-
tabula rasa--felsefe&teoloji- ssn 1302_-8898 yl:3 say:9
eyll-aralk 2003
DN EGTMNDE KAVRAM GRETM
Saadettin ZDEMR*
zet: renme, insan hayatnn balangcndan sonuna kadar devam eder.
yle ki hayatn tm aamalarnda elde edilen davranlarn tamam bir tr
renme neticesindedir. nsan, hayatndaki olumlu ve olumsuz davranlarn
ou renmeyle elde edilir. Gerek zihinsel bilgi, gerekse bedensel
davranlarn tamam, renme faaliyetinden ayr dnlemez. Eitimciler,
renmeyle ilgili davranlar grupta
incelenektedirler. Bunlar; Bilisel, psiko-notor, ve duyusal
zelliklerdir. Bilisel renmenin bir eidini oluturan Kavram renme de
eitim ve retrnde nemli bir basamaktr. Din eitiminde kavram
retiminin nemi ise, dini n zne uygun bir ekilde renilmesi asndan
son derece nemlidir. nk konularn doru anlalnasnda ve doru
retilmesinde kavramlarn herkes tarafndan kabul edilebilir ortak
anlamlarnn olmas gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler: Din Eitimi, Din retimi, Kavram, Kavram
retimi
Abstract Leaming goes on from the beginning of human life. Every
behaviour
obtained at all stages of life results from leaming. Most of
positive and negative behaviours in human life are obtained by
leaming. Both mental knowledge and all physical behaviours cannot
be considered independent of leaming activity. Educationalists
study behaviours relative to leaming under three groups, that is,
cognitive, psychomotor and affective properties. To leam Concept, a
type of cognitive leaming, is an inportant step in education and
teaching too. The importance of teaching Concept in the education
of religion is quite important so that religion can be leamed
properly. Concepts need to have conmon meanings acceptable to
everyone for the topics to be understood and taught properly.
Key Words: Religious education, Education ofreligion, Concept
Concept Leaming
Giri
renme, insan hayatnn balangcndan sonuna kadar devam eder. yle ki
hayatn tm aamalarnda elde edilen davranlarn tamam bir tr
renme neticesindedir. nsan, hayatndaki olumlu ve olumsuz
davranlarn
' Yrd. Do. Dr., SD ilahiyat Fakltesi, Din Eitimi Anabilim Dal
retim yesi.
-
Din Eitiminde Kavram retimi
ou renmeyle elde edilir. Gerek zihinsel bilgi, gerekse bedensel
davranlarn tamam, renme faaliyetinden ayr dnlemez.
renme, bireyin zihinsel sreleriyle ilgili bir olgu olarak kabul
edilmekle birlikte, kiinin renmesini dolayl olarak etkileyen bir
takm d etkenler de vardr. renmeyi etkileyen d etkenlerden bazlarn;
Devlet ve blge deikenleri, okul d deikenler, okuila ilgili
deikenler, renciyle ilgili deikenler, programla ve uygulamayla
ilgili deikenler, snf ii retim ve hava gibi deikenler olarak saymak
mmkndr. 1
Bilgilerin renilmesi Eitimciler, renmeyle ilgili davranlar
grupta incelemektedirler.
Bunlar; Bilisel, psiko-motor, ve duyusal zelliklerdir. Bilisel
renmeler daha ziyade semboller kullanlarak meydana gelen renmeleri
iermektedir.
nsanlar sembolleri, evreleriyle olan iletiimlerinde ve
hayatlarnn her safhasnda youn bir ekilde kullanmaktadrlar. ncelikle
zihinsel faaliyetlerin n plana kt bilisel renmeler, okullardaki
eitim retimin nemli bir blmn oluturmaktadr.2 Bir dier renme rn olan
Psiko-motor renmeler ise, duyu organlar, zihin ve kaslarn birlikte
almas sonucu renilen davranlardr. Yrme, konuma, basketbol oynama,
mzik aleti alma gibi davranlar psiko-motor renmeye rnek olarak
verilebilir? Duyusal zellikler ise, duygulada ilgili olan
renmelerdir. Bu renme tr
"duyusal rn" olarak kabul edilir. Duyusal zellikler genellikle
klasik ve edimsel koullanma yoluyla renilir.4
Bilisel renmeler Bilisel renmeler, renilen bilgilerin zellikleri
ve renme srecine
gre drt grupta incelenmektedir. Bunlar; szel bilgiler, kavram
renme, ilke retimi ve problem zme ve yaratc dnme eklinde tasnif
edilmektedir. Bunlardan kavram renme, bilisel renmenin temelini
oluturmaktadr.
