D‹N‹MD‹tepterine, paygambarlar›na, ak›ret kününö, tagd›r cana k›rs›kka iflenüü. Bular “Amentü” dep atalgan süylömdö tizmelenip berilet. 5 I Y M A N D

1

‹MAN

D‹N‹M‹

Ö⁄REN‹YORUM

D‹N‹MD‹ ÜYRÖNÖMÜN

D‹N ‹fiTER‹ BAfiKARMALIGININ ÇIGARMALARI

ANKARA2006

A

Bafl sözKözübüzdün karegindey bolgon süyüktüü çürpölörübüz!Cürögübüz ar day›m cañ›dan ömürünün cad›ra-

gan caz› bafltal›p, taalim-tarbiq aluu cag›nanabdan tüflümdüü mezgilin caflap catkan siler,baldar›b›z, dep sogot.

Biz cañ› cag›mduu körünüfltördü silerdin düynö-ñördön tapk›b›z kelet. Tat›na tabigat›b›z ‹slamdini cana baflka suluuluk, koozduktar menen kofltolupturat. Alla taalaga bolgon süyüübüz cana adep-ahlag›-b›zd›n suluulugu algan tarbiqb›z ark›luu kündölükturmuflubuzga çag›lat. M›na oflondo gana Alla taala-n›n ›raaz›ç›l›g›na tat›ktuu cakfl› adam bolobuz.

Koluñardag› kitepçe m›na uflul oydun uçugunulap, baldard›n can-düynösündögü baykalbas suluu-luktard› ayginelöö maksat› menen daqrdald›. Kölö-mü kiçine ´kendigine karabastan bilim, añ-sezimcana cürüfl-turufluñarga az da bolso sal›m koflotdegen oydobuz. Antkeni, bul kitepçeden dindi üyrö-nüü üçün cetifltüü deñg´´lde paydaluu maal›mattar-d› taba alas›ñar. “An›n” at› menen bafltoonun can-düynönü caygargan cag›mduu paydas›n, al ´mi sa-lamdafluunun adamdard› biri-birine cak›ndaflt›r-gan s›yk›rduu küçün sezesiñer. Söz cana cürüfl-tu-rufl boxnça ´ñ m›kt› ülgülördü, üy-bülö menenkoomduk cafloo üçün negizgi ahlakt›k cobolorducana ayr›m k›z›ktuu diniy temalard› okuysuñar.Okup catkan uçurda tereñ oy cügürtüp, Caratkan›-b›zd›n talap k›lgan nerselerin köñüldönüp atkara-r›ñarga iflenebiz. Oflondoy ´le t›xu salgan nerse-lerinen da oolak boloruñardan kümön sanabayb›z.

Cakfl›l›ktarga süyünüp, camand›ktarga kayg›-r›p, cürögübüzdün k›p›nday da nersege z›qn ber-bey turgançal›k sezimtal boluflun cana uflundaybard›k cakfl› sapattarga ´´ bolup, day›ma cakfl›-l›kt›n can›nda boluunu tileybiz. Bular bizdincoopkerçilikteribiz cana siler da coopkerçilikala turgan abaldas›ñar. Silerge iflenebiz canasilerdi bard›k nerseden cogoru kowbuz.

M´´rimge bölönüp çoñoygula cana keleçekkeümüt menen karag›la.

D‹N ‹fiTER‹ BAfiKARMALIGI

Din iflteri baflkarmal›g›n›nç›garmalar› : 655

▼

Baldar kitepteri : 166▼

KoordinatorD-r. Ömer Menekfle

▼

TüzgöndörAlparslan Durmufl

Hatice Ifl›lak‹lœqs Aslan

Neriman Gökçegöz Karatekin▼

Türk tilinen kotorgonMayrambek Orozobaev

▼

RedaktorNurgül Moldalieva

▼

TergenderHuseyin Dil‰smer Ubiç

▼

GrafikaRecep Kaq

▼

BasmakanaÇağlayan matbaas›

Tel: 0232 252 20 97

▼

Ankara 2006ISBN : 975-19-3595-4

▼

©Din iflteri baflkarmal›g›Diniy car›qlar bölüm baflç›l›g›

▼

Baylan›fl daregiEskişehir Yolu 9. km. Çankaya / Ankara

Tel : 0(312) 295 73 06 • Faks : 284 72 88web : www.diyanet.gov.tr

e-mail : [email protected]

▼

Bul kitep Din iflteri cogorkukeñeflinin

15.07.2004-c›ldag› 128-nomerlüüçeçimine ›lay›k bas›ld›.

Mazmunu

IYMAN 4

∞ Bap

Uluu Caratkan›b›z cana Rabbibiz – Alla taala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6

∞∞ Bap

1. Rabbibizdin kol ald›ndag› ruhaniy k›zmatkerler – periflteler . . . . . . . . . . . . . . . .11

2. Teñirdik maal›mat bulaktar› – ›y›k kitepter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

3. Alla taala cibergen tandalma col körsötüüçülör – paygambarlar . . . . . . . . . . . . . . . . .13

4. Bul düynönün ar› cag› – ak›rettik cafloo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15

5. Alla taalan›n taas›n tarazas› – tagd›r cana k›rs›k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

‹BADAT 20

∞ BapCaratkan›b›zd›n ald›nda künügö befl maal namaz okuu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23

∞∞ BapCamand›ktardan oolak boluunu üyrötkön – orozo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28

∞∞∞ Bap1. Alla taalan›n bergen ›r›sk›s›nan Al üçün sarptoo – zeket . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .312. Iy›k sapar – ac›l›k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

ADEP-AHLAK 36

∞ Bap

1. ‹slam – biyik ahlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38

2. Adep-ahlakt›n bulag› katar› süyüktüü paygambar›b›z . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

∞∞ Bap

Ceke özübüzdün cana üy-bülöbüzdün ald›ndag› mildetteribiz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42

∞∞∞ Bap

Çöyröbüzdün cana bütkül adamzat›n›n ald›ndag› mildetteribiz . . . . . . . . . . . . . . . .46

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

4

1. Tömönkü sözdördün maanilerin sözdüktör-

dön izdep taap depteriñerge cazg›la:

›yman, momun, ‹slam, musulman, vahiy.

2. Süylöö reçibizde köbüröök koldonulgan

cana içinde tömönkü sözdördün biröö

bolgon makal-lakap cana turuktuu söz ay-

kafltar›n tapkanga araket k›lg›la: Alla

taala, periflte, Kuran, paygambar, ak›-

ret, k›qmat. Bul sözdördün kanday

maanide koldonular›n coldofltoruñar

menen talkuulag›la.

3. Din madaniqt› cana adep-ahlak tuuraluu

kitepterden, ce Din iflteri baflkarma-

l›g› tarab›nan car›qlangan kitepter-

den ›yman menen baylan›fltuu bölümdör-

dü okugula.

“Oo, momundar!Alla taalaga,

paygambar›na canapaygambar›na

tüflürgön kitebinecana murdag›

tüflürgönkitepterine ›yman

keltirgile. Kimde-kim

Alla taalan›,perifltelerin,kitepterin,

paygambarlar›ncana ak›ret kününtana turgan bolso,

anda al katuuadaflkan bolot.”(Nisa sürösü, 136-aqt.)

