Studia Regionalne i Lokalne Nr 1(55)/2014 ISSN 1509–4995 doi: 10.7366/1509499515503 Dawid Soszyński, Monika Bielak Dawid Soszyński, Monika Bielak Zakład Ekologii Krajobrazu i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Przyrodniczy, ul. Dobrzańskie- go 37, 20-262 Lublin: e-mail: [email protected]; e-mail: [email protected]ZASADY OCHRONY I kształtowania krajobrazu OSIEDLI WIEJSKICHW DOKUMENTACH PLANISTYCZNYCH – na przykładzie gminy GODZISZÓW (WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE) Streszczenie: W publikacji przedstawiono zasady ochrony i kształtowania krajobrazu osiedli wiej- skich sformułowane na podstawie literatury. Zagadnienia te skonfrontowano następnie z zapisami planu miejscowego oraz ze zmianami, jakie rzeczywiście zaszły na badanym obszarze od czasu uchwalenia planu. Obszar badań objął gminę wiejską położną w południowej części Lubelszczyzny. Na ostatnim etapie pracy określono stopień, w jakim zapisy obowiązującego planu są realizowane przez nowe formy zagospodarowania. W efekcie zidentyfikowano szereg problemów związanych zarówno z nieprawidłowościami i brakami w zapisach planów miejscowych, jak i niespójnościami zapisów planistycznych z rzeczywistym zagospodarowaniem terenu gminy. Wskazane zostały rów- nież postulowane kierunki zmian w polityce przestrzennej gminy. Słowa kluczowe: planowanie przestrzenne, kształtowanie krajobrazu, osiedle wiejskie, krajobraz kulturowy. THE PRINCIPLES OF PROTECTION AND SHAPING OF RURAL SETTLEMENT LANDSCAPE DETAILED IN PLANNING DOCUMENTATION, WITH THE GODZISZÓW COMMUNE (LUBLIN VOIVODESHIP) AS A CASE IN POINT Abstract: The paper presents the principles regarding the protection and shaping of rural settlement landscape, drawn up on the basis of literature analyses. The authors confront the principles with the provisions of local planning documentation and the actual changes in the commune that have taken place since the plan was adopted. Finally, the authors determine the degree of implementation of the provisions. They identify some irregularities and shortcomings in the provisions and some differences between the provisions and actual spatial development. They also indicate the main directions of changes of local spatial policy. Keywords: spatial planning, landscape shaping, rural settlement, cultural landscape. Wprowadzenie Planowanie przestrzenne obszarów wiejskich boryka się współcześnie z wie- loma problemami, powodującymi narastający chaos przestrzenny na polskiej wsi. Wynika to zarówno z faktu, że plany miejscowe obejmują niewielką powierzch-
13
Embed
Dawid Soszyński Monika Bielak - studreg.uw.edu.pl · ZASADY OCHRONY I KSZTAŁTOWANIA KRAJOBRAZU OSIEDLI WIEJSKICH… 53 dziedzin. Pozwoliło to na zdefiniowanielicznych zagrożeń
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
niękraju, jak i zuchwalaniaplanówniskiej jakości. Jednocześnieplanowanieprzestrzennejestnajważniejszymnarzędziem,któremogłobysięprzyczynićdozachowanialubprzywracaniaładuprzestrzennegonawsi.Abytozadaniezostałozrealizowane,dokumentyplanistycznemusząuwzględniaćzagadnieniazwiąza-nezochronąwiejskiegocharakterukrajobrazu,które– jakpiszeZ.Kamiński(2008)–powinnybyćpodstawąwspółczesnegoplanowaniaosiedliwiejskich.Wpracyzaprezentowanozbiórzasadzwiązanychzochronąikształtowaniem
krajobrazuosiedliwiejskich,którepowinnybyćbranepoduwagęwlokalnychdokumentach planistycznych. Celem analiz było skonfrontowanie tych zasadzzapisamiplanumiejscowegowybranejgminy,atakżezezmianami,którezaszływjejkrajobraziewciąguostatnichośmiulat.Jednocześnieokreślono,wjakimstopniunoweformyzagospodarowaniarealizująobowiązującyplan.Uzyskanewynikipozwoliłyocenićrzeczywistywpływustaleńplanistycznychnawalorykrajobrazoweanalizowanegoobszaru.
