De Campaniae et Latii idea

Morgensterni Seltsi toimetised IVndashVActa Societatis Morgensternianae IVndashV

Quattuor Lustra

Papers celebrating the 20th anniversary of the re-establishment of classical studies

at the University of Tartu

Edited by Ivo Volt and Janika Paumlll

Societas Morgensterniana

The publication of this volume was supported by University of Tartu

Cultural Endowment of Estonia and Estonian Science Foundation (grant no 8341)

ISSN 1736ndash1230ISBN 978ndash9949ndash32ndash067ndash7

copy Morgenstern Society and the authors 2012

Morgenstern SocietyDepartment of Classical Philology of the University of Tartu

Uumllikooli 17 51014 Tartu EstoniaE-mail struktkflistsutee

Home page httpwwwfluteeASM

Tartu University Presswwwtykee

CONTENTSEditorsrsquo preface and acknowledgements 7

Jaan PuhvelHomeric πέπλος and Hittite palahsas 9

Carl Joachim ClassenLehren und Lernen in den homerischen Epen 12

Mika Kajavaαἰολοβρέντας (Pind Ol 942) 22

Anne LillPersonal and social aspects of suicide in Greek tragedy 30

Heinz-GUumlnther NesselrathDid it burn or not Caesar and the Great Library of Alexandria a new look at the sources 56

Otto KaiserAretē und pathos bei Philon von Alexandrien 75

Paavo RoosPhilostratos and his trainer instruction 101

Danny PraetEarnest play Religion rhetoric and intertextuality in the Life of Apollonius of Tyana by Flavius Philostratus 109

Martin SteinrUumlckLiebe und Gegenliebe (Eunap VS 514 522ndash527 und 683 ff) 127

Heinz HofmannsbquoAndachtsbilderrsquo be Claudian 136

Gregor Vogt-SpiraDie Saturnalien des Macrobius Eine implizite Poetik der Spaumltantike 160

6

Levente TakaacutecsThe incipit of the Liber coloniarum 178

Maarit KaimioThe Petra Papyri new light on the early Byzantine Near East 187

Michail BibikovΑΙΩΝΙΟΝ 201

Horatio Caesar Roger VellaThe classical sources in the Tristia ex Melitogaudo lament in Greek verse of a 12th-century exile on Gozo 209

Outi MerisaloCurrunt manus psallunt homoeoteleuta Transmitting medical texts in the late Middle Ages the case of De spermate 245

Peter KuhlmannUumlbersetzungstheorie und Latinitas in der Renaissance am Beispiel des Leonardo Bruni 257

Walther LudwigDie Monodia des Marcus Antonius Muretus zum Tod des Pariser Parlamentspraumlsidenten Christophe de Thou (1583) mdash Idealbilder von Humanismus und Gerechtigkeit 273

Hans HelanderScholarly and scientific Neo-Latin some typical features 304

JUumlrgen von Ungern-SternbergIm Schatten der Russifizierung Zwei abgelehnte Rufe an die Universitaumlt Dorpat im Jahre 1889 Franz Studniczka und Ivo Bruns 325

Heikki SolinDe Campaniae et Latii idea 346

Index nominum 375

Index locorum auctorum antiquorum 390

Authors and editors 397

Contents

DE CAMPANIAE ET LATII IDEA

Heikki Solin

Henricus Solinius Helsingiensis Universitati Tartuensi eiusque Instituto Philologiae Classicae plurimam perpetuamque salutem Occasionem nac-tus praetermittere non voluerim vos paucis verbis alloquendi ut sciatis me gaudere me maxime gaudere quod huic conventui interesse possum ut quattuor lustra Instituti huiusce loci vobiscum celebrem Vivat floreat crescat Instititum Classicum Universitatis Tartuensis duce Anne Lill ei amicae carissimae gratias quam maximas ago quae qua est humanitate me ad hunc sollemnem eventum celebrandum invitavit Fortuna redux me huic urbi redintegravit qui annos abhinc viginti in Tartuensi univer-sitate lectionum cyclum de linguae Latinae historia primis studentibus Estoniae liberae incumbentibus dedi

Acroasin meam ut neminem collegarum ex multis partibus orbis ter-rarum huc convenientium offenderem lingua matre communi Europae Romanorum sermone dico habere statui et ita pro parte mea testimonium afferre de vi ac robore patrimonii a Romanis hereditate accepti mdash hoc pro-fecto commune omnium hominum bonum est

Omnes scimus notionem confiniaque regionis cuiusvis etiam aetate Romana in mente hominum certas partes egisse Neque erant quaestio-nes inanes confinia inter provincias territoria civitates determinare aut possessiones minores ut fundos praedia agros prata alia definire cuius rei testimonium manifestum sunt frequentes termini territoriales ad varios tractus inter se distinguendos positi et ubique terrarum reperti1 Res huius generis apud scriptores antiquos admodum dissolute tractan-tur id tamen ne in errorem inducat neve causam praebeat cur eas quaes-

1 Cf eg Bessem 1901 Praeterea quaedam scripta a R Scuderi confecta (1991a 1991b 1991c) Porro cf Sordi 1987 Confini e frontiere 1988 45ndash234 Gottlieb 1989 Piccaluga 1974

347De Campaniae et Latii idea

tiones supervacuas existimemus Certe quaestio quomodo fines constituti essent problema perspicuum apud Romanos fuit qui et generali ter de regionum notione finibusque earum requirere potuerunt Hac parva dis-putatione quae fuerit notio Latii imperii Romani nuclei apud antiquos pauca dicam2 notionem Campaniae quoque tangens Ut hodie ita et aetate Romana inde ab Augusto imperatore Italia divisa erat in regiones quarum officia tamen plane diversa ab officiis regionum huius aetatis erant Praeterea confinia et nomina regionum ab Augusto statutarum et nostrorum temporum valde inter se differunt Exempli gratia regio quam Romani Latium appellaverunt numquam apud veteres partem septentrionalem regionis praesentis quae Lazio nuncupatur comprehendit quae ad Etruriam et ad Sabinos pertinebat Praeterea Latium solum regionem Augusteam unam ie primam com-plexum non est sed eam una cum Campania constituit (ut de parte orientali Latii veteris Tibure aliis oppidis regioni quartae annexa tacea-mus) Neque est probabile Romanos primam regionem Augusteam Latium appellasse mdash si ea in summa aliquod nomen habuit potius Cam-pania nuncupabatur seriore saltem aetate Etiam Campania nostrae aetatis aream maiorem complectitur quam aevo antiquo ut exemplum unum afferam Beneventum urbs magni momenti hodie Campaniae pars est (cursim dicam eam usque ad aetatem qua Itali se in libertatem vindi-caverunt civitatem pontificiam fuisse) cum aetate Romana esset civitas Samnitum et inde ab Augusto regionis secundae

Antequam de Latii notione subtilius disseram nonnulla de significatione vocabulorum Campanorum et Campaniae praemittenda sunt Proprie Campanum non appellari nisi Capuae urbis civem notum est sed mature ethnicum invenitur latiore significatione usurpatum Cepit id opinor a mercenariis militibus quos non ex Capua sola sed ex universa regione oriundos fuisse consentaneum est nomen autem a potiori inditum in

2 Res parum perquisita est Prima investigatio aevi recentioris thesi academica Desjardins 1854 3ndash44 contenta necessario est obsoleta Ceterum nihil fere invenies apud studiosos saeculi praeteriti Catalano 1965 135ndash189 Catalano 1978 506ndash510 Solin 1996 1ndash22 Bandelli 1995 (1997) 143 sq (vide infra in hac adn) mdash Opera recen-tiora historiam Latii antiqui tractantia sunt fere haec Lefevre 1982 Proietti amp Cacace 1983 Chiarucci 1986 Nomen Latinum 1995 (1997) De Latio omnium temporum cf eg Atlante 1996 (de antiquo Latio agit L Migliorati pp 5ndash25 alii aevum medium vel recentius tractant opus continet etiam multas formas et ad aevum antiquum et ad tempora recentiora pertinentes) Del Lungo 1996 De Latio medii aevi vide imprimis opus maximi momenti Toubert 1973 cf et Lazio medievale 1980 De natura morpho-logia architectura imprimis recentiorum temporum cf Guidoni et al 1990 Porro eg Il Lazio 1993 sqq Bibliografia 1995

348 Heikki Solin

perpetuum Graeci maxime retinuerunt Ita Campanorum vocabulum ambiguae significationis factum est id quod luculenter apparet apud Polybium accurate distinguentem Καμπανούς milites mercede conduc-tos et Καπυανούς urbis cives Romani etsi antiquam significationem retinuerunt mature alteram quoque certe in re militari publice admise-runt nam cum Capuani (ut vocabulo Polybiano utar) cives Romani ita fierent ut suas legiones haberent in legionibus quae dicebantur Cam-panis item meruisse videntur non solum Atellani et Calatini aliquo iuris vinculo cum Capuanis coniuncti sed etiam Cumani et Casilinates aliique universae regionis cives Sublata deinde Capuae re publica cum populus Campanus iam nullus esset et ager iure non Campanus sed Romanus eo vocabulo regio potissimum significabatur ut quidquid in his partibus publicum populi Romani erat sive Capuanorum ante fuerat sive alius populi vicini eo nomine potissimum comprehenderetur Post restitu-tam rem publicam vocabulum rursus ut antea obtinuerat aeque de urbe adhibetur atque de regione confer quod dicit Frontinus in agro Campano qui est circa Capuam Conferendi sunt etiam plures mentiones auctorum Romanorum ubi Campani vocabulum plus minus clare ad Campaniam pertinens usurpatur ut Hor sat 1562 Campanum in morbum Liv 26348 Sen nat 271 haud ambigue Plin nat 2203 Pithecussas in Campano sinu ferunt ortas al Labente demum aetate Romani Polybiana ratione dis-tinctionem adsciverunt Campani vocabulo regioni reservato urbi autem novo ethnico addito Capuensis cum grammaticorum reprehensione sed rerum utilitate flagitante Campaniae vocabulum quod a Latinae linguae legibus abhor-ret serius in usum venit primi eo Cicero (Rab perd 8 al) et vulgarium amator Varro (ling 5137 al) utuntur deinde raro adhibuit Livius mox increbruit usurpatum a Mela Seneca minore Tacito aliis Labente aetate locum nominis regionis primae Augusteae tenuit de ea re mox disseram

Ad Latium revertamur Primo Latii nomine denotatum est ut videtur non nisi territorium priscorum Latinorum id est plus minus ager ille quem mox videbimus Latium vetus constituisse Excludi autem nequit nomine Latii ultima antiquitate planitiem quae ipsam Romam cingebat designatam esse si qua ratio inter Latium et latus intercedit ut putant plerique studiosi veriloquii3 respecta significatione terrae planae (talis