Iyman‹likte-‹zilde-Oylon‹likte-‹zilde-Oylon

Iyman

Alla taala caratkan bard›kzattard›n içinen adam balas›özgöçö bir orunga ´´. An› bafl-kalardan özgöçö k›lgan ´ñ ne-gizgi sapat – oy cügürtö al›fl›.Adam balas› oflol oy cügürtüücöndömünün negizinde cakfl›menen camand›, tazal›k menen›plast›kt›, tuura menen cañ›-l›flt›kt› biri-birinen ay›r-malay alat. Adamd›n tamakta-nuu, uktoo s›qktuu ar türdüükaaloo-tilekteri cana zar›l-d›ktar› bar. Bular kams›z k›-l›nbay turgan bolso, dene öz funk¯iqs›n atkaraalbay kalat cana cafloosunun ›raattuu türdö ula-n›fl› buzulat. Oflondoy ´le adam balas›n›n ifle-nüü, oy cügürtüü, süyüü, kubanuu, kayg›ruu, ciger-düü boluu s›qktuu ruhaniy zar›ld›ktar› da bar. Al´mi adamd›n ´ñ baflk› ruhaniy zar›ld›ktar›n›nbiri iflenüü, b.a. ›yman keltirüü bolup sanalat.M›na uflul zar›ld›ktar kanaattand›r›lganda ga-na adam ç›n›g› bak-taalayga cetet.

Iyman kandayd›r bir nersege ´ç kanday flek sa-nabay turup toluk iflenüü degendi bildiret. Iymankeltirgen kiflini momun deyt. Dinibiz ‹slamd›niflenim (›yman) negizderin alt› bölümgö bölüp tü-flündürüügö bolot: Alla taalaga, perifltelerine, ki-tepterine, paygambarlar›na, ak›ret kününö, tagd›rcana k›rs›kka iflenüü. Bular “Amentü” dep atalgansüylömdö tizmelenip berilet.

5

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Amentü süylömün bilbeseñer, uluulardan surap üyröngülö.

Uluu Caratkan›b›z canaRabbibiz – Alla taala

“...Kim Allaga ›yman keltirse, Alla an›ndilin tuura colgo salat. Alla – bard›knerseni tuura bilüüçü.”

(Tegaabun sürösü, 11-aqt.)

Iyman negizderinin ´ñ baflk›s›n “Allaga ›y-

man keltirüü” (iflenüü) tüzöt. Alla taalaga iflenüü

An› taanuunu ta-

lap k›lat. Biz

An›n s›patta-

r›n cibergen

paygambarlar›-

nan cana ›y›k

kitepterden üy-

rönö alab›z. Bul

maal›mat An›n

“´smaai hüsnaa”

dep atalgan ´ñ

sonun ›s›mda-

r›nda toptolgon.

“Alla

taalan›n ´ñ

sonun

›s›mdar› bar.

Aga oflol sonun

›s›mdar›

menen duba

okugula.”

(Araaf sürösü, 180-aqt.)

6

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

∞ BAP

Alla taalan›n s›pattar›

Iyman keltirip, süyüübüzdü bildirgen Alla taala ´ñ sonun

cana ´ñ cogorku s›pattarga ´´.

Alla taala – ´ñ uluu zat. Al – tübölüktüü. Day›ma bar bolgon canaday›ma bar bolmokçu. Al – biröö gana cana ´ç kimge okfloboyt. ‰çbir zat da aga okfloboyt. Al ´ç nersege muktac ´mes. Bard›k canduu-lar cana bard›k nerseler Aga muktac. Aalamdag› bard›k nerseninç›n›g› ´´si – Al.

7

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Zatt›k s›pattar(Alla taalaga gana taand›k)

VücuudBar.

K›demBafltalg›ç› cok.

BekaTübölüktüü.

VahdaniqtBiröö gana.

Muhalefetün-lil-havadisCarat›lgandarga okfloboyt.

K›qm bi-nefsihi‰ç nersege cana ´ç kimgemuktac ´mes.

Sübuuti s›pattar(Allaga cana çektelüü bir bölügü adamdarga taand›k)

Haqt (ömür)Tirüü.

‹limBard›k nerseni bilet.

SemiBard›k nerseni ugat.

BasarBard›k nerseni köröt.

KelaamTuura cana cag›mduu söz aytat.

‹rada (´rk)Ç›n›g› ´rkke ´geder.

Kudret (kuduret)Bard›k nersege küçü cetet.

TekvinKaalagan›n caratat.

Al ´ç kaçan ölböyt, day›ma tirüü. Andanbaflka bard›k nerse ubakt›luu. Al bard›k ner-seni cana bard›k canduunu tereñ bilimi menenbilet. Andan ´ç nerseni cafl›ruuga bolboyt.Kayda bolsok da, ar bir sözübüzdü ugat cana bar-d›k nerseni köröt. Duba okugandard›n bard›-g›n ugat cana alard›n talaptar›na coop beret.Buyruk cana talaptar›n paygambarlar› ark›-luu adamdarga bildiret. ‰mne kaalasa, ´ç kimgemuktac bolboston k›lat, ´ç kim An›n talab›nacoltoo bolo albayt. Kaalagan nersesin kaalaga-n›nday caratat. Bir nersege “Bol!” – degende,al nerse daroo payda bolot. Bard›k aalamd› Alcaratkan. Caratkan nerselerine karaganda, arbirinde kandayd›r bir maksatt›n bolgondugucana bard›k nersenin biri-birine töp kelgen-digi körünöt.

Çöyröñördögü zattard›n ´mne üçüncarat›lgan›n oylongula. Bulard›n

içinen silerge cön ´le carat›lgans›qktuu körüngöndörü barb›? Bul teman› coldofl-toruñar menen talkuulag›la. Ar bir zatt›n cara-t›l›fl maksat›n oylop tabuuga araket k›lg›la.

8

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

f g o d r h p u i e k m l y w

b

Alla taalan›n ›sm› menen...

Alla taalaga ›yman keltirüü, b.a. iflenüü An›ç›n cüröktön süyüünü zar›l k›lat. Al ´mi ç›n cü-röktön süyüü ooz menen aytuu ark›luu gana bol-boyt, süyüünü k›ym›l-araket menen da körsötüükerek. Uflul sebepten ulam Alla taalaga ›yman kel-tirgen kifli An›n buyruk cana talaptar›n orun-datuuga araket k›lat. Alla taalan›n ar bir münöt-tö özün körörünö iflengen kifli bard›k k›ym›l-araketi menen An›n ›raaz›ç›l›g›na ´´ boluunuközdöyt. Al ´mi bul bolso day›ma Alla taalan›´ske aluu menen iflke aflat. Bir kiflinin Allataalan› ´stegenin bildirgen nerselerdin biri –ar bir iflti bafltaardan murun “besmeleni” ayt›-fl›. Besmele aytuu “Bismillahirrahmaanirra-hiym” degen süylömdü aytuu degendi bildiret. Bulsüylömdün maanisi m›ndayça: “Iray›mduu Allataalan›n ›sm› menen.” Bul süylömdü k›skaça“Bismillah” dep da aytab›z. Munun maanisi bolso“Allan›n ›sm› menen” degendi bildiret. Biz bes-mele aytuu menen üç nerseni k›lgan bolobuz:

• Alla taalaga bolgon iflenimibizdi bildirebiz.• Bafltay turgan iflibiz üçün Alla taaladan cardam surayb›z.• An›n ar bir münöttö biz menen birge ´kendigin aytab›z.

9

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Alla taalan›n ›s›mdar›n›n içinen cetöönüüyrönüp, cuman›n ar bir künü bulard›n biröömenen Aga duba k›lg›la. Misal›: “Sen Hafizsiñ,korgooçusuñ. Oo, Alla taalam! Meni bard›kcaman kiflilerden cana camand›ktardan sakta!”