Obszar i metody badań
Do badań wybrano wiejską gminę Godziszów, położoną w województwielubelskim,wpowieciejanowskim.ObejmujeonaswymzasięgiempołudniowyfragmentmezoregionuRoztoczaZachodniego (Kondracki 1994). Jest to terenobardzourozmaiconejrzeźbie,zlessowymiwierzchowinamirozciętymiprzezmalownicze jary,wąwozy oraz doliny,wzdłuż których ciągną się długiewsieocharakterzełańcuchówek.GminaGodziszówjesttypowągminąrolniczą,któ-ra–zgodniezobowiązującymplanemzagospodarowaniaprzestrzennegowoje-wództwalubelskiego(2002)–jestpołożonawstrefieintensywnegorolnictwa,zdalaodgłównychpasmrozwojugospodarczego.Głównemetodyzastosowanewpracyto:
• kwerendaliteraturydotyczącejochronyikształtowaniakrajobrazuwiejskiego,• pracekameralnezwiązanezanaliząobowiązującegomiejscowegoplanuza-gospodarowania przestrzennego sporządzonego dla obszaru całej gminyw2003r.,
• kartowanie terenowe wykonane w oparciu o mapy topograficzne w skali1:10000iortofotomapy,obejmująceinwentaryzacjęicharakterystykęwszyst-kich form zagospodarowania wprowadzonych na terenie gminy w latach2004–2012,
dziedzin. Pozwoliło to na zdefiniowanie licznych zagrożeń dla tego krajobra-zu, jak również na wskazanie konkretnych sposobów jego kształtowania. Napodstawieanalizyliteraturyibadańwłasnychsporządzonolistęzasad,którychuwzględnianie w planowaniu miejscowym mogłoby się przyczynić do przy-wróceniaładuprzestrzennegopolskiejwsi.Listatazpewnościąniewyczerpujewszystkichaspektówzwiązanychzkształtowaniemkrajobrazu,wskazujejednakrozwiązaniapostulowanenajczęściej,ajednocześnie(wopiniiautorów)najmniejkontrowersyjne.Należyjetraktowaćjakozagadnienia,którychzakresisposóbzastosowania powinien być uzależniony od lokalnych uwarunkowań.Wydajesięjednak,żekażdydokumentplanistycznypowiniensiędotychzasadodnosićiwzależnościodpotrzebwróżnymzakresieujmowaćjewswoichzapisach.Poniżejwymienionowszystkiezasadywrazzprzywołaniemwybranychpo-
zycjiliteraturyźródłowej.Następniedlakażdejznichprzedstawionokrótkącha-rakterystykę dokumentów planistycznych odnoszących się do danego aspektuorazzmian,jakiezaszływkrajobrazieanalizowanejgminywtymzakresie(odczasuuchwaleniaplanu).Opiszmianzjednejstronystanowiocenęstopniare-alizacjiustaleńplanu, a zdrugiej–wskazujeprocesy i zagadnienia,któreniezostaływnimujęte.