3 De veriloquio nominis Latii (quod sine dubio per apophoniam quantitativam adiec-tivi latus explicatur) cf eg Walde amp Hofmann 1938 770 sq Ernout amp Meillet 1959 343 sq (hi autem veriloquium in controversia relinquunt) Praeter regionem in nomine Latium etiam vis rsquoiuris Latiirsquo inesse potest Latinus (cuius exstat forma secundaria Latius -ia -ium) pro sua parte etiam nomen mythologicum est (de quo vide infra) et cognomen


enim Latium apparebat advenientibus a mari aut subeuntibus adver-sum flumen Tiberim) cum terra priscorum Latinorum imprimis eorum populorum qui colles Albanos habitabant e locis collinis constaret Sed aequo iure rsquoterra planarsquo totam regionem a priscis Latinis incultam et montibus Sabinis oppositam complecti potuit Proficiscamur igitur a coniectura Latium a Latinis in meridiem Tiberis fluminis et in collibus Albanis incultum esse id est in regione quae inter Tiberim et Anionem sita usque Nomentum extendebatur immo paullulum ultra scilicet eo ubi iam est oppidum Monterotondo Inde confinium veteris Latii ad montes Tiburtinos versus descendit et plus minus confinium hodiernum inter regiones quae dicuntur Lazio et Abruzzo intercedens sequitur ut dein ad meridiem Trebiae oppidi iter suum inter meridiem et occidentem versus continuet Pergit inter Lanuvium et Velitras4 donec inter Lavinium et Ardeam in mare influit5 Quod ad Tiberim confinium inter Latium et Etruriam attinet dicendum est Ostiam cum Portu iam inde a temporibus priscis Latinam fuisse et regionem Transtiberinam inde ab aetate mediae liberae rei publicae par-tem urbis Romae factam esse ita et mons Ianiculus qui a prima origine non ad Septimontium pertinebat immo inde septem dominos videre montis licuit6 urbi annexus est

ubique usitatum (cum derivativis Latinianus Latinilla Latinio) Gentilicium Latinius quoque derivativum nominis Latinus esse videtur in Latio et aetate imperatoria saltem (Schulze 1904 176 cum similibus Etruscis confert quae autem ex alio fonte manant) Cognomina sunt etiam Latiaris et Latiniensis (vide Kajanto 1965 180) et Λατιαρία (Hero-dis Attici filiae ultimum cognomen forma Graeca tantum traditum PIR2 M 259) Porro nominis Latium derivativa sunt adiectiva Latialis et Latiaris (cum Latiari sollemni Iovis Latialis vel Latiaris) De ethnico Latiniensis cf Solin 1996 4ndash6 Coarelli 2005 202f mdash Ut observationum ad nomenclaturam pertinentium finem faciam memoria dignum est Latini vocabulum interdum idem significare ac Italicum cf eg Giardina 1997 60 sq [De etymologia nominis Latii nuperrime disseruit Adamik 2005]4 Casu exstat bulla papae Paschalis II a 1101 data (Kehr 1907 106) qua termini Velitrarum iam antea constituti confirmantur Quod ad confinium Lanuvium versus attinet aetate Romana plus minus eundem cursum tetigit ita ut loca Fosso S Gennaro Castel S Gennaro Colli dersquo Marmi Colle Ottone Colle Ionci Acqua Lucia Monte Spina ad agrum Veliternum pertinerent 5 Confinium inter Lavinates et Ardeates intercedens initium a mari alicubi inter Torvaianica et Rio Torto patente cepisse verisimile est fortasse confinium in hoc ipso rivo cucurrit aut potius aliquantum ad septentriones versus (ripam autem sinistram totam ad agrum Ardeatinum pertinuisse necesse est non solum propter naturam locorum sed etiam quia titulus AE 1975 142 ibi in loco La Fossa repertus sine dubio Ardeatinus est 6 Mart 46411

350 Heikki Solin

Haec confinia admodum fluctuantia quidem esse potuerunt et ipsi Romani haesitabant utrum hoc aut illum oppidum Latio an alii cui regioni conterminae tribui deberet Hoc imprimis in regionem Latii veteris inter septentriones et orientem versus valet ut unum exemplum afferam Nomentani modo in numerum Latinorum modo Sabinorum relati sunt ut de aliis taceam Plinius cum dicit nat 354 bdquo Aniene qui et ipse navigabilis Latium includit a tergordquo regionem trans Anienem sitam Sabinis attribuit (et in 3107 Nomentanos inter Sabinos annumerat)7 cum in 364 Nomentum in regione prima collocet Talis haesitatio vix expli-cari potest solum ex divisione regionum ab Augusto suscepta qua pars orientalis Latii veteris regioni quartae inserta est certe ostendit Romanos tum dubitatione aestuasse cum eis de confinio inter Latium et Sabinos definiendo cogitandum erat Eadem discrepantia apud Plinium con-spicua etiam in alios scriptores valet8 ita apud Dionysium Halicarna-seum uno loco Anio campos Romanorum et Sabinorum dividit9 cum in multis aliis locis Antiquitatum terra Sabina ab oppido Nomento tan-tum incipiat Talis dubitatio non solum in multos scriptores sed etiam in multa oppida valet praeter Nomentum exempli gratia in Fidenas et Ficuleam10

Pauca de illa aetate antiquissima traduntur quae attinent ad primam condicionem Latinorum id est eorum qui memoria et antiqua et recen-tiore Latini definiuntur Aliquid tamen colligi potest tam ex narrationi-bus quas scriptores veteres de origine urbis Romae antiquitus memoriae prodiderunt quam ex pervestigatione rerum gestarum populi Romani historica et archaeologica et linguistica Imprimis strenua opera archae-ologorum semisaeculo praeterito multas res litterarum monumentis

7 Ut unum tantum auctorem afferam Strabo quoque Nomentum Sabinis ascribit 531 Σαβῖνοι δὲ στενὴν οἰκοῦσι χώραν ἐπὶ μῆκος δὲ διήκουσαν καὶ χιλίων σταδίων ἀπὸ τοῦ Τιβέρεως καὶ Νομέντου πολίχνης μέχρι Οὐηστίνων 8 Bonum exemplum haesitationis quae in contextu colloquiali (extra disputationes eruditas) apparet (optionum secundam quidem anteponens) praebet Veronensis poeta qui de fundo suo prope Tibur sito haec fere cecinit Catull 441ndash5 o funde noster seu Sabine seu Tiburs (nam te esse Tiburtem autumant quibus non est cordi Catullum laedere at quibus cordist quovis Sabinum pignore esse contendunt) sed seu Sabine sive verius Tiburs De his versibus nuper egit Traina 1993 611 sq 9 Ant Rom 3553 περὶ τὰς συμβολὰς τοῦ τε Ἀνίητος καὶ τοῦ Τεβέριος ποταμοῦ διττοὺς βαλόμενοι τοὺς χάρακας ἐναντίους τε καὶ συνεχεῖς ἀλλήλοις μέσον ἔχο-ντες τὸ κοινὸν ἐξ ἀμφοτέρων τῶν ποτάμων ῥεῖθρον 10 Conferri potest de his quaestionibus difficillimis eg Thomsen 1947 passim (de Nomento eg 56 sqq)


traditas confirmavit et simul quasdam opiniones de Latio antiquissimo subvertit11 Prima mentio Latinorum in Theogonia Hesiodea apparet ex amore Circes et Ulixis nascuntur Agrius12 et Latinus qui procul in sinu sacrarum insularum Tyrrhenis inclutis regnabant (Hes Theog 1011ndash1016 versus 1014 recens est) Κίρκη δ᾽ Ἠελίου θυγάτηρ Ὑπεριονίδαο γείνατ᾽ Ὀδυσσῆος ταλασίφρονος ἐν φιλότητι Ἄγριον ἠδὲ Λατῖνον ἀμύ-μονά τε κρατερόν τε [Τηλέγονον δὲ ἔτικτε διὰ χρυσέην Ἀφροδί-την] Οἳ δή τοι μάλα τῆλε μυχῷ νήσων ἱεράων πᾶσιν Τυρσηνοῖσιν ἀγακλειτοῖσι ἄνασσον13 Latinus14 rex Tyrrhenorum quo vocabulo poeta aut Etruscos aut potius populos in Italia habitantes universim denotat15 nimirum heros eponymus Latinorum est Theogonia pos-teriori fere parti saeculi octavi ascribi potest16 sed ultimi versus ubi apparet Latinus verisimiliter non ab ipso Hesiodo scripti sunt Narratio duorum regum plus minus ad partem saeculi sexti posteriorem perti-nere videtur17 utcumque res sese habet locus Theogoniae licet spurius

11 Longum est ingentem numerum librorum ad Latii antiquissimi historiam perti-nentium hoc loco ne summatim quidem recensere Hos recentiores maioris momenti tantum memoremus Salmon 1982 CAH VII 22 cum scriptis inter alia a R M Ogilvie amp A Drummond (de fontibus) M Torelli T J Cornell confectis Ampolo 1990 Cornell 1995 12 Nomen Agrii quo spectet ambigitur (de adiectivo et nomine proprio [Ξ 117 alium Agrium memorat] in universum B Hansen LfgrE I 96 sq) Malkin (1998 185ndash187) de fero populo partis interioris montuosae Etruriae Latiique cogitat Nota Odysseam nullum filium Circes et Ulixis novisse non est autem cur de lectione et traditione dubites 13 Latinus Ulixis filius laudatur etiam a Ps-Scymno 227 sq (de quo loco nuper egerunt Marcotte 2000 173 Korenjak 2003 77 sq) Sol 29 Serv Aen 74712 164 Serv auct Aen 1273 (de traditione serviana cf Ramires 1999) Steph Byz s v Πραίνεστος Lyd mens 113 Schol in Ap Rhod 3200 Eust Od p 1796 43 sq 14 Secundum aliam memoriam pervulgatam et antiquam quoque quam dedit Callias Syracusanus circ a 300 a Chr n vel paulo post (FGrH 564 F 5a locus extensius datur in adn 20) Latinus erat filius Telemachi et Circes ei Aeneae et Romes filia Rome filios Romum Romylum Telegonum peperit sed stemma gentile quod dedit Mommsen 1906 3ndash7 (quem sequitur Schur 1924 929) controversum est cf eg Hoffmann 1934 112 15 Ut Dion Halic Ant Rom 1292 ἦν γὰρ δὴ χρόνος ὅτε καὶ Λατῖνοι καὶ Ὀμβρικοὶ καὶ Αὔσονες καὶ συχνοὶ ἄλλοι Τυρρηνοὶ ὑφ᾽ Ἑλλήνων ἐλέγοντο 16 Cf West 1966 45 17 De quaestionibus ad hunc locum et tempus eius pertinentibus vide West 1966 397ndash399 433ndash436 Ampolo 1994 praes 271 sq qui ad tempus paullulum altius inclinat nescio an recte Alii ut Kirk (1960 61 sq) et Horsfall (1973 78) de seriore tempore cogi-tant vix recte De ipso heroe Latino cf Gury 1992 Rosivach amp Piccirillo 1987 Moorton

352 Heikki Solin

sit testimonium Latinorum antiquissimum litteris traditum exhibet18 dein hoc nomen ante Pseudo-Scylacem (circiter medio saeculo quarto) et Theophrastum nusquam apparet de iis infra dicam Scriptores autem Romani qui ante Vergilium vixerunt Latinum pro filio Fauni et Maricae nymphae Minturnarum habent et eum ita in contextu Romano ponunt19 Idem tradunt eum regem fuisse Aboriginum aut Laurentium20 qui Lavi-nii habitabant21 in area plana in meridiem Tiberis proxime oram maris

