत ूा

गनु पन लाभ ूदानमा भएको ४० म हनाको ढलाले सामा जक कानुनको उ ल घन माऽ गरेन ब यसले त य को आ नो जी वकोपाजन पारेको असरका कारण उनको मयादामा न ैठेस पु यायो। (समाज क याण शाखा व

ननटे वसो माच (२००६)मु ा नं. ५८०/०४, मा ३२)। अपा गता भएका य ह लाई ए याउने र छ याउने काय एउटा ग भीरु र

ूाय: सबैितर हने वभेदको ःव प हो।ु यो वशेष गर मलु ूवाहका व ालयह बाट अपा गता भएका बालबािलकाह लाई बाहेक ग रने वषयसगँ सा दिभक छ। (अ मःटेड व एलसी (१९९९) ५२७ युएस ५८१ )।

एउटा ठोस जीवनःतरको उपयोगको अथ के हो भने अपा गता भएका य ह को आवँयकता सेवा र सु वधामा पहँचु माऽ नभएर उनीह को आ नो जीवनको उपयोग गन मतामा पूवामह ूभाव रा े िनयम तथा कानुनह को खारेज गनु पन पिन आवँयकता ह छ। ु यःतो स दभमा एउटा व हन डेरावालालाई उसको सहयोगका लािग सहयोगी कुकुर रा अनुमित न दने एक घर मािलकको िनणयलाई अपा गताको आधारमा ग रएको गरैकानुनी वभेदको एउटा नमनुा मािनयो। (ह ट व

को याटो एपाटमे ट िलिमटेड (१९८७) ९ सीएचआरआर ड /४६८१)। अ यमा यरुोपको मानव अिधकार अदालतमा आएको एउटा मु ाले के उ लेख गदछ भने अनुकूलता ूदान गन हने ु असफलताले अ य मानव अिधकार हननलाई ूौय दन स छ। यो मु ाले कारागारमा ह लचेयरमा जकडाएर व द को पमा राखेको एउटा य लाई समे यो। उनलाई सहयोगको अ य त खाँचो िथयो, जःतै, य द जेलमा उनलाई राखेका कोठामा वशेष तापबम निमलाइएको समयमा वा यानो म ड वा िसरक नओडाइएको ख डमा आ नो शर रको तापबम स तुिलत रा रातको समयमा हँडडुल गनको लािग उनी असमथ िथइन।् यो स दभमा, अदालतले यो मु ामा सलं न य अ य य ह भ दा फरक भएको ःवीकार गय र उनलाई पिन अ लाई जःतै यवहार ग रनु वभेदकार िथयो र यसर अपमानजनक यवहारमािथको

  161

ूितब ध तथा शार रक एका मकताको अिधकारको हनन गय भ ने ठहर ग रयो(ूाइस िभ. युनाइटेड कङडम (२००२) ३४ इएचआरआर १२८५ )।

ससंद सदःयह का लािग चेक िलःट

मैले रा य संःथाह ारा अपा गता भएका य ह को अिधकारको ूव न र संर ण गनको लािग के गन स छु

महास धको काया वयनको ूव न, सरं ण र अनुगमन गनको लािग

अिधकार ूा रा य मानव अिधकार सःंथाको ःव पको एउटा ढाँचा िनमाण ग रएको सिुन त गन।

महास ध काया वयनको अनुगमन गनको लािग चुिनएको वा िनमाण ग रएको रा य सःंथा पे रस िस ा तसगँ मेल खाएको सिुन त गन।

महास ध काया वयनको ूव न, सरं ण र अनुगमन गनको लािग

चुिनएको वा िनमाण ग रएको रा य सःंथालाई ूभावकार र द ता पूवक कायस पादन गनको लािग आवँयक आिथक एवं मानव ससंाधनको यवःथापन ग रएको सिुन त गन।

आफू प रा भएका स पूण मानव अिधकार दःतावेजह अ तगतका दािय वह काया वयन गनको लािग आवँयक रणनीित वा कायह का बारेका परेखा ूःतुत गन गर एउटा मानव अिधकार काय योजना मःयौदा गन बारे वचार गन।

“सश करण बनाको लामो इितहास भएको समदुायको सश करण स ब धी ूमाण नै हामी कहाँ छ भ ने कुराको प हचान गनु सब भ दा मह वपूण

कुरा हो। यो अपा गता भएका य ह को समदुाय ःवयंको इ छा र ूण यस स धका वषयवःतुको िनिम एउटा बिलयो उ ूेरणा पिन हो र यसले गदा एउटा फरा कलो प हचान पिन पाएको छ पिन एक त य हो”

लुईस ्आवर संयु रा संघीय मानव अिधकारका लािग उ चायु  

 162

  163

  अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध र ःवे छक ूोटोकल २००६ 

प रिश एक  

 अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास ध   

ूःतावना   

ूःतुत महास धका प रा ह ,   

(क)  सयंु रा सघंको बडापऽमा उ ले खत मानव प रवारका स पूण सदःयह को नैसिगक मयादा र मू य तथा समान र अहरणीय अिधकारह लाई व मा ःवत ऽता,  याय तथा शा तको एउटा बिलयो आधारको पमा मा यता ूदान गन िस ा तह को ःमरण गद,    

(ख)  सयंु रा सघंले मानव अिधकारको व या प घोषणा पऽ र मानव अिधकारका अ तरा य अनुब धह मा हरेक य ह कुन ैपिन किसमको भेदभाव वना स पूण अिधकारह को हकदार रहेको घोषणा र सहमित गरेको ःवीकार गद,    

(ग)  सबै खाले मानव अिधकार र मौिलक ःवत ऽताह को व यापकता, अ वभा यता, अ तरिनभता र अ तरस ब ताका साथै कुनै पिन भेदभाव वना अपा गता भएका य ह लाई ती अिधकारको पूण र ूभावकार उपभोगको ू याभिूतको आवँयकताको पुनःपु गद,    

 164

(घ)  आिथक,  सामा जक तथा साँःकृितक अिधकार स ब धी अ तररा य अनुब ध,  नाग रक तथा राजनीितक अिधकार अ तररा य अनुब ध,  सव ैकिसमका जातीय भेदभावको उ मलून स ब धी अ तरा य महास ध, म हला व हने सब ैखाले वभेदको अ य स ब धी महास धु , यातना तथा अ य बुर, अमानवीय वा अपमानजनक यवहार वा सजाँय व को महास ध,  बालअिधकार स ब धी महास ध,  र सबै आूवासी कामदार र उनीह का प रवारका सदःयह को अिधकारको सरं ण स ब धी अ तरा य महास ध लगायतका अ तरा य दःतावेजह को ःमरण गद,    

(ङ)  अपा गता एउटा बिमक पले वकिसत हँदै गरेको अवधारणा भएको र यसलाई अपा गता भएका य ह तथा ूवृ गत र वाताबरणीय अवरोधह को अ तर बया ारा िस जत हने एउटा अवःथा हो जसले ु गदा उनीह अ य य ह सरह समाजमा समान आधारमा पूण र ूभावकार तवरले सहभागी हन यवधान खडा गदछ भ ने कुरालाई ःवीकार गदु ,   

(च)   अपा गता भएका य ह को लािग अवसरह लाई अझ ब ढ समान बनाउन रा य,  ेऽीय तथा अ तरा य ःतरमा नीित, योजना, कायबम र कायह को ूव न,  िनमाण,  तथा मू याँकनलाई ूभाव पानको लािग अपा गता भएका य ह सगँ स ब धत व काययोजना र अपा गता भएका य ह का लािग अवसरह समान बनाउने स ब धी ूमा णक िनयमह मा रहेका िस ा त र नीित िनदशनह को मह वलाई ःवीकार गद,    

(छ  दगो वकाससगँ सा दिभक रणनीितह को एउटा अिभ न अ गको पमा अपा गतासँग स ब धत वषयवःतुह को मलुूवाह करणको मह वलाई जोड दंदै,    

  165

(ज)  अपा गताको आधारमा कुनै पिन य ह व को वभेद मानव माऽको नैसिगक मयादा र मू यको हनन भएको कुरालाई पिन ःवीकार गद,    

(झ)  अपा गता भएका य ह को व वधतालाई पिन ःवीकार गद,    

(ञ)  अ य त सवेंनशील ूकारको सहायता आवँयकता भएका स हतका अपा गता भएका स पूण य ह को मानव अिधकारको ूव न र सरं णको आवँयकतालाई ःवीकार गद,    

(ट)  उ ले खत स पूण दःतावेजह र ूय ह का वावजदु पिन अपा गता भएका य ह ले अ य य ह सरह समाजको समान सदःयको पमा स बय सहभागी हनलाई सामना गनु परेका विभ नु अवरोधह तथा व का सब ैभागमा लगातार भइरहेको उनीह को मानव अिधकारको हननसगँ सरोकार रा दै,   

(ठ) हरेक रा अझ खासगर वकासशील मलुकुह मा अपा गता भएका य ह को जीवनःतर उकाःनका लािग अ तररा य सहायताको मह वलाई ःवीकार गद,   

 (ड)  अपा गता भएका य ह ारा समदुायको समम भलाई र व वधतामा व मान पमा पु याइरहेको र भ वंयमा पु याउन स ने अमू य योगदान तथा आ नो मानव अिधकार र मौिलक ःवत ऽता तथा उनीह को पूण सहभािगताको उपभोगको अपा गता भएका य ह ःवयं ारा ग रने ूव नले उनीह लाई ःवािम वको अनुभिूतको नितजा ूदान गन र समाजको मानवीय, सामा जक एवं आिथक वकास तथा ग रवी िनवारणको उ ले य ूगतीतफ उ मखु गराउने कुरालाई आ मसात गद,    

 166

(ढ)  अपा गता भएका य ह का लािग उनीह ले आ नो छनौट आफै गन पाउने लगायत उनीह को य गत ःवाय ता र ःवत ऽताको मह वलाई ःवीकार गद,    

(ण)  अपाङगता भएका य ह सगँ ू य सरोकार रा े लगायतका अ य नीित तथा कायबमह बारेका िनणय–ू बयामा उिनह ले स बय पमा सहभागी हने अवसर पाउनुपदछ भ ने वषयमा वचार गद ु   

(त)  जाती,  रंग,  िल ग, भाषा, धम, राजनैितक वा अ य वचार, रा यता, जातीयता, आद वासी वा सामा जक उ प , स प , ज म, उमेर वा अ य अवःथाह को आधारमा बह ू वा ग भर ूकृितका वभेदको िशकार भएका अपा गता भएका य ह ले भो नुपरेका क ठन अवःथाह का बारेमा सरोकार रा दै,    

(थ)  अपा गता भएका म हला तथा बािलकाह ूायः घरिभऽ र बा हर दवै ठाउँमा ुहंसा, चोटपटक वा गालीगलौज, ितरःकार वा ितरःकारज य यवहार, द यहार ुवा शोषणको उ च जो खममा रहेको ःवीकार गद,   

(द)  अपा गता भएका बालबािलकाह ले पिन अ य बालबािलका सरह सबै मानव अिधकार र मौिलक ःवत ऽताह को पूण उपभोग गन पाउनुपदछ भ ने कुरालाई ःवीकार गद तथा बालअिधकार स ब धी महास ध अ तगत प रा ह ले पुरा गन ूितब ता य गरेका दािय वह को ःमरण गद,   

(ध)  अपा गता भएका य ह का सबै मानव अिधकार र मौिलक ःवत ऽताह को पूण उपभोगको ूव न गन स पूण ूय ह मा लै गक

कोण समावेश गनुपन आवँयकतालाई जोड दद,     

(न)   अपा गता भएका बहसं यक य ह ग रु बीको चपेटामा बाँ ने त यलाई म यनजर गद तथा यस प र ःथितमा अपा गता भएका य ह को

  167

जीवनमा ग रबीले पारेको नकरा मक ूभावलाई स बोधन गनुपन चरम आवँयकतालाई आ मसात गद,   

(प)  सयंु रा सघंको बडापऽमा उ ले खत उ ेँय तथा िस ा तह को पूण स मानमा आधा रत शा त र सरु ाको अवःथाह लाई गत गद र अपा गता भएका य ह को पूण सरं णका लािग खासगर सश द र वदेशीको क जाको समयमा लाग ूहने मानु व अिधकार दःतावेजह को पालना अप रहाय रहेको कुरा म यनजर गद,   

(फ)  अपा गता भएका य ह लाई उनीह को सबै मानव अिधकार र मौिलक ःवत ऽताह को पूण र ूभावकार उपभोग गन स म बनाउन भौितक, 

सामा जक, आिथक तथा साँःकृितक वातावरण, ःवाः य तथा िश ा र सचूना तथा स चारको पहुँचको मह वलाई ःवीकार गद,   

(ब)   अ य य ह तथा समदुायको लािग कत य िनभाइरहेको य ले आ नो समदुायमा रहँदा हरेक य मा मानव अिधकार स ब धी अ तरा य अिधकारपऽमा यवःथा ग रएका अिधकारह को ूव न र पालनाको लािग भिूमका िनवाह गनुपन दािय व रहेको कुरालाई महससु गद,    

(भ)   प रवार ूाकृितक र समाजको आधारभतू समहूगत एकाई भएको तथा रा य र समाजबाट सरं ण ूा गन हकदार भएको तथा अपा गता भएका य ह ारा अिधकारको पूण र समान उपभोग गन पाउन भ नाको ् लािग सहयोगीको भिुमका उनीह को प रवारलाई स म बनाउन अपा गता भएका य ह र उनीह का प रवारले आवँयक सरं ण र सहयोग पाउनुपन कुरामा व ःत हँदु ,   

(म)  अपा गता भएका य ह को अिधकार र मयादाको ूव न र स व न गन एउटा वःततृ र ए ककृत अ तरा य महास धले अपा गता भएका

 168

य ह ले पाएका वहृत सामा जक असु वधाह मा सधुार याउन,  वकासशील तथा वकिसत दवै मलुकुह मा नाग रकु , राजनैितक, आिथक, सामा जक र साँःकृितक ेऽह मा उनीह को समान अवसरह सगँ ैसहभािगतालाई ूव न गन मह वपूण योगदान दनेछ भ ने कुरामा ढ क हँदैु ु ,  देहाय अनु प सहमत भएका छन:्   

धारा १: उ ेँय   

ूःतुत महास धको उ ेँय अपा गता भएका स पूण य ह ारा उपभोग ग रने सबै मानव अिधकार तथा मौिलक ःवत ऽताको पूण र समान उपभोगको ूव न, सरं ण र सिुन त गनु तथा उनीह को नैसिगक मयादाको स मानको ूव न गनु हो।   

