De geheimen van Sint-Kruis ontsluierd via de oude buurtwegen. Eindwerk in het kader van de gidsenopleiding (2004 – 2006). Koninklijke Gidsenbond Brugge en West-Vlaanderen. Otmar Delanote
De geheimen van Sint-Kruis
ontsluierd
via de oude buurtwegen.
Eindwerk in het kader van de gidsenopleiding (2004 – 2006).
Koninklijke Gidsenbond Brugge en West-Vlaanderen.
Otmar Delanote
2
Inhoudstafel
Inleiding
I. Algemeen kader__________________________________ ______________________________________________ 4
(1) De invloed van het landschap op de wegen te Sint-Kruis. ....................................................................................................................4
(2) 1841 - de buurtwegen voor de eerste keer officieel op kaart. ...............................................................................................................7
(3) Wat zijn buurtwegen? .............................................................................................................................................................................8
(4) Evolutie Sint-Kruis doorheen de tijd.......................................................................................................................................................10
1. Eerst was er Sijsele, dan pas Sint-Kruis …
2. Sint-Kruis grensde ooit aan de Sint-Annarei in de Brugse binnenstad.
3. 1275 - Brugse stadsbestuur koopt groot deel van het grondgebied Sint-Kruis aan.
4. 1297 – de tweede Brugse stadsomwalling doorsnijdt de parochie Sint-Kruis.
5. Sporen van de oude bastionversterkingen van de binnenstad.
6. 1795 - Sint-Kruis wordt onafhankelijke gemeente, los van Brugge.
7. 1971 – Sint-Kruis terug bij Brugge.
8. 1978 – Vivenkapelle scheurt zich af van Sint-Kruis.
9. Een toemaatje: de rijke geschiedenis van de noordergrens van Sint-Kruis.
II. Start wandel- / fietsroute doorheen Sint-Kruis ____________________________________________________ 17
II 1. Van Kruispoort naar de kerk van Sint-Kruis ... ......................................................................................................17
(1) Kruispoort, van Christo tot Brugse Zotten. ...........................................................................................................................................18
(2) De eerste Coca-Cola (voor Brugge) kwam uit Sint-Kruis. ...................................................................................................................19
(3) Via de Driekoningenweg naar de verdwenen molen van Leopold Debruyne. ....................................................................................19
(4) Een oude buurtweg naar de Schaakstraat. .........................................................................................................................................20
(5) Een nieuw baken in het landschap: de watertoren. .............................................................................................................................20
(6) Aan de kerk van Sint-Kruis. ..................................................................................................................................................................22
1. Hoe herkent men een neogotische kerk?
2. Waarom zijn er zoveel graven van (Brugse) notabelen aan de kerk van Sint-Kruis?
3. Meerdere verwijzingen naar Mexico in Sint-Kruis.
4. Julius Delaplace, gefusilleerd tijdens de Eerste Wereldoorlog.
5. Het Brugse bisdom erft een enorme nalatenschap.
6. Voorbij de kerk reed er vroeger een tram.
7. Een eeuwenoude taxusboom.
II 2. Op weg naar de kastelen van Sint-Kruis ....... ........................................................................................................28
(7) Het kapelletje ‘Op de berg’, restant van een oude school en klooster in de Moerkerkse Steenweg. .................................................28
(8) Sporen van het Blauw Kasteel. ............................................................................................................................................................29
(9) Longziekten maakten een nieuwe kerkweg onmogelijk. .....................................................................................................................30
(10) Ook de Kartuizers werden het slachtoffer van de godsdienstoorlogen. ............................................................................................31
(11) Ooit een wezengesticht. .....................................................................................................................................................................32
(12) Verborgen in een haag in de Polderstraat: een eeuwenoude unieke grenspaal. .............................................................................32
II 3. Sint-Kruis, een oase aan kastelen ............ .............................................................................................................33
(13) Een driekastelenpunt. ........................................................................................................................................................................34
(14) Drie witte art-decobruggen langs het Zuidervaartje. ..........................................................................................................................35
(15) Een kasteel voor de Brugse Jezuïeten. .............................................................................................................................................36
(16) Kasteel ‘De Spijker’. ...........................................................................................................................................................................36
(17) Een tuin van Eden te Sint-Kruis: Rooigem. .......................................................................................................................................38
3
II 4. Via de galg naar het kasteel van Male ........ ...........................................................................................................41
(18) Een galg in de Brieversweg. ..............................................................................................................................................................41
(19) Heeft de Brieversweg iets met postbodes te maken? .......................................................................................................................42
(20) Haast u naar het landhuis Puienbroek. ..............................................................................................................................................42
(21) De asperges van Rommel kwamen uit het kasteelpark ‘De Vijvers’. ................................................................................................43
(22) Een tempelierhoeve te Montpellier? ..................................................................................................................................................44
(23) Vanwaar komt de naam Pijpeweg? ...................................................................................................................................................44
(24) Maleveld, van vliegveld tot stort. ........................................................................................................................................................46
(25) Kasteel Male, na krijgsgeweld komt bezinning. .................................................................................................................................47
(26) Is het nu een schandpaal of niet? ......................................................................................................................................................49
(27) Les Fayards: van kasteel naar café. ..................................................................................................................................................50
II 5. Van kasteel Ryckevelde via een groene long na ar het verdwenen kasteel Veltem.................... ........................51
(28) Een neogotisch kasteel met een Europese functie: kasteel Ryckevelde. .........................................................................................51
(29) Van wie is ‘Ryckevelde’? ....................................................................................................................................................................52
(30) De oude spoorweg ‘Brugge – Eeklo’. .................................................................................................................................................52
(31) Restanten van een 13de eeuws landschap in Sint-Kruis. ..................................................................................................................53
(32) Een grenspaal op een ‘driegemeentenpunt’. .....................................................................................................................................54
(33) Bijna een rijkswachtkazerne in het Paalbos. .....................................................................................................................................54
(34) Geen woningen in drassig gebied. .....................................................................................................................................................55
(35) ‘Het bush van den hoarynck’. .............................................................................................................................................................56
(36) Hoe zijn de militairen zo dominant in Sint-Kruis terechtgekomen? ...................................................................................................57
III. Slotwoord ..................................... .............................................................................................................................59
Bibliografie ______________________________________ ______________________________________________ 60
‘De geheimen van Sint-Kruis ontsluierd via de oude buurtwegen’. Algemeen overzicht van de rondleiding doorheen Sint-Kruis. Meer gedetailleerde kaarten vindt u verder in dit eindwerk. Bewerkte kaart uit ‘Atlas der Buurtwegen’, 1841, Provincie West-Vlaanderen.
4
Inleiding.
U hebt ze ook al opgemerkt? De nieuwe borden ‘Sint-Kruis (Brugge)
Unesco Werelderfgoed’ langs de invalswegen. Inderdaad, in 2000
werd de hele Brugse binnenstad tot werelderfgoed uitgeroepen. Het
Brugse stadsbestuur besliste in 2006 om ook het grote publiek te
wijzen op deze erkenning en liet aankondigingborden langs de 18
invalswegen van Brugge plaatsen. Zo zou u verkeerdelijk kunnen
denken dat ook Sint-Kruis tot het ‘Unesco Werelderfgoed’ behoort,
maar dit klopt niet.
Alhoewel, dit eindwerk zal u duidelijk maken dat ook Sint-Kruis een
rijk en interessant verleden heeft. Het zal uw gids zijn om aan de
hand van zichtbare sporen meer te weten te komen over de gekende
en minder gekende plekken in één van de grootste deelgemeenten
van Brugge.
Dit eindwerk is gemaakt in het kader van de gidsenopleiding van de
‘Koninklijke Gidsenbond van Brugge en West-Vlaanderen’. Het wil u
aantonen dat Brugge meer is dan enkel en alleen het ‘historische ei’.
Ook over de Brugse randgemeenten is er heel wat materiaal
aanwezig, dat ongeduldig ligt te wachten om verder ontsloten te
worden.
Dit eindwerk over Sint-Kruis heeft niet de intentie een uitgebreid
historisch overzicht te brengen. U zal er ook geen origineel historisch
opzoekingwerk in terugvinden. Het brengt u wel op een open en
directe wijze in contact met heel wat historische bronnen over Sint-
Kruis. Dit gebeurt aan de hand van verrassende anekdotes en leuke
weetjes.
Voor verdere literaire verdieping verwijzen we graag naar een aantal specialisten die zich in de geschiedenis van Sint-
Kruis hebben verdiept. In de eerste plaats de actieve Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis (Heemkundige Kring Maurits
Van Coppenolle), maar ook meerdere auteurs die elk vanuit hun invalshoek over Sint-Kruis schreven. De literatuur die
werd geconsulteerd voor dit eindwerk vindt u achteraan in de bibliografie.
Dit eindwerk behandelt het huidige Sint-Kruis, anno 2006. Vandaar dat de parochie Sint-Anna (vroeger onderdeel van
Sint-Kruis, maar nu deel van de Brugse binnenstad) en Vivenkapelle (nu bij Damme) hier slechts zijdelings aan bod zullen
komen. Toch zullen we af en toe eens over de gemeentegrenzen naar de Brugse binnenstad, Assebroek, Damme, …
springen.
Wie rustig wil starten, leest dit eindwerk thuis op een barre winteravond, een prikkelende lentedag, een zwoele
zomeravond,… Maar dit eindwerk wil u ook uitnodigen om zelf op ontdekking te gaan in Sint-Kruis. U kunt er enkele
interessante elementen uitpikken of u kunt ‘De geheimen van Sint-Kruis ontsluierd via de oude buurtwegen’ ook zelf gaan
bekijken. Via een route langsheen de oude buurtwegen doorkruist u Sint-Kruis. Deze fiets- en wandelroute is ongeveer 15
km lang.
Geniet ervan, … en vooral veel leesplezier.
Magda Cafmeyer groeide op in de schaduw van de kerk van Sint-Kruis (Moerkerkse Steenweg 215). Dicht bij de kerk werd een straat naar haar genoemd als waardering voor haar volkskundig werk (foto gezien in de Magda Cafmeyerstraat).
Foto gezien van op de Brieversweg.
5
De Romeinse weg tussen Oudenburg en Aardenburg (kaart uit cursus ‘Historische geografie’, Mark Ryckaert, 2005).
I. Algemeen kader.
(1) De invloed van het landschap op de wegen te Sint-Kruis.
Vooraleer u langsheen de buurtwegen onder te dompelen in de rijke
geschiedenis van Sint-Kruis, eerst een woordje uitleg over het
wegennet te Sint-Kruis. De eerste wegen in Sint-Kruis ontstonden
door regelmatige passage van mensen, dieren, karren, wagens,…
Natuurlijke barrières verplichtten tot het maken van omwegen.
De Romeinen zorgden voor een trendbreuk op het vlak van
wegenvorming. Voor het eerst werden wegen planmatig aangelegd.
Het tracé, zo rechtlijnig mogelijk, werd door Romeinse landmeters en
ingenieurs vastgelegd.
Ook doorheen Brugge en Sint-Kruis liep een Romeinse weg, die
Oudenburg met Aardenburg verbond, de Aardenburgseweg . Wist u
dat de Aardenburgseweg in de Romeinse tijd een kustweg was? Als
men op de Aardenburgseweg wandelde, kon men de zee ruiken.
Het gebied tussen de Moerkerkse Steenweg, Damse
Vaart en Damme vormde vroeger namelijk de
noordergrens van Sint-Kruis en werd regelmatig
overspoeld door de zee. Tot op vandaag zouden deze
polders zonder bescherming overstromen. Dit werd in 1978 bevestigd door graafwerken voor de
aanleg van een pompstation voor afvalwater in de
Polderstraat. Bij het graven van een put van 8,5 meter
diep heeft men toen groene slibklei en fossiele
schelpen gevonden. Die schelpen kwamen enkel in de
zee voor en als u nu gaat wandelen in het Zwin kunt u
nog dergelijke schelpen aantreffen.
Er hebben nog Romeinen in Sint-Kruis gewoond. Deze wat raadselachtige foto toont het onderste deel van een vierkante houten Romeinse waterput. Deze put werd in 1997 in het centrum van Sint-Kruis gevonden, dicht bij de Watervlietstraat (foto van Bieke Hillewaert, Raakvlak).
Hoogteverschillen in Sint-Kruis. De waterlopen doorkruisen het lager gelegen poldergebied (0–5 meter hoogte). Vanaf de Aardenburgseweg en Moerkerkse Steenweg wordt het land hoger (5 – 10 meter). Hier zult u ook de meeste bewoning van Sint-Kruis aantreffen (detail wegen- en waterkaart, 2006, Stad Brugge).
Om schelpen te rapen moet u niet altijd naar de zee gaan. Ook in Sint-Kruis kunt u tot op vandaag schelpen terug vinden. Een mooi bewijs van het feit dat de zee vroeger tot in Sint-Kruis kwam (foto gezien op de hoek Aardenburgseweg en Gemeneweideweg-Noord).
6
Door het aanleggen van dijken
ontstond er vruchtbare
landbouwgrond. Niet voor niets
kronkelt de Polderstraat door
deze polders van ‘De Broek’.
Vanaf de Aardenburgseweg wordt
het landschap iets hoger en
zandiger. Daar treft u ook de
meest oorspronkelijke bewoning
(én de kerk) van Sint-Kruis aan,
veilig voor mogelijke
overstromingen.
Ook de parallelle zomer- en winterwegen hebben een oude oorsprong. Na verloop van tijd sprak men in Sint-Kruis over de
‘Noorderen Aardenburgseweg ’ en de ‘Zuideren Aardenburgseweg ’. Beide parallelle wegen startten aan de kerk van
Sint-Kruis maar werden seizoensgebonden gebruikt. De noordelijk gelegen Aardenburgseweg lag lager, was zeer drassig
in de winter, maar uitermate geschikt als zomerweg. De hoger gelegen Moerkerkse Steenweg (tot 1840 de ‘Zuideren
Aardenburgseweg’) was het wintertracé, want veel te stoffig en zanderig in de zomer.
Als inwoners van Sint-Kruis tot op vandaag nog spreken van ‘de oude baan naar Gent’, dan hebben ze het over de
Maalse Steenweg (N9), voorbij Male, Sijsele, Maldegem, Eeklo en zo naar Gent. Maar de oude baan in Sint-Kruis is niet
zo oud, daarvoor moet u nu naar Assebroek gaan. De oudste en kortste (nu ook nog) verbindingsweg tussen Brugge en
Gent was de oude Gentse Heerweg. Die ontstond in de 11de eeuw en startte aan de Gentpoort en liep via Assebroek (de
huidige Astidlaan), Oedelem, Ursel en Zomergem naar Gent. Deze weg maakte na verloop van tijd deel uit van een
belangrijke handelsroute Brugge – Keulen.
De ‘oude baan’ in Sint-Kruis daarentegen werd pas in 1769 als nieuwe rijksweg (nu gewestweg) aangelegd. Onder het
Oostenrijks bewind werden er in de Zuidelijke Nederlanden namelijk nieuwe steenwegen (de zogenaamde ‘Theresiaanse’
wegen) aangelegd. Bij de aanleg streefde men er naar om twee steden zoveel mogelijk in een rechte lijn met elkaar te
verbinden, van kerktoren naar kerktoren. Zo’n steenweg was 5 meter breed en bestond uit kasseistenen (steenwegen) met
aan weerszijden aarden stroken voor voetgangers en ruiters. Doorheen Sint-Kruis werd de steenweg Brugge - Eeklo -
Gent in 1769 aangelegd. De aanleg van zo’n nieuwe weg was zeer arbeidsintensief. Het duurde dan ook meer dan 9 jaar
vooraleer deze Maalse Steenweg in gebruik kon genomen worden. In 1960 werd de Maalse Steenweg geasfalteerd en
verdwenen alle voortuintjes.
De herbeplanting van de Maalse Steenweg. Net als vroeger vergezellen de bomen nu de mensen op hun tocht van en naar de stad. Aan de
schoolgaande jeugd legde Rabbaey in een werkje van 1918 (getiteld ‘Brugge en omstreken’) uit wat het nut van deze beplantingen was.
‘Vooreerst verschaffen ze lommer aan de wandelaars en de voerlieden en hunne paarden die aldaar voorbijtrekken;
verder breken zij het geweld van de wind;
in den winter, wanneer de weg onder de sneeuw bedolven is, en ook ’s avonds wanneer de duisternis over de landstreek is ingevallen,
dienen zij tot niet te onderschatten baken om den voetganger het te volgen spoor aan te wijzen;
de bomen dragen ook in grote mate bij tot de schilderachtigheid van den buiten waarvan het uitzicht anders ééntonig zou wezen;
eindelijk wanneer zij den vereischten wasdom bekomen hebben om geveld te worden,
zijn ze voor den openbare besturen ééne belangrijke bron van inkomsten.’
(Informatie van Patrick Cardinael, Stedelijke Groendienst Brugge).
Oktober 2006. Graafwerken voor de bouw van 24 nieuwe appartementen van de Interbrugse Maatschappij voor Sociale Huisvesting. U ziet duidelijk de grote zandlaag waar Sint-Kruis zich grotendeels op bevindt (foto gezien aan de achterkant van de ‘Fourage’ - Altebijstraat).
Het bewoonde Sint-Kruis bevindt zich voornamelijk op de hogere zandgronden. Maar hoe is dat zand daar gekomen? We gaan daarvoor terug naar de laatste IJstijd (70.000 – 8.000 voor Christus). Het was toen zo koud dat de Noordzee volledig droog was en het verdampte water bevroren op de bergtoppen bleef liggen. Vanuit de noordpool kwamen zware stormwinden opzetten, die het zand uit de droge Noordzee opschepten en ver het land opbliezen. Na de IJstijd vulde de Noordzee zich terug met water en was er gedurende eeuwen een zee-invloed tot aan de zandstroken in het binnenland.
7
De Maalse Steenweg werd deels aangelegd op de oude weg tussen Brugge en Male (de Antwerpse Heerweg). De
Veltemweg en de Pelderijnstraat zijn bijvoorbeeld stukken van deze oude weg die niet werden rechtgetrokken bij de
aanleg van de Maalse Steenweg. Ze bestaan tot op vandaag en zijn rustige fietswegen.
Op initiatief van de Stedelijke Groendienst van Brugge werd in 1988 de Maalse Steenweg herbeplant met bomen. Dit was
het begin van een globale actie van herbeplanting van alle invalswegen in Brugge. Tussen de Kruispoort en de Doornhut
bijvoorbeeld werden 168 eiken geplant. Ondertussen kwamen er ook bomen tot aan de grens van het grondgebied nabij
Sijsele.
Maalse Steenweg 2006. Druk autoverkeer, met op de achtergrond de torens van Brugge. Let ook op de bomenrij aan weerszijden van de weg (foto gezien van op de watertoren in de Schaakstraat).
Maalse Steenweg aangelegd in 1769 (foto uit ‘Sint-Kruis, Geschiedenis van de Brugse rand’, R. Duyck, 1987).
‘Gezicht op Brugge vanuit Sint-Kruis’. Wie herkent er hier nog de huidige Maalse Steenweg op dit schilderij uit eind 17de eeuw (anoniem). De Maalse Steenweg was toen nog niet aangelegd en was een eenvoudige landweg tussen Brugge en Male. Op de achtergrond ziet u de torens van Brugge, rechts de herberg ‘Het Schaak’ (foto uit ‘Brugge’, V. Vermeersch, 2002).
8
De meeste middeleeuwse wegen in Sint-Kruis werden
voornamelijk lokaal gebruikt.
Denken we maar aan de Gemeneweideweg . Deze 12
kilometer lange veeweg wordt reeds in de 14de eeuw
vermeld, maar is waarschijnlijk nog ouder.
Deze weg is tot op vandaag te volgen in het landschap.
De Gemeneweideweg-Zuid start in Assebroek, wordt in
Sint-Kruis de Gemeneweideweg-Noord, is onderbroken
aan de Damse Vaart, maar loopt door tot in Koolkerke
(Gemeneweidestraat).
In Sint-Kruis vindt u in de Engelendalelaan ook nog
sporen terug van deze oude veeweg. De
Engelendalelaan was tussen de Maalse Steenweg en
Ter Heide een onderdeel van de veeweg.
(2) 1841 - de buurtwegen voor de eerste keer officieel
op kaart.
Na 1830 was de uitbouw van een goed verkeersnet
uiterst belangrijk voor de jonge staat België. Niet alleen
het hoofdwegennet kreeg de nodige aandacht; in 1841
werd de wet op de buurtwegen goedgekeurd. Deze wet
was bedoeld om het behoud, de goede
toegankelijkheid en de bruikbaarheid van de
buurtwegen te verzekeren.
Voor geheel België werden voor elke (toenmalige)
gemeente de bestaande buurtwegen in kaart gebracht.
Deze grootse cartografische onderneming leverde voor
West-Vlaanderen alleen al 241 atlassen van de
buurtwegen op, waaronder ook Sint-Kruis. Het spreekt
voor zich dat er ondertussen al heel wat nieuwe wegen
bijgekomen zijn of afgeschaft.
Om deze reden is verder in dit eindwerk dan ook een
divers gamma aan kaartmateriaal opgenomen.
Fragmenten van de ‘Atlas der Buurtwegen’ van 1841
worden afgewisseld met luchtfoto’s en topografische
kaarten. Zo wordt een historisch verhaal ook meer
verankerd in het huidig weefsel van Sint-Kruis.
De Gemeneweideweg-Noord heeft nog het karakter van een oude landweg: kronkelend, onverhard, op sommige plaatsen met populieren en wilgen langs de kant (foto gezien van op de Aardenburgseweg).
De rode lijn duidt de kronkelende Gemeneweideweg aan, die komt uit Assebroek en loopt naar Koolkerke dorp (detail uit ‘Atlas der Buurtwegen’, 1841, Provincie West-Vlaanderen).
Engelendalelaan. De brede (gras-)strook herinnert aan de vroegere veeweg (foto gezien vanaf Ter Heide).
9
(3) Wat zijn buurtwegen?
Iedereen kan zich wel iets voorstellen bij buurtwegen, kerkwegels,
veldwegen. Hun behoud is belangrijk en spreekt voor zich: veilige
verbindingen voor zwakke weggebruikers, landschappelijke en
cultuurhistorische redenen, …
Het belangrijkste criterium om aan te geven of we het over een buurtweg
hebben, is de opname in de ‘Atlas der Buurtwegen’ (1841). Met de wet van
1841 is de buurtweg een juridisch begrip en dit geldt nog tot op vandaag.
Met andere woorden elke weg die in 1841 of later in de ‘Atlas der
Buurtwegen’ is opgenomen, wordt tot op vandaag als buurtweg
gedefinieerd. Voor de wetgever van 1841 hadden buurtwegen voornamelijk
een belangrijke economische en sociale betekenis.
Veel van dergelijke oude buurtwegen uit de ‘Atlas der Buurtwegen’ zijn nu
drukke gemeentewegen geworden, maar het blijven wel buurtwegen. Dit
kan soms wat verwarrend werken. De Schaakstraat werd in 1841 in de
‘Atlas der Buurtwegen’ opgenomen, als buurtweg. Doorheen de tijd is deze
weg verder gegroeid, verbreed, … Alhoewel het op vandaag een belangrijke
verbindingsweg is, blijft de Schaakstraat juridisch een buurtweg. Dit geldt
praktisch voor alle grote gemeentewegen in Sint-Kruis: de Moerkerkse
Steenweg (chemin nr. 1), de Veltemweg (chemin nr. 9), de
Aardenburgseweg (chemin nr. 3), … zijn allen (oude) buurtwegen.