1. Zachowanie zwartego charakteru zabudowy i przeciwdziałanie jej rozpraszaniu, a zwłaszcza wkraczaniu na obszar dolin rzecznych i eksponowanych wzniesień. utrzymanie dominacji terenów otwartych nad terenami zabudowanymi(Bogdanowski1976,Chmielewski2001,Kowicki2005,Barełkowski 2006, Zimnicka 2007, Chilnik 2008, Chylińska 2008, Kamiński2008,Mazurski2008,Soszyński2012).WmiejscowymplaniezagospodarowaniaprzestrzennegogminyGodziszów
zasada ta została sformułowana zarównowustaleniachogólnych, strefowych,jakiszczegółowych.Jużpierwszedwazapisyustaleńogólnychpodkreślająko-nieczność„uwzględnianianormzrównoważonegorozwojuorazwyłączeniazza-inwestowaniaterenówodużychwartościachprzyrodniczychikrajobrazowych,azwłaszczadolinrzek,wąwozów,terenówźródliskowychipodmokłych”.Wstrefieochronykrajobrazukulturowego,obejmującejniemalwszystkietere-
gminyGodziszów,mówićoutrzymaniudominacjiterenówrolniczychizwartegocharakteruzabudowywiejskiej.Negatywne przypadki dotyczą natomiast wkraczania zabudowy w dna do-
2. utrzymywanie, utrwalanie oraz przywracanie czytelności historycznych układów zabudowy wraz z wiejskimi stawami oraz zielenią towarzyszącą, przy jednoczesnym dostosowaniu ich do istniejących potrzeb zależnych od czynników społecznych i gospodarczych (Zobolewicz1998,Borcz2005,Kowicki2005,Chilnik2008,Mazurski2008,Kupiduraiin.2011,Podciborski,Jędrzejewska2011).Zagadnieniahistorycznychukładówwsisąujętewplaniezagospodarowania
gminyGodziszówwustaleniachstrefowychdotyczącychstrefyochronykrajo-brazukulturowego.Naobszarzetymobowiązujem.in.„utrzymanieregionalno--historycznejskaliistrukturyjednostekosadniczych”oraz„skupianiezabudowynazasadziedogęszczaniaistniejącejstrukturyjednostekosadniczych,przykon-tynuowaniuhistorycznegoukładu i charakteru”.Warto zaznaczyć, że strefa taobejmujeniemalwszystkieobszaryzabudowanewgminie.Ustaleniaszczegółowewniewielkimstopniukonkretyzujątezalecenia,sku-
piając tereny nowej zabudowygłówniewobrębie istniejących układówosad-niczych,lecznieprecyzująclokalizacjibudynkówchociażbypoprzezustalenieobowiązującej lub nieprzekraczalnej linii zabudowy. Również szerokość pasaprzeznaczonegopodzabudowęmieszkaniowąizagrodową(wynoszącaod100do350m)pozwalanawprowadzeniedrugiej anawet trzeciej linii zabudowy,awięcwkonsekwencjizaburzeniehistorycznychukładówwsi,którewciążdo-minująwcałejgminie.Wwynikutaknieprecyzyjnychzapisówszczegółowych,spośródwszystkich
obiektów,którepowstaływgminieGodziszówwbadanymokresie,jedynie54%wpisujesięwhistoryczneukładywsi.Pozostałeobiektyzlokalizowanezostaływobrębiezwartejzabudowywsi,leczbeznawiązaniadoistniejącejliniizabu-dowy (20%) lub też powstaływ całkowitej opozycji do istniejących układówwsi–podrugiejstronienowychulic,jakodrugaliniazabudowyalbowobrębiehistorycznegonawsia(26%).Wwiększymnasileniuniekorzystnezjawiskawy-stąpiływłańcuchówkach,podczasgdywdwóchniewielkichrzędówkachniemalwszystkienoweobiektycałkowiciewpisałysięwtradycyjnyukładwsi.Jeślichodziozbiornikiwodnewystępującewobrębiewsi,ustaleniaszcze-
gółowe planu wprowadzają bezwzględny „zakaz ich osuszania, odwadnianiai zasypywania, a także konieczność utrzymania wiodącego przeznaczenia”.
Tymczasem na 13 zbiorników istniejących jeszcze w latach osiemdziesiątychXXw.wbezpośrednimsąsiedztwiezabudowyobecniepozostałotylko7,przyczymwieleznichmaznaczniezmienionyprzebiegliniibrzegowej.Przyczynązanikuzbiornikówbyłyzarównoprocesynaturalne(zarastanie,wysychanie),jakiantropogeniczne.PrzykłademmożebyćzbiornikwAndrzejowie:w2009r.za-sypanyw połowie z przeznaczeniempod budynek gospodarczy. Szczegółoweustaleniaplanumiejscowegomożnawięcuznaćwtymprzypadkuzamartwe.
