Dinler Tarihi Araştırmaları

ANKARA NIVERSITESI LIH YAT F AKLTES YAYINLARI NO:

120

DIN LER TARIHI ARATIRMALARI

Do. Dr. HIKMET TANYU

ANKARA NIVERSITESI LIH YAT FAKLTESI YAYINLARI NO:

120

DNIER MH ARATIRMALARI

1- Trklerde Dala ilgili inanlar 2- Dinler Tarihi Bakmmdan Trkiye'nin Durumu

Do. Dr. HIKMET TANYU

3,.!

ANKARA tN VERSITESI BASIMEV - 1973

NDEK LERSayfa GIRI 1Dinlerde Da la Ilgili Inanlar: 2ilhi Dinlerde Kutsal Da lar AYahudilikte Da BHrstyanhkta Da Inanc Cislmiyette Da ' Arafat Da Ebu Kubeys Da Sevr Da Hra (Nur) Da Han'edme Da Sebir Da Ar (Ararat) Da C-Mi Da Nemrut Da Adem (Adam) Da Tasavvufta Da .

5 9 9 13 15 21 23 23 24 25 25 25 26 26 27 27

1Eski Trk Inancnda Olan amanist Trklerde Da 2Kazanli Trlder'de Da Inanc 3Bakurtlar Arasnda Da ' 4Trkistan, Ozbekistan'da Kutsal Da 5 amanistlerde (Yer-Su) ve Da inanc 6Altay amanlarmda Kutsal Da Inanc

28 32 33 34 34 35 3

7Da nancnn Tarihesi, Kutsal Da lar ve Kurban 8 amanist Trkler Aras nda Daa Dua ve Ayinler

37 40

III45 Trkiye'de Da la Ilgili inanlar 45 1Anadolu Mitolojisinde Da 2Szlklerde, Ataszleri, soyadlar , iir ve ro46 man da da 3Anadolu'da, Toroslar'da Umumi Olarak 48 Dalar 49 4Afyon 50 5Amasya 51 6Ankara 52 7Balkesir (Kazda - da-Sarkz v.b.) 63 8Erzurum 63 9Giresun 64 10Gaziantep 65 11Kayseri 66 12sparta 67 13stanbul 67 14Mersin 67 15Kayseri-Nevehir 69 16Nevehir (Hacbekta -Arafat) 69 17Samsun 70 18Sinop 71 19Yozgat 71 20Trabzon 72 21Urfa Iv 74 Sonu II. Ara trma: Dinler Tarihi Bak mndan Trkiye'nin Durumu 83 137 Dizin (Indeks) 4

-I-

1- DINLERDE BALA ILGILI INANLAR:GIRI Eski ilkel dinlerde (nasya v.d.), frtna tanrs v.b. gibi Da Tanrlar da grlyor.'Kutsal da n bir da talim' olduu veya tanrlar dann bulunduu bilinmektedir. Kutsal da inanc hemen birok dinlerde de grlmektedir. Dalar,

ruhlarn, devlerin ya ad, bir lke olarak tannyor. MER'lerde En-lil mukaddes da larn da krah Tanr'dr. lk kaosun sularndan ykselen dnya da ve onun tepesinde En-lil taht kurmu tur. Sumer, glar k ve nur Hitit, Kaldeli ve M srhlara gre da' alemi olan gkyznn dire i idi.2 Msrllar yaratc Tanr'y ilkda 'a oturtur ve tasvirlerini bylece tap naklara. koyarlard . . Samiler, dalara tazimde bulunurlard 3000 yl kadar nce bugnk Suriye'de ve evresinde ya ayanlarda da'glarn ila& olduuna inamlrd .31 Prof. Kurt Goldammer, Die Formenwelt des religisen, Stuttgart 1960, Sf. 56,81,82. 2 Cahit Been, Anadolu Mitolojisi, M. E . B. Bilim Erserleri Serisi. st. 1967. Sf. 62. 3 Eikmet Tanyu, Trklerde Tala ilgili inanlar, Ankara 1968. Sf.25.

inliler, Kuan-lung ve Ki-lien s rada larn kutsal saymlardr.

Fenikeliler'de yce da lar kutsal say lr, yinler ve tapnaklar ykseklerde yap lrd . Lbnan da lar kutsal da lard . 4 Babil de, dnya dann kutsal iki tepesi inanc vardr. Da, yerin semboldr. Zikkurat zaten da ntasvirinden ibaret bir mbeddir.

Polinezya'da dalar kutsaldr. Hindliler iin, Kailos ve Himalaya kutsal dalarchr. Hint kozmolojisine gre, dnyan n merkez noktas nda Meru bulunuyor ve onun etrafnda gne , ay ve y ldzlar dnyor, gene o dada tanrlar oturuyor.' Hintlilerde, ta , bitki, rmak, gl v.b. da olduu gibi dalarn iinde tabiat st bir kuvvet yerle mi tir. Eski Yunanda, ve Yunan Mitolojisine gre, tanrlarn ikamet yeri Olimpos da idi. Nymphe'ler, dalarda, (Da Nympheleri) ormanlarda, kaynaklar n.

banda, dere ve rmaklarda ya ayan birer gzel kz eklinde tarnalard . Yeryz bunlarla doluydu. Oread'lar (Oreiades) da perisi (da Hymphen'i idiler. 64 Ahmet Mithat, Tedrisi Tarihi Edyan, st. 1329, kinci Basm, Sf. 72,73. 5 Hikmet Tanyu, Tala ilgili Inanlar, Sf. 23. Lehrbuch der Religionsgeschichte 4. Chantepie de La Saussaye, (temel alnarak tamamen yenile tirilmi ve uzmanlar tarafndan yazlm basm) Prof. Dr. Sten Konow, Die Inder, Tbingen 1925. B.2.S. 140. G. Van der Leeuw, Phanomenologie der Religion, Geni letilmi , kinci Basm. Tbingen 1956, S. 41. (Hint ve Msr,) Da larda, demonlar, tanrlar) hakkndaki bilgi), 6 efik Can, KI3sik, Yunan Mitolojisi, stanbul 1963, Sf. 289, 291. Azra Erhat, Mitoloji Szl , stanbul 1972, Sf, 280 281,291, Behet Necatigil, Kk Mitologya Szl, st. 1957, Sf. 79. 80. Herman Jens, Mytologisches Lexikon, Mnchen 1958, S. 66, 67, 72, 73.

6

Moallarda, en yksek dalar "Da- lah" eklinde dnlr ve Gkte ya ayan ilahn yeryzne yer bir da olurdu. Moollar, Burhan-Kaldun'u kutsal saymlardr. Bundan baka evredeki bir s ra dalar Onlar iin kutsald. Japon dininde ( intoizm) de, mukaddes dalar yeryzn doldurmu tur. En kutsal da olan Fujiyama'ya gidilip, yeni doan gne e tapn parlak bir ibdet sayhr. Japonya'da halen birok da lar ziyaret edilir, oralarda dilek ve adakta bulunurlar.7 Perslerin kutsal da Elburuz idi: Semirilerin yeryznn merkezi sayd klar kutsal da Gerizim dir. Buray bir hac gibi ziyaret eder, ve burada kurban keserler. Onlar iin Siyon yerine Gerizim da kutsal dalr.' Cerhenlerde, dalar tanrya hizmet ve ibdet iin sevilen yerlerdir. Wodanberg, Donnersberg, Frberg, Odinsberg, Torsberg gibi adlar hep onun ilh kutsal anlamn gsteriyor.9 Masallarda ya ayan da perisi, da cii Rbezahl, putperestlik dnemine dayanan,7 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, Ankara 1967, Sf. 48. Prof. Dr. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Ankara 1955, Sf. 23, Prof. Alfred Bertholet, Wrterhuch deer Religionen, Sututtgart 1952. Prof. Dr. Friedrich Heiler, Erscheinungsformen und Wesen der Religion, Stuttgart 1961, S. 30,38, 8 Mircea Eliade, Die Religionen und das Heilige, Salzburg 1954, S. 133, 134. Yohanna 4; 19, 20, 9 Prof. Dr. Friedrich Ersheinungsformen und Wesen der Religion, Stuttgart 1961. S, 30,37. Fiedrich Heiler'37. sayfa 12, 13. dipnotlarnda u kaynaklar zerinde durmaktadr:

7

dada bulunan, yldrm, gkgrlts, sis, ya mur ve kar aaya gnderen iyi insanlara dost bir varl k olarak gemektedir. 1 Kafkasd alar, Mitolojik olup kutsald. rnekleri her topluma kadar geni letmek mmkndr.

1Ferdinand von Andrian, Der Hhenkultus asiatischer und europaeischer Vlker, Wien 1891. 2II.G.qaritch Wales, The lVfauntains of God, London 1953. 3Reallexikon fr Antike und Christentum, hsg. von Th. Klauser, 1941, 4Weiser, Berg, Handwrterbuch des deutschen Aberglau bens, hsg S. 135 v.d. H. Baehtold-Staeubli, 6 Bde, Berlin 1927-1942, 1. Bd. 10435Maclrensen, Berggeister ebd., 10716Pehl ,Untersberg, HWDA8, 14837J. A. Mac Culloch, Mountanins En cyclopedia of Religion and Ethics 863. 8 Jan de Uries Altgermasnische Regiliosgeshichte, 2 Bde, Leiden 1935-1937.11. S. 102. 10 Hermann jens, Mytologisches Lexikon, Mnchen 1958, S 146, 147.

8

2- HAH! DINLERDE KUTSAL DAGLAR

A - YAHUDLKTE DAC:Yahudilikte, Sina lnn Gney ynnde Sina da (Har-Sinay), (Horeb), Hermon, Tabor, Hayfa'da Karmel da (Hristiyanlar iin de), srailde Matsada, Mitsba zel bir deere sahiptir. Sleyman mbedinin ( Beyt Ha-Mikda ), zerine yap ld Moryah tepesi kutsaldr. 1Vioryah'da kapsayan, K ral Davud'un mezar olan ve Tanah'ta (Ahdi Atik) de, Yehova'n n benim kutsal da m dedi i Siyon da kutsal dalarn n safnda gelmektedir. Yahudiliin Kutsal kitab nda Tanr, daa iner ve orada dola r. Tanah'ta birok defa baz dalar, bata Siyon, Tanr 'nn zel kutsal da

olarak geer. imdi bu dalar hakknda Yahudilerin ve Hrstiyanlarm mterek kutsal kitab ndan rnekler sunacaz; nce Har-Sinay ( Sina Da ) n greceiz:"Musa, (Mose) kaynatas Midyan khini Yetro'nun srsn giidyordu, ve sry ln arkas na gtrd ve Allah'(Yehovamn) da na Horeb'e geldi. Ve Rabbin mele i bir ah ortas nda ate alevinde ona grnd; ve grd, ve i te al ate le yanyor, ve ah tkenmiyordu. Ve Musa dedi : imdi dneyim, ve bu byk manzaray greyim, ah niin. yamp tkenmiyor.

Ve grmek iin dnd n Rab grnce, Allah (Yehova) Ona alnn ortasndan a rp dedi; Musa, Musa! ve o: te ben, dedi. Ve dedi: Buraya yakla ma; arklarn ayaklarndan kar, nk zerinde durdu un yer mukkaddes toprakt r." "Ve Rab Harun'a dedi:. Musa'y karlamak iin le git. Ve gidip Allah' n (Yehova'nn) da nda ona rast geldi, ve onu pt." "Ve Rabbin da ndan gnlk yol g ettiler..." 3 "Ve kalkt ve yiyip iti, ve o yeme in kuvvetiyle krk gn krk gece Allah n da (Yehovann) Horeb'e kadar yrd." 4 "Rabbin nnde da lar, o Sina'da, srailin Allah (Yehovas) Rabbin nnde sars ld" Yahudilikte Yahve, kutsal da ile balantl grlm ve "bir da tanrs" olarak belirtilmi tir. "Sinai, Peor, Hermon, Lbnan, Karmel, Tabor, Garizim, Siyon Yahv enin. da lar idiler." Suriye ile srail savar. srail ba ar kazanr: "Ve Suriye krahnn kullar kendisine dediler (Suriye Krahna): Onlarn lh (Yahudilerin) da lar ilhdr, bundan dolay bizden daha kuvvetli olduklardan dolay1 Kitab Mukaddes stanbul 1958, Sf. 55. k : 3; 1,2,3,4,5, 2 Y.K. Sf. 57. k : 4; 27. 3 Y.K. Sf. 144. Saylar (Musa'nn 4. kitab) 10;33 4 Y.K. Sf. 361. I. Krallar, 19; 8 5 Y.K. Sf. 246. Hakimler 5;5 6 Prof, Dr. Friedrich Heiler, Erscheinungsformen und Wesen der Religion, S. 30.

10

bizden. daha kuvvetli oldular; fakat onlarla ovada cenk edelim, ve mutlaka onlardan kuvvetli oluruz."7

Siyon da Yehova'run kutsal dalartnn basnda geliyor : Halen kafileler halinde bu Siyon da n' ziyaret ederler: Siyonla ilgili kaynaklar sunuyoruz: "Rab byktr, ve Allah muzn ehrinde (Jerusalem), Mukaddes damda hamde ok lyktr." 9 "Fakat ben kralm 1VIukaddes da ur Sion zerine koydum." J "Ya Rab ad rmda, kim konacak? Mukaddes da mda kim oturacak ?" 11 "Allahmz (Yehova) Rabbi ykseltin, Ve mukkaddes da nda secde khn; nk Allahmz Rab (Yehova) kuddstr." 2 ".. Kendi ehrinde Yeru alim'den, mukaddes dandan fken ve k zgnln dnsn. "" "Allahmn (Yehovamn) mukkaddes da iin yalvarlarm Allahm (Yahve Rabbin nne arzetmekte iken "14 "Rabbi sesimle, a rrm, Ve mukaddes da ndan bana cevap verir (Selrs7 K. Mukaddes. Sf. 363. Eski Ahit, I. K rallar 20; 23. 8 Calwer Bibellexikon, 5. Basm, Sutttgart 1959, S. 1229, 1230. 9 Y.K. Sf. 567. Mezmur 48; I. 10 Y.K. Sf. 540. Mezmur 2;6 11 Y.K. Sf. 546 Mezmr 15;1 12 Y.K. Sf. 599. Mezmur 99;9. 13 Y.K. Sf. 851. Daniel 9; 16. 14 Daniel 9;20. 15 Y.K. Sf. 541. Mezmur 3:4.

11

"Ya Rab adrnda kim konacak ? Mukkaddes da nda kim oturacak ?" 16 Davud'un mezmuru, bir ilhi olan u da inanc gerek Yahudilik ve gerek H ristiyanlk bakmndan kutsal saylan bir kitaptan ve mbedlerde okunan paralardan ibarettir:

"Baan da Allah (Yehova) da dr, Baan da yksek da dr. Meskeni iin Allah n (Yehovan n) istedii daa Niin yan gzle bak yorsunuz, ey yksek da lar? Evet, Rab onda ebediyen oturacakt r.Allahn (Yehovann) cenk arabalar yirmi bin, binlerce bindir;

Rab onlarn ortasndadr, Sina'da olduu gibi makdistedir.Sen ykse e ktn, srgnleri srdn; Ya Rab Allah (Yehova) onlarda oturmak iin, nsanlar aras nda ve asiler arasnda bile hediyeler aldn.'"7 Grld zere Yehova kutsal da na inen, oturan bir varlk olarak grnyor, nitekim bir mezmur da bu akca ifdesini bulmaktad r: "Siyon stnde Yahve'nin ululu u, hakimiyet ve dehdebesi oturuyor" 8 "Gzlerimi da larn zerine kaldryorum, Yardmn nereden gelecek ?" 1916 Y.K. Sf. 546. Mezmur 15: 1. 17 Y.K. Sf. 578. Mezmurlar, 68; 15, 16, 17, 18. 18 Y.K. Mezmur 121; 1. 19 Y.K.