Daarnaast zijn er in Sint-Kruis ook de zogenaamde trage wegen. Trage
wegen zijn wegen die niet in de ‘Atlas der Buurtwegen’ voorkomen en die
bestemd zijn voor de zachte weggebruikers. Onder de trage wegen vallen
bijvoorbeeld de spoorwegbedding, de zandwegel langs het Veltembos
(tussen Boomkwekersstraat en Zandtiende), landbouwwegen,…
Om uit te maken wat een buurtweg of een trage weg is, wordt de ‘Atlas der
Buurtwegen’ geraadpleegd. Deze atlas wordt in elke gemeente bewaard,
met een duplicaat in de Provincie. De bewaring van de atlassen is niet altijd
even goed. Vaak zijn de plannen moeilijk leesbaar geworden (door vouwen,
verbleekte inkt, …). Het Provinciebestuur West-Vlaanderen heeft in 2001 –
2003 deze atlassen gereinigd en gerestaureerd.
Voorbeeld van een trage weg. Deze trage weg (cf. rode lijn) tussen Boomkwekersstraat en Zandtiende staat niet vermeld in de ‘Atlas der Buurtwegen’. Boven ziet u de Veltemweg met links de toegangsweg tot het vroegere kasteel Veltem (detail uit ‘Atlas der Buurtwegen’, 1841, Provincie West-Vlaanderen).
Voorbeeld van een trage weg anno 2006: een zandwegel langs het Veltembos (foto gezien tussen de Boomkwekersstraat en Zandtiende).
Voorbeeld van een buurtweg op kaart. De Schaakstraat (‘chemin nr. 17’) zorgt voor een verbinding met de kerk van Sint-Kruis (kaart uit ‘Atlas der Buurtwegen’, 1841, Provincie West-Vlaanderen).
Voorbeeld van een buurtweg anno 2006. Opnieuw de Schaakstraat, met op de achtergrond de kerk van Sint-Kruis (foto gezien van op de Schaakstraat).
10
De microfilms van deze atlassen werden in zwartwit ingescand, wat wel jammer is omdat deze atlassen in kleur werden
aangemaakt. Zo vermindert de leesbaarheid van de atlassen sterk. Voor Sint-Kruis bestaat het plannenboek van de
buurtwegen uit 1 algemeen plan en 18 detailplannen.
Wel belangrijk te melden is dat de Provincie West-Vlaanderen sinds 2005 een tweede digitale actualiseringproject voor de
buurtwegen heeft opgestart. Hierbij wil men alle oorspronkelijke kaarten en alle latere wijzigingen digitaal samenbrengen.
Men verwacht tegen eind 2007 dit titanenwerk klaar te hebben. Ook Sint-Kruis zal dan over een moderne digitale ‘Atlas
der Buurtwegen’ beschikken. Dit kan onderzoekers verder prikkelen.
De route in dit eindwerk brengt u via de oude buurtwegen en de trage wegen doorheen Sint-Kruis. Enkel de Maalse
Steenweg valt hier buiten. Dit is een gewestweg en is geen buurtweg. Het is ook op vandaag niet de meest aangename
weg voor fietsers of voetgangers. Maar geen paniek. Als u de route in dit eindwerk volgt, moet u de Maalse Steenweg
enkel kruisen.
U zult merken dat vele oude buurtwegen volledig werden
aangepast aan de moderne tijd. Om u duidelijk te maken
welke impact de verstedelijking heeft op het landelijk gebied
tonen we u drie kaartjes uit het Ruimtelijk Structuurplan
Brugge 2006.
Tot de jaren 1935 was Sint-Kruis weinig verstedelijkt. De
laatste jaren is dit enorm geëxplodeerd. Op de kaarten ziet u
links de Brugse binnenstad (omgeven door de ringvaart). De
gestipte zwarte streep duidt de gemeentegrens met Damme-
Sijsele aan. Tussenin ziet u de gemeente Sint-Kruis (en het
noorden van Assebroek). De grijze zones geven de
bebouwde gebieden weer.
Achtereenvolgens ziet u een schets van 1777, 1935 en 2000.
De evolutie van de bevolkingscijfers volgt dit patroon. In 1843
telde Sint-Kruis nog geen 2000 inwoners, in 1910 4.250
inwoners en in 2005 16.224.
Hiermee is Sint-Kruis de 3de grootste deelgemeente van
Brugge (na Assebroek en Sint-Andries met elk ongeveer
19.400 inwoners).
(4) Evolutie Sint-Kruis doorheen de tijd.
1777: Naast de Brugse binnenstad zien we enkel in Male een kleine grijze zone die de bebouwing weergeeft (detail uit Ruimtelijk Structuurplan Brugge 2006).
1935: De bebouwing in Sint-Kruis neemt toe. Male krimpt in (detail uit Ruimtelijk Structuurplan Brugge 2006).
2000: Het contrast met de vorige kaartjes kan niet groter. Een groot deel van het grondgebied van Sint-Kruis is grijs gekleurd of volgebouwd (detail uit Ruimtelijk Structuurplan Brugge 2006).
Verstedelijking in Sint-Kruis.
Een eerste belangrijke verkaveling ontstaat begin 20ste eeuw in
het Dampoortkwartier.
Daarna worden in het Interbellum o.a. het kasteeldomein
Puienbroek, het gebied tussen de Maalse Steenweg en de grens
met Assebroek én de tuin- en landbouwgronden dicht bij de
stadsrand verkaveld.
De echte verstedelijking van Sint-Kruis breekt door in de jaren
1960 met villawijken op de weidegronden langs de
Bisschopsdreef, het kasteeldomein ‘Polderhoek’ en vooral de
volledig nieuwe verkaveling op de gronden van de vroegere
hoeves Babbaard, Avignon en Montpellier, nu gekend als
‘Malehoek’.
Meer inwoners in Sint-Kruis noodzaakt de kerk er ook toe om
vanaf de jaren 1960 nieuwe parochies op te richten: in het
Dampoortkwartier, in Male en in de wijk Ter Lo (hun houten
missiekerkje ‘t Schuurtje werd ondertussen al gesloopt).
11
4.1. Eerst was er Sijsele, dan pas Sint-Kruis … ____________________________________________________________
Iedereen weet dat Brugge een rijke en oude geschiedenis
heeft. Maar ook Sint-Kruis heeft diepe wortels in het
verleden.
We gaan daarvoor terug naar de tijd van de Franken. Zij
waren tussen 400 en 700 onze streken binnengevallen en
hadden er het gezag van de Romeinen overgenomen. In
de 8ste en 9de eeuw was de heerlijkheid Sijsele een groot
gebied binnen het Frankische rijk. Zo’n heerlijkheid werd
bestuurd door de gouwheer. Hij was verantwoordelijk voor
de verdediging, de rechtspraak en de belastingen in dit
gebied. In feite kwam het erop neer dat de gouwheer
alleenheerser was over dit gebied. Vandaar heerlijkheid.
Ook het grondgebied van het huidige Sint-Kruis was
onderdeel van de heerlijkheid Sijsele. De grens van deze
heerlijkheid werd gevormd door de Reie.
Deze Reie is nu nog altijd te volgen in de binnenstad van
Brugge en loopt van het Minnewater naar de Dampoort.
Aan de andere kant van de Reie bevond zich de
heerlijkheid Snellegem.
Dit verklaart ook waarom er in het centrum van Brugge
twee zo’n enorme grote kerken op enkele honderden
meters van elkaar liggen. De Reie vormde de scheiding
tussen het bisdom Doornik (~ heerlijkheid Snellegem) en
het bisdom Utrecht (~ heerlijkheid Sijsele). Wat startte als
kleine bescheiden hulpkerkjes in de 9de eeuw, groeide
doorheen de middeleeuwen uit tot twee imponerende
kerken: de Sint-Salvatorskathedraal en de Onze-Lieve-
Vrouwekerk.
De parochie Sint-Kruis bleef eeuwen tot onder andere de
heerlijkheid Sijsele behoren. In deze heerlijkheid lag ook de
‘villa Gera’ (cf. Geralaan in Sint-Kruis). Reeds in een akte
van 1089 is sprake van een plaats met de naam Gera waar
er een kleine kapel zou gestaan hebben. De parochie Sint-
Kruis is hier later uit ontstaan. Deze parochie was niet
alleen een kerkelijke indeling, maar was tot 1795 ook een
bestuurlijke indeling.
Aanduiding 2 heerlijkheden: Sijsele (roze kleur) en Snellegem (gele kleur), gescheiden door de Reie. In het toponiem Snellegem zit het woordje ‘gem’. Dat is een oud Nederlands woord uit de Frankische tijd en betekent ‘heem of woning’ (bewerkte kaart uit cursus ‘Historische geografie’, Mark Ryckaert, 2005).
Aanduiding 1ste en 2de stadsomwalling van Brugge (kaart uit cursus ‘Historische geografie’, Mark Ryckaert, 2005).
De huidige kerk van Sijsele is verschillende keren herbouwd. De kerk die u nu in Sijsele ziet staan, is de neogotische Sint-Martinuskerk in 1898 ingewijd door bisschop Waffelaert. Alleen al de grootte van de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Brugge ten opzichte van de Sint-Martinuskerk is veelzeggend voor de verschillende evolutie die Sijsele en Brugge doorheen de middeleeuwen gekend hebben.
12
4.2. Sint-Kruis grensde ooit aan de Sint-Annarei in de Brugse binnenstad. _______________________________________
De parochie Sint-Kruis behoorde tot de Franse Revolutie bij de Brugse Sint-Donaaskathedraal en strekte zich
oorspronkelijk uit tot op het grondgebied van de stad Brugge. Er was geen eenheid van bestuur in dit uitgestrekte landelijk
gebied, enkel de kerk vormde de bindende factor. Later zal de gemeente Sint-Kruis zich uit de gelijknamige parochie
ontwikkelen.
In de 12de eeuw grensde de parochie Sint-Kruis aan
de oude eerste stadswallen van Brugge. Deze
stadswallen werden opgericht na de moord op Karel
De Goede (in 1127) en volgden een traject van de
Oude Molenpoort (huidige Molenbrug in Langestraat),
via de Sint-Annarei, Augustijnenrei, Speelmansrei, de
nu overwelfde Smedenrei aan ’t Zand naar de Dijver.
De parochie Sint-Kruis reikte tot aan deze
stadsomwalling en Sint-Kruis werd toen in grote lijnen
begrensd door waar nu ongeveer de Damse Vaart ligt,
de Dampoort, Potterierei, Sint-Annarei, Molenbrug en
zo via de Langestraat en een aftakking van de
Vuldersrei tot aan de grens met de parochie ‘Sint-
Catharina buiten Brugge’ (het latere Assebroek).
De bevolking van Sint-Kruis concentreerde zich toen
rond Gera, maar ook tegen de eerste stadsomwalling
woonden er mensen, in miserabele omstandigheden.
Want wie woonde daar? Zij die zich geen dure grond / woning binnen de eerste stadsomwalling konden permitteren.
Aanvankelijk bouwden ze kleine huisjes aan de stadsomwallingen. Deze werden steeds talrijker waardoor er grotere
buitenwijken ontstonden. Deze wijken waren op Brugge gericht, maar behoorden juridisch wel nog tot de heerlijkheid van
Sijsele. De rechten van de heer golden er en de Brugse stadsmagistraat had er niets te zeggen. Eind 13de eeuw zal dit
veranderen.
4.3. 1275 - Brugse stadsbestuur koopt groot deel van het grondgebied Sint-Kruis aan. _____________________________
Langzamerhand werd ook het gebied binnen de eerste
stadsomwalling veel te klein. In 1275 kocht de stad Brugge
onder andere de bebouwde buitenwijken van de
heerlijkheid Sijsele af. De grenzen van het nieuwe
stadsgebied werden door palen afgebakend; de
zogenaamde ‘Paallanden’.
Voor Sint-Kruis liep de grens van de ‘Paallanden’ van de
Damse Vaart, ter hoogte van kilometerpaal I, naar
Polderstraat nummer 25. Wist u dat er tot op vandaag nog
slechts één grenspaal van de vroegere ‘Paallanden’
bewaard is gebleven. U kunt die terugvinden in de
Polderstraat 25 (cf. p. 32).
De grenzen van deze ‘Paallanden’ waren fictieve grenzen.
Op het kaartje op p. 12 ziet u dat deze grenzen rechte
lijnen waren. Ze volgden dus niet één of andere beek, bos,
weg,…
Polderstraat met boven de splitsing met de Aardenburgseweg en de Spijkerswegel. De witte pijl duidt aan waar de paal van de ‘Paallanden’ zich precies bevindt in de Polderstraat. De zwarte lijn duidt de grens van de ‘Paallanden’ aan (detail uit de kaart ‘Plattegrond van Brugge en de Paallanden’ van Jan Lobbrecht, 1690. Stedelijke musea, Brugge).
De lichtpaarse kleur duidt de parochie Sint-Anna aan. Tot 1668 werd deze parochie Sint-Anna ‘bediend’ vanuit Sint-Kruis. Pas in 1668 werd Sint-Anna een zelfstandige parochie (kaart van het bisdom Brugge (1789) uit ‘Brugge’, V. Vermeersch, 2002).
13
Ook in Sint-Kruis kunt u de impact van de ‘Paallanden’ nog
terugvinden. Op bovenstaande kaart van 1842 duiden de
driehoekjes de cafés aan. Naast de concentratie rond de
kerk, valt op dat er zich een achttal cafés net buiten de
‘Paallanden’ bevinden.
Alhoewel de meeste cafés ondertussen verdwenen zijn, blijft hun naam bewaard in de straatnamen; 3 = De Smul
(Smulstraat); 6 = De Drie Koningen (Driekoningenweg); 7 = Het Schaak (Schaakstraat); 8 = De Fortuin (Fortuinstraat).
Nummer 2 toont waar de vroegere herberg het Zwart Huis zich in de Polderstraat bevond.
Er waren natuurlijk ook andere factoren die de locatie van de herbergen verklaren; bv. de centrumfunctie rond de kerk of
de aanwezigheid van de vele (dorstige) soldaten langs de Maalse Steenweg en de Kazernevest (waarover straks meer).
4.4. 1297 – de tweede Brugse stadsomwalling doorsnijdt de parochie Sint-Kruis.__________________________________
Eind 13de eeuw besloot het Brugse stadsbestuur een tweede stadsomwalling te bouwen rond de meest bewoonde
gedeelten van Brugge. Men hield echter geen rekening met de uitgebreide parochie Sint-Kruis (ook op het grondgebied
Brugge) en bouwde de dubbele stadsomwalling rond het westelijk deel van Sint-Kruis. Het is tijdens de bouw van de 2de
stadsomwalling dat onder andere ook de Kruispoort werd gerealiseerd.
Sindsdien lag een deel van Sint-Kruis binnen de stadsomwallingen en een deel buiten de stadsomwallingen. Voor de
parochianen en vooral voor de priester van Sint-Kruis bracht dit grote praktische problemen met zich mee. ’s Nachts was
de Kruispoort hermetisch afgesloten. In noodgevallen (bv. iemand lag op sterven) kon de priester niet tot bij zijn
parochianen en dat was voor diepgelovige middeleeuwse mensen een waar drama. De omwalling was een barrière die
Sint-Kruis doorsneed.
Pas in 1497 kregen de parochianen van Sint-Kruis binnen de stadsomwalling hun eigen hulpkerkje (Sint-Annakerk). Het
duurde nog eens 150 jaar tot de parochie Sint-Anna volledig zelfstandig werd.
Vanaf 1668 omvatte de parochie Sint-Kruis enkel het gebied buiten de nu nog bestaande stadsomwallingen van de Brugse
binnenstad.
Grens ‘Paallanden’ in Sint-Kruis. Driehoekjes duiden de herbergen aan. Een opvallend aantal liggen er net buiten de ‘Paallanden’ (bewerkte kaart uit ‘Sint-Kruis, oud en nieuw’, M. Cafmeyer, 1970).
Sporen van de ‘Paallanden’ in Assebroek. Op de foto herkent u De Krone, Tramhuis en ’t Gouden Paard (foto gezien van op de Gulden Peerdenstraat).
Het grondgebied binnen de ‘Paallanden’ viel onder het bestuur van Brugge en moest ook de bepalingen en belastingen volgen van het Brugse stadsbestuur. Herbergen moesten bijvoorbeeld een taks betalen op het verkochte bier. Maar wie een herberg net buiten de grenzen van de ‘Paallanden’ opende, moest geen belastingen betalen. Inwoners konden er zo goedkoper bier drinken. Vandaar dat u hier op het Gaston Roelandtsplein (‘’t Perretje’ in de volksmond) in Assebroek tot op vandaag nog 4 cafés ‘broederlijk’ bij elkaar kan zien, dit in tegenstelling tot het hele traject tussen de Gentpoort en ‘’t Perretje’ waar men geen enkel café aantreft. De grens van de ‘Paallanden’ kwam net tot aan het Gaston Roelandtsplein en volgde daar verder de Guldenpeerdenstraat. Na onderzoek van de Dienst Monumentenzorg bleek dat sommige van deze cafés nog 17de eeuwse bouwelementen hebben.
14
Een groot deel van het grondgebied Sint-Kruis, dat binnen de ‘Paallanden’ lag, bleef onder het bestuur en jurisdictie van
de stad Brugge. De bestuurders van de stad Brugge waren voorzienig geweest en hadden meer grond gekocht dan nodig.
Deze aankopen waren gericht op een verdere bevolkingsgroei. Maar de bevolking groeide niet meer zo sterk en een derde
stadsomwalling tot aan de grenzen van de ‘Paallanden’ werd niet meer gerealiseerd. De aanleg van zo’n stadsomwalling
was dan ook heel arbeidsintensief en duur.
4.5. Sporen van de oude bastionversterkingen van de binnenstad. _____________________________________________
Iedereen kent de huidige stadsomwallingen aan de
Brugse ring, getuigen uit eind 13de eeuw.
Minder bekend is dat Brugge zich in het begin van de
17de eeuw ook noodgedwongen aanpaste aan de
nieuwe vormen van oorlogsvoering.
Tijdens de godsdienstoorlogen waren de oude
vestingmuren van de stad erg kwetsbaar voor de
vijandelijke vuurwapens en de nieuwe
belegeringstechnieken. Sluis en Damme hadden zich
niet voor niets erg versterkt.
Evolutie Sint-Kruis 1275-1795. (‘Plattegrond van Brugge en de Paallanden’ van Jan Lobbrecht, 1690. Stedelijke musea, Brugge). Het grondgebied Sint-Kruis kwam oorspronkelijk tot aan de eerste stadsomwalling van Brugge (cf. huidige Langerei). Op deze plattegrond ziet u het gebied dat de Brugse stadsbestuurders in 1275 van de diverse heerlijkheden afkochten (de zogenaamde ‘Paallanden’). Sint-Kruis wordt in 1297 doorsneden door de aanleg van de tweede Brugse stadsomwalling. In de 17de eeuw zal de stadsomwalling verder versterkt worden met bastions. U kunt zien dat deze bastions aan het Fort Lapin sterk waren uitgebouwd. Met de Franse overheersing (1795) zal de situatie opnieuw grondig veranderen: Sint-Kruis wordt dan onafhankelijk van Brugge.
Gebastioneerde (stervormige) omwalling 17 – 18 de eeuw (kaart uit cursus ‘Historische geografie’, Mark Ryckaert, 2005).
15
Ook Brugge werd bang dat het wel eens veroverd zou kunnen worden. Om daar iets aan te doen bouwde men nieuwe
grote aarden versterkingen (bastions), net voor de bestaande vestingmuren. Deze bastions zorgden voor een extra buffer
en probeerden te verhinderen dat de kanonnen van de vijandelijke troepen de vestingmuren van de stad vernielden. Op
onderstaand plan ziet u deze gebastioneerde stervormige omwalling langs de vesten lopen. De Brugse binnenstad was
dan wel ‘beschermd’, voor Sint-Kruis hadden de godsdienstoorlogen dramatische gevolgen. Zowel de kerk van Sint-Kruis,
het Kartuizerklooster als het Blauw Kasteel werden gesloopt. Men wou verhinderen dat opstandelingen vanuit deze
gebouwen de stad Brugge zouden belegeren.
U mag zich echter niet blindstaren op de gebastioneerde versterking rond Brugge, want de plannen stellen het mooier voor
dan de werkelijkheid. Ook de kwaliteit van deze bastions was niet super. Er kwam weinig metselwerk aan te pas. Men
stampte de aarde enkel aan en beplantte de hellingen met gras en hagen. Van zodra deze omwallingen dan ook niet meer
onderhouden werden, takelden ze snel af. De definitieve ontmanteling kwam er onder Jozef II tussen 1782-85. Veel
vestingterreinen werden toen openbaar verkocht.
Toch vindt u er tot op vandaag nog sporen van terug in het stratenplan van Sint-Kruis. Wie door de Altebijstraat rijdt (met
vroeger de toepasselijke naam ‘Vestingstraat’) zal er een knik in de straat aantreffen die het tracé volgde van een oud
bastionpunt. Ook in de Dampoortstraat en aan de Driekoningenweg (kant ringweg) kunt u dit nog zien.
4.6. 1795 - Sint-Kruis wordt onafhankelijke gemeente, los van Brugge. __________________________________________
Na de uitbreiding met de ‘Paallanden’ bleef de
situatie in Sint-Kruis eeuwen ongewijzigd.
Dit veranderde drastisch toen de Zuidelijke
Nederlanden in 1795 bij Frankrijk werden ingelijfd.
Alle ‘Paallanden’ werden van de stad Brugge
afgenomen en bij de randgemeente gevoegd.
Maar als autonome gemeente had Sint-Kruis nu ook
een eigen gemeentehuis nodig. En daar kunt u nog
een mooi spoor van terugvinden in de Moerkerkse
Steenweg 194. Tussen 1933 en 1965 was ‘De Zorge’
het gemeentehuis van Sint-Kruis. Deze charmante
herberg werd door de toenmalige burgemeester
Janssens gerestaureerd en vanaf 1933 als
gemeentehuis gebruikt.
De oude herberg ‘De Zorge’ was ooit het gemeentehuis van Sint-Kruis. Deze herberg wordt in het boek ‘Sint-Kruis, geschiedenis van de Brugse rand’ van R. Duyck als een erg populaire plek voor de Bruggelingen beschreven. Ze kwamen er graag een boterham met hesp eten of ‘bollen’ op de ondertussen verdwenen bolbaan voor de herberg (foto gezien van op de Moerkerkse Steenweg).
Sporen van de gebastioneerde omwalling in de Dampoortstraat. De rode pijl duidt de knik aan die door een oud bastionpunt is ontstaan (luchtfoto, 2000, Stad Brugge).
De gebastioneerde omwalling aan de kant van Sint-Kruis (eigen bewerking van kaart uit ‘Brugge’, Mark Ryckaert, 1991).
16
Vivenkapelle behoorde tot 1978 bij Sint-Kruis (kaart uit cursus ‘Historische geografie’, Mark Ryckaert, 2005).