Kavram renme Kavram; benzer nesneleri, insanlar, olaylar,
fikirleri, sreleri
gruplamada kullanlan bir semboldr.5 veya zihnin varlklar ve
olaylar kavramasna ya da bilmesine arac olan dnce veya mantk!
yapdr.6
1 Benjamin S. Bloom, nsan Nitelikleri ve Okulda renme, ev: Durmu
Ali zelik, Milli Eitim Basmevi, Ankara 1979, s. 1-1 6; Ziya Seluk,
Eitim Psikolojisi, Atlas Kitabevi, 4. bask, byy., ts., s.
88,89.
2 Mnire Erden-Yasemin Akman, Eitim Psikolojisi, Arkada yay
.,Ankara 1995, s.195, 196. 3 Nureddin Fidan, Eitim Psikolojisi
Okulda renme ve retme, Alkm yaynevi, Ankara
(tarihsiz), s.201;Erden-Akman, Eitim Psikolojisi, s.223. 4
Erden-Akman, Eitim Psikolojisi, s.230. 5 Nuray Senemolu, Geliim
renme ve retim, Ertem yaynclk, Ankara 1997, s.513;
Doan Ccelolu, nsan ve Davran, Remzi Kitabevi, 2. Bask, istanbul
1991, s.215. 6 Doan Aksan, Her Ynyle Dil, c.lll, TOK yayn 439
Ankara 1995, s. 474
282
-
Saadettin ZDEMR
Kavramla ilgili dier bir tanm ise; zihinde bir olay, bir nitelik
ve nicelik konusunda oluan imge7 eklindedir.
Kavramlar, iletiimde kullanlan anlam ve sembollerdir. letiimin
salkl olabilmesi iin, bilgiyi alc ve verici konumundaki her iki
kesimin, iletiimde kullanlan sembollere yklenen manalar konusunda
ortak noktada bir araya gelmeleri gerekir. EitimeHer ders anlatrken
bunu srekli gz nnde bulundurmal, kavramlarn renciler tarafndan doru
alglanp alglanmad srekli test edilmelidir. retmen bunu yapmad
zaman, rencilerin anlamama nedeni konusunda yanlgya debilir. 8
Kavramlar, alglama ve anlamada dnce srecini en ekonomik dzeye
indirir. Kavramlar olmasayd, dnyadaki olanlar, olacaklar ve bilimin
ortaya koyduklar birer birer renilmek zorunda olurdu. Kavramlar
birey iin son derece karmak olma ihtimali olan dnyay, ayrntlar,
anlalr hale getirir.9 Zihinsel geliim sreci ierisinde nce somut
kavramlar, daha sonra ise soyut kavramlar renilir. Direkt olarak
soyut kavramlarn renilmesine geilemez.
nsanlar hayatlarnda saysz olay, dnce, ve objelerle karlamaktadr.
Btn bunlar anlayabilmek ve anlatabilmek iin bir gruplamaya
gidilmesi zorunludur. Gruplamalar yapldktan sonra birtakm hususlarn
anlalmas kolaytaacak ve kiiler aras iletiimdeki problemler byk
oranda azalacaktr. 10
Kavramlarn renilmesiyle bir taraftan iinde yaanlan dnyada
temelde anlaarnama nedenleri arasnda olan kavram kargaas ortadan
kalkacak, karklklar azalacak, dier taraftan karlalan yeni kavram
rnekleri, nceden renilen gruplarn iinde deerlendirilmeye tabi
tutularak, ortak paydada anlama zemini oluacaktr.