12

Tabor ve Hermon 'da Yahudiliin ve Hristiyanln kutsal kitab nda yer almaktadr. Filistin'deki Taborda, tabblr"dan gelmekte, gbek (merkez) anlam n gstermektedir. Gerizim da da yeryznn gbe i, merkezi diye adland rmtr."" "Kuzey' ve gney-onlar sen yarattm; Tabor ve Hermon senin isminle sevinirler."2' Yahudilikte ve onlarn 39 kitabm kutsal olarak benimseyip kendi 27 kitaplanyle 66 kitab da birlikte 1VIukaddes Kitap olarak adland ran Hristiyanlkta, Yahve Sina danda grnmekte, da stne inmekte,

orada oturmakta veya bulunmakta, yardm da da zerinden beklenmektedir. B Hnstiyanlkta Da Inanc:Hristiyanhk ta, Yahudilerin 39 kitab n kutsal tanyp benimsediklerinden ve 66 kitaba birden. (Kitab Mukkaddes) adn verdiklerinden ayn da inancna ortak olduklar aka bellidir. Fakat ba ta kutsal saylan. ve Hristiyanhk kutsal kitab nda ad geen Zeytinda nemlidir. Bu da da, sa dolam , vaaz vermi , gecelemi ve zerinde arm ha gerildi ine Hristiyanlarca inanlmtr. Zeytin da da Kuds ( Jerusalem )

de bulunmaktadr. Siyon da ile aralar pek yak ndr :" sa gndzleri mbette retiyordu; geceleri de d ar karak, Zeytinlik denilen da da geceliyordu?" 2220 M. Eliade, Die Religionen und Heilige, Salzburg 1954, S. 425. 133, 134. 21 Mezmur; 89; 12,13, 22 Luka L:1dB, 21; 37. Calwer Bibellexikon, 5. basm, Stuttgart 1959, S. 953, 954, lberg (Zeytindag) maddesi.

13

Kuzey tepesi 812 metre yksekli indeki Zeytinda Hristiyanlar iin ilk ba ta gelen bir ziyaret yeri olmakta devam etmektedir. Isa'n n dala ilgisine ait ncillerde olduka bilgi verilmektedir. sa dua iin Galilada daa kmaktadr: "Ve halk salverdikten sonra dug etmek iin da a ayrca kt ve orada yalnz bana idi." 23 sa baka bir yerde ve zamanda gene da a kar:

"Ve'vaki olduki, o gnlerde sa dua etmek iin daa kt ; btn geceyi Allah'a dua ile geirdi." 24Gene Tabor da olduu sanlan bir da a kyorlar:

"sa, alt gn sonra Petrus, Yakup ve karde i Yuhanna'y yanna ald, ve onlar ayrca yksek bir daa kard." 25 Hristiyanlkta Isa'nn Da Vaaz ok nemli ve yayg n bir vaazdr, sk s k tekrarlanr, ayr yay nlar yaplr:"Ve sa kalabalklar grp, da a kt ve oturunca ahitleri yanna geldiler ve a zn ap onlara reterek dedi ,, 26 Katolik yinlerinde Rahip yle dua etmektedir:

"Nrunu ve hakikatini gnder; bana yol gstersinler. Beni mukaddes dana ve senin meskenlerine gtrsnler." 2723 K.M. Sf. 16. Matta: 14;23. 24 Y.K. Sf. 64. Luka; 6; 12. 25 Y.K. Sf. 19. Matta 17;1 26 Matta ncili 5-7. Prof. A. Bertholet, W. Der R. Bergpredigt, S. 67. Calwer Bibel-Lexikon, Sf. 143. 144 Prof. Dr. Kurt Goldammer, Die Formenwelt des Religisen, Sttutgart 1960, S. 462. 27 Mezmur 43; 3.

14

Bu mezmur Yandilikte de benimsenmi tir. Dan hristiyan istikleri iin de sevilen bir tablo bir resim olduunu gryoruz. spanyol Hristiyan

mistii Juan de la Cruz, Mechtild Von Magdeburg daa zel dini bir anlam vermektedirler."Hatta tanny da olarak gstermekte, terasil ve tebih etmektedirler. "Corpus Hermeticum'un mistik eserlerinde da , ilhi vahyin nevkii olarak grlr. Elia, Jesus (sa), Benedictus, Franz von Assisi da lar duann yerleri olarak sevdiler." 29 Allaha yak olmamn sembol olarak grlen da , mistikte, insann. yolu, murakabenin oda na bir k oldu. Richard'de St. Victor ve spanyol mistii kadn, Teresa bunun rne idirler. Dante'nin lhi Komedisinde (Divina Commedia) da nemle yer almaktad r.

C ishimiyette Da : islm dininde, Allah, mekndan mnezzeh olan Cenab- Vcibl vcud (kendili inden varolan, varl nn nedeni olmayan) oldu undan yeryznde bir da a karargh olarak ihtiyac yoktur. Allah'n "Biz ona ah damarmdan. daha yak mz ?'" szne iman oldu undan onu gklercle, dalarda arama ihtiya grlmemitir. a Kur'an'da, Allah'n yaratt yer olarak dalar ve dini ynden nemli olarak Sina da, Cadi da, Zeytin (da veya yeri) gemektedir. slm gelene inde Peygamber Muhammed'in ilk vahyi ald Hira da, ve cahiliye d28 Prof. Dr. F. Heiler, E. und W. der Religion, S. 38 29 Y.K. S. 37. 30 Kaf Sresi 16. Kur'an- Kerim ve Trke Anlam Sf. 686.

.15

neminde de bir ziyaret yeri olan Arafat da nemlidir."Kuran'da da , Cebel ve Tur kelimesiyle gemektedir. Umumiyetle da dan bahsedilirken Cebel kullan lmaktadr. Kur'an da da lara zel, kutsal bir mevki verilmemektedir. Yalnz vahiy alnm olan, Sina da ve Hira da ,vahiy dolaysyle bir de er kazanmakta mbarek bir yer haline gelmektedir. Btn dalar Tanr'nn

bir yaratndan ibaret olup kymet gn kum y n... haline gelecektir.Yahudi ve Hristiyan Kutsal kitab na gre Nulfun gemisinin Ttifan' n sonunda oturdu u ileri srlen, I dr'n gneydo usu ve Do ubayazt'n kuzey do usundaki 5165 metre yksekli indeki Ar (Ararat) veya Kur'an'da Nuhur gemisinin oturduu belirtilen 2089 metre yksekli indeki, Dicle nehri ve Cizre'rin do usunda ve rnak'm gneyindeki Cadi da ilahi dinlerin ilgisini ekmektedir. Kur'an da s ra ile da (cebel) veya Tur (Turu Sina) veya herhangi bir da ile ilgili baz yetleri arzedece iz: "Tur dan, glgelik gibi onlarn zerlerine yksek mistik, onlar tepelerine d ece ini sanmlard . Onlara: "Size verdi imiz Kitba skca sarln, iinde olan dnn ki saknanlardan olas nz" demitik." Diyanet leri Yaynndan olan evirmeyi yukar da arzettik. Hasan Basri antay' n yapt evirmede, Kur'an da geen (Cebel) kelimesine gre evirme yaplyor: "Biz bir zaman da sanki bir glgelik inmi gibi ekib (srail o ullarnn stlerine kald rmtk. Onlar31 Ahmet Mithat, Tedrisi Tarihi Edyan, I. Cilt st. 1329, 2. Basm, Sf. 74. 32 Diyanet leri Ba kanl Yayn, Kur'an-1 Kerim ve Trke Anlam, Sf. 227. Ankara 1961. C.I. Araf Sresi, 171.

16

hakikaten bu, kendilerine d ecek sanmlard . (te o vakit): "Size verdi imiz (kitb) kuvvetle ciddiyetle, azm ile) tutun. Onda olan dnn. Taki sakmm olasnz" (demi tik) 33"

Nuh Trfannda su ekilerek, trfann bitmesinden son ra "gemi Cr di'ye oturdu "Hakszlk yapan millet Allah'n rahmetinden uzak olsun "denildir.'"4 Rabbim! Beni Kutsal (mbarek) bir yere indir. Sen indirenlerin en iyisisin 'de." diye. Allah buyurmu tu."" Tur-u Sina hakknda Kur'an da geen baz yetleri gzden geirelim: " ... Turu Sin'da yeti en, yiyenlere ya ve katk veren zeytin a acn var ettik."" "Msa sreyi doldurunca, ilesiyle birlikye yola kt . Tr tarafndan bir ate grd"37 Hz. Muhammed'e de Tanr hitabediyor; "Sen, Msa'ya hitabetti imiz zaman Tr'un yamnda da de ildin. Senden nce kendilerine uyar c gelm.eyen bir milleti uyarman iin, Rabbinden bir rahmet olarak gnderildin, belki dnrler.'"833 Hasan Basri antay, Kur-n' Hakim ve Kerim, I. Cilt. Istanbul 1953, Sf. 245, El-Araf Sresi. 171 34 Diyanet evirmesi, Sf. 296, Itild Sresi, 44. Hasan Basri antay evirmesi ayn , Kur'an da Cdi olarak geiyor. 35 Diyanet evirmesi, C.2. Sf. 453. M'minfn Sresi, 29. 36 Diyanet evirmesi, Ankara 1961 2. C. Sf. 451, Mil' niniin Sresi, 20. 37 Y.K. Sf. 514, Kasas Sresi, 29. 38 Y.K. Sf. 516. Kasas Sresi, 46.

17

"And olsun 'Un ve Zeytn adl yerlere, and olsun Sina da na, and olsun bu gvenli Mekke ehrine ki: Biz insan en gzel ekilde taratt k, sonra onu a alarn en aas kldk. ' 39 Diyanet evirmesinde (Sf. 693, Tr Sresi, 1-7) yledir. "Tr'a, yaylm ince deri zerine sat r satr dizilmi Kitaba, ma'mur bir ev olan Kbe'ye, ykseltilmi tavan gibi g e, kaynayacak denize and olsun ki, Rabbinin azab hi phesiz gelecektir." Hasan Basri antay' evirmesinde I. Ayet: "And" olsun "Tur"a, 10. Ayet'ta ise: "Da lar (yerinden kopup) yrr." dr. Buradaki Tur'un, Sina da olduu, Beyzavi, Celleyn, Medrik yorumuna uygun ekildedir diye dipnotu verilmitir.

imdi Kur'an'dan umunti olarak dalar hakknda belirtilen iiyetleri nakledebiliriz: lar yerletirdik, orada "Yeri yaydk, oraya sabit daher eyi bir lye gre bitirdik." 4 "Dalarda, gven iinde olarak evler yontuyorlard ."41 "Yeryznde sars lmayas nz diye, sabit da lar, nehirler ve belki yolunuzu bulursunuz diye yollar ve i aretler meydana getirmi tir. Onlar yldzlarla da yollarn bulurlar. ''4 2 "Yeryznde bbrlenerek yrme, nk sen ne yeri delebilir ve ne de boyca da lara ula abilirisin ."4339 Y.K. 3.C. Sf. 802. rin Sresi, 1-5. 40 Y.K. Sf. 344. Hicr Sresi, 19. 41 Sf. 349. Iller Sresi. 42 Y.K. Sf. 352, Nahl sresi 15, 16. 43 Y.K. Sf. 374. sra Sresi, 37.

18

"Bir gn dalar yrtrliz de yeri dmdz grrsn. Hi birini brakmakszn onlar toplam. '944Kymet mnasebetiyle da lar geiyor:

"Ey Muhammed! Sana dalar sorarlar; de ki;"Rabbim onlar, ufalayp savuracak, yerlerini dz, kuru bir toprak hline getirecek, orada ne ukur, ne tmsek greceksin."45"Yeryzne, insanlar sars lmasn diye, sbit dalar yerle tirdik; do ru gitsinler diye geni yollar varettik." 46 "Sleyman'a hkmetmeyi belletmi tik; herbirine hkm ve ilim verdik Dvud'la beraber Allah' tesbih etsinler diye da lar ve kular buyruk alt na aldk. Bunlar biz yapmtk!"47 Neml S'resi'nin 61. yetinde "yeryzne sbit da lar yerle tiren"i Allah olduu belirtiliyor. Fussilet Sresinin 10. yeti Diyanet leri nin Trkeye evirmesinde, Hasan Basri antay'dan farkl hk gstermektedir. Biz, da la hususu karlatrma iin birlikte nakledeee iz: "Yeryzne sbit da lar yerle tirmi , onu kutlu klm , yeryznn bitkilerini normal olarak drt devre iinde yeti tirmesi kanununu, rzklarm arayanlar iin koymutur."" Hasan Basri antay'm evirmesi ise yledir: "(Allah) drd(ne) gn (n hitam nda) orada stnden basklar yapt .44 Y.K. Sf. 393. Kefh Sresi, 47. 45 Y.K. 421. T H Sresi, 105- 107. 46 Y.K. Sf. 428. Enbiy Sresi, 31. 47 Y.K. Sf. 433. Enbiy Sresi, 433. 48 Y.K. Sf. 630, Fussilet Sresi. 10.

19

Onda bereketler yaratt . Onda arayanlar iin drt gnde msvi gdlar taktir etti." Hasan Basri antay, verdi i dip notta "stnde basklar"1, Cellettin, Medrik in yorumunda "Sabit dalar" olarak belirtiyor. Kymet mnasebetiyle Kur'an da yle denilmektedir:

"Ey insanlar! Yer sarsldka sarsld, dalar ufalandka ufalanp da toz duman haline geldii zaman, siz de s nf olursunuz""

"Ey Muhammed! E er biz Ku'ran bir daa indirmi olsaydk, Sen onun Allah korkusuyle ba eerek para para oldu unu grrdn. Bu misalleri, insanlar dnsnler diye veriyoruz."" "Sr'a bir fr frld , yer ve da lar kaldrlp bir vurula birbirine arp ld zaman, ite o gn olacak olur, kymet kopar.""

"Dalar da atlm pamua dner."" "Kymetin koptu u gn, yeryz ve da lar sarsan.; dalar, yumuak, kum y n haline gelir.' "Dalar pamuk gibi atld zaman.""Kur'an'da da lar yarat yle amhyor:49 Hasan Basri antay, evirme ve meali, S. 823, C.2. Fussilet Sresi, 10. 50 Diyanet evirmesi, S. 708. Vak a Sresi, 4-7, 51 Y.K. Sf. 727. Har. Sresi 21. 52 Y.K. Sf. Kalem Sresi 13-15. 53 Y.K. Sf. 758. Merie Sresi 9. 54 Y.K. Sf. 766. Mzzemmil Sresi 14. 55 Y.K. Sf. 776. Murselt Sresi 10.