4.7. 1971 – Sint-Kruis terug bij Brugge. ___________________________________________________________________
In Brugge vond in 1971 één van de eerste grote fusies in België plaats. Het ‘kleine’ Brugge fusioneerde met zijn
toenmalige randgemeenten Sint-Andries, Sint-Michiels, Koolkerke, Lissewege, Dudzele, Assebroek én Sint-Kruis. De fusie
van 1971 bezorgde de inwoners van Sint-Kruis een nieuw gemeenschapshuis. De stad Brugge bouwde dicht bij de kerk
een nieuw gebouw waar de inwoners van Sint-Kruis tot op vandaag terecht kunnen in de plaatselijke bibliotheek, in de
dienst bevolking en bij een afdeling van de politie.
Het oude gemeentehuis ‘De Zorge’ werd vanaf toen de uitvalsbasis voor plaatselijke verenigingen (o.a. voor de
Heemkundige Kring ‘Maurits Van Coppenolle’ en de Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis).
Deze fusie was geen primeur voor Sint-Kruis: ook tussen 1942 – 1944 werd Sint-Kruis reeds bestuurd vanuit Brugge, maar
het einde van de Tweede Wereldoorlog luidde ook het einde van deze tijdelijke fusie in.
4.8. 1978 – Vivenkapelle scheurt zich af van Sint-Kruis.______________________________________________________
De parochie Vivenkapelle was in 1885 opgericht en strekte
zich uit over het grondgebied van Sint-Kruis, Damme en
Moerkerke. Tot in 1978 was Vivenkapelle een onderdeel van
Sint-Kruis (en Brugge). Maar bij de totstandkoming van de
nieuwe stad Damme op 1 januari 1978 werd de wijk
Vivenkapelle van Brugge losgekoppeld en toegevoegd aan
Damme. De officiële reden hiervoor was dat Vivenkapelle als
geografisch gebied (polders) meer aansloot bij Moerkerke en
Damme, dan bij de vroegere gemeente Sint-Kruis.
Maar de Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis ontdekte nog een
veel sappiger verklaring. De toenmalige burgemeester van
Damme, Daniël Coens, woonde voor de fusie in Sijsele. Zijn
stadhuis lag echter in Damme. Elke morgen moest hij over
Brugs grondgebied naar zijn stadhuis en dat vond hij niet
kunnen… Hij haalde zijn slag thuis: door de inlijving van
Vivenkapelle bij Damme diende hij inderdaad geen Brugs
grondgebied meer te overschrijden.
4.9. Een toemaatje: de rijke geschiedenis van de noordergrens van Sint-Kruis. ___________________________________
Niet alleen Sint-Kruis, ook zijn noordergrens kende een rijke geschiedenis. Bij deze het verhaal in een notendop.
In 1134 vond een dramatische storm plaats in deze regio. Door deze stormvloed schuurde de zee een grote geul uit tot
aan Damme. Het nieuwe Zwin was geboren. Het Zwin kwam dus niet tot aan de Brugse binnenstad en is jonger dan
Brugge. Op de plaats waar nu Damme ligt bouwde men letterlijk een dam om het zeewater tegen te houden. Het gehucht
Damme ontstond zo’n 50 jaar later (rond 1180).
De stad Brugge zag de kans tot een goede verbinding met de zee en diepte een kleine bestaande afwatering uit tot in
Damme. Zo werd Brugge dankzij het Zwin een wereldhaven en werd Damme in de 13de en 14de eeuw een belangrijke
voorhaven van Brugge.
Alle goederen kwamen langs het Zwin de stad in. De constante zeedreiging werd afgeblokt door het bouwen van allerlei
dijken. Dit had vele voordelen, maar ook één belangrijk nadeel. Het Zwin begon te verzanden, ondanks allerlei dure, vaak
ook even nutteloze maatregelen. Langzaam verdween de economische betekenis van het Zwin, van Damme en van
Brugge.
17
Met Napoleon werd het landschap tussen Brugge en Damme grondig herschikt. Getuige hiervan is de Damse Vaart of het
Napoleonkanaal.
In zijn strijd met de Engelsen wou Napoleon namelijk op alles voorbereid zijn. Hij wou te allen tijde over een goed transport
beschikken achter de kust om snel zwaar militair materiaal en troepen te vervoeren. Hij kon daarvoor het kanalenstelsel
tussen Duinkerke en Brugge gebruiken. Maar tussen Brugge en de Westerschelde (Breskens) waren de bestaande geulen
en waterlopen onbruikbaar voor militaire watertransporten.
Napoleon besloot toen om een kanaal te laten graven tot aan de Westerschelde. In 1811 startte men met de graafwerken.
Dit waren gigantische ondernemingen waar duizenden mensen en hele families aan meewerkten. Er is onder andere ook
sprake van een 300-tal Spaanse krijgsgevangen.
Van Brugge tot Damme volgde dit kanaal ongeveer het tracé van het oud middeleeuws kanaaltje naar Damme. In Damme
ging deze Napoleonvaart dwars door het oude centrum en de oude Korenmarkt. Het uitzicht van Damme veranderde
drastisch. Heel wat merkwaardige huizen vielen onder de sloophamer.
In 1815 echter wordt Napoleon verslagen. De graafwerken waren nog maar tot aan Hoeke gevorderd. Willem I trok het
kanaal door tot aan de vestingen van Sluis. Er was nu een verbinding van Brugge tot aan Sluis, maar na 1830 verliest het
kanaal zijn militaire betekenis door de weinig vriendschappelijke verhoudingen tussen België en Nederland.
Indrukwekkend beeld hoe vroeger een kanaal werd uitgegraven. Ook het Napoleonkanaal moet een gigantische operatie geweest zijn. Dit is een detail uit een schilderij over de uitdieping van het kanaal Brugge – Gent. In de 2de helft van de 18de eeuw werden daarvoor zo’n 3.500 arbeiders aangenomen (afbeelding uit ‘Brugge’, V. Vermeersch, 2002).
De toren van de Onze-Lieve-Vrouwkerk van Damme. Voor één euro kunt u in de zomermaanden een avontuurlijke tocht naar de top van deze toren aanvatten. Daarboven krijgt u een uitzonderlijk zicht op het gebied tussen Damme en Brugge, de polders van Sint-Kruis en de nabije omgeving. Een aanrader. De kerk van Damme dateert uit de 13de en 14de eeuw. Een groot deel van de kerk werd in de 18de eeuw gesloopt omdat de kerk veel te groot was voor de geslonken bevolking en omdat het onderhoud te kostelijk was. Enkel de 2 zijmuren van de middenbeuk bleven dichtgemetseld staan als steun voor de toren. In de 18de eeuw werd ook de bouwvallige torenspits afgebroken. U leest het goed, de spits werd afgebroken. De toren heeft dan ook nooit als vuurtoren gediend …
18
II. Start wandel- / fietsroute doorheen Sint-Kruis.
II 1. Van Kruispoort naar de kerk van Sint-Kruis.
De rondleiding begint aan de
Kruispoort, meer bepaald aan de
buurtweg Driekoningenweg (chemin
nr. 18 in de ‘Atlas der Buurtwegen’).
U volgt deze Driekoningenweg,
richting Leopold Debruynestraat. Net
voor de Schaakstraat slaat u een
anderen oude buurtweg (sentier nr.
21) aan uw linkerkant in. U komt dan
uit op de Schaakstraat en volgt die tot
aan de kerk van Sint-Kruis.
Onderweg komt u meer te weten over
de Brugse Zotten, de verdwenen
molen van Leopold Debruyne, het
bekken van 1 miljoen liter water en
nog veel meer.
Aan het kerkplein zal de kerk voor u uit
de biecht klappen.
(1) Kruispoort, van Christo tot Brugse Zotten.
(2) De eerste Coca-Cola (voor Brugge) kwam uit Sint-Kruis.
(3) Via de Driekoningenweg naar de verdwenen molen van Leopold Debruyne.
(4) Een buurtweg naar de Schaakstraat.
(5) Een nieuw baken in het landschap: de watertoren.
(6) Aan de kerk van Sint-Kruis:
1. Hoe herkent men een neogotische kerk?
2. Waarom zijn er zoveel graven van (Brugse) notabelen aan de kerk van Sint-Kruis?
3. Meerdere verwijzingen naar Mexico in Sint-Kruis.
4. Een eeuwenoude taxusboom.
5. Julius Delaplace, gefusilleerd tijdens de Eerste Wereldoorlog.
6. Het Brugse bisdom erft een enorme nalatenschap.
7. Voorbij de kerk reed er vroeger een tram.
De rode lijn op dit kaartje duidt de route aan tussen de Kruispoort en de kerk van Sint-Kruis. De bijhorende nummering vindt u ook terug in de teksten. Zo kunt u gemakkelijk de informatie, die bij een bepaalde plek, beeld, kasteel,… hoort, terugvinden.
19
De Kruispoort, 1562. Een man is met paard en kar onderweg naar Sint-Kruis (detail uit kaart Marcus Gerards, Koninklijke Gidsenbond van Brugge en West-Vlaanderen, 2000).
(1) Kruispoort, van Christo tot Brugse Zotten.
We starten ons verhaal aan de Driekoningenweg met
zicht op de Kruispoort. Deze Kruispoort werd gebouwd
tussen 1400 en 1406 (ter vervanging van een andere
oude poort) en behoorde tot de tweede
stadsomwalling van de stad Brugge.
Tot op vandaag kunt u ook nog duidelijke sporen van
deze stadsomwalling terugvinden. De verhoudingen
zijn misschien wat verwarrend op het bijhorende
kaartje van Marcus Gerards, maar de huidige ringweg
ligt nu tussen de oude binnen- en buitenwal (of tussen
het kanaal Brugge – Oostende en het Zuidervaartje).
De Kruispoort is reeds 600 jaar een baken tussen de
Brugse binnenstad en de deelgemeente Sint-Kruis.
In de middeleeuwen (en nu) lag de Kruispoort op een
halfuur wandelen van het kasteel Male. Het kasteel
van Male was toen erg belangrijk. De graven van
Vlaanderen resideerden namelijk niet alleen te
Brugge, in hun burcht, maar ook in het grafelijk kasteel
van Male.
Toch is het contrast met vandaag groot. Waar men
vroeger in hoofdzaak te voet richting kasteel Male
wandelde, telt men anno 2006 zo’n 10.000
autobewegingen per dag. De aanwezigheid van een
uitgebreid aanbod van handelszaken langs de Maalse
Steenweg zal daar niet vreemd aan zijn. Denken we
maar aan Carrefour, Delhaize, Aldi en Lidl. Enkel de
Colruyt ontbreekt nog om het rijtje van belangrijke
warenhuizen compleet te maken.
Hier mag een kleine anekdote over de Kruispoort niet
ontbreken. Bij onder andere de verwelkoming van
keizer Karel te Brugge werd de Kruispoort volledig met
mooie lakens behangen. Dit was ook in die tijd
indrukwekkend en niet zo evident. De bekende
hedendaagse kunstenaar Christo is misschien dan
toch niet zo hedendaags. Eeuwen voor Christo de
Reichstag in Duitsland inpakte hadden de
Bruggelingen reeds hetzelfde gedaan met de
Kruispoort.
De Blijde Intrede van keizer Karel te Brugge in 1515. De straten en belangrijke gebouwen langs het traject van de intrede werden versierd. Op deze miniatuur herkent u de Kruispoort die met grote blauwe doeken was versierd (afbeelding uit ‘Brugge’, V. Vermeersch, 2002).
De legende van ‘De Brugse Zotten’. Het is misschien wat kort uit de bocht, maar de inwoners van Sint-Kruis kunnen gerust zijn. Ze behoren niet tot de Brugse Zotten. Want zoals de Gentenaars ‘stroppen’ genoemd worden, de Mechelaars ‘Maneblussers’, worden Bruggelingen al sinds eeuwen als ‘zotten’ bestempeld. Een legende vertelt namelijk dat Bruggelingen aan Filips De Goede in 1437 toelating vroegen om een gekkenhuis te bouwen. Waarop de hertog zou geantwoord hebben. ‘Sluit de poorten van de stad en je hebt een zothuis’. Het heeft zo ook voordelen om buiten de stad te wonen … Maar ook de inwoners van de Brugse binnenstad moeten zich niet ongerust maken, want Brugge had reeds voor 1400 een eigen verpleeghuis voor ‘dulle lieden’ in de Boeveriestraat. Zoals vele legendes is ook deze dus eerder onwaarschijnlijk. Toch blijft deze legende tot op vandaag verder leven, met recent nog de lancering van een nieuw streekbier ‘De Brugse Zot’.
20
(2) De eerste Coca-Cola (voor Brugge) kwam uit Sint-Kruis.
In de Driekoningenweg komt u op uw rechterkant dit hoge gebouw tegen (cf. foto links midden). Hier was sinds het begin
van de 20ste eeuw een brouwerij ‘Gambrinus’ gelegen.
Wist u dat in dit gebouw na de Tweede Wereldoorlog de eerste Brugse Coca-Colabottelarij gevestigd was? De
hoofdingang was weliswaar aan de Maalse Steenweg gelegen, maar in dit gebouw werd de Coca-Cola op de fles gedaan.
(3) Via de Driekoningenweg naar de verdwenen molen van Leopold Debruyne.
Via de Driekoningenweg gaat u naar de Leopold Debruynestraat. De Driekoningenweg is een oude landweg naar het
kasteel Puyenbroek. Deze weg, tussen de Moerkerkse en Maalse Steenweg, werd vroeger ook de Molenstraat genoemd.
In de 18de eeuw stond er langs deze weg namelijk een houten molen.
Door de fusie van Brugge met haar randgemeenten ontstonden er in 1971 heel wat problemen voor gelijkschakeling. Er
waren bijvoorbeeld nu plots zes ‘Molenstraten’ in Brugge, waaronder ook een Molenstraat in de buurgemeente Assebroek.
Dit kon niet en alle straatnamen werden uitgezuiverd. Het verdict voor de Molenstraat was het volgende. Assebroek bleef
zijn Molenstraat behouden. In Sint-Kruis kreeg de Molenstraat de naam van een belangrijk molenaar: Leopold Debruyne.
Het molenaarshuis van Leopold Debruyne in Sint-Kruis (foto gezien van op de Schaakstraat). Een molen in Sint-Kruis was eerder een uitzondering. Het overgrote deel van de molens bevond zich op de Brugse vesten. Op de kaart van Marcus Gerards (1562) telde Brugge wel 25 molens. Dat was noodzakelijk om alle monden in de stad te kunnen voeden. Het graan werd dicht bij de stad gemalen, zodat het onmiddellijk door de bakkers kon gebruikt worden. De molens kregen het ‘windrecht’ of ‘maalrecht’ van de heer, later van het stadsbestuur. Dit betekende dat er in de onmiddellijke omgeving van de molens (100 meter) geen belemmeringen mochten zijn om de wind tegen te houden. Zelfs in de jaren 1990 was er daar nog discussie over omdat de molenaars zich op dit oude windrecht beriepen om te eisen dat alle bomen dicht bij de molens gerooid zouden worden. Een commissie van wijzen oordeelde echter dat deze kaalslag niet meer te verantwoorden was. De molens hebben dan ook geen puur economische betekenis meer zoals vroeger. En vergis u niet. Van de 4 bestaande molens op de Kruisvest is er slechts eentje authentiek en daar gebouwd: de Sint-Janshuysmolen of de Bakkersmolen. De drie andere molens komen respectievelijk uit Olsene (De Bonne Chiere), Beveren (De Nieuwe Papegaai) en Meulebeke (De Nieuwe Koelewei).
Een oude Coca-Colabottelarij in Sint-Kruis (foto gezien van op de Driekoningenweg).
Aanduiding van de oude, ondertussen half verdwenen buurtweg (sentier nr. 21) tussen de Leopold Debruynestraat en Schaakstraat. Detail uit ‘Atlas der Buurtwegen’, 1841, Provincie West-Vlaanderen.
21
(4) Een oude buurtweg naar de Schaakstraat.
In de Leopold Debruynestraat vindt u nog een oude buurtweg die de verbinding maakt met de Schaakstraat.
In de ‘Atlas der Buurtwegen’ staat het begin van deze aardeweg, kant Leopold Debruynestraat, aangeduid als sentier nr.
22. Een deel van deze buurtweg uit de ‘Atlas der Buurtwegen’ bestaat ondertussen niet meer (cf. p. 19 - kaartje met rode
kruisjes). Dit oorspronkelijke tracé liep in een meer rechte lijn naar de kerk. We spreken hier dan ook over een kerkwegel.
Deze buurtweg of kerkwegel wordt in ‘Inventaris van het bouwkundig erfgoed - Sint-Kruis’ ook beschreven als een
onderdeel van de oude ‘lyckweg van Male’ naar het dorp Sint-Kruis.
Wat opvalt, is dat er volgens de ‘Atlas der Buurtwegen’ ook een buurtweg (sentier nr. 21) van de Leopold Debruynestraat
naar de Maalse Steenweg liep, over de parking van het grootwarenhuis Lidl.
(5) Een nieuw baken in het landschap: de watertoren.
Hoewel de molen van Leopold Debruyne al sinds 1920 verdwenen is, is daar 40 jaar later een nieuw baken in het
landschap ontstaan. En opnieuw vanuit een economische betekenis, meer bepaald voor de watervoorziening voor Sint-
Kruis en ruime omgeving. Gebouwd in baksteen in 1961, naar een ontwerp van architectenbureau Lantsoght, is deze toren
zo’n 50 meter hoog.
U kunt deze toren op aanvraag bezoeken en wordt dan boven op een verrassend gezicht getrakteerd over Sint-Kruis,
terwijl men het water hoort stromen.
Dit deel van deze oude buurtweg is nog het oorspronkelijk tracé zoals vastgelegd in de ‘Atlas der Buurtwegen’ (foto gezien dicht bij de Leopold Debruynestraat).
Verdwenen buurtweg (sentier nr. 21) naar de Maalse Steenweg (foto gezien van uit de Leopold Debruynestraat).
Schaakstraat anno 2006, met in de verte de kerk van Sint-Kruis. Vele open plekken zijn ondertussen volgebouwd (foto gezien van op de watertoren).
Schaakstraat anno 1962 (foto uit ‘Sint-Kruis oud en nieuw’, M. Cafmeyer, 1970).
22
Verderop in dit eindwerk komt u ook meer te weten over de waterbevoorrading van Damme vanuit de vijvers van Male.
Hiervoor gebruikte men in de middeleeuwen de techniek van het hellend vlak. Ook de watertoren van Sint-Kruis wordt zo
bevoorraad. Door het hoogteverschil tussen het winningsgebied en Sint-Kruis liggen de grote toevoerleidingen met een
kleine hellingsgraad naar Sint-Kruis. Zo komt het water via ‘natuurlijk verloop’ tot in de watertoren. Om de doorvoer van
water in deze grote leidingen (diameter van 0,7 à 1 meter) optimaal te laten verlopen wordt gebruik gemaakt van een
opjaagstation (een pompstation). Het water moet namelijk grote afstanden afleggen vooraleer het in de watertoren van
Sint-Kruis toekomt: het water komt zowel uit het Albertkanaal als uit de Ardennen, Henegouwen en Vlaams Brabant.
In de toekomst zullen er volgens zonemanager Marc Floor geen nieuwe watertorens in het landschap verrijzen. De
kostprijs van de bouw van een dergelijke toren is te duur geworden in vergelijking met de bouw van een bassin met
krachtige pompen.
Wist u dat er ook aan de vesten nog een watertoren staat, die intens gebruikt wordt? De watertoren valt niet op omdat hij
omhuld is met een middeleeuws jasje, maar het is wel degelijk een nog werkende watertoren.
Watertoren Sint-Kruis. Boven in de toren bevindt er zich op een hoogte van 35 meter een waterkuip met een capaciteit van 1.000.000 liter water (foto gezien van op de Maalse Steenweg).
Gentpoortvest. Dit is geen middeleeuws bouwwerk, maar een watertoren (foto gezien van op de ringweg).
23
Het kerkhof en de kerk van Sint-Kruis liggen op een oude zandrug. U kan dit ter plaatse nog zien: het kerkhof ligt ongeveer een meter hoger dan de omliggende wegen (foto gezien van op de Boogschutterslaan).
Schets met locatie van de kerken van Sint-Kruis (kaart uit ‘De kerk van de H. Kruisverheffing in Sint-Kruis’, K. Dendooven, 2003).
(6) De kerk van Sint-Kruis.
6.1. Hoe herkent u een neogotische kerk?
U staat hier voor de kerk van Sint-Kruis. Zoals eerder toegelicht is
er reeds in de 11de eeuw sprake van de parochie Sint-Kruis. Maar
de kerk die u hier ziet dateert duidelijk niet uit de 11de eeuw. Dit is
een neogotische kerk die in de 19de eeuw werd gebouwd (1851-
57). Het is wel de 4de kerk voor Sint-Kruis die ongeveer op deze
plaats heeft gestaan. Het onderstaande plan maakt duidelijk dat
het huidige kerkhof zich op de plaats bevindt waar de oude kerken
van Sint-Kruis gebouwd werden.
In de 19de eeuw verandert er veel. Soms te veel, waardoor de 19de
eeuwse mens ook teruggrijpt naar de zekerheden uit het
middeleeuwse verleden. Men kijkt terug op naar de gotiek, met zijn
gebouwen die als het ware naar de hemel reiken. Zeker voor
Brugge ging de gotiek ook samen met een ongekende rijkdom en
bloei (cf. bouw van het gotisch stadhuis, Onze-Lieve-Vrouwekerk
in scheldegotiek, het Belfort, …). De ‘neogotische’ mens hoopte
door het gebruik van de neogotiek ook de welvaart uit de
middeleeuwen terug te krijgen.
Een ander opvallend feit is dat de neogotische kerkenbouwer zo
hoog mogelijk wilde bouwen. Hoe hoger, hoe dichter bij het licht
en dus ook bij de hemel. Ook de neogotische kerk van Sint-Kruis
kunt u al van ver zien liggen. De kerk troont uit boven de Sint-
Kruis. Om deze reden heeft de kerk grote glasramen, die het licht
(symbool voor Jezus Christus) binnen laten.
Maar als men hoog bouwt en veel glasramen gebruikt dan wordt
de kerk heel broos. Het dak moet wel ‘ergens’ op rusten. Daarom
ziet u bij neogotische kerken veel spitsbogen (om de druk te
splitsen boven de ramen), meerdere steunberen (u kunt dit aan de
voorkant duidelijk zien) en schalken (vangen de druk op van de
gewelfribben in de kerk).
De kerk van de H. Kruisverheffing in Sint-Kruis, met opvallende neogotische kenmerken (foto gezien van op het kerkplein). De plannen werden door P.N. Croquison en J.B. Bethune (een belangrijk voortrekker van de neogotiek in België) opgemaakt.
Dit is een herkenningspunt aan de kerk om de hoogte te berekenen (o.a. voor de hoogtelijnen op een stafkaart). De drempel van de kerk van Sint-Kruis ligt op 7,85 meter (foto gezien aan de voorkant van de kerk).
24
Als u de neogotische kerk van Sint-Kruis bekijkt, dan valt u misschien op dat het altaar van de kerk in oostelijke richting is
georiënteerd. Dit was niet zomaar. De Christen mens richtte zich namelijk speciaal naar het oosten, naar Jeruzalem, maar
ook naar de opkomende zon of het licht. Het altaar is dan ook altijd omgeven door meerdere glasramen. De gelovigen
komen de kerk binnen langs de westzijde en worden als het ware aangezogen door het licht of door Jezus.