Bismillahirrahmaanirrahiym

Tömöndö kündölük turmuflubuzda köp koldonulgan frazeologizmder cana söz aykafltar› berildi. Bul

tizmeni çöyröñördögü kifliler menen süylöflüp keñeytkile. ‹çinde “Alla” sözü bolgon frazeologizm cana

söz aykafltar›n›n ´mne üçün m›nçal›k köp ´kendigi tuuraluu coldofltoruñar menen maekteflkile.

Alla ata-´nelüü çoñoytsun. •Alla bereket bersin. •

Alla bir kaalgan› capsa, miñ kaalga açat. •Alla ak›ñd› cebeyt. •

Alla cakfl›l›k bersin. •Alla taala saktas›n. •

Alla ›rakat bersin. •Alla ›ray›m körsötsün. •

Alla dos bolgon soñ, k›l›ç›ñ •c›gaçtan bolso da keset. Alla biröö, paygambar ak, •

cüzümdün fliresi kara, ayran ak.Alla taala sab›r bersin. •

• Alla süygönüñö cetkirsin.• Alla uça albagan kuflka cap›z butak

beret.• Alla kaalasa, coo al›p kelet, sel al›p

kelet, cel al›p kelet.• Allaga amanat k›ld›k.• Allan›n degeni bolot.• Alla taaladan korkpogondon kork!• Söz biröö, Alla taala biröö!• Alla adamga bir ooz, ´ki kulak bergen

´ken, bir ayt›p, ´ki uksun dep.• Alla cardam berse kuluna, ar bir ifl

kiret coluna.

Alla taalaga iflengen kifli...✔ Alla taalan› süyöt, Alla taalan›n da özün süyörün bilet.✔ Alla taalan›n bard›k nerseni körörün cana bard›k sözdü ugar›n

bilgendikten özü calg›z bolgondo da, ce baflka kiflilerdin can›n-da da tuura k›ym›l-araket k›lat, içi-t›fl› birdey bolot.

✔ Alla taalan›n adilettüü ´kendigin, adilettüü bolgondordu süyörünbilet. ‰ç kimge adiletsizdik k›lbayt cana adiletsizdikke da moxnsunbayt.

✔ Düynödögü bard›k nersenin Alla taala tarab›nan carat›lgan›nbilgendikten ulam canduulard›n bard›g›na süyüü cana m´´rimmenen mamile k›lat.

✔ Alla taalan›n bard›k dubalard› ugar›n bilet. Ar day›m Alla taala-ga s›y›nat cana Aga iflenet. Uflundan ulam ar kanday k›y›nç›l›k-t› ceñüü küçünö ´´ bolot.

✔ Carat›luu maksat›n, kaydan kelgenin cana kayda keterin bilet,özün koopsuzduk içinde sezet.

10

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

≥

1. Rabbibizdin kol ald›ndag›ruhaniy k›zmatkerler –

periflteler

Alla taalan›n nurdan caratkan cana közübüzgökörünbögön cand›ktar› periflte dep atalat. Pe-riflteler ´rkek cana urgaaç› bolup bölünüflpöyt.Alar içip-ceflpeyt. Alla taalan›n buyruktar›nkemçiliksiz türdö atkar›flat. Periflteler kün-tün debey Alla taalaga s›y›n›flat. Momundarüçün duba okuflat. Ar birinin öz-özünçö mildette-ri bolgon perifltelerdin tak san›n bir gana Allataala bilet. Perifltelerdin içinen Cebireyil,Mikayil, ‹srafil cana Azireyil uluk perifltelerbolup ´septeliflet.

Perifltelerge iflengen kifli...

✔ ‰ç kaçan calg›z ´mes ´kendigin, korgooçu pe-riflteleri ark›luu Alla taalan›n an› korgopcana koldoy turgand›g›n bilet.

✔ Cazg›ç perifltelerdin (Kiraman-ketibin)an›n casagan cakfl› cana caman iflterininbard›g›n tirkep turar›n bilet. Cürüfl-turu-fluna köbüröök köñül burat.

✔ Perifltelerdin al üçün duba okugan›n bilet. Alda özü cana baflka musulmandar üçün duba okuyt.

“Asmandag›cana cerdegibard›kcan›barlarmenenperifltelertekeberdikk›lbastanAlla taalagagana bafliyiflet.” (Nahl sürösü, 49-aqt.)

11

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

∞∞ BAP

2. Teñirdik maal›matbulaktar› – ›y›k kitepter

Iy›k kitepter – Alla taalan›n kabar (mes-sac), buyruk cana t›xu saluular›n adamdarga bil-dirgen maal›mattard› kamt›gan kitepter bolupsanalat. Alar adamdard›n bu düynödö cakfl›n›,tuuran› cana suluuluktu aç›k ay›rmalap, camannerselerden oolak boluflu üçün Alla taala tarab›-nan ciberilgen col körsötküç bolup ´septelet.Iy›k kitepter bular: Toorat, Zebur, ‹ncil canaKuran. Iy›k kitepter Alla taala tarab›nan arbaflka doorlordo ar türdüü koomçuluktarga cibe-rilse da, bard›g›n›n maksat› adam balas›n taza›yman, tuura cürüfl-turufl, ´ñ cakfl› adep-ahlak-ka ündöö bolup sanalat. Berki kitepter belgilüübir çöyrögö ciberilgen bolso, ak›rk› ›y›k ki-tep bolgon Kuran cer cüzündögü bütkül koomçuluküçün ciberilgen. Alla taalan›n ´ñ ak›rk› kitebiKuran bul düynönün ak›r›na deyre koldonular›belgilenip, süyüktüü paygambar›b›z aziretiMuhammed alayhissalamga tüflürülgön. Berki ki-tepterdin tüp nuskas› toluk saktal›p kalgan ´mes.Kuran bolso bir da tamgas› özgörböstön ufluga çe-yin toluk saktal›p kelgen cana K›qmat kününöçeyin oflol kal›b›nda saktalmakç›. Düynö cü-zündö ´ñ köp okulgan kitep – Kuran.

“... Alla taalasüyünçü kabar

cetkirüüçücana

´skertüüçükatar› paygam-

barlard› ciber-di cana alargakoflup adamdar

aras›ndaç›kkan

tüflünböstük-törgö öküm

k›luuçu bolsundep kitepterdi

ukuk (kitebi)katar›

tüflürdü...”

(Bakara sürösü, 213-aqt.)

12

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Alla taalan›n Kurandan murunku kitepterin kays› paygambarlarga cibergendigin iliktegile.

Kitepterge iflengen kifli...✔ Alla taalan›n adamdard› bul düynödögü ca-

floosunda col körsötküçsüz tafltabagan›n,alarga ›y›k kiteptin col körsötörün bilet.Oflondon ulam Alla taalaga bol-gon iflenimi artat.

✔ Alla taalan›n kitebin tüflünüpokuuga cana tüflüngöndörün at-karganga araket k›lat.

✔ Alla taalan›n kitebin okuytcana okugan nerselerinin can-diline beypilçilik cana fl›-paa bererin bilet.

✔ Iy›k Kurand› koluna algan›nda al s›qktuu´le milliondogon musulmand›n oflol kiteptiokuy turgan›n bilet cana uflundayça birim-diktüü cafloo sezimi küç alat.