20

"Orada yksek yksek sbit da lar varedip sizi tath sularla sulamad k ?"56 "Yeryzn bir be ik, dalar da onun iin birer direk klmadk ?"57 Gene kymet zamam iin yle deniliyor: "Dalar yrtlp serp olacaktr."" Dalarn Allah tarafndan dnyaya yerletirildii 59, k ymette dalarn yrtlecei 6, dalarn, atlm renkli yne benzeyecekleri v.b.. belirtilmektedir. Arafat Da Gerek Cahiliye dneminde gerek slmiyet zaman nda Arafat zel bir ilgi grm , nemli bir mevkie sahip yerdir. Arafat dann hac ile mnasebeti, tarihesi ve ilemleri, orada geceleyi ve ziyaret, ibdet gibi hususlara sadece cleinmekle yetinece iz.62 "Arafat. Arafa yahut Arafat, Mekkenin 12 mil" dousunda bulunan bir da verilmi addr. Bu tepe, a koyu yeil renkli granit ymlarndan ibaret olup, ova zemininden 50 -70 metre kadar yksektir. "Eb'ad nn kklne ra men hacmi riiknlerinden vakfa(yukuf) mn icra edildi i yer olmak bak mndan. byk bir hret kazanm tr. Bu hret cennetten koyulan Adem ile56 Y.K. Sf. 777. Murselt Sresi 27. 57 Y.K. Sf. 778. Nebe Sresi 6-7. 58 Y.K. Sf. 779. Nebe Sresi 20. 59 Y.K. Sf. 782. Nziat Sresi 32. 60 Y.K. Sf. 785. TekvIr Sresi 3. 61 Y.K. Sf. 808. Karia Sresi 5. 62 'bn, Hiam, Ilz. Muhammed'in Hayat , evirenler: Prof. Dr. zzet Hasan ve Prof, Dr. Ne et aatay, khiyat Fak. Yay. Ankara 1971, Arafat, Sf. 73-76, ve 125, 126, 171. Prof. Dr. Ne et a atay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a , lah. Fak. Yay. Ankara 1971, Viincii Bas m, Sf. 87. 63 slam Ansiklopedisi, (Arafat maddesi) st. 1940, I. Cilt. Sf. 549.

21

Havva'mn yllarca ayrlktan sonra bulutuklar yer olmak rivyeti ile de artm tr. (Adnn menei kat): olrak mlm de ilse de, yukarda i aret edillen bulumaya (ta'arafa) ba hyanlar vard r.) " 64 "Gene " brahim peygamberin burada Cebrail ile gr t de rivyet" edilmektedir. "hatta kinat yaratld srada, btn da lar aras nda ilk nce bu da n Allah'a iman etti i, halk aras nda mtevtirdir... Da a mtat olarak, Cabal al-Rahma (Rahmet da ) da denir" Arafat da nn gneyine d en Arafat ovas , kurban bayram arifesinde (9 zilhicce) de ok hareketli ve ok kalabalk olmaktadr. Bu tarihten birgn nce (tarviya gn) sabah namaz klndktan sonra, Mekke'den klarak, Mina'ya gelinir ve orada, ertesi arife gnnn sabahna kadar, ikamet edilir; namazlar k lnp dualar okunur. Arife gn, sabah namaz ndan sonra, buradan hareket edilerek, Arafat da na gidilir (Bir ksm haclar, arifeden bir gn evvel Arafat'a gelerek, orada adr kurar ve geceyi, dua okuyarak, burada geirir) le vakti, le ve ikindi namazlar bir arada klndktan sonra, da n etrafnda vakfeye durulur. Minbere kan mam, haccn menasikini, gerek Arafat'ta ve gerekse bilhare gidilecek olan Mzdalife'de yap lmas lzm dini merasimi, eytamn talanmasn, kurban kesilmesini v.s.. anlatan bir hutbe irad eder. Hac lar, "Labbayka, labbayka". lfz nn geti i cmleleri tekrar etmek suretiyle defalarca telbiyede bulunurlar ve gne in gurubunu mtea kip, Mzdalife'ye inerler. ' 65

"Arafat dann ortasndaki "Cebeli Rahmet"in yannda kbleye kar Allah taalya dua edilmesi efdaldir"64 Y.K. Sf. 549 65 Y.K. Sf. 549. Kaynaklar Sf. 550.

22

diyen mer Nasuhi Bilmen, burada Allahtan af dilemek, mgfiretine nail olmak zere dualarda bulunmamn byk bir kalabah kuatmasm ok heyecen verici bir olay olarak belirtmektedir.6766

Baz kitaplarda eytan talama ve kurban kesme yeri olarak Arafat' sylemekte iseler de bu do ru deildir." eytan talama ve kurban kesme Mina'da olmaktadr. Halk inanc olarak, ilmi, dini bir kk ve incelemeye dayanlmaks zn baz. dalar Mekke evresinde "mbarek dalar" olarak grlmektedir: "Ebi Kubeys Da: Ebi Kubeys Da : Beyti Muhteremin arka mail cenup cihetinde ve mukaddes Saf da zerindedir. Mevcut dalarn hepsinden evvel yarat ld mervidir. brahim Aleyhisselm, bu da n tepesinden halk hacca davet etmi tir." 69 Bu dan tepesindeki minaresiz mescidde Billi Habei'nin. Mekke'nin fethi gn oraya karak ezan okuduu ve buyzden mbarek bir yer oldu u, ve buraP nn hretli mutasavvflarca ilegal olduu (Caneydi Ba dadi, brahim Edhem ve Alddin-i Attar) anlat lyor. Sevr Da: Mekkenin 2-3 mil kadar gneyindeki bu dada halk arasnda (mbarek) olarak tannmaktadr : "Hicaz kt'a66 mer Nasuhi Bilmen, Byk Islm Ilmihali, Istanbul 1954, Sf. 484. 67 Y.K. Sf. 485. 68 Genel Kltr Serisi, I. Islmiyetin Kurucusu Hz. Muhammed, Hazrlayan: Fikret Arrt, Sf. 28. 69 II. Ahmed Hilmi Imre, Hac Ve Haremeyn Rehberi, Ca alolu Yarnevi, Istanbul, Sf. 88.

23

snda her ne cins a a ve ka e id nebatat ve iekler varsa bu da da mevcuttur. Hatt bir a a vardr ki, her kim o a atan zerinde bir para bulundurursa, onu hevam (sinek, tahtakurusu ve akrep gibi k n gizlenip yazn meydana kan hayvanlar n hibiri) zehirleyemez. Bu da n tepesine yak n bir yerinde, girilmesi g gayet dar bir gar vard r. Hz. Muhammed "Hicret esnas nda gn kadar bu gar iinde kald lar." denilmekte ve ok dar kap l yere ouklarn bile girebilmesi g grnrken buraya imanca insanlarn bile girip kabildikleri anlatlmaktadr.: " u kadar var ki, girerken ve karken salt- selm getirmek lz mdr. Gar' erife girenler, iki rekt namaz k ldktan sonra ark cihetinde bulunan geni kapdan karlar... Ziyaretiler dahi teberrken garp kap sndan girip, ark kapsndan karlar. Gar- erifin ziyaret edilmesi ahali aras nda Cumartesi gnne hasredilmi tir. Haclar iin her zaman ziyaret cizdir." 7

Daha ncede bahsettiimiz H ra (Nur) Da da Mek ke ile Mina aras nda ve Mescid'i Haram (Kbe) ye mil kadar bir mesafede bulunmaktad r. "( akku sadr) -yak' a-i celilesi bu da zerinde vukubulmu tur: Bu mukaddes mahal zerinde ltif bir mescid yap lm tr."71 Hira (Nur da ) hakk nda halk arasnda birok kermet hikyeleri anlatlmakdadr. (Talarn Cenab hakk tesbih ve takdis ettikleri v.b.Srt pek dik, sert, kayal k olan dan slmi zellii Hz. Muhammed e ilk vahy in burada nzil olmas dr, "Bunun iin bu da n ism; Cebel Nur dur."'70. Y.K. 71 Y.K. Sf. 89. 72 Y.K. Sf. 89. 90. 73 slam Ansiklopedisi, 5 Cilt 1. Ksm, Istanbul 1950, Sf. 536.

24

Han'edme Da: "Ebi Kubeys da nn arkasnda iab- Amir ve Ecyad da larna kar byk bir da dr. bn-i Abbas: "Bu da da 70 peygamber medfundur. Mekke'ye yaan ya murlarn onlarn. eref ve berektyle nzl eder" buyurmu tur. "diye halk aras nda bu inan bulunmaktadr." Sebir Da: Mina'da bulunan. bu da da birtakm sylentilerle de er kazanmtr. "Nakka mfessir merhum: "Nur, Sevr ve Sehir da lar , Tur da paralarndandr. Cenab Hak Tur da nda tecelli buyurduklar vakit da paralanarak bunlar n paras Mekke-i Muazzama'ya d mtr" buturmu tur."75 denilmektedir. Grlece i zere birtak m mbalgal hikyeler, trl sylenti ve yak trmalar bir ksm halk arasnda tedenberi ya atlmak istenilmektedir. Ayr ca yukarda da grlece i zere ve di er birok eserler de rastland g gibi (Tur da-) denilmektedir. Tur zaten da demekti'. Turu Sina, Sina da demek oldu u gibi (branice de Har-Sinay). Sadece Tur demek te art k Sina'daki da a i arettir, ve bu anlamda kullamlmas , ona atfedilmesi pek tabii do ru saylmak gerekir. Esasen Kur'an'da Tur olarak geti ini nceki sayfalarda grm tk. Ar (Ararat) Da:Ar'nn do usundaki, Musa Da nn. kuzeyindeki bu da Nuh tufannda Nuhun'un. gemisinin oturdu unu belirten Yahudi ve Hristiyan inanc nda kutsal tannan da dr. Ar (Ararat) denilen Seluklu Trklerin "E ri Da" baz boylarnda "Ar Da " dedikleri Ar dan74 E. Ahmed 11ilmi Imre, Hac ve Haremeyn Rehberi, Istanbul, Sf. 91. 75 Y.K. Sf. 91.

25

da byk (5165) ve Kk (3925) diye iki da bulunmaktadr. Sylentiye gre Adem ve Havva'da burada ya amtr. Islmlar da bu da la ilgilenmekte ve hazan da Ctidi da ile kartrmakta, Nuhun gemisinin buraya oturduunu sanmaktad rlar. Tekvin: 8;5 te belitilen A r da, Kur'an'da geen Cd da ndan tamamen ayr ve arada uzun mesafe bulunan bir da dr.

Cfildi Da:Dicle nehrine yakn Cizre'nin do usundaki, rnak ilesi yaknndaki (Siirt) bu dar, Islam gelene inde ve Kuran- Kerimde ad geen Cildi da dr.77 Zirveler; karla rtl bu da zerinde Nuh'un gemisinin durduu Kuran' Kerimde Cebeli Cdi olarak belirtilmi tir. Hatt bu da n "stnde Haz. Nuh'un yapt mescid'in ve sefin.e-i Nuh'un baz asar mevcut olduu mervi olup, ziyaret olunmaktadr.""

Nemrut Da: Van glnn bat snda, Bitlis snrlar iinde, snm bir yanarda olan ve zerinde bir karater gl bulunan 3050 metre ykseli inde bir dadr. Dinler tarihinde ki hikyeden ad n almtr. Gene Adyaman'da Khta yaknnda 2000 metre ykseklikte Nemrut danda eski Tap nak ve Tanr ve Tanra heykelleri vardr. Bunlar, Tanrlar Tanrs Zeus ve o lu saylan Herakles' ve Bereket Tanr as ile k ve sanat tanrs da saylan Apollon'un 2000 yllk byk heykel76 Prof. Faik Sabri Duran, Byk Atlas, stanbul 1972, Sf. 30. 77 Ahmet Rifat, Lgat-i Tarihiye ve Co rafiye, st 1299, Sf 115. 78 Kamus-ul Alm, . Sami ,st, 1308, 3 Cilt Sf. 1848. X Prof. Faik Savri Duran Byk Atlas.

26

leridir. (Ba ksmlar) (Yeni Hayat Ansiklopedisi, 2. Basm 1973, sf. 1552, 1553 te renkli resimleri vard r.)

kdem (Adam) Da:Seyln (Serendip) adas nda 3335 metre yksekliinde olan bu da n "yukarsnda bir byk insan aya grlr. Buna yerliler (Do u Asya) mbudt) "Buda"nn ve Hristiyanlar, Hz. Ademin aya izi derler ve pek ok Hintliler ziyaret ederler.'"9 denilmekt6lir. Bu da islm geleneinde, sylentilerinde de yer alm tr. islm dini gelene i ilgili dalar elbette bunlardan. ibaret de ildir. Biz en fazla nl olanlar zerinde durduk.

Tasavvufta Da:Kaf dann sembol oldu. Mevlna'da Turu Sinann titremesi, insann Allah karsnda titremesinin bir sembol olmutur.

79 Ahmet Rifat, Lgat-i Tarihiye ve Co rafiye, ist. 1299. Sf. 113.

27

-

II

I Eski Trk nanemda Olan amanist Trklerde Da: Trk efsnelerinde Kutta, veya Kutluda farkl ekillerinde de olsa ortak noktalar nda dala bir ilgi kurul maktad r. Prof. Abdlkadir Inan,, nemli efsneyi naklederken:" Cuveyni taraf ndan tesbit edilen Uygur efsanesine gre Uygurlarn saadet ve bolluk salyan mukkaddes

dalar vardr. Bu daa Kuttag denirdi. Bu da inliler taraf ndan gtrldkten sonra Uygurlar perian olmulardr.'" dedikten sonra: "Bugnk Mo olistan.'da EskiKara Balgasun harabeleri yan ndaki Erdene-Ula (Saadet da ) hakknda da ayn rivyet sylenmekte ve "Mo ollarm tavuklar saadet Ban, Eredene Ula'y, inlilerin alp" gtrd ve "Bu da n bulunduu yerde bir kad n aman'n "yin yaparak Tanr 'ya dua etti" ini ve "Saadet da n geri getirdi" ini anlatmaktadr."

Nihat Sami Banarl bunu (G Destan) bal altnda anlatmaktadr: "Uygur ilinde Hulin adnda- bir da vard. Bu dadan Tula ve Selenge adnda iki rmak kard. Bir gece bu iki rmak arasndaki bir aacn ze80 Prof. Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 1972. 2. Bask, Sf. 50. 81 Y.K. Sf. 50.

28

rine gkten mavi bir k indi. ki rmak aras nda ya ayan halk bunu dikkatle tkip ettiler.'"2 Mukkades k aacn. gvdesinde aylarca durduktan sonra, a a gvdesi kabararak, oradan musiki sesleri geliyor, geceleri evresinde 30 ad m geniliinde k grnyor. Nihayet aacn gvdesi yarlarak iinden be ocuk kyor. Sonra birisi Hakan seiliyor. G destan devam ediyor: "(Aradan uzun zamanlar geti.) Bir gn Uygur taht na yeni bir hkmdar oturdu. Bu hakan inlilerle yap lan sava lara bir son. vermek iin, o lu Gal KiyuLiyen adl bir in prensesi almay tasarlad . Bu prenses, sarayn Hatun Da'nda kurdu. O evrede Tanr Da adnda baka bir da ve onun cenbun da da Kutlu Da denilen byk bir kaya vard.in elileri, bakclarla birlikte geldiler. Onlar kendi aralarnda dediler ki: "Hatun Da'nn saadeti bu kayaya

baldr. Bu hkmeti zay llatmak iin onu yok etmeli."Burun. zerine inliler, prenseslerine kar lk, bu kayamn kendilerine verilmesini istediler. Yeni Hakan, yurt iirdeki bu ta paras n inliler'e kskanmakszn verdi." Bylece Trkler bu u urlu dan, uurlu kayas-

n etrafna ate yakarak, sonra zerine keskin sirke dkerek paralyorlar, ve paralar da in'e alp gtryorlar. G destan devam ediyor:"Bu, byk hdise oldu: Vatandaki btn ku lar, hayvanlar kendi dilleriyle bu kayan n gidiine a ladlar. Yedi gn sonra da Tigin ld. Memeleket felketten kurtulamad . Halk rahat yz grmedi. Irmaklar kurudu. Gllerin suyu tkendi. Toprak atlad , yiyecek vermez oldu." A acn gvdesinden daha n82 Nihad Sami Banarh, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Istanbul 1971, Sf. 28.