In de 2de helft van de 19de eeuw was Brugge een belangrijk centrum van de neogotiek. Niet alleen in Sint-Kruis ook in
Brugge en omgeving vindt u nog vele voorbeelden van deze neogotiek terug: de parochiekerk en het klooster van
Vivenkapelle, het Provinciaal Hof en het Postgebouw op de Markt, de Rijksnormaalschool in de Sint-Jorisstraat, enz.
6.2. Waarom zijn er zoveel graven van (Brugse) notabelen aan de kerk van Sint-Kruis? ____________________________
Een begraafplaats wordt nu nog vaak een ‘kerkhof’ genoemd. De doden
werden vroeger namelijk in het hof, de tuin onmiddellijk naast de kerk
begraven, zo dicht mogelijk bij het altaar.
Maar zeker in de grote steden was dit na verloop van tijd in strijd met alle
regels van openbare gezondheid en hygiëne. Rottende lijken waren een
gevaar voor het grond- en drinkwater, met allerlei ziekten tot gevolg. Een
voorbeeld om dit te staven. Het vroegere Karmelietenklooster (aan de
huidige Carmersstraat – Carmersbrug), lag in een drukbewoonde wijk,
waar in een periode van 150 jaar zo’n 2.500 doden werden begraven…
Ook de uitdrukking ‘rijke stinkerds’ vindt hier zijn oorsprong. Wie echt rijk
en welgesteld was, kon zich een rustplaats binnen de kerk kopen en werd
niet in het kerkhof begraven. Hij of zij lag dan dichter bij het heilige der
heiligen. Dit had echter ook minder aangename consequenties voor de
kerkgangers. Want niet alle graven waren even goed afgesloten, waardoor
de stank door spleten en gleuven tot in de kerk kwam. Gelukkig was er
ook wierook …
Keizer Jozef II zag dat het zo niet meer verder kon en verbood in 1784 om in de steden nog doden in of rond de kerken te
begraven. Dat hij ook zo de katholieken nog wat kon pesten was mooi meegenomen, want zijn beleid vertoonde meerdere
antiklerikale trekjes. Maar als de doden niet meer in de stad Brugge konden begraven worden, was er nood aan een
nieuwe centrale begraafplaats. Die werd aangelegd in Assebroek, lag op ‘de buiten’ en was niet verbonden aan een daar
aanwezige kerk.
Veel begoede Bruggelingen stonden echter erg afkerig tegen deze nieuwe en vreemde begraafplaats. De rijkere burgers
en leden van de aristocratie lieten zich dan ook veel liever begraven op het eeuwenoude ‘plattelandskerkhof’ van Sint-
Kruis. Als u op het kerkhof van Sint-Kruis wandelt, dan vallen de monumentale graven van de notabelen meer dan op.
Omwille van plaatsgebrek kreeg ook de parochie Sint-Kruis een nieuw kerkhof, verder weg van de kerk. Op het einde van
de Pastorieweg werd in 1950 een nieuw kerkhof aangelegd én ingewijd.
Het graf van de familie De Rycker - Valckenaere naast de ingang van de kerk van Sint-Kruis. Vroeger zag dit er redelijk vervallen uit. Inwoners van Sint-Kruis dachten verkeerdelijk dat dit het lijkenhuisje was (foto gezien van op de Moerkerkse Steenweg).
25
6.3. Meerdere verwijzingen naar Mexico in Sint-Kruis. _______________________________________________________
Het is u misschien nog niet opgevallen: de Mexicostraat, het café
Mexico in de Moerkerkse Steenweg, het grafmonument van Leon
Visart de Bocarmé (1837 – 1900), …
Wat heeft Sint-Kruis met Mexico te maken? Mexico brengt ons naar het
Belgische Koningshuis, meer bepaald naar de Belgische prinses
Charlotte. Zij was de dochter van Leopold I en huwde reeds op 17-
jarige leeftijd met Maximiliaan van Oostenrijk. Zeven jaar later werd ze
keizerin van Mexico en zag ze een glorieuze periode voor haar als
keizerin. Maar de Mexicaanse revolutie brak los. Charlotte kwam naar
Europa en België op zoek naar steun voor haar man. Ze riep
tevergeefs de hulp in van de paus en de Franse keizer.
Belgische landgenoten trokken wel naar Mexico om mee te strijden met
de keizer en dit speciaal om haar ter wille te zijn. Onder de
landgenoten bevond zich ook Leon Visart de Bocarmé, geboren te Sint-
Kruis, die mee ging vechten. Het bracht echter geen zoden aan de dijk en de keizer werd gefusilleerd. Keizerin Charlotte
vluchtte naar Europa en werd depressief en waanzinnig. Ze werd afgezonderd in een kasteel, als een gekke vogel in een
gouden kooi.
Leon Visart de Bocarmé werd begraven in Sint-Kruis, in een graf gemaakt uit roze en wit Italiaans marmer.
De ‘Thomas Moore’-fans willen we er eveneens attent op maken dat zij op het kerkhof van Sint-Kruis het graf van Mary
Moore kunnen terugvinden. Mary Moore was ondermeer priorin van het Engels klooster in Brugge.
6.4. Een eeuwenoude taxusboom._______________________________________________________________________
Naast de kerk van Sint-Kruis kunt u een oude taxusboom aantreffen. Volgens een door de Werkgroep Geschiedenis Sint-
Kruis gecontacteerde bioloog zou deze boom enkele honderden jaren oud kunnen zijn.
U moet er eens op letten; u kunt ook op andere kerkhoven taxusbomen aantreffen. Deze boom heeft namelijk een grote
symboolwaarde. Soms kan het gebeuren dat de afhangende takken van zo’n taxusboom de grond raken, waardoor ze
weer wortel schieten. In de mythologie is de taxusboom dan ook een symbool voor het eeuwige leven. Maar dit niet alleen,
de boom op zich is eveneens dodelijk. Door het eten van de pitten van zo’n taxusboom kan men ook sterven…
Grafmonument Leon Visart de Bocarmé (foto gezien op het kerkhof van Sint-Kruis).
Op het grafmonument van Visart de Bocarmé staat een verwijzing naar ‘Legion Belge Mexicane’ (foto gezien op het kerkhof van Sint-Kruis).
Het graf van Mary Moore, afstammeling van Thomas Moore, met op de achtergrond het grafmonument van Leon Visart de Bocarmé (foto gezien op het kerkhof van Sint-Kruis).
26
Oorlogsmonument bij de kerk van Sint-Kruis. Linksboven staat Julius Delaplace. Aan de rechterkant ziet u de ‘Maagd van België’ met een palmtak over een gesneuvelde soldaat. (foto gezien op het kerkplein van Sint-Kruis).
6.5. Julius Delaplace, gefusilleerd tijdens de Eerste Wereldoorlog. _____________________________________________
Op het plein voor de kerk van Sint-Kruis staat sinds 1919 een oorlogsmonument voor militairen en burgers die omkwamen
tijdens de Eerste Wereldoorlog. Op dit monument, gemaakt door de Brugse kunstenaar Gustaaf Pickery, staan er 49
namen, waaronder Julius Delaplace. Maar waarom staat enkel Julius ook op de voorkant van het monument afgebeeld?
Julius Delaplace zat in de Eerste Wereldoorlog in het verzet en smokkelde brieven naar Nederland. Van daaruit werden de
brieven naar Engeland gestuurd en zo naar de Belgische troepen aan de frontstreek. Hij werd echter gevat door de
Duitsers en op beschuldiging van spionage op 8 mei 1916 in de Brugse kazerne aan de Kazernevest gefusilleerd.
Deze kazerne bevond zich aan de huidige Kazernevest (waar nu het Gerechtsgebouw staat). Ook op die plaats kunt u nog
een klein monument terugvinden voor Julius Delaplace en 9 andere personen die er werden gefusilleerd.
Een gedenkplaat voor de overleden monniken van de Duinenabdij ‘Ter Doest’. De bovenste witte pijl wijst naar ‘Abdye Van Duynen’. De onderste naar ‘Nicolaas De Roover’ (foto gezien aan de zuidmuur van de kerk van Sint-Kruis).
Een oude taxusboom net naast de kerk (foto gezien aan de kerk van Sint-Kruis.
Ook in Lo staat er een oude taxusboom. Hier vertelt de legende dat Caesar zijn paard aan deze boom heeft vastgemaakt toen hij op weg was naar Engeland. Of dit waar is of niet laten we in het midden, wat er wel geweten is, is dat taxusbomen tot de bomen behoren die het oudst kunnen worden in Europa.
27
6.6. Het bisdom erft een enorme nalatenschap. ____________________________________________________________
Aan de kerk van Sint-Kruis vindt u deze gedenkplaat van Nicolaas De Roover (cf. foto p. 25). Ook in de vloer van de kerk
van het Begijnhof, in de muur van de nieuwe kapel in het kasteel van Male en op nog andere plaatsen vindt u dergelijke
gedenkplaten terug. Waarom was deze man zo belangrijk, dat hij in vele kerken een dure grafplaat kreeg?
Dit is te verklaren door de uitzonderlijke erfenis die Nicolaas De Roover heeft nagelaten. Hij was een belangrijke monnik
van de vroegere Duinenabdij, meer nog hij was de laatst levende monnik van de Duinenabdij. Eén man, Nicolaas De
Roover, was dus de feitelijke eigenaar van alle bezittingen van deze immense abdij. En het bisdom zei niet nee tegen
deze gigantische erfenis. Vele bezittingen van de abdij werden door het bisdom gebruikt om andere kerken te versterken,
waaronder de kerk van Sint-Kruis, van het Begijnhof, de kapel te Male, enz.
Wat kwam er in bezit van het Brugse bisdom? Meer dan 77 hectare landerijen en de nu nog bestaande tiendenschuur van
de vroegere abdij ‘Ter Doest’ in Lissewege. De schuur werd onlangs gerestaureerd en is een pareltje van oude
bouwkunst. Nu ligt daar ook het restaurant ‘Ter Doest’.
Het bisdom erfde ook de meer recente Brugse Duinenabdij in de binnenstad. Deze wordt nu als Grootseminarie gebruikt
en als archiefplaats van een groot deel van de oude handschriften van ‘Ter Doest’. Dit Grootseminarie beschikt nog altijd
over grote tuinen, weiden, boomgaarden, met koeien, … in de binnenstad van Brugge. Absoluut een bezoek waard. In dit
seminarie worden sinds de 19de eeuw priesteropleidingen georganiseerd. In andere provincies werden die
priesteropleidingen onlangs gecentraliseerd in één seminarie te Leuven. Enkel Brugge blijft autonoom verder werken. En
toevallig of niet. In Brugge zijn er in 2006 4 of 5 nieuwe kandidaten voor de priesteropleiding, in Leuven geen enkele.
6.7. Voorbij de kerk reed er vroeger een tram. _____________________________________________________________
Inderdaad, vanaf 1904 reed er een stoomtram op een
buurtspoorweg tussen de Kruispoort, Moerkerke,
Middelburg en Aardenburg (lijn 119). Voor de inwoners was
dit een industrieel wonder: deze ‘stoommachine’ of
‘vierduivel’ kon tot 4 wagons over een afstand van +- 22 km
in één uur trekken. Voordien kende men wel een paardentram, maar die kon nooit zo snel vier wagons trekken. Opvallend
is dat er 100 jaar geleden blijkbaar een intenser contact was tussen Brugge en Aardenburg. Er werd zelf een
buurtspoorweg tussen beide steden aangelegd. Op vandaag zijn die contacten met het Nederlandse Aardenburg sterk
teruggelopen.
Er werd eveneens een buurtspoorweg aangelegd tussen de Dampoort en de Gentpoort, waardoor lijn 119 een verbinding
kreeg met de lijn naar West-Kapelle/Sluis/Knokke (aan de Dampoort) en met de lijn naar Knesselare/Ursel (aan de
Gentpoort).
De Moerkerkse Steenweg kort na de Tweede Wereldoorlog. Aan de rechterkant vallen de ‘trampalen’ van tram 6 op (foto uit ‘Sint-Kruis in Postkaarten’, Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis, 2004).
Begin 20ste eeuw reed er een elektrische tram door Sint-Kruis (foto uit ‘Sint-Kruis geschiedenis van de Brugse rand’, R. Duyck, 1987).
28
Op zaterdag werden er extra wagons aan de stoomtram
gekoppeld om de vele boerinnen met eieren en boter naar
de Brugse markt te kunnen brengen.
Na de Tweede Wereldoorlog blies de stoomtram in Sint-
Kruis zijn laatste adem uit. Flexibelere busverbindingen
zorgden voor een alternatief vervoer.
Vanaf 1913 - 1914 reed er ook een elektrische tram ‘lijn 6’
vanaf het station van Brugge naar Sint-Kruis. Het traject
liep niet langs de ring, maar door de stad. Het station van
Brugge lag toen nog op ’t Zand (pas in 1939 werd er een
nieuw station op de huidige locatie aan het Stationsplein
gebouwd).
Maar in het begin van de 20ste eeuw vertrok de tram dus op
’t Zand, reed langs de Markt, door de Breidelstraat,
Hoogstraat, Langestraat en dan via de Kruispoort,
Moerkerkse Steenweg tot aan het eindpunt Doornhut. Dit
tramspoor lag aan de kant waar nu de oude herberg ‘De
Zorge’ ligt.
Om door de Kruispoort te kunnen rijden met de tram moest
de doorgang er verhoogd worden. De Koninklijke
Commissie voor Monumenten verzette zich daartegen en
men besliste toen om het wegdek aan de Kruispoort te
verlagen.
Tot op vandaag kunt u nog sporen terugvinden van deze
oude tram. In de binnenstad had men geen ruimte genoeg
om extra palen te zetten. Men bevestigde de stroomdraden
er rechtstreeks aan de huizen. Vanaf de Breidelstraat, via
de Hoogstraat en de Langestraat ziet u nog tientallen van
deze oude stroombevestigingspunten.
In de Moerkerkse Steenweg zal u deze restanten niet
terugvinden. Daar werden de stroomkabels aan - speciaal
voor deze doeleinden opgetrokken - palen bevestigd.
Met de opkomst van de autobus in de jaren 1950 verdween
de elektrische tram. De spoorlijn werd terug uitgebroken en
de Moerkerkse Steenweg kreeg een asfaltlaag.
Rechtsboven ziet u een aansluitingspunt van de stroomkabel van de elektrische tram naar Sint-Kruis (foto gezien in de Langestraat te Brugge).
Detail van een aansluitingspunt voor de stroomdraden van de verdwenen trams (foto gezien op de hoek van de Hoogstraat met de Ridderstraat in de Brugse binnenstad).
29
II 2. Op weg naar de kastelen van Sint-Kruis.
Vooraleer u de Boogschutterslaan neemt, kunt u nog eens gaan kijken in de Moerkerkse Steenweg naar het kapelletje ‘Op
de berg’ (cf. 7 bis). Nadien neemt u de Boogschutterslaan, aan ‘Residentie Park Van Zuylen’ ziet u aan uw rechterkant
enkele restanten van het Blauw kasteel (cf. 8). U rijdt doorheen het bosje langs ‘Residentie Park Van Zuylen’ en merkt er
enkele verwijzingen van het verdwenen Kartuizerklooster op (cf. 9). Langsheen de sportvelden van de Gulden Kamer (het
vroegere domein van het Blauw Kasteel) komt u voorbij het Wezengesticht (cf. 11). In de Polderstraat vindt u, na wat
zoeken, een oude grenspaal als getuige uit een ver verleden (cf. 12).
(7) Het kapelletje ‘Op de berg’,
restant van een oude school en
klooster in de Moerkerkse
Steenweg.
(8) Sporen van het Blauw Kasteel.
(9) Longziekten maakten een
nieuwe kerkweg onmogelijk.
(10) Ook de Kartuizers werden het
slachtoffer van de
godsdienstoorlogen.
(11) Ooit een wezengesticht.
(12) Verborgen in een haag in de
Polderstraat: een eeuwenoude
unieke grenspaal.
(7) Het kapelletje ‘Op de berg’, restant van een oude school en
klooster, in de Moerkerkse Steenweg.
Op de hoek van de Boogschutterslaan met de Pastorieweg ziet u het
klooster van de zusters van Pittem.
Maar dit klooster en de bijhorende school lagen vroeger aan de
Moerkerkse Steenweg 395. Tot op vandaag kunt u daar (Moerkerkse
Steenweg 395) een kleine herinnering van terug vinden: het kapelletje
‘Op de berg’. Dit kapelletje duidt aan waar er midden de 19de eeuw een
meisjes- en kantschool met bijhorend klooster lag (cf. 7 bis).
Deze kapel is er niet zomaar gekomen. Enkele adellijke dames uit Sint-
Kruis wilden ook hun steentje aan dit klooster bijdragen en lieten op
hun kosten dit kapelletje in 1875 bouwen. Buurtbewoners zorgen voor
het onderhoud.
De naam ‘Op de berg’ verwijst ook hier naar het hoger gelegen stuk
zandige grond tussen Moerkerkse Steenweg, Doornhut en
Brieversweg: ‘De Bergen’.
De zusters van de school hadden echter plaatsgebrek en in 1926 werden een nieuwe school en klooster opgericht aan de
Pastorieweg. De oude gebouwen langs de Moerkerkse Steenweg werden gesloopt; enkel het kapelletje ‘Op de berg’ bleef
er staan. Het staat er ondertussen al meer dan 80 jaar ‘alleen’.
Aan de andere kant van het kapelletje ‘Op de berg’ treft u in de Moerkerkse Steenweg de Smulstraat aan. De Smulstraat is
een klein straatje tussen de Hoogweg en de Moerkerkse Steenweg en herinnert aan een oude herberg uit de 15de eeuw. In
deze herberg kon men kaarten, ringsteken, spelen op de bolbaan, … Dit alles is nu verdwenen, enkel de naam blijft
bestaan (Smulstraat en Kleine Smulstraat) en het liedje van ‘De Smul’.
In Sint-Kruis ‘Geschiedenis van de Brugse Rand’ van René Duyck kunt u de leuke tekst van dit liedje terugvinden.
Kapelletje ‘Op de berg’ (foto gezien van op de Moerkerkse Steenweg).
De rode lijn op dit kaartje duidt de route aan tussen de kerk van Sint-Kruis en de grenspaal in de Polderstraat. De bijhorende nummering vindt u ook terug in de teksten.
30
(8) Sporen van het Blauw Kasteel.
Ook Sint-Kruis heeft het zwaar te verduren gehad tijdens de
godsdienstoorlogen. Wat u hier ziet, zijn de restanten van
wat ooit een prachtig en indrukwekkend kasteel moet
geweest zijn. Dit was het eigendom van de bekende Brugse
humanist Marcus Laurin.
Op de onderstaande kaart ziet u een duidelijke afbeelding
van hoe het er vroeger moet uitgezien hebben. Wat er nu
nog overblijft, zijn ondermeer de restanten van het oude
poortgebouw.
De overkapping boven op de poort dateert vanzelfsprekend
niet uit de 16de eeuw. Het stadsbestuur, dat eigenaar is van
het volledige complex, heeft dit in 1996 aangebracht. Zowel
symbolisch als voor de bescherming van de ruïne. Er werd
toen een klein informatiebordje aangebracht. Een mooie
realisatie die mogelijks als inspiratie kan dienen om de oude
grenspaal in de Polderstraat 25 te ontsluiten (cf. p. 32).
Links van de hoofdingang staat een 17de eeuwse schuur
waar een deel van de bakstenen omheining van het Blauw
Kasteel is in verwerkt.
Dit buitengoed was vroeger veel groter (21 hectare) en
bestond niet alleen uit een kasteel. Op vandaag worden de
voormalige bijgebouwen, schuur, stalling en boerderij
gebruikt door de scouts VVKSM Don Bosco, de stedelijke
groendienst en een sportclub. De omliggende velden van
het kasteel kent u nu als de sportterreinen ‘De Gulden
Kamer’. Wat verder langs de Blauwkasteelweg komt u ook
een oude boerderij tegen met de toepasselijke, meer
bescheiden naam: ’t Blauwhuis. Het hoeven niet allen
blauwe kastelen te zijn.
Tijdens het Calvinistisch bewind werd zowel het kasteel van
Marcus Laurin, het Kartuizerklooster als de kerk van Sint-
Kruis gesloopt. Voorwaar wel drastische infrastructurele
maatregelen, die we ons op vandaag moeilijk kunnen
voorstellen.
Het ‘Blauw Kasteel’ of ‘Blauwhuis’ blijft verder bestaan in de straatnamen. De Marcus Laurinstraat en Blauwkasteelweg
verwijzen naar het oude tracé van de vroegere Kasteeldreef, komende van de Moerkerkse Steenweg.
Wilt u er meer over te weten komen, dan kunt u contact opnemen met Rita Bossuyt uit Sint-Kruis. Zij maakte in 2006 een
boeiend werk over ‘tBlaeuwe Casteel of Laurocorinthus in Sint-Kruis’. Meer nog: ze ontdekte een stukje ‘aerts-paradijs’
langs de Blauwkasteelweg. Een citaat op blz. 39 mogen we u niet onthouden. “Ook vandaag zorgt de stad Brugge langs
de Blauwkasteelweg dat het hof van plaisance van Marcus Laurinus voor elk wat wils te bieden heeft, een oase van rust
waar het gras nog groen is, omzoomd met hagen en heggen, hoge bomen die een geliefde pleisterplaats zijn voor
gevogelte. De vijvers waar de kikkers herrebekken, bewaakt door superieure zwanen, is een geliefde plek voor af en aan
vliegende ganzen en waterhoenders. Is dit toch nog een stukje ‘aerts-paradijs, een land van weelde en
overvloedighede’?”.
Dit ‘paradijs’ is vandaag de thuisbasis van de keizerlijke en koninklijke schuttersgilde van Mijnheere Sint-Sebastiaen.
Restanten van de vroegere hoofdingang naar het Blauw Kasteel of Blauwhuis (foto gezien van op de Blauwkasteelweg).
Het Blauw Kasteel. Het poortgebouw was vroeger veel groter en was dé toegang tot het kasteel. Het poortgebouw bevatte ook een brug. Links onderaan herkent u een duiventoren, met daarnaast het kleinere zwanenhuis. Een duiventoren was een teken van rijkdom (detail uit kaart Marcus Gerards, Koninklijke Gidsenbond van Brugge en West-Vlaanderen, 2000).
31
(9) Longziekten maakten een nieuwe kerkweg onmogelijk.
Toen de Julius Dooghelaan werd aangelegd had men de bedoeling
van deze weg dé hoofdverbinding te maken tussen de Dampoort en
de kerk van Sint-Kruis.
De oud-militair Julius Dooghe was een belangrijke grondeigenaar die
vanaf 1911 zijn tuinbouwland begon te verkavelen. Net zoals het
Dampoortkwartier werd ook de Julius Dooghelaan in fazen
aangelegd. Het eerste stuk kwam er in 1911 (Dampoortstraat – Karel
van Manderstraat); het tweede stuk in de jaren 1920 (Karel van
Manderstraat – Kartuizersstraat).
Het derde stuk naar de kerk is er nooit gekomen omdat in de jaren
1920 het ‘preventorium baron van Zuylen van Nyevelt’ werd
gebouwd, net op die plaats waar het resterend stuk van de weg zou
aangelegd worden (cf. rood kruisje op het kaartje).