3. Alla taala cibergen tandalma col körsötüüçülör –

paygambarlar

Alla taala ar kays› doorlordo tuura coldu kör-sötüü üçün cibergen kitepterin adamdar tuura tü-flünüflsün cana oflogo carafla cürüflsün dep colkörsötüüçülördü da cönötkön. Bul col körsötüü-çülör paygambar dep atalat. Paygambarlar Allataalan›n kabar›n tüflündürüü, üyrötüü cana orun-datuu mildetterin ´ç kemçiliksiz türdö atkar›fl-kan. Alar cafloonun bard›k katmar›nda adamdar-ga ülgü boluflkan. Paygambarlar ›yman keltiripcakfl› cana paydaluu iflterdi casagan adamdargaak›rette aga ´ñ sonun s›yl›k berilerin süyünçü-löflkön. Özgöçö, Allan›n buyruktar›n atkarba-

“Biz paygambar-lard› calañ(beyifl cönündö)kufl kabarberüüçü cana(tozok azab›n)´skertüüçük›l›p ganaciberebiz.‰gerde kim›yman keltirip,özdörün oñdoflsoalarga korkunuçcok. Alarubay›m datart›flpayt.”(Anœaam sürösü, 48-aqt.)

13

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Kuran

sak ak›r› caman nat›ycalarga tufl bolorubuztuuraluu bizge da ald›n ala ´skertiflken. Alar özçöyrölöründö tüz cürgön, iflenimdüü, kayrattuu,ak›lduu cana kandayd›r bir künöösü cok adamdarkatar› baflkalardan ay›rmalan›flkan. Alla taalaadamdarga köptögön paygambarlard› cönötkön.Oflondoy bolso da Kuranda c›y›rma befl paygam-bard›n ›s›m› ´skerilet.

Alla taalan›n ´ñ ak›rk› ›y›k kabar kitebibolgon Kurand› bizge cetkirgen ak›rk› col kör-sötüüçü bolso – süyüktüü paygambar›b›z aziretiMuhammed alayhis-salam. Al Alla taala tarab›nanciberilgen paygambarlard›n ´ñ ak›rk›s› bolup´septelet. Al bard›k adamdarga boorukerlik sezi-minin soolbos bulag› katar› ciberilgen. Al –›y›k Kurand›n öküm-cobolorun turmuflunda ´çkemçiliksiz orundatkan birden bir ülgülüü adam.

Paygambarlarga iflengen kifli...✔ Ar kanday flartka karabastan alardan ülgü alat.✔ Ak niettik cana tazal›kt›n ülgüsü bolgon pay-

gambarlar öñdüü tuura süylöp tüz cürgöngö araketk›lat.

✔ Paygambarlard›n cürüfl-turuflun cana casaganiflterin üyrönöt. Anan alard› öz cafloosundaorundatuuga dalalat casayt.

✔ Paygambarlard›n bard›k adamdarga kal›st›kmenen mamile casaflkand›ktar›n bilet canaözü da alar s›qktuu kal›s, adilettüü boluuga ara-ket k›lat.

14

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Kuranda ›s›mdar› ayt›lgan paygambarlard›üyröngülö. Oflondoy ´le bügünkü kündö al ›s›mdard›n

kays›lar› koldonular›n iliktegile.

4. Bul düynönün ar› cag› –ak›rettik cafloo

Cafloonu da, ölümdü da caratkan - Alla taala.Canduu bolgon bard›k nerse bu düynögö kelet,ömür süröt cana ölümgö moxn sunat. Caz kelgendecer menen koflo bak-daraktar da kögörüp, bürdöp,gül aç›p mömö baylap, al ´mi küz kelgende bolsocalb›raktar› sargay›p kübülüp tüflö bafltayt´mespi. Adamdar da oflol s›qktuu. Ar bir adamak›r› bir künü ölöt. Birok ölüm bolso ömürdünak›rk› cetken çegi ´mes. Teskersinçe, cañ› canabaflkaça bir cafloonun bafltalg›ç› bolup sanalat.

Ar bir ömürdün ak›r-çegi bolgondoy ´le, için-de caflap catkan düynöbüzdün da ak›r-çegi bar.Düynö cüzünün oflol ak›rk› künü kelip birotolok›yroogo duuflar bolgon mezgili k›qmat künü depatalat. K›qmat kününün kaçan bolorun Alla taala-dan baflka ´ç kim bilbeyt. Al kütülbögön bir mez-gilde kelet. K›qmattan kiyinki doordun at›ak›ret cafloosu dep ayt›lat.

Alla taala bul düynödögü cafloonu adam balas›-n›n cakfl› menen camand› biri-birinen ay›rma-lay bilüüsün tekflergen atay›n bir s›noo cay› ka-tar› caratkan. Alla taala ´ç kimge adiletsizdikk›lbayt cana Al – baar›na tegiz karagan kal›s.An›n buyruktar›n atkargandar menen atkarbagan-dar adilettüü türdö sot coobuna tart›lat. Bu düynö-dögü cafloo ak›rettik cafloogo körülgön daqrd›kbolup sanalat. Bul düynödögü casagan iflteribizak›rette colubuzga car›k beret, ce teskerisinçe,colubuzdu karañg›latat.

“Alla taaladankorkkondor,albette, beyiflbag›nda canabulaktard›nbafl›nda. Alarga“aman-´sen ´çnerseden kam sa-nabastan kirgile”dep ayt›lat. Bizalard›ncürögündögü kek,cek körüü sezim-derin al›ptafltad›k. ‰mialar sörüülördödos-tuugankatar› mañday-teskey oturuflat.Alar al cayda ´çkaçan çarçaflpaytcana al caydan daç›gar›l›flpayt.”(Hicr sürösü, 45-48-aqttar.)

15

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Tilibizde makflar künü menen baylan›fltuu koldonulganmakal-lakaptard› belgilegile. Bulard›n kanday maanilerde

koldonular›n coldofltoruñar menen talkuulag›la.

Ak›rettik cafloo bard›k adam kayradan tiri-lip, adilet sot coobuna tart›lgan kündön baflta-lat. Sot coobuna tart›lgan künü (mahflar) bard›kadam Alla taalan›n ald›na barat. Nat›ycada,kimde-kim kiçinekey bir cakfl›l›k casaganbolso oflonun üzürün köröt, al ´mi kiçinekey ´lebir camand›k casagan bolso an›n cazas›n tartat.

Bul düynödö Alla taalan›n öküm-buyruktar›na›lay›k caflabagandar toobo k›l›p, ketirgen kata-ç›l›ktar›na ökünüü menen Alladan keçirim sura-basa, an›n cazalanar cay› bolgon tozokko kiret.Alla taalan›n öküm-buyruktar›na ›lay›k caflooötkörgöndör bolso, birinen biri ötkön kaytalan-g›s ukmufltuuday belek-beçkek, s›yl›ktard›n, artürdüü mömö-cemiflter cana tolgon-tokoy ›r›sk›-n›n cay› bolgon beyiflte caflaflat. Al cayda de-neñdi küygüzüp cibere turgançal›k ›s›k, ce bol-boso üflütüp-toñduruuçu suuk cok. Beyiflte kim´mne cegisi, ce içkisi kelse an›n bard›g› s›y ta-mak katar› beker berilet.

Ak›retke iflengen kifli...✔ Cakfl› bolobu, caman bolobu casagan ar bir

nersesinin kaytar›ms›z kalbay turgan›n bilet.✔ Alla taalan›n beyiflte al üçün daqrdagan

›r›sk›lar›na cetüü üçün An›n öküm-buyruk-tar›n orundatuuga dalalat k›lat.

✔ Bul düynönün kandayd›r bir aydoo talaas›, al´mi ak›rettin bolso tüflüm c›ynoo mezgilis›qktuu ´kendigin bilet. Bul düynödögü ca-floosun boluflunça tuura baalap barktoogo ara-ket k›lat.

✔ Als›zd›n alduudan öz ak›s›n toluk ala turgankündün kelerin bilet cana özü da ´ç kimge adi-letsiz mamile casabayt.

16

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Beyiflte Alla taalan›n silerge kanday›r›sk›lard› beriflin kaalays›ñar? ??