अपा गता भएका य ह अ तगत यःता य ह पदछन जसलाई द घकािलन ्अस ता ारा िस जत शा रर क, मानिसक, बौ क वा इ िय स ब धी कमजोर ह तथा ितनको विभ न अवरोधह सगँको अ तर बयाको कारणबाट समाजमा अ य य ह सरह समान आधारमा पणू र ूभावकार त रकाले सहभागी हन बाधा ुपुिगरहेको ह छ। ु   

धारा २ प रभाषाह   

ूःतुत महास धको ूयोजनको लािग :―   

“स चार”  अ तगत भाषा,  वषयवःतकुो ूदशन,  ॄेल,  ःपश स चार,  ठलो छापाू , 

पहँचयु म टिम डयाु , लगायत पहँचयु सचूना तथा स चार ू विध स हत ौ यु , 

साधारण भाषा, मानव वाचक) पाठक (साथै स चारका ूव ना मक र वैक पक त रका, मा यम र ढाँचा समेत पदछन । ्   

  169

“भाषा” अ तगत बोली र सांकेितक भाषाह तथा अ य ूकृितका नबोिलने वनी र हत भाषाह समेत पदछन। ्   

“अपा गताको आधारमा हने वभेदु ” भ नाले अ य ह सरह समान आधारमा राजनैितक, आिथक, सामा जक, साँःकृितक, नाग रक वा अ य कुनै पिन ेऽमा सबै मानव अिधकार तथा मौिलक ःवत ऽताह को ःवीकायता,  उपभोग वा अ यास गनलाई यवधान उ प न गन वा िनःतेज पान वा यःतो ूभाव पान उ ेँयले अपा गताको आधारमा हने कुनै पिन भेदु , उपे ा वा िनषेधलाई बुझाउँछ। यसले उपयु अनुकुलताको अःवीकृित स हतका स पूण ूकारका भेदभावह लाई जनाउँदछ।  

“उपयु अनकुुलता” भ नाले अपा गता भएका य ह लाई अ य य ह सरह समान आधारमा सबै मानव अिधकार र मौिलक ःवत ऽताह को उपभोग वा ूयोगको सिुन त गनको लािग आवँयक परेका खास ठाउँह मा स ब धत िनकायलाई कुनै पिन किसमको असमानुपाितक वा अनुिचत भार नपार यवःथापन ग रने आवँयक र उपयु सधुार तथा समायोजनलाई बुझाउँछ।   

“सव या प सरंचना” भ नाले विश ूकारको संरचना वा समायोजन बना स पूण मािनसह ारा स भव भएस मको अिधकतम हदस म ूयोग गन स कने उ पादन,  वातावरण,  कायबम र सेवाह को सरंचनालाई बुझाउँछ। “सव या प सरंचनाले” अपा गता भएका य ह को िन त समहूलाई आवँयक परेको बेलामा ूयोग ग रने सहयोगी साममीह लाई बाहेक गन छैन।  

 170

धारा ३: सामा य िस ा तह   

ूःतुत महास धका िस ा तह िन न अनु प हनेछनु :्  

आ नो लािग आफै छनौट गन पाउने तथा य गत ःवत ऽता लगायतका नैसिगक मयादा, वैय क ःवाय ताको स मान;   

(ख)  गरै–भेदभाव;   

(ग)   माजमा पूण र ूभावकार सहभािगता एवं समावेशीकरण;   

(घ)  अपा गता भएका य ह को िभ नताको स मान तथा मानवीय व वधता साथै मानवीयताको एउटा अगंको पमा उनीह को ःवीकायता;    

(ङ)  अवसरमा समानता;   

(च)  पहुँचयु ता;   

(छ)  म हला र पु षबीचमा समानता   

(ज)  अपा गता भएका बालबािलकाह को वकासो मुख मताको स मान तथा उनीह को आ नो प हचानको सरं ण गन पाउने अिधकारको स मान।  

धारा ४: सामा य दािय वह   

१.   अपा गताको आधारमा हने कुन ै पिन ूकारको वभेद नगर अपा गता ुभएका य ह लाई सबै मानव अिधकार तथा मौिलक ःवत ऽताह को पूण ूाि को सिुन त एवं ूव न गन प रा ह सहमत हनेछन। यसका लािग ु ्उनीह ले िन न बमो जमका कायह गनछन:्   

(क)  ूःतुत महास धमा ःवीकार ग रएका अिधकारह को काया वयनको लािग स पूण उपयु कानुनी, ूशासक य तथा अ य कदमह चा ने,   

  171

(ख) अपा गता भएका य ह व भेदभाव िसजना गन व मान कानुन, िनयम,  ूचलन,  वा यवहारको सशंोधन वा उ मलून गन कानुन बनाउने लगायतका उपयु सबै कदमह चा ने,   

(ग) स पूण नीित तथा कायबमह मा अपा गता भएका य ह को मानव अिधकारको सरं ण र ूव नलाई यान दने,  

(घ)   ूःतुत महास धसगँ बा ने कुनै पिन काय वा यवहारमा सलं न हनबाट ुरो ने एवं सावजिनक िनकायमा कायरत अिधकार ह र सःंथाह ले ूःतुत महास ध अनु पका कायह गन सिुन त गन,  

(ङ)   कुनै पिन य ,  सःंथा वा िनजी उ ोग ारा अपा गताको आधारमा हने ुवभेदको उ मलून गन उपयु स पणू कदमह चा ने,   

(च)  स भव भएस म युनतम समायोजन र यनुतम खच ला ने गर अपा गता भएको य को वशेष आवँयकता पुरा गन,  ितनीह को उपल धता र ूयोगको ूव न तथा वकासको मापद ड र िनदिशकामा व या प डजाइनह को ूव न गनको लािग महास धको धारा २ मा प रभा षत ग रए झ व या प पमा डजाइन ग रएका साममी,  सेवा,  उपकरण तथा सु वधाह को स चालन गन वा अनुस धान र वकासको ूव न गन,   

(छ)  धा न स कने मू यका ू विधह लाई ूाथिमकता अपा गता भएका य ह लाई सहुाउने किसमका सूचना, स चार ू विध, गमनशील सहायक साममी, उपकरण तथा सहयोगा मक ू विधह लगायतका नयाँ ू विधह का उपल धता र ूयोगको ूव न गन तथा ितनीह को अनुस धान र वकासको स चालन वा ूव न गन,  

 172

(ज) अपा गता भएका य ह लाई नयाँ ू विध स हत अ य ूकारका सहयोग, सहयोग सेवा एवं सु वधा लगायतका गमनशील सहायक साममी, उपकरण र सहायोगा मक ू विधह बारेमा पहँचयु सचूना ूदान गनु ,   

(झ) ूःतुत महास धमा ू याभतू ग रएका सहयोग र सेवाह यहाँ उ लेख ग रए झ ूभावकार ढंगले उपल ध गराउन पेशाकम तथा कमचार ह लाई दइनुपन तािलमको ूव न गन।   

२.  प रा ह ले आिथक, सामा जक तथा साँःकृितक अिधकारह सगँ स ब धत वषयमा अ तरा य सहयोगको ढाँचािभऽ रहेर अ तरा य कानुन अनुसार त काल लाग ूहने ूःततु महास ध अ तगतका दािय वह को वना पवूामह ुूगितशील ूाि का लािग आफुसगँ भएका साधन र ॐोतको आवँयकता अनु प अिधकतम ूयोग गनछन। ्   

३.  ूःतुत महास ध काया वयन गनका लािग आवँयक कानुन तथा नीित िनमाणमा प रा ह ले ितनीह का ूितिनिधमलूक संःथाह माफत अपा गता भएका बालबािलकाह लगायतका अपा गता भएका य ह सगँ िनकट पमा परामश गन र उनीह लाई स बय सहभागी गराउनेछन। ्   

४.  प रा ह का लािग लाग ूहनेु , प रा कै वा अ तरा य कानुनका कुनै पिन ूावधानले अपा गता भएका य ह का लािग झन ूभावकार यवःथाह ्गरेको भए ूःतुत महास धमा कुनै पिन ूावधानले यःता ूावधानह लाई कुनै ूभाव पान छैन। कानुन, पर परा, ूचलन,  िनयम वा ूथाका आधारमा प रा ह ारा ःवीकार ग रएका वा व मान मानव अिधकार वा मौिलक ःवत ऽता ःवीकार नगरेको वा कम हदमा ःवीकार गरेको बहानामा ती अिधकार र ःवत ऽतामा कुनै पिन किसमको ूितब ध लगाइने वा युनीकरण ग रने छैन।   

  173

५.  ूःतुत महास धका ूावधानह कुनै पिन सीमा वा अपवाद बना सघंीय रा यका स पूण भागह मा लाग ूहनेछ। ु   

धारा ५: समानता र गरै–भेदभाव   

१.  सबै य ह कानुनका अगा ड तथा अ तगत समान भएको र कुनै पिन भेदभाव बना समान सरं ण र समान सु वधाको भागीदार भएको कुरा प रा ह ःवीकार गदछन। ्  

 २.  प रा ह ले अपा गताको आधारमा हने सबै खाले भेदभावको िनषेध ुगनछन तथा अपा गता भएका य ह लाई स पणू आधारमा हने ् ुभेदभावका व ूभावकार कानुनी सरं णको ू याभतू गनछन। ्   

३.  समानताको ूव न तथा वभेदको उ मलून गनका लािग प रा ह ले अपा गता भएका य ह लाई उपयु अनुकुलता ूदान ग रएको सिुन त गन स पूण उिचत कदमह चा नेछन। ्   

४.  अपा गता भएका य ह को वाःत वक समानताको गित बढाउन वा गित हािसल गन आवँयक पन वशेष उपायह लाई भेदभाव मािनने छैन।   

धारा ६: अपा गता भएका म हला   

१.  प रा ह ले अपा गता भएका म हला तथा बािलकाह व वध ूकारका भेदभावको िशकार भएका छन भनी ःवीकार गद् यस स ब धमा उनीह ले सबै मानव अिधकार तथा मौिलक ःवत ऽताह को पूण र समान उपभोग गरेको सिुन त गन आवँयक कदमह चा नेछन। ्  

  २.  प रा ह ले ूःतुत महास धमा यवःथा ग रएका मानव अिधकार र

मौिलक ःवत ऽताह को ू याभतू गन उ ेँयले म हलाह को पूण वकास, 

 174

ूगित तथा सश करण सिुन त गन उपयु कदमह चा नेछन। ्   

धारा ७: अपा गता भएका बालबािलका    

१.  अपा गता भएका बालबािलकाह लाई अ य बालबािलकाह सरह समान आधारमा सबै मानव अिधकार तथा मौिलक ःवत ऽताह को पूण उपभोग सिुन त गन आवँयक स पूण कदमह चा नेछन। ्   

२.  अपा गता भएका बालबािलकाह सगँ स ब धत सबै कामकारबाह ह मा उनीह को हत नै ूाथिमक वषय हनेछ। ु   

३.  प रा ह ले अपा गता भएका बालबािलकाह लाई पिन अ य बालबािलकाह सरह उनीह लाई ूभाव पान स पूण वषयमा आ नो वचार ःवत ऽ पले य गन तथा उमेर र प रप वता अनु प उनीह को वचारलाई उिचत स मान दंदै ती अिधकारह को उपभोगका लािग उनीह लाई उपयु सहयोग ूदान गन कुराको सिुन त गनछन। ्  

 धारा ८: सचेतना–अिभवृ   

१.  प रा ह ले िन न अनुसारका कायह गन त काल, ूभावकार र उिचत कदमह चा नेछन:्  

(क) पा रवा रक ःतर लगायत स पूण समाजमा अपा गता भएका य ह सगँ स ब धत वषयमा सचेतना अिभवृ गन तथा उनीह को अिधकार तथा ःवािभमानको स मान अिभवृ गन,   

(ख) जीवनका सबै पाटाह मा िल ग र उमेरमा आधा रत लगायत अपा गता भएका य ह सगँ स ब धत परा परागत र पुरातन,  पूवामह एवं हािनकारक ूचलनह व जु ने,   

  175

(ग) अपा गता भएका य ह को साम य एवं योगदानको बारेमा सचेतना अिभवृ गन।   

२   यो उ ेँय परुा गनको लािग िन न कदमह समेत चा नुपनछ:   

(क)  ूभावकार सावजिनक कायबमह को डजाइन गन, लाग ूगन तथा िनर तरता दनको िनिम :   

(अ)  अपा गता भएका य ह को अिधकारूितको महणशीलतालाई मलजल गन,   

(आ)  अपा गता भएका य ह ूित सकारा मक धारणा तथा उ चतम सामा जक सचेतना जगाउने,   

(इ)  अपा गता भएका य ह को सीप, गणु र मताको ःवीकायता तथा कायःथल ौम बजारमा उनीह को योगदानको ूव न गन,  

(ख)  सानै उमेरदे खका स पूण बालबािलकाह लगायतमा िश ा ूणालीह का सबै तहह दे ख नै अपा गता भएका य ह को अिधकारूितको स मानको धारणा अिभवृ गन,   

(ग)   ूःतुत महास धको उ ेँयसगँ मेल खाने गर स चारका सबै मा यमह मा अपा गता भएका य ह ह सगँ स ब धत वषयवःतहु ूःतुत गन स चारका सबै मा यमह लाई ूो सा हत गन,  

 (घ)  अपा गता भएका य ह का वषय तथा उनीह को अिधकारसगँ स ब धत वषयमा सचेतना–तािलम कायबमह को ूव न गन।  

 176

धारा ९: पहुँचयु ता   

१.  अपा गता भएका य ह लाई ःवत ऽ ढंगले जीवन यापन गन तथा जीवनका सबै ेऽमा पणू पले सहभागी हन स म बनाउन अ य य ुसरह समान आधारमा अपा गता भएका य ह लाई पिन सचूना र स चार ू विध एवं ूणालीह तथा शहर र मामीण दवै ेऽमा सवसाधारणहलु को लािग खुला भएका वा ूदान ग रएका अ य सु वधाह लगायत भौितक वातावरण, यातायात, सचूना र स चारमा पहँचका लािग प रा ह ले उपयु ुकदमह चा नेछन। यी कदमह अ तगत पहँचयु ताको बाधा र ् ुयवधानह को प हचान तथा ितनीह को अ य गनको िनिम िन न अनु पका कुराह मा लागू गनछन:्   

(क)  व ालय, आवास,  िच क सक य सु वधा र कायःथल लगायत भवन,  सडक, 

यातायात तथा अ य िभऽी एवं बा हर सु वधाह मा;   