1988 Pace 1990 Grandazzi 1988 (opinionem locum ab Hesiodo ipso scriptum esse defendit bonis argumentis usus) Moede 2000 (de Latino iuxta Aeneam in anaglypho Arae Pacis) 18 Titulus sepulcralis cuiusdam Latini Regini filii (aliter edd) quem editores saeculo VI tribuunt (Jameson amp Malkin 1998 477ndash486 = SEG XLVIII 1252) fide incorrupta non videtur immo opus falsarii redolet cf eg Manganaro 1999 156 mdash Forma latines in titulo graphio scripto Etrusco saec VII mi tites latines (Palm 1952 57 n 8) ad quam saepe confertur potius cum multis aliis nominibus Etruscis ex alio fonte manat (cf Schulze 1904 176) mdash Nuperrime de Graecis in Magna Graecia egit Stein-Houmllkeskamp 2006 311ndash327 praes 324 19 Traditur ab ipso Vergilio Aen 747 hunc (sc Latinum) Fauno et nympha genitum Laurente Marica accipimus (accipimus in praesenti ut ἀκούειν) 20 Ita primus Callias FGrH 564 F 5 (= 840 F 14) a ex Dion Hal Ant Rom 1725 Καλλίας δὲ ὁ τὰς Ἀγαθοκλέους πράξεις ἀναγράψας Ῥώμην τινὰ Τρωάδα τῶν ἀφικνουμένων ἅμα τοῖς ἄλλοις Τρωσὶν εἰς Ἰταλίαν γήμασθαι Λατίνῳ τῷ βασιλεῖ τῶν Ἀβοριγίνων καὶ γεννῆσαι τρεῖς παῖδας Ῥῶμον καὶ Ῥωμύλον καὶ ltΤηλέγονονgt οἰκίσαντας δὲ πόλιν ἀπὸ τῆς μητρὸς αὐτῇ θέσθαι τοὔνομα cf Fest p 269 (= 329 L) Liv 115 ibi (sc in Laurenti agro) egressi Troiani cum praedam ex agris agerent Latinus rex Aboriginesque qui tum ea tenebant loca Cf Origo Rom p 1439 Latinus isdem locis (sc agro Laurentino usque ad eum locum ubi nunc Roma est) regnavit Cf etiam varios locos Catonianos in Originibus qui quidem expressis verbis Latinum regem Aboriginum non tradit sed duobus fragmentis 5 P ubi statuit eos adventu Aenaeae Phrygibus iunctos Latinos uno nomine nuncupatos et 8 P ubi a Servio dixisse fertur Troianos a Latino accepisse agrum qui est inter Laurentum (de hoc nomine cf adn sequentem) et castra Troiana coniunctis conicias Porcium memoriam de Latino rege Aboriginum secutum esse De Aboriginibus et Latino eorum rege cf eg Schroumlder 1971 77 84 104ndash108 mdash Vergilius autem populum eum Latinos appellat Ceterum in Aeneidos libro septimo de ratione inter Aeneam et Latinum conspicua amplius tractat Vergilius autem qui fonte imprimis Catone usus esse videtur memoriam antiquitus traditam certa liberalitate adhibuit De Latini genealogiae variis versionibus deque Vergili fontibus vide etiam supra adn 17 19 praeterea eg Rosivach amp Piccirillo 1987 131ndash134 21 Habitatores Lavinii igitur Laurentes appellati sunt Oppidum nomine Laurentum numquam exstitisse videtur Hoc nomen apud auctores interdum quidem occurrit Mela 2471 in indice oppidorum Latii Ardea Laurentum Ostia Serv Aen 11316 = Cato orig 8 P Cato enim in Originibus dicit Troianos a Latino accepisse agrum qui est inter Laurentum et castra Troiana et Serv auct Aen 11317 usque ad Laurentum et Hostiam (apud Servium certe de interpolatione agitur) in Plin nat 356 oppidum Laurentum de gen plur autem agi potest Rursus loci in scriptoribus Graecis obvii nati sunt ex


Tyrrheni ubi hodie est Pratica di Mare cum templis aliisque aedificiis antiquissimis maximi momenti Lavinium quippe quae sedes anti-quissima populorum Latinorum esset magnam vim habuit cui rei docu-mento sunt singulares ritus religiosi etiam aevo labente celebrati necnon recentes effossiones archaeologicae22

Latinus igitur heros eponymus Latinorum erat qui regionem plus minus Latio veteri respondentem incolebant Stirps Latinorum foedere civitatum sui iuris constituta nomen Latinum23 aut etiam commune Latinum24 graece κοινὸν τῶν Λατίνων appellabatur25 Erant populi Latini dicti etiam prisci Latini aut casci Latini (ita Ennius ann 122) ut distin-guerentur ab incolis coloniarum Latinarum quae in territorium posterius Latium adiectum appellatum deducebantur Latium adiectum quid sit mox disseram Memoria antiqua etiam nomina populorum Albensium et Abo-riginum tradit26 In summa omnia haec vocabula sc Latini Albenses Abo-rigines eundem rerum statum revocant id est populorum habitus com-munis qui antiquissimis temporibus in finibus Latii veteris consederunt Hi Latini antiqui vinculis propinquitatis coniuncti multiplices neces-situdines mutuas statuerunt ut consilia civilia aut militaria caperent et imprimis res religiosas in usu communi haberent quarum causa quidam ex iis parvis populis circum locum sacrum congregari solebant Orta sunt varia foedera religiosa27 inter quae primum locum tenuit id foedus quod magnam partem mdash si non omnes mdash eorum populorum qui tum Latium vetus habitabant in unum coegit circa Albam Longam (ubi nunc est Castel Gandolfo sedes aestiva pontificis maximi ecclesiae catholi-cae) ad cultum Iovis Latiaris exercendum Hoc fieri solebat in conventu annuo in monte Albano facto ut cum Plinio dicam (nat 369) triginta pop-uli Albenses carnem in monte Albano soliti accipere sunt Terri torium huius foederis Latini cui praefuit Alba Longa potius naturae civilis et religi-

falsa explicatione formarum controversarum Latinarum (cf Horsfall 1987 142 sq) item Mela quoque locum Plinii 356 male ut nom sing interpretatus esse potest Nuper Scevola (1999) conata est ostendere Laurentum re vera exstitisse sed sine firmo argu-mento Cf novissime Mastroiacovo 200422 De his effossionibus vide eg duos breviores conspectus recentes Castagnoli 1987 et M Fenelli EAA Suppl 1971ndash1994 III (1995) 310ndash314 necnon operam maioris molis Lavinium IndashII (Castagnoli 1972 et 1975 voluminum prius a solo F Castagnoli posterius a pluribus auctoribus scriptum) 23 Cf Bernardi 197324 Fest p 276 L 25 Dion Hal Ant Rom 445 al 26 De hoc nomine cf Golvers 1989 27 Cf eg Zevi 1995 (ed 1997) Liou-Gille 2003

354 Heikki Solin

osae erat quam rebus geographicis respondebat (exempli gratia tractus Lucretilis et aliorum montium ad septentriones Tiburis sitorum et ostium Tiberis multum inter se differebant ille editus et saluber hoc depressum et paludosum) Varios indices civitatum Latinarum praebent scriptores antiqui ut Cato Plinius Dionysius Diodorus alii Mox de quibusdam earum plus dicam Populi Latini agri culturam exercebant ac etiam difficilibus con-dicionibus naturalibus pares esse didicerant Habitabant pagos in collibus salubribus positos qui primum saxis et rudibus terrae aggeribus defendebantur postea inde a saeculo quarto moenibus cyclopicis quae dicuntur His vitae condicionibus respondebat forma politica civitatis vel rei publicae quae similis fere erat ac rerum in urbe Roma status potestas magistratuum gradatim a senatu et populo circumscripta cum instituta regia in merum sacerdotium mutata sint Urbis Romae ascensus memo-ria historica in victoria de Alba Longa agnitus ad effectum iam primis temporibus regum perductus et sub regibus Etruscis confirmatus est Contra transitus in ordinem liberae rei publicae effecit ut principatus Romae in foedere Latino debilitaretur Constitutum est ergo inter Latinos foedus quo cum in Romanos hostili animo esset Roma exclusa est Huic foederi interfuerunt Tusculani Aricini Lanuvini Laurentes Corani Tiburtini Pometini28 Ardeates ut ex indice Catonis sine dubio authen-tico patet29 Hoc foedus cui praefuit dictator non solum naturam religi-osam habuit sed etiam certum et definitum propositum politicum tenuit Pactum est circiter anno 500 ut apparet ex Pometia in indicem inserta quae paulo post deleta est30 et ex eo quod absunt coloniae Latinae Sig-nia deducta anno 495 Velitrae anno fortasse 494 aliae Centrum foederis erat lucus Dianae Nemore in silva Aricina correspondens arae Dianae in Aventino collocatae quam reges Romani principalem locum religiosum

28 Pometia ubi olim sita fuerit adhuc sub iudice est Melis amp Quilici Gigli 1972 eam sitam fuisse in praedio ldquoLe Ceserdquo circ km 15 inter septentriones et orientem versus ab oppido Cisterna di Latina putant Nuper Stibbe (1987 et 1990) et eum sequens Coarelli 1990 149 Pometiam et Satricum eandem urbem esse coniciunt coniectura ingeniosa sed aliquantum incerta cf Solin 1996 29 Cato orig 58 P (= 228 Chassignet = 228 BeckndashWalter) ex Prisc gramm III 129 lucum Dianium in nemore Aricino Egerius Baebius Tusculanus dedicavit dictator Latinus Hi populi communiter Tusculanus Aricinus etc An contra index a Dionysio Ant Rom 5613 datus sincerus sit adhuc sub iudice fortasse autem partim authenticus existimari potest (cf H Solin Supp It 2 1984 15) notanda tamen praesentia urbium Latii adiecti procul a Latio vetere sitarum ut Circeiorum30 Liv 21725 Dion Halic Ant Rom 629


Latii frustra facere conati erant ut nobis tradit Livius31 Ineunte sae-culo quinto hoc foedus Latinum pactionem cum Roma fecit cui nomen erat foedus Cassianum32 Agebatur de foedere aequo quo oppidis Latinis permissum est ut auxilium a Romanis peterent contra periculum Vols-corum qui eo tempore in regione Latii inter meridiem et occidentem spectante apparere coeperunt Volscos in Latio meridionali inde ab ineunte saeculo quinto apparuisse eosque ad res in Latio antiquo gestas plurimum valuisse inter omnes constat33 Post Volscos (et Aequos) exac-tos periculis externis ita devictis proposita foederis et belli inferendi et sui defendendi causa initi enervata sunt Cum autem Romani et Latini rebus valde diversis intenti essent circiter anno 385 inimicitiae diutinae initium ceperunt quae ad summum fastigium bello a rerum scriptori-bus inter annos 340 et 338 posito pervenerunt Latinorum deditione et pace facta foedus dissolutum vetita foedera iungere interruptum com-mercium Breviter anno 338 Latium certe et definite exsistere desiit Dis-soluto foedere et Latio singulari unitate territoriali ita privato vocabu-lum Latinus significationem solum iuridicam et socialem assumpsit Ita Latinitas id est ius Latinum separata omni idea geographica nationis se in notionem iuridicam tantum convertit Praeter ius Latinum manent coloniae Latinae manet videlicet lingua Latina sermo urbis Romae34 ut manet et via Latina etiamnunc ita appellata antequam ad oppidum Colleferro cum via Casilina antiqua via Labicana coalescat35 Contra rsquoLatin loverrsquo notio est huius temporis ut et rsquoLaziorsquo nomen sodalitatis pedifollicae Sed quomodo Latii vocabulum postea usurpatum est sensu geographico Latium numquam unitas geographica fuit sed potius notio ethnica nisa formatione politica et religiosa ac denique notio plus minus anti-quaria aut tamquam folkloristica si mihi vocabulo ut ita dicam moderno uti licet Initio Latium erat territorium ubi sedem habebant prisci aut antiqui populi Latini ad nomen Latinum pertinentes Supra iam

31 Liv 145 32 Tributum anno 493 a Chr n Liv 2334 Dion Halic Ant Rom 334 De foedere cf Sherwin-White 19732 20ndash33 190 sq 194 cum alia bibliographia adde Petzold 1972 De fide foederis non est dubitandum quamquam non desunt qui ei parvum tantum momentum tribuant ut eg Alfoumlldi 1965 113 sqq 33 De Volscis in Latio cf eg Manni 1939 Coarelli 1990 I Volsci 1992 Quilici amp Quilici Gigli 1997 34 Cum Latinitate puro dicendi genere (Latinitas est quae sermonem purum conservat Rhet Her 41217) Verba latinizandi et latinandi aevo labente testata In universum de Latini et Romani notione Kramer 1998 35 De via Latina cf Monti 1995