Kiinin yeni karlat olaylar, konular ve fikirleri aniayabilmesi
iin nce o dili anlamas gerekir.ayet aktarlan bilgiler btnyle doru
olarak
anlalrsa, o zaman gerek bir iletiim salanm olur. Yoksa salkl bir
iletiimden sz edilemez. Kelimeler, kavramlar ve deyimler verici
veya alcnn kulland ortak anlam ve iaretlerdir. retmen zaman zaman
kavram ve deyimierin renciler tarafndan doru anialp anialmadn
kontrol etmelidir. Anlalnama ihtimali olan kavram ve deyimlerle
ilgili fazlaca rnek verilmeli, tekrar yaptnlarak konularn daha iyi
anlalmas salanmaldr. 11
Gnlk yaantmzcia kavramlarn pek ok faydas vardr. Bunlar arasnda;
Saysz obje, fikir ve olaylar gruplara ayrarak kategorize
etmesi,
7 Ruen Alaylolu, Ferhan Ouzkan, Ansiklopedik Eitim Szl, nklap ve
Aka Kitabevi, stanbul 1976, s.16 1.
8 Beyza Bilgin, Eitim Bilimi ve Din Eitimi, Yeni izgi Yaynlar,
Ankara 1995, s. 54,55. 9 Ccelolu, nsan ve Davran, s.216. 10 Habil
entrk, Eitim Psikolojisi, Faklte Kitabevi, Isparta 1997, s. 103. 11
Mualla Seluk, ocuun Eitiminde Dini M ot i tl er, Trkiye Diyanet
Vakf Yaynlar,
Ankara 1990, s.164-167.
283
-
Din Eitiminde Kavram retimi
insanlar arasndaki iletiimi kolaylatrrnas, bilgileri sistematik
olarak tasnif etmesi, greceli olarak kiiye bilgi salamas gibi
katklar sayabiliriz. 12
Kavram retiminde izlenmesi gereken aama sz konusudur: a.
Kavramlarn esas olan zelliklerinin ortaya konulmas, b. Kavram
kapsayan ve kapsamayan hususlarn belirlenmesi, c. renilen
bilgilerin doru ve yanl
olduunun kiiye bildirilmesi (geri bildirim), gibi aamalar. te bu
aamalar kavram retiminde verimlilii artracak hususlar arasnda yer
almaktadr.
Eitimcilerin, kavram retimine gemeden nce neyi, nasl ve ne
ekilde reteceiyle ilgili detayl bir analiz yapmas gerekir. Gerekli
olan analiz yapldktan sonra, nasl bir yol izlenecei belirlenirse,
kavram retiminde verimlilik artacaktr. Eitim-retrnde kavramlarn
olumas iin nce, somut kavramlar retilmeli, kavramlarn snr, erevesi,
rnek olanlar ve
olmayanlar belirlenmeli, sonra soyut kavramlarn retimine
geilmelidir. Sunu ve bulu yoluyla retim, kavram retiminde esas olan
yaklamlardr. Sunu yoluyla retimde; kuraldan rnee doru bir retim
yaplmaktadr. nce reten kii tarafndan kavramn tanm yaplr. Kavramla
ilgili tm alt bilgiler verilir. Daha sonra ise rnekler verilerek
konunun ayrntl olarak anlatlnasna geilir. Bulu yoluyla retrnde ise,
nce rnekler verilir. rnek olmayanlar anlatlr. Daha sonra kavramn
tanrnma ulalr. 13
Eitim retim faaliyetleri gemite olduu gibi, gelecekte de nemini
daima koruyacaktr. Her nerede olursa olsun eitimciler "en verimli
eitim nasl yaplmal"? sorusuna cevap bulmak iin srekli alacaklardr.
Bunu yapabilmek iin de ncekilerden yararlanma ve yenilerini ortaya
koyma sreci
hzl bir ekilde ilemelidir. Plansz bir ekilde yaplan
eitim-retimin, bir faaliyet olmaktan te geemeyecei, herkes
tarafndan kabul edilen bir gerektir. Genel eitimde olduu gibi, din
eitimi yaparken de, metotlu hareket etme, toplam kalite asndan her
zaman nemlidir. nk insan eitirken, insann nemli bir boyutunu
oluturan dini ynn ihmal etmek mmkn deildir. te ihmal edilmeyecek
olan bu eitimi yaparken metotlu hareket etme ve metotlardan
yararlanma vazgeilemeyecek hususlar arasnda yer almaktadr.