(ख)  व तुीय सेवा तथा सकंटकािलन सेवा लगायत सचूना, स चार तथा अ य सु वधाह मा।   

२ .  प रा ह ले िन न कायह गनका लािग समेत उपयु कदमह चा नेछन:्   

(क)  सवसाधारणलाई खुला भएका वा ूदान ग रएका सु वधा र सेवाह मा अपा गता भएका य ह को पहँचको लािग युनतम मापद ड र ुिनदिशकाह िनमाण गन, जार गन तथा यसको काया वयनको अनुगमन गन,   

(ख)  सवसाधारणलाई खुला भएका वा ूदान ग रएका सु वधा र सेवाह ूदान गन िनजी ेऽका िनकायह ले अपा गता भएका य ह को पहँचको हरेक प मा ुयान दएको सिुन त गन,   

  177

 (ग)  अपा गता भएका य ह ले सामना ग ररहनु परेका उनीह को पहँचसगँ ुस ब धत वषयमा सरोकारवालाह लाई ूिश ण ूदान गन,   

(घ)  सवसाधारणका लािग खुला भएका भवनिभऽ तथा अ य सु वधाह मा ॄेल तथा प न र बु न सरल हने ढंगमा सांकेितक सूचनाह ूदान गनु ,  

(ङ)  सवसाधारणका लािग खुला भवन र अ य सु वधाह को पहँचमा सहजता ुूदान गन पथ ूदशक,  वाचक,  तथा यावसाियक सांकेितक अनुवादक लगायतका ू य सहयोग तथा सहयोगीह उपल ध गराउने,   

(च) सचूनामा उनीह को पहँच सिुन त गन अपा गता भएका य ह लाई ुउपयु किसमका अ य सहायोग तथा सहायताको ूव न गन;   

(छ)  इ टरनेट लगायत नौला किसमका सचूना र स चार ू विध एव ंूणालीह मा अपा गता भएका य ह को पहुँच ूव न गन,   

(ज)  पहँचयु सचूना र स चारका ू विध र ूणालीह को डजाइनु ,  वकास, उ पादन तथा वतरणलाई शु दे ख नै ूव न गन जसले गदा ती ू विध र ूणालीह युनतम मू यमा ूा हनेछन। ु ्   

धारा १०: जीवनको अिधकार   

प रा ह ले हरेक मानवलाई जीवनको नैसिगक अिधकार भएको कुरा पुनःपु गदछन एवं अपा गता भएका य ह ले पिन यो अिधकार अ य य ह सरह समान आधारमा ूभावकार ढंगमा उपभोग गन पाएको सिुन त गन आवँयक स पूण कदमह चा नेछन। ्   

 178

धारा ११: जो खमका अवःथाह र मानवीय संकट   

अ तरा य मानवीय कानुन तथा अ तरा य मानव अिधकार कानुन लगायतका अ तरा य कानुन अ तगतका दािय वह अनसुार सश द, मानवीय सकंट तथा ूाकृितक वप का अवःथाह स हतका जो खमका अवःथाह मा अपा गता भएका य ह को सरं ण र स ब न सिुन त गनलाई प रा ह ले आवँयक स पूण कदमह चा नेछन। ्   

धारा १२: कानुनका अगा ड समान मा यता   

१.  अपा गता भएका य ह लाई पिन कानुनको अगा ड य को पमा सवऽ मा यता पाउने अिधकार भएको प रा ह पुनःपु गदछन। ्   

२.  अपा गता भएका य ह ले जीवनका स पूण प ह मा अ य य ह ले झ कानुनी मताको उपभोग गदछन भनी प रा ह ःवीकार गदछन। ् ्   

३.  उनीह ले आ नो कानुनी मता यवहारमा ूयोग आवँयक सहयोगमा पहँच ुूदान गन प रा ह उपयु कदमह चा नेछन। ्   

४.  प रा ह ले कानुनी मताको ूयोगसगँ स ब धत रहेर चािलएका स पूण कदमह अ तरा य मानव अिधकार कानुन अनु प उ लघंन रो न उपयु र ूभावकार भएको सुिन त गनछन। यस ूकारका सरु ाह ले कानुनी ्ूयोगसगँ स ब धत रहेर चािलएका स पूण कदमह ले य को अिधकार, इ छा एवं चाहनाह को स मान गन, ःवाथह को द र अनुिचत ूभावबाट मु रहेको समानुपाितक तथा य को अवःथा अनु प भएको,  स भव भएस म कम समयको लािग लाग ू हने तथा स मु ,  ःवत ऽ र िनंप अिधकार वा याियक िनकायबाट िनयिमत पनुरावलोकनको वषय भएको

  179

सिुन त गनछन। यस किसमका सरु ाह य को अिधकार तथा ्ःवाथह लाई ूभाव पान कदमह को माऽासगँ समानुपाितक हनेछन। ु ्   

५.  प रा ह ले यस धाराको अिधनमा रह अपा गता भएका य ह लाई स प आजन गन वा ःवािम वमा िलने,  अशं/अपुताली पाउने,  आ नो आिथक कारोवार आफ गन र बैक ऋण,  िधतो, ब धक तथा अ य ूकारका व ीय कारोवारमा समान पहँच सिुन त गन स पूण उपयुु र ूभावकार कदमह चा ने तथा अपा गता भएका य ह आ नो स प बाट व चत नग रएको सिुन त गनछन। ्   

धारा १३: यायमा पहुँच   

१.  अनुस धान तथा अ य ूार भक चरण लगायत स पूण ूकृयाह मा सा ीको पमा लगायत ू य वा अू य सहभागीको पमा अपा गता भएका य ह को ूभावकार भिूमकामा सहजता ूदान गन उ ेँयले प रा ह ले काय विधगत तथा उमेर अनुसारका अनुकुलताह को मा यमबाट समेत अ य य ह सरह समान आधारमा अपा गता भएका य हलाई यायमा ूभावकार पहँच सिुनु त गनछन। ्  

 २.  अपा गता भएका य ह को यायमा ूभावकार पहँच सिुन त गन म त ुगन हेतुले प रा ह ले ूहर तथा कारगारमा कायरत कमचार लगायत याय ूशासनको ेऽमा काम गन य ह का लािग उपयु तािलम/ूिश णको ूव न गनछन। ्   

धारा १४: य को ःवत ऽता तथा सरु ा   

१.  प रा ह ले अपा गता भएका य ह लाई अ य य सरह समान आधारमा िन न कुराह को सिुन तता गनछन:्   

 180

(क)  य को ःवत ऽता र सरु ाको अिधकार उपभोग गरेको;  

(ख)  गरैकानुनी वा ःवे छाचार ढंगमा उनीह लाई य गत ःवत ऽताबाट व चत नग रएको तथा ःवत ऽता व चत गन गर कुनै पिन काय कानुन अनु प भएको एवं अपा गताको कारणले कुनै पिन अवःथामा ःवत ऽता व चत गन कायलाई यायोिचत नठह याउने कुरा प रा ह सिुन त गनछन। ्  

२.  य द अपा गता भएका य ह कुन ैपिन ू बया ारा आ नो ःवत ऽताबाट व चत भएको ख डमा अ य य सरह समान आधारमा उनीह पिन अ तरा य मानव अिधकार कानुन बमा जमका ू याभिूतह का हकदार भएको एवं उनीह लाई उपयु अनकुुलता स हतका यस महास धका उ ेँय र िस ा तह को प रपालना हनेगर यवहार ग रएको सिुन त गनछन। ु ्   

धारा १५: यातना वा बुर, अमानवीय वा अपमानजनक यवहार वा सजाँयबाट मु   

१.  कुनै पिन य लाई यातना वा बुर, अमानवीय वा अपमानजनक यवहार वा सजाँयको भािगदार बनाइने छैन। खासगर कुनै पिन य लाई िनजको सहमित वना िच क सक य वा वै ािनक ूयोगमा उपयोग ग रने छैन।   

२.  अपा गता भएका य ह लाई अ य य सरह समान आधारमा यातना वा बुर, अमानवीय वा अपमानजनक यवहार वा सजाँयको भागीदार हनबाट ुजोगाउन प रा ह ले कानुनी,  ूशासक य,  याियक वा अ य स पूण ूभावकार कदमह चा नेछन। ्

  181

धारा १६: शोषण,  हंसा र द यहारबाट ःवत ऽता ु  

 १.  अपा गता भएका य ह लाई घरिभऽ र घरबा हर दवै ठाउँमा हने लिगक ु ुप मा आधा रत समेत गरेर सब ै ूकारका शोषण,  हंसा,  तथा द यहारबाट ुसरं ण गन प रा ह ले कानुनी,  यवःथापक य,  सामा जक,  शै क तथा अ य स पूण उपयु कदमह चा नेछन। ्  

 २.  प रा ह ले सबै ूकारका शोषण,  हंसा तथा द यहारका घटनाह कसर ुरो ने,  प हचान गन र यसको ूितवेदनको सचूना र िश ाको यवःथा लगायत अ य कुराको अित र अपा गता भएका य , ितनीह को प रवार र प रचारकका लािग उपयु िल ग, उमेर र सवेंदनशील सहयोग सिुन त गरेर सबै खाले शोषण,  हंसा तथा द यवहार रो न समेत उपयु कदमु ह चा नेछन। प रा ह ले सरं ण सेवाह उमेर् ,  िल ग र अपा गताूित सवेंदनशील भएको सिुन त गनछन। ्  

 ३.  प रा ह ले सबै खाले शोषण,  हंसा तथा द यहारका घटना रो नका लािग ुअपा गता भएका य ह को सेवाका लािग तयार पा रएको स पूण सु वधा तथा कायबमह ःवत ऽ िनकायह बाट ूभाकार ढंगबाट अनुगमन ग रएको सिुन त गनछन। ्  

 ४.  प रा ह ले कुनै पिन शोषण,  हंसा वा द यवहारको िशकार भएका ुअपा गता भएका य ह को शा रर क, मानिसक एवं मनोवै ािनक पमा आराम,  पुनःथापना तथा सामा जक पुनःएक करणको ूव न गन सरं ण सेवाह को यवःथा लगायत अ य उपयु स पूण कदमह चा नेछन। ्यःतो आराम, र पुनःएक करण ःवाः य, क याण, आ मस मान, ःवािभमान र ःवायत ा वृ गन तथा िल ग र उमेरको उिचत आवँयकताह लाई यान दने वातावरणमा स चालन हनेछ। ु  

 182

 ५.  प रा ह ले अपा गता भएका य ह व हने शोषणु ,  हंसा र द यवहारका घटनाह को प हचानु , अनुस धान तथा उपयु भएमा अिभयोजन ग रएको सिुन त गन, म हला र बालबािलका के ित कानुन, तथा नीितह लगायत अ य ूभावकार कानुन तथा नीितह को िनमाण गनछन। ्  

धारा १७: य को अख डताको सरं ण  

 अपा गता भएका ू येक य लाई अ य य ह सरह समान आधारमा शार रक तथा मानिसक अख डताको स मानको अिधकार छ।  

 धारा १८: हंडडुल र रा यताको ःवत ऽता  

 १.  अपा गता भएका य ह लाई िन न अनु पका कुराह को सिुन तता स हत उनीह लाई अ य य ह सरह हंडडुलको ःवत ऽता,  आ नो वासःथान र रा यताको छनौट गन पाउने ःवत ऽता भएको ःवीकार गदछन:्  

 (क)  रा यताको ूाि र प रवतन गन अिधकार भएको र ःवे छाचार ढंगमा वा अपा गताको आधारमा आ नो रा यताबाट व चत नग रएको;  

 (ख)  अपा गताको आधारमा आ नो रा यता खु ने,  वा प रचयका अ य कागजपऽह को ूा गन,  रा े वा उपयोग गन मता वा हंडडुलको ःवत ऽताको ूयोगमा सहजता ूदान गन अ यागमन कारवाह जःता स ब धत आवँयक ू बयाह को उपयोगबाट व चत नग रएको;  

 (ग) उनीह को आ नो देश लगायत कुनै पिन देश आफुलाई मन लागेको बेलामा छो न ःवत ऽ रहेको;  

 (घ)  ःवे छाचार ढंगबाट वा उनीह मा व मान कुनै पिन किसमको अपा गताको आधारमा आ नै देशमा ूवेश गन पाउने अिधकारबाट व चत नग रएको।  

  183

 २.  ज मने व कै अपा गता भएका बालबािलकाह को दता ग रनेछ साथै उनीह लाई ज मनासाथ नाम पाउने अिधकार,  रा यता ूा गन अिधकार एवं स भव भएस म आ नो बाबुआमा प हचान गन र ःयाहारससुार पाउने अिधकार हनेछ। ु  

 धारा १९: ःवत ऽतापूवक बःन पाउने र समदुायमा समावेश ग रने  

 यस महास धका प रा ह ले अपा गता भएका य ह लाई अ य य ह सरह छनौट स हतको समदुायमा बःन पाउने समान अिधकार भएको ःवीकार गदछन तथा िन् न अनु पमा वषय समेत सिुन त हने गर अपा गता भएका ुय ह लाई यो अिधकारको पूण उपभोग तथा समदुायमा उनीह को पूण समावेश र सहभागीतामा सहजीकरण गन ूभावकार र उपयु कदमह चा नेछन:्  

 (क)  अपा गता भएका य ह लाई पिन अ य य ह सरह समान आधारमा आ नो वासःथान आफै छा ने एवं कहाँ र कोसगँ बःने अवसर ूा छ, र कुनै खास किसमको वसोवास यवःथामा बःन उनीह लाई बा य पा रने छैन;  

 (ख)  अपा गता भएका य ह लाई समदुायमा बःन र समावेश हन आवँयक ुय गत सहयोग लगायत उनीह लाई ए याउने र अल याउने कायबाट रो नलाई विभ न ःतरका घरिभऽको,  आवासीय र अ य सामदुाियक सेवाह मा पहँच ूा हनेछ। ु ु  

 (ग) सवसाधारण मािनसह लाई उपल ध सामदुाियक सेवाह तथा सु वधाह अपा गता भएका य ह लाई पिन अ य य ह सरह समान आधारमा उपल ध ह छनु ्तथा उनीह को आवँयकताूित उ रदायी ह छन।ु ्

 184

धारा २०: य गत गमनशीलता  

 प रा ह ले िन न अनु पका कायह ारा अपा गता भएका य ह लाई अिधकतम स भा वत ःविनभरतका साथ य गत गमनशीलता सिुन त गन ूभावकार कदमह चा नेछन:्  

 (क)  उनीह ले आफले छनौट गरेको त रका र समयमा तथा धा न स ने उिचत मू यमा अपा गता भएका य ह को य गत गमनशीलतालाई सहज बनाउने;  

 (ख)  ितनीह लाई सपुथ मू यमा उपल ध गराउनुका साथै गणुःतर य गमनशीलता सहयोगी साममीह ,  उपकरण,  सहयोगी ू विधह तथा ू य सहायताका ःव पह र सहयोगकताह स मको पहँचलाई सहज बनाउनेु ;  