29

ce km olan "Bugu Han' n ocuklarndan bir ba kas yurda Hakan seildi. Onun zaman nda memleketteki ehli, vah i btn hayvanlarn, btn ku larn, btn ocuklarn hatt btn cans zlarn "G !. G!.." diye, derin zntyle ba rdklar duyuldu. Uygurlar bu manevi i rete (bu ilahi emre) uyarak toplandlar. Yurtlarn brakp gme e baladlar. Nerede durmak istedilerse bu sesleri duydular. Nihyet Be Balg'n bulundu u yere geldiler. Orada sesler kesildi. Uygurlar da burda durup be mahalle (be ehir) yaptlar. Adn Be Bah koydular. Burada ya ayp o aldlar.' 83

Eski Trkler, dalarn Tanr makam olduklarna inanrlard. Gklere uzanm zirvelerin uzaktan mavi grn bu inancn kk olabilir, denilmektedir. amanist Trklerde veya bu kal ntlarn etkisiyle islmlam bile olsalar da kutsallk verildiini gra yoruz. zbekistan'da Karata gibi. Eski etkiler iindeki Trkler, dan (Yer-Su) denilen ruhlar na, bazan Tanrsna nem vererek dalar ziyaret ediyorlar. Oralarda kuraca bez balanr. Da kltnn izleri banlar kesilir, a Orta Asya'da devam etmektedir. Trke ve Mo olca mukaddes, mbrek, byk ata ve byk bakan anlam na gelen dalar vardr: Han Tenri, Bayan Ula, Buzta Ata, Bay r Ula, Othon Tenere, Iduk Art, Kayra Kaan, Erdene Ula, Kutta, Nurata.'"4 gibi.83 Y.K. Sf. 29. Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, Destanlarda geen da la ilgi iin bakmz. Sf. 618 Da . Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trk Mitolojisi 2 cilt, 1971. 84 Prof. Abdlkadir nan, Trk Boylannda Da Aa ve Pnar Klt, Re it Rahmeti Arat in, Trk Kltrn Ara trma Enst. Yay. Ankara 1966, Ayrbasm Sf. 272.

30

Tarihte nemle yer alan" Gk-Trklerin, Budun nli, Iduk tken, Iduk Ba , Tamag Iduk adl takdis ederek hepsine" duk yer su" demeleri zerinde durulmak(lir. Yakn zamanlara dair verdi i bilgide Abdlkadir nan: "a da amanist Altayli Trk boylarmda da klt en nemli klt saylmaktadr. Telet, Tles ve Abakan Trkleri yaknlarda bulunan da lardan birini tanr, koruyucu ruh ya da byk ata sayarlar. Altayh amanistlerin da erefine yapt klar yinlerinde syledikleri ilhiler ok samimi ve halk edebiyat ve folklorunun gzel rneklerifir.'"5 demekte ve bu ilhilerden rnekler sunmaktad r. Bu lahilerde elik Da'a, Altn

Da' a benzetilen da-gne ve ay" n dolaamayaca belirtilmekte: "Mukkaddes byk da m" denilmekte ve "Atalarmz, byklerimiz sana tapt lar" anlamna gelen szlerden sonra, da dan, soylarna, kendilerine, srlerine yardm, pay, bereket istemekte ve hattta yurduna geim vermesi iin dilekte bulunmaktad r. Da Tay olarakbelirten bu ilhilerden di erinde bugnk konu ma dilimize gre: "Ey mukaddes ve geni Altaym Yarg (hkm yeri) Kesilmeden ksmet (pay) veren, Bizi y pratmamak iin yarg veren, a aran ba a (ihtiyarlara) istirahat sa layan (Altay), deniz ve yer yarat ld zaman ata analarmzn tapt, takdis etti i (Altay) diye hitap edilmektedir. Gene bugnk dile evrilmi dier bir ilhide: "Bu kurbanm, Mukkaddes Altay'a ula sn!

Yarg yerine biriksin! Gttmz dtivay halledecek mi? Bereket, refah verecek mi. ( Kurban m z ) her engeli aarak byk Altay'a ula sn!" denilmektedir.rnek olarak sunulan 4. ilhi de ise gene gne in dola amyaca (elik da m) ay'm dola amyaca (Altn dam) diye hitap ederek "Temiz yurdumuz y p85 Y.K. Sf. 272.

31

rand, az ulusumuz s knt ekti, Mukaddes Altay' m, ne yapalm 2 Ak sakalli atalarmzn takdis etti i ulu Altay'm geim versen ne olur? Kirpi imiz yalanmasa ne olur ?" eklinde yalvar ve dilekler sunulmaktadr." 2 Kazanl Trkler'de Da inanc: Prof. Abdlkadir nan: "Dokuzuncu yzy ldan beri islmiyet'in nfuzu alt na girmi olan eski Bulgar sahasnda ya ayan Kazanl Trklerin Hocalartav'

denen da takdis ederek, kurbanlar kestikleri tesbit edilmitir. Kaeanl aydnlardan G.G. Re idi "Hocalar- tayyaki yalgan hac" adl manzum rislesinde bu da a dair inanlar ve bu dada yaplan kurban yinlerini teferruatyle tavsif etmi tir, demektedir. G.G.Reidrye gre Hocalar tav' hakkndaki inan lar ve yap lan yinler Mslman olmu uvalar tarafndan getirilmi tir." 87 diyerek bu alandaki ksa tariheyi ayd nlatmtr. Gene G.G. Re idiye dayanlarak "Hocalartav'mda yap lan kurban yinleri" anlat lmaktadr. slmiyetin benimsenmesine ra men eski detten vazgeilmemesi yle belirtilmektedir: "G.G. Re idi cahil hocalardan ikyet ederek bunlar n bu da ziyaret etmenin fakirlerin hacc oldu unu sylediklerini anlatyor. Bu dan yksek k sm Arafat dan, Kz-

lar da denilen ksm Kubeys dan, yine bir tepe de Mine dan, pnar (emesi ) da Zemzem'i temsil ediyor, diye vzederlermi . Gya buras Mekke'den daha mVrekmi .""86 Y.K. Sf. 273. 87 Y.K. Sf 274. 88 Y.K. Sf. 572.

32

Abdlkadir nan bu manzmeden paralar naklediyor, bun.da Mekke ve evresindeki hac ve ziyaret yer lerini bu daa nakledilerek vldii iin, Safa ile Merve adlar verilerek buralar aras nda yrmenin nas l iitlendiini gsteriyor. Abdlkadir nan, bilgili hocalar!' bu detlerden vazgeirme e almalarna ra men, cahil hocalar!). da buralarm bylece islmla trnaa uratklarn belirtiyor ve "G.G. Re idrnin bu manzum rislesi yalmz da kltnn deil, btn "yer-su" kltnn cahil hocalar taraf ndan islmlatrlmaya nasl aliildnu gstermektedir" diyor." Buna benzer davran lar Trkiye de de grlmekte dir. Hatt bu inan= bir benzerini Hae bekta 'ta tesbit etm-; bulunuyoruz. Hac bekta 'taki Arafat da , Zemzem Pnar' bu yerleri slmla trma ve bir hac ziyareti ekli kazandrma abas n gstermektedir. 3 Bakurtlar Arasnda Da: Kendisi de bir Ba kurt Trk' olan Prof. Abdlkadir nan, Bakurtlar aras ndaki da inanc hakknda da u bilgiyi vermektedir: "Bakurtlar, Altayllarn

btn Altay dalar takdis etikleri gibi, Ural dalann mbrek sayarlar. Bununla beraber bu silisiledeki bz dalar, bilhasssa takdis edilir. XVI II. yzy ln ortalarn da Bakurt lkesinde seyahat eden akademisyen Lepechin Bakurtlarn Tura-Tav denilen da, taparcasna, takdis ettiklerini yazm tr.'"Bakurtlarm mukaddes tamd klar, Tura-Tav'da, sylentiye gre Nogay Hallar ya amlar, daha sonra zhit ve erenler buraya s nmlardr. Bakurtlar,89 Y.K.Sf. 275. 90 Y.K. Sf. 276

33

Tura-Tav'a muhakkak adak adayarak kyorlar. Bu daa hakaret edenlerin ba larna trl bellar geldi ini anlatyorlar. 4 Trkistan, obekistan'da Kutsal Da : Tepelere kutsalhk izfesini, Trkistan ve di er Trk lkelerine yap lan seyahatlarda da grmekteyiz.'9' "ir-Abd, kasabas civarndaki Karata kutlu say -

lr. Dan tepesinde bir evliya mezar bulunduuna inanr lar. Buras zbek-Lakay boyunun ziyaretgh dr. Her y l buraya yoplanp kurban keserler, aalara yine paavra balarlar."925 amanistlerde Yer-su ve Da inanc: amanist bu "nezr" i da orman, a a, su ruhlarma, umumiyetle "yer-su" dedi i tanrya balar, "yer-su" ruhlar merhametli ve koruyucu ruhlard r.93 amanist denilen Trklerin mezar veya a alara veya her ikisine birden bezler ba ladklar, da, orman, a a, su ruhlarna "umumiyetle" yer su "dedi i tanrya" kurban adaklar, mslman Trklerde ise bu yer "su" Tanrs, ruhlar yerine "velilerin, erenlerin getikleri" ve onlarn ruhundan, varlndan faydalanmak zere adak lar adand, bezler, iplikler, paavralar as ld belirtilmekte ve "bunun Mo ol stils devrinden sonra ok ean91 Ilikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, Sf. 296. Radlow, Sibirya'dan, eviren: Ahmet Temir, I, 132, I, Sf. 348, 92 I3.T. Adak. Sf. 325. Abdlkadir Inan, Mslman Trklerde amanizm Kalntlar, Blh. Bak, Dergi. C.I.S.4. Ankara 1952, Sf. 22, 23. 93 A. Inan, Mslman T. amanizm Kalntlar, .F. Dergisi, C 25.

34

land" Abdlkadir nan tarafndan etraflca aklan maktadr. Atalara, dalara, rmaklara, ruhlara taparcas

na sayg ve kurban kesmek" suyu, a ac, da, mezar kutlu bili95, bunlarn hepsinin stnde en bykbir Tanr lanan paavra, kl, tanmakla beraber," a alara v.b. ba ty "gibi nezirler de hep birer feti sayl" maktayd ."6 Altay amanlarnda Kutsal Da inanc:

Altay amanlarnda Kutsal Da (Altay) inanc kkl ve yayg ndr." Altay amanlna mensup Altayhlara gre: "da ruhlar, tamamiyle mstakil bir zmreclir. lgen ve Erlikle mnasebetleri yoktur. Bu ruhlar insana iyilik yapar, refah ve saqdet bah ederler; saygszha kar da ceza verir ve hastahk gnderirler.

Hayvanlarn oalmas, salk, umumi emmniyet ve erir ruhlar (aza, yek ) uzakla mas hep bu ruhlar tan rafndan verilen nimetlerdir."99Bu ruhlar ahslandrlarak, belirli bir yere, da a, sahip kabul ediliyor, ve mahalli ruh tanhyorlar. "Bundan dolaydr ki da, rmak ve gl adlar Altayhlarm nazarnda yahuz co rafi isimler de il, fakat o yerin sahibi olan. Ruhun ad dr. Mesel Abu-Kaan, St-Kl, lemen, Ak-Kaya vesaire yalnz da, gl, rmak, kaya-

larn ad deil, canl varhklar ve Altayl larn tapt94 II. Tanyu, A.v..A.v.A.Y. Sf. 325.326. A. inan, Tarihte Ve Bugn amanizm, Sf. 5,8. 95 Y.K.Sf. 8,9,10. 96 Y.K. Sf. 10. 97 Y.K. Sf. 47, 68, 69. 98 W. Radlow, Sibirya'dan, ev.- (Prof.) Dr. Ahmet Ti r, st.. 1956. D. Sf. 3-75. 99 Abdlkadir Inan, Makaleler Ve incelemeler, (Altay amanlna Ait Maddeler- A-.V. Anohin), T. Tarih K. Yay. Ankara 1968, Sf., 416.

35

iltillardr. Bunlar insanlarn dualarma cevap verebilirler; ltuf ve ihsan sahibi olduklar gibi, kahretmek de ellerinden gelir. nsana benzeyen bu varl klarn oluk ocuklar da vardr.Abu-Kaan da nn iki kz vardr. Bu kzlarn her ikiside Yelbis ad m yarlar. Bu ilahi varhklara Altayl dua eder, dilekler diler: "Altayhlar n, da ruhlarna dair tasavvurlar nda vuzuh yoktur. ekil itibariyle insana m, yoksa bir canavara m benzediini kestiremezler. Bu ruhlar insann kalbine ancak kendi mevcudiyetlerini telkin ederler (ebeltip yat). Da ruhlarnn ya adklar yer kii o lunun ya ad yer dairesidir. Ba ka ruhlar gibi gkte veya yer alt dnyasnda ya amazlar. Bundan dolaydr ki Altayllar da ruhlarn zmreye ayrrlar: Yer-Su (Yni yer ve su ruhlar ), Yezim tayka (yani cmdiyeler ruhu) ve Altay (yani da ruhlar). Bu ruhlarn umumi ad "ee" yni sahip ve Yezim- p iy,dir. ,, 101 ahslandrlan ve belli bir yerin sahibi olan bu mahalli ruhlardr. "Her da ruhu ancak kendisine ait olan mntkaya hkimdir; dier mntkada bulunan ruhlarla mnasebeti yoktur. Altayl her kabile (sk ) o veya bu da, irma , kaya ve gl kendi soyunun Wimisi teliikki eder; onu ar ruhlardan (aruu ts ) sayarak tapar.""2 Aratrc da ruhlarna tapma Metinin ok eski dnemlerden ba layp sregeldi ini belirttikten sonra kurban yini hakkn da dikkate ayan u bilgiyi vermektedir:100 Y.K.Sf. 417. 101 Y.K. Sf. 417. 102 Y.K. Sf. 418.

36

"Altayl lar da ruhlarna kanl kurbanlar verirler (k srak ldrrler ), sa (libation ) olarak bulgur kartrlm st serperler.""Bu kurban yininde mahsus ilhiler terennm edilir. Bu ilhilerden anla ldma gre, Saman kurban alp, Yayk, Suyla ve Karlk adh ruhlarm refakatinde yedi engeli yahut yeri kap y (puu dak yahut szgek) geer. Bundan dolay dr ki da ruhlarna terennm edilen ilhiler" yetti ejikt yerim-suum (Yedi kap l yer ve suyum) tesmiye edilir '"3 Saman davuluna, aman'n sahip oluu hakknda bu makalede u bilgi verilmektedir: "Baz Altay amanlar temiz ruhlarm (aruu neme) ve da tanrlarmn (yer -su) telkin ve ilhmiyle davul sahibi olurlar. Bu suretle elde edilen davul ilhi hediye ve mbrek say hr. Bundan dolaydr ki, bu gibi davul sahibi olan amanlar, bunun Abuu-Kaan, Ad -gana, Kara-Kaya ve bunlara benzer yer-su tanr larndan verildi ini sylemekle zevk duyarlar. Gemi amanlarn menkibelerinde de

da ruhlar ( Yer su tanr lar ) taraf ndan verilen davullar hakk nda hikyeler vardr. 5,104 7 Da !nammu' Tarihesi, Kutsal Dalar ve Kurban:Prof. Abdlkadir nan, da la inan.= Trk dini tarihi iindeki yeri hakk nda: "Yer -su kltnn byk imparatorluklar devrinde (dneminde) geli erek vatan klt derecesine ykselmi "tir, demekte ve" GkTrk imparatorlu u devrinde Yer-su ruhlar nn mahiye tinin" "Orhon yaz tlarmdan anla" ldm anlatmak103 Y.K. Sf. 418. 104 Y.K. Sf. 443.