Din Eitiminde Kavram retimi Din eitimcileri, eitimin hangi
kademesinde olursa olsun, her an
pekok somut ve soyut kavramlarla karlamaktadrlar. Benzer fikir
ve konularn retiminde zaman zaman kavramlar birbiriyle karabilir.
te ortaya
kan kavram kargaasnn giderilmesi iin kavramlarn snrlarnn ve
erevesinin iyi oturtulmas gerekir. Bylece toplumda en ok tartma
konusu olan dini kavramlarn, dinin zne uygun bir ekilde anlalnasna
zemin hazrlanabil ir.
12 Ramazan Ar-mer re-Hasan Ylmaz, Geliim ve renme Psikolojisi,
Makro Yaynlar, Konya ts., s.l35; Erden-Akman, Eitim Psikolojisi,
s.203.
13 Fidan, Fidan, Eitim Psikolojisi Okulda renme ve retme s. I
93; Senemolu, Geliim ve renme, s.5 I 9; N urullah Al ta, lkretim
Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retimi, Nobel yaynclk, Ankara 200 I, s.
64-67; entrk, Eitim Psikolojisi, s. 98,99.
284
-
Saadettn ZDEMR
Herhangi bir dilde kullanlan dini ve ahlaki terimler, o dilde
belirli bir kategoriyi sistemletirirler. Burada terim iin tanmlayc
nitelik bulmak nemlidir. nk, bu nitelikler sayesinde ok sayda
birbirinden farkl ahs, olay ve kavram bir snflamaya tabi
tutulurlar. Ortak bir isim verilmesi kolaylar. Dolaysyla ortak
paydada anlama, anlalna ve dini kavramlarn
doru anlalmas salanr. 14 Dini ierikli kavramlarn herkese kabul
edilen ortak anlamlarnn bulunmasyla, greceli bir anlayn ortadan
kalkmas salanacaktr. nk ortak kavram gelitirilmedii zaman, her
kavrama kiilerin anlayna gre bir anlam yklernesi sz konusu olur ki,
bu da zelde dinin, genelde ise ortak payda da anlaamamann temel
nedenlerinden birisidir.
Din eitimi yapan kiiler dini metinlerdeki kavram ve deyimleri
dinleyicilerin anlayabilecei gnlk dille aklamay ihmal
etmemelidirler. Mesela, yetikin bir kiinin mevlit dinlerken "Her ii
asan eder Allah ana" ifadesi getiinde biz "Allah'a ana" diyoruz
diye endieye kaplmas yanl anlalnadan ileri gelen bir durumdur.
Kullanrnn eski bir syleyi biiminden kaynakland anlalnca, endieye
kaplan kiinin tereddtleri giderilmi ve problem zme kavumutur.
15
Din eitiminde, kavram retiminin desteini almadan ayet ve
hadislerin doru bir ekilde anlalmas mmkn deildir. nk kavram
retimiyle, konularn snrlama ve snflama problemi byk oranda zme
kavuacaktr. Allah, ahlak, sevap, sadaka, merhamet, cennet, iyilik,
gnah, azap, cehalet, kfr ve daha pek ok kavrama yklenen anlamlar,
iyi bir ekilde analiz ve sentez edildii zaman aralarndaki farklar
ve benzerlikler kolaylkla tespit
edilmi olacaktr. 16 Kavram retiminde iki temel yaklam olan sunu
ve bulu yoluyla retim, din eitiminde de artlara gre kullanlabilecek
yntemler arasndadr. Bu iki yntem din eitiminde de mutlaka
kullanlmaldr. Dier taraftan dini ierikli kavramlarn genelde
gzlenebilir zellikleri olmamas nedeniyle, bu kavramlar ancak soyut
dzeyde retilebilirler.