Deze instelling was een afdeling van het Brugse Sint-Jansziekenhuis
voor de genezing van longziekten en is gebouwd op het vroeger
domein van het Blauw Kasteel. Het Brugse OCMW had namelijk bij
legaat van 1914 het volledige domein Blauw Kasteel in hun bezit
gekregen van de laatste eigenaar: de kinderloze Pélagie, dochter van baron van Zuylen van Nyevelt.
Voor de inwoners van Sint-Kruis betekende dit een kruis door deze nieuwe hoofdverbindingsweg. De Julius
Delaplacestraat, vroeger reeds een oude weg naar de kerk, werd nu de hoofdverbindingsweg tussen Dampoort en de kerk
van Sint-Kruis.
Maar wat niet is, kan nog komen. De instelling werd eind de jaren 1980 gesloopt en maakte plaats voor een woon/zorg
complex. Enkel de naam (Residentie Park van Zuylen) en de restanten van het opengestelde bos herinneren nog aan
deze instelling. Ondertussen legde de stad Brugge doorheen het bos een trage weg aan. Zo kunnen de zachte
weggebruikers uiteindelijk toch nog met hun fiets of te voet van het Dampoortkwartier richting kerk van Sint-Kruis (en
terug).
U vraagt zich misschien af waarom er ook aan de Geralaan een ‘Woon- en Zorgcentrum van Zuylen’ staat? Toen het
‘preventorium baron van Zuylen van Nyevelt’ werd afgebroken, wilde men er een groot flatgebouw plaatsen. De familie van
Zuylen protesteerde echter en wou dat het domein een sociale functie bleef behouden. Er vond een ruil plaats tussen het
OCMW en de bouwpromotor. Het OCMW bouwde hun nieuwe centrum aan de Geralaan, de bouwpromotor trok de
‘Residentie Park van Zuylen’ op aan de Blauwkasteelweg.
Hoe is het Dampoortkwartier ontstaan? Op het einde van de 19de
en het begin van de 20ste eeuw vestigden zich grotere bedrijven
aan de Dampoort. De cementfabriek ‘De Clercq’ en de
graanhandelaar/mouterij ‘Huys’ zijn ondertussen reeds afgebroken;
de Gistfabriek (Genencor) bevindt zich nog altijd aan de Komvest.
Doordat vele arbeiders dicht bij deze fabrieken kwamen wonen,
ontstond er een nieuwe volkse wijk: het Dampoortkwartier.
Ook de bedrijven droegen hun steentje bij aan de uitbouw van dit
kwartier. In de straten Koolstuk en Sportstraat vallen nu nog de
eenvormige arbeiderswoningen op, speciaal gebouwd door de
betonfabriek ‘De Clercq’.
Maar ook de directie van de Gistfabriek liet zich niet onbetuigd. De sportterreinen tussen de Dampoortstraat en het
Zuidervaartje werden speciaal aangelegd voor personeel van de Gistfabriek. Sinds 1997 zijn de sportterreinen, met de
toepasselijke naam ‘Rust Roest’, eigendom van de stad Brugge. ‘Rust Roest’ verwijst naar de naam van de
personeelsvereniging die de Gistfabriek reeds in de jaren 1920 oprichtte.
Julius Dooghelaan versus Julius Delaplacestraat. De rode lijn duidt het geplande tracé aan van een nieuwe verbindingsweg tussen de Dampoort en de kerk van Sint-Kruis.
Een verwijzing naar de nieuw aangelegde wijk het ‘Dampoortkwartier’. Dit café dateert uit 1907 (foto gezien in de Dampoortstraat 144).
32
(10) Ook de Kartuizers werden het slachtoffer van de godsdienstoorlogen.
Van het Kartuizerklooster zijn er geen sporen bewaard in Sint-Kruis. Heel wat straatnamen (cf. kaartje p. 30) verwijzen wel
nog naar de vroegere site van de Kartuizers.
Op een boogscheut van elkaar vindt u hier de Kartuizersstraat, Kloostermuur (verwijst naar de muur van het verdwenen
Kartuizerklooster), Kartuizersmeers, Genadedal (was de naam van het Kartuizerklooster te Sint-Kruis) en Koolstuk
(verwijst naar het stuk grond dat reeds in 1318 zo werd genoemd en waar het Kartuizerklooster is op gesticht). Een ander
spoor kunt u terugvinden op een schilderij van Jan van Eyck. In de 1ste helft van de 15de eeuw woonde in dit klooster
kardinaal Albergati, die er door Jan van Eyck werd geportretteerd.
Waarom kwamen de Kartuizers naar Sint-Kruis?
In de uitgave ‘Het Kartuizerklooster binnen Brugge: verleden en toekomst’ van Jean-Pierre Esther wordt het ontstaan
haarfijn beschreven. Dit Kartuizerklooster werd gesticht door Jan Van Coukelare. Zijn beweegredenen waren niet caritatief
of uit liefde voor God. Integendeel, hij gaf enkel de grond ‘Koolstuk’ en het nodige geld voor de bouw van dit klooster op
voorwaarde dat men er zou bidden voor zijn zielenheil en dat van zijn familie. Op deze grond zal de graaf van Vlaanderen,
Robrecht van Bethune, de eerste steen van dit klooster zal leggen.
En dat de Kartuizers zich uitmuntend van hun taak kweten, bewijst volgende anekdote. De Kartuizers behoorden tot de
beste bidders van de stad. In 1482 werd Maria van Bourgondië, vrouw van Maximiliaan van Oostenrijk, zwaar ziek. Om
haar herstel af te dwingen werd er een processie
vanuit de stad gehouden, met het Heilig Bloed mee,
naar het Kartuizerklooster. Dit is ook één van de
zeldzame keren geweest dat het H. Bloed effectief
buiten de stad kwam. En het hielp: Maria van
Bourgondië genas. Het heeft echter op lange termijn
niet mogen baten. Enkele jaren later stierf ze na een
val met haar paard in de bossen van Wijnendale.
Haar paard struikelde, Maria brak haar beide armen
en kreeg ook het paard nog eens over zich. De
dokters mochten de vrome Maria van Bourgondië
amper aanraken, wat een correcte diagnose, laat
staan een adequate behandeling, er niet op
vergemakkelijkt heeft. Het praalgraf van Maria van
Bourgondië kunt u nu nog altijd gaan bezoeken in de
Brugse Onze-Lieve-Vrouwekerk.
In 1578 werd het Kartuizerklooster, tijdens de
godsdienstonlusten, verwoest op bevel van de
Brugse stadsmagistraat. Alle gebouwen die te dicht
bij de Brugse binnenstad lagen en die zouden
kunnen gebruikt worden als uitvalsbasis werden
gesloopt, zo ook het Kartuizerklooster.
De Kartuizers zochten bescherming in de binnenstad
en verhuisden naar de Langestraat.
In 1783 werd, op bevel van Jozef II, ook dit
Kartuizerklooster in de Brugse binnenstad volledig
opgedoekt. De kloostergebouwen werden een
kazerne. Wat er nu van overblijft, is geïntegreerd in
het Gerechtshof aan de Kruispoort.
Het verdwenen Kartuizerklooster in Sint-Kruis (detail uit kaart Marcus Gerards, Koninklijke Gidsenbond van Brugge en West-Vlaanderen, 2000).
Jozef II was een buitengewoon begaafd Oostenrijks keizer. Hij vond dat het met al die oude gebruiken en rechten uit het ancien régime niet meer verder kon en wou een meer ideale staat realiseren. Veel maatregelen kon hij echter niet realiseren omwille van de weerstand uit de oude maatschappij. De Franse Revolutie zou veel van zijn principes toch kunnen bereiken, maar via een veel bloediger weg. Jozef II liet bijvoorbeeld alle kloosters en abdijen die geen nut hadden afschaffen. Zij die aan ziekenzorg of onderwijs deden konden blijven bestaan. ‘Bidden’ was voor Jozef II geen zinvolle taak; het Kartuizerklooster werd dan ook afgeschaft. Over een andere maatregel van Jozef II leest u straks meer, namelijk het verbannen van de kerkhoven uit de stad. Ook vele processies (met telkens een bijhorende verlofdag) werden onder zijn beleid afgeschaft.
33
Grafsteen Zusters der Kindsheid of de Zusters van Spermalie. Zij waren de drijvende krachten in het Wezenhuis (foto gezien op het nieuw kerkhof Sint-Kruis).
(11) Ooit een wezengesticht.
Net als de andere gemeenten telde ook Sint-Kruis in de 19de eeuw verwaarloosde en achtergelaten kinderen. Om hier iets
aan te doen stichtte kanunnik Naeghels in 1885 - 1886 het Wezenhuis (of ’t Wezengesticht). Het klooster werd beheerd
door de zusters van Spermalie uit Brugge. Dat er nood aan was blijkt uit de cijfers. In 1910 waren er reeds 320 kinderen
aanwezig. Ondanks het feit dat het complex tijdens de Eerste Wereldoorlog veel te lijden had onder de Duitsers (ze
gebruikten het gebouw als uitkijkpost), bestaat het Wezenhuis nu nog altijd. U kent het nu onder een andere naam en een
andere structuur: sinds 1972 kreeg het de naam Nieuwland en werd het een vzw.
In 1969 kwam er ook een school (‘De Spycker’) voor kinderen met spraak- en leerstoornissen op het domein.
(12) Verborgen in een haag in de Polderstraat: een
eeuwenoude unieke grenspaal.
Hier ziet u een afbeelding van de paal die vroeger de grens
aanduidde van de ‘Paallanden’ in Sint-Kruis (cf. p. 10-12).
De paal staat nu nog exact op dezelfde plaats als vroeger. De
bijhorende foto geeft een wat vertekend beeld, omdat de paal
nu verdoken zit in een haag. Toch kunt u deze paal van op de
rijweg ontdekken. Een tip: de paal staat verscholen in een
hulsthaag bij de tuin in de Polderstraat 25 (toch in 2006).
Waar zich nu een woning bevindt in de Polderstraat 25, stond
vroeger de paalherberg ‘Zwart Huis’. In de ‘Brugse
randgemeenten in oude prentkaarten’ van Jaak Rau (1978) is
een foto uit het begin van de 20ste eeuw opgenomen van deze
paalherberg.
Oude grenspaal in de haag van de woning Polderstraat 25 (foto van Thomas Wets, Dienst Monumentenzorg, stad Brugge).
De neogotische voorgevel van ‘’t Wezengesticht’. Aan de buitenkant kunt u de contouren van de kapel zien. Het altaar bevindt zich veel hoger en komt net onder de 3 zichtbare ramen. Boven deze ramen valt het Heilig-Hartbeeld op (foto gezien van op de Polderstraat 74 – 78).
34
II 3. Sint-Kruis, een oase aan kastelen.
Hier start een verrassende tocht langs kasteeldomeinen in Sint-Kruis. Aan het kruispunt (cf. 13) van de Spijkerwegel, de
Aardenburgseweg en de Polderstraat neemt u de Polderstraat richting het kasteel Nieuwenhove (cf. 15) en het kasteel ‘De
Spijker’ (cf. 16). Via de Aardenburgseweg komt u aan kasteel Rooigem (cf. 17).
Onderweg komt u ook meer te weten
over de oorlogsschade aan het
Zuidervaartje en de zee-invloeden tot
aan Sint-Kruis.
(13) Een driekastelenpunt.
(14) Drie witte art-decobruggen
langs het Zuidervaartje.
(15) Een kasteel voor de Brugse
Jezuïeten.
(16) Kasteel ‘De Spijker’.
(17) Een tuin van Eden te Sint-
Kruis: Rooigem.
Waarom telt Sint-Kruis zoveel kasteeldomeinen?
U staat er misschien niet bij stil, maar in Sint-Kruis treft men nog vele verwijzingen aan naar verdwenen of nog bestaande
kastelen en landhuizen. U bent al de restanten tegengekomen van het Blauw Kasteel (cf. p. 29). Aan de Polderhoeklaan
stond vroeger het inmiddels verdwenen kasteel Polderhoek. Straks komt u voorbij het in de bossen verborgen kasteel
Nieuwenhove, het kasteel ‘De Spijker’, het beschermde kasteeldomein Rooigem, het landhuis Puienbroek, het eveneens
beschermde kasteel van Male, het kasteel ‘Les Fayards’, het kasteel ‘De Vijvers’, kasteel Veltem, … En dit bevindt zich
allemaal op grondgebied Sint-Kruis.
Een mogelijke verklaring kunnen we terugvinden in de bodem. Zoals eerder vermeld bevindt het bewoonde Sint-Kruis zich
voornamelijk op zandgronden. Deze zandgronden zijn lang bebost gebleven en een dergelijke groene omgeving was veel
aantrekkelijker om een kasteel op te richten dan de kale, koude winderige poldervlakte.
Dit gold niet alleen in Sint-Kruis, maar ook in Groot-Brugge. In het boek ‘Groen Brugge’ van Willy Adriansens werd reeds
in 1987 aangetoond dat er in een straal van 25 km rond Brugge zo’n 100 kasteeldomeinen terug te vinden zijn. U kunt zelf
per fiets een tiental kastelen in de brede Brugse regio ontdekken via de Kastelenroute.
Dit eindwerk behandelt hier enkel de kasteeldomeinen van Sint-Kruis.
35
(13) Een driekastelenpunt.
Op het kruispunt van de Spijkerswegel, Polderstraat en Aardenburgseweg kunt u verwijzingen naar 3 kastelen
terugvinden.
De Spijkerswegel brengt ons door de polders naar het
kasteel ‘De Spijker’, waarover straks meer.
Ook op de hoek van de Polderstraat met de
Polderhoeklaan stond er vroeger een kasteel met de
naam ‘Polderhoek’.
Dit kasteel (in 1899 gebouwd door graaf Visart de
Bocarmé) werd reeds in 1960 gesloopt. Het
kasteeldomein werd verkaveld en het gemeentebestuur
noemde de nieuwe straat, die door deze verkaveling
loopt, de Polderhoeklaan als herinnering aan het ‘oude’
kasteel.
U kunt nog restanten van dit kasteel terug vinden in de
Aardenburgseweg 33. Daar staat de oude
hovenierswoning van het kasteel. Het voorste deel van
de woning is een latere aanpassing, maar de oude
tuinmuur aan de straatkant is nog een restant van het
vroegere kasteeldomein.
Volgens de ‘Inventaris van het bouwkundig erfgoed.
Deelgemeente Sint-Kruis.’ zijn er ook in de Polderstraat
33 nog restanten van dit kasteel terug te vinden: een
ingang van het grote kasteelpark met smeedijzeren
hekkens, omringd met 2 grote lindes.
Aan de andere kant, in de Polderstraat 64, ziet u het
domein Warren (of ‘Waerhem’). Deze naam wordt voor het eerst vermeld eind 15de eeuw. Het kasteel lag er in een grote
tuin met veel oude bomen en u treft er nog een oude omwalling aan. De oudst gekende eigenaar is de belangrijke Brugse
patriciër Jan van Nieuwenhove. In zijn tijd was het domein Warren wel 21 hectare groot.
Doorheen de tijd vermindert het domein steeds in oppervlakte. In de 20ste eeuw werd het kasteel grondig gerestaureerd.
Het huidige brugje met kasseien werd over de omwalling aangelegd en de gevels van het kasteel werden in het wit
geschilderd.
Deze tuinmuur is een restant van het verdwenen kasteeldomein ‘Polderhoek’. De woning met nummer 33 in de Aardenburgseweg is de voormalige hovenierswoning van het kasteel (foto gezien van op de Aardenburgseweg).
Een vermoedelijke toegang naar het kasteel ‘Polderhoek’. Twee oude linden staan er naast een smeedijzeren hekken (foto gezien van op de Polderstraat 33).
Het Graaf Visartpark in Christus Koning. De eigenaar van het verdwenen kasteel ‘Polderhoek’, de familie Visart de Bocarmé, was eveneens één van de bewoners van het domein Rooigem. Graaf Visart heeft zeer sterk zijn stempel op Brugge gedrukt. Vooreerst was hij meer dan 40 jaar burgemeester van Brugge. Daarnaast nam hij heel wat initiatieven waar de stad nu nog vruchten van plukt (1835-1924). Hij was onder andere de stuwende kracht achter het project Brugge-Zeehaven (cf. ook de Visartsluis in Zeebrugge). Minder bekend is dat hij ook dé initiatiefnemer was voor een zeer grote bosaankoop in de provincie Luxemburg. Het OCMW (vroeger Bestuur der Burgelijke Godshuizen) kocht er in 1899 het domein ‘La Cedrogne’ aan. Voor deze 900 hectare bos betaalde men toen 600.000 oude Belgische Franken (15.000 €). Wist u dat het OCMW jaarlijks 3 à 4 miljoen € verdient op de verkoop van hout- en jachtrechten van hun bossen in de Ardennen en Luxemburg? Vele Brugse jeugdbewegingen gingen trouwens al op kamp in Grand-Halleux, een ander bosdomein van 240 hectare in de Ardennen, ook eigendom van het OCMW. Het hout van deze bossen werd ondermeer in het nieuwe OCMW-complex aan het AZ Sint-Jan verwerkt. (Informatie van OCMW-secretaris Hubert Parrein).
36
(14) Drie witte art-decobruggen langs het Zuidervaartje.
Het Zuidervaartje kronkelt doorheen de polders van Sint-Kruis richting Damme. Dit vaartje brengt het overtollige water van
onder andere Oedelemberg en het Sint-Trudoledeken via Sint-Kruis en Damme naar het Schipdonkkanaal en zo naar de
zee.
Vanaf het Kanaaleiland kunt u het Zuidervaartje volgen. Het loopt er, soms ondergronds, via de Katelijne- en Dampoort
naar Damme. U hebt eerder al kunnen lezen (cf. p. 18) dat dit Zuidervaartje al eeuwen bestaat. Vroeger maakte het deel
uit van de buitengracht van de Brugse stadsomwalling.
Opvallend aan het Zuidervaartje zijn de drie witte art-decobruggen. In 2004 kwam daar nog een vierde ‘witte’ brug bij voor
het grote appartementsblok aan de Dampoort (hoek Dampoortstraat en Damse Vaart–Zuid).
Aan het Zuidervaartje heeft u een mooi zicht op de brede omgeving van de Damse Vaart (Napoleonvaart). Zo’n landschap
is erg aantrekkelijk voor schilders, soms met dramatische gevolgen. Denken we maar aan kunstschilder Arthur Vrielynck.
Deze kunstschilder uit de Brugse Blekerstraat werd het slachtoffer van een geallieerd bombardement aan het
Zuidervaartje.
Een eerste witte art-decobrug langs het Zuidervaartje (foto gezien aan de Karel van Manderstraat).
Tweede witte art-decobrug in Sint-Kruis (foto gezien aan de Gemeneweideweg–Noord).
Derde witte art-decobrug (foto gezien aan de Polderstraat / Damse Vaart-Zuid).
Luchtfoto Zuidervaartje 24 september 1918 - cf. datum rechtsboven. Met aanduiding (eigen bewerking) van enkele granaatinslagen van de geallieerden aan het Zuidervaartje (deze luchtfoto wordt bewaard in het Legermuseum te Brussel; foto Charles Focke, Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis).
37
Kasteel ‘De Spijker’ (foto gezien van op de Spijkerswegel).
De Spijkerswegel. Dit was de kortste weg tussen de kerk van Sint-Kruis en het kasteel ‘De Spijker’ en was al lang bekend als de Spijkerswegel (foto gezien van op de Spijkerswegel). De officiële toegang tot het kasteel was de Spijkersdreef. Oorspronkelijk liep de Spijkersdreef kaarsrecht van de Moerkerkse Steenweg naar het oude kasteel ‘De Spijker’. Het nieuwe kasteel werd echter niet op de oorspronkelijke plaats gebouwd, maar op een andere plaats. Hierdoor ontstaat de wat vreemde situatie waarbij de Spijkersdreef op een oude boerderij uitkomt en niet op het kasteel.
Kasteel Nieuwenhove. Verborgen in het bos (foto gezien van op de weg Nieuwenhove).
(15) Een kasteel voor de Brugse Jezuïeten: kasteel Nieuwenhove.
Kasteel Nieuwenhove brengt ons terug naar 1683, toen Niklaas du Four dit kasteel aan de Brugse Jezuïetenorde schonk.
Hij deed dit niet zomaar; zijn zoon was tot deze orde toegetreden en als vader wou hij ook een steen(tje) bijdragen. In
1773 wordt de Jezuïetenorde afgeschaft en komt het kasteeldomein terug in lekenhanden.
Eind 19de, begin 20ste eeuw woont de toenmalige burgemeester (Fernand de Maleingreau d’Hembise) van Sint-Kruis in dit
kasteel. In 1969 krijgt het kasteel een nieuwe eigenaar die het poortgebouw laat slopen en het kasteel grondig verbouwt.
Een stuk van het kasteelpark aan de Aardenburgseweg werd ondertussen ook reeds verkaveld voor de bouw van enkele
villa’s. Het kasteel dateert in zijn huidige vorm gedeeltelijk uit de 17de eeuw.
Vandaag is het kasteel volledig door bos omgeven. Via de aardeweg ‘Nieuwenhove’ kunt u enkel het toegangshekken en
de omwallingen zien.
(16) Kasteel ‘De Spijker’.
De kasteelnaam heeft niets met spijkers of timmermannen te
maken. Deze naam is afgeleid van het latijnse woord
‘spicarium’ dat graanschuur betekent. Een andere naam voor
spijker is de tiendenschuur. Hierin werden in de
middeleeuwen de natura opbrengsten van de vorstelijke
graanbelastingen opgeslagen. Een dergelijke hoeve met
tiendenschuur werd goed beschermd: met omwallingen, maar
ook met een versterkt landhuis. Kortom, de huidige
kasteelnaam ‘De Spijker’ kan zowel naar een schuur, een
versterkt kasteel of naar een graanbelasting verwijzen.
Wat u nu ziet werd tussen 1870 - 1875 door de toenmalige
burgemeester (Jules de Bie de Westvoorde) van Sint-Kruis
gebouwd. Deze burgemeester bouwde dit kasteel in
neorenaissancestijl als een zomerverblijf. In de gure
wintermaanden trok hij zich met zijn familie terug in de Brugse
binnenstad (in het huis ‘De Lombard’ in de Langestraat).
Zowel boven de ingang van de huiskapel, als op een plaatje
onder de dakgoot van de voorgevel kunt u het jaartal ‘1873’
zien, als herinnering aan de bouw van het kasteel.
De kleine huiskapel staat aan de rechterkant van het kasteel. Hierin zijn de vier dochters van Jules de Bie getrouwd. U
vindt een uitgebreide beschrijving over de geschiedenis van ‘De Spijker’ terug in een artikel van Daniël De Clerck in het
Brugs Ommeland (2004).
38
De Spijkerswegel. Op deze kaart én op de Ferrariskaart (1770–1778) wordt de Spijkerswegel wel nog aangeduid in tegenstelling tot de ‘Atlas der Buurtwegen’ uit 1841 (kaart uit ‘Sint-Kruis. Oud en nieuw.’, M. Cafmeyer, 1970). Voor de niet opname in de ‘Atlas der Buurtwegen’ (1841) is er een verklaring. Hoewel er al in de 14de eeuw sprake is van een kasteel, geraakt dit in de 18de eeuw in verval en wordt het op het einde van de 18de eeuw zelfs gesloopt. Pas in 1875 wordt het huidige kasteel gebouwd.