5. Alla taalan›n taas›ntarazas› – tagd›r cana k›rs›k

Alla taala aalamda ´mnenin kaçan cana kan-dayça bolorun al nerse bolo ´lekten obol murda´le çenemsiz, çeksiz kudureti menen an›k bilet.Antkeni, aalamd› caratkan cana andag› ar birnersege tak cana katas›z ölçöm koygon – Allataala. Al adamd› caratkan, birok cürüfl-turuflucana k›ym›l-araketteri boxnça an› öz ´rkinekoygon. Kim kaalasa tuuran›, kaalasa tuura ´mes-ti tandap alat. Alla taala adamd›n kanday k›y-m›l-araket casap kanday nat›ycaga cetiflerinçeksiz kudureti menen ald›n ala bilet. Alla taa-lan›n bard›k nersege belgilüü bir çenem cana›raattuu tartip koxp, baar›n alakanga salgandaybilip baa berip turuflu tagd›r delet. Al ´mi uba-g› kelgende oflol maal›mat atkar›l›p turmufl-tuk okuqga aylan›fl› k›rs›k (kaza) dep ayt›lat .

Tagd›rga iflengen kifli...✔ Alla taalan›n bard›k nerseni

bilerine cana An›n maal›mat›bolboston bir da calb›rakt›nk›ym›ldabast›g›na iflenet.

✔ Alla taalan›n aalamdag› carat-kan teñ salmaktuulugun saktoogocana buzup albaganga dalalatcasayt.

✔ Alla taalan›n bard›k nersenikandayd›r bir ›raattuu tartipmenen caratkan›n bilet canakab›lgan k›y›nç›l›ktargakarfl› küröflüüdö Aga iflenet.

“(Silerdin›r›sk›ñarbolgon) ar birnersenin negizgibulag› Bizdinald›b›zda. Bizan› belgilüübir ölçöm menenganatüflüröbüz.”(Hicr sürösü, 21-aqt.)

17

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Amentü kemesine tüflkön kutulat.

©1994,

Has

an A

yc›

n,

Boc

urga

t,Y

edi

Gec

e K

itap

lar›

18

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

All

a t

aala

m!

Rakmans›ñ, ´ç kanday bölüüçülük k›lbastan ›ray›mduuluk körgözösüñ,bizge ›ray›m k›l.Rak›ms›ñ, Seni süygöndördü süyüüñö bölöysüñ, bizdi da süygöndörüñdünaras›na kofl.Kuddüüssüñ, ar kanday kemçilikterden al›ss›ñ, bizdi bulgan›çtuunerselerden ar›lt.Salams›ñ, ar türdüü korkunuçtardan korgoysuñ, bizdi da korkuu sezimde-ribizden kutkar.Momunsuñ, köñüldörgö iflenim beresiñ, bizge Saga bolgon iflenimibizark›luu beypildik ber. Azizsiñ, tübölüktüü cana uluu nam›s ´´sisiñ, bizdi nam›ss›z k›lba.Mütekebbirsiñ, bard›k nerseden öydösüñ, bizdi özün özü öydö sezgendensakta.Baarisiñ, bard›k nerseni biri-birine ›lay›ktaflt›r›p caratkans›ñ,bizdi bul s›qktuu ›raattuu tartipten al›statpa.Musavvirsiñ, ar bir carat›lgan nersege ´ñ sonun kal›p bergensiñ, bizgeoflol suluuluktu saktap kaluuga cetkidey küç ber.Gaffars›ñ, ötö keçirimdüüsüñ, bizdi keçirimiñden kuru kalt›rba.Vahhabs›ñ, tümön-türdüü beler-beçkekter berüüçüsüñ, bizdi da belek-beç-kekteriñ menen kubant.Razzaks›ñ, caratkan candar›ñd›n baar›na ›r›sk› berüüçüsüñ, dastor-konubuzdu ›r›sk›s›z kalt›rba.Fettahs›ñ, bard›k coldu ak›r›na çeyin açkan Sensiñ, bizge kaalgañd›cappa.Aal›ms›ñ, bard›k nerseni bilgen Sensiñ, bizdi bilimsiz türköy bo-luudan sakta.Kab›ds›ñ, kaalagan nerseñdi tar›tas›ñ, bizdi tar cerge tüflürbö.Basitsiñ, kaalagan nerseñdi keñeytesiñ, bizdi keñ cerde dem ald›r.Hafidsiñ, kaalagan›ñd› tömöndötösüñ, bizdi baflkalardan tömön k›lba.Rafisiñ, kaalagan›ñd› cogorulatas›ñ, bizdi cogorularga ç›gar.Muizsiñ, uluuluk cana ar-nam›s berüüçüsüñ, bizge nam›s ›roolo.Müzilsiñ, kordop aflkerelööçü Sensiñ, bizdi aflkerelebe.Semisiñ, aç›k bolobu, cafl›ruun bolobu bard›k sözdü ´flitken Sensiñ,bizdi Özüñö kayr›luudan al›statpa.Basirsiñ, ar nerseni iyne-cibine çeyin körgön Sensiñ, bizge daoflondoy köz ber.

19

IYMAN

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Adilsiñ, adilettüülüktü ornotkon Sensiñ, bizdi adiletsiz zulumdardanal›s k›l.Latifsiñ, ›rak›m› cana kayr›m› köp bolgon Sensiñ, bizdi ›rak›mdeñizinde süzdür.Habirsiñ, bard›k nerseden kabardars›ñ, bizdi özübüzdön kabars›z k›lba.Halimsiñ, caratkandar›ña aqr mamile k›las›ñ, bizge da aqr mamilek›lgand› üyröt.Azimsiñ, s›ym›kt›n cana uluuluktun ´´sisiñ, bizdi tömön k›lba.Gafursuñ, kuldar›ñd›n künöölörün keçirüüçü Sensiñ, künöölörübüzdüazayt›p kül mayda k›l.fiekürsüñ, flügürçülük, tilekterdi kab›l algan Sensiñ, bizge flügürçülükk›luuga mümkünçülük ber.Hafizsiñ, bard›k nerseni korgogon Sensiñ, bizdi ›plast›ktardan sakta.Hasibsiñ, ar bir nersenin ´sebin suragan Sensiñ, bizdi ´sebibizdi berealbay kalgan abalga tufl k›lba.Kerimsiñ, cakfl›l›g› cana s›y-urmat› köp bolgon Sensiñ, bizge coo-mart boluunu üyröt.Rakibsiñ, bütkül cand›ktard›n üstünön baykap karap turgan Sensiñ,bizge baykooçu bar ´kendigin unutturba. Mucibsiñ, dubalard› kab›l algan Sensiñ, okugan dubalar›b›zd› coop-suz kalt›rba.Akimsiñ, bard›k nerseni öz ordu menen casagan Sensiñ, bizdi paydas›ziflterden al›s k›l.Vedudsuñ, kuldar›ñd› ç›ndap süygön Sensiñ, bizge süygöndü üyröt.Baissiñ, ölgöndördü tiriltüüçü Sensiñ, bizdi bakt›luu k›l›p tirilt.fieyitsiñ, bard›k nersenin kübösü Sensiñ, Seni süygönübüzdün kübösübol.Aks›ñ, ç›n›g› ak›ykat Sensiñ, bizge ak›ykat›ñdan ilham ber.Ökülsüñ, ç›n›g› ifleniçke ´´ Özüñsüñ, bizdegi Saga bolgon iflenimdiunutturba.Kavisiñ, küç-kubatt›n ´´si Sensiñ, bizge süyüüñ menen küç-kubat ber.Metinsiñ, ´ç bir nersege solk ´tpegen Sensiñ, bizdi als›z boydoncalg›z tafltaba.Oluqs›ñ, Saga iflengenderdin dosusuñ, bizdi dosuñ katar› kab›l al.Hamidsiñ, maktoogo tat›ktuu bolgon Sensiñ, bizge Seni maktoodo aluuçu›rakatt›k sezimdin daam›nan tatt›r.