Din eitiminde kavramlarn iyi retilebilmesi iin balangta
renilecek kavramn analizinin de yaplmas gerekir. Kavram analizi
yaplmadan, kavram retiminin baar oran azalacaktr. Onun iin biz
burada kavram analizinin pratiiyle ilgili rnekler vererek din
eitiminde kavram
retiminin nasl yaplaca hususuna aklk getirmeye alacaz. Kavram
analiziyle ilgili rnekler:
rnekl: Kavram ad: Sadaka
14 Toshihiko Izutsu, Kur'an'da Dini ve Ahlaki Kavramlar, Trkesi:
Selahattin Ayaz, Pnar yaynlar, stanbul ts., s.33.
15 Bilgin, Din Eitimi, s.SS. 16 Izutsu, Kur'an'da Dini ve Ahlaki
Kavramlar, s.46-70.
285
-
Din Eitiminde Kavram retimi
Tanm : ihtiya sahiplerine, bir karlk beklemeden yaplan her trl
maddi ve manevi yardm.
rnekler:htiya sahibi bir kiiye para yardm, hastalara, yolda
kalmlara, kimsesizlere yardm etme, yolda bakasna zarar verecek bir
maddeyi ortadan kaldrma, yetim ve kszn ban okama.
verme.
rnek olmayanlar:dn veya bor para verme, namaz klma, zekat
Kritik zellikler: I .kinci bir ahsn yararlanmas. 2. htiya sahibi
bir kiiye yardm yaplmas. 3. Yardmn, karlk beklenilmeden yaplm
olmas.
rnek 2: Kavram ad: Sevgi
Tanm :nsan byk zverilere gtren ballk, yakn
. 7 g.
rnekleri : Allah sevgisi, insan sevgisi, hayvan ve bitki
sevgisi, tm varlklarn sevilmesi.
rnek olmayanlar: Allah' inkar, kendine ve insanlara ktlk yapma,
doay tahrip etme, eyay hor kullanma.
Kritik zellikleri: Allah'n sevilmesi nsanlarn sevilmesi Tm
varlklarn sevilmesi Sevginin sadece sz ile olmamas Sevginin davrana
dnmesi Sevginin yaknlama nedeni olmas nsanlarn davraniarna yn veren
temel duygulardan biri olmas Sevginin, sevilen kiilerce de
hissedilmesi
Din eitiminde soyut kavramlarn retiminde yaplmas gereken
zihinsel ilemler iki ana grupta toplanmaktadr. Bunlar; sunu yoluyla
retim (tmdengelim metoduyla) ve bulu yoluyla retim (ti.imevarm
metoduyla) dir. Kavram analiziyle ilgili genel olarak vermi
olduumuz yukardaki iki rnekten sonra imdi de din eitiminde kavram
retiminin kullanlmasyla ilgili rnekler zerinde durmaya alalm.
Din Eitiminde kavram retiminin kullanlmasyla ilgili bir
rnele
17 R. Alaylolu- A. F. Ouzkan, Ansiklopedik Eitim Szl, s.
279.
286
-
Kavram Ad: Allah Allah' bilme
Saadettn ZDEMR
Allah'n sfatlarn, anlamlarn renerek syleme. Allah'n yarattklar
zerinde dnme, yaratlanlardan yaratcya doru
bir ba oluturma. Allah' dier ilah olarak vast1andrlanlardan
ayrma Materyal: Kur'an-Kerim, Hz. Peygamberin hadisleri, bilim
adamlarnn yorumlar, kiinin kendi yorumlar.
leyi: rencilere Allah denilince neler hatrladklar, Allah'n varl
ve sfatlaryla ilgili neler bildikleri, ilah kavramndan neler
anladklar, dier dinlerdeki ilah anlaylaryla ilgili bilgilerinin
olup olmad sorulur. rencilerin geliim dnemleri de dikkate alnarak
konuyla ilgili bilgiler verilir.
Sunu Yoluyla retim: Tahtaya ilah kavram yazlr ve aklanr. Kavramn
snrlar
belirlenerek tanmlamas yaplr. slam'a gre Allah kavramna yklenen
anlama aklk getirilir.