356 Heikki Solin

circumscripsimus regionem quam ad primum Latium pertinere exis-timare possumus id est Latium priscorum Latinorum Et nunc paucis videamus quales civitates maioris momenti praeter ipsam Romam hoc territorium (quod non fuit ut mox videbimus idem ac Latium vetus vel antiquum scriptorum Romanorum) complexum sit Nucleum centralem foederis Latini a prima origine oppida collium Albanorum constituerunt inter quae post Albam Longam deletam tria sc Tusculum et Aricia et Lanuvium eminebant Eorum primum locum tenuit Tusculum ut con-stat territorium Romanum anno 381 Tusculum agrumque eius absorbuit quod municipium optimo iure factum est Cives eius civitatem Roma-nam cum suffragio adepti sunt quod ad societatem Romanam maximi momenti erat si cogites quot novae familiae consulares Tusculo oriun-dae sint mdash ita pars Latina in ordine senatorio non medioriter crevit36 Pro-cedamus Operae pretium non est hic locum primarium quem tenuerunt Gabii et Praeneste diligentius tractare quod omnibus manifeste constat In parte orientali Latii veteris fuerunt inter alia oppida Aefula Afilae Treba Sublaqueum (hodie Subiaco) Trebula Suffenas37 Propius Romam habemus praeter Praeneste Tibur alteram civitatem maximi momenti Ad septentriones inter montes Tiburtinos et Corniculanos (cum Cor-niculo oppido) et cursum Tiberis sita sunt Nomentum Ficulea Fidenae et alia oppida minora38 Prope Romam a parte inter meridiem et occi-dentem spectante est Ostia Ipsius coloniae et historiam et statum qua-lis fuerit potissimum sub imperatoribus hoc loco paucis adumbrabimus Fuit Ostia colonia Romanorum prima condita ut ipsi Romani voluerunt ab Anco Marcio rege Nomen oppido datum a situ scilicet ab ostio per quod Tiberis in mare influit Utrum potius Ostia Ostiae an Ostia Ostiorum declinaretur iam apud antiquos ambigebatur usus generis feminini et antiquior et grammaticis magis accepta fuisse videtur quamquam scrip-tores optimae aetatis etiam neutrum plurale adhibuerunt Apud Grae-cos quoque utraque forma invenitur Coniuncta est coloniae Ostiensis deductio cum institutione salinarum teste Livio (1339) Ostia urbs con-dita salinae circa factae De quaestione qua aetate prima deductio coloniae Ostiensis facta sit multum disceptatum est et res adhuc controversa Sunt qui negent Ostiam a prima origine coloniam fuisse et putent ibi por-

36 De gentibus senatoriis e Tusculo oriundis cf Salomies 1996 98ndash106 37 Cuius situs nuper prope Ciciliano confirmatus est Cf Granino Cecere 1988 Gregori 1995 38 De quibusdam civitatibus eius generis cf Mari 1993 Fidenarum locus novissime certa fide est confirmatus iuxta viam Salariam paullulum ad septentriones ostii Anienis Lorenzo Quilici Fidene in EAA Suppl 1971ndash1994 II (1994) 642 sq


tum tantum fuisse sed hodie maior pars eruditorum non negat testimo-niis rerum scriptorum Romanorum fidem adiungendam esse Et recentes effossiones archaeologicae ostenderunt illum locum utique saeculo quinto saltem habitatoribus occupatum esse39 mdash Ius colonis a consuli-bus et praetoribus dicebatur Quando autem hi coloni aliquam rei publi-cae formam et proprios magistratus primum acceperint iisdem tenebris obruuntur quibus origines municipales aliorum quoque oppidorum fere involvuntur Sed etiam antequam huic coloniae veri magistratus cum aliqua iuris dictione concederentur magistros ibi fuisse sacris tantum destinatos probabile est De Lavinio oppido Ostiae proximo iam diximus Haec oppida civi-tates gravissimae Latii antiqui erant Ripa dextra fluminis Tiberis ad Etruriam pertinebat praeter ostium eius et partem Transtiberinam urbis Romae quae iam pridem Romana facta erat Priusquam ad proximum argumentum procedamus breve deverti-culum mihi facere liceat Ille Mantuanus poeta immortalis in Aeneidos libro septimo provisionem Latinorum et praeparationem belli contra Troianos gerendi copiose describit Dum oppida Ausonia versibus 629ndash631 enumerat haec cecinit

Quinque adeo magnae positis incudibus urbestela novant Atina potens Tiburque superbumArdea Crustumerique et turrigerae Antemnae

Omnes hae urbes ad Latium vetus pertinent praeter Atinam quae in extrema parte Latii adiecti inter meridiem et orientem spectante sita est Agitur de antiquo oppido Volscorum dein Samnitum quod postremo praefectura Romana et inde ab ultimo tempore liberae rei publi-cae municipium factum est ut videtur Quod Atina inserta est in indi-cem Vergilianum admirationem movet nam cetera oppida Latii vet-eris sunt Itaque sunt qui textum Vergilii mutare velint et loco Atinae Amitinum oppidum ponant Hoc a Plinio (368) tantum memoratum probabiliter in montibus Corniculanis situm erat Chr Huumllsen antiq-uitatum Romanarum eminentissimus indagator anno 1889 proposuit haesitans quidem ut in indice Vergiliano nomen huius oppidi in locum Atinae substitueretur legendum igitur esse Amitina potens40 Muta-tio in formam femininam non obstat nam poeta saepius tales formas

39 Cf Pavolini 1988 Pavolini EAA Suppl 1971ndash1994 IV (1996) 142sq Bartoloni 1986 98 sqq Porro Bandelli 1995 (ed 1997) 149ndash151 40 Huumllsen 1889 36 Cf et Rehm 1932 24 sq

358 Heikki Solin

ut ita dicam secundarias adhibet versu sequenti dicit Crustumeri cum formae rectae sint Crustumeria vel Crustumerium alia exempla praebent Mutusca pro Mutuesca et Cosae pro Cosa N Horsfall recentissimus edi-tor libri Aeneidos septimi nomen Amitinae in ipsum textum introduxit41 Quaeri autem potest quomodo Vergilius oppidulum omni significatione carens et semel tantum a rerum scriptoribus memoratum potens appel-lare potuerit Mihi quidem videtur codicum consensum apud Vergilium servandum esse nos conemur intellegere anomaliam in nomine Atinae eligendo insitam42

Confinium inter territorium priscorum Latinorum et Latii adiecti quod dicitur ubi intercesserit certa fide statui nequit et iam apud antiquos scriptores fluctuabat Sed autumaverim colonias Latinas inter priscos Latinos non annumerari posse Itaque coloniae ut Ardea Velitrae Signia extra fines innatos priscorum Latinorum mansisse videntur quamvis saltem Ardea particeps esset foederis Latini (Ardea quae colonia Latina anno 442 facta esse traditur in indice Catoniano inter civitates foederatas Aricinas apparet)43 In universum coloniae Latinae aetatis regiae et pri-mae liberae rei publicae non sunt deductae in antiquam terram Latinam coloniae antiquissimae huius aetatis partim in fines agri Pomptini ubi Roma singularem propagationis aream habuit partim in vallem fluminum Toleri (hodie Sacco nuncupati) et Liris deducebantur in regionem quae Latinorum magni intererat44 Ut ad exempla supra lau-data revertar Ardea erat caput Rutulorum a Latinis distinctorum sed iis artius affinium si Ardea ad foedus Latinum pertinebat ut videtur haec arta affinitas causa erat huius oppidi in foedus admittendi Velitrae autem initio civitas praecipue stirpis Latinae erant donec saeculis sep-timo et sexto ope atque opera Etruscorum urbanae factae sunt Incer-tum tamen manet an ad foedus Latinum pertinuerint45 Difficilius statum Corae exquirere In indice Catoniano foederis Aricini (orig 58 P) in loco sine dubio sincero ea ad foedus Aricinum pertinuisse legitur Eandem rem narrat Dionysius Ant Rom 561346 qui praeterea nobis tradit Ancum Publicium ἐκ πόλεως Κόρας alterum ducem priscorum

41 Horsfall 2000 407 sq 42 Cf Solin 2006 43 Cato orig 58 P 44 Cf considerationes a F Coarelli (1990 152ndash154) prolatas45 Cf eg H Solin Supp It 2 1984 14 sq De indice dionysiano ubi apparent et Velitrae (Ant Rom 5613) cf supra adn 2946 Si quidem Cora memorata est de qua re vide statim infra


Latinorum a Tullo Hostilio electum esse (Ant Rom 3343) Dubium igitur non est quin Cora memoria historica inter priscos Latinos annumerata sit47 Sed facile intellegitur Coram mdash si respexeris eius situm inter Veli-tras et Signiam duas colonias Latinas quae sine dubio ad priscos Lati-nos non pertinebant mdash pro colonia Latina habitam esse posse id quod Livius ita tradit48 Cora cum igitur extremum oppidum fuerit Latinorum in Volscos versus non mirum est etiam eos fuisse qui Coram a prima origine Volscam iudicarent coloniamque eo deductam esse iuris Latini quam memoriam secutus est Livius 2168 eodem anno (sc 503) duae colo-niae Latinae Pometia et Cora ad Auruncos deficiunt et 2222 (agitur de bello anno 495 cum Volscis gesto obsidibusque ab iis datis) trecentis principum a Cora atque Pometia liberis Cum probabile sit eandem rem hic bis referri sane admodum diverse (loco secundo sine dubio verisimilius cum primo quoque de Volscis non de Auruncis agatur) extra dubium est Coram in utroque loco ab antiquo Latio separari Historiarum scriptores existi-mare potuisse Coram extra fines priscorum Latinorum sitam fuisse mdash et ita pro colonia Latina habuisse mdash eo facilius intellegitur quod vis Volsca in ea regione magna erat quin etiam Velitrae saeculo quinto Volscorum factae sunt quamobrem credendum est etiam Coram potentiam Volsco-rum expertam esse (quod Liv 2222 etiam expressis verbis tradit) Sed Coram potius oppidum priscorum Latinorum fuisse quam coloniam Latini iuris a populo Romano conditam inde quoque confirmatur quod inter triginta colonias Latinas quae fuerunt bello Hannibalico Coram non numerari hodie constat49 quamquam concedendum est duos indices Livianos integros non esse Contra inter triginta populos qui in foedere Cassiano inveniuntur sunt Corani si quidem apud Dionysium (5613) pro Κόρνων restituendum est Κορανῶν50 Longe alia res est an Romani ultimae aetatis liberae rei publicae et imperatoriae cum de probabili con-finio inter priscos Latinos et Latium adiectum intercedente cogitabant animo finxerint Coram quoddam genus propaginem in terra Latii novi quo Volsci penetraverant51

47 Vergilius quoque licet poetae libertate rem describat Coram inter antiqua oppida Latina animo sibi effingit 48 Liv 2168 cf statim infra in textu 49 In duobus indicibus a Livio 2797 27107ndash8 traditis Cora non est memorata In 2797 ubi quidam investigatores olim Corae nomen se recognoscere crediderant iam pridem agnitum est de Sora agi (vide eg apparatus criticos editionum Oxoniensis et recentioris Teubnerianae (a P G Walsh a 1989 novis curis prolatae) 50 De variis coniecturis vide apparatum criticum editionis Teubnerianae 51 Theodor Mommsen editioni inscriptionum Latii adiecti quam in Corporis Bero-linensis volumine decimo anno 1883 divulgavit Coram includit Ita coactus de finibus