37

tadr: "Gk-Trklerin " dk yer-sub" (Mukaddes yer -su) ile ifade ettikleri mefhum (kavram) hem koruyucu ruhlar hem vatan idi." a klamasndan sonra "klt olan

bu vatan yer-suyu tgen ve Budun nli dalar ve ormanlar temsil ediyorlard. Bu mukaddes yer-su ruhlar Gk Trklerin mukadderattn idare ediyordu"'" demektedir. "Tonyukuk yaz tnda" "vatan korunmas nda yer -su ruhlarnn rol' nn a ka belitildi i," Tanr Umay ve yer-su ruhlarnn yardmyle" ba ar kazanld anlatlmaktadr.

Belirtildii zere "yer-su ruhlarnn en nemli mmessili dadr. amanist Trklerde da klt Gk Tanr kltyle ilgili ibir klt olmu tur. Hunlarn eski vatan olan Yeni-si- an yahut an-din - an sra da larndaki Han-yoan da Hunlarn her y l Gk-Tanr'ya kurban kestikleri dad. Bundan baka Gan-tsuan-an da da Hunlarn mukaddes dalarndanbiri idi. Hun bakanlar inle yapt klar szlemeleri Hunda denilen bir dan tepesinde kurban keserek itikleri andla teyid ederlerdi. "106"Orta Asyann baka kavimlerinde de Gk Tanr'ya kurbanlarn yksek da tepelerinde sunuldu unu in kaynaklar"nn haber verdi ini belirten Prof. Ah105 Abdlkadir nan, Tarihte Ve Bugn amaniz, T.T.K. Ankara 1972, 2.basm, (Yer-su tanr lar') Sf. 48. 106 Y.K. Sf. 48,49, 47. sayfamn 52 numaral dipnotunda, bn Fadlan's Reisebericht, S. 19 (Metin) Ek, 41 a ve 48. sayfamn 53 numarah dipnotunda,"Da klt muhtelif kavimlerde grlmtr. Eski Yunanl larda Olimpos, Filistin Yahudilerinde Tur-i Sina, Mekke Araplarmda Arafat, Hintlilerde Rimalaya, eski Mo ollarda Burkhan-Haldun gibi. Bir in kaynann verdii mlmata gre da klt kuzey-do u kavmlerinde de yaygnd, Manurya'da VI. yzylda yayan Mohe ulusu Akta adm tayan bir da tanr bilir ve ona tapard. Bu dadaki kurt, ay ve kaplan gibi canavarlara dokunmazlard (Hyacinth, 11, 114) denilmektedir.

38

dlkadir inan: "Gk-Tanr kltyle da kltnn bir ' biriyle yakn ilgisi bulundu u"nun Hunlular dneminden gnmzdeki "Altaylara kadar devam eden saman yinlerinden anla lmaktadr. Altayh or ve Beltirler kurbanlarn Gk-Tanr'ya yksek da tepesinde yaptklar ayinle sunarlar ve bu yine "tengere tay g "(yni tanr -gk kurban) derler. Gardizi'nin verdi i mlimata gre (W. Barthold, Otet, 102, 125) Eski Trkler dalarn tanr makam olduuna inamrlard . Yksek

da tepelerinin gklere yak n bulunmas ve uzaklarda mavi renkte grnmesi bu inanc,n yerle mesine sebep olmu samlabilir.'"" demektedir. Abdlkadir nan "Orta Asya da larmnn o u"nun "Trke veya Mogolca mbarek, mukaddes, byk ata, byk hakan an.lamlarma gelen s fatlarla zikrolunurlar. Mesel, Han tanr, Bayan-Ula, Buzta -ata, Bogdu-ula, Burkhan-ula, Othon-Tengere, Iduk Art, Kayrakan, Erdene Ula (Kutta)" ve daha biroklar mn bulundu unu anlatmakta ve "Her boyun ve her oyma n kendisine mahsus mukaddes duk da bulundu u gibi boylardan kurulan byk birliklerin de m terek da lar vardr."'" demektedir. Bilhassa "VII. yzylda btn Trk boylar ve Gk Trk Imparatorlu una giren yabanc boylar iin Otken dann ve ormanlarnn klt olduu gerek GkTrk ve gerek Uygur yaz tlarndan'"" anla lmas da kltnn nemini gsteriyor. Dolay syle islmiyetin. Trlder arasna girmesinden. ve benimsenmesinden sonra bile ilgi devam ediyor. inliler tarafndan igal

edilen, bu kaybedilen dalarn htrasna dair Kazak-

107 Y.K. Sf. 49. 108 Y.K. Sf. 49. 109 Y.K. Sf. 49.

39

Krkz halk edebiyat ndan sregelen rnekleri Radlow belirtmektedir." Prof. Abdlkadir nan, gnmzdeki "Altayl amanist boylarn ve oymaklarn her birinin zel mukad-

des dalar bulunmakla beraber hepsinin ilhilerinde Altay stradalar zikrolunmaktadr ki hepsi iin mterek klt say ld aikardr. 55111 demektedir. Byle kutsal da larn fazlal ayrca dikkati ekmektedir: Ekitag, Sogol, Palmir, Akkaya, Ene, Kad nbasr, Karatag, apt gan, lgen Aysu, Karahan, Urenha-Tubalarn kutsallna inanlan Hangay, Tannau da lardr. Dnyann ruhlarla dolu oldu una inanan " amanist istlere gre" "da lar, gller, rmaklar (Yer-su) hep canl nesnelerdir. Takdis ettikleri Ala , Tannau, Hangay, Altay da lar ... amanistler iin yalnz corafi isimler de-

il, fakat konu an, duyan, evlenen, oluk ocuk sahibi varlklardr. ...ruh bizzat dadr, da bizzat ruhtur. amanistlerin bu inanmalarna da ok eski ve iptidai animizim devrinin hatralar ya amaktadr.,,

112

8 amanist Trkler Arasmda Daa Dua ve yinler:

nDain kutsall inancna sahip kimseler taraf dan daa dua edilir, ondan dilekte bulunulur ve daa kurban sunulur.Dualarda da n ruhuna, mesela Altay da mn runa (Altay eezi) ye kar yle konuuluyor:110 Y.K. nan, Sf. 50. ve Radlow, Proben III, s. 50-51. 111 Y.K. Sf. 50. 112 Y.K. Sf. 51.

40

"Bl kurbamm mukaddes ve Ulu Altay'a ula sm, onun karar verece i yere (yarg yerine) ba lansn. Gttmz dvay halledecek mi? Bereket ve refah bize verecek mi? Bu kurbamm her engeli (budaklar ) a arak ulu ve mukaddes Altay'a ula sm." " Temiz yurdumuz ypranyor, az ulusumuz s knt ekiyol. Ey mukaddes Altay m, biz ne yapahm! Ak sakall atalar!~ takdis etti i ulu Altay' m, geim versen ne olur ? Vcudumuz kirlenmese, gzlerimiz ya armasa ne olur ? Bereketli srlerimizin kutlarm yaradan mukaddes Altay m, Yer-Su'yum" 113 44-CT. zlmeyelim, Tanr var, tasalanmayahm, Altay var! "Altaym" diye tapnyoruz... 114

amanistler grld zere bir yandan da ruhuna inanrken te yandan dan kendisini"canl ve hereyi duyan bir varlk tan"yarak tapnyorlar. Altay ~anlar Karagay dan, Smer dan da (Smer-Tayka), Smer-Ula) kutsal tan maktadrlar.Abdlkadir nan, baz dalarm, bazen bir kabilenin "mukaddes tz'" (tz ts men eli, asl" ve baz

kabilelere gre da (byk ve ilk atas ) saydklarn, kendilerini bu kaynaa baladklarn belirtmektedir. Bazan kadnlar daa kendi adn (Karatag) sylemeyerekils (Kay nbabamz) diyorlar.16 Bu gibi olaylar birka yerde grlm baka dalara "kaynbabamz" denilmitir.Abdlkadir nan, "mukaddes dalar" ve "onlarn ruhlar adna ok muhte em tyin ve trenler" yapldn113 Y.K. Sf. 51. 114 Y.K. Sf. 51. 115 Y.K. Sf. 52. 116 Y.K. Sf. 53.

41

anlatyor ve: "Da yini Ka ve Beltir boylar nda "tigir tay", yni "Gk kurban ", Sagaylarda" "tag tayam" yni "da kurban" adnn verildi ini kaydediyor. Sagaylar "her yl da bir da tepesi nde yin ya"pyorlar ve yan doldurmam beyaz kolar veya iki ya n doldurmu bir kz veya beyaz bir o lak kurban ediyorlar. Bu yine kadnlar i tirak ettirilmemektedir. Dua yerine ksrakla gelinmez. K sraklar da dan uzak bir yere braklr Kurbann karn yarlarak, yre i karlr, deri ve kemikleri ate te yaklr aman, cbbesini giydikten sonra "davulunu ve tokma n eline al"yor ve " kayn aacna on dokuz para beyaz, kara, mavi, k zl eritler asar; kay n aalarnu birbirine ipek iple ba lar. Kurban etlerini kayn aalarndan birinin altna koyup, aman bu a a lar doudan batya do ru dolamaa balar." aman iki iki kii olabilir, kii olamaz. Ayinin sonuna do ru etin pimesi sona erer." Et yemeden nce aman kayn aalarna dokuz defa rak serper. Sonra et yen'ir rak iilir.'"

Beltirlerin daa, kurban iin karken mezarlk karsnda durup rak koyduklar kab ve yerden ald klar otu mezara ve etrafdaki dalara kar serperler. "Nezir'erini (Adaklarn) kabul etmelerini dileyip l akrabalarm ve da ruhlarm arrlar. Yolun yarsna geldikten sonra bu geilen da larn ruhlarma yine rak serpmek iin dururlar. '9118 Nihayet, hi kadn aya basmam dan tepesinde "tann"ya kurban keserler.

Daha nce yakndaki bir da tepesinde "Tanrya Kurban" treni yaplrken oraya basan bir kad aya n117 Y.K. Sf. 54,55. 118 Y.K. Sf. 55.

42

dolaystyle orann kutsalln bozulmu sayarak dier dat seiyorlar. Eski kutsal dan yanndan geerken gene ona da rakt serpmegi ihmal etmiyorlar."' Dan tepesinde Beltirler ate yak yorlar. Bunun bir yan, kay n aalarna yakn olan kutsal saylyor. (Ulu Ot=BykAte)tir; kk ate kurbanm pitiidir, o ba kadr. Ate yakhnca yalnz Beltiler gelip raklarndan her yne serpiyorlar. Ate e birka damla damlat yorlar ve kendileri de rakdan iiyorlar. Di kabilelerden gelen'er ler trene kat lmyor, bir yanda oturup sadece seyrediyorlar." Yemekten sonra, art klar, kemikler v.b. Byk Ate 'te yakhyor. Bunlar yaklrken sayg ile eilip dua ediyorlar:

"Al beyaz koyununu ver bize bollu unu" diyorlar.2Bu yin. "tanr-gk kurbam" yahut "da' kurban" denilen yindir. Bu yin Altayldarm baz oymaklarmda her yl, bzdarnda ise ylda bir defa yap hr. ,, 122 Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trk Mitolojisi adh nemli eserinde (Dnyann Orta Da ) ba l altnda "Trklerin Kutsal Da lar" zerin de durmu tur. (2. cilt Sf. 284-301) Tanr ile dalar aras n.da ilgi kuran, da lar insan gibi canl sayan Trkler, da lar "tanr ile konuur ve ilgi kurar gibi grmlerdir". "Ggn direi da, yeri bast ran da ve Tanrya giden en yakn yol da yine da " olduundan, "Ortaasya'daki dalarn. ou, Tanr ile ilgili adlar almlard."119 Y.K. Sf. 55, 56. 120 Y.K. Sf. 57. 121 Y.K. Sf. 59. 122 Y.K. Sf. 102.

43

Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, "Trk Mitolojisi"nin bu nemli eserinde (2. Cilt), Trk mitolojisinde geen dalar zerinde bilgi sunmaktad r. Altay, tken ve Tanrda bugnk mslman Trkler aras nda sayg deer bir htra, bir tarihi ba deerindedir.

44

III

TRKIYE'DE DALA ILGILI INANLAR 1 Anadolu Mitolujisinde Da:nceleri Anadolu'daki en yksek da lara bir vakitler Olimpos (Olympos ) denildi ine i aret eden Cahit Been," Ege'deki Nif da na", "Edremit kuzeyindeki Kazda 'na", "Bursa'daki Uluda'a", Toros dalarna Olimpos" denildiini belirttikten sonra "Makedonya ile Tesalya arasndaki daa da Olimpos" denildiini ve "sonradan, Olimpos deniiace Tesalya Olimpos"unun akla geldi sylyor.' ve ilve ediyor:" Eski Yunanllar, ini Anadolu'daki ve Yakm-Do udaki birok eski ve geleneksel inanlar Yunanistan'a gtrdkleri gibi Anadolu tanrlarm da Makedonya ile Tesalya aras ndaki yksek dan banda toplamay dndler. Orada Zeus iin saray kurdular."2 efik Can, nce Olympos'un Tesalya'da bulunan me hur tanrlar da olduunu syledikten sonra "Anado lu'muzda eskiden adlar Olympos olan. dalar' saymak, tadr: Uluda, Alada, Hisarda tralda, Kardz1 Cahit Be en. Anadolu Mitolojisi, Bilim Eserleri Serisi M.E.B. Istanbul 1967, Sf. 61. 2 Yukardaki kaynak, Sf. 62.