3. Harmonijne kształtowanie nowej architektury na podstawie indywidualnych, spójnych koncepcji obejmujących całe jednostki bądź układy osadnicze, z uwzględnieniem cech tradycyjnej architektury lokalnej, w tym formy i skali obiektów, kolorystyki, rodzimych materiałów budowlanych oraz rodzaju ogrodzenia(Kachniarz1990,Myczkowski2003,Kożan,Balcerek2005, Borcz 2005, Raszeja 2005, Barełkowski 2006, Zimnicka 2007, Chilnik2008,Chylińska2008,Kamiński2008,Tarajko-Kowalska2008,Niedźwiecka- -Filipiak2009,Podciborski,Jędrzejewska2011).Spośród wielu aspektów składających się na tę zasadę, w zapisach planu
gminyGodziszów pojawiają się przedewszystkim odniesienia do tradycyjne-gokształtowaniaarchitektury.Sąoneobecnezarównowzapisachogólnych,jaki strefowych, gdziemowa jestwręcz o obowiązku „kształtowania form zabu-dowynawiązującychdotradycyjnegobudownictwa”.Wspomnianastrefaobej-mujejednakwyłącznieterenyjużzabudowane.Wprzypadkunowychterenówmieszkaniowych,którewdwóchnajwiększychmiejscowościachzlokalizowanopoprzeciwnejstroniedrogiwstosunkudozabudowyistniejącej,postanowienietojużnieobowiązuje.Trudnowięcwtymwypadkumówićozapewnieniukon-tynuacjicechregionalnychwarchitekturzetychwsi.Jednocześnie bardzo słabe jest przełożenie pomiędzy zapisami ogólnymi
4. Zasada niepierwszoplanowości podczas wprowadzania nowych elementów do krajobrazu wiejskiego, zachowanie tradycyjnych dominant krajobrazowych (Cymermaniin.1992,Zobolewicz1998,Borcz2005,Barełkowski2006,Żarska2011).Womawianymplaniemiejscowymbrakjestodniesieńdotegozagadnienia.
5. Ochrona zachowanych obiektów zabytkowych, w tym małej architektury, wraz z ich otoczeniem oraz przywracanie im utraconych wartości historycznych, architektonicznych i krajobrazowych (Zobolewicz1998,Dąbrowska-Budziło2001,Fortuna-Antoszkiewicz,Kmicic2007).Wplaniezostaływyznaczonestrefyścisłejipośredniejochronykonserwator-
skiejorazstrefyobserwacjiarcheologicznejistanowiskaarcheologiczne.Przepisyodnoszącesiędotychterenówwynikajązprzepisówodrębnych.Wyjątkiemjeststrefapośredniejochronykonserwatorskiej,obejmującadobrakulturyfigurują-cewewidencji gminy.W tymwypadkuplanmiejscowy jest głównymnarzę-dziem ich ochrony. Strefą tą objętowszystkieważniejsze obiekty sakralne natereniegminy,wtymkościółparafialny,plebanięi11przydrożnychkapliczek.Ustaleniadotyczącetychobiektówzapewniają„ochronęichhistorycznejformy,awprzypadkuwprowadzanychzmianmusząuwzględniaćwartościkulturowetych obiektów i przyczyniać się do ich zachowania”.Niestety,wszystkiewy-znaczonewplaniestrefydotycząwyłącznieobiektówinieodnosząsięwżadensposóbdoichotoczenia.Wprzypadkukilkukapliczektakizakresochronyspowodowałznacząceob-
Ryc. 3 i 4. Przykłady różnego zagospodarowania otoczenia dwóch kapliczek we wsiach Zdziłowice i Piłatka (fot. M. Bielak)
6. komponowanie zieleni wiejskiej w oparciu o rodzime gatunki roślin, z utrzymaniem dominacji zieleni wysokiej nad zabudową. utrzymanie i przywracanie tradycyjnych form zieleni wiejskiej, w tym ogródków przydomowych(Bogdanowski1976,Borcz2005,Niedźwiecka-Filipiak2005,Cała,Orzechowska2007,Majdecka-Strzeżek2009,Mitkowska2009,Pietrzak,Angiel2009).Tematyka zieleni towarzyszącej zabudowiewiejskiej została przedstawiona
wanalizowanymdokumenciewwąskimzakresie.Zarównowustaleniachstre-fowych(strefaochronykrajobrazukulturowego),jakiszczegółowychpełnionaniemalwyłączniefunkcjęizolacyjną,ajejrolaograniczasiędoukrywaniaobiek-tówdysharmonijnych i rozdzielania terenówoodmiennymsposobie zagospo-darowania.Wplaniebrakjestwytycznychodnoszącychsiędokomponowaniazieleniwysokiej i ogródków przydomowych.Niewskazano również cennychfragmentówzieleniwysokiej,którepowinnypodlegaćochronie.Podochronęwziętonatomiastrozległenawsiaobejmującednadolinwdwóch