360 Heikki Solin

Procedente tempore in Latium meridionale plures coloniae iuris Lat-ini deductae sunt (et postea etiam coloniae Romanae) Facile igitur intel-legitur Latii notionem sensu geographico gradatim ad meridiem versus extensam esse praesertim post exactos Volscos et regione Hernica a Romanis occupata inde etiam factum est ut Romani distinctionis inter fines priscorum Latinorum et territorium coloniarum deductione subiec-tum indigerent Ita creatae sunt locutiones Latium vetus52 antiquum et Latium novum adiectum quae non nisi apud scriptores aetatis impera-toriae apparent Sed primum videamus quosdam locos antiquissimos ad territorium rsquoLatinumrsquo iam extensum pertinentes Initium faciamus a praeclaro foedere inter Romanos et Carthag-inienses facto quod in primis annis liberae rei publicae ut memoriae rerum scriptorum traditur collocare non haesitaverim53 Nobis magni momenti est locus ubi memoratur status oppidorum maritimorum Latii meridionalis inde ab Ardea usque ad Tarracinam et narratur quomodo Romani ea in sua potestate ac dicione tenuerint locus legitur apud Poly-bium (32211) Καρχηδόνιοι δὲ μὴ ἀδικείτωσαν δῆμον Ἀρδεατῶν Ἀντιατῶν Ἀρεντίνων54 Κιρκαιιτῶν Ταρρακινιτῶν μηδ᾽ ἄλλον μηδένα Λατίνων ὅσοι ἂν ὑπήκοοι (scil Romanis)55 Animadverte non de Latio agi sed de iis qui in area maritima Latii meridionalis habita-bant Statum rerum similem invenimus in Periplo Pseudo-Scylacis (nisi auctor est Scylax ipse) ubi hic de tumulo Elpenoris Circeiis sito narrans Latinos oram maritimam usque Circeios occupasse affirmat Τυρρηνίας ἔχονται Λατῖνοι μέχρι τοῦ Κιρκαίου Καὶ τὸ τοῦ Ἐλπήνορος μνῆμά

inter duo Latia intercedentibus decidere ex causis ad usum accommodatis Coram una cum Velitris Signiaque Latio adiecto attribuit quamvis in praefatione capitis Corae dedicati (p 645) eam priscorum Latinorum oppidum iudicet 52 Ne cum vetere Latio oppidorum antiqui iuris Latini confuderis quae post sociale bel-lum plenam civitatem adepta sunt Tac ann 453 Plin nat 325 (de oppidis Hispanis) 53 Cf eg Petzold 1972 Ampolo 1990 118 sqq Scardigli 1991 29ndash33 47ndash87 54 Αρεντῖνοι quid sit non constat Λαυρεντῖνοι certe conici nequit nam populus de quo quaestio est inter Antium et Circeios sedem habuisse debet 55 Paulo post Polybius cum de secundo foedere inter Romanos et Carthagienien-ses facto disserit plus minus easdem pactiones confirmat (32416) Ὁμοίως δὲ καὶ Ῥωμαῖοι περὶ τῆς Λατίνης οὐκ οἴονται δεῖν τοὺς Καρχηδονίους ἀδικεῖν Ἀρδεάτας Ἀντιάτας Κιρκαιίτας Ταρρακινίτας Αὗται δ᾽ εἰσὶν αἱ πόλεις αἱ περιέχουσαι παρὰ θάλατταν τὴν Λατίνην χώραν ὑπὲρ ἧς ποιοῦνται τὰς συνθήκας Oppida hic enu-merata non ad hoc sed ad primum foedus spectant Difficile dictu utrum de inter-polatione an de errore Polybii agatur


ἐστι Λατίνων Λατίνων παράπλους ἡμέρας καὶ νυκτός56 Eodem modo Theophrastus exeunte saeculo quarto florens Circeios in terra Latinorum collocat57 Quin etiam fieri potest ut in loco Theogoniae Hesiodeae supra laudato in quo Ulixes et Circe terrae Latinorum coniuncti sunt de Cir-ceiis agatur nam mentio rsquoinsularum sacrarumrsquo a situ Circeiorum non discrepat58 Quae cum ita essent hic locus orae maris Tyrrheni saeculo sexto cum tardissime pars Latii existimari potuit Etiam Vergilius confinia Latii Latinorum quos Aeneas offendit lon-gius ad meridiem versus extendit quam facit Livius in primis Histori-arum libris Re vera poeta Latio non solum agrum Circeiensem et Tarra-cinensem et terram Auruncorum sed etiam agrum Atinatem ascribit hoc tamen solum in aliquos singulos locos valet in universum difficile est statuere qualem significationem geographicam Vergilius Latii vocabulo attribuere voluerit59 Alii loci Aeneidos regulam restrictius observatam et ita magis cum disciplina historiographica eiusdem aetatis congruentem ostendunt60 Si poeta autem fines Latinorum usque ad Tarracinam exten-dit verisimiliter nisus est eruditione ethnographica Graeca Ut Periplum temporis controversi praetermittam saltem foedus inter Romanos et Carthaginienses pactum rerum statum deductione coloniarum antiquissima paulo posteriorem sed Volscorum incur-sione anteriorem reddit Ita haec prima phasis nominis Latini propagati sensu geographico nos longe ultra fines Latii principalis portat Fieri potest ut tumulus Elpenoris mdash collatis eius testimoniis apud scriptores Graecos frequentibus mdash haud parvum momentum ad navigationem orae

56 Peripl 8 De adscriptione temporis huius peripli multum disceptatum est Nuper Peretti 1988 eum saeculo VI attribuit non excludens auctorem Scylacem ipsum esse posse57 Theophr hist plant 583 ἡ δὲ τῶν Λατίνων ἔφυδρος πᾶσα hellip Τὸ δὲ Κιρκαῖον καλούμενον εἶναι μὲν ἄκραν ὑψελήν δασεῖαν δὲ σφόδρα καὶ ἔχειν δρῦν καὶ δάφνην πολλὴν καὶ μυρρίνους Theophrastus quoque tumulum Elpenoris memo-rat δεικνύναι τοὺς ἐγχωρίους τὸν τοῦ Ἐλπήνορος τάφον Cf Plin nat 15119 (qui nisus est Theophrasto) mdash Operis Eresii tempus in angustias archontatus Nicodori (314314 a Chr n) compelli nequit ut saepe fit collato loco Pliniano nat 358 nam opus Theophrasteum haud dubie longo temporis spatio praeparatum est cf Amigues 1988 XVIIIndashXX 58 Circeii insula et non promunturium apparebat priusquam paludes vicinae sicca-tae essent Varro frg 386 Funaioli et Plin nat 357 eos antea insulam fuisse affirmant rsquoInsulas sacrasrsquo Hesiodeas ad Circeios spectare haud pauci studiosi putant inter quos Pasquali 1968 22 sq Ampolo 1994 272 59 Confusionem auget quod poeta saepius de Latio Ausoniae appellatione utitur 60 Res autem difficilis est iudicatu Bonas observationes praebet Castagnoli amp Peroni 1987 159ndash163

362 Heikki Solin

maritimae fecerit una cum toto promunturio Graecis Romanisque et Latinis eius temporis limitem meridionalem Latii constituit (animadver-tendum est Pseudo-Scylacem qui Circeios in terra Latinorum collocat commemorare Volscos Latinos sequi Λατίνων δ᾽ ἔχονται Ὀλσοί) qua-mquam hoc confinium Latii meridionale toto tempore liberae rei publi-cae fluctuans fuit ut mox videbimus Foedus igitur inter Romanos et Carthaginienses ictum memorat Lati-nos extra fines priscorum Latinorum adiectivo rsquoantiquorsquo vel rsquonovorsquo non addito Pervenire usque ad chorographos aetatis imperatoriae debemus ut haec vocabula inveniamus Dicit Plinius (nat 356) Latium antiquum a Tiberi Circeios servatum est m(ilibus) p(assuum) L longitudine Quod Plinius Circeios in Latium includit (his verbis usus fortasse nisus est fonti-bus Graecis) congruit cum coloniis usque ad Tarracinam deductis61 mdash Strabo (534) opinionem anteriorem cum Plinio congruentem affert νυνὶ μὲν οὖν ἡ παραλία μέχρι πόλεως Σινυέσσης ἀπὸ τῶν Ὠστίων Λατίνη καλεῖται πρότερον δὲ μέχρι τοῦ Κιρκαίου μόνον ἐσχήκει τὴν ἐπίδοσιν ut iam vidimus haec cum testimonio Pseudo-Scylacis concor-dat et fortasse ad eum revocanda est Servius Aen 16 Latium antiquum paulo longius ultra usque Fundos ponit Latium duplex est unum a Tiberi usque ad Fundos aliud inde usque ad Volturnum flumen denique ipse dixit rsquoveteresque Latinosrsquo quoniam scit esse etiam novos id est a Fundis usque ad Volturnum Hoc dicit Servius prorsus arbitrario nam nullo modo Latium usque ad Volturnum extendi potuit62 Scriptores aetatis imperatoriae inter Latium antiquum et Latium novum igitur distinguere coeperunt Quando hoc evenerit non exactius scimus sed toto Latio Romano facto opus erat nomen illi regioni dare quae ad septentriones Liris amnis sita erat Romani eam in Latio inclu-dere decreverunt Nullis ambagibus Plinius loco modo laudato scribere pergit ultra Cerceios Volsci Osci Ausones unde nomen Latii processit ad Lirim amnem et Ptolemaeus ostium Liris amnis Campaniae attribuit (316) Καμπανῶν παρὰ τὸ Τυρρηνικὸν πέλαγος Λίριος ποταμοῦ ἐκβολαί Minturnas autem Latio (3154) Λατίνων μεσόγειοι hellip Μιντοῦρναι κολωνία63

61 De fontibus quibus Plinius in descriptione urbium usus est luculenter disseruit Sallmann 1971 Nuper idem ad argumentum revertit Sallmann 200362 Fluvius a multis geographis et chorographis Campanus definitur ut a Strab 544 in Campaniae descriptione Plin nat 361 item in Campaniae descriptione Vib Seq 156 Vulturnus Campaniae immo in alio loco Serviano Serv auct Aen 7728 Vulturni fluvius est Campaniae 63 Cf Cuntz 1923 84 93


Iam vidimus in memoria antiquaria et chorographica haesitatum esse quonam modo confinium Latii et Campaniae definiretur res minime mira quod nullo pacto de confinio ut ita dicam publico agitur Memo-ria dignum est ipsum Plinium in alio loco geographiae regionis primae (nat 359) dixisse Sinuessam extremum in adiecto Latio eodem modo Strabo (ut opinionem suae aetatis) et Mela64 Etiamsi Liris quasi lineam hydrographam constituens confinium naturale inter Latium et Cam-paniam fuisse existimari potuit (ut erat Tiberis confinium inter Latium et Etruriam) geographi et chorographi nimis numerosi sc Strabo Plinius Mela Servius (licet hic confuse) Sinuessam Latio attribuunt Quam ob rem haec testimonia contemni nequeunt ut de Liris ostii ripa sinistra ad terras coloniae Minturnensis pertinente taceam65 et Mintur-nae sine minimo dubio in Latio erant Notandum est praesertim Stra-bonem fortasse ex fontibus anterioribus Italiae divisione regionali ab Augusto suscepta hausisse Et ut omnibus constat in terram Aurun-corum duae coloniae Minturnae et Sinuessa eodem tempore anno 296 a Chr n deductae sunt quam ob rem ambae in terra Aurunca non Campana inter se cohaerere reputatae sunt et ideo Sinuessa quoque in Latio collocata est Sed postea necessitudo specialis earum eodem anno et in eadem terra Aurunca deductarum flaccescebat Praesertim post-quam Italia ab Augusto in regiones divisa est non iam opus erat nec-essario inter Latium et Campaniam distinguere quod et Minturnae et Sinuessa ad primam regionem pertinebant ita ad confinium inter Latium

64 Strab 534 (verba eius supra laudantur) Strabo dum alio loco Campaniam describit (543) quidem dicit ἔστι δ᾽ ἀπὸ τῆς Σινοέσσης ἐπὶ μὲν τῆς ἑξῆς παραλίαν κόλπος εὐμεγέθης μέχρι Μισηνοῦ quasi Sinuessa ad Campaniam pertineat sed verba loci praecedentis ostendunt Strabonem denique Sinuessam Latio tribuisse mdash praeterea initium indicis oppidorum Campaniae 544 πόλεις δ᾽ ἐπὶ μὲν τῇ θαλάττῃ μετὰ τὴν Σινόεσσαν Λίτερνον Sinuessam in Latio Straboniano ponit Apud Melam 2471 haec sunt Sinoessa Liris Minturnae Formiae Fundi Tarracina Circes domus aliquando Circei Antium Aphrodisium Ardea Laurentum Ostia citra Tiberim in hoc latere sunt Mela non dicit expressis verbis Sinuessam Latii esse Quod autem in capite praecedenti de amoenis Campaniae litoribus locutus est sine dubio hoc loco oppida Latii memorare voluit 65 Ripam sinistram ostii Liris Minturnis tribuunt Plin nat 359 colonia Minturnae Liri amne divisa Hyg grom p 142 Thulin Campania finibus Minturnensium quorum nova adsignatio trans flumen Lirem limitibus continetur cum imagine respondente (Thulin fig 89) ubi colonia a Liri in duas partes divisa est item centuriationis vestigia quae tamen largam extensionem agri Minturnensis in Liris ripa sinistra ostendere nequeunt ut volunt quidam (de quaestione cf eg Chouquer et al 1987 169ndash181 Arthur 1991 43 Solin 1996 17 sq Campbell 2000 387 sq)