45

da, Kzlkaya da, Musa da, Allahu Ekber da .'Olympos kelimesinin Yunanca olmad, kayna ve anlamnn kesinlikle aklan.amamasra ramen bunun yksek da anlamna kullanlarak "eski Anadolu dillerinden geldi i" ileri srlmekte ve bunun Makedonya-Tesalya'da bulunan Olympos da ndan ibaret olmad ve "Anadolu'da say s yirmiye varan Olmypos adl dalar olduu gibi, Giritte, Kbrs'ta ve Yunanistan'da bu ad tayan dalar"n ok oldu u, Homeros destanlarnda tanrlarm Olympos danda len yaptklar Azra Erhat taraf ndan bir daha tekrarlanmakta ve:" Olympos daha ok gk tanr Zeus'un merkezi idi. Apollon ve Musa'lar gibi daha ok oyun ve ezgiden ho lanan tanrlar Parnassosya da Helikon da larnda toplanmaktadr."4 demektedir. Baz efsnelik olmu kiilerin de Olimpos (Olympos) adn tadklar grlmektedir." Kybelenin (Kibele) kocas olarak gsterilen bir Olympos vard r. Mysia Olympos'una (Uluda) adn veren oymu ."5 2 Szlklerde, Ataszleri, soyadlar, iir ve romanda da:

a- Azeri', Trke isim olan da hemen btn Trklerce benimsenmi bir kelimedir: " u savda dahi gelmitir: ta ta ka kavu mas, kii kiiye kavu m. (Da daa kavumaz, adam adama kavu ur)"* b- Dala ilgili birok atasz daha vard r: Gvendiim alack dalar size de kar ya arm . - Dana bahar kar verir, ba na bahar bar verir.3 efik Can, Klsik Yunan Mitolojisi, st. 1963, Sf. 291. 4 Azra Erhat, Mitoloji Szl , stanbul 1972, Sf. 291. 5 Y.K. Sf. 291. * Kagarh Mahmud, Divan Lgat-it - Trk Teremesi Ankara, 1941, C. III. Sf. 153

46

"Yeri basa, tutan da dr; Halk basan, tutan handr." (B. gel, T. Mitolojisi C. 2. s. 284) Da ne kadar uca olsa (yksek, yce), yol stnden a ar...- Da dan gelir da ak kimi, kullar buda kimi eilir su imee barr ola kimi.- Geyik bilmecesi-Daa da a salmak, daa da a dmek. C iir de de da birok defa yer alm tr, da veya da lar hakknda birok iir yazlmtr. Burada yalmz bir rnek vermekle yetinece iz: Sana derler Sultanda -Ne dumandr ban senin Kocalardan sual ettim-Kimse bilmez ya n senin Eksik olmaz karn yaar-Bulutlar birbirin koyar. Hergn Gne sana do ar-Cevherdir da n seni Alt yant. bayle bostan-evre yarun gl glistan Ayrdlar meni dosttan-ter garip ku un senin** - Gerek ad ve gerek konu bak mndan da veya dalarla ilgili romanlar da vard r. "Murat dalarnda" adndaki milli roman, konusu istikl1 Sava yle ilgili olmakla beraber 1VIurat ve Da larnda kelimeleriyle birleik bir ad olarak Murat da larnda diye ayn zamanda anlaml bir ad konulmu olmaktadr. Hacettepe, K smettepe ad gibi Muratda ad da ayrca dikkati ekmektedir*** larla ilgili soyad pek fazladr: D Dala veya da Da, Dadelen, Da a an, Da c, Da mar, Da da , Dadeviren, Da er, Da han, Da stan, Dastanh, Da l, Daho lu, Dapnar, Da seven v.b. nl dalardan dan da bir ok soyad vardr:** Hseyin Kzm Kadri, Trk Liigati, stanbul 1928, 2. Cilt. Sf. 693 "Gerl"den. Da-aatay- sim, dagh, saki, harami v.b. Sf. 693 *** Dr. Ziya G em, Muratdalarnda-Milli Roman-Ankara 1962.

47

Altay, Arafat, Arafato lu, tken, Tanrda, Altnda, Ural v.b. ...**** 3 Anadolu'da, Toroslar da Umunn Olarak Da lar: Trkiye'deki " iiler ve alevileree yatrlar mukaddes makamlardr. Hatta evliyamn bulundu u da ve tepeler bile kutlu tannr." Ekrem Reit, Anadolu'da :"Hemen her dan tepesinde bir eren vardr." diyor ve ilve ediyor:" Erenler istedikleri bir da n bana gelir, konarlar. Oraya derhal bir trbe yap lr ve ibdetgh olur." 6

Mbalgal da olsa umumiyetle trbeler, yat rlar yksek yerlerde bulunmaktad r.* Ali R za (Yalg n) n Cenupta Trkmen Oymaklar , acl eserinde: "Toroslarn sivrilmi tepelerini mukaddes addetmiler ve hepsine birden dede adn vermi lerdir."7 nda en byk dede (Bulgar Bozo lan) de-"Bulgard desidir. Bu dedenin trbesi Ereli'ye nzr ve Bulgar dalarnn tepesindedir. Gene "Saimbeyli' nin gneyinde gene bir da banda, Mrsel Dede adnda, bilhasssa ocuu olm yan kadnlarn ziyaret ettikleri ve ocuk diledikleri bir yatr gryoruz"' denilmektedir.**** Ankara Telefon Katalo u, 1972. Ve bildi imiz soyadlar. * Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak v.A.Y. Sf. 313. Tahir Harimi Balcolu, Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar, Mukaddime ve Notlar Hilmi Ziya lken, Ankara Ktphanesi Trk-Islam Filozoflar : IV, Kanaat Kitabevi Sf. 267. 6 Ekrem Re it, Antalya Notlar , Halk Bilgisi Haberleri, C.4, Sa. 43.9 Mays 1935, Sf. 309. Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri Ankara 1967, Sf. 170. 7 Ali Rza (Yalgn) Cenupta Trkmen Oymaklar , Ksm 2. Sf. 81. Hikmet Tanyu Y.K. Sf. 296, 297. 8 Hikmet Tanyu, Y.K. Sf. 297. 298. Ali Rza (Yalgn) Cenupta Trkmen Oymaklar , Ksm, IV, Sf. 87.

48

4 AFYON Kz KulesiKaleTaAa

Anadolu'da baz kutsal dalarn eskiden Kibele ( Kybele ) ye tap lan Kutsal dalardan olmalar "ihti mali byktr." "Bunlarndan biri de, Afyon ehrinin ortasnda ykselen ve zerinde Keykubad' n Hisar bulunan tepedir.Tepeden ba ran kzlarn sesleri ehirden duyulur. Kzlarn oraya ekinmeden gittiklerine ve btn ehrin iitece i surette ba rdklarma gre, onlar n bu hareketi ayp saylmyor, demektir. Byle bir hareketin ayp saylmamas iin, tepelerin ve bu hareketin dini bir mahiyete sahip olmas lzm gelir."

Anadolu'da kermetli say lan birok dalar ve tepeler vardr.9 Kocaya varmak isteyen k zlar oralara karlar : "Bahtm! Kocaya girecek vakt m!" diye barrlar.iCevat akir byle yerlerin eski Kibele'nin kutsal dalar olabilir, diyor.

Bu kale ve k z kulesi hakk nda biraz aklama yaplmas gerekiyor.Kale'nin yap h tarihi kesin olarak bilinememektedir. Kz Kulesinin. 1219-1236 y llar aras rda Alettin Keykubat sarayma dahil olup burada kk bir cami ve dier mtemilt bulunmaktad r. Kanunrnin o lu Sar Selim zamannda onarlan bu kale, ayn zamanda vaktiyle hapisane olarakta kulllamlm tr."9 Cevat akir (Halikarnas Bal ks) Anadolu Tanrlar , st. 1962, kinci Basm, Sf. 86. 87. 10 Y.K. Sf. 86. 11 smail Hakk Uzunarl , Kitabeler, st. 1929. 11. S. 15. Evliya elebi Seyahatnamesi, st. 1314, 9. cilt. Edip Ali Bki, Mehul Halk Tarihi, Afyon 1945.

49

Bu Kale ve dolay siyle kz kulesi 6 May s ta Hdrellez'de veya Cuma gnleri kadn-erkek tarafndan bilhassa ziyaret edilmektedir. Bo lua doru dnlerek: Bahtm, bahtm, evlenecek vaktim, diye ba rlmaktadr. Ekseriya Cuma gn sel vakti k smeti k p evlenemeyenler zerinde, kilitlenmi talihi, baht ama anlamnda kilit ald vkidir. Gene Kz kulesinin yan nda 2 metre kadar boyundaki bir tan iine kadnlar dilek dileyerek yatarlar. Ziyaretin dn zamannda:" kapnn kemerinde olan 15 sanmetre apl daireye 3 iil atlr. Eer bu iiller daireye girecek olursa tutulan dilek mutlaka yerine gelir.'"2 Bun dan sonra tam "kapnn nndeki amak aacna dilekte bulunan bir kimse kendi e yasndan bir bez balar. Burada belirli bir okuma ekli yoktur, yap lan dilekler de ok zaman ayrca bir adak bahsine konu olmamaktadr. Afyon'da K z Kulesini, yzlerce y ldr gen kzlarn ve dullarn ziyaretgh olarak grldn", Tekfur kznn gergef i ledii ve Bey B rei kard bu kuleyi" ziyaret eden kzlarn tepeye karak u tarzda da seslendiklerini Mehmet nder belirtmektedir: Alt n tahtm, A lsn Bahtm,5 Amasyaehcuamaac Amasya'daki eyhcu kynn yaknndaki yoku kdnca, amlarla rtl bir da n ete inde da ile ky arasnda gr bir kaynak da bulunmaktad r. eyhcu12 Mehmet Sekin, Afyon'da Dilek Ve Adak Yerleri Lisans Tezi. Ilahiyat Fakltesi, Ankara 1967. 13 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak V. A. Y. Sf. 155. 14 Mehmet nder, Anadolu Efsneleri, Ankara 1966, Sf. 114.

Evlenme e Geldi vaktim.

50

kynde nceleri bir tekke de varm . Buradaki yatrm Hz. Ali soyundan geldi i ve admn Seyhcu oldu u ileri srlyor. Bu zat lece i zaman benim ayr ca mezarm yoktur, mezar m olmyacak, beni ziyaret etmek isteyen, bu dadaki amlar' ziyaret etsinler,is ben bu amlarda gmlym, amlara balta vuran, bana vurmu dur"diyor" 6 Ankara-Hseyin Gazi-Trbe-Dilek-Adak-A aSu.

1400 metre ykseklikteki Hseyin Gazi da nun zirvesine yakn Hseyin Gazi Trbesine, eski tekke hara besine ziyaretiler gelmekte ve o evreye yak n ahlara bez ba lamakta, ma ara ve kuyuyu ziyaret etmekte, dilek dilemekte ve adak adamaktad r.17Evliya elebi zamannda burada yz bekta i derviini hvi bir tekke olup, her y l ok kalabalk bir yin yaplrd. Ankara'ya hkim bir noktada olan bu da , trbe ve Hseyin Gazi vesilesiyle hlen de ziyaret edilmektedir. Ankara'nn ierisinde nceleri Hcettepe ve NamazOh (Trk Oca alan ) ziyaret, dilek ve adak yerleriydi. Halen Ankara kalesi, dilek ve adak iin ziyaret edilmekte, oradaki bir ta efsnele tirilmektedir. Kez Hac Bayram Veli alan da bir ziyaret, dilek ve adak yeri halindedir. Buras da o semte gre bir tepe say lr.15 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak V. -A. Y. Sf. 164. Do. Dr. M. kr (Akkaya) Orta Anadolu'da Bir Dola ma, Ankara 1934. Sf. 46. 16 Mehmet nder, Anadolu Efsneleri, Ankara 1966, Sf. 132. 17 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak V.A.Y. Hsyin Gazi Sf. 86-93, Haelbayram, Ankara kalesine v.b. bak nz.

51

Milli ve tarihi ynyle ve hat ralaryle ankaya ve Amttepe de, birisi Atatrk'n ya ad yer, yksek grn, di eri Atatrk'n kabri dolaysyle byk ilgi grerek ziyaret edilmektedir. Atatrk'n "30 A ustos Meydan sava n ynetti i Rasattepe" ad nn sonradan konuldu u bu Ankaradaki tepe zerinde An tkabir, sayg ve sevgiyle ziyaret edilmektedir. 7 Balkesir-Kazda (da)-Mezar-Dilek-Adak

da da bulunmaktadr. I.- Girit'te. 2. -Kbrs'ta ve 3.- da da da Trkiye'de bulunmaktad r."A- Girit'teki da'da geen ve Yunan miyolojisinde nemli bir yeri bulunan olay yledir: "Uranos'la Gaia'dan do ma Rheia (Rhea) Karde i Kronos'a e olur ve onunla nc tanr ku a olan Olympos'lar retir", "Rheia ocuk do urduka Kronos onlar yutar", "Rheia bu duruma ok zlr ve Zeus'u dnyaya getirmeden nce Uranos'la Gaia'n n yardmyle Girit'in Lyktos ma arasna saklanr, orada do urur. Sonra da koca bir ta bezlere sarp Kronosa verir; tanr bunun bir ta olduunu anlamadan midesine indirir." 19 Girit adas nn da da mn tepesindeki bu ma ara da dad Amaltheia oradaki korkun bir yarat k olan lielios'tan doma keinin style Zeus'u besliyor. Zeus byynce gizlendi i ma aradan karak, Kronos'un yuttuu ta ve tanrlar kurtarp onu gkten, dnyann en dibine "yerin ve denizin daha alt tabakas na atyor?'18 efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi st, 1963, Sf. 37 Behet Necatigil, Kk Mitologya Szl , st. 1957, Sf. 53. 19 Azra Erhat, Mitoloji Szl , st. 1972, Sf. 334. 20 efik Can. Y.K.S.8. Girit'teki da da hakkndaki dier bir efsane de Sf. 44. de geiyor.

52

Bir Ana Tanna'r and ran Rheia (Rehea), Anadolu'daki Ana Tanra Kybele'ye benzetmektedir.2'

B da (Kazda)Balkesir linin Ederemit ileesi'nin Edremit krfezine bakan 18000 rakml Kazda nn hrgende halen 1767 metre de Sar kz tepesi denilen yerde st akl yn halinde ilgiyle ziyaret edilen bir yat r bulunmaktadr. Bu yatr hakknda deiik sylentiler vardr.22 nce burada geen efsneler, zerinde duracak sonra Sarkz yatrma dnece iz: efik Can, nceleri s k ormanlarla kapl bulunan bu dan mitolojideki neminin ok byk olduunu sylyor ve Paris'in Afrodit'i Afrodite'yi burada dier tanralardan gzel buldu unu Ganymedes'in Zeus'u bir kartal olup buradan ka rdn" ve gene Afrodit'in a k maceralarndan Troia'll Ankhises aras ndaki maceramn bu ida da nda geti ini anlatmaktadr.24 Buradaki e itli efsneler zerinde k saca durmamzla karlatrma bakmndan bir fayda sa lana21 Vaktiyle Anadolu'da Mal Ana Kybele'nin oturdu u yerin kazda olduunu ileri srenleri vardr. Behet Necatigil, K.M. Sf. 53. C. akir Kybele'ye ibdet edilen dini merkezlerden, Garatya'n n eski bir ehiri olan bugrk Ballhisar (Pessinus) tan ve, s rayla "Zela, Sardes, ida da , Flieropolis Kyzikos (Bandrma) ve Selene" den bahsetmektedir. nas Balks (Cevat akir), Anadolu Tanrlar, ist, 1962,2. basm, Sf. 87. 22 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, Ankara 1967, Sf. 175-177. Hikmet Tanyu, Trklerde Ta la ilgili inanlar, 1968, Sf. 107. A. Turgut, Kazda ve Sarkz Efsanesi, Cem 1, Yl, 8. say, Aralk 1966. sf. 9.11. 23 efik Can, Klsik Yunan Mitolojisi, st. 1963, Sf. 267. 24 Y.K. Sf. 103, 104.