zieleniizolacyjnejiparkowej(jedenprojektowanyparkgminny)przyczyniłosiędozanikutradycyjnejzieleniwysokiejtowarzyszącejzabudowie.Zachowałasięonaniemalwyłączniewobrębiesiedliskzestarązabudową,awwiększejilościwystępujejedyniewewsiKawęczyn.Podobnasytuacjadotyczyrównieżtrady-cyjnych przedogródków, którew nowej zabudowie zostały zastąpione niemalcałkowicieprzezniskoprzystrzyżonetrawnikizkrzewamiidrzewamiiglastymi(rycina1).Nielepiejprzedstawiasięjednaksytuacjaprzewidzianejwplaniemiejscowym
zieleniizolacyjnej.PrzykłademmożebyćzakładprodukcyjnywewsiAndrzejów,gdziezieleńizolacyjnaniezostaławprowadzona,choćsamzakładistniejeodkil-kulat.Świadczytoobrakukonsekwencjiwegzekwowaniuzapisówplanu.Z pewnością jednym z bardziej niepokojących zjawisk jest zabudowa tzw.
nawsia stanowiącegom.in. centralną częśćwsi Zdziłowice.Na obszarze tym,opróczwspomnianejjużzabudowymieszkaniowej,przewidzianoliczneobiektyusługowe,którewplaniezostałyokreślonejako„usługiwzieleni”. Aktualnie,podziewięciulatachoduchwaleniaplanumiejscowegonaterenachtychdominujezabudowakubaturowa, ciągi komunikacyjneoraz zieleńniska.Zieleńwysokąi średnią reprezentują w zdecydowanej większości rzędy krzewów iglastych.„Zielony”charaktertychobszarówpozostajewięckolejnymniezrealizowanympostulatemplanu. Paradoksalnie rzeczywistymi „usługamiw zieleni” są nato-miastinne(starsze)obiektyusługowe,którewplanieniezostaływtensposóbokreślone.
7. Zagospodarowanie najważniejszych wiejskich przestrzeni publicznych w sposób podkreślający ich funkcję i rangę w przestrzeni wsi (Górnisiewicz1999,Niedźwiecka-Filipiak2005,Górka2010,Loeger2011).WplaniemiejscowymgminyGodziszówniezostaływyznaczoneżadneprze-
strzeniepubliczne,mimożewkażdejzmiejscowościmożnawskazaćprzynaj-mniej jednomiejsce pełniące taką funkcję. Brakwięc również jakichkolwiekwskazańdotyczącychtegotypuobszarów.Wustaleniachszczegółowychmiejscateprzeznaczonesągłówniepodusługi,atakżepodzabudowęzagrodową,zieleńparkowąiterenyrolnicze.Ogólniedlawszystkichterenówofunkcjiusługowejzapisanojedyniekonieczność„obsadzaniaichzieleniąizolacyjnąizapewnieniamiejscparkingowych”.Zgodnieztymgłówneprzestrzeniepublicznepowinnybyćodizolowaneodresztywsi,adlaichfunkcjonowaniaważnejestjedynieza-pewnieniemiejscapostoju,bezkoniecznościtworzeniaprzestrzenidlapieszych,wiejskichplaców,skwerówitp.Wkonsekwencji zagospodarowanie najważniejszychwspólnych przestrzeni
z pojedynczych wyremontowanych i zadbanych budynków otoczonych przezzaniedbane, utwardzone powierzchnie, nieposiadające żadnych elementów za-gospodarowaniatypowychdlaprzestrzenipublicznych,zbardzoograniczonymudziałemzieleni(zwłaszczawysokiejlubśredniej).Znacznerozmiarygłównychbudynkówpowodują,żemiejscatezdecydowa-
niewyróżniająsięnatlewsi, jednakformyarchitektoniczne,atakżebrakwy-sokiejjakościprzestrzenisprzyjającejspotkaniompowodują,żeniesątoprze-strzeniepodnoszącewalorykrajobrazowe.Wyjątkiemsądwaskwerywiejskie(wGodziszowieiZdziłowicach)zalejkami,ławkami,altanamiorazkameralnymoświetleniemizadbanązieleniąniską.Estetykatychmiejscpoprzezniektóreele-mentynawiązujedoarchitekturytradycyjnej,ajednocześniedobrzewpisujesięwotoczenietypowejzabudowylatsiedemdziesiątychiosiemdziesiątychXXw.Paradoksalniewięcwymaganiadotyczącekontynuacjicechzabudowyregional-nejnie są realizowane tam,gdzie zakładał toplan (zabudowamieszkaniowa),alewmiejscach,którychzagospodarowaniawplaniemiejscowymnieprzewi-dywano.