Laatste stuk van de Spijkerswegel, recht voor u komt u uit aan het kasteel ‘De Spijker’ (foto gezien van op de Spijkerswegel). Zoals u kunt zien is deze kleine wegel een (wel erg) trage weg, U kan er met de fiets aan de hand of te voet door. Aan de paal aan uw rechterkant ziet u een geeloranje herkenningsstreep.
Kleine veldkapel van het Heilig Hart langs de Spijkerswegel (foto gezien van op de Spijkerswegel). Te herkennen aan de tekst: ‘H. Hart van Jezus. Wij vertrouwen op u. Wij danken u.’
39
Oude hofstede bij kasteel Rooigem. In de volksmond werd de sloot bij deze hofstede ook ‘’t achterste van de burgemeester’ genoemd. Een verwijzing naar burgemeester de Pierpont die op Rooigem heeft gewoond (foto gezien van op de Rooigemdreef).
(17) Ook Sint-Kruis had zijn tuin van Eden: Rooigem.
Wie kent er niet de ‘Tuin van Eden’? Het aardse paradijs,
de perfecte en prachtige plaats waar Adam en Eva
woonden. Volgens Genesis lag deze tuin in het Oosten en
ontsprong in deze tuin een rivier die zich ondermeer
opsplitste in de Tigris en Eufraat.
In de 18de eeuw lag de tuin van Eden echter ook in Sint-
Kruis en de tuin had een eerder onverwachte eigenaar: de
Brugse bisschop Henrik van Susteren.
Deze bisschop kocht in 1720 het kasteeldomein Rooigem
van de adellijke familie de Cobrysse. De familie de
Cobrysse, schatrijk geworden door de verkoop van tinnen
voorwerpen, erfde in de 17de eeuw een oude hofstede. De
oude hofstede staat er ook nu nog altijd en kunt u van
dichtbij bekijken langs de Rooigemdreef.
Hendrik van Susteren gaf in Brugge op een uitgesproken
vorm aan de zegevierende en triomferende kerk. Niet
alleen op kerkelijk vlak, maar ook in zijn handel en wandel
gedroeg hij zich als een ware (kerk-) vorst.
Hij verbouwde dit domein Rooigem dan ook tot een
prestigieus en luxueus buitenverblijf. Het bestond toen uit
een omwald kasteel, een boerderij, een lusthof, …
In het kasteelpark liet hij prachtige dreven aanleggen met
100 grote olmen en 60 eiken.
Plan van 1766 dat een mooi beeld geeft van het buitengoed van de Brugse bisschoppen. Met geometrische patronen en doorsneden met dreven was Rooigem het Versailles van de Brugse bisschoppen (opmetingsplan J.J. Drubbele (1766) uit boek ‘Groen Brugge’, W. Adriansens, 1987).
Aan de Bisschopsdreef staan aan weerszijden 3 arduinen paaltjes. In het middelste links ziet u onderaan een herinnering aan het jaar van aanleg van de Bisschopsdreef (foto gezien van op de Polderstraat).
Hendrik van Susteren of de ‘Brugse Zonnekoning’. (afbeelding uit ‘Brugge, de geschiedenis van een Europese stad’, M. Ryckaert, A. Vandewalle, 1999).
40
De Bisschopsdreef. Bisschop Caïmo liet deze dreef heraanleggen. Deze Bisschopsdreef liep in een kaarsrechte lijn van de toren van het kasteel van Rooigem, richting toren van de nu verdwenen bisschopskerk Sint-Donaas tot aan de Halletoren. Voor alle duidelijkheid; deze dreef stopt aan de Polderstraat. In de 20ste eeuw spraken de bewoners van Sint-Kruis ook over ‘Dreef de Pierpont’ of ‘Dreef van Visart’ naar de respectievelijke eigenaars van het kasteel. De dubbele rij eikenbomen geven de Bisschopsdreef tot op vandaag een uniek karakter. Deze bomen dateren uit 1762 en u kunt er in totaal zo’n 285 zomereiken tellen of zo’n 70 bomen per rij (foto gezien van op de Polderstraat).
Hoge bomen vangen veel wind … Ook in de 18de eeuw werd er
al eens gelachen met hoogwaardigheidsbekleders. De
Bruggelingen hadden namelijk een spottende bijnaam voor
deze bisschop Henrik van Susteren: ‘de Brugse Zonnekoning’.
Henrik Van Susteren had zich namelijk voor de inrichting van
Rooigem gebaseerd op de plannen van het paleis en de tuin
van Versailles.
Hij was niet alleen een erg rijk man, hij was ook een belangrijk
mecenas in Brugge. Wie naar de Sint-Salvatorskathedraal in
Brugge gaat, kan er een groot grafmonument van de bisschop
terugvinden. Hij wordt er voorgesteld als een half liggende
bisschop met achter hem de Mildheid, gesymboliseerd door de
hoorn des overvloed.
Bij zijn dood schonk hij het domein aan het bisdom. Het Brugse
bisdom beschikte zo nu ook over haar Versailles, over haar tuin
van Eden, maar dan in Sint-Kruis.
Niet alleen Henrik Van Susteren, ook bisschop Caïmo moet hier
vermeld worden. Hij laat de Bisschopsdreef in 1763 aanleggen
en verfijnt de tuin tot een waar paradijs. In 1764 wordt de tuin in
een tekst beschreven als ‘een van de plaisantste en schoonste
lusthoven van geheel Vlaenderen’. Tot 1794 brachten de
Brugse bisschoppen in alle rust en vree hun zomers door in
Rooigem.
Tot de Franse Revolutie dit bruusk verstoorde. Het domein werd
als zwart goed verkocht.
In de 19de eeuw wordt Graaf Amedeus Visart de Bocarmé,
burgemeester van Sint-Kruis, de nieuwe eigenaar van Rooigem.
Zijn zoon (met dezelfde naam) zal gedurende 48 jaar
burgemeester van Brugge zijn. Deze familie zal de tuin drastisch
herschikken. De tuin van Rooigem was door de bisschoppen
namelijk in de Franse tuinstijl aangelegd: strenge, rechte lijnen,
met geometrische ingrepen. Dit kan u ook duidelijk zien op het
opmetingsplan van J.J. Drubbele uit 1776 (cf. p. 38).
Daar wou de familie Visart de Bocarmé van af. Ze baseerden
zich op de Engelse landschapsstijl. Een stijl die uit heimwee
teruggrijpt naar de ongerepte, soms wilde natuur. Rooigem
wordt nu een paradijs van allerlei natuurlijke taferelen, langs
kronkelende paden, niveauverschillen, geuren en kleuren.
Middenin het park werd een grote vijver aangelegd.
Zijn nakomelingen, tot en met de laatste burgemeester van Sint-
Kruis, Didier de Pierpont, bleven het kasteel tot in de jaren 1980 bewonen. Didier de Pierpont heeft het kasteelgoed in
2000 aan de huidige eigenaar verkocht. Deze laatste eigenaar is ondertussen met grote restauratiewerken gestart. Ook de
verwilderde kasteeltuin, waarvan een groot deel van de bomen meer dan 200 jaar oud is, wordt aangepakt.
Het kasteeldomein met bijhorend kasteel werd in 1994 beschermd.
Zicht op het Belfort van uit de Bisschopsdreef (foto van Sylvie Vanneste uit ‘Als de eiken van Rooigem en de Bisschopsdreef konden vertellen’).
41
Toen in de vorige eeuw aan het uiteinde van het bos van Rooigem huizen werden gebouwd, besloot het gemeentebestuur
van Sint-Kruis de straat ‘Bachten Beukenbos’ te noemen, als een herinnering aan het grote bos dat hier vroeger lag.
Tot in de Brugse binnenstad vindt u sporen terug van het roemrijke verleden van Rooigem. Niet alleen op de binnenruimte
van Gruuthuse, ook in de kerkhoftuin van de Sint-Salvatorskerk staan er beelden afkomstig uit het kasteelpark van
Rooigem.
De huidige eigenaar is gestart met een grondige opknapbeurt van het kasteelpark Rooigem. Links achteraan ziet u restanten van een oude tuinmuur in het park (foto gezien van op de Gemeneweideweg–Noord, oktober 2006).
Eén van de 4 Chinese kinderfiguren, die vroeger van alle rust genoten in het domein Rooigem, kijkt nu uit op de binnenruimte van Gruuthuse (foto gezien van op de binnenruimte Gruuthuse). Ze omringden in het park van Rooigem het 18de eeuwse beeld van de missionaris Ferdinand Verbiest, gemaakt door de Brugse beeldhouwer Pieter Pepers.
Links ligt het domein Rooigem. De straat ‘Bachten Beukenbos’ ligt rechts van de akker en verwees naar het grote oude beukenbos dat vroeger achter het domein Rooigem lag (foto gezien van op de dreef ‘Rooigem’).
42
Hier stond vroeger de galg van Male. Hoewel de galg al in het begin van de 18de eeuw verdween, herinneren lindebomen in de vorm van een cirkel, op een soort talud, aan de voormalige plaats van de galg (foto gezien van op de splitsing Beukenboslaan – Brieversweg).
II 4. Via de galg naar het kasteel van Male.
Dit onderdeel brengt u via het kasteel van Rooigem langs de Beukenboslaan, voorbij de plaats van een oude galg naar de
Puienbroeklaan. Daar kunt u (nu nog) het landhuis Puienbroek bekijken.
Via de verdwenen tempeliershoeve in Montpellier en de Pijpeweg komt u aan het kasteel van Male.
(18) Een galg in de Brieversweg.
(19) Heeft de Brieversweg iets met postbodes te maken?
(20) Haast u naar het landhuis Puienbroek.
(21) De asperges van Rommel kwamen uit het kasteelpark ‘De Vijvers’.
(22) Een tempelierhoeve te Montpellier?
(23) Vanwaar komt de naam Pijpeweg?
(24) Maleveld, van vliegveld tot stort.
(25) Kasteel Male, na krijgsgeweld komt bezinning.
(26) Is het nu een schandpaal of niet?
(27) Les Fayards: van kasteel naar café.
(18) Een galg in de Brieversweg.
Van de 16de tot de 18de eeuw was de
heerlijkheid Male (of ‘stede ende parke’) een
belangrijk bestuurlijk centrum. In de 18de eeuw
werd Male tot baronie verheven en had het een
eigen stadhuis. In dit stadhuis bevond zich de
rechtbank van Male.
De uitvoering van sommige straffen was
drastisch: opknoping aan de galg.
De galg werd vroeger met het kwade en onheil
geassocieerd en werd dan ook zo ver mogelijk
van het centrum van Male geplaatst. Net zoals
men vandaag kerncentrales liefst zo dicht
mogelijk bij de grens van de ‘buur’ bouwt, stond
43
ook de galg van Male op de uithoek van het grondgebied.
De Galgedreef was één van de toegangswegen naar de galg
van Male. Nu zult u deze straatnaam echter niet meer
terugvinden in Sint-Kruis. Inwoners vonden dit wat te luguber.
De Galgedreef is nu bekend als Beukenboslaan, wat verwijst
naar het grote beukenbos van het kasteel Rooigem dat zich
tot hier uitstrekte.
(19) Heeft de Brieversweg iets met postbodes te maken?
Nee, de Brieversweg is een oude straatnaam uit 1300, die
ons terugbrengt naar de graaf van Vlaanderen. Deze
Brieversweg liep namelijk dwars door de domeinen van de
graaf. Alle afspraken met de pachters stonden beschreven in een brief en de pachters moesten op geregelde tijdstippen
pacht betalen aan de graaf van Vlaanderen. De graaf kwam daar niet zelf om, hij stuurde een persoon die de pachten
moest innen. Die persoon noemde men de briever, en zo ontstond de Brieversweg, als de weg die de briever volgde om
alle pachten te innen. De Brieversweg heeft tot op vandaag zijn naam behouden. De huidige Brieversweg start in Sint-
Kruis, loopt langs het Maleveld en kruist de baan Sijsele–Vivenkapelle. Daar kunt u de Brieversweg verder volgen voorbij
Moerkerke, Middelburg tot aan Sint-Laureins (Sint-Laureins ligt tussen Aardenburg en Eeklo).
(20) Haast u naar het Landhuis Puienbroek.
De oude weg naar Puienbroek (bewerkte luchtfoto, 2000, Stad Brugge). De volle rode lijn duidt aan waar nu de Leopold Debruynestraat ligt. Vroeger liep ‘de oude weg naar Puienbroek’ door tot aan het kasteel Puienbroek (gele lijn). Met de aanleg van een militair domein en warenhuizen is deze oude weg verdwenen. Rechts beneden ziet u een grote groenzone, de restanten van het vroegere kasteeldomein Puienbroek.
Nr. 4 duidt aan waar vroeger de galg van Male stond. Onderaan ziet u de omwallingen van het kasteel Puienbroek (kaart uit ‘Sint-Kruis. Oud en nieuw.’, M. Cafmeyer, 1970).
De oude weg naar Puienbroek liep evenwijdig met de huidige Maalse Steenweg (kaart Popp 1842 uit ‘Sint-Kruis, oud en nieuw.’ M. Cafmeyer, 1970).
44
De Puienbroeklaan verwijst naar het daar aanwezige landhuis Puienbroek en is aangelegd op de vroegere gronden van
het oude kasteel van Puienbroek.
Reeds in de 15de eeuw werkte ‘Heinric van Pudenbrouck’ in het kasteel van Lodewijk van Male. Deze Heinric was de
meesterkok van Lodewijk van Male en men gaat er van uit dat hij toen ook de eigenaar was van het kasteel Puienbroek.
Het kasteel Puienbroek werd in 1932 afgebroken en vervangen door een modern landhuis. En u moet zich haasten om dit
landhuis met kasteeltuin te zien, want op vandaag zijn er opnieuw plannen om de laatste groene getuigen van het
kasteeldomein te verkavelen.
Door het protest van de buurtbewoners zijn de plannen nog
niet uitgevoerd. Men vreest namelijk wateroverlast als ook
de vijvers en bijhorende sloten gedempt moeten worden
voor de verkaveling. De naam zegt het zelf: ‘Puyenbrouck’
verwijst naar broek of een moerassige plaats. In dit
waterrijke kasteeldomein ligt er ook een vijver en een bron
die de omwallingen op een natuurlijke wijze van water
voorziet. Zelfs de Malevijvers werden gevoed vanuit deze
vijver. Vroeger gebeurde dit via een waterloop, nu is deze
waterloop vervangen door een grote riool. Dat er in deze
vijvers ook ergens een natuurlijke bron aanwezig is, kan
blijken uit het verhaal van Marcel Dhoore van de Werkgroep
Geschiedenis Sint-Kruis. Zij gingen er vroeger als kind
spelen en zelfs in harde winters was er altijd een stukje van
de vijver niet bevroren. ‘Er bleef daar altijd leven in het
water zitten’. Een dergelijk waterrijk gebied ondoordacht
verkavelen is vragen om moeilijkheden.
Het domein Puienbroek grensde vroeger aan het kasteel
‘De Vijvers’. Door een huwelijk tussen de beide families van
deze kastelen ontstond in de 2de helft van de 19de eeuw één
groot bosrijk domein. Dit liep van de Doornhut voorbij de
Malevijver.
Een aantal dreven van het oude kasteeldomein herkent u nu
nog in de daar aanwezige straten: De Linde, de Beukenlaan
en de Puienbroeklaan. Dit bos werd voor en na de Tweede
Wereldoorlog grotendeels verkaveld.
Ook het nu nog bestaande bosgebied tussen de Maalse
Steenweg en de Zilversparrenstraat is een restant van het
kasteel Puienbroek. Twee dreven in dit gebied lopen recht
naar het landhuis Puienbroek, nu weliswaar onderbroken
door de Maalse Steenweg.
(21) De asperges van Rommel kwamen uit het kasteelpark ‘De Vijvers’.
Op het einde van de Tweede Wereldoorlog zette de Duitse bezetter hele polders onder water als een buffer tegen
mogelijke invallen van de geallieerden. Maar niet alle velden of akkers kwamen onder water te staan. Op bevel van
generaal Rommel werden op deze plaatsen grote houten palen geplaatst, met een scherpe punt dreigend naar boven.
Deze houten pieken waren gericht tegen de zweefvliegtuigen en luchtlandingstroepen en kregen de toepasselijke naam
‘de asperges van Rommel’.
Om dit plan ook concreet uit te voeren had de Duitse bezetter duizenden bomen nodig. Zo merkte Sylvie Vanneste in ‘Als
de eiken van Rooigem en de Bisschopsdreef konden vertellen’ op dat Duitse soldaten 1250 grote eiken uit het kasteelpark
‘De Vijvers’ velden voor de uitbouw van deze verdedigingslinie in de polders.
Kasteel van Puienbroek (Château). Rechts onderaan ziet u de huidige Engelendalelaan (het oude tracé van de Gemeneweideweg). Dit tracé liep voorbij het kasteel van Puienbroek. Links onderaan ziet u de oude hoeve ‘Ter Lo’ (detail uit ‘Atlas der Buurtwegen’, Provincie West-Vlaanderen, 1841).
De vijvers rond het landhuis Puienbroek. In het kasteeldomein kunt u net buiten de omwalling ook nog de oude ijskelder van het kasteel terugvinden (foto gezien van uit de kasteeltuin).
45
Verdwenen hoeve ‘Montpellier’. Deze bomen duiden aan waar vroeger de omwallingen van de oude hoeve lagen (foto gezien van op de Leenhofweg).
‘Montpellier’ . Op deze luchtfoto ziet u de bomenstroken aan de vroegere omwallingen van de hoeve (luchtfoto, 2000, Stad Brugge).
De Pijpeweg loopt ongeveer in een rechte lijn naar de vijvers van de huidige feestzaal Lodewijk van Male (luchtfoto, 2000, Stad Brugge).
(22) Een tempelierhoeve te Montpellier?
Een Lombardische koopliedenfamilie van Montpellier was
reeds in de 15de eeuw aanwezig in Brugge. Deze familie
was de eigenaar van de hoeves Montpellier en Avignon in
Male. De straten ‘Avignonlaan’ en ‘Montpellier’ verwijzen
nog naar deze oude hoeves.
Waarom sprak men in de volksmond reeds in de 16de eeuw
van een ‘tempelierhoeve’ als men het over de hoeve
Montpellier had?
Dit had niets te maken met de ridders van de tempeliers die
hier ooit zouden gewoond hebben. De bewoners noemden
deze hoeve zo omdat oude vervallen hofsteden meestal als
tempelierhofsteden werden genoemd. En op het einde van
de 15de eeuw stond ook deze verwaarloosde hoeve lang
leeg.
Wist u dat de grootste verkaveling van Sint-Kruis (de
Malehoek) zich voornamelijk bevindt op de grote landerijen
van de vroegere hoeves Montpellier en Avignon? Vanaf de
jaren 1970 werden deze uitgestrekte gronden volgebouwd.
(23) Vanwaar komt de naam Pijpeweg?
Zoals reeds eerder vermeld kwam het zeewater vanaf de
12de eeuw tot aan Damme. Voor de Bruggelingen was dit de
start van een zeer bloeiende periode, waar ook Damme
mee de vruchten van plukte.
Voor Damme had dit echter ook een vervelend neveneffect.
Het grondwater geraakte volledig verzilt, waardoor men
geen drinkbaar water meer had. Damme zocht koortsachtig
naar een oplossing en vond die enkele kilometers verder, bij
het kasteel van Male. Dit kasteel had namelijk enkele grote
vijvers op zijn domein, en vooral, het kasteeldomein lag
‘hoger’ dan Damme.
Pijpeweg. Restant van wat de loden pijp zou moeten geweest zijn. De pijp is opvallend klein, wat niet te verwonderen is. In de middeleeuwen was lood erg duur en daarenboven werd dit met de hand gemaakt (foto gezien in de stedelijke dienst voor toerisme te Damme).
46
Het water liep via ‘natuurlijk verloop’ door een loden pijp vanuit Male naar Damme. De verhoging in het landschap is tot op vandaag duidelijk op te merken aan de achterkant van het kasteel ‘De Vijvers’ (foto gezien van op de straat ‘De Linde’).
Wie nu naar Male gaat, kan de situatie wat verwarrend
vinden. Want aan het huidige kasteel van Male zal u geen
grote vijvers aantreffen. U moet daarvoor naar het kasteel
‘De Vijvers’ gaan (Maalse Steenweg 488). Oorspronkelijk
behoorden ook deze vijvers tot het kasteel van Male. Pas in
de 16de eeuw zal hier voor de eerste keer een kasteel
gebouwd worden.
De vijvers zijn nu dichtgeslibd en waren toen veel groter dan
nu. In de uitgave ‘Inventaris van het bouwkundig erfgoed –
deelgemeente Sint-Kruis’ spreekt men over een
vijveroppervlakte van 6 à 7 hectare, maar dit lijkt wel erg
groot.
Hoe groot de vijvers ook waren, in 1269 brachten de
Dammenaars een zucht van opluchting uit. Men kreeg
(eindelijk) de toestemming van gravin Margaretha van
Constantinopel om water uit deze vijvers te putten.
Hoe ging dit praktisch in zijn werk?
Men legde een lange loden pijpleiding van 4.200 meter
vanuit de vijvers naar Damme. De weg, die boven de
pijpleiding liep, werd eigendom van Damme zodat ze altijd
de nodige herstellingswerken konden uitvoeren.
In Damme kunt u voor het stadhuis een groot deksel zien
liggen. Dit deksel ligt op een grote waterput van wel 10
meter diep waar het water uit de loden pijp in toekwam.
Hoe kon men het water laten aflopen?
De verbinding was enkele kilometers lang en men moest
toch voldoende helling in de loden pijp kunnen steken.
Hiervoor maakte men dankbaar gebruik van het landschap.
De vijvers lagen op de iets hogere zandstrook waar het
merendeel van het bebouwde Sint-Kruis is op ontstaan. Het
is ook niet toevallig dat een andere naam voor het kasteel
‘De Vijvers’ kasteel ‘Bergskens’ is.
Pas in de 17de eeuw zal Damme door de inpoldering terug
over zoet water beschikken. Het stadsbestuur van Damme
besliste toen om de waterleiding uit te breken en de
Pijpeweg berijdbaar te maken.
Na de Tweede Wereldoorlog stond het kasteel ‘De Vijvers’
leeg en werd een groot deel van het domein verkaveld.
Vijversdreef. In 1953 werd een nieuwe weg achter het kasteel ‘De Vijvers’ aangelegd. Om de herinnering aan het kasteel met zijn vijvers te behouden werd deze weg de ‘Vijversdreef’ genoemd (foto gezien van op de Vijversdreef).
Eén van de stadspompen te Damme: ‘’t Zeugskens’ Hiermee werd het water, dat uit Male kwam, naar boven gepompt.
Kasteel ‘De Vijvers’. De minder gekende ‘achterkant’ van de feestzaal-restaurant Lodewijk van Male (foto gezien van uit het kasteelpark).
47
Maleveld. Ongekend, onbemind. Als u eens een verrassende najaarswandeling wilt maken, dan moet u naar het Maleveld gaan (foto gezien aan het Maleveld).
(24) Maleveld, van vliegveld tot stort.