 (ग)  अपा गता भएका य ह र उनीह सगँ ैकाम गन वशेष कमचार ह लाई गमनशीलता सीपसगँ स ब धत तािलम/ूिश ण ूदान गन;  

 (घ)  गमनशीलता सहायक साममी,  उपकरण एवं सहयोगी ू विध उ पादन गन िनकायह लाई अपा गता भएका य ह को गमनशीलतासगँ स ब धत स पूण प मा यान दन उ ूे रत गन।  

 धारा २१: वचार र अिभ य को ःवत ऽता तथा सचूनामा पहँच ु  

 ूःतुत महास धको धारा २ मा प रभा षत ग रए झ अपा गता भएका य ह अ य य सरह समान आधारमा आफुले रोजेको सबै ूकारका स चारका मा यमह को मा यमबाट सचूना माग गन, ूा गन एवं सचूना र वचार ूदान गन लगायतका वचार र अिभ य को ःवत ऽता उपभोगको सिुन त गन प रा ह ले िन न अनुसारका कायह स हतका कदमह चा नेछन:् 

  185

(क) सवसाधारणह लाई ल त ग रएका सचूनालाई अपा गता भएका  य ह लाई उनीह को अपा गताको ूकारसगँ मेल खाने गर पहँचयु ढाँचा र ू विधमा ुअित र खच वना उपयु समयमा उपल ध गराउने;  

 (ख)  औपचा रक अ तर बयाह मा अपा गता भएका य ह ले रोजेको सांकेितक भाषा,  ॄेल,  ूव ना मक र वैक पक स चार तथा स चारका अ य सबै ूकारका पहँचयु साधनु , त रका र ढाँचाको ूयोगलाई ःवीकार गन र सहज बनाउने;  

 (ग)  सवसाधारण जनतालाई इ टरनेट लगायतका सचूना स ब धी सेवा ूदान गन िनजी ेऽका िनकायह लाई यस किसमका सेवाह अपा गता भएका य ह लाई पहँचयु हने र उनीह ले पिन ूयोग गन स ने ढाँचामा ु ुउपल ध गराउन उ ूे रत गन;  

 (घ)  इ टरनेटको मा यमबाट सचूना ूदान गन लगायतका सचूना ूदायकह लाई उनीह को सेवा अपा गता भएका य ह का लािग पहँचयु बनाउन ुउ ूे रत गन;  

 (ङ)  सांकेितक भाषाको ूयोगलाई मा यता ूदान गन तथा ूव न गन।  

 धारा २२: गोपनीयताको स मान  

 १.  अपा गता भएका कुनै पिन य ह लाई उनीह को वासःथान वा वासःथानको ूब ध जहाँ िमलाइएको भए तापिन उनीह को गोपनीयता, प रवार, घर वा िचठ पऽह वा अ य ूकारका स चारह लाई ःवे छाचार वा गरैकानुनी हःत ेप वा उनीह को स मान र ूित ालाई गरैकानुनी आबमणको वषय बनाइने छैन। अपा गता भएका य ह लाई यस

 186

किसमका हःत ेप वा आबमण व कानुनको सरं ण ूा गन अिधकार छ।  

 २.  प रा ह ले अ य य ह सरह समान आधारमा अपा गता भएका य ह को वैय क,  ःवाः य तथा पुनःथापनासगँ स ब धत सचूनाको गोपनीयताको सरं ण गनछन। ्  

 धारा २३: घर तथा प रवारको स मान  

 १.  प रा ह ले अ य य ह सरह समान आधारमा अपा गता भएका य ह लाई पिन ववाह,  प रवार,  पतृ व,  वा मातृ व तथा नाता स ब धह सगँ स ब धत सबै वषयह मा अपा गता भएका य ह व का भेदभाव उ मलून गन िन न कुराह सिुन त गनको लािग ूभावकार र उपयु कदमह चा नेछन:्  

 (क) ववाहका लािग यो य उमेर भएका अपा गता भएका य ह लाई आ नो चाहना अनुसारको जीवनसाथीसगँ ःवत ऽ र पूण सहमतीका आधारमा ववाह गन तथा प रवार बसाउने अिधकार भएको ःवीकार ग रएको हनुपदछु ;  

 (ख)  ःवत ऽता एवं ज मेवार पूवक आ ना स तानह को सं या तथा ज मा तरको बारेमा िनणय गन तथा उनीह को उमेरसगँ उपयु सचूना, ूजनन र प रवार िनयोजन िश ामा अपा गता भएका य ह को पहँचको ुअिधकारलाई ःवीकार ग रएको छ र यस किसमका अिधकार ूयोग गन स म बनाउने आवँयक साधनह ूदान ग रएको हनुपदछु ;  

 (ग) अपा गता भएका बालबािलका स हत अपा गता भएका य ह ले अ य य ह सरह समान आधारमा ूजनन मताको कायम राखेको हनुपदछेु ।  

  187

 २.  प रा ह ले अपा गता भएका य ह को अिभभावक व,  सरं क व, उ रािधकार ब ने, धमपुऽ वा धमपुऽीको पमा महण गन वा अ य यःत ैसःंथाह सगँ स ब धत अवधारणा रा य कानुनमा व मान भएमा यस स ब धमा उनीह को अिधकार र ज मेवार ह लाई सिुन त गनछन,्  यी सबै अवःथाह मा बालबािलकाह को हतलाई अ य त मह व दइनुपनछ। प रा ह ले अपा गता भएका य ह लाई आ ना बालब चाह को पालनपोषणको ज मेवार िनवाह गनको लािग उपयु सहायता ूदान गन छन। ्  

 ३.  प रा ह ले पा रवार क जीवनसँग स ब धत वषयमा अपा गता भएका बालबािलकाह को समान अिधकार भएको सिुन त गनछन। उ ्अिधकारको  उपभोगका लािग ूाि का हेतुले अपा गता भएका बालबािलकाह लाई लकुाउने, प र याग गन,  वेवाःता गन वा छ याउने जःता ुकुरालाई रो न प रा ह ले अपा गता भएका बालबािलका र उनीह को प रवारलाई वःततृ जानकार , सेवा, सहायताह ूदान गन कदम चा नेछन। ्  

 ४.  कुनै पिन ब चालाई आमाबाबुबाट अलग गदा प रा ह ले आफुलाई लाग ुहने कानुन र काय विध अनु प अिधकारूा अिधकार ले याियक ुपुनरावेदनको अिधनमा र ह सो काय ब चाको सव म हतमा भएको िनणय गरेको अवःथामा बाहेका कुनै पिन बालबािलकाह लाई उनीह को आमाबाबुबाट अलग नग रने कुराको सिुन त गनछन। कुनै पिन अवःथामा ्बालबािलका वा उसको बाबुआमाम ये कुनै एक वा दवैजनामा अपा गता ुभएको आधारमा कुनै पिन बालबािलकालाई उनीह को बाबुआमाबाट अलग ग रने छैन।  

 ५.  प रा ह ले कुनै पिन अपा गता भएको बालबािलकालाई उसको प रवारले कारणवस हेरचाह गन नसकेको ख डमा यःता बालबािलकालाई वैक पक

 188

पमा पालनपोषणका गनका लािग वःततृ नाता स ब धमा तथा यसो हन ुनसकेमा समदुायिभऽनै पा रवा रक वातावरणमा पालनपोषणको यवःथा गन यथास भव ूय गनछन। ्  

 धारा २४: िश ा  

 १.  प रा ह ले अपा गता भएका य ह को िश ाको अिधकारलाई ःवीकार गनछन। समान अवसरका आधारमा कुनै पिन किसमको भेदभाव वना् यो अिधकारको ूाि का लािग प रा ह ले िन न अनु पका वषयवःतहु सगँ िनदिशत हने गर सबै तहह मा र जीवन पय त एउटा समावेशी िश ा ुूणालीको सुिन त गनछन:्  

 (क) मानवीय स भावना र ःवािभमानको बोध तथा आ ममू यको पूण वकास हने एवं माु नव अिधकार, मौिलक ःवत ऽता र मानवीय व वधताको अिभवृ गन;  

 (ख) अपा गता भएका य ह को य व,  मता र िसजनशीलता स हत उनीह को मानिसक र भौितक मताको अिधकतम वकास गन;  

 (ग) एउटा ःवत ऽ समाजमा अपा गता भएका य ह लाई ूभावकार ढंगले सहभागी हन स म बनाउने। ु  

 २.  यो अिधकार ूाि का लािग प रा ह ले िन न अनु पका कुराह सिुन त गनछन:्  

 (क)  अपा गता भएका य ह उनीह मा व मान अपा गताको आधारमा ूचिलत िश ा ूणालीबाट व चत नग रएको तथा अपा गता भएका बालबािलकाह लाई उनीह को अपा गताको िनःशु क एवं अिनवाय ूाथिमक वा मा यिमक िश ाबाट व चत नग रएको;  

  189

 (ख) अपा गता भएका य ह लाई आफु बसेको समदुायमा अ य य ह सरह समान आधारमा समावेशी,  ःतर य,  िनःशु क ूाथिमक तथा मा यिमक िश ामा पहँच ु भएको;  

 (ग)   य को आवँयकता अनुसारको उपयु अनुकुलता ूदान ग रएको;  

 (घ) ूभावकार िश ा सहज बनाउन अपा गता भएका य ह लाई ूचिलत िश ा ूणाली अ तगतको सहयोग ूदान ग रएको;  

 (ङ) पूण समावेशीकरणको उदेँयसगँ अनुकुल हने गर अिधकतम ूाु क एवं सामा जक वकास हने वातावरणमा ूभावकार वैय क सहायताका कदमह ुचािलएको।  

 ३.  प रा ह ले अपा गता भएका य ह लाई िश ामा उनीह को पणू र ूभावकार सहभागीतालाई सहज बनाउन तथा समदुायको सदःयको पमा जीवन वताउन सामा जक वकासका सीपह िस न स म बनाउनेछन। यो ्अिधकार ूाि का लािग प रा ह ले िन न अनु पका कुराह सिुन त गनछन:्  

 (क) ॄेल, वैक पक िल प, ूव ना मक र वैक पक त रका, स चारको साधन र ढाँचा तथा गमनशीलता स ब धी सीप िसकाइलाई सहज बनाउने तथा न जकको साथीबाट िस न कला र परामशलाई सहज बनाउने;  

 (ख) सांकेितक भाषा िसकाइलाई सहज बनाउने तथा ब हरा समदुायको भा षक प हचानको ूव न गन;  

 (ग)  खासगर व हन, ब हरा वा ब हरा– व हन बालबािलकाह लाई ूा क एवं सामा जक वकासलाई अिधकतम बनाउने वातावरणमा उनीह का लािग

 190

सबभ दा उपयु भाषा र त रका तथा स चारको मा यम ारा िश ा ूदान ग रएको सिुन त गन।  

 ४.  यो अिधकार ूाि को सिुन ततामा म त पु याउनलाई प रा ह ले सांकेितक भाषा र/वा ॄेलमा द अपा गता भएका स हतका िश कह िनयु गन तथा िश ाका स पूण तहमा कायरत पेशागत पमा द तथा अ य कमचार ह लाई तािलम/ूिश ण ूदान गन उपयु कदमह चा नेछन। यस किसमका तािलमले अपा गता भएका य ह लाई सहायता ्ूदान गनलाई अपा गता सचेतना र स चारको उपयु ूव ना मक र वैक पक त रका,  साधन र ढाँचा,  शै क ू विध र साममीको ूयोगलाई समावेश गनछ।  

 ५.  अपा गता भएका य ह ले सामा य िश ा,  यावसाियक सीपमलूक तािलम, ूौढ िश ा, तथा आ जवन अ ययनमा वना कुनै भेदभाव समान आधारमा पहँचको लािग सु म भएको प रा ह ले सिुन त गनछन। यो उ ेँय ्ूाि का लािग प रा ह ले अपा गता भएका य ह लाई उपयु अनुकुलता ूदान ग रएको सिुन त गनछन। ्  

 धारा २५: ःवाः य  

 अपा गता य ह ले अपा गताको आधारमा हने कुनै पिन किसमकोु भेदभाव बना अ य य ह समान आधारमा ूा म ये उ चतम ःतरको ःवाः य सेवा ूा गन अिधकार रहेको ःवीकार गदछन। प रा ह ले अपा गता भएका ्य ह को लािग ःवाः यसगँ स ब धत पुनःथापन स हतका लै गक हसावले सवेंदनशील ःवाः य सेवाह मा पहँच भएको सिुन त गन उपयु स पणू ुकदमह चा नेछन। यसका लािग प रा ह ले िन न बमो जमका कायह ्गनछन:्  

  191

 (क)  यौनज य एवं ूजनन ःवाः य र जनसं यामा आधा रत सावजिनक कायबमका ेऽह मा लगायत ःवाः य सेवा तथा कायबमह अपा गता  भएका य ह लाई पिन अ य य ह लाई ूदान ग रए जःतै तह, गणु र िनःशु क वा उिचत मू यको ःतरमा ूदान गन;  

(ख)  ब चा र वृ ह लगायत अ य य ह मा थप अपा गतालाई युिनकरण वा रोकथाम गन तयार ग रएका सेवाह स हत उिचत समयमा अपा गता प हचान तथा हःत ेप गन लगायतका अपा गता भएकै कारणले आवँयक भएका ःवाः य सेवाह अपा गता भएका य ह लाई ूदान गन;  

(ग)  यी ःवाः य सेवाह दरदराजका मामीण ेऽह लगायत स भव भएस म ुमािनसह को आ नो समदुायको न जक हनेु गर ूदान गन;  

(घ) तािलम एवं सावजिनक र िनजी ःवाः य उपचारका लािग नैितक मापद डह को काया वयनको मा यमबाट मानव अिधकार, मयादा, ःवाय ता र अपा गता भएका य ह को आवँयकता लगायतका वषयह मा सचेतना अिभवृ गर ःवत ऽ र ससुिूचत सहमितका आधारमा अ य य ह सरह समान आधारमा अपा गता भएका य ह लाई ःतर य उपचार सेवा ूदान गन ःवाः यकम ह लाई लगाउने;  

(ङ) रा य कानुन ारा ःवाः य र जीवन बीमाको ूावधानलाई अनुमित दएको अवःथामा यस किसमका बीमाह मा अपा गता भएका य ह मािथ हने ुवभेदको अ य गन र यसलाई िनंप र उिचत ढंगले ूदान ग रने;  

(च) अपा गताको आधारमा ःवाः य उपचार वा ःवाः य सेवा वा खा ा य तथा पेय प ाथमा हने वभेदकार अःवीकृितलाई रो ने। ु  