8. Ograniczenie rozprzestrzeniania się w krajobrazie elementów destrukcyjnych, takich jak szyldy, reklamy, banery, nadmiar ozdób i detalu architektonicznego, nieestetyczne elementy infrastruktury technicznej (Bogdanowski1976, Fortuna-Antoszkiewicz, Kmicic 2007, Chilnik 2008, Chylińska 2008,Chmielewski2012).Jedynymzapisemodnoszącymsiędotegozagadnieniasąustaleniawsprawie
strefyochronykrajobrazukulturowego,gdziemowajestm.in.o„otaczaniuzie-leniąwysokąobiektówdysharmonijnych”orazo„ograniczaniunapowietrznychliniienergetycznychitelekomunikacyjnych(…)wotoczeniuobiektówizespo-łówzabytkowych”.Mimo tak ograniczonych zapisów planistycznych gmina Godziszów jest
wbardzoniewielkimstopniu„zaśmiecona”elementamidestrukcyjnymi.Wynikatoraczejzniewielkiejliczbynośników,niżzichwysokiejjakości.Przeważajątuogłoszeniaireklamyprzyklejanenaszybachobiektówusługowych.Pojawiająsię jednak również pojedyncze reklamywolnostojące. Stosunkowo niewielkienatężenietegozjawiskamożewynikaćzrolniczegocharakterugminy,niskiegopoziomurozwojugospodarczegoorazperyferyjnegopołożenia.Brakodpowied-nichzapisówplanistycznychmożejednakwniedalekiejprzyszłościdoprowadzićdowzrostuliczbyelementówdestrukcyjnych.
Konsekwencjąobjęciaplanemcałejgminyjestjednakdużaogólnośćjegoza-pisów.Powierzchnieprzeznaczonepodzabudowęmieszkaniowąsązbytrozległe,aplannieokreślaobowiązującejlubnieprzekraczalnejliniizabudowy.Brakjestrównieżodniesieniadotakichzagadnień,jak:rodzajmateriałówbudowlanych,kolorystyka budowli, rodzaj ogrodzeń, dominanty krajobrazowe, przestrzeniepubliczne, elementy degradujące krajobraz (szyldy, banery, reklamy). Bardzoogólnie potraktowano również kształtowanie zieleniwiejskiej, ograniczając jedozapisówzwiązanychzparkamiizieleniąizolacyjną.Spowodowałotoznacznąswobodęwzagospodarowywaniuprzestrzeni,którejkonsekwencjąjestdegrada-cjawalorówkrajobrazowych.Spośród wymienionych zasad ochrony i kształtowania krajobrazu osiedli
wiejskich plan miejscowy gminy Godziszów odnosi się wyraźnie do pięciuzośmiuzagadnień.Uwzględniajejednakniemalwyłącznienapoziomiezapi-sówogólnychistrefowych,któreniemająprzełożenianaustaleniaszczegółowe.Wywołuje tobrak spójności, częstowręcz sprzeczności pomiędzyustaleniamiogólnymi i strefowymiaustaleniami szczegółowymi.Przedewszystkimprzy-czyniasiędopominięciazagadnieńkrajobrazowychwzapisachszczegółowych,któresąpodstawąrealnegozagospodarowaniaterenugminy.Zagadnieniatesąwięcwplanieobecne,chodź–wmajestacieprawa–pozostająniezrealizowane.Wplanieznajdująsięzapisyszczegółowe,któreniesąrespektowane.Dotyczy
BarełkowskiR.,2006,„Integracjazamierzeńplanistycznych iprojektowychwkreacjiprzestrzeniwiejskiej,aspektymetodyczneipraktyczne”,w:W.Czarnecki,D.Karolczuk(red.),Odnowa polskiej wsi,Białystok:WydawnictwoPolitechnikiBiałostockiej.