364 Heikki Solin

et Campaniam statuendum notio est appellata centum milium circa Romam66 Minturnae intra centesimum miliarium erant et itaque Latio inclusae sunt cum Sinuessa (ut et Suessa) ultra centesimum miliarium maneret et itaque ea regione excluderetur Notio centum milium aetatis exeuntis liberae rei publicae est quam ob rem cogitari potest post Italiam in regiones divisam fines Latii secundum hanc notionem partim mutatos esse Conicere igitur possumus primum inter Latium et Campaniam con-finium historicum in meridiem Sinuessae cucurrisse sed inde ab ineunte aetate imperatoria vi notionis centum milium quicumque voluit con-finium secundum Lirim ponere potuit eo magis quod hic amnis limitem admodum naturalem statuit Ut finem disputationi nimis longae ponam ambae opiniones aetate imperatoria pervulgatae esse videntur67 mdash Sunt qui Suessam quoque Latio ascribant existimantes montem Massicum confinium naturale fuisse68 nullus tamen auctor Suessam Latio attribuit immo et Ptolemaeus (3159 Καμπανῶν μεσόγειοι hellip Σούεσσα) et Fron-tinus (de agr qual 19 Thulin in Campania Suessae Altugtruncae) eam Cam-paniae contribuunt et si eius historiam respexeris nihil commune cum duabus coloniis Romanis (cum Suessa colonia Latina esset) Minturnarum et Sinuessae habet His ex causis Suessa potius Campaniae ascribenda est Quod ad interiorem partem Latii attinet non est facile confinium in Campaniam et Samnium versus currens adumbrare Casinum autem sine dubio in Latio erat (confinium inter Casinum et colonias Teanensem et Venafranam plus minus inter oppida San Vittore del Lazio et San Pietro Infine currebat vel potius San Pietro Infine ad agrum Casinatem pertinebat)69 ut et Atina immo pars orientalis montium inter Latium et Samnium sitorum (Monti della Meta) qui hodie regionis Aprutii (Abruzzo) sunt aevo antiquo verimiliter territorio Atinati attributa est ut ostendi aut potius ostendere conatus sum in scriptiuncula quae de finibus agri Atinatis et regionis quartae agit 70 confinium cucurrisse

66 De hac notione cuius proprietates tamen partim obscurae manent cf Partsch 1898 quod ad nostram regionem attinet Thomsen 1947 68 sqq 67 De hoc argumento fusius egi in Solin 1996 14ndash17 68 Ita eg Baldacci 1991 16 69 Casinum quidem erat antiquum oppidum Samniticum Etiamtum Varro qui ibi villam possidebat (rust 58 sq) id Samniticum memorat (ling 729) Sed Strabo (539) Casinum ὑστάτην τῶν Λατίνων appellat De finibus Casini (et Interamnae Lirenatis Campaniae quoque conterminae) egi in Solin 1993 Solin 1996 18ndash20 Solin 200770 Solin 2005


videtur plus minus secundum alveum fluminis Sangro ita ut oppida Opi et Villetta Barrea ad agrum Atinatem pertinerent71 Ut omnibus constat Augustus Italiam in 12 regiones divisit72 Regioni primae inclusit Campaniam Latiumque et antiquum et novum excepta parte orientali Latii veteris quae regioni quartae attributa est Non multum scimus de nominibus quae fortasse regiones Augusteae habuerunt sed conici potest hic et illic nomina ndash certa quidem fide destituta mdash in usu fuisse Quod ad regionem primam attinet exstant pauca testimonia eam (priusquam facta sit provincia) Campaniam appel-latam esse73 Dolendum est ea testimonia paucissima esse haec res par-tim inde explicatur quod hae regiones exiguam tantum auctoritatem administrativam habuerunt Sed aetate labente cum regionibus Italiae correctores praeficerentur qui usus saeculo pChr n tertio exeunte initium cepit universae regioni primae qui praefuit corrector mox consularis aut proconsul Campaniae appellari coeptus est74 Unde posteriore aetate universum Latium tam vetus quam adiectum sub Campaniae nomine comprehen ditur sicut evi-denter apparet ex Libro coloniarum (p 221 L = 172 Campbell) nam ibi universa Latii oppida in his Praeneste Tusculum Gabii Ostia in Cam-pania recensentur et regio Campania a Veiis tenus vel Aureliae porrigitur Similiter in scholiis in Iuvenalem Sora Fabrateria Frusino civitates Campaniae appellantur75 item a Servio Arpinum76 item a Porphyrione Formiae77 et Hyginus qui dicitur auctor gromaticus Minturnas in Cam-

71 Mommsen in finibus regionum primae et quartae delineandis ad usum Corporis inscriptionum Latinarum voluminis X accommodatis agrum Atinatem ultra alveum fluminis Sangro extendit Praetulerim autem terras in latere septentrionali fluminis iacentes potius regioni quartae ascribere 72 Nuper de hoc argumento inter alios egerunt Nicolet 1991 Galsterer 1994 Porro De Libero 1994 Giardina 1994 (iterum ed in Giardina 1997 3ndash116) Pack 199873 Agitur de quibusdam inscriptionibus ad officium vicesimae hereditatium pertinen-tibus CIL XI 378 aetatis Antonini Pii memorat procuratorem XX hereditatium reg(ionum) Campan(iae) Apul(iae) Calabr(iae) alia exempla invenies in Diz epigr II 43 ubi adde eg AE 1922 122 (Sinuessa) Graphico Aug lib Domitianiano proc(uratori) hereditatium tractus Campaniae (qui videtur idem esse ac regio Campania) 74 De hoc argumento cf eg Camodeca 1971 et Camodeca 1980ndash1981 61 sqq Giardina 1993 Cecconi 1994 Solin 1996 20 sq75 Iuv 3223 sq optima Sorae aut Fabrateriae domus aut Frusinone paratur a scholiasta explicatur civitatum nomina Campaniae 76 Serv Aen 89 Arpinum quam constat esse Campaniae 77 Porph Hor carm 31634 Lestrygones oppidum Campaniae Formias tenuisse dicuntur Idem Porphyrio Hor ars 65 Pomptinam paludem quae in Campania est

366 Heikki Solin

pania collocat78 unde recte colligemus tractatum hunc saeculo quarto vel paulo post scriptum esse Vestigia Theodori Mommsen illius immortalis viri sequentes nos Michael Kajava Olavus Salomies ego (quibus accesserunt Karolus Korhonen et Petrus Tuomisto) curatores novae editionis voluminis decimi Corporis inscriptionum Latinorum quod inter alias regiones Latium adiectum et Campaniam comprehendit cum a Corporis condi-toribus constitutum esset Latium vetus ab adiecto separare postquam diu haesitavimus ubi terminum figeremus nobis optimum visum est ad pristinum statum redire et hoc volumine comprehendere univer-sum agrum Volscorum Hernicorumque qui fuit id est fines Latii adiecti usque ad Velitras et Ardeam proferre quibus receptis ne Cora quidem oppidum priscorum Latinorum sed Volscorum finibus quodammodo comprehensum omitti potuit

Evanescit igitur aevo labente nomen Latii Necesse erat diu exspectare ut rursus appareret79 Namque usus nominis Latii propagationem duarum regionum medii aevi Campaniae et Maritimae indicantis a geographis aetatis humanisticae restitutus est ut plerumque antiquum Latium adiec-tum (excepta parte meridionali regno Neapolitano addita) designaret primum a Flavio Blondo in libro Italia illustrata (1453)80 resumptus red-integratus est inter eruditos et antiquarios opera polygraphi Athanasii Kircher cuius celeberrimus liber Latium id est Latii tum veteris tum novi descriptio anno 1671 Amstelodami publici iuris factus est Agitur autem imprimis de doctorum virorum instauratione erudita Roma post-quam caput Italiae declarata est nomen Latii demum recreatum est ut designaret novam provinciam integram cui additum est territorium ad septentriones Tiberis iacens Ulteriora incrementa territorii Latialis facta sunt anno 1923 regione Reatina ei inclusa et anno 1927 cum sublata pro-vincia Casertana pars eius oppidorum provinciis Romae et Frusinonis coniuncta est81 Hoc modo Latium propagationem hodiernam adeptum

78 Hyg grom 59 Agitur verisimiliter de actione augustea cf Campbell 2000 Guil-lemin 2005 185 79 De Latii appellatione inde ab aetate renatarum litterarum eg Almagiagrave 1918 258ndash264 Frutaz 1972 I XIII sqq Scacchi 1996 De variis denominationibus regionis Latii aevi recentioris praesertim viciniae Romae quae Campagna Romana appellatur egit Scotoni 1993 80 Opus primum anno 1474 Romae publici iuris factum est Flavii Blondi Italiae illus-tratae libri VIII 81 De Latio horum temporum deque regione ldquoLaziordquo a 1971 constituta cf eg Musci 1996


est quamquam diu notionem plerumque naturae geographicae servavit post comprobationem statuti regionalis anno 1971 factam demum Latii regio munera politica et administrativa acquisivit Exstat igitur hodie denuo novum Latium politicum etiamsi in forma ab nomine Latino Romanorum omnino diversa

Bibliographia

Adamik Beacutela (2005) rsquoDie etymologische Herleitung des Namens Latiumrsquo mdash Calboli Gualtiero (ed) Papers on grammar 9 Latina lingua Nemo te lacrimis decoret neque funera fletu faxit Cur Volitas viva per ora virum Proceedings of the twelfth inter national colloquium on Latin linguistics (Bologna 9ndash14 June 2003) 2 vol Roma Herder Editrice 1189ndash198

Alfoumlldi Andraacutes (1965) Early Rome and the Latins (Jerome Lectures 7) Ann Arbor University of Michigan Press

Almagiagrave Roberto (1918) rsquoSulle vecchie denominazioni e circoscrizioni geografico-amministrative del Lazio odiernorsquo mdash Rivista geografica italiana 25 258ndash264

Amigues Suzanne (ed) (1988) Theacuteophraste Recherches sur les plantes I Livres IndashII Texte eacutetabli et traduit par Suzanne Amigues (Collection des universiteacutes de France) Paris Les Belles Lettres

Ampolo Carmine (1990) rsquoRoma arcaica ed i Latini nel V secolorsquo mdash Crise et trans-formation des socieacuteteacutes archaiumlques de lrsquoItalie antique au Ve siegravecle av J-C actes de la table de ronde organiseacutee par lrsquoEacutecole franccedilaise de Rome et lrsquoUniteacute de recherches eacutetrusco-italiques associeacutee au CNRS (UA 1132) Rome 19ndash21 novembre 1987 (Col-lection de lrsquoEacutecole franccedilaise de Rome 137) Rome Eacutecole franccedilaise de Rome Paris de Boccard 117ndash133

Ampolo Carmine (1994) rsquoLa ricezione dei miti greci nel Lazio lrsquoesempio di Elpenore ed Ulisse al Circeorsquo mdash La parola del passato 49 268ndash280

Arthur Paul (1991) Romans in Northern Campania settlement and land use around the Massico and the Garigliano Basin (Archaeological monographs of the British School at Rome 1) London

Atlante 1996 = Atlante storico-politico del Lazio Roma Bari Laterza 1996Baldacci Osvaldo (1991) rsquoI termini della regione nel corso della storiarsquo mdash Pug-

liese Carratelli Giovanni (ed) Storia e civiltagrave della Campania Lrsquoevo antico Napoli Electa 13ndash24

Bandelli Gino (1995 [1997]) rsquoColonie e municipi dallrsquoetagrave monarchica alle guerre sannitichersquo mdash Eutopia 42 143ndash197

Bartoloni Gilda (1986) rsquoI Latini e il Teverersquo mdash Il Tevere e le altre vie drsquoacqua del Lazio antico (Quaderni del Centro di studio per lrsquoarcheologia etrusco-italica 12) Roma CNR 98ndash110