-53

bilir ve bu da n nemini daha fazla ortaya koyabilir. Klsik Yunan mitolojisinde Ganymedes olay da da

(Kazda) da gemektedir:Inanlarna gre "Her gzel varl n yaratcs olan Zeus", kadn, erkek her gzele kendisini kapt ryor. Zeus ok gzel olan Ganymedes adl delikanl y gryor ve onu yarmda bulundurmak iin" yeryznden kap p Olympos'a karmay dnyor. "Bir ak am Ganymedes, da da nn yamalarnda srsn otlat p" kaval alan Ganymedesi kartal ekline girerek Olympos'tan szlen Zeus kapp "do ru tarmla= da na " uuruyor Onun, tannlarm gzlerini ok amas iin ebedi genliini korutuyor. 25

Klsik Yunan Mitolojisinde Kaz Da nda (da), geen bir efsne de yledir. "Eski devirlerin" glkuvvetlerinden ve "nl yi itlerinden" saylan, Troia kral Ppiam ile Hekabe (Hekube) nin o lu olan Paris hakknda anas , "hmile iken ryas nda, rahminde, btn Troia'y yakacak bir me ale tadn grnce" bu yzden Priamos (babas ), Paris do ar do maz, onu bir hizmetiye teslim "ediyor," ldrmesini istiyor. "Annesi, ona ac d iin gizlice buna "engel olarak onu da (kazda nn) obanlarma veriyor. Efsne yle devamediyor: "Tannalaxn gzellik msabakas nda Aphrodite'yi daha gzel buldu u iin Hera ile Athena, bu obann babas nn yurdunu, gzel Anadolu ehrini mahvetmee karar verdiler. Sonradan babas nn yanna gelen Paris, Yunanistan'a gitti i zaman Helena'y sevip kard iin Troia'y yakacak olan mlm harp ba lad."2625 efik Can, Y. Ad G.K. 37. 26 . Can, Y.K. Sf. 294.

54

Zeus'un, tannalarm (Hera, Athene, Afrodit) gzellik yarmasnda ne kzm ne karsn ne Afrodit'i darltmak istemedi inden Ida (Kazda ) ndaki srsn gden Paris adl obamn (zevk, bilgi ve yi itlii yznden hakem tayin ediyor. ve: "Haydi Hermes, sen u elmay al, tanralarla birlikte "Ida "da na in ve gzel obana deki: -Paris, ba tanr Zeus'un emriyle u elmay alacaksn ve bu tannadan hangisi senin daha ok ho una gitti ise ona vereceksin" Tanr larn postacs olan Hermes, Hera, Aphrodite ve Athena ile birlikte mukaddes Ida da mn ormanlarla sslenmi tepesine indi, Elinde oban de nei ile srsn bekleyen gzel "Paris'i buldular. Hermes, Troia k rah Priamos'un o lu olan obana; "IVIerhaba Paris" dedi. Ba Tanr Zeus'un buyruu ile u elmay alacaks ve bu tanr adan hangisi senin. daha ok ho una gittiyse ona vereceksin.' Paris, elmay beendi i Afrodit'e verir. Tanr alar barr, yldz gibi giii. enginlii iinden kayarak, obandan ve da'dan ayrhp yeniden Yunanistandaki Olympos'a inerler. ida ( Kazdat )1,n da getii ne srlen bir efsttne de

udur :Kazda n da srsn otlatan Ankises adh bir obana Afrodit' k oluyor. Troia kahraman tannanAnkhises gzel bir oband r. Afrodit. Firikya k rahnn kz klna girerek Ankises'le sevi iyor. Sonra Tanra olduunu ve gebe kaldn , bu srr saklamasm, yoksa Zeus duyarsa, ou u ldrece ini sylyor. Bu ocuk dounca ad Aeneas (Enee) oluy or." Bu sonra K ral olan27 Y.K. Sf. 100. 28 Y.K. Sf. 249, 250

55

Ankhises ile Afrodit'in O lu, Truva kahramanlar ndan Aineias (Aeneas)tr: Bu "Ltin airi Vergilius'un aheserinin konusu oldu, ve bu Anadolulu prens, Romann milli kahraman ve imparator Augustus'un atas sayld . Aineias, zaptedilen ve yak lan Troia ehrinden hasta babas n srtnda ta yarak nce da (Kazda nda) gizlendi. Uzun ve dolambal yollardan Kartaca'ya, oradan da Italya'ya geldi. Orada yeni bir vatan kurdu." 29

da da (Kazda) ile ilgili dier olaylar efsneleri zetleyeceiz:Kuraklk sonucunda ortaya kan kthk ve alktan korkan insanlar: "Yksek da lardan bulut, im ek ve

grleyilerle gelen yamuru dada oturup yadran tanr, tanrlar tanrs Zeus diye an lrd. Zeus'un unvanlaryldrm salc- bulut toplayc-yksek grleyici-ya mur yadrc-rzgrlara emredici ve gklere "gk ku aklar "asc" olarak inanlmtr ; diyen Cevat akir bunun efsnesini yle anlatyor: "Zeus Girit'teki da danda Anadolu'nun matriyar kal tanrs olan Kibele tarafndan do urulmutu. Anadolu'nun ikinci bir da da nda kars Hera ile evlenmi ti. Gya topra ilkah edici ya mur orada topra a kavutu. da da gney Frigya'da (Edremit) Koca Katran da lar denilen bir da zincirinin en yksek zirvesidir. " lyada"da hep "Ana da" veya "ok P narl da" diye anlr. Zeus Truva sava n bu tepeden seyreder. Skamander (Kk Menderes) nehri oradan akmya balar. Gya birgn Herkl ok susam ve da dann ete ini kazm , ite o zaman Skamander akm ya ba lam . Onun suyunda ay nda ykanan kad nlarn salar altn sars olurmu . Truva havalisinin b29 Y.R. Sf. 244, 245.

56

tn kzlar zifaf geces arifesinde Skamander nehrinde ylanrlarm ." 3 "Olympos tanrlar' diye anlan Zeus ku a yalnz Olympos da nda grlmez -ki as l Olympos da yanl bir dnceye gre Makedonya- Tesalya'da bilinir-ida da gibi baka yksek da larda da toplanrlard ." " Dier bir sylentiyi sunuyoruz: "Vaktiyle; Kk Asya'da Phrygia'da.ad "Kazda "olan ve o zamanlarda Ida da ismiyle an lan bu meshur dan sk ormanlar arasnda Daktylos denilecek becerikli sihirbazlar ya yordu." Bu da n bir maarasnda "ilk defa demiri starak kpkrmz yapan usta Akmon idi." "Zamanla Daktylos'larm say s artt . Phrigia'dan Girit adas na getiler ve ada halkna ate in kullanlmasn ve madenlerin i lenmesini retttiler. lk defa hesab ve alfabeyi de bunlar n icat etti i sylenir.' " Sark z : Gnmzde Kazda 'nda Sark z' n mezar bulunmas dolaysyle ziyaret edilmekte dilek ve adakta bulunulmaktadtr. Kazdanda Kutsal aa ve kutsal bir koruluk ta ilgi ekmektedir.33 Kutsal A,acn altnda Homer lyadasn yazm ve yukarda efsnesini syledi imiz kutsal koruluk ta dikkati ekmi bulunmaktad r. Sarkz hikyesinin de farkl ekilleri vardr. ftiraya u rayan aslnda ok gzel ve ok iyi kalbli bir k z30 Cevat akir (lialikarnas Bal kas), Aaadolu Efsaneleri, st 1957, 2. Bask, Sf. 55-56. 31 Azra Erhat, Mitoloji Szl , Sf. 291. 32 efik Can Y.K. Sf. 136. 33 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, Ankara 1967, sf. 177.

57

Kazda ( da)Sankz

Kazda cida)Sarkz Fotoraf uzman sayn Arda (Edremit) Tarafindan ekilmi tir.

59

olan Sarkz, namusu u runda ile eker. Sar kzn kt yola saptn syleyenler, kzn babasna onu cezalandrmas iin telkinde bulunurlar. Babas kzn ldrmeye kyamaz, odun kesme, kaz gtme (12 Kaz) bahanesiyle kzn yanna alarak onu Kazda nn en yksek yerine karp brakarak ayr lr. Sarkzn dada sa kalamyaca sanlr, fakat o orada bir kaz srs de besleyerek ya amaa ve trl kermetler gsterme e balar. Bulundu u yere nur ya ar, kn yolunu kaybedenlere yol gsterir. Babas sa kalan kzn haber alnca hasretine dayanamaz. Onun birok kerametini grerek hayran olur. Babas vefat edince Kazda nda Kartaltepe'ye gmlr, oraya Babatepe, Sark zn yatt tepeye de Sark z Tepesi denilir. 34 Di er bir hikaye ve kerametler buna yakndr. Burada bunu tekrarl yacak de iliz." Fakat Medyum Nuriye P nar'a gre bu Sarkz hikayeleri do ru de ildir. Burada yatan Sar kz Mehpare Sultan'dr. Hak a kyle bu sakin yeri semi ve kazlarm insanlardan daha de erli sadk dostlar oldu una inarak burada onlarla geinip mnzevi bir hayat ya am .' "Eski ad (Ida) olan Sarkz tepesinde ilk kar lalan Sarkz'n kazlarm korudu u ta duvarlarla evrili al grlyor. Sonra drtgen eklinde ta ymyle evrilmi Sarkz'n mezar geliyor. (Gyas Yetkin.

Sf. 76) Ta ynlar aras na girip kan binlerce krmz yuvarlak ve uan zarars z bcekler bulunmaktadr." Tepe zerinde say sz enli ince plak halinde dikili talarn rzgardan, yak lacak ate i muhafaza etmek34 Y.K. Sarkz: 174. 35 Hikmet Tanyu, Trklerde Ta la ilgili inanlar, Ankara 1968, Sf. 111. A. Turgut, Kazdag ve Sarkz Efsanesi Cem 1, Sa. 8. Aral k 1966. 36 Y.K.H. Tanyu

60

zere Sarkz treni yapma a gelen Trkmenler tarafndan konulduu syleniyor Burasn bir gelenek halinde ziyaret eden Alevi ve itikaden btni olan Tahtac Trkmenler, Sar k z' n Hz. Ali'nin k z olduunu ileri srerek yedi y lda bir defa muhakkak Sar k z'a giderek, dadan daa ona nlyorlar. Tahir Harimi Balc o lu, Kazda 'nda ziyaret edilen kutsal bir ta Yada Ta na benzetiyor. Sarkz'a dair efsne veya sylentileri, yay nlanm olar kitaplarmzda geni ekilde bulmak mmkndr. Buraya, Sarkz'a alevi Tahtac Trkmenlerin 13 Austos-II Eyll aralarnda kafileler halinde ziyarete giderek deta hac olduklar ileri srlyor." Antalya'da ya ayan Tahtac Trkmenlerin bile pir oca oras, mukaddes da Kaz da ' dr deniliyor." Narldere'ye kadar sz geen, Trkmenlerin babas saylan Mustafa zcan, burada yin olmad n , orman isi dolaystyle oralarda bulunan Trkmenlerin sadece saygyl2 ziyarette bulunduklar n sylyor. Aslnda bu Kazda 'nda zel ve belirli bir kutsal ta bulunmamaktad r. Yalnz burada muhtelif ta lar vardr. 1928 ylnda Sarkz tepesine dikilen demirden37 Y.K,. Sf. 110. 38 . Hakk Akay, epniler Balkesirde, Bal kesir 1935. Tahir Harimi Balc o lu, Tarihte Edremit ehri, Balkesir 1937, sf. 84-87, brahim keen, Makedonya Yrk Folkloru xvu, Trk Folklor Aratrmalar, C. 3, Sa. 52 (Sarkz ve yrklerde kutlu tan lan sar renk Gyas Yetkin, Sar Kz Efsanesi, Sohbet (Gazetesi), Edremit, 8 say tefrika edilmi tir. Mustafa Salman, Babkesir Tarih Co rafyas , Sf. 83 ve 35. 39 Hikmet Tanyu, Adak Ve Ta la ilgili kitaplara bakunz. Sf. 176,

177.

61

bayrak dire i ve nirengi frtnaya dayanam yarak yklm ve bu dire in nnde bir ta yn]. kalmtr.4

Sark zn mezar da drtgen eklinde talarla evrilmi tir. Yak nnda kazlarn ta kmesinin y k ntlar bulunduu sylenmektedir. Tepe zerinde sayg sz enli ince plak halinde dikili talarn rzgrdan, yaklacak atei muhafaza etmek zere Sar k z treni yapmaa gelen Trkmenler tarafndan konulduu ileri srlyor.'" Dier bir sylentiye gre, Trkmenlerin g slerinde sar renkli bir kaz aya iareti bulunuyor. Kaz hakk nda ksaca aklamada bulunacaz. amann g e k hikyesini hat rlataca z. Ay gne ve yldzlardan yukarda ya ayan Hay r ilh lgen'in, gene gkte ya ayan elisi Utkui, aman gklerin 5. dairesinde Kutup Y ldznda (Altn Kazk) kar lar, lgen'in iradesini bildirir. amann getirdi i kurban alp altn kapdan ieriye dalar ve lgen'in taht na sunar. Altn Kazk'da aman'a bir kaz (Kas) verilir. Yolcular bu kaza binerek yeryzne dnerler. 42Burada tabiat ilhlar ve cinlere tapan Keltler'in kaz ilhesi de oldu unu zikretmek isteriz. 43 Kaz'a dair Dinler Tarihinde efsne ve hikyeler vard r. Burada Kaz Da adnn da zerinde durulmas gerekiyor.

40 Gyas Yetkin, Edremit Bal kesir, 1939, Sf.8. 41 Hikmet Tanyu, Trklerde Ta la ilgili inanlar, sf. 110 ve 111. 6-8 saatte tepeye klan Sarkz Kazdanda ka elverili zaman Temmuz ve A ustos aylardr. Buras hakknda deiik yllarda 6 defa kan Gyas Yetkinge (rahmetli) inceleme yapt k. 42 Prof. Abdlkadir Inan, Makaleler ve Incelemeler, Altay amanlna Ait Maddeler) Ankara 1968 Sf. 416. 43 Prof. Dr. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Sf. 63.

62

8Erzurumenkaya, Katrs BabaDede Ve Da Ziyareti: Erzurum'un enkaya ilcesine ba l Teketa kynde "Katrs Baba" ad nda bir da da bulunan ziyaretgh vardr. Bu ztn tarihesi bilinmemekle beraber, felliler (ocuk felci dahil) v.; bilhassa ocu u olmayan kadnlar gelerek orada n.amaz k lar ve kurban kesr ler. Burada adak sunarlar. Yap lan dua, namaz, ziyaret ve adak sunmalarm kendilerine bir u ur getirece ine inamrlar. Bu y at rm "yz suyu hrmetine" umduklarma nail olacaklarna inAnrlar. Yeeni ksmi ocuk felcine u ram birisi, ocukken gtrlen ye eninin hibir fayda grmedi sylemekini tedir. Olumlu bir sonu elde edilmese de ilgi devam etmektedir. ErzurumspirMays YedisiZiyaret yeriSu:

Erzurum'un Ispir ilcesine yak n bir kyde dada iki ta arasndaki bir ziyarete kyller y lda bir defa mays ay'nn 7. gn gidiyorlar. Ziyaret gnne gre bura ya ( MAY IS YEDISI ) ad n vermi lerdir. Ziyaret edilen yerin hemen yan nda su kmaktad r. Buradaki inanca gre Mays'n yedisinde bu ziyarete gidilerek oradaki sudan iilip ykandrsa insanda bulunan btn hastalklar ve zntler bin y l boyunca ortadan kalkyor. Buraya, dadaki ziyaret yerini bir gn boyunca ziyaret etmektedirler.9 GiresunGreleEvliya TepesiTasSu, A a Mezar: Giresun'un Grele ilcesinin 5 kilometre kadar gneyinde "Evliya Tepesi" denilen. yksek bir yer bulun63

maktadr. Bu tepede byk bir ta oyularak ii derinletirilmi olup ya an ya mur sular burada birikmekte, zamanla rengi ye ilimsi bir hale gelmektedir. O evre kylerinin halk buray kutsal sayarak, her ayn ilk ar amba gn buras n ziyaret ederler. O ana n iindeki suyu ifah tanyarak, 70 derde devh say dklarndan ierler. Yine o suda ellerini yzlerini y karlar. Bilhassa dul kad nlar, koca, gen k zlar zengin bir genle evlenme iste iyle, bekr erkekler gzel bir kzla evlenme arzusuyle veya ocuk dile iyle buraya gelirler. Dilek dilenip adak adanarak, hemen o tepede bulunan aalara bezler ba larlar. Baz kimseler oradan su alarak evlerine gtrrler. Bir inanca gre su kab yere b raklacak olursa bu ifa etkisinin, tlsmnn bozulaca na inanlmaktadr. Di er bir inanca gre, tepeye her cuma ak am gkten bir nur, k inmektedir. Evliya tepesi denmesinin sebebi, sylentiye gre 1917 Rus i galinde orada ehit d en bir mslman askerinden dolaydr. Bu askerin ad bilinmemektedir. Onun mezar bu tepeye yak n bir yerdedir.