BogdanowskiJ.,1976,Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk:ZakładNarodowyim.Ossolińskich.
BorczZ.,2005,„ZmianywkrajobraziewsinaprzełomieXXiXXIwieku”,Architektura Krajobrazu. Studia i Prezentacje,nr1–2,s.4–9.
CałaA.,OrzechowskaI.,2007,„Rolaogroduprzydomowegowkształtowaniuwizerunkuwsi”,w:B.J.Gawryszewska,K.Herman(red.),Ogród za oknem. Współczesny ogród przydomowy w teorii architektury krajobrazu,Warszawa:Wydawnictwo Ideagrafia,s.42–45.
DAWIDSOSZYŃSKI,MONIKABIELAK62
ChilnikP.,2008,Aby na wsi było lepiej,Warszawa:WydawnictwoFundacjaWspomaganiaWsi,s.9–74.
ChmielewskiT.J.,2012,Systemy krajobrazowe. Struktura – funkcjonowanie – planowa-nie,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.
ChylińskaD.,2008,„Harmoniaiautentyzmkrajobrazuwidzianegoawykorzystaniear-chitekturyregionalnejijejcechwturystyce”w:A.Zaręba,D.Chylińska(red.),Studia krajobrazowe jako podstawa właściwego gospodarowania przestrzenią, Wrocław:WrocławskieTowarzystwoNaukowe.
CymermanR.,FalkowskiJ.,HopferA.,1992,Krajobrazy wiejskie: klasyfikacja i kształ-towanie,Olsztyn:WydawnictwoAR-T,s.116.
Dąbrowska-Budziło K., 2001, „Walory widokowe krajobrazu”, K. Pawłowska (red.),Architektura krajobrazu a planowanie przestrzenne,Kraków:PolitechnikaKrakowska,s.239–249.
Fortuna-AntoszkiewiczB.,KimicK.,2007,„MiejscekapliczekiprzydrożnychkrzyżywkrajobrazieterenówwiejskichMazowsza”,Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych,t.6,s.35–47.
GórkaA.,2010,„Przestrzeńpublicznaosiedlawiejskiego”,w:P.Lorens,J.Martyniuk- -Pęczek(red.),Problemy kształtowania przestrzeni publicznych,Gdańsk:WydawnictwoUrbanista.
Górnisiewicz B., 1999, Uwagi na temat zasad kształtowania architektury wiejskiej, Kraków:PolitechnikaKrakowska.
KachniarzT.,1990,„Współczesnaarchitekturawsi”,Człowiek i Środowisko,t.14,nr2,s.311–329.
Kamiński Z.J., 2008,Współczesne planowanie wsi w Polsce – zagadnienia ruralisty, Gliwice:WydawnictwoPolitechnikiŚląskiej.
Kondracki J. 1994,Geografia Polski: mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa: WydawnictwoNaukowePWN.
KowickiM.,2005,„Wieśprzyszłości–próbaokreśleniajejkształtuplanistyczno-prze-strzennegoiarchitektonicznego”, w:J.Wilkin(red.),Polska wieś 2025 – wizja rozwo-ju. Fundusz współpracy,Warszawa:FunduszWspółpracy,s.199–209.
KożanA.,BalcerekK.,2005,„Zasadykształtowaniaprzestrzeniwiejskich–rozważaniaowartościachwymiernychikulturowych”,Architektura krajobrazu. Studia i prezen-tacje,nr1–2,s.90–96.
KupiduraA.,ŁuczewskiM.,KupiduraP.,2011,Wartość krajobrazu. Rozwój przestrzeni obszarów wiejskich,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.