All

a t

aala

m!

‹likte-‹zilde-Oylon‹likte-‹zilde-Oylon‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

20

1. fiahadat kelmesi, namaz, orozo, zeket canaac›l›k öñdüü sözdördün maanilerin, cebolboso, bul ibadattar menen baylan›fltuu›r, añgeme, tab›flmak bilip bilbegendigituuraluu özüñördön uluulardan surag›la.Alardan ugup, üyröngön nerseñerdi depde-riñerge caz›p alg›la.

2. Bul baptag› tapfl›rmalard› atkarar uba-k›tt› coldofltoruñar menen süylöflüpal›p, ar bir cumada birden tema boxnçaifltegile. Misal›, Meçitter cana dink›zmatkerleri cumas›, Kolunda cok ca-k›rlarga baykoo cürgüzüü cumas› s›qktuu.

3. “Alla taalan›n süymönçülügünö ´´ boluu üçüncasalgan bard›k ifl ibadat bolup ´septe-let” degen nak›l kep tuuraluu kündölükturmufltan misaldar keltirip coldoflto-ruñar menen taldoo cürgüzgülö.

4. Ramazan ay› ´mne üçün m›nçal›k maanilüü?Kad›r tünü ´mne sebepten miñ aydan kay›r-duu? Coldofltoruñar menen oy bölüflkülö.

5. Din madaniqt› cana adep-ahlak maal›mat›okuu kitebiñerden, ce Din iflteri bafl-karmal›g› tarab›nan car›k körgönkitepterden ibadat menen baylan›fltuubölümdördü okugula.

“Aytk›n:Albette, menin

namaz›m, ibadattar›m,

tirüülügüm canaölümüm bütkülaalamdard›n

Rabbisi bolgonAlla taala üçün .”

(Anœaam sürösü, 162)

‹badat‹badat

‹badat Alla taalaga ç›n köñüldön berilüü,moxn sunuu cana s›y›nuu degendi tüflündüröt.‹badat – Caratkanga bolgon süyüünün nat›yca-s›. Al bir gana Alla taala üçün k›l›nat. Bard›kibadattard›n tüpküründö Alla taalaga ›ymankeltirüü (iflenüü) catat.

Adam balas› Caratkanga bolgon süyüüsün kan-tip körsötöt? An›n ´mnege ›raaz› bolorun kan-tip bilet? Alla taala Iy›k Kuranda azireti pay-gambar›b›zga adamdarga uflul çak›r›kt› kabar-loosun buyurgan: “Aytk›n: ‰ger Alla taalan›süysöñör meni ´´rçigile, oflondo Alla da silerdisüyöt cana k›lgan künööñördü keçiret. Antkeni,Alla – abdan keçirimdüü cana booruker.” (Aali ‹mran

sürösü, 31-aqt.). Demek, öz col-cobosu boxnça ibadatk›luu bir gana azireti paygambar›b›zga iflenip,an›n körgözgönü boxnça atkarganda gana mümkünbolot. Ans›z dele, bard›k ibadattard›n negiziAlla taalaga cana azireti paygambar›b›zga ifle-nüü cana aga berilgendigin aç›k bildirüü bolupsanalat. Al ´mi bul bildirüü fiahadat kelmesi-nin özögün tüzöt.

Adamd›n iflenim menen Alla colunda cürüügöaraket k›luu, cakfl›l›kka canafl›p, camand›kkabögöt boluu, Kuran okuu s›qktuu cakfl› cana ca-g›mduu bard›k k›lgan ifl-araketteri ibadat bolup´septelet. Namaz, orozo, ac›ga baruu cana zeket be-rüü bolso ‹slamd›n negizgi ibadattar› bolup sa-nalat. Bul ibadattard›n ubakt›s›, ordu, casal›fl´receleri cana san› dinibizde belgilengen.

21

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Alladan baflka teñir cok ´kenine kübö bolom.Oflondoy ´le azireti Muhammeddin An›n kulucana ´lçisi ´kenine da kübö bolom.

ParzDinibizde mildetker tarab›nan mildettüü türdö atkar›l›fl› zar›l bolgon,atkarbagan uçurda künöökör katar› ´septeline turgan ifl-araket. Misal›,bergen ubadas›n atkaruu, namaz okuu, adilettüü mamile k›luu s›qktuu.

AramDinibiz tarab›nan casal›fl›na toluk t›xu sal›ngan, mildetkerdin casa-bafl› kerek bolgon, ´ger an› casay turgan bolso künöö k›lgan bolup ´septe-lüüçü ifl-araketter. Misal›, kalp aytuu, uflak aytuu, uuru k›luu s›qktuu.

SünnötPaygambar›b›z casagan cana casal›fl›n da sunufl k›lgan ifl-araketter.Misal›, kabakt› aç›p car›k maanayda cürüü, tiflti taza karmoo, carafl›k-tuu kiyinip cürüü.

MakürööDinibizde daana bilinbegen bir dalil boxnça casal›fl›na t›xu sal›nganifl-araketter. Misal›, koomduk cerlerge tafltand›lard› ›rg›tuu, namazokup cat›p aylanas›ndag›lar menen alek boluu s›qktuu.

MübahDinibizde mildetkerdin atkar›p atkarbafl›nda öz ald›nça bolgon ifl-ara-ketter. Misal›, tamaktanuu, k›d›ruu, ›s›rapkerçilikke col berbestensooda-sat›k k›luu s›qktuu.

22

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Ak›l-´si toluk, ´rezege cetken cana tieflelüüflarttar› bar ar bir musulman bul ibadattard›orundatuuga tiyifl. Uflul özgöçölüktörgö ´´ bolgonadamdar mükellef (mildetker) dep atalat. Dini-bizde mildetkerlerdin bard›k k›lgan k›ym›l-araketterinin bir at› bar.

Bir kündö okulgan befl maal namaz uçurunda “Allaahu ‰kber”sözün kança colu kaytalagan›b›zd› sanag›la. Uluular menen bulsözdün maanisi cana cafloobuzdag› ordu cönündö taldoo cürgüzgülö.

“Menin Alla´kendigimde ´çflek cok.Menden baflka´ç bir teñircok. OflonduktanMaga ibadatk›l canaMeni ´stepturuu üçünnamaz oku.” (Taœha sürösü, 14)

23

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Caratkan›b›zd›n ald›ndakünügö befl maal namaz okuu

‹slamd›n ´ñ baflk› negizderinin biri – na-maz okuu. Namaz – Alla taalan› ´skerüü cana Agacalbaruu üçün belgilüü flart cana k›ym›l-araket-ter menen künügö befl maal okula turgan parz. Adam-d› ruhiy caktan Alla taalaga cak›ndatat. Namazdindin ›ymandan kiyinki ´ñ maanilüü buyrugubolup sanalat.

Namazd›n öz maal›nda okuluflu Alla taalan›n´ñ cakfl› körgön ifl-araketterinin biri bolup´septelet. Murunku dinderde da namaz parz bolgon.‰ç bir sebepsiz ´le namazd› cerüü çoñ künöö bolot.Suu tab›lbagan uçurda taqmmum k›l›p, oorup cat-kanda oturup ce cat›p da bolso namazd›n okuluflubuxrulgan.

∞ BAP

Namaz – dindin türkügü,

Momundun miraci,

Közübüzdün nuru,

Beyifltin açk›ç›.