Dicht bij het kasteel van Male treft u ook het unieke en charmante Maleveld aan. Dit was vroeger een wastina, een woest
en verwilderd gebied.
Een legende, opgetekend in ‘Male: stede en paercke’ van Paul Vanderschaeghe, vertelt dat het Maleveld samen met het
Sijseleveld, de Loweiden, de Gemeneweiden en het Beverhoutsveld vroeger aan juffrouw van Beveren behoorde. De
familie van deze juffrouw stond er op dat deze eigendommen als één geheel verder bleven bestaan en had een wel erg
drastische maatregel genomen. Ze lieten de juffrouw al op vroege leeftijd onvruchtbaar maken, zodat ze bij een eventueel
huwelijk kinderloos zou blijven. Toen de juffrouw dit later te weten kwam, was ze woedend en nam op haar manier wraak.
Zij schonk alle gronden weg met als argument: ‘Mijn familie heeft mij als een beest behandeld omwille van die grond. Laat
nu die grond maar verder “aan de beesten van den armen”’.
Verwijzingen naar het vroeger stort op Maleveld. U kunt nog dergelijke peilputten aantreffen. Hiermee wordt de waterkwaliteit gecontroleerd. Van het stort zelf zult u niets meer merken (foto gezien op het Maleveld).
Kaart Maleveld. De dikke rode lijn duidt de gemeentegrens aan. De rode puntjes tonen waar de peilputten van het vroeger stort van Brugge zich bevinden. Links onderaan ziet u de Sint-Trudoabdij (eigen bewerking topografische kaart, Provincie West-Vlaanderen).
48
Abdij van Male: gerestaureerd met financiële steun van de stad Brugge, de provincie West-Vlaanderen en de Vlaamse overheid (foto gezien van uit de tuin).
Abdij van Male: beschermd monument (foto gezien aan de voorgevel van de abdij).
Waar of verzonnen, de voornamelijk arme inwoners van Male hadden eeuwenlang het recht van de graaf om er hun vee
op te laten grazen en er turf te steken dat men kon gebruiken voor de haardvuren. Ze gaven de rechten door van vader op
zoon, waardoor de erfgenamen deze gronden steeds verder mochten gebruiken. Zolang dit verwilderd gebied bleef, had er
ook niemand anders interesse in deze gronden.
Dit veranderde in de 2de helft van de 19de eeuw. Langzamerhand werd deze woestenij omgebouwd tot vruchtbaar
akkerland, waardoor de gronden meer en meer in waarde stegen. Er ontstonden allerlei discussies over van wie deze
gronden nu echt waren. De erfgenamen verwezen natuurlijk naar de oude rechten van de graaf van Vlaanderen.
Een zelfde situatie treft men nu ook nog aan in de Gemene Weiden in Assebroek. Met één groot verschil. De oude
rechthebbenden in Assebroek hebben deze gronden nog altijd kunnen vrijwaren van externe aanspraken. De erfgenamen
van Maleveld daarentegen zijn deze rechten ondertussen kwijtgespeeld. Maleveld is nu eigendom van de stad Brugge dat
deze gronden verder doorverhuurt. Met de Franse Revolutie werd namelijk ook de heerlijkheid Male afgeschaft en bij de
nieuwe gemeente Sint-Kruis gevoegd.
Daarnaast was Maleveld tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog een geschikte locatie voor de aanleg van een
vliegveld. De Duitsers plaatsten ondermeer houten nepvliegtuigen om de geallieerden te misleiden. Niet alleen vliegtuigen,
ook paarden streken neer op Maleveld, toen het tijdelijk een paardenrenbaan was.
Maar Maleveld heeft ook minder heroïsche functies gekend. De stad Brugge maakte er ooit een stort, zo ver mogelijk van
de historische binnenstad. Aanvankelijk lag er een groot stort in de binnenstad (tussen de Stijn Streuvelsstraat, Albrecht
Rodenbachstraat en de vesten). Met de uitbouw van de woonwijk ‘Gezellekwartier’ werd dit stort niet langer gebruikt. De
stad vond een nieuwe stortplaats op Maleveld, net voor de baan Sijsele–Vivenkapelle. Als u dit op een kaart van het
grondgebied Brugge bekijkt, kon men het stort blijkbaar niet ver genoeg van de Brugse binnenstad leggen.
(25) Kasteel Van Male: na krijgsgeweld komt bezinning.
De bepaling ‘beschermd monument’ geeft ook belangrijke financiële consequenties: bij monumenten in privé-bezit (zoals kasteel Rooigem en kasteel van Male) is de verdeling van de kosten voor restauraties als volgt: de Vlaamse overheid (25%), de stad Brugge (7,5%) en de Provincie (7,5%). Zo wordt de last van het eigen aandeel in de soms dure restauraties wat verminderd. Meer nog, de stad Brugge levert reeds sinds het einde van de 19de eeuw inspanningen om waardevolle gebouwen in de stad te bewaren. In 1877 werd de stadssubsidie ‘kunstige herstellingen’ ingevoerd. Dit is een subsidie om merkwaardige gebouwen in particulier of privé-bezit, die nog niet beschermd zijn als monument, te restaureren. Volgens cijfers van ir. Luc Constandt (dienst monumentenzorg en stadsvernieuwing van de stad Brugge) zijn zo in de periode 1877 – 2000 meer dan 800 restauraties door de stad Brugge financieel ondersteund. Het bedrag kan per pand oplopen tot 18.750 €. Op de begroting 2005 van de stad Brugge stond er hiervoor 450.000 € ingeschreven. Kortom, de stad levert grote inspanningen voor zijn erfgoed en werd hiervoor ook formeel beloond met de verkiezing tot Werelderfgoed door de Unesco. Wie meer wil weten over de modaliteiten van deze subsidies: www.brugge.be – wonen.
49
De Sint-Trudoabdij van Male wordt door de zusters opengesteld. U kunt er een kamer vastleggen om een boek te schrijven, u kunt er genieten van de mooie tuin, … (foto gezien van uit de kasteeltuin).
Het zal dan ook niemand verbazen dat Brugge veel beschermde monumenten
heeft: 562 om precies te zijn, waarvan er 36 in de randgemeenten. Ook in Sint-
Kruis treft u enkele beschermde monumenten aan: het kasteel Rooigem, het
kasteel van Male, met het pelderijn (cf. p. 49) en het voormalige stadhuis of
‘Hooghe huus’.
Het kasteel van Male, reeds beschermd in 1959, is één van de weinige kastelen
in Brugge met middeleeuwse grondvesten. Men weet zeker dat er een kasteel
stond in de 2de helft van de 12de eeuw: graaf van Vlaanderen Filips van den Elzas
woonde toen in het kasteel en ondertekende er oorkonden. Deze Vlaamse graaf
werd in zijn tijd even belangrijk geacht als de Franse en Engelse koning. Dat hij
hier in Male kwam wonen, duidt ook het belang aan van Male.
Nadien deed het kasteel dienst als woonplaats voor Vlaamse graven; Johanna en
vooral Margaretha van Constantinopel, evenals Gwijde van Dampierre. Hun
opvolgers maakten van Male hun lievelingsoord. Graaf Lodewijk van Nevers hield
er tweemaal per jaar ‘open deur’ en ontving de steden er op vorstelijke wijze.
Maar het kasteel van Male wordt vooral verbonden met Lodewijk van Male, in 1346 geboren te Male. Getuige hiervan ook
de aanwezige feestzaal in de Maalse Steenweg met dezelfde naam.
Zijn dochter Margaretha van Male is de laatste échte gravin van Vlaanderen. Toen ze met hertog van Bourgondië, Filips
De Stoute, trouwde, spreken we van de start van de Bourgondische hertogen in Brugge. Vlaanderen en Bourgondië (rond
kernstad Dijon) zijn nu één gebied. De hertog van Bourgondië draagt dan ook de titel Graaf van Vlaanderen. De
Bourgondische hertogen verblijven nu veel meer in Brugge. Aanvankelijk op de Burg, later ook meer en meer in het
Prinsenhof. Het kasteel van Male verloor aan belang.
In de 14de en 15de eeuw werd het kasteel van Male meerdere malen overvallen, verwoest en terug opgebouwd. Het kasteel
lag op de weg van Gent naar Brugge en als soldaten of opstandelingen hun woede wilden koelen vonden ze hier een
gemakkelijke prooi. Brugge was meestal te goed versterkt om in te nemen, waardoor Male het slachtoffer werd. Vooral de
Gentse troepen waren niet geliefd in Male. Zo werd het kasteel van Male zowel in de 14de als de 15de eeuw in brand
gestoken door de Gentenaars.
Na de Tweede Wereldoorlog was het kasteel in een ruïne herschapen. In 1953 werd het domein overgedragen aan een
nieuwe soort (religieuze) adel. Na grondige verbouwingen namen de laatste zusters van de Sint-Trudoabdij, die hun
gebouwen in de Nieuwe Gentweg in Brugge verlieten, hier hun intrek.
In deze abdij wonen er nu nog 26 zusters, de jongste is er 29 en
de oudste 85. U kunt er samen met hen de liturgische diensten
bijwonen. Er is keuze te over: om 7.00 uur, 7.30 uur, 9.00 uur,
12.00 uur, 18.00 uur of 20.30 uur.
In het najaar van 2006 trokken de zusters aan de noodbel. Het
onderhoud van het grafelijk slot baart de zusters grote zorgen.
Een benefietconcert bracht alvast redding, maar hopelijk zet
deze alarmkreet ook enkele beleidsmakers aan het denken over
de verdere toekomst van dergelijke grote kasteeldomeinen in de
Brugse rand.
Wilt u meer te weten komen over het kasteel en de abdij, dan
springt u eens binnen in het bezoekerscentrum. Daar wordt
zowel het historische verhaal als het verhaal van de zusters van
Sint-Trudo voorgesteld (meer informatie vindt u op
www.abdijmale.tk).
Deze topgevel werd als ‘kunstige herstelling’ gerestaureerd (foto gezien in de Maalse Steenweg 92).
50
Het vroegere stadhuis van Male, met rechts de ingang naar de abdij van Male. Voor het stadhuis ziet u het pelderijn. (foto gezien van op de Pelderijnstraat).
Het kasteel van Male leeft ook verder dankzij zijn legendes. Chris Weymeis van de
Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis vertelde ooit op een rondleiding dat Lodewijk
van Male een buitenechtelijke dochter had. Zijn vrouw kon dit niet verkroppen en
nam een drastische en tragische wraakmaatregel. Ze maakte van zijn afwezigheid
gebruik om de neus van die dochter af te knijpen. De dochter stierf aan deze zware
verwondingen. Toen Lodewijk van Male terugkwam en zag dat zijn liefste dochter
dood was, werd hij razend. Hij liet zijn vrouw opsluiten in een donkere onderaardse
kerker in het kasteel van Male. Haar enige gezelschap waren de waterratten. Na 15
jaar eenzame opsluiting stierf ze daar. Ze werd nadien op een uithoek van het
grondgebied van Male begraven, meerbepaald in het bos dicht bij de kerk van
Vivenkapelle. Deze legende eindigt onheilspellend: elk jaar komt de dode één stapje
dichter bij het kasteel van Male. Als ze ooit het kasteel bereikt, dan zal het kasteel
van Male instorten … U bent gewaarschuwd.
Een andere legende vertelt dat er ooit nog een geheime onderaardse gang heeft
bestaan tussen de grafelijke burcht in Brugge en het kasteel van Male. Die is echter
nog nooit gevonden. We spreken hier over een afstand van meerdere kilometers,
waarbij ook de vestinggrachten van de stadsomwalling van Brugge moesten
ondergraven worden. Redelijk onwaarschijnlijk dus, maar spreekt het ook tot uw
verbeelding?
(26) Is het nu een schandpaal of niet?
In de Pelderijnstraat in Male komt u ook dit
pelderijn tegen. Men vertelt graag dat dit de
vroegere schandpaal van Male was, maar u
moet zich de vraag stellen of dit wel het echte
pelderijn is.
Het lijkt namelijk niet zo evident om iemand
aan deze paal vast te maken. Meer nog,
onderzoekers vonden ook plannen van de tuin
van het kasteel van Male waar een dergelijk
beeld gestaan zou hebben. Maar dan als
versiering en niet als schandpaal.
Misschien dat er zo een verwarring is ontstaan,
want men weet wel met zekerheid dat er ooit
een houten schandpaal in Male stond. Op deze
paal was er zelfs een zonnewijzer aangebracht
om het begin en het einde van de straf aan te
duiden. Men ketende de gestrafte met een
ijzeren halsband aan de schandpaal vast, liefst rond de middag. Dit om al wie voorbij kwam tot goede manieren aan te
manen. Later werd deze houten schandpaal vervangen door een stenen exemplaar.
Wat er ook van zij, wat nu het pelderijn genoemd wordt, kent een bewogen levensloop. Na de Franse Revolutie wordt
Male bij Sint-Kruis ingelijfd. Het stadhuis werd een herberg en het pelderijn verloor zijn functie. In 1874 liet de toenmalige
burgemeester het pelderijn ontmantelen, als niet meer van zijn tijd. Enkele lokale heemkundigen gingen later op zoek naar
de brokstukken van dit pelderijn en vonden die terug. Het pelderijn werd terug opgebouwd, eerst in de tuin van het
stadhuis, later aan de Maalse Steenweg en uiteindelijk verhuisde het naar de Pelderijnstraat waar het nu nog altijd staat.
In de abdij van Male kunt u via een trap afdalen naar een kleine crypte.
De toegang van de crypte bevindt zich achteraan in de kerk, achter het zwarte hekken (foto gezien in de kerk van de abdij van Male).
51
Naast het kasteel van Male bevindt zich het minder bekende kasteel Les Fayards (foto gezien van op de Pelderijnstraat).
De struiken duiden aan waar vroeger het pelderijn van Male stond. Zoals u kunt zien maakt de Maalse Steenweg hier een lichte bocht. Om te vermijden dat een voertuig op het pelderijn zou botsen, werd het verplaatst naar de Pelderijnstraat (foto gezien van op de Maalse Steenweg).
(27) Les Fayards: van kasteel naar café.
Les Fayards (‘De Beuken’), is een klein kasteel in Franse stijl, net naast het kasteel van Male. In tegenstelling tot het
eeuwenoude kasteel van Male is dit kasteel eerder recent gebouwd.
In het begin van de 20ste eeuw bouwt Julien Nyssens – ‘t Hart hier een kasteeltje met koetshuis.
Hij speelde als hoofdingenieur van Bruggen en Wegen een belangrijke rol bij de aanleg van Brugge - Zeehaven en kwam
hier verpozen in zijn buitenverblijf.
Ondertussen is dit kasteel al meerdere keren van eigenaar veranderd. Het werd een hotel en later een café (‘met rode
lichtjes’). Sinds 1982 wordt het kasteel gebruikt door ‘De Berkjes’, een internaat voor jongeren met problemen tussen de
12 en 18 jaar.
Naast het kasteel van Male bevindt er zich een uitgestrekt bos, dat vroeger een onderdeel was van het kasteelpark. Dit gebied is als parkgebied ingeschreven in het gewestplan en kan niet verkaveld worden. Het domein is eigendom van de Pélichy (luchtfoto, 2000, Stad Brugge).
52
De Holleweg: een verbindingsweg tussen het kasteel van Male en het kasteel Ryckevelde (foto gezien van op de Holleweg).
Kasteel Ryckevelde in neogotische bouwstijl (foto gezien in het domein Ryckevelde).
II 5. Van kasteel Ryckevelde via een groene long na ar het verdwenen kasteel Veltem.
Dit onderdeel brengt u van het kasteel van Male via de Holleweg naar het kasteel van Ryckevelde. Doorheen het oude
domein Ryckevelde komt u aan de Gemeneweidebeek en het Paalbos om te eindigen aan het Veltembos.
(28) Een neogotisch kasteel met
een Europese functie: kasteel
Ryckevelde.
(29) Van wie is ‘Ryckevelde’?
(30) De oude spoorweg ‘Brugge –
Eeklo’.
(31) Restanten van een 13de
eeuws landschap.
(32) Een grenspaal op een
‘driegemeentenpunt’.
(33) Bijna een rijkswachtkazerne
in het Paalbos.
(34) Geen woningen in drassig
gebied.
(35) ‘Het bush van den hoarynck’
(36) Hoe zijn de militairen zo
dominant in Sint-Kruis
terechtgekomen?
(28) Een neogotisch kasteel met een Europese functie: kasteel Ryckevelde.
Net als de kerk van Sint-Kruis is dit kasteel in de
neogotische stijl gebouwd. Het is dan ook van relatief
recente datum: het werd door baron Gillès de Pélichy
gebouwd tussen 1913 en 1929. Deze familie bleef er tot
1946 wonen. Nu nog heeft de familie de Pélichy een
uitgebreid domein net aan de andere kant van de Maalse
Steenweg.
De hoeve en herenwoning bij het kasteel Ryckevelde zijn
veel ouder en waren in de 16de eeuw afhankelijk van het
kasteel van Male.
Wat ongekend voor menig Bruggeling is dat Ryckevelde
sinds 1956, op initiatief van pater Verleye, een Europees en
internationaal vormingscentrum is.
Het park rond het kasteel is recent in zijn oude glorie
hersteld. Begin 20ste eeuw was het park namelijk in Engelse
landschapsstijl aangelegd (net zoals het kasteelpark
Rooigem cf. p. 38-39). Doorheen de jaren was er nog weinig
te merken van deze landschapsstijl. De glooiende vormen,
afwisselende gras- en waterpartijen, de boomgroepen, …
waren verdrongen en de natuurlijke romantische sfeer was
verdwenen. Om het park terug te laten schitteren werkte het
Regionaal Landschap Houtland een renovatieplan uit in
opdracht van de stad Brugge en het Centrum Ryckevelde.
Zo verdween het dierenpark voor het kasteel en werd het
weidse zicht vrijgemaakt. De graspartijen kunnen zich nu
ontwikkelen tot leuke speelweiden.
53
Deze oude spoorwegbedding was tot 1959 in gebruik als treinverbinding tussen Brugge en Gent (foto gezien in het domein Ryckevelde).
(29) Van wie is Ryckevelde?
Ryckevelde is groot en omvat nu meer dan 130 ha
natuurgebied. Dit domein ligt zowel op het
grondgebied van Sint-Kruis, Assebroek, Damme-
Sijsele en Oedelem. ’t Wit Zand (waarover straks
meer) behoort tot de gemeente Sint-Kruis. Maar
aangezien deze gemeentegrenzen, zeker in een
natuurgebied, eerder fictief zijn, wordt Ryckevelde hier
als één geheel beschreven.
Reeds in de 6de eeuw zou dit gebied eigendom
geweest zijn van een zekere ‘Siedsu’. En het is deze Frankische boer die zijn naam heeft gegeven aan het huidige Sijsele.
Onder de eerste graaf van Vlaanderen werd het domein grafelijk bezit.
Na de Tweede Wereldoorlog wordt Ryckevelde praktisch volledig militair domein. In 1979 koopt Waters en Bossen
(Vlaams Gewest) 76 hectare van het gebied aan en stelt het open voor het publiek. In 1988 wordt ook de
Schobbejakshoogte als reservaat erkend, maar blijft militair bezit. De stad Brugge is eigenaar van 5 ha, waaronder het
kasteelpark Ryckevelde.
(30) De oude spoorweg ‘Brugge – Eeklo’.
Reeds in de 2de helft van de 19de eeuw kon men
vanuit Brugge met de trein naar Gent sporen. Want
dwars door het domein Ryckevelde liep de bedding
van de spoorlijn 58 ‘Brugge–Maldegem–Eeklo’.
De inwoners van Sint-Kruis en Assebroek moesten
toen niet speciaal naar het station van Brugge. Men
kon ook op- en afstappen aan haltes in
Steenbrugge, aan de Astridlaan of zelfs in Sijsele.
En deze stations werden druk gebruikt. Het station
van Steenbrugge had in de 1ste helft van de 20ste
eeuw naast een stationschef ook 2 onderchefs
nodig om alles in goede banen te leiden. Desalniettemin vertrok de laatste
trein vanuit Eeklo naar Brugge op 26 februari 1959 rond 21.30 uur. De
(goedkopere) bus nam vanaf dan de plaats in van de trein.
Het oude spoor tussen Steenbrugge en Sijsele werd in 1962 uitgebroken.
Het spoortraject tussen Eeklo – Gent is tot op heden in gebruik.
Wilt u zien hoe het er vroeger aan toeging, dan kunt u terecht in het
Stoomcentrum in Maldegem. U kunt er ondermeer treinritjes doen met
oude stoomlocomotieven (meer informatie: www.stoom-centrum.be).
In de jaren 1980 werd de oude spoorwegbedding als fiets- en wandelpad
ingericht. U kunt nu met de fiets of te voet van de Sint-Pietersabdij in
Steenbrugge tot aan de abdij Sint-Trudo in Male en zo verder richting
Donk. Om deze reden wordt de oude spoorwegbedding ook wel de
‘Abdijenroute’ genoemd.
Deze bedding had ook een andere naam kunnen krijgen: langs deze
route liggen er eveneens twee ziekenhuizen: het AZ Sint-Lucas in Assebroek en het Elisabethziekenhuis in Sijsele.
Een groot deel van Ryckevelde is nog formeel militair domein. In de praktijk wordt het echter dag in dag uit gebruikt om te fietsen, wandelen, paardrijden, … (foto gezien van op de Lorreinendreef).
Bovenaan ziet u de oude lijn 58 van Brugge, over Eeklo naar Gent. Onderaan de nu nog bestaande spoorlijn 50 van Brugge over Aalter naar Gent (kaart Belgisch Spoorwegennet 1875).
54
‘Dikke Bertha’. Aan de andere kant van ’t Wit Zand, ziet u deze restanten van een ooit majestueuze boom. Dit was tot voor enkele jaren één van de oudste bomen van Ryckevelde (foto gezien in het domein Ryckevelde). De militairen die hier kwamen oefenen spraken niet alleen over ‘Dikke Bertha’ maar ook over ‘Dikke Jan’. Dit was een andere indrukwekkende boom op het militair domein, die ondertussen reeds sneuvelde.
(31) Restanten van een 13de eeuws landschap in Sint-Kruis.
‘t Wit Zand in Ryckevelde is een restant van een oud heideveld uit de 13de eeuw en is een herinnering aan het woeste
verleden van de streek. Ook het achtervoegsel ‘veld’ verwijst naar een woest gebied (cf. ook Maleveld p. 46).
‘Rycke’ zou verwijzen naar roggeteelt of naar zandrug.
’t Wit zand bevindt zich tussen de oude spoorwegbedding en het verlengde van de Lorreinendreef. Deze dreef was
vroeger een bosweg, die op ‘een blauwe maandag’ plots in beton was gegoten door het militaire apparaat. Kwatongen
zegden toen dat deze werken zonder bouwvergunning werden uitgevoerd. Dit zou goed kunnen zijn. De militaire overheid
kan bouwwerken uitvoeren zonder bouwvergunning omwille van ‘militaire’ redenen. Op gewestplannen staan militaire
gebieden meestal ook niet ingekleurd …
Het natuurreservaat ’t Wit Zand heeft een gevarieerd reliëf. Een ideaal terrein waar schobbejakken (of dieven, struikrovers,
…) een toevlucht zochten. Vandaar ook de naam Schobbejakshoogte.