10 GaziantepCunudn Da (Gnda) Delikli ta:Ali Rza (Yalgm), 6.1.1931 tarihinde Gaziantep'in do usunda (ilk makalesinde-Gn Da ) "Cunudn" da, denen bir yer de, delikli bir tas ( Kaya ) olduunu, "deliinden ancak bir insan" n geebileceini, kadnlarn ksren (bo ,maca ) ocuklar, bu delikten geirdikle64

rini, bylece ksren ocuklarn iyiletiine inanldn sylyor." Nizip lcesinde Ta kesilen K z : Taba da : Maara :Nizip ilcesinde Taba danda maaraya benzeyen bir mahalle bulunan kz karde in, "burada elenip, salarn tararken uzaktan yedi delikanl mn geldiini grerek korkarlar, kaamazlar "hep birden namusumuz gidece ine ta kesilelim de kurtulahm" derler Dualar yerine gelir. Delikanllar, bunlarn zerine yrdkleri zaman kzlarn de ta kesilirler. 45

11 KayseriDeveliTepeYa mur Duas:Kayseri'nin Develi ilcesinin Yeniky'nde su s knts, kuraklk zamanlarnda halk yamur yamas dileiyle bir araya toplanarak yksek bir tepenin zerinde veya herhangi yksek ve temiz bir yerde, nlerinde imam bulunmak zere Tanr'ya yalvarrlar. Kadnlar ve ocuklar a larlar, ba rp rrlar. Bir taraftan da ibdet te bulunurlar. Dada toplanm cemaatin yan ndaki meydana koyun, sr gibi hayvan srleri getirirler, inek moular, kuzular mele ir. Bu arada yap lan ya mur duasnn arkasndan bir testi suyu yere devirirler. ayet ya mur ya arsa ibadetlerini hi vakit geirmeden yapacaklar n, Allahn yasaklad eylerden saknacaklarna dair sz verirler ve bylece Allah'tan ya mur ve bereket beklerler.44 Ali Rza (Yalgn), Anadolu'da Sihirli Talar, Atsz Mecmua 15, Nisan 1932, Sa. 12, Sf. 299-300 Ali Rza (Yalgu), Anadolu'da Sihirli Ta lar Halk B.H. C. 3, Sa. 28, 15, Eyll 1933, Sf. 97-98. 45 Hikmet Tanyu, Trklerde Ta la ilgili inanlar, Sf. 127. 111Lilik Aksel, Anadolu'da Halk Resimleri, Sf. 121.

65

12 ispartaSenirkentDa ve Ate: sparta ilinin Senirkent ilce s nflarnda 2700 metre kadar ykseklikteki yayllarda yar gebe halde bulunan, yaz n srlerini otlatmak iin yaylaya kan kn ovaya inen (Yksek yayla gebe Trkleri )' nin bir inanc dikkati ekmektedir. Bu yar gebe Trkler

yaz n sonlarnda yayladan ovaya inilecei zaman, (Oba) da bulunan btn yakacaklar (odun, keven v.b. ) aralarnda 10 metre kadar aral olmak artyle bycek iki k bek halinde y arlar. Sonra bunlar atelerler ve koyun srlerini bu iki atein arasndan geirir, doruca ovaya siirerler. Byle yap lmayan srlerin ovada leceini, salgn hastala tutulacan sylerler. Bu 2700 metre kadar ykseklikteki yerde ate yakma ve koyunlar oradan geirme iini her oba mutlaka yapmaktadr.ispartaSenirkentGelincik Tepesi -A r-Sz ve Dilek Kuyusu: sparta ilinin Senirkent ilcesinde 2700 metre kadar ykseklikte BARLA da nda GELINCIK Tepesi

ziyaret edilen bir yerdir. Burada trbe bulunmamaktadr. 1-1,5 metre bykl nde birka tan bulunduu bu tepeye ekseriya gebe Trkler 9,10 saat yryle kyorlar. Ayr ca yayla zamanlarnda daa kanlar oraya u ruyorlar. Bilhassa romatizmast, bir a rs olanlar, oradaki koyu& aryan ayan sokuyor.Yakn yllara kadar burada adak adanmaktayd . Aym zamanda a irete mensup veya bunlar grerek ona uyan dier bir ki iler, dan ete indeki bir kuyuya dilek dileyip ta atyorlar. 66

13stanbul Beykoz Yasa TepesiYfsa Nebiifal SuDilek ve Adak: Beykozda Yil Tepesinde Yii a Peygamber sanlarak ve inanlarak tarihen yle olmasa bile ziyaret edi len, adak adanan bir yer ayn zamanda bir tepe ziyaretini andrmaktad r.46 Mezar 17 metre uzunlukta ve 4 metre geni likte olan bu koca mezar, Y ann sadece belinden yukar ksmna aitmi . Yann ayaklarnn kald y erde ok ifal bir su ktna -Abuhayat Suyuinanlyor. Uzak mesafelerden gelerek bu sudan imek istiyorlar. Uzak mesafeden gelenler geceleri bu tepede kalarak geiriyorlar. Y a nn her dile i yerine getiren b;r nebi bir veli oldu una inananlar oktur. Beykozlular bunu kendilerinin bir nevi koruyucusu olarak gr-

yorlar. Adak olarak sk sk buralarda kurban kesiliyor."?14Mersin( el) Fndk Pnar, Maaralar: Mersin'in Fndk Pnar yaylasnda bulunan bir da da i ie girmi ve uzun bir dehlizi andran rutubetli ve karanlk maaralar bir ziyaret ve adak yeri halinde kullanlmaktadr. Maara'mn ierisinde bulunan birok girinti ve kntlara ip ba lanmakta ve adak adan p ayrca 2 rekt namaz k lnmaktadr. 15Kayseri Nevehir rgp Hacettepe Ya mur duas: ergp'e 15 kilometre kadar bir mesafede bulunan Akky halk yamur duas iin evredeki da a kyor46 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, Ankara 1967, Sf. 224-226 sayfaya kadar geni bilgi sunulmutur. 47 Halit Bayr, stanbul Folkloru, Sf. 144. Aysel Okan, stanbul Evliyalar , Sf. 129, 131, 133, 134

67

lar. Burada mezarhk da vard r. klan tepe btn kyleri arasnda bulundu undan evre kylerden de buraya kmaa katlanlar oluyor. Bu tepeye Hacettepe deniliyor.

Kayseri-Nev ehir evresi-rgp' le -ncesu arasnda Topuz Da veya Tekke Da , Dada Kurban-Ta, TekkeMezar:rgple ncesu aras nda 13000 metre kadar ykseklikte Topuz da veya Tekke da denilen yerde, da zerinde EYHIN MEZARI ve yannda mritlerin mezarlar olan. bu tekke binas nem ta yor. Bunun hemen birka yz metre yak nndaki ky korulu u makta ve etrafnda hayvan otlatlmamaktadr. Oba denilen ncesu halk ve yakn kyller bu tepeye hayvan otlatma a geldikleri gibi burada adakta adanmaktadr. Kurban kesilecei zaman bu da a k larak kurban orada kesiyorlar. Aym zamanda dilek de dilenen ocuk iste i gibi v.b.- dedenin yan nda bulunan yarm metre kadar ykseklikteki ta n stne khyor. Ta stne kan gzn yumuyor, yet dile i olacaksa yn.rn de iece ine inanlyor. Buradaki dedenin yannda testisi var, devamh su dolduruluyor. Buraya hergelen bir kibrit kutusu b rakyor ve oradaki gaz tenekesi dolduruluyor. Buraya ziyaret iin. genellikle yaz n geliniyor. Buradaki ta larla, ncesu-daki yap lardaki ta lar ayndr. Mezarlar olan zatlarm, slmlatrma iin oralara gelen dervi ler olduu sanlyor. Kitbesi okunmuyor. 68

16 NevehirHacBektaArafat Da :

Nev ehir ilinin Hacbekta ilcesinde bulunan Hac, bekta trbesinden yaya 30 dakika kadar yaknlkta ufak bir tepe Arafat adn almtr. Bu adn ok eski tarihlere dayand anlalmaktadr.Abdlbki Glpnarl'mn haz rlad (Vilayet-Name-Mnlub- Hnkr Hac Bekta - Veli) adl eserde "Hac Bekta "n "Arafat da ndaki ile-hane de itikfa gir"di i anlatlyor.48 Dier bir yerde:" Hac Bekta birgn Arafat da ndaki ile-hane'den kp imdi "Zemzem pmar" denen pnarn yanna geldi." 49 denilmektedir.

Bu tepe bekt i, aleviler taraf ndan gnmzde de ziyaret edilmekte, kk ta lar atlmak suretiyle, bazan niyet talar bazan eytan ta lama talar diye anlmaktadr. Arafat tepesi denilen tepe yaz n, austosta ziyaret zamannda atlm olan ufak ta larla bir yn tmsek vcuda getirmektedir. Bu evrede gene islmi gelene e gre Mekke'deki gibi Arafat ad verildikten baka yakndaki bir e meye de zemzem p nar denilmektedir. Zemzem e mesi, pnar denilen e me ve onun nndeki havuz da ziyaret edilmekte, su iilmektedir. Gene bu tepe zerinde nl Delikli ta , ilehane, Syrnga Kulu kayas ( ifa iin zerine klan ta ), atkaya, tepede zerinde bez, abut ba lanan aa b ulunmakt ad r.s 17 SamsunVezirkrTepe EvliyaUlu a a Kermetli toprak: Samsun ilinin Vezirkpr ilcesinin Bo ren kynde, Bo ren denilen yer kutsal bir anlam ta maktadr.48 Manakb- Hac Bekta- Veli "Vilyet -Nme "Haz rlayan: Abdlbaki Glpnarl, Istanbul 1958,sf. 38. 49 Y.K. Sf. 45,80. 50 Hikmet Tanyu, Trklerde Tala Ilgili Inanlar, Ankara Ilh. Fak. Yay. Ankara 1968, Sf. 140-147 ve 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, resimler.

69

Bu yksek tepeden su kmakta, suyun biraz zerinde (Ulu Aa) r altnda evliya diye adlandrlan bir yatr bulunmaktad r. Gzleri ldayan, hasta olan bir kimse ve ocu a, bunun hastah borenmi denilince, hemen. bu tehisi mtaakip, on Bo ren kynn yaknndaki Bo ren'e gtrrler. Bilhassa o kydeki kimseler yardmc olur, hasta ocu u ahr, so uk suya atarlar, sonra gelir alr, kurulayp zerini giydirirler. Ayrca oradan. da biraz toprak alp bir beze sararak hastaya verirler.Ayrca kendi evinden ald bir ekme i ocuun elineyemesi iin verirler. Bu bilgiyi veren. ahs, o kyn ya hlarndan birisinin, babasnn kendisine anlatt n naklederken, orada yatarim bir ermeni k z olduunu ileri srmesi dikkati ekicidir.

18

-

Sinop Boyabat Da, Yamur duas, Ta, Aa:-

Sinop ilinin B oyab at ilcesinin batsnda, 4 kilometre uzakhktaki Akyrk kynde halkn ziyaret ettii bir da vardr. Bilhassa kuraklk zamannda ya mur duas iin khyor. Buray bu sebeple ziyaretin tarihesi yledir:

Bir kurakhk zaman nda halk yalvarp yakaryor. Birden ok bol yanur yayor. Fakat yamur gney tarafndaki da ynnden yamaa balaynca o yn ilgi ekiyor. Zaten hemen her zaman ya mur bulutu o tarafta belirip sonra ya maktadr. te bu ynde ya mur ya ma& ndan nce hep oraya devamh bakan kyller, o dada bir ihtiyar gryorlar. ihtiyar, 2 reldit namaz k lyor, sonra kayboluyor. Bunu gren halk biraz sonra balayan yamurun hikmetini bundan biliyorlar. Daha sonra her kuraklk olduu zaman pek yksek olmayan bu tepeye kyller yamur duasna kyorlar. 70

ihtiyar!, namaz k larken grdkleri yerde bulunan, iltiyarn zerinde namaz kildgi, seccade byklnde bir ta ve onun yan nda ufak bir aa bulunmaktadr. Bu aaca ayn zamanda bez, abut balanmaktadr.19YozgatAkdamadeniDa ve Aa, Koca Faki, Su: Yozgat' n Akdamadeni'ne yakn bir kyn karsn.da bir dan tepesinde, kayalar aras ndan gr bir ekilde km , uzaktan al gibi duran Ku burnu A acna (Ku bunlu ) dilek dilenip abut, bez ba lanmaktadr. Burada halk bir veli ki inin bulunduu na inanmakta ve bu yere "Koca Faki" ad n vermektedir. Dan yamalarnda suyu gzel bir e me ve ba lar bulundu undan ve gene yan bandan yol geti inden halkn ura , dura olmutur. Koca Fak'. denilen ztn yeri kesinlikle bilinmemek te ve bu Ku burnu a acna, ouklar lenler yeni doan ocuklarn, lmemesi iin onu gtrp bu yereszde-satarlar: Ya Al! Ya ver, derler, dilek ve adakta bulunurlar. Fel olmu kimseleri, konu amayan dilsizleri de oraya gtrerek, onlar n orada iyi olacaklarma, if bulacaklarna dair bir inan vardr.

Buraya gelen herkesin mutlaka aaca bir bez balamas deta bir inan haline gelmitir.20 TrabzonKrklar DaSu, bez, tesbih:

Trabzon'a yakn bir kyde K rklar Da kutlu bir da olarak tannyor.Trabzon'a yakn bir kyn yaknndaki bu ziyaret yeri yaylaliklarda bulunan bir tepedir. Kn buralar kar 71

la kapl olduundan ancak yazn, bilhasssa Temmuz, A ustos aylarnda ziyaret olmakta ve Cuma gnleri tercih edilmektedir.Bu Krklar Da denilen yksek da a, baz dileklerde bulunmak, dertlerden kurtulmak iin gidiliyor. Orada ibadet ediyorlar. bdet edenler bu Krklar' gr-

myorlar, fakat daima onlarn yanlarnda olduunu hissediyor ve buna inanyorlar. Birlikte getirilen sulara burada okuyup flyorlar ve ifal su haline getirdiklerine inanyorlar. Krklar'dan ayrlrken oraya tesbih braky