Namazd›n parzdar›Namazd›n on ´ki parz› bar. Altoo namazd› bafltaardan murda casalat.

Bular namazd›n flarttar› dep ayt›lat. Altoo da namazd› okup catkanuçurda atkar›lat. Bular namazd›n bölümdörü (rükündörü) dep atalat.

∞ Namazd›n flarttar›Namaz adam menen Alla taalan›n öz ara colugufluusu bolup ´septe-

let. M›nday maanilüü colugufluu daqrd›ks›z bolboyt. Namazd› bafl-taardan murda atkar›l›fl› zar›l bolgon ayr›m flarttar bar: 1. Daarat aluu: Iplast›ktardan ar›luu degendi tüflündüröt. Adam ba-

las› Caratkand›n ald›na ar kanday cag›ms›z kir nerselerdenar›l›p taza bar›fl› kerek. Daarat cana kusul daarat bolso, namazokuudan murda tazalanuu degendi bildiret.

2. Kirden tazalanuu: Namaz okuluuçu cer cana namaz okuy turgan kifli-nin üstündögü kiygen kiyimderi taza boluuga tiyifl. Azireti pay-gambar›b›z: “Namazd›n açk›ç› – tazal›k,” – dep buxrgan (‰buDavud, Taharet, 31/61).

3. Uqttuu cerlerdi cabuu: Namaz okuy turgan kiflinin denesindegiuqttuu cerlerinin cab›l›fl› degendi bildiret.

4. K›b›laga karoo: Mekke flaar›ndag› ›y›k cay Kaaba tarapka burulupkaroo. Can-diliñ menen Alla taalaga berilüü degendikti tuxntat.

5. Ubak›t: Ar bir namazd›n özünö bölüngön okuluuçu ubag› bar canaoflol ubak›tt›n içinde okuluflu kerek. Uktap ce unutup

kaluunun ay›nan öz ubag›nda okulbagan namazdar k›skaubak›tt›n içinde kaza k›l›n›fl› abzel.

6. Niet: Namaz tek gana ayr›m nerselerdin orundat›l›-fl› menen çektelip kalbayt. Bul k›ym›l-araketter

namaz okuu maksat› menen orundat›luuga ti-yifl. Özgöçö bul maksatt›n aç›k ayt›l›fl›da abdan cakfl› nerse.

24

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

∞∞ Namazd›n bölümdörü (rükündörü)Namazd›n flarttar›n orundatkan kifli namaz›nokuy berse bolot. Oflondoy bolso da, namaz okupcatkan ubakta atkar›l›fl› zar›l bolgon k´´ birnerseler bar. Bular namazd›n bölümdörü (rükündörü)dep ayt›lat: 1) ‹ftitah tekpiri: Ar bir namazd› sözsüz türdö,

Alla taalan›n uluulugun tuxntkan “Allaahü ´kber”sözü menen bafltoo degendi bildiret.

2) K›qm: Daremeti cetkenderdin namazd› tike turupokuusu degendi bildiret.

3) K›raat: Kuran okuu degendi bildiret.4) Rükü: Kol menen tizeni taqn›p, Allan›n ald›nda

iyilip taazim k›luu degendi bildiret.5) Secde: Buttard›n bafl›, ´ki tize, ´ki alakan menen

birge mañdayd› cerge tiygizip Allaga taazimk›luu degendi bildiret.

6) Kadei ahire (ak›rk› oturufl): Namazd›n aqg›nda“‰ttehiyyatü” dubas›n okuy turgançal›k möönötoturuu degendi tüflündüröt.

Birimdik cana ›nt›mak dindegi ´ñ baflk› nerselerbolgonduktan, namazdard›n camaat menen okuluflusunufl k›l›ngan. Oflondoy ´le, camaat menenokuluflu kerek bolgon namazdar da bar. Alar: cumadabir colu okuluuçu cuma namaz› cana c›lda ´ki coluokuluuçu ayt namazdar›.

Paygambar›b›zbir künücoldofltorunan:“‰fligiñerdinald›nan akkanbir dar›q bolsocana künügö beflcolu ofloldar›qga çömül-söñör silerde kirkalab›? – depsurapt›r.Coldofltorunan:“Cok” – degencooptu ukkandankiyin: “M›na,befl maal namazda oflondoy. Allataala namazark›luukünöölördönar›ltat,” – depbuxruptur. (Buhari, Mevakit, 6)

25

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

“Kitepten saga vahiy k›l›ngand› oku, namazd› datoluk cana tuura oku. Antkeni, namaz adamd›buzukuluk menen camand›ktardan oolak k›lat.Ak›ykatta, Alla taalan› ´skerüü - ´ñ çoñ ibadat.Alla taala k›l›p catkan ifliñerdi bilip turat.”

(Ankabut sürösü, 45-aqt.)

Daaratt›n parzdar›1. Cüzübüzdü cana kolubuzdu çaykoo.2. Kolubuzdu ç›kanag›b›z menen çoguu çaykoo.3. Bafl›b›zd›n törttön bir bölügünö mask tartuu.4. Butubuzdu k›z›l afl›kka çeyin çaykoo.

Kusul daaratt›n parzdar›1. Oozubuzdu çaykoo.2. Murdubuzdu çaykoo.3. Bütündöy denebizdi çaykoo.

Taqmmumdun parzdar›1. Niet k›luu.2. Koldu ´ki colu taza topurakka tiygizip, birinçi tiygizgende cüzgö,´kinçi tiygizgende kolgo mask tartuu.

26

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Sol taraptag›meçittin proekti-sine baykoocürgüzgülö. Birmeçit k›zmatkeri-nen proektidegisandar ark›luukörsötülgön bölük-tördün attar›nsurap caz›palg›la.

➥5

6

2

3

4

1

Namaz okugan kifli...

✔ Ar kanday cag›ms›z, caman ifl-araketterdensaktanat.

✔ Alla taalan›n uluulugun kayra-kayra kaytaloomenen Aga bolgon iflenimin bekemdeyt.

✔ Ar day›m Allan› ´steyt cana kün içindegibard›k ifl-araketin Alla taalan›n ›raaz›ç›-l›g›na ´´ boluu üçün casayt.

✔ Daarat al›p tazal›g›na köñül burat, anan an›adatka aylantat. Al ́ mi daarat bolso aga kanday-d›r bir ruhiy dem-küç beret.

✔ Belgilüü ubaktarda namaz okuu ark›luu ubak›t-t› tuura paydalanuunu üyrönöt.

✔ Cafloo üçün can-alaketke tüflkön t›n›ms›zubarakerçilikten, künümdük kör-tiriçiliktinköygöylörünön az ubak›tka bolso da al›stap,belgilüü ubak›ttarda Caratkan› menen öz arabaylan›fl tüzüünün ›rahat›n köröt.

✔ Çeksiz kudurettüü Allan›n: Oo, momundar, sa-b›r k›luu cana namaz okuu menen Alladan car-dam surag›la. Albette, Alla sab›r k›lgandarmenen birge,” (Bakara sürösü, 153) – degen çak›-r›g›na muxyt cana oflonun taasirinen ulam arkanday k›y›nç›l›ktard› ceñip ç›ga turgan-day küçkö ´´ bolot.

✔ Okugan namazdar› ark›luu can-düynösü cark›-rap, cürögü nurga tolot.

✔ Dene-box, tili, dili, ak›l-´si, mezgil-ordumenen Alla taalaga bolgon tereñ ›raaz›ç›l›-g›n bildirüügö mümkünçülük tabat.