Loeger R., 2011, „Przestrzeń publiczna – życie poza budynkiem”, Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Architektura i Urbanistyka,z.23,s.15–19.
Mazurski K.R., 2008, „Problemy ochrony krajobrazu w gospodarce przestrzennej”,w:A.Zaręba,D.Chylińska (red.),Studia krajobrazowe jako podstawa właściwego gospodarowania przestrzenią, Wrocław:WrocławskieTowarzystwoNaukowe.
Majdecka-Strzeżek A., 2009, „Kształtowanie i ochrona krajobrazu miejscowościz uwzględnieniem specyfiki regionalnej dla potrzeb turystyki”, Nauka, Przyroda, Technologie,t.3,z.1,s.21–22.
MitkowskaA.,2009,„Ogródprzydomowyjakoodzwierciedlenietradycjimiejsca”,w:B.J. Gawryszewska, B. Rothimel (red.),Ogród za oknem. W poszukiwaniu formy, Warszawa:WydawnictwoSztukaOgroduSztukaKrajobrazu,s.67–78.
MyczkowskiZ.,2003,Krajobraz wyrazem tożsamości w wybranych obszarach chronio-nych w Polsce,monografia285,Kraków:PolitechnikaKrakowska,wyd.II.
Niedźwiecka-FilipiakI.,2009,Wyróżniki krajobrazu i architektury wsi Polski południowo- -zachodniej,Wrocław:WydawnictwoUniwersytetuPrzyrodniczego.
Niedźwiecka-Filipiak,2005,„Przemianywizerunkuwsiopolskiejpodwpływemodnowywsi”,Architektura Krajobrazu. Studia i Prezentacje,nr1–2,s.18–26.
Pietrzak M., Angiel M., 2009, „Tradycyjny ogród wiejski w krajobrazie PogórzyKarpackich”,w:B.J.Gawryszewska,B.Rothimel(red.),Ogród za oknem. W poszuki-waniu formy,Warszawa:WydawnictwoSztukaOgroduSztukaKrajobrazu,s.67–78.
Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego,Lublin,2002.PodciborskiT.,JędrzejewskaK.,2011,„Ocenastanuładuprzestrzennegoterenówzabu-
RaszejaE.,2005,„Wposzukiwaniuładuiautentyczności.Refleksjenatematkształto-waniakrajobrazuiarchitekturypolskiejwsi”,w:J.Wilkin(red.),Polska wieś 2025 – wizja rozwoju,Warszawa:FunduszWspółpracy,s.191–197.
SoszyńskiD.,2012,„OchronaikształtowaniekrajobrazuwzniesieńPagórówChełmskichw świetle gminnych dokumentów planistycznych”, Człowiek i Środowisko, t. 34,nr3–4,s.51–66.
Tarajko-Kowalska J., 2008, „Projektowanie koloru zespołów architektoniczno-krajo-brazowych, jako integralnyskładnikzarządzaniakrajobrazemkulturowymwsipol-skiej”, w: Zarządzanie krajobrazem kulturowym, Sosnowiec: Komisja KrajobrazuKulturowegoPTG,s.267–273.
Tarajko-KowalskaJ.,2009,„Wposzukiwaniuinspiracji–kolorwtradycyjnejarchitektu-rzewsipolskiej”,Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego,nr12,s.58–66.
ZimnickaA., 2007, „Jakośćprzestrzeni – jakość życia.ULAR3.Odnowakrajobrazumiejskiego.Bramyigranicemiasta”,Materiały międzynarodowej konferencji nauko-wej Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej,Gliwice:WydawnictwoPolitechnikiŚląskiej.
ZobolewiczJ.,1998,„Metodykaopracowaństudialnychdotyczącychzasobówkulturo-wo-krajobrazowychdlapotrzebplanówochronyobszarówparkówkrajobrazowychnaprzykładzieGórznieńsko-LidzbarskiegoP.K.,w:Z.Jabłoński,W.Tomaszewski(red.),Ochrona wartości przyrodniczych i kulturowych – metodyka opracowań studial-nych.Toruń:WydawnictwoRegionalnegoOśrodkaStudiów iOchronyŚrodowiskaKulturowego.