 192

धारा २६: वासःथान र पुनःथापना  

१.  अपा गता भएका य ह लाई पणू शा रर क,  मानिसक,  सामा जक तथा यावसाियक यो यताको अिधकतम ःवत ऽता तथा जीवनका हरेक प ह मा पूण समावेशीकरण र ःवत ऽता ूाि र ूयोगको लािग प रा ह ले, द तर ह को सहयोगको मा यमबाट समेत, ूभावकार र उपयु कदमह चा नेछन। यो उ ेँय ूा गनका लािग प रा ह ले वशेष गर ःवाः य् , 

रोजगार ,  िश ा,  तथा सामा जक सेवाका ेऽह मा वःततृ वासःथान र पुनःथापनासगँ स ब धत सेवा र कायबमह को िन न अनु प आयोजना, सु ढ करण एवं वःतार गनछन:्  

(क)  यस किसमका सेवा र कायबमह यथास भव ूार भक अवःथाह मानै शु ग रने तथा य को आवँयकता र मताका बहआयािमक मू याँकनमा ुआधा रत हनेछनु ;्  

(ख)  यस किसमका सेवा र कायबमह ले समदुायमा तथा समाजमा स पुण प ह मा सहभािगता र समावेशीकरणलाई सघाउ पु याउनेछन र ऐ छक ्हनेछन तथा अपा गता भएका य ह लाई मामीण ेऽह लगायत अ य ु ्ेऽह मा स भव भएस म उनीह को समदुायको न जक हने गर उपल ध ु

गराइनेछन। ्  

२.  प रा ह ले वासःथान र पनुःथापना सेवाह मा कायरत कमचार र पेशाकम ह का लािग ूार भक र िनर तर ूिश णको वकासलाई ूव न गनछन। ्  

३.  प रा ह ले अपा गता भएका य ह का लािग तयार ग रएका वासःथान र पुनःथापनासगँ स ब धत सहयोगी उपकरण तथा ू विधको उपल धता, ान र ूयोगलाई ूव न गनछन। ्  

  193

धारा २७: काम र रोजगार  

१.  प रा ह ले अपा गता भएका य ह को पिन अ य य ह सरह समान आधारमा काम गन पाउने अिधकारलाई ःवीकार गदछन;् यसले खुला, समावेशी र पहँचयु वातावरण भएको ौम बजारमा अपाु गता भएका य ह ले ःवत ऽतापूवक छनौट र ःवीकार गरेको काम गर जीवन िनवाह गन पाउने अवसरको अिधकारलाई समावेश गदछ। प रा ह ले कानुन िनमाण स हतका उपयु कदम चालेर रोजगार को बममा अपा गता वरण गन पुगेका य ह समेत अपा गता भएका य ह को काम गन पाउने अिधकारको सरं ण र स व नका लािग िन न बमो जमका कायह गनछन:्  

(क)  भना, छनौट र िनयु का शतह , सेवाको िनर तरता, वृ वकास तथा सरु त र ःवःथकर अवःथाको कायःथल स हत सबै ूकारका रोजगार ह सगँ स ब धत वषयमा अपा गताको आधारमा हने भेदभावको अ य गनु ;  

(ख)  कायःथलमा हन स ने द यहारबाट सरं ण र गनुासोको सनुुवाई लगायत ु ुसमान अवसर र समान याला, सरु त र ःवःथकर अवःथाको कायःथल स हत अपा गता भएका य ह लाई अ य य ह सरह समान आधारमा कामका लािग उिचत र अनुकुल वातावरण पाउने अिधकारको सरं ण गन;  

(ग) अपा गता भएका य ह पिन अ य य ह सरह समान आधारमा उनीह को ौम तथा शेड यिुनयन अिधकारको ूयोग गन स म भएको सिुन त गन;  

(घ)  अपा गता भएका य ह लाई ूचिलत ूा विधक एवं सीप िनदशन कायबम, पदःथापना सेवा र यावसाियक तथा िनर तर तािलममा ूभावकार पहँच ूा गन स म बनाउनेु ;   

 194

(ङ)  अपा गता भएका य ह का लािग ौम बजारमा रोजगार का अवसरह तथा वृ वकासको ूव न गन साथै काम खो न, काम ूा गन, काममा बहाल रहन एवं काममा फकन सहयोगको ूव न गन;  

(च)   अपा गता भएका य ह का लािग ःवरोजगार ,  उ मशीलता, सहकार ताको वकास तथा आ नै यवसायको शु गनलाई अवसरह को ूव न गन;  

(छ)  अपा गता भएका य ह लाई सावजिनक िनकायह मा रोजगार ूदान गन;  

(ज)  सकारा मक काययोजना, उ ूेरणा तथा अ य उपायह समेत समावेश उपयु नीित तथा कायबमह को मा यम ारा िनजी ेऽमा अपा गता भएका य ह लाइ रोजगार ूव न गन;  

(झ)  कायःथलह मा अपा गता भएका य ह लाई उपयु अनुकुलता ूदान ग रएको सिुन त गन;  

(ञ)   खुला ौम बजारमा अपा गता भएका य ह ले पिन काय अनुभव ूा गन पाउने अिधकारलाई ूव न गन;  

(ट)   अपा गता भएका य ह का लािग यावसाियक तथा पेशागत पुनःथापना, रोजगार को िनर तरता तथा काममा फकने कायबमह को ूव न गन।  

२.  अपा गता भएका य ह लाई दास वा बाधा नबनाइएको तथा उनीह लाई अ य य ह सरह समान आधारमा बलज ती वा अिनवाय ौमबाट सरं ण सिुन त गनछन। ्  

धारा २८: उिचत जीवन ःतर एवं सामा जक सरं ण  

१.  प रा ह ले अपा गता भएका य ह ःवयं र उनीह का प रवारको लािग समेत पया खा ा न, कपडा तथा आवास सु वधा स हतको उिचत जीवनःतर

  195

तथा जीवनःतरको अवःथाह को िनर तर सधुारको अिधकार भएको ःवीकार गदछन साथै अपा गताको् आधारमा हने कुनै पिन वभेद वना यो अिधकार ुूाि को सरं ण तथा ूव न गन उपयु कदमह चा नेछन। ्  

२.  प रा ह ले अपा गता भएका य ह लाई अपा गताको आधारमा हने कुन ैुपिन किसमको वभेद वना सामा जक सरं ण एवं आ नो अिधकारको पूण उपभोग गन अिधकार रहेको ःवीकार गदछन तथा यो अिधकार ूाि को ्सरं ण र स व नका लािग देहायका लगायतका उपयु कदमह चा नेछन:्  

(क)  सफा पउने पानीको सेवामा अपा गता भएका य ह को पिन समान पहँच ुसिुन त गन तथा अपा गतासगँ स ब धत आवँयकताको लािग उपयु र उिचत मू यका सेवाह ,  उपकरण र अ य सहायताह मा उनीह को पहँच ुसिुन त गन;  

(ख)  अपा गता भएका य ह र यसमा पिन खासगर अपा गता भएका म हला र बािलकाह को तथा अपा गता भएका पाका य ह को सामा जक सरं ण कायबम तथा ग रवी िनवारण कायबमह मा पहँच सिुन त गनु ;  

(ग) ग रबीको अवःथामा जीवन गजुार रहेका अपा गता भएका य ह र उनीह का प रवारलाई रा यबाट ूदान ग रने उिचत तािलम, परामश, आिथक सहायता तथा राहत सेवा लगायत अपा गता स ब धी खचह मा उनीह को पहुँच सिुन त गन;  

(घ) सावजिनक आवास कायबमह मा अपा गता भएका य ह को पहँचलाई ुसिुन त गन;  

(ङ) अपा गता भएका य ह को अवकाशपिछको सु वधा तथा कायबमह मा पहँच सिुन त गन। ु

 196

धारा २९: राजनीितक तथा सावजिनक जीवनमा सहभािगता  

प रा ह ले अपा गता भएका य ह लाई अ य य ह सरह समान आधारमा राजनैितक अिधकार र यस किसमको अिधकारको उपभोगको अवसरको ू याभतू गनछन साथै िन न अनु पका कायह गनछन् :्  

(क)  अपा गता भएका य ह का लािग पिन अ य य ह सरह मतदान गन तथा िनवािचत हने अिधकार र अवसर लगायत ू य वा ःवत ऽ पमा ुचुिनएका ूितिनिधह ारा राजनैितक र सावजिनक जीवनमा ूभावकार एवं पूण पमा सहभागी हन सकेको िन न कायह बाट समेत सिुन त गनः ु  

(अ) मतदान ू बया, सु वधा एवं साममीह उपयु , पहँचयु तथा बुु न र ूयोग गन सरल भएको सिुन त गन;  

(आ) अपा गता भएका य ह ले भयमु अवःथामा िनवाचन र जनमत समंहह मा गो य ू बया ारा मतदान गन तथा िनवाचनमा उ मेदवार हनेु , सरकारका सबै तह र सावजिनक कायह मा पद धारण गन र काय स पादन गन पाउने अिधकारको सरं ण गन तथा उपयु भएको अवःथामा सहयोगा मक र नयाँ ू विधह को ूयोगलाई सहज बनाउने;  

(इ) मतदाताको पमा आ नो ःवत ऽ अिभ य को अिधकार ू यभतू गन तथा यसका लािग आवँयकता परेको ख डमा उनीह को अनुरोधमा उनीह ले रोजेको य को सहायता ारा मतदान गन अनमुित ूदान गन;  

(ख)  अपा गता भएका य ह ले कुन ै पिन ूकारको वभेद बना समान आधारमा सावजिनक बयाकलापह को स चालनमा ूभावकार तथा पूण पमा सहभागी हन स ने वातावरणको स बय पमा ूव न गन तथा ु

  197

िन न कायह स हत उनीह लाई सावजिनक बयाकलापह मा उनीह को सहभािगतालाई ूव न गनः  

(अ)  मलुकुका गरैसरकार सःंथा तथा सावजिनक र राजनीितक जीवनसगँ स ब धत सःंथाह तथा राजनीितक दलह का गित विध र ितनीह को स चालनमा सहभािगता;  

(आ)   अ तरा य,  रा य,  ेऽीय तथा ःथानीय ःतरमा अपा गता भएका य ह को ूितिनिध व गन अपा गता भएका य ह को सगंठन खो ने र ती सगंठनह को सदःयता िलने।  

धारा ३०: साँःकृितक जीवन, मनोर जन,  वौाम तथा खेलकुदमा सहभािगता  

१.  प रा ह ले अपा गता भएका य ह ले पिन अ य य ह सरह समान आधारमा साँःकृितक जीवनमा सहभागी हने अिधकार भ एको ःवीकार ुगदछन र अपा गता भएका य ह ले िन न कुराह गन पाएको सिुन त ्गन उपयु कदमह चा नेछन:्  

(क) पहँचयु ढाँचाह मा साँःकृितक साममीह को पहँच उपभोग गनु ु ;  

(ख) पहँचयु ढाँचाह मा टेिलिभजन कायबमु ,  चलिचऽ,  नाटक तथा अ य साँःकृितक बयाकलापह मा पहँच उपभोग ु गन;   

(ग) ना यशाला,  समंाहालय,  िसनेमा घर,  पुःतकालय,  पयटक य सेवा जःता साँःकृितक कायबम वा सेवाह स चालन गन ःथानह मा पहुँच उपभोग गन तथा स भव भएस म ःमारक एवं रा य मह व बोकेका साँःकृितक ःथलह मा पहुँच उपभोग गन।  

२.  प रा ह ले अपा गता भएका य ह लाई उनीह को आ नै य गत फाइदाको लािग माऽ नभई समाजको वैभवका लािग समेत उनीह को

 198

िसजनशील,  कला मक तथा बौ क मताको स भावनाको वकास तथा उपयोग गन अवसर ूा गन स म बनाउन उपयु कदमह चा नेछन। ्  

३.  प रा ह ले अ तरा य कानुन अनुसार बौ क स प स ब धी अिधकार सरं ण गन कानुनले अपा गता भएका य ह लाई साँःकृितक साममीह मा पहँच ूदान गन अनुिचत वा वभेदकार अवरोधह िसजना ुनगरेको सिुन त गन उपयु कदमह चा नेछन। ्  

४.  सांकेितक भाषा एवं ब हरा सःंकृित लगायत अपा गता भएका य ह ले अ य य ह सरह समान आधारमा वशेष साँःकृितक तथा भा षक प हचानको मा यता तथा सहायता पाउने अिधकार रा ेछन। ्  

५.  अ य य ह सरह समान आधारमा अपा गता भएका य ह लाई पिन मनोर जन,  वौाम तथा खेलकुदसगँ स ब धत गित विधह मा सहभागी हन ुस म बनाउने हेतुले प रा ह ले तल उ ले खत स हतका उपयु कदमह चा नेछन ् 

(क)  मलूूवाहका खेलकुद बयाकलापका स पूण तहह मा स भावनाको अिधकतम हदस म अपा गता भएका य ह का सहभािगतालाई ूो साहन तथा ूव न गन, 

(ख)  अपा गता भएका य ह लाई अपा गता– वशेष खेलकुद तथा मनोर जना मक बयाकलापह आयोजना,  वकास गन तथा यसमा सहभागी हन पाउने अवसर उपल ध भएको सिुन त गन तथा यो उ ेँय ुूा गनका लािग अ य य ह सरह समान आधारमा उपयु ूिश ण, 

तािलम तथा ॐोतह को यवःथालाई ूो सा हत गन , 

  199

(ग)   अपा गता भएका य ह को खेलकुद, मनोर जन तथा पयटक य ःथलह मा पहुँच भएको सिुन त गन  

(घ)   अपा गता भएका बालबािलकाह को अ य बालबािलकाह सरह समान आधारमा व ालयिभऽका बयाकलापह लगायत नाटक, मनोर जन,  वौाम तथा खेलकुद लगायतका बयाकलापह मा पहँच सिुन त गनु  

(ङ)  अपा गता भएका य ह ले मनोर जना मक,  पयटक य,  वौाम तथा खेलकुदसगँ स ब धत सःंथाह मा सलं न य ह बाट ती सेवाह मा पहुँच पाएको सिुन त गन।  

धारा ३१:  त याँक र आँकडा संकलन  

१.  प रा ह ले ूःतुत महास धलाई ूभावकार बनाउन नीित िनमाण एवं काया वयन गन आफुलाई स म बनाउन अनुस धाना मक आँकडा स हतका उपयु सचूनाह सकंलन गन कदम चा नेछन। यस किसमको सूचना ्सकंलन गन तथा यसलाई यवःथापन गन ू बया िन न बमो जम हनेछः ु  