Maar vergis u niet, ook de militairen hebben de nodige sporen nagelaten: vele putten en bergjes werden kunstmatig
aangelegd om pantservoertuigen uit te testen en allerlei militaire oefeningen op te zetten. Pas eind jaren 1980 werd het
oude heidelandschap hersteld: schapen, geiten en pony’s zorgen er nu voor dat jonge boompjes tijdig worden opgegeten
zodat de typische heidevegetatie zich verder kan ontwikkelen.
‘t Wit zand: restanten van zandige landduinen. Op sommige plaatsen kan deze zandlaag tot 5 meter dik zijn. Door ontbossing in de middeleeuwen ontstond een woest en onvruchtbaar gebied, waar enkel de heidebegroeiing floreerde (foto gezien in het domein Ryckevelde).
’t Wit Zand of de Schobbejakshoogte (foto gezien van op de Lorreinendreef in Ryckevelde).
Ryckevelde. De nachtelijke schietoefeningen op het militair domein waren vroeger een signaal voor de plaatselijke jeugd om er de dag nadien kogels te gaan zoeken. Met de modernisering van het leger zijn ook de schietoefeningen achterwege gebleven. De blusoefeningen (o.a. op een nagebouwd oorlogsschip) gaan echter onverminderd door.
55
‘De Olifantenboom’ (foto gezien in het Paalbos).
(32) Een grenspaal op een ‘driegemeentenpunt’.
Toen de volledige overwoekerde weg naar Sijsele in 1748 terug
berijdbaar werd gemaakt, plaatste men ook deze paalsteen als
richtingwijzer. In elke zijde van de paal was het wapenschild van de
desbetreffende gemeente gekapt. De paal werd onlangs gerestaureerd
omdat de paal steeds dieper in de grond wegzakte. De wapenschilden
werden echter niet gerestaureerd en zijn nu niet meer te herkennen.
U zult er ook witte kasseitjes opmerken. Deze kwamen er in 1994 om aan
te tonen waar de toenmalige gemeentegrenzen liepen. Bij deze paal staat
u op de grens tussen de deelgemeenten Sint-Kruis, (Ver)-Assebroek en
Oedelem.
(33) Bijna een rijkswachtkazerne in het Paalbos.
Ook het Paalbos is een oude plaatsnaam. De
naam herinnert aan de palen die de grens
aanduiden tussen de twee parochies Sint-
Catharina (buiten Brugge) en Sint-Kruis. Deze
grens liep ondermeer door het Paalbos.
Het huidige Paalbos in Assebroek/Sint-Kruis is
meer dan 10 hectare groot. Het vormt een groene
verbindingsas tussen Ryckevelde en het
natuurdomein de Gemeneweidebeek (cf. p. 55).
Maar het voortbestaan van dit bos was lange tijd
onzeker. Het bos was eigendom van de staat en
stond op het gewestplan als zone voor openbaar
nut ingetekend. Het scenario voor de bouw van
een grote rijkswachtkazerne heeft lang op tafel
gelegen. In 1982 werd de knoop echter ten
gunste van het bos doorgehakt. Via een ruil
tussen de staat en de stad kwam het bos in
handen van de stad Brugge.
Paalsteen (foto gezien op het kruispunt Loweidestraat en Lorreinendreef).
(1) Oude weg naar Sijsele. Deze weg liep via de Veltemweg, langs de Boomkwekersstraat en het Paalbos naar Ryckevelde. Aan het eindpunt van de rode lijn (op deze kaart) bevindt zich de grenspaal van het ‘driegemeentenpunt’.
(2) Oude weg naar Sijsele. Hier duidt de rode lijn het tracé aan vanaf de grenspaal. Dit tracé liep langs de huidige Lorreinendreef.
56
De Gemeneweidebeek. Een natuurgebied van 40 hectare op de grens Sint-Kruis/Assebroek (foto gezien in het natuurgebied de Gemeneweidebeek).
Ook leuk om te weten is dat u evenwijdig met het Paalbos de Beeweg kunt aantreffen. In 1720 had pastoor Verhaeghe
een mirakelbeeld aan de OLV-kerk van Ver-Assebroek geschonken. Dit mirakelbeeld had een sterke aantrekkingskracht
op vele bedevaarders, o.a. uit Sint-Kruis. Zo werd de huidige Beeweg in de 18de eeuw een druk gebruikte verbindingsweg
naar het bedevaartsoord van de kerk van Ver-Assebroek.
(34) Geen woningen in drassig gebied.
Via een netwerk van kleine paden kunt u het natuurgebied de
Gemeneweidebeek zelf ontdekken: bloemrijke weilanden,
knotwilgenrijen, kleine bosjes, …
Dit gebied rond de Gemeneweidebeek was echter tot 1999 in
het Gewestplan als woonuitbreidingsgebied ingekleurd.
Omdat het gebied vrij laag gelegen en waterrijk is, besloot de
stad Brugge in 1999 om dit een natuurgerichte bestemming te
geven.
Vele jongeren uit de omliggende scholen hebben de voorbije
jaren dan ook bomen helpen aanplanten. Hierdoor ontstaat er
aan de randen van het gebied 10 hectare bos. Ook de
grachten, sloten en poelen werden terug uitgediept als ideale
biotoop voor planten en dieren. Voor zij die er nog niet
geweest zijn, kan dit een leuke aanrader zijn.
Groene zone tussen Assebroek en Sint-Kruis. Aan de linkerkant ziet u het natuurgebied Gemeneweidebeek, aan de andere kant het Paalbos (luchtfoto, Stad Brugge, 2000).
57
Het kasteel Veltem werd ondertussen vervangen door het zwembad Interbad. Dit zwembad is voornamelijk gericht op de inwoners van Sint-Kruis, Assebroek en Sijsele (foto gezien van op de Veltemweg).
Veltembos met restanten van de ‘Chinese’ grot van het kasteel Veltem (foto gezien in het Veltembos).
U kunt het zich waarschijnlijk moeilijk voorstellen, maar deze grot in het Veltembos was gemaakt in een artistieke stijl naar Chinese smaak (‘chinoiserie). In de publicatie ‘Veelvuldige Chineesche Gezichten’ beschrijft Brigitte Beernaert hoe in 1817 op deze grot een drie verdiepingen hoge, typische Chinese, pagode was gebouwd. De bovenste verdieping had een waterreservoir dat de fonteinen in het kasteelpark van water voorzag.
(35) ‘Het bush van den hoarynck’ in Sint-Kruis.
Alhoewel het Veltembos er nu wat ‘afgeleefd’ uit ziet,
moet het vroeger blijkbaar een aantrekkelijke plaats
voor de prehistorische mens geweest zijn. In het
Veltembos werd namelijk een silexbijl uit de prehistorie
gevonden. Deze silexbijl is nu echter zoek. Als iemand
weet waar deze bijl zich bevindt, dan zal alvast
Raakvlak (de intergemeentelijke dienst archeologie
Brugge en Ommeland) uitermate verheugd zijn.
In de 16de eeuw vond een Brugs poorter (Mathias
Dagua) het te eng en benepen in de binnenstad. Hij
had meer lucht en ruimte nodig en trok de groene
buitenrand in. In het huidige Veltembos bouwde hij
een buitenverblijf. En voor de Brugse poorter mocht dit
er eentje met stijl zijn: een kasteel, met een
monumentale dreef die uitgaf op de vroegere weg
naar Puienbroek (huidige Leopold Debruynestraat).
Drie eeuwen later echter was het kasteel van Dagua
volledig vervallen. De nieuwe eigenaar,
wapenhandelaar François Bertram, liet het slopen en
bouwde er een nieuw kasteel.
Als u nu nog stenen wilt zien van de in 1799 gesloopte
Brugse Sint-Donaaskathedraal, dan bent u in het
Veltembos op de juiste plaats.
De Sint-Donaaskathedraal stond vroeger op de Burg,
daar waar nu (nog) het paviljoen van de Japanse
architect Toyo Ito staat. Bertram was er meer dan 200
jaar geleden aanwezig op de verkoop van de stenen
van de kathedraal. Meer nog, hij kocht heel wat
‘historische’ veldstenen op om zo zelf zijn eigen
kasteel met bijhorende grot te kunnen bouwen.
Na Bertram had het kasteel Veltem nog verschillende
eigenaars. Eén daarvan bezorgde Veltem de bijnaam
‘bush van den hoarynck’ omdat hij, inderdaad, veel
haring at.
In 1968 kwam het bosgebied in handen van een
immobiliënmaatschappij die het domein in 80 kavels
wou opdelen. Het kasteel werd alvast gesloopt en in
1970 werd de 1ste steen van het Interbad gelegd. De
verkaveling kon (gelukkig) worden afgewend doordat
de stad Brugge het 8 hectare grote stuk bos aankocht.
Wist u dat het woordje ‘Inter’ verwijst naar de
intercommunale uitbating die voor dit zwembad werd
opgericht. Het bouwen van een zwembad oversteeg
namelijk de mogelijkheden van Sint-Kruis. Om deze
reden werd dit een gemeenschappelijk project van de
gemeenten Sint-Kruis, Assebroek en Sijsele. Na de
fusies in de jaren 1970 werden de vennoten in de Intercommunale Interbad nu de stad Brugge en Damme.
Het kasteel Veltem is verdwenen. Rond het kasteel werden grote wandeldreven aangelegd, waarvan er nu nog zichtbaar zijn in het bos en aan het zwembad Interbad. Op de toegangsweg naar het zwembad staan er nog monumentale beuken, waarvan er af en toe eentje sneuvelt in een storm (foto uit ‘Sint-Kruis, geschiedenis van de Brugse Rand’, R. Duyck, 1987).
58
Op deze luchtfoto ziet u het uitgestrekte militaire domein tussen de Maalse Steenweg en de Brieversweg. Rechts onder ziet u de dakparking van de Carrefour (luchtfoto, 2000, Stad Brugge).
De verwerving van het Veltembos door
de stad was een belangrijke stap. De
komende jaren zal dit groene karakter
nog verder uitgebouwd worden. Tot op
vandaag zijn de gronden naast het
Veltembos (tussen de Vossensteert,
Zandtiende en Veltemweg) nog in
gebruik als bouwland en
boomkwekerijgrond. De huidige
eigenaar was vroeger onder andere een
belangrijke tomatenkweker. Met de
sterke groei van de school Sint-
Andreuslyceum (SASK) werden reeds
heel wat serres vervangen door nieuwe
klassen. Een mogelijke verwerving door de stad van dit agrarisch gebied zou een mooi perspectief bieden voor het
Veltembos en de omliggende bewoners.
(36) Hoe zijn de militairen zo dominant in Sint-Kruis terechtgekomen?
U heeft reeds eerder gelezen dat er na de Tweede Wereldoorlog een
uitgestrekt militair domein in Ryckevelde werd uitgebouwd (p. 52-53).
Maar ook vóór het ontstaan van België was er een groot militair
domein (15 hectare) in het centrum van Sint-Kruis. De Franse keizer
Napoleon had in 1810 bij decreet opgelegd dat elke garnizoenstad
een militair oefenterrein moest hebben. En aangezien Brugge toen
een garnizoenstad was (met grote kazernes aan de huidige
Kazernevest) werd op zoek gegaan naar vrijliggende gronden voor de
aanleg van een oefenterrein.
Belangrijk was dat deze gronden dicht bij de kazernes lagen. De
keuze was snel gemaakt en de stad koos voor de gronden tussen de
Maalse Steenweg en de Brieversweg, op nauwelijks 1 km afstand van
de kazernes. Deze gronden waren eigendom van de Commissie der
Burgelijke Godshuizen (het huidige OCMW).
Tweemaal per week werden er op dit ‘soldatenveld’ (zo werd de plek
in de volksmond genoemd) militaire oefeningen gehouden.
De aanwezigheid van de kazernes en het soldatenveld had aangename en mindere aangename kanten voor de inwoners
van Sint-Kruis. Vooral de plaatselijke cafés zagen de talrijke soldaten graag komen. Maar met de drank in de man, waren
de soldaten veelal een plaag voor de nabije buurtbewoners. Daarnaast kwam er in de Eerste Wereldoorlog ook al eens
‘per ongeluk’ een bom op Sint-Kruis in plaats van op de geviseerde kazerne (o.a. in de Dampoortstraat werden zo enkele
huizen vernield). De Duitsers gebruikten dergelijke missers maar al te graag als propaganda-instrument tegen de
geallieerden. Later werden de gronden van het soldatenveld ook gebruikt door scholen, voor sportmanifestaties en werden
er zelfs luchtvaartshows gegeven. Sint-Kruis had toen een vliegclub met zweefvliegtuigen.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog richtten de Duitsers er een grote krijgsgevangenis in met het oog op een geplande
landing in Engeland. De gevangen Engelsen gingen in grote houten loodsen ondergebracht worden. Zo ver is het nooit
gekomen en onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog werd dit een gevangenis voor de collaborateurs. Al snel zaten er
1.500 mensen opgesloten, na 2 maanden waren dit er al 3.600. Bij de sluiting van deze gevangenis waren er nog 25
gedetineerden en 82 bewakers.
Zicht op de Veltemweg, met de gebouwen van de school SASK. De zone tussen de Veltemweg en de serres achteraan op deze foto was vroeger volledig met serres bebouwd (foto gezien van op de watertoren aan de Schaakstraat).
59
‘Toegang’ tot het militair domein (foto gezien van op de Leopold Debruynestraat).
Het Centrum voor Marinevorming (foto gezien van op de Brieversweg).
In 1951 werden de gebouwen overgedragen aan de Belgische Zeemacht. De Belgische Zeemacht richtte hier het Centrum
voor Marinevorming op. Dat is tot op heden nog altijd in gebruik. Vanaf de jaren 1970 werd een deel van dit grote domein
verkaveld, o.a. met de aanleg van warenhuizen aan de Maalse Steenweg (cf. kaartje p. 42).
Ook dichter bij de Kruispoort kunt u nog sporen terug vinden van de vroegere militaire aanwezigheid in Sint-Kruis. Begin
20ste eeuw werd in de Maalse Steenweg een ‘voedermagazijn’ van het Belgisch leger opgericht, in de volksmond ook
gekend als de ‘Fourage’. De ligging van het
gebouw was ideaal, men kon bij wijze van
spreken de kazernes aan de Kazernevest te
voet bevoorraden.
Met de afschaffing van de dienstplicht vond er
een grote reorganisatie bij het Belgisch leger
plaats en kregen veel militaire gebouwen een
nieuwe functie. De magazijnen van de
‘Fourage’ werden in 1997 door de Interbrugse
Maatschappij voor Huisvesting omgebouwd
tot sociale appartementen.
Dit eindwerk willen we afsluiten met een
verrassend (militair) weetje om u verder te
prikkelen.
Tot op vandaag kunt u nog twee - volledig
door klimop overwoekerde - bunkers
terugvinden in het centrum van Sint-Kruis.
Deze twee monumentale bunkers vindt u
dicht bij het kerkhof aan de Pastorieweg waar
ze wachten op een nieuwe bestemming. Ze
liggen op stadsgrond. Voor een bezoekje
neemt u best een zaklamp mee.
De tot appartementen verbouwde voedermagazijnen ‘Fourage’ aan de Maalse Steenweg (foto gezien van op de Altebijstraat).
Twee bunkers uit de Tweede Wereldoorlog. Hier verbleven tijdens de Tweede Wereldoorlog twee groepen van telkens 8 soldaten en een onderofficier (foto gezien op het einde van de Pastorieweg).
60
III. Slotwoord
Hopelijk bent u na het lezen van dit eindwerk ‘De geheimen van Sint-Kruis ontsluierd via de oude buurtwegen’ aangenaam
verrast over de rijke geschiedenis van Sint-Kruis. Wilt u hierover bepaalde opmerkingen of aanvullingen kwijt neem dan
gerust contact op (Otmar Delanote, Invalidenstraat 105, 8310 Sint-Kruis).
Daarnaast ook een woord van dank aan allen die zowel inhoudelijk en/of redactioneel een interessante bijdrage aan dit
eindwerk hebben geleverd: Brigitte Beernaert, Patrick Cardinael, familie Delanote, Jan Dhondt, Marcel Dhoore, Marc
Floor, Pieter Koten, René Morlion, Eric Van Hove, Patricia Van Vlaenderen, Tom Vermeersch, Chris Weymeis en Dries
Weyts. Ook de lesgevers van de Koninklijke Gidsenbond Brugge en West-Vlaanderen, de Werkgroep Geschiedenis Sint-
Kruis en vooral Florence, Broes en Siel (mijn steeds enthousiaste gezel tijdens de talrijke foto-fietstochten doorheen Sint-
Kruis) mogen hier niet ontbreken.
Sint-Kruis 1880 (Kaart MCI, 1880, Provincie West-Vlaanderen).
Sint-Kruis 1778 (Kaart Ferraris, 1770 – 1778).
Sint-Kruis 2000 (Luchtfoto, 2000, Stad Brugge).
61
Bibliografie
Onderstaande werken zijn voor vele onderdelen van dit eindwerk van belang. Ze worden hier vermeld en niet telkens op
elke pagina van dit eindwerk.
- W. ADRIANSENS, M. BECUWE, P. CARDINAEL, e.a., Groen Brugge. Brugge, Gemeentekrediet, 1987.
- M. BECUWE, B. BEERNAERT, P. CARDINAEL, De vesten anders bekeken: een groene wandeling rond Brugge. Brugge, Stad Brugge, 2005.
- B. BEERNAERT, P. CARDINAEL, De verborgen geschiedenis van de stadsparken: een verkenning in de Brugse binnenstad. Brugge, Stad
Brugge, 2006.
- B. BEERNAERT, Stad Brugge: burgerlijke openbare gebouwen. Brugge, Brochure Open Monumentendag, 1995.
- B. BEERNAERT, Stad Brugge: zorg voor zin en kleur. Brugge, Brochure Open Monumentendag, 1996.
- B. BEERNAERT, Stad Brugge: monumenten en arbeid. Brugge, Brochure Open Monumentendag, 1997.
- R. BOSSUYT, tBlaeuwe Casteel of Laurocorinthus in Sint-Kruis. Brugge, West-Vlaamse Gidsenkring, 2006.
- Het Brugs Straatnamenboekje. Brugge 2002.
- M. CAFMEYER, Sint-Kruis, oud en nieuw: algemeen overzicht in vogelvlucht. Brugge, Ter Roye, 1970.
- F. DEBRABANDERE, Het Brugge van toen en nu: ons erfgoed. Waanders, Zwolle, 2005.
- D. DE CLERCK, Kasteel De Spycker in Sint-Kruis, een huis van plaisance. Brugs Ommeland, 2004, blz. 227 – 255.
- K. DENDOOVEN, Y. KEMEL, R. DUYCK e.a., De kerk van de H. Kruisverheffing in Sint-Kruis. Een vroeg voorbeeld van rijpe neogotiek.
Brugge (Sint-Kruis), Stuurgroep Kerkjubileum, 2003.
- L. DEVISCH, De evolutie van de Brugse rand: de politieke en infrastructurele ontwikkeling van de gemeente Sint-Kruis tot aan de fusie binnen
Groot-Brugge (1919-1971). Gent, 2004.
- F. DEWITTE, 500 jaar vrye archiers van mynheere Sint Sebastiaan te Sint-Kruis Brugge. Brugge, Orion, 1975.
- M. DHOORE, D. WEYTS, Ommeloper van de wateringe Van den Brouke. Brugge, Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis, 2004.
- J. D’HONDT (red.), Veelvuldige Chineesche Gezichten, Brugge, Stad Brugge, 2006 (Publicatie bij tentoonstelling Veelvuldige Chineesche
Gezichten).
- J. D’HONDT, N. GEIRNAERT, Inventaris van het archief van de gemeente St-Kruis (1794-1971). Brugge, Stadsarchief, 1990.
- DRAYE, Onze buurtwegen juridisch bekeken. Een brochure voor gemeentebesturen en gebruikers. Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2002.
- R. DUYCK, J. A. RAU, e.a., Sint-Kruis, geschiedenis van de Brugse Rand. Brugge, Van de Wiele, 1987.
- J.P. ESTHER, J. DE GRAUWE, V. DESMET, Het Kartuizerklooster binnen Brugge: verleden en toekomst. Brugge, West-Vlaamse Gidsenkring,
1980.
- I. GEYSEN, e.a., Land van hout. Bebossing door Brugse families en instellingen omstreeks 1800.’ Brugge, Erfgoedcel Brugge – Brugge Plus
vzw, 2005.
- R. JACOBS, J. VERNIEUWE, Brugge, een stad in de geschiedenis. Brugge, Van de Wiele, 1997.
- J. A. RAU, De Brugse randgemeenten in oude prentkaarten. Zaltbommel, Europese Bibliotheek, 1978.
- J. RONDAS, K. RAVYTS, Het interneringskamp Sint-Kruis ICKS. Kortrijk, Groeninghe, 2003.
- M. RYCKAERT, Brugge. Brussel, Gemeentekrediet van België, 1991.
- M. RYCKAERT, A. VANDEWALLE, J. D’HONDT, e.a., Brugge: de geschiedenis van een Europese stad. Tielt, Lannoo, 1999.
- SCHOUTEET, De straatnamen van Brugge: oorsprong en betekenis. Brugge, Vanden Broele, 1977.
- P. VANDERSCHAEGHE, Male: stede ende paercke. Brugge, Male waar wij wonen, 1987.
- S. VANNESTE, Als de eiken van Rooigem en de Bisschopsdreef konden vertellen. Brugge, West-Vlaamse Gidsenkring, 2000.
- J. VANNIEUWENHUYSE, In goede banen: de Provincie West-Vlaanderen en het beheer van de buurtwegen. 1800 – heden, Brugge-De
Panne, 2005.
- V. VERMEERSCH, J. CORNILLY, e.a., Brugge. Antwerpen, Mercatorfonds, 2002.
- WERKGROEP GESCHIEDENIS SINT-KRUIS, Sint-Kruis in Postkaarten. Brugge, Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis, 2004.
- WERKGROEP GESCHIEDENIS SINT-KRUIS, Sint-Kruis omstreeks 1900. Brugge, Brugs Ommeland, 2000.
- WERKGROEP GESCHIEDENIS SINT-KRUIS, Sint-Kruis 1940-1945: oorlogsjaren en bevrijding: tentoonstelling. Brugge, Werkgroep
Geschiedenis Sint-Kruis, 1996.
- WERKGROEP GESCHIEDENIS SINT-KRUIS, Rond de Kruispoort: tentoonstelling. Brugge, Werkgroep Geschiedenis Sint-Kruis, 1993.
- P. VAN VLAENDEREN, S. GILTE, K. DENDOOVEN, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen: inventaris van het bouwkundig erfgoed:
provincie West-Vlaanderen: gemeente Brugge: deelgemeente Sint-Kruis. Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Departement
Leefmilieu en Infrastructuur, 2005.
- L. ZWARTJES, Sint-Kruis: van landelijke tot verstedelijkte gemeente. Eindwerk KUL, 1986.
62
1. Van Kruispoort naar de kerk van Sint-Kruis.
2. Op weg naar de kastelen van Sint-Kruis.
63
3. Sint-Kruis, een oase aan kastelen.
4. Via de galg (18) naar het kasteel van Male (25).
5. Van kasteel Ryckevelde (28) via een groene long naar het verdwenen kasteel Veltem (35).