Allah'n sfatlarnn tek tek ne anlama geldii aklanr. Detayl bilgi
verilir.
Allah'n ilah olarak vast1andrlan dier varlklardan fark ortaya
konmaya allr.
rencilerden Allah'la ilgili bilgileri, sesli dnmeleri istenir.
Doru o lanlar pekitirilir. Yanllklar varsa dzeltme yaplr.
Bulu Yoluyla retim: Allah'n sfatlaryla ilgili bilgiler anlatlr.
Allah'la ilgili bilgiler rencilere sorulur. Alnan cevaplardan uygun
olanlar varsa onaylanr. Yanl olanlar dzeltilir.
Farkl inan sistemlerindeki ilah anlaylar anlatlarak, slam'daki
Allah inancndan farkl olan noktalar ortaya konur.
rencilerden Allah'la ilgili doru bilgileri ortaya koymalan
istenir. renciler Allah'la ilgili bilgileri tekrarlarlar, doru
olanlar pekitirilir. Yanllar ise dzeltilir.
Kavram retimiyle ilgili yukarda vermi olduumuz rneklerden
hareketle, dier soyut kavramlar verilen rneklere kyaslayarak, nce
kavram analizine, daha sonra da kavram retimi yoluna
gidilebilir.
Kavram retiminde, uyulmas gereken birtakm aamalar sz konusudur.
Bu aamalar dier metotlarda olduu gibi sunu ve bulu yoluyla
retim iin de geerlidir. Konularn retiminde izlenecek yntemler,
retilecek materyalin doru bir ekilde anlatlmas ve anlalmasnda son
derece nemlidir. nk doru seim, eitim-retim faaliyetlerini de
olumlu
287
-
Din Eitiminde Kavram retimi
ynde etkilemektedir. 18 Ayrca din eitiminde herhangi bir kavramn
retiminde, kavramn rnek olanlar ve olmayanlarn vermeden sadece szel
bilgi olarak kavram retmek, rencinin anlamadan ezberlemesine sebep
olur. 19
Kavram retiminden yararlanarak anlatlacak olan konu, muhteva,
snrlar, vb hususlar nceden renciye bildirilmelidir. rencinin o
konuyla ilgili bilgileri, detayl olmasa bile ana hatlaryla gzden
geirmesi, yani n hazrlk yapmas salanmaldr. Dier bir husus ise,
nceden ilenecei bildirilen konu, geni bir konu olabilir. Konu ve
muhtevann snrlarn izmek nemlidir. nk snrlar belirlennedii zaman,
renci yaplan iten bir anlam
karamayacaktr. Onun iin rneklerin seiminde, nelerin rnek olup
olmayaca tespit edilmeli. rencinin bedensel, zihinsel, bilisel ve
ahlaki geliim dzeyi hangi seviyede olduu belirlenmelidir. Bu ve
benzeri sorulara verilecek cevaplar sonucu, seilecek olan yntemde,
isabetli davranlm
olacaktr.20 Din eitiminde zellikle dinin doru, zne uygun bir
ekilde anlalmasnda kavram retiminin nemi iyi bilinmelidir.
retilecek olan kavram, nce analiz edilmeli ve muhatabn kavramla
ilgili neleri ne kadar bildii ve kavramla ilgili ne kadarn bilmesi
gerektii ortaya konulmaldr. Daha sonra kavram retiminde izlenen
yntemlerden olan sunu ve bulu yoluyla
retimden birisi seilmelidir. Konunun zellii, rencilerin durumu
gibi retim artlarnn oluup olumad kontrol edilmeli, aksaklklar
giderildikten sonra retim faaliyetine balanmaldr. Metotlu ve
kurallara uygun bir ekilde yaplacak olan din eitimi sonucu, salkl
bir din anlayna sahip insanlarn
says da oalacak, dolaysyla toplum da salkl bir din anlayna
kavuacaktr.
18 Erden-Akman, Eitim Psikolojisi, s.209 19 Senemolu, Geliim
renme ve retim, s.520. 20 Erden-Akman, Eitim Psikolojisi, s.209;
Senemolu, Geliim renme ve retim, s.520.
288