(क)  अपा गता भएका य ह को गोपनीयताको व सनीयता एवं स मान सिुन त गन सचूना र त याँक सरं ण स ब धी कानुन लगायतका कानुनी पमा ःथा पत सरु ा यवःथाको पालना गन 

(ख)  आँकडाह को सकंलन तथा ूयोगमा मानव अिधकार र मौिलक ःवत ऽता तथा नैितक िस ा तह को सरं ण गन अ तरा य पमा मा य मापद डह को पालना गन।  

२.  यस धारा बमो जम सकंिलत सचूनाह उपयु ता अनुसार विभ न समहूमा छ याइनेछ तथा यस महास ध अ तगत प रा हु ले आ नो ज मेवार को सह काया वयन गरे नगरेका मू याँकन कायमा सहयोग गन तथा अपा गता

 200

भएका य ह ले उनीह को अिधकार ूयोग गदा सामना गनु परेका अवरोधह को प हचान तथा स बोधन गन ूयोग ग रनेछन। ्  

३.  ती त याँकको सह ढंगबाट स ूेषण गन तथा अपा गता भएका य ह र अ य य ह को ती त याँकमा पहँच सिुन त गन गर प रा ह ले ुउ रदािय व महण गनछन। ्  

धारा ३२: अ तरा य सहयोग  

ूःतुत महस धका उ ेँय एवं लआय ूाि का लािग रा य ूयासह को समथनमा अ तरा य सहयोग र यसको ूव नको मह वलाई प रा ह ःवीकार गदछन ्तथा यस स ब धमा अनुकुलता अनुसार रा ह बीच तथा स ब धत अ तरा य र ेऽीय सगंठन र नाग रक समाज खासगर अपा गता भएका य ह को

सगंठनह सगँको साझेदार मा उपयु र ूभावकार कदमह चा नेछन। ती ्कदमह अ तगत िन न वषयका कुराह को समेत समावेश हन स नेछनु :्  

(क)  अ तरा य वकास कायबम लगायतका अ तरा य सहयोग कायबमह अपा गता भएका य ह का लािग समावेश भएको तथा उनीह को लािग पहुँचयु भएको सिुन त गन 

(ख)  सचूना, अनुभव,  ूिश ण कायबम तथा सव म अ यासह को आदानूदान तथा साझेदार समेतको मा यमबाट मता वकासलाई सहज बनाउने तथा समथन गन  

(ग)   खोज–अनुस धान तथा वै ािनक एवं ूा विधक ानको पहँच सहज बनाउनेु  

(घ)   पहँचयु तथा सहयोगा मक ू विधह मा पहँु ुच एवं साझेदार स हत तथा ू विध हःता तरण ारा उपयु ूा विधक तथा आथक सहयोग ूदान गन।  

  201

२.  यो धाराका ूावधानह ले प रा ह ले ूःतुत महास ध अ तगत पुरा गनु पन दािय वह मा कुनै पिन किसमको ूितकुल ूभाव पान छैन।  

धारा ३३: रा य ःतरमा काया वयन तथा अनुगमन  

१.  प रा ह ले आ नो सांगठिनक ूणाली अनुसार ूःतुत महास धको काया वयनसगँ स ब धत वषयह का लािग सरकार सरंचनािभऽ एक वा सो भ दा ब ढ स पक य ह तो नेछन तथा विभ न िनकाय तथा ्विभ न तहह का स ब धत कायह मा सहजीकरण गन सरकार िनकायमा एउटा सम वयकार सयं ऽको िनमाण वा डजाइनमा उिचत यान दनेछन। ्  

२.  प रा ह ले ूःतुत महास धको काया वयनको ूव न,  सरं ण तथा अनुगमन गन आ नो कानुनी एवं ूशासिनक ूणाली अनुसार उपयु भएस म सरकार िनकायमा एक वा सो भ दा धेरै ःवत ऽ सयं ऽ स हतको एउटा ढाँचाको िनयिमत गन,  बढाउने,  डजाइन वा िनमाण गनछन। यःता ्सयं ऽह को डजाइन वा िनमाण गदा मानव अिधकारको सरं ण र ूव नका लािग गठन भएका रा य सःंथाह को अवःथा तथा कामसगँ स ब धत िस ा तह लाई म यनजर गनछन। ्  

३.  नाग रक समाज र यसमा पिन खासगर अपा गता भएका य ह एवं उनीह का ूितिनिधमलूक सःंथाह लाई महास धको अनुगमन ू बयामा पूण स ब धत र सहभागी गराइनेछ।  

धारा ३४: अपा गता भएका य ह को अिधकारसँग स ब धत सिमित  

१.  अपा गता भएका य ह सगँ स ब धत एउटा सिमित (अब उपरा त “सिमित” को पमा स बोधन ग रने) को िनमाण ग रनेछ जसले त प ात यवःथा ग रएका कायह स पादन गनछ।  

 202

२.  ूःतुत महास ध लाग ू हनासाथु समयमा यो सिमितमा अपा गता अिधकारसगँ स ब धत १२ जना व ह सदःय रहनेछन। महास धमा अ ्थप ६० रा ह ले अनमुोदन वा समथन जनाइसकेपिछ भने १८ जनामा नब ने गर सिमितमा अ ६ जना सदःयह थ न स कनेछ।  

३.  सिमितका सदःयह ले उनीह को य गत मताको आधारमा काय गनछन ्तथा उनीह उ च नैितक च रऽमा रहनेछन एव ंू् ःतुत महास धले समेटेका ेऽमा मता र अनभुव भएका हनेछन। उनीह को मनोनयन गदा प ु ्

रा ह लाई महास धको धारा ४ को उपधारा ३ को ूावधानलाई उिचत यान दन आमह ग रनेछ।  

४.  उपयु भौगोिलक अवःथा,  व वध खाले स यता तथा ूमखु कानुनी ूणाली, स तुिलत लै गक ूितिनिध व र अपा गता भएका वशेष ह को सहभािगतालाई समेत गत गद प रा ह ारा सिमितका सदःयह चुिननेछन। ्  

५.  सो सिमितका सदःयह प रा ह को स मेलनको बैठकमा उनीह ले आ–

आ नो रा बाट मनोिनत गरेका य ह को सिूचबाट गो य मतदान ारा िनवािचत ग रनेछ। ती बैठकह मा कुल म ये दई ितहाइ प रा ह ुउप ःथत भए गणपुरक सं या पुगेको हनेछ र मतदानमा उप ःथत भएर ुमतदान गन प रा ह को सवािधक सं या तथा पूण बहमत ूा गन ुय ह नै सिमितको सदःय हनेछन। ु ्  

६.  ूार भक िनवाचन ूःतुत महास ध लाग ूभएको छ म हना िभऽ ै हनेछ। ुसयंु रा सघंका महासिचवले िनवाचनको क तमा पिन चार म हना अगा ड नै प रा ह लाई दई म हनािभऽ सिमितको सदःयको लािग मनोनयन पेश ुगन आमह गद पऽ पठाउनेछन। यसको लग ै महासिचवले सदःयको लािग ्

  203

मनोनयनमा परेका य ह को उनीह को रा समेत खु ने गर वणनबुम अनुसार नामको सिूच तयार पानछन र यसलाई ूःतुत महास धका प ्रा ह सम पेश गनछन। ्  

७.  सिमितका सदःयह एकपटकमा चार वषका लािग िनवािचत हनेछन। उनीह ु ्थप अक एक कायकालका लािग पुनःिनवािचत हनका लािग यो य हनेछन। ु ु ्तथा प सिमितका छ सदःयह को कायकाल उनीह िनवािचत भएको दई ुवषमा समा हनेछु र प हलो िनवाचन हने व कै यस धाराको उपधारा ु ५ मा उ लेख ग रएको बैठकको अ य ारा गोलाूथा ारा ती छ सदःयह को नाम छनौट ग रनेछ।  

८.  सिमितका थप छ सदःयह को िनवाचन यस धाराको स ब धत ूावधान अनुसार िनयिमत िनवाचनको समयमा हनेछ। ु  

९.  सिमितको सदःयको मृ यु भएमा वा िनजले राजीनामा दएमा वा अ कुनै पिन कारणले आ नो दािय व पुरा गन नस ने घाषणा गरेमा, यस धाराको स ब धत ूावधानमा यवःथा गरेबमो जमको यो यताको सत पुरा गन वशेष य लाई प रा ले बाँक कायकालका लािग िनयु गनछन। ्  

१०.  सिमितले आ नो काय विधको िनयम आफै बनाउनेछ।  

११.  सयंु रा सघंका महासिचवले ूःतुत महास ध अ तगतको सिमितको कायस पादन ूभावकार बनाउन आवँयक कमचार एवं सु वधा उपल ध गराउनेछन साथै सिमितको ूार भक बैठक पिन डा नेछन। ् ्  

१२.  ूःतुत महास ध अ तगत िनिमत सिमितका सदःयह ले सिमितका दािय व एव ं ज मेवार ह मह व समेतलाई यानमा रा दै महासभाले

 204

िनणय गरेको शत तथा ब देजका अिधनमा रहँदै सयंु रा सघंको ॐोतबाट पा रौिमक पाउनेछन। ्  

१३.  सिमितका सदःयह लाई ूःतुत महास धको वशेषािधकार तथा सरं णसगँ स ब धत ूावधानह मा यवःथा भए अनु प सयंु सयंु रा सघंको िमसनमा कायरत वशेष ह सरह सु वधा,  वशेषािधकार तथा सरं ण ूदान ग रनेछ।  

धारा ३५: प रा ह ारा ूःतुत ूितवेदन  

१.  ू येक प रा ले ूःतुत महास ध अ तगतका ज मेवार ह पूरा गन चालेका कदमह तथा यस स ब धमा हाँिसल गरेका ूगित स ब धी वःततृ ूितवेदन स ब धत प रा को लािग ूःतुत महास ध लागू भएको िमितले दई वषिभऽ सयंु रा सघंका महासिचव माफत सिमित ुसम पेश गनछ।  

२.  यस पछा ड प रा ह ले क तमा पिन चार वषमा र सिमितले अनुरोध गरेको ख डमा जनुसकैु समयमा पिन पिछ लो पटक चुःतद ःत पा रएका ुूितवेदनह पेश गनछन। ्  

३.  ूितवेदनमा ूःतुत ग रएका वषयवःतुमा लाग ूहने कुन ैपिन िनदिशकाका ुवषयमा सिमितले िनणय गन स नेछ।  

४.  सिमित सम वःततृ ूार भक ूितवेदन पेश ग रसकेको एउटा प रा ले आ नो पिछ ला ूितवेदनह मा प हले नै उपल ध गराइएका जानकार ह दोहो याउन आवँयक हने छैन। सिमित सम पेश गनु पन ूितवेदनह को ुतयार गदा खुला र पारदश त रकाबाट सो काय स पादन गन तफ यान

  205

दन तथा ूःतुत महास धको धारा ४ को उपधारा ३ यवःथा ग रएका ूावधानह मा उिचत यान पु याउन प रा ह लाई आमह ग र छ।  

५.  ूितवेदनले ूःतुत महास ध अ तगतका दािय वह को पालनको ःतरलाई ूभाव पान त वह एवं क ठनाइह को बारेमा औं याउन स नेछ।  

धारा ३६: ूितवेदन उपर वचार  

१.  ू येक ूितवेदनह सिमित ारा वचार ग रनेछ,  जसले उ ूितवेदनका स ब धमा आफुले उपयु ठानेको कुनै पिन सझुाव र सामा य िसफा रस गर यःता सझुाव र िसफा रसह स ब धत प रा लाई पठाउनेछ। प रा ले आफुले उपयु ठानेका कुनै पिन जानकार बारे सिमितलाई जवाफ दन स नेछ। सिमितले प रा सगँ ूःतुत महास धको काया वयनसगँ स ब धत वषयमा थप जानकार को लािग अनुरोध गन स नेछ।  

२.  य द कुनै पिन एउटा प रा ले लामो समयदे ख ूितवेदन पेश नगरेमा त काल पेश गन सचूना ग र छ, य द सचूना पठाएको तीन म हनािभऽ पिन स ब धत ूितवेदन पेश नग रएमा आफुलाई उपल ध परपद जानकार को आधारमा सिमितले यस प रा ह मा ूःतुत महास धको काया वयनको जाँचबुझको आवँयकता भएको बारे सचूना जार गन स नेछ। सिमितले स ब धत प रा लाई यस खालको जाँचबुझमा सहभागी हन आ हान ुगनछ। य द प रा ले स ब धत ूितवेदन पेश गर जवाफ ूःतुत गरेमा, उसलाई पिन यस धाराको उपधारा १ को यवःथा लाग ूहनेछ। ु  

३.  सयंु रा सघंका महासिचवले स पूण प रा ह लाई ूितवेदनह उपल ध गराउनेछन। ्  

 206

४.  प रा ह ले आ–आ नो मलुकुह मा सवसाधारणह लाई आ ना ूितवेदनह यापक पमा उपल ध गराउनेछन तथा यःता ूितवेदनह सगँ स ब धत ्सझुाव र सामा य िसफा रसह मा पहुँच सहज बनाउनेछन। ्  

५.  प रा ह बाट ूा ूितवेदनह मा ूा विधक सहयोग र स लाहको लािग अनुरोध ग रएको वा आवँयकता दशाएको भए सिमितले उपयु ठानेको अवःथामा उ अनुरोध वा आवँयकतालाई स बोधन गनका लािग यस किसमका अनुरोध तथा आमहह को स ब धमा सिमितको आ नो कोण वा िसफा रसह भए सो स हत रा सघंको विश कृत िनकाय,  कोष र कायबमह तथा स म िनकायह लाई पठाउनेछ।  

धारा ३७: प रा ह तथा सिमितबीचमा सहयोग  

१.  ू येक प रा ले सिमितलाई सहयोग गनछन तथा आ नो अिभभारा पुरा गनलाई सिमितका सदःयह लाई सहायता गनछन। ्  

२.  प रा ह सगँको आ नो स ब धमा ूःतुत महास धको काया वयनका लािग रा य मता अिभवृ गनका लािग अ तरा य सहयोग स हतका त रका र मा यमह उपर उिचत यान दनेछ।  

धारा ३८: सिमितको अ य िनकायसगँको स ब ध  

ूःतुत महास धको ूभावकार काया वयनलाई बढाउनका लािग एवं यसले समेटेका ेऽमा अ तरा य सहयोगलाई ूो सा हत गनः  

(क) ितनीह को अिभभारा अ तगतको काय ेऽिभऽ पन ूःतुत महास धका ूावधानह को काया वयनका बारेमा वचार वमश ग रदा सयंु रा सघंीय विश िनकायह तथा यसका अ य अगंह लाई ूितिनिध व गन अिधकार हनेछ। ितनीु ह को आ नो स ब धत अिधकार ेऽिभऽ पन ूःतुत