Bernardi Aurelio (1973) Nomen Latinum Pavia Tip del libro

368 Heikki Solin

Bessem Evert (1901) De terminis et terminationibus apud Romanos Diss UtrechtBibliografia 1995 = Bibliografia geografica ragionata del Lazio Roma Quasar 1995 CAH VII 22 = Walbank Frank W Astin Alan E Frederiksen Martin W Ogilvie

Robert M (eds) The Cambridge ancient history vol VII part 2 The rise of Rome to 220 BC 2 ed Cambridge Cambridge University Press 1989

Camodeca Giuseppe (1971) rsquoIscrizioni inedite di Pozzuolirsquo mdash Atti della Acca-demia di Scienze Morali e Politiche della Societagrave Nazionale di Scienze Lettere ed Arti di Napoli 82 24ndash38

Camodeca Giuseppe (1980ndash1981) rsquoRicerche su Puteoli tardoromana (fine IIIndashIV secolo)rsquo mdash Puteoli 4ndash5 59ndash128

Campbell Brian (2000) The writings of the Roman land surveyors introduction text translation and commentary (Journal of Roman Studies monograph 9) London Society for the Promotion of Roman Studies

Castagnoli Ferdinando (1972) Lavinium I Topografia generale fonti e storia delle ricerche Roma DeLuca

Castagnoli Ferdinando (ed) (1975) Lavinium II Le Tredici are Roma DeLucaCastagnoli Ferdinando (1987) rsquoLaviniorsquo mdash Enciclopedia virgiliana III 149ndash153Castagnoli Ferdinando Peroni Renato (1987) rsquoLaziorsquo mdash Enciclopedia virgiliana

III 159ndash164 Catalano Pierangelo (1965) Linee del sistema sovrannazionale romano I Torino

GiappichelliCatalano Pierangelo (1978) rsquoAspetti spaziali del sistema giuridico-religioso

romano Mundus templum urbs ager Latium Italiarsquo mdash ANRW II16 440ndash553

Cecconi Giovanni Alberto (1994) Governo imperiale e eacutelites dirigenti nellrsquoItalia tardo-antica problemi di storia politico-amministrativa (270ndash476 dC) (Biblioteca di Athenaeum 24) Como Edizioni New Press

Chiarucci Pino (ed) (1986) Il Lazio antico dalla protostoria allrsquoetagrave medio-repubblicana (Collana di studi sullrsquoItalia antica 3) Roma Paleani

Chouquer Geacuterard Clavel-Leacutevecircque Monique Favory Franccedilois Vallat Jean-Pierre (1987) Structures agraires en Italie centro-meacuteridionale cadastres et paysages ruraux (Collection de lrsquoEacutecole franccedilaise de Rome 100) Rome Eacutecole franccedilaise de Rome

Coarelli Filippo (1990) rsquoRoma i Volsci e il Lazio anticorsquo mdash Crise et transforma-tion des socieacuteteacutes archaiumlques de lrsquoItalie antique au Ve siegravecle av J-C actes de la table de ronde organiseacutee par lrsquoEacutecole franccedilaise de Rome et lrsquoUniteacute de recherches eacutetrusco-italiques associeacutee au CNRS (UA 1132) Rome 19ndash21 novembre 1987 (Collection de lrsquoEacutecole franccedilaise de Rome 137) Rome Eacutecole franccedilaise de Rome Paris de Boc-card 135ndash154

Coarelli Filippo (2005) rsquoLatiniensis agerrsquo mdash Lexicon topographicum urbis Romae Suburbium III 202ndash203


Confini e frontiere 1988 = Confini e frontiere Scienze dellrsquoantichitagrave storia archeologia antropologia 2 1988

Cornell Tim J (1995) The beginnings of Rome Italy from the Bronze Age to the Punic Wars (c 1000ndash264 BC) London New York Routledge

Cuntz Otto (1923) Die Geographie des Ptolemaeus Galliae Germania Raetia Nori-cum Pannoniae Illyricum Italia Handschriften Text und Untersuchung Berlin Weidmann

De Libero Loretana (1994) rsquoItaliarsquo mdash Klio 76 303ndash325Del Lungo Stefano (1996) La toponomastica archeologica della provincia di Roma

IndashII Roma Regione Lazio Assessorato politiche per la promozione della cultura dello spettacolo e del turismo Centro regionale per la documentazi-one dei beni culturali e ambientali

Desjardins Ernest (1854) Essai sur la topographie du Latium Paris DurandErnout Alfred Meillet Antoine (1959) Dictionnaire eacutetymologique de la langue latine

histoire des mots 4 eacuted rev corr et augm drsquoun index Paris KlincksieckFrutaz Amato Pietro (1972) Le carte del Lazio I Testo Roma Istituto di Studi

RomaniGalsterer Hartmut (1994) rsquoRegionen und Regionalismus im roumlmischen Italienrsquo

mdash Historia 433 306ndash323Giardina Andrea (1993) rsquoLa formazione dellrsquoItalia provincialersquo mdash Storia di Roma

III Lrsquoetagrave tardoantica 1 Crisi e trasformazioni Torino Einaudi 51ndash68Giardina Andrea (1994) rsquoLrsquoidentitagrave incompiuta dellrsquoItalia romanarsquo mdash LrsquoItalie

drsquoAuguste agrave Diocleacutetien (Collection de lrsquoEacutecole Franccedilaise de Rome 198) Rome Eacutecole Franccedilaise de Rome Paris Boccard 1ndash89

Giardina Andrea (1997) LrsquoItalia romana storie di unrsquoidentitagrave incompiuta Bari Laterza

Golvers Noeumll (1989) rsquoThe Latin name Aborigines some historiographical and lin-guistic observationsrsquo mdash Ancient Society 20 193ndash207

Gottlieb Gunther (Hrsg) (1989) Raumordnung im Roumlmischen Reich zur regionalen Gliederung in den gallischen Provinzen in Raumltien Noricum und Pannonien Kol-loquium an der Universitaumlt Augsburg anlaumlszliglich der 2000-Jahr-Feier der Stadt Augs-burg vom 28 bis 29 Oktober 1985 (Schriften der Philosophischen Fakultaumlten der Universitaumlt Augsburg Historisch-sozialwissenschaftliche Reihe 38) Muumlnchen Voumlgel

Grandazzi Alexandre (1988) rsquoLe roi Latinus Analyse drsquoune figure leacutegendairersquo mdash Comptes rendus de lrsquoAcadeacutemie des Inscriptions et Belles-Lettres 1988 481ndash497

Granino Cecere Maria Grazia (ed) (1988) rsquoRegio IV IV Sabina et Samnium []rsquo mdash Supplementa Italica 4 117ndash240

Gregori Gian Luca (1995) rsquoIl problema dei confini orientali di Trebula Suffenas alla luce di una nuova epigrafe da Marano Equorsquo mdash Archeologia Laziale 122 459ndash462

370 Heikki Solin

Guidoni Enrico De Minicis Elisabetta Noccioli Marco (1990) Lazio Firenze Cantini

Guillemin Jean-Yves (2005) Les arpenteurs romains T 1 Hygin le gromatique Fron-tin Texte eacutetabli et traduit par Jean-Yves Guillaumin (Collection des universiteacutes de France Seacuterie latine 380) Paris Les Belles Lettres

Gury Franccediloise (1992) rsquoLatinusrsquo mdash Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae VI1 226ndash229

Hoffmann Wilhelm (1934) Rom und die griechische Welt im 4 Jh (Philologus Sup-plement 271) Leipzig Dieterich

Horsfall Nicholas (1973) rsquoCorythus the return of Aeneas in Virgil and his sourcesrsquo mdash Journal of Roman Studies 63 68ndash79

Horsfall Nicholas (1987) rsquoLaurentesrsquo mdash Enciclopedia virgiliana III 141ndash144Horsfall Nicholas (2000) Virgil Aeneid 7 A Commentary (Mnemosyne Supplemen-

tum 198) Leiden etc BrillHuumllsen Christian (1889) rsquoEine untergangene Ortschaft von Latiumrsquo mdash Berliner

Philologische Wochenschrift 9 36Il Lazio (1993ndash) = Il Lazio Istituzioni e societagrave nellrsquoetagrave contemporanea Indash Roma

GangemiI Volsci 1992 = I Volsci Archeologia laziale 111 (Quaderni del Centro di studio per

lrsquoarcheologia etrusco-italica 20) RomaJameson Michael Hamilton Malkin Irad (1998) rsquoLatinos and the Greeksrsquo mdash Athe-

naeum 862 477ndash486 [= SEG XLVIII 1252]Kajanto Iiro (1965) The Latin cognomina (Commentationes humanarum litterarum

362) Helsinki Societas Scientiarum FennicaKehr Paul Fridolin (1907) Italia pontificia sive repertorium privilegiorum et litterarum

a Romanis pontificibus ante annum 1198 Italiae ecclesiis monasteriis civitatibus sin-gulisque personis concessorum Vol 2 Latium Berlin Weidmann

Kirk Geoffrey Stephen (1960) rsquoThe structure and aim of the Theogonyrsquo mdash Heacutesi-ode et son influence (Entretiens sur lrsquoantiquiteacute classique 7) Genegraveve-Vandœuvres Fondation Hardt 61ndash107

Korenjak Martin (2003) Die Welt-Rundreise eines anonymen griechischen Autors (ldquoPseudo-Skymnosrdquo) Einleitung Text Uumlbersetzung und Kommentar (Bibliotheca Weidmanniana 8) Hildesheim Olms

Kramer Johannes (1998) Die Sprachbezeichnungen Latinus und Romanus im Latei-nischen und Romanischen (Studienreihe Romania 12) Berlin Schmidt

Lazio medievale 1980 = Lazio medievale ricerca topografica su 33 abitati delle antiche diocesi di Alatri Anagni Ferentino Veroli Premessa di Isa Belli Barsali Roma Multigrafica

Lefevre Renato (ed) (1982) Il Lazio nellrsquoantichitagrave romana (Lunario romano 12) Roma Palombi

Liou-Gille Bernadette (2003) rsquoLa ligue latine ou les ligues latines Feacutedeacuterations au temps des rois romainsrsquo mdash Defosse Pol (ed) Hommages agrave Carl Deroux


III Histoire et eacutepigraphie droit (Collection Latomus 270) Bruxelles Latomus 282ndash293

Malkin Irad (1998) The returns of Odysseus colonization and ethnicity Berkeley Los Angeles London University of California Press

Manganaro Giacomo (1999) rsquoEpigrafia greca dellrsquoOccidentersquo mdash Atti XI Con-gresso internazionale di epigrafia greca e latina I Roma Quasar 147ndash156

Manni Eugenio (1939) rsquoLe tracce della conquista volsca del Laziorsquo mdash Athenaeum 17 233ndash279

Marcotte Didier (2000) Les geacuteographes grecs T I Introduction geacuteneacuterale Pseudo-Scymnos Circuit de la terre (Collection des universiteacutes de France Seacuterie grecque 403) Paris Les Belles Lettres

Mari Zaccaria (1993) rsquoNote topografiche su alcuni centri protostorico-arcaici fra Lazio e Sabinarsquo mdash Studi etruschi 58 17ndash52

Mastroiacovo Costanza (2004) rsquoServio e il problema di Laurentumrsquo mdash Santini Carlo Stok Fabio (ed) Hinc Italae gentes geopolitica ed etnografia dellrsquoItalia nel commento di Servio allrsquoEneide (Testi e studi di cultura classica 31) Pisa ETS 75ndash110

Melis Francesca Quilici Gigli Stefania (1972) rsquoProposta per lrsquoubicazione di Pometiarsquo mdash Archeologia classica 24 219ndash247

Moede Katja (2000) rsquoAeneas Latinus und die Ara Pacisrsquo mdash Archaumlologischer Anzeiger 20002 279ndash283

Mommsen Theodor (1906) Gesammelte Schriften Bd 4 Berlin WeidmannMonti Pier Giorgio (1995) Via Latina (Antiche strade Lazio) Roma Istituto poli-

grafico e Zecca dello Stato Libreria dello StatoMoorton Richard (1988) rsquoThe genealogy of Latinus in Virgilrsquos Aeneidrsquo mdash Trans-

actions of American Philological Association 118 253ndash259Musci Leonardo (1996) rsquoIl Lazio contemporaneo regione definita regione

indefinibilersquo mdash Atlante storico-politico del Lazio Roma Bari Laterza 127ndash166 Nicolet Claude (1991) rsquoLrsquoorigine des regiones Italiae augusteacuteennesrsquo mdash Cahiers du