  207

महास धको काया वयनसगँ स ब धत वषयमा उिचत ठानेको अवःथामा उ विश कृत िनकायह एवं अ य स म सःंथाह लाई परामश ूदान गन आम ऽण गन स नेछ। सिमितले उनीह को काय ेऽह िभऽ पन वषयह मा ूःतुत महास धको काया वयनका स ब धमा ूितवेदन पेश गन विश कृत िनकायह एव ंसयंु रा सघंका अ य अंगह लाई आमह गन स नेछ  

(ख) सिमितले आ नो अिभभारा पुरा गनको लािग उिचत ठानेको ख डमा उनीह को आ–आ नो ूितवेदन तयार गन िनदिशका, सझुाव तथा सामा य िसफा रसह मा एक पता सिुन तता गन तथा आ–आ नो कायस पादनमा दोहारोपन एवं अितबमण हटाउने अिभूायले मानव अिधकार स ब धी अ तरा य अनुब धह अ तगत िनमाण भएका अ य स व िनकायह सगँ परामश गनछ।  

धारा ३९: सिमितको ूितवेदन  

सिमितले हरेक दई वषमा आ ना गित विधह का स ब धमा सयंु रा सघंीय ुमहासभा र आिथक तथा सामा जक प रषद सम ूितवेदन पेश गनछ, तथा प रा ह बाट ूा ूितवेदन र सचूनाको जाँचबुझको आधारमा सझुाव र सामा य किसमका िसफा रसह गन स नेछ। ती सझुाव एवं िसफा रसह का स ब धमा प रा ह का कुनै ट पणी भए यसलाई समेत सिमितको ूितवेदनमा समावेश ग रनेछ।

 208

धारा ४०: प रा ह को स मेलन  

१.  ूःतुत महास धको काया वयनसगँ स ब धत कुनै पिन वषयमा छलफल गनका लािग प रा ह िनयिमत पले प रा ह को स मेलनमा सहभागी हनेछन। ु ्  

२.  ूःतुत महास ध लागू भएको िमितले ६ म हनािभऽमा सयंु रा सघंका महासिचवले प रा ह को स मेलन डा नेछन। यसपिछका बैठकह सयंु ्रा सघंका महासिचवले दई वषमा एकपटक वा प रा ह को स मेलनको ुिनणय अनसुार डा कनेछ।  

धारा ४१: अिभलेख अिधकार  

सयंु रा सघंका महासिचव ूःतुत महास धको अिभलेख अिधकार हनेछन। ु ्  

धारा ४२: हःता र  

ूःतुत महास ध ३० माच २००७ दे ख सयंु रा सघंको युयोक ःथत ूधान कायालयमा स पूण प रा ह तथा ेऽीय ए ककृत सगंठनह को हःता रको लािग खुला हनेछ। ु  

धारा ४३: बाँिधने सहमित  

ूःतुत महास ध हःता र गन रा ह बाट अनुमोदन तथा हःता र गन ेऽीय ए ककृत सगंठनबाट हःता रको औपचा रक पु हनेछ। ूःतुत महास ध यसमा ुहःता र नगरेका कुनै पिन रा वा ेऽीय ए ककृत सगंठनबाट समथन जनाउन लािग खुला हनेछ।ु

  209

धारा ४४: ेऽीय ए ककृत संगठनह  

१.  “ ेऽीय ए ककृत सगंठन”  भ नाले कुनै एउटा िन त ेऽका सावभौम रा ह ले गठन गरेको सगंठनलाई बु नुपनछ जसलाई महास ध ारा िनदिशत वषयह का स ब धमा यःतो सगंठनका सदःय रा ह ले आ नो स मता हःता तरण गरेका ह छन। यःता सगंठनह ले ितनीह को ु ्औपचा रक पु वा स मलनको दःतावेजमा महास धले िनदिशत गरेका वषयह को स ब धमा आ नो स मताको सीमामा घोषणा गनछन। आ नो ्स मताको सीमामा कुनै आधारभतू प रवतन आएमा यःता सगंठनह ले अिभलेख अिधकार सम उ वषयको जानकार गराउनेछन। ्  

२.  ूःतुत महास धमा उ लेख ग रएका “प रा ह ”  भ ने स दभ यःता सगंठनह को स मताको सीमािभऽ लाग ूहनेछ। ु  

३.  धारा ४५ को उपधारा १, धारा ४७ को उपधारा २ र ३ को ूयोजनका लािग ेऽीय ए ककृत सगंठन ारा पेश ग रएका कुनै पिन दःतावेजको गणना

ग रनेछैन।  

४.  ेऽीय सगंठनह ले आ नो स मतािभऽ रहेका वषयह मा प रा ह को स मेलनमा ूःतुत महास धको प भएका आ नो सदःय रा ह को सं या बराबरको मतािधकार ूयोग गन स नेछन। कुनै पिन सदःय रा ले आ नो ्मतािधकार ूयोग गरेमा यःतो सगंठनले आ नो मतािधकार ूयोग गन पाउने छैन वा यःतो सगंठनले आ नो मतािधकार ूयोग गरेमा कुनै पिन सदःय रा ले आ नो मतािधकार ूयोग गन पाउने छैन।  

 210

धारा ४५: लाग ूहुने  

१.  बस रा ले ूःतुत महास धमा अनुमोदन वा समथन जनाएको दःतावेज दा खला गरेको ितस दनदे ख यो महास ध लाग ूहनेछ। ु  

२.  महास ध अनुमोदन, औपचा रक पु वा समथन जनाउने रा वा ेऽीय ए ककृत सगंठनका हकमा भने उनीह ले अनुमोदन,  औपचा रक पु वा समथन जनाएको आिधका रक दःतावेज दा खला गरेको ितस दनदे ख ूःतुत महास ध लाग ूहनेछ। ु  

धारा ४६: आर ण  

१.  ूःतुत महास धको उ ेँय तथा ूयोजनसगँ मेल नखाने खालका आर णह लाई अनुमित ूदान ग रनेछैन।  

२.  आर णह कुनै पिन समयमा फता गन स कनेछ।  

धारा ४७: सशंोधन  

१.  कुनै पिन प रा ले ूःतुत महास धमा आफुलाई लागेका वषयमा सशंोधन ूःताव दता गन र उ ूःताव सयंु रा सघंका महासिचव सम पेश गन स नेछ। महासिचवले उ सशंोधन ूःताव उपर वचार वा िनणय गनका लािग उनीह प रा ह को स मेलनको प मा छन वा छैनन भ ने कुराको ् ्सिुचत गन अनुरोध गद सो ूःता वत सशंोधनह प रा ह लाई पऽाचार गनछन। यसर पऽाचार गरेको चार म हनािभऽमा क तीमा पिन एक ितहाइ ्प रा ह स मेलनको प मा भएको अवःथामा सयंु रा सघंको सयंोजनमा महासिचवले स मेलन डा नेछन। प रा ह को स मेलनमा उप ःथत ्सदःय रा ह म ये दई ितहाु इ बहमतबाट पा रत कुनै पिन सशंोधनलाई ु

  211

अनुमोदनका लािग महासिचवले महासभामा पेश गनछन र यसपिछ ःवीकृितका लािग स पूण प रा ह सम पेश गनछन। ्  

२.  यस धाराको उपधारा १ अनुसार अनुमोदन र ःवीकृत ग रएको सशंोधन सो सशंोधन पा रत भएको िमितमा कायम रहेका प रा ह म ये दई ितहाइ ुप रा ह ले सहमितको दःतावेज पेश गरेको िमितले ितस दनदे ख सो सशंोधन लाग ू हनेछ। यसपिछ उ सशंोधन कुनै प रा को ःवीकृितको ुदःतावेज दा खला गरेको िमितले ितस दनदे ख सो रा को स दभमा लागू हनेछ। ःवीकृु ित जनाएको प रा को हकमा माऽै सशंोधन लाग ूहनेछ। ु  

३.  य द प रा ह को स मेलनबाट सवस मितले िनणय ग रएको भए,   धारा ३४,  ३८,  ३९ र ४० सगँ वशेष स ब धत यस महास धको उपधारा १ बमो जम पा रत तथा ःवीकृत कुनै पिन सशंोधन यःतो सशंोधन पा रत गरेको िमितमा उप ःथत प रा ह को सं याको दई ितहाइ सदःयह ले ुःवीकृितको दःतावेज पेश गरेको ितसौ दनदे ख स पूण प रा ह को हकमा लाग ूहनेछ। ु  

धारा ४८: प र याग  

कुनै पिन प रा ले सयंु रा सघंका महासिचवलाई िल खत सचूना दएर ूःततु महस धलाई प र याग गन स नेछ। सो प र याग महासिचवले िल खत सचूना ूा गरेको िमितले एक वष पछा ड दे ख ूभावकार हनेछ। ु  

धारा ४९: पहुँचयु ढाँचा  

ूःतुत महास धको पा य साममी उपयु ढाँचामा उपल ध गराइनेछ।  

 212

धारा ५०: आिधका रक िल प  

ूःतुत महास धका अरे वक,  िचनीयाँ, अमंजी,  ृे च र ःपेिनस भाषाका िल पह उ कै आिधका रक मािननेछन। ्  

सा ीका पमा स ब धत सरकारह बाट पूण अ तयार पाएका तल हःता र गन अिधकार स प न ूितिनिधह ले ूःतुत ूोटोकलमा हःता र गरेका छन।् 

प रिश दई ु   

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धको ऐ छक ूोटोकल  

 ूःतुत महास धका प रा ह ले िन न अनु पका कायह गन सहमत भएका छन:्  

 धारा १  

 १.  ूःतुत ूोटोकलको प रा (“प रा ”)  ले अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी सिमित (“सिमित“) सगँ आ नो अिधकार ेऽिभऽ रहेर कुनै पिन प रा का तफबाट महास धका ूावधानह को उ लघंन भएकाले पी डत भएको दावी गन य वा यःता य ह को समहूबाट वा यःता य वा समहूको प मा सचूना ूा गन र यस स ब धमा वचार गन स मता भएको ःवीकार गदछ।  

 २.  ूःतुत ूोटोकलको प नभएको महास धको प रा सगँ स ब धत कुन ैपिन सचूना सिमितले महण गन छैन।  

  213

 धारा २  

 तल उ ले खत अवःथाह मा सिमितले कुनै पिन सचूनालाई मा यता ूदान गन छैन:  

(क)  सचूना अ ात य वा ठाउँबाट ूा भएमा,  

(ख)  यस किसमका सचूनाले सचूना पेश गन अिधकारको द पयोग गन भएमा ुवा महास धका ूावधानह सगँ असा दिभक भएमा,  

(ग)   य ह वषयमा सिमितले अगा ड नै छान वन ग रसकेको भए वा अ तरा य अनुस धान वा िनरोपणको अ य कुनै काय विध अ तगत छान वन भइसकेको वा भइरहेको भएमा , 

(घ)  उपल ध स पूण घरेल ु उपचारको पूण पमा ूयोग ग र नसकेको भएमा, उपचारको लािग ला ने समय अनुपयु ढंगले लामो भएमा वा ूभावकार उपचार ूा नहने स भावना दे खएमा यो िनयम लाग ूहने छैनु ु ,  

(ङ)  यो ःप पमा दराशययु भए वा पया पमा ूमा णक नभएमा वा जु ब  

(च) ूःतुत ूोटोकल लाग ूभएको िमित पिछ पिन उ सचूनाका वषयवःतुह कायम रहेको अवःथामा बाहेक यःतो सचूनाका वषयबःतुह स ब धत प रा को लािग ूःतुत ूोटोकल लाग ूहनुभ दा अगा ड नै घटेको भएमा। ु  

धारा ३  

ूःतुत ूोटोकलको धारा २ मा ग रएको ूावधान अ तगत रहदै आफु सम पेश भएका कुनै पिन सचूनालाई सिमितले गो य ढंगले प रा को जानकार मा याउनेछ। यःता जानकार ूा गन रा ले ६ म हनािभऽमा आफुले सो वषयका

 214

स ब धमा कुनै उपचार अवल वन गरेको भए सो समेत ःप पाद सिमित सम िल खत ःप करण वा ववरणह पेश गनु पनछ।  

धारा ४  

१.  सचूनाको ूाि पिछ तथा यसका त यह बारेको िनणयमा पु नु अगा डको कुनै पिन समयमा पी डत वा आरो पत उ लघंनका पी डतह लाई हन स ने ुस भा वत अपुरणीय ित हनबाट रो न आवँयक पन अ त रम कदमह ुचा नलाई सिमितले स ब धत प रा लाई अ वल व वचार गनका लािग अनुरोध गर पऽ पठाउन स नेछ।  

२.  जव सिमितले यस धाराको उपधारा १ अ तगत सिमितले ःव ववेक ूयोग गर िनणय िलन पाउने अिधकारको ूयोग गदछ,  यःतो बेलामा सचूनाको मा ता वा सचूनाको त य उपर िनणय भएको मािनने छैन।  

धारा ५  

ूःतुत ूोटोकल अ तगत सचूनाह को छान वन गदा सिमितले गो य बैठकह को स चालन गनछन। उ सचूनाको छान वन ग रसकेपिछ सिमितले य द उसको ्कुनै सझुाव या िसफा रस भए सो समेत सलं न गर स ब धत प रा तथा सचूना दने य लाई समेत पठाउनेछ।  

धारा ६  

१.  य द सिमितले कुनै पिन प रा ारा महास धमा यवःथा ग रएका अिधकारह को ग भर वा योजनाव उ लघंन ग रएको भरपद सचूना ूा गरेमा यःतो सचूनाको छान वनमा सहयोग गन र यसका लािग उ सचूनाको वषयमा आ नो धारणा पेश गन स ब धत प रा लाई आ हान गनछ।  

  215

२.  स ब धत प रा बाट पेश हन स ने ःप ोु साथै आफुलाई उपल ध अ य कुनै भरपद सचूनालाई याल गद, उ सिमितले छान वन स चालन गन र त काल सिमितलाई सो स ब धमा जानकार उपल ध गराउन आ नो एक वा सोभ दा ब ढ सदःयह लाई खटाउन स नेछ। य द उिचत र आवँयक भएमा स ब धत प रा को सहमितमा उ छान वन अ तगत सो प रा को स ब धीत भ-ूभागमा ॅमण गन कुरा समेत पन स नेछ।  

३.  सो छान वनका बममा प ा लागेका त यह को प र ण ग रसकेप ात सिमितले आ ना ट पणी र िसफा रसह समेत सलं न गर ती त यह स ब धत प रा लाई पठाउनेछ।  

४.  सिमितले पठाएका ती त यह ,  ट पणी एवं िसफा रसह ूा गरेका िमितले ६ म हनािभऽ स ब धत प रा ले आ नो धारणा सिमित सम पेश गनु पनछ।  

५.  ती छान वनह गो य ढंगले स चालन ग रनेछ तथा छान वनका स पूण चरणका ू बयाह मा प रा को सहयोग खो जनेछ।  

धारा ७  

१.  सिमितले स ब धत प रा लाई ूःतुत ूोटोकलको धारा ६ अ तगत स चालन ग रएको छान वनको जवाफमा आफुले चालेका कदमह को ववरण महास धको धारा ३५ अ तगतको आ नो ूितवेदनमा समावेश गनका लािग आ हान गन स नेछ।  

२.  सिमितले आवँयक भएमा धारा ६ को उपधारा ४मा उ ले खत ६ म हनाका अविध समा भएपिछ स ब धत प रा लाई यःतो छान वनको जवाफमा चािलएका कदमह बारे आफुलाई जानकार गराउन आ हान गन स नेछ।  

 216

धारा ८  

ू येक प रा ले ूःतुत ूोटोकलमा हःता र वा अनुमोदन गदा वा यसमा समथन जनाउदाको बखत धारा ६ र ७ मा यवःथा भए बमो जमको सिमितको स मता आफुले ःवीकार नगन भनी घाषणा गन स नेछन। ्  

धारा ९  

सयंु रा सघंका महासिचव ूःतुत ूोटोकलको अिभलेख अिधकार हनेछन। ु ्  

धारा १०  

ूःतुत ूोटोकल ३० माच २००७ दे ख युयोक ःथत सयंु रा सघंको ूधान कायालयमा महास धमा हःता र रा तथा ेऽीय ए ककृत सगंठन ारा हःता रका लािग खुला हनेछ। ु  

धारा ११  

ूःतुत ूोटोकल महास धको अनुमोदन वा समथनमा हःता र गरेका रा ह बाट हःता र हनुपनछ। महास धको औपचा रक पमा पु गरेका वा यसको ुसमथनपऽमा हःता र गरेका ेऽीय ए ककृत सगंठन ारा ूःतुत ूोटोकलको औपचा रक पु हनुपनछ। महास ध अनुमोदन गरेकाु , औपचा रक पमा पु वा समथन गरेका र ूःतुत ूोटोकलमा हःता र नगरेका कुनै पिन रा वा ेऽीय ए ककृत सगंठनको समथन ूाि को लािग ूःतुत ूोटोकल खुला हनेछ। ु  

धारा १२  

१.  “ ेऽीय ए ककृत सगंठन”  भ नाले कुनै एउटा िन त ेऽका सावभौम रा ह ले गठन गरेको सगंठनलाई बु नुपनछ जसलाई महास ध एवं ूःतुत ूोटोकल ारा िनदिशत वषयह का स ब धमा यःतो सगंठनका सदःय

  217

रा ह ले आ नो स मता हःता तरण गरेका ह छन। यःता सगंठनह ले ु ्ितनीह को औपचा रक पु वा स मलनको दःतावेजमा महास ध एवं ूःतुत ूोटोकलले िनदिशत गरेका वषयह को स ब धमा आ नो स मताको सीमामा घोषणा गनछन। आ नो स मताको सीमामा कुनै आधारभतू ्प रवतन आएमा यःता सगंठनह ले अिभलेख अिधकार सम उ वषयको जानकार गराउनेछन। ्  

२.  एवं ूःतुत ूोटोकलमा उ लेख ग रएका “प रा ह ” भ ने स दभ यःता सगंठनह को स मताको सीमािभऽ लाग ूहनेछ। ु  

३  धारा १३ को उपधारा १, धारा १५ को उपधारा २ को ूयोजनका लािग ेऽीय ए ककृत सगंठन ारा पेश ग रएका कुनै पिन दःतावेजको गणना ग रने छैन।  

४.  ेऽीय सगंठनह ले आ नो स मतािभऽ रहेका वषयह मा प रा ह को बैठकमा ूःतुत ूोटोकलको प भएका आ नो सदःय रा ह को सं या बराबरको मतािधकार ूयोग गन स नेछन। कुनै पिन सदःय रा ले आ नो ्मतािधकार ूयोग गरेमा यःतो सगंठनले आ नो मतािधकार ूयोग गन पाउने छैन वा यःतो सगंठनले आ नो मतािधकार ूयोग गरेमा कुनै पिन सदःय रा ले आ नो मतािधकार ूयोग गन पाउने छैन।  

धारा १३  

१.  महास ध लाग ूभएको दस रा ले ूःतुत ूोटोकलमा अनमोदन वा समथन जनाएको दःतावेज दा खला गरेको ितस दनदे ख यो महास ध लाग ूहनेु छ।  

२.  ूःतुत ूोटोकल अनुमोदन, औपचा रक पु वा समथन जनाउने रा वा ेऽीय ए ककृत सगंठनका हकमा भने उनीह ले अनुमोदन, औपचा रक पु

 218

वा समथन जनाएको आिधका रक दःतावेज दा खला गरेको ितस दनदे ख ूःतुत महास ध लाग ूहनेछ। ु  

धारा १४  

१.  ूःतुत ूोटोकलको उ ेँय तथा ूयोजनसगँ मेल नखाने खालका आर णह लाई अनुमित ूदान ग रने छैन।  

२.  आर णह कुनै पिन समयमा फता गन स कनेछ।  

धारा १५  

१.  कुनै पिन प रा ले ूःतुत ूोटोकलमा आफुलाई लागेका वषयमा सशंोधन ूःताव दता गन र उ ूःताव सयंु रा सघंका महासिचव सम पेश गन स नेछ। महासिचवले उ सशंोधन ूःताव उपर वचार वा िनणय गनका लािग उनीह प रा ह को स मेलनको प मा छन वा छैनन भ ने कुराको ् ्सिुचत गन अनुरोध गद सो ूःता वत सशंोधनह प रा ह लाई पऽाचार गनछन। यसर पऽाचार गरेको चार म हनािभऽमा क तीमा पिन एक ितहाइ ्प रा ह स मेलनको प मा भएको अवःथामा सयंु रा सघंको सयंोजनमा महासिचवले स मेलन डा नेछन। प रा ह को स मेलनमा ्उप ःथत सदःय रा ह म ये दई ितहाु इ बहमतबाट पा रत कुनै पिन ुसशंोधनलाई अनुमोदनका लािग महासिचवले महासभामा पेश गनछन र यसपिछ ःवीकृितका लािग स पूण प रा ह सम पेश गनछन। ्  

२.  यस धाराको उपधारा १ अनुसार अनुमोदन र ःवीकृत ग रएको सशंोधन सो सशंोधन पा रत भएको िमितमा कायम रहेका प रा ह म ये दई ितहाइ ुप रा ह ले सहमितको दःतावेज पेश गरेको िमितले ितस दनदे ख सो सशंोधन लाग ू हनेछ। यसपिछ उ सशंोधन कुनै प रा को ःवीकृितको ु

  219

दःतावेज दा खला गरेको िमितले ितस दनदे ख सो रा को स दभमा लागू हनेछ। ःवीकृु ित जनाएको प रा को हकमा माऽै सशंोधन लाग ूहनेछ। ु  

धारा १६    

कुनै पिन प रा ले सयंु रा सघंका महासिचवलाई िल खत सचूना दएर ूःततु ूोटोकल प र याग गन स नेछ। सो प र याग महासिचवले िल खत सचूना ूा गरेको िमितले एक वष पछा डदे ख ूभावकार हनेछ। ु  

धारा १७  

ूःतुत ूोटोकलको पा य साममी पहुँचयु ढाँचामा उपल ध गराइनेछ।  

धारा १८  

ूःतुत ूोटोकलका अरे वक,  िचनीयाँ,  अमेंजी,  ृे च र ःपेिनस भाषाका िल पह उ कै आिधका रक मािनने छन। ्  

सा ीका पमा स ब धत सरकारह बाट पूण अ तयार पाएका तल हःता र गन अिधकार स प न ूितिनिधह ले ूःतुत ूोटोकलमा हःता र गरेका छन। ्  

 220

स दभ साममीह

Achieving Equal Employment Opportunities for people with Disabilities through Legislation: Guidelines (Geneva, International Labour Office, 2004) . Available at:

http://www.ilo.org/public/english/employment/skills/disablility/download/eeofinal.pdf

Assessing the Effectiveness of National Human Rights Institutions (Geneva, International Council on Human Rigths Policy and Office of the United Naitons High Commissioner for Human Rights, 2005) . Available in Arabic, English, French and Spanish at:

http://www.ohchr.org/english/about/publications/papers.htm

Education for All (EFA) Global Monitoring Report 2007 (Paris, United Naitons Educational, Scientific and Cultural Organization, 2007 ). Avaible at:

http://portal.unesco.org/education/en/ev.php-URO_ID=49591&URL_DO=TOPEC&URO_SECTION=201.html

Human Rights and Disability: The Current Use and Future Potential of United Nations Human Rights Instruments in the Context of Disability (Geneva, Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, 2002) . Available in English, Frenchand Spanish at: http://www.ohchr.org/english/about/publications/papers.htm

Human Rights: Handbook for OParliamentarians (Geneva, Inter-Parliamentary Union and Offec of the United Nations High Commissioner for Human Rights, 2005) . Available in Arabic, English, French and Spanixh at:

http://www.ohchr.org/english/about/publications/

Community-based Rehabilitation (CBR): A Strategy for Rehabilitation, Eqaliztion of Oppdrtunities, Povery Reduction and Social Inclussion of People with Disablilities (Geneva, International Labour Office, United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, and Workd Health Organization 2004) . Available at:

http://www.ilo.org./public/english/region/asro/bangkok/abilitydownload/otherpubl_cbr.pdf

  221

Parliament and Democracy in the Twenty-first Century: A Guide to Good Practice (Geneva, Inter-Parliamentary Union, 2006) . Available in Arabic, English, French and Spanish at:

http://www.ipu.org/english/handbks.htm

The right to education of persons with disabilities: Report of the Special Rapporteur on the right to education, Vernor Munoz (A/HRC/4/29). Avaiable in Arabic, Chinese, English, and French, Russian and Spanish at:

http://www.ohchr.org/english/bodies/hrcouncil/4session/reports.htm

Treaty Handbook (United Naitons Office of Legal Affairs, New York). Available at:

http://untreaty.un.org/English/TreatyHandbook/hbframeset.htm

 222

ूकाशकका बारेमा

अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धको सिचवालय –

अपा गतासँग स ब धत वषयमा सयंु रा सघंीय सिचवालयमा डइएसए एउटा स पक के ि हो। यसले अपा गतासगँ स ब धत वषयमा एउटा सचूना बकको पमा काय गदछ; ूकाशनह को तयार गदछ; रा य, ेऽीय तथा अ तरा य

कायबम र बयाकलापह को ूव न गदछ; सरकार र नाग रक समाजलाई

सहायता ूदान गदछ; तथा ूा विधक सहायता प रयोजना एवं बयाकलापह लाई

मह वपूण सहयोग ूदान गदछ। अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धले िनदश गरे बमो जम प रा ह को स मेलनलाई सफल पानका लािग गनुपन सहयोगका लािग पिन यो ज मेवार छ। यो सिचवालय युयोकमा अव ःथत सयंु रा सघंीय आिथक तथा सामा जक मािमला वभागको सामा जक नीित र वकास शाखाको एउटा भागको पमा, रहेको छ।

मानव अिधकारको उ चायु को मानव अिधकार स ब धी कायिनदशलाई ओएचिसएचआरले सहयोग गदछ, मानव अिधकारको ज मेवार पाएक मु य सयंु रा सघंीय अिधकृत िमस लईु आवर हन।ु ् यो कायालयले सयंु रा सघंीय ूणालीिभऽ, अ तरा य सहयोग र सयंोजन ारा मानव अिधकारको मानव अिधकार बयाकलापह ारा ूव न र सरं ण गदछ। खास गर यसको ेऽीय

कायालयह ारा तथा प रा ह , नाग रक समाज, रा य मानव अिधकार सःंथा र अ तर–सरकार सःंथाह को सहयोग र साझेदार का मा यमबाट यो कायालयले

आ नो िनयिमत आ त रक कायको एउटा अगंको अपा गता भएका य ह को अिधकार स ब धी महास धको काया वयनलाई सहयोग गदछ। यसका अित र

यो कायालयले अपा गता भएका य ह को अिधकारसगँ स ब धत सिमितलाई वशेष –सहायता र अ य सहयोगह ूदान गदछ।

अ तर–ससंद य युिनयन (आइपीय)ु ससंदह को व सःंथा हो। यसले ससंद सदःयह को बीचमा छलफललाई सहज बनाउँछ तथा अ तरा य एजे डामा उ च वषयह को फरा कलो ेऽमा ससंद य सहयोग तथा कायह लाई प रचालन गदछ।

  223

यसले ससंद तथा यसका सदःयह ले आफू जनु ूयोजनको लािग चुिनएको हो यो काय ःवत ऽ, सरु त तथा ूभावकार ढ गले गन कुराको सिुन त गन उ ेँय रा छ; जःतो क जनमत अिभ य गनु, आवँयक कानुन पा रत गनु तथा सरकारलाई उसको आ नो काम ूित जवाफदेह बनाउनु। यस ै गर आइपीयुले

ससंदलाई एउटा लोकता ऽक सःंथाको पमा वःतार गन लाई विभ न कायबमह को काया वयन गदछ। यसले ससंदको चेक जाँच गदछ, ूा विधक सहायता तथा स लाह ूदान गदछ, खोज–अनुस धान स चालन गदछ साथै मापद ड एवं िनदिशकाह को िनमाण गदछ। यसले मानव अिधकारको सरं ण र ूितर ा तथा राजनीितमा म हलाह को सहभािगताको सहजीकरणमा वशेष जोड द छ।

 224

i) Secretariat for the Convention on the Rights of Persons with Disabilities

United Nations Department of Economic and Social Affairs (UN-DESA) Division for Social Policy and Development Two United Nations Plaza New York, NY 10017 United States of America Fax: +1-212 963 01 11 Email: [email protected] Website: www.un.org/disabilities/ ii) Secretariat for the Convention on the Rights of Persons with

Disabilities

Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (OHCHR) 1211 Geneva 10 Switzerland e-mail: [email protected] (please type “request for information” in the subject line) Web-site: www.ohchr.org iii) Inter-Parliamentary Union

Chemin du Pommier 5 1218 Le Grand-Saconnex Switzerland Tel : +41-22 919 41 50 Fax : +41-22 919 41 60 Email : [email protected] Web-site : www.ipu.org

United Nations

United NationsOffice of the High Commissioner for Human Rights

Inter Parliamentary Union