Centre Gustave-Glotz 2 73ndash97Nomen Latinum 1995 (1997) = Atti del convegno internazionale ldquoNomen Latinumrdquo

Latini e Romani prima di Annibale Roma Accademia di S Luca 24ndash26 ottobre 1995 IndashII Roma Quasar (= Eutopia 4 1ndash2 1995 [ed 1997])

Pace Nicola (1990) rsquoSollecitazioni letterarie e storiche nella figura di re Latino nellrsquoEneidersquo mdash Rendiconti dellrsquoIstituto Lombardo 124 285ndash314

Pack Edgar (1998) rsquoItalia I Landesgeschichtlichrsquo mdash Reallexikon fuumlr Antike und Christentum 18 1049ndash1202

Palm Jonas (1952) rsquoTwo groups of Etruscan tombs from Veiirsquo mdash Opuscula Archae-ologica VII (Acta Instituti Romani Regni Sueciae 16) Lund Gleerup 50ndash86

Partsch Joseph (1898) rsquoDer hundertste Meilensteinrsquo mdash Beitraumlge zur alten Geschichte und Geographie Festschrift fuumlr Heinrich Kiepert Berlin Reimer 3ndash19

372 Heikki Solin

Pasquali Giorgio (1968) rsquoLrsquoidea di Romarsquo mdash Pasquali Giorgio Pagine stravaganti II (Biblioteca Sansoni 42) Firenze Sansoni 22ndash31

Pavolini Carlo (1988) rsquoOstiarsquo mdash La colonizzazione romana tra la guerra latina e la guerra annibalica (Dialoghi di archeologia 3 serie 6 1988 2) Roma Quasar 117ndash123

Peretti Aurelio (1988) rsquoDati storici e distanze marine nel Periplo di Scilacersquo mdash Studi classici e orientali 38 13ndash137

Petzold Karl-Ernst (1972) rsquoDie beiden ersten roumlmisch-karthagischen Vertraumlge und das foedus Cassianumrsquo mdash ANRW I1 364ndash411

Piccaluga Giulia (1974) Terminus i segni di confine nella religione romana (Quaderni di SMSR 9) Roma Edizioni dellrsquoAteneo

Proietti Valter Cacace Eufemia (1983) Morfologia del territorio caratteri formali delle grandi opere difensive e infrastrutturali viarie di etagrave romana nel Lazio Roma Bulzoni

Quilici Lorenzo Quilici Gigli Stefania (1997) I Volsci Testimonianze e leggende Roma Palombi

Ramires Giuseppe (1999) rsquoServ auct ad Aen 1 273 un frammento di tradizione esiodearsquo mdash Rivista di filologia e di istruzione classica 1272 135ndash138

Rehm Bernhard (1932) Das geographische Bild des alten Italien in Vergils Aeneis (Philo logus Supplementband 242) Leipzig Dieterich

Rosivach Vincent J Piccirillo Federica (1987) rsquoLatinorsquo mdash Enciclopedia virgiliana III 131ndash135

Sallmann Klaus Guumlnther (1971) Die Geographie des aumllteren Plinius in ihrem Verhaumllt-nis zu Varro Versuch einer Quellenanalyse (Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte 11) Berlin de Gruyter

Sallmann Klaus (2003) rsquoQuellenangaben und Namenszitate in der plinianischen Geographiersquo mdash Hyperboreus 92 330ndash354

Salmon Edward Togo (1982) The making of Roman Italy London Thames and Hudson

Salomies Olli (1996) rsquoSenatori oriundi del Laziorsquo mdash Solin Heikki (ed) Studi storico-epigrafici sul Lazio antico (Acta Instituti Romani Finlandiae 15) Roma Quasar 98ndash106

Scacchi Domenico (1996) rsquoAlla ricerca di una regione Il bdquoLaziordquo dalla repubblica giacobina alla I guerra mondialersquo mdash Atlante storico-politico del Lazio Roma Bari Laterza 91ndash123

Scardigli Barbara (1991) I trattati romano-cartaginesi (Relazioni interstatali nel mondo antico 5) Pisa Scuola Normale Superiore

Scevola Maria Luisa (1999) Laurentum (Biblioteca di Athenaeum 45) Como New Press

Schroumlder Wilt Aden (1971) M Porcius Cato Das erste Buch der Origines Ausgabe und Erklaumlrung der Fragmente (Beitraumlge zur klassischen Philologie 41) Meisen-heim am Glan Hain


Schulze Wilhelm (1904) Zur Geschichte lateinischer Eigennamen Berlin Weid mannSchur Werner (1924) rsquoLatinusrsquo mdash RE XII1 col 928ndash937Scotoni Lando (1993) rsquoDefinizione geografica della campagna romana rsquo mdash Ren-

diconti della Classe di Scienze morali storiche e filologiche dellrsquoAccademia dei Lincei 1993 647ndash667

Scuderi Rita (1991a) rsquoDecreti del Senato per controversie di confine in etagrave repub-blicanarsquo mdash Athenaeum 69 371ndash415

Scuderi Rita (1991b) rsquoA proposito drsquoinamovibilitagrave e mobilitagrave del confine nellrsquoimpero romanorsquo mdash Rendiconti dellrsquoIstituto Lombardo 125 3ndash19

Scuderi Rita (1991c) rsquoSul concetto di frontiera nellrsquoimpero romano confini natu-rali e artificialirsquo mdash Rendiconti dellrsquoIstituto Lombardo 125 41ndash60

Sherwin-White Adrian N (1973) The Roman citizenship 2nd ed Oxford Oxford University Press

Solin Heikki (1993) rsquoLrsquoepigrafia dei villaggi del Cassinate ed Aquinatersquo mdash Calbi Alda Donati Angela Poma Gabriella (ed) Lrsquoepigrafia del villaggio (Epigrafia e antichitagrave 12) Faenza Lega 363ndash406

Solin Heikki (1996) rsquoIl concetto di Lazio nellrsquoantichitagraversquo mdash Solin Heikki (ed) Studi storico-epigrafici sul Lazio antico (Acta Instituti Romani Finlandiae 15) Roma Quasar 1ndash22

Solin Heikki (2005) rsquoAl territorio di quale cittagrave romana sono appartenute Opi e Villetta Barrearsquo mdash Solin Heikki (ed) Le epigrafi della Valle di Comino Atti del primo convegno epigrafico cominese Alvito Palazzo Ducale 5 giugno 2004 Casa-mari Associazione Genesi 63ndash83

Solin Heikki (2006) rsquoSulla storia di Atina ndash alcuni appuntirsquo mdash Solin Heikki (ed) Le epigrafi della Valle di Comino Atti del secondo convegno epigrafico cominese San Donato Val di Comino Teatro Comunale 28 maggio 2005 Cassino Associazione Genesi 112ndash115

Solin Heikki (2007) rsquoLe iscrizioni antiche di Venafro Un panorama a cento anni dalla scomparsa di Theodor Mommsenrsquo mdash Solin Heikki Di Donato Fran-cesco (ed) Identitagrave e culture del Sannio Storia epigrafia e archeologia a Venafro e nellrsquoalta valle del Volturno Atti del congresso internazionale in ricordo di Theo-dor Mommsen a cento anni dalla morte (1903ndash2003) Venafro il 13 dicembre 2003 (= Samnium 80) Benevento Auxiliatrix 15ndash77

Sordi Marta (ed) (1987) Il confine nel mondo classico (Pubblicazioni della Univer-sitagrave Cattolica del Sacro Cuore Scienze storiche 40 Contributi dellrsquoIstituto di storia antica 13) Milano Vita e pensiero

Stein-Houmllkeskamp Elke (2006) rsquoIm Land der Kirke und der Kyklopen Immi-granten und Indigene in den suumlditalischen Siedlungen des 8 und 7 Jahrhun-derts v Chrrsquo mdash Klio 882 311ndash327

Stibbe Conrad M (1987) rsquoSatricum e Pometia Due nomi per la stessa cittagraversquo mdash Mededelingen van het Nederlands historish Institut te Rome ns 12 (47) 7ndash16

374 Heikki Solin

Stibbe Conrad M (1990) rsquoSatricum e Pomeziarsquo mdash La Valle Pontina nellrsquoantichitagrave Atti del convegno (Studi e ricerche sul Lazio antico 4) Roma Quasar 33ndash38

Thomsen Rudi (1947) The Italic regions from Augustus to the Lombard invasion (Clas-sica et mediaevalia Dissertationes 4) Koslashbenhavn Gyldendal Nor disk-Forl

Toubert Pierre (1973) Les structures du Latium meacutedieacuteval le Latium meacuteridional et la Sabine du IXe siegravecle agrave la fin du XIIe siegravecle IndashII (Bibliothegraveque des Eacutecoles Franccedilaises drsquoAthegravenes et de Rome 221) Rome Eacutecole Franccedilaise de Rome

Traina Giusto (1993) rsquoRoma e lrsquoItalia tradizioni locali e letteratura antiquaria (II a CndashI d C)rsquo mdash Rendiconti della Classe di Scienze morali storiche e filologiche dellrsquoAccademia dei Lincei 9a ser 4 585ndash636

Walde Alois Hofmann Johann Baptist (1938) Lateinisches etymologisches Woumlrter-buch 3 neubearbeitete Auflage Erster Band AndashL Heidelberg Winter

West Martin L (1966) Hesiod Theogony Oxford Clarendon PressZevi Fausto (1995) rsquoI santuari ldquofederalirdquo del Lazio qualche appuntorsquo mdash Eutopia

42 123ndash142

The publication of this volume was supported by University of Tartu

Cultural Endowment of Estonia and Estonian Science Foundation (grant no 8341)

ISSN 1736ndash1230ISBN 978ndash9949ndash32ndash067ndash7

copy Morgenstern Society and the authors 2012

Morgenstern SocietyDepartment of Classical Philology of the University of Tartu

Uumllikooli 17 51014 Tartu EstoniaE-mail struktkflistsutee

Home page httpwwwfluteeASM

Tartu University Presswwwtykee













6











Index nominum 375



Contents


Heikki Solin









348 Heikki Solin







350 Heikki Solin







352 Heikki Solin







354 Heikki Solin






356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142













6











Index nominum 375



Contents


Heikki Solin









348 Heikki Solin







350 Heikki Solin







352 Heikki Solin







354 Heikki Solin






356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

6











Index nominum 375



Contents


Heikki Solin









348 Heikki Solin







350 Heikki Solin







352 Heikki Solin







354 Heikki Solin






356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142


Heikki Solin









348 Heikki Solin







350 Heikki Solin







352 Heikki Solin







354 Heikki Solin






356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142





348 Heikki Solin







350 Heikki Solin







352 Heikki Solin







354 Heikki Solin






356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

348 Heikki Solin







350 Heikki Solin







352 Heikki Solin







354 Heikki Solin






356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142




350 Heikki Solin







352 Heikki Solin







354 Heikki Solin






356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

350 Heikki Solin







352 Heikki Solin







354 Heikki Solin






356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142




352 Heikki Solin







354 Heikki Solin






356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

352 Heikki Solin







354 Heikki Solin






356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142





354 Heikki Solin






356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

354 Heikki Solin






356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142




356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

356 Heikki Solin








358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142






358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

358 Heikki Solin







360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142




360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

360 Heikki Solin






362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142




362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

362 Heikki Solin






364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142




364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

364 Heikki Solin






366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142




366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

366 Heikki Solin






Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142



Bibliographia













368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

368 Heikki Solin


































370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142



















370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

370 Heikki Solin








































372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142





















372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142

372 Heikki Solin


































374 Heikki Solin







42 123ndash142
















374 Heikki Solin







42 123ndash142

374 Heikki Solin







42 123ndash142

De Campaniae et Latii idea

Documents