27

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

“Oo, momundar,Allaga ters

tüflüüdön sak-tan›fl›ñar

üçün orozo kar-moo – silerden

murunkulargaparz k›l›ngan

s›qktuu,silerge da parz

k›l›nd›.”(Bakara sürösü, 183-aqt.)

28

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Camand›ktardan oolakboluunu üyrötkön – orozo

Ramazan orozosu – ‹slam dininin negizderi-nin biri. Orozo karmoo mildetker bolgon ´rkek-ter menen aqldard›n ooz bekitkenden tart›p oozaçkanga çeyinki ubak›t aral›g›nda añ-sezimdüütürdö ´ç kanday tamak-afl içip-cebefli cana c›-n›st›k katnaflka kirbefli bolup sanalat. OrozoAlla taalan›n ›raaz›ç›l›g›na ´´ boluu maksat›menen karmaluuga tiyifl.

Saparda cürgön kezde cana ooruluu bolgon abal-da orozo karmabasa bolot. M›nday abaldardan ç›k-kandan kiyin adam karmay albay kalgan orozosunkaza k›luuga tiyifl. Orozo karmoogo mümkünçülükberbegen ay›kpas dartka çald›kkan kifliler Rama-zan ay›nda orozo karmabagan ar bir künü üçün birfidie (kay›r-sadaga) berüügö tiyifl. Orozo karma-bagandard›n kündüz adamdard›n közünçö tamakta-nuudan tart›n›fl› orozogo, orozo karmagandargacana Ramazan ay›na körsötkön urmat-s›y› bolup´septelet. Orozo maal›nda kandayd›r bir nersenibilip turup ´le içip-cefli, ce bolboso c›n›st›kkatnafl casafl› orozo karmagand›n orozosun buzat.

∞∞ BAP

“Orozo karmoo”, “ooz açuu”, “orozo buzuu” degendi kanday tüflünöbüz?

Sözdüktördön karap maanisin üyröngülö.

Orozo karmagan kifli...✔ Özgöçö bir s›yl›kka tat›ktuu bolot. Azireti paygambar›b›z (a.s.) Al-

lan›n: “Orozoñor Men üçün, an›n ak›betin Men berem,”- degen card›g›-nan kabar bergen. (Buhari, Sabm, 9)

✔ Kaalagan nerselerinen öz köñülü menen al›s turup, ´rkin bekemdöötarbiqs›n alat.

✔ Açkal›k cana suusuzduk s›qktuu belgilüü ›r›sk›lardan oolak bo-luunun k›y›nç›l›ktar›na ç›dap, sab›rduuluk cana ç›damkayl›k mü-nözdörün ç›ñdayt. Azireti paygambar›b›z (a.s.): “Orozo – sab›rd›ncar›m›na tete,” - degen. (Tergip ve Terhip, 11/208)

✔ Özünün çeksiz ›flk›-kaaloolorun oozduktap, koomçuluktun içinde arkanday t›nçs›zdanuularga sebep bolgon abays›z afla çabuuçulard› cön-gö salat.

✔ Tilin caman, ›plas sözdördön saktayt. Azireti paygambar›b›z (a.s.):“Biröö silerge tiyifle turgan bolso, ce taloongo salgan› catsa “menorozomun” degin,” - dep buxrgan. (Müslim, S›qm, 163)

✔ Özünö karaganda cafloo-flart› naçar adamdard›n abal›n tüflünöt canaalard›n maselelerin çeçüügö araket k›lat.

✔ Tereñ iflenim menen cana ak›betin bir gana Alla taaladan kütüp orozokarmagan› üçün buga çeyinki k›lgan künöölörünün keçirilerin biletcana ömürünün kalgan bölügü üçün cañ› barak aç›p, özün ar kanday ca-mand›ktardan, künöölördön oolak karmayt.

✔ On bir ay boxnça ötkörgön künümdük turmuflu cafloosunun nugun kança-l›k özgörtkönün köröt, anan cafloosun uflul bag›t boxnça ulanta berseözün cakfl› nerselerge alparar›n baykayt.

29

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

‹msak – ooz bekitip orozonu bafltoo mezgili. Tañ atuuga az kalgan mezgil.Bag›mdat namaz›n›n bafltalgan ubag›.

Iptar – orozo maal› aqktap, kün bat›p flam namaz› bafltalgan ubak.

Kaza – kifli saparda cürüp ce kandayd›r bir oorudan ulam orozo karmayalbay kalgan uçurda, Ramazan ay›nan t›flkark› özü kaalagan baflka birubakta orozo karmay albay kalgan kündün san›na carafla orozo karmoo.

Fidie – öz ubag›nda karmalbagan cana kandayd›r bir oluttuu sebepterdenulam kiyin da kaza k›l›nbagan bir kündük orozonun orduna bir kündük ta-mak-aflt›n baas›na barabar akçan› kolunda cok biröögö berüü, ce bir kem-bagald› bir kün toyguzuu.

Tömöndö bir kündölüktön al›n›p caz›lgan bölüm bar. K›z›guu menen okuysuñar.Antkeni, ayr›m sözdör çeçmelenüügö tiyifl bolgon flarttuu belgiler menen beril-di. Kana ´mese, bul tab›flmaktuu belgilerdi çeçmeley alar bekensiner, körölüçü.

“Kündölük depterinde roza gülünün bir calb›rag›”

25-dekabrœBügün üydö kündögüdön baflkaça kandayd›r bir tolkundanuu bar. Apam

iflterin k›l›p koxp, flaflkan boxnça an›-munu al›p kelgeni düköngö cö-nödü. Çoñ atam çoñ ´nemden ulam ulam ´le kofe surap atkan. Çoñ ´nem aga ko-feni köp içpefli kerektigin ´skertip açuulana bafltaganda, çoñ atam:“Açuulan›p ar›zdanba, senden ❒❁❍❁❚❁■ ay› boxnça kofe surabaym,” –dedi. Çoñ atam kofesiz tura albayt. Kantip ubadas›nda turar ´ken, bilbeym.Bügün algaçk› ▼❅❒❁❖❉❈ namaz› okulat, birinçi ▲❁❈◆❒❁ turulat.

Apama b›y›l Ramazan ay›nda tolugu menen ❏❒◆❄❏ karmaar›md› ayt-t›m. Aqbay kuband›. Keçki tamaktan kiyin daarat al›p meçitke bard›k. Me-çit içi tim ´le c›k-c›yma. Namaz okugandan kiyin meçitten ç›kkan kifli-lerge köz çapt›rd›m. Cüzdörünön tolkundangan› baykalgan adamdard›n sel-dey kaptagan kal›ñ katmar›n körüp Alla taalaga flügürçülük k›ld›m.

26-dekabrœOkuuda cürgönümdö orozo karmagan›md› unutup kal›p ´le baykabay bir

colu suu içip al›pt›rm›n. Çoñ ´neme aytsam al orozomdun buzulbagand›-g›n ´skertip: “Alla taala seni süyöt ´ken. Kördüñbü, senin suusunuñdu kan-d›rg›s› kelgen tura,”- dep corup koydu. “Men da Alla taalan› süyömün,”-dedim. Kursag›m açt› desem çoñ atam: “Bir nerse menen alek bolsoñ bilin-bey kalat,”- dedi. Çoñ atam ´kööbüz gezittegi orozo menen baylan›fltuukrasvorddu tolturduk. Men suroosun okudum, çoñ atam cand›rmag›n tapt›.Degi çoñ atamd›n bilbegen nersesi cok, bar-coktun baar›n bilet.

Apam Ramazan bafltald› dep atay›n güllaç degen tattuu casad›. Güllaç –Ramazan ay›n›n gülü. Güllaç sal›ngan tabakt› tart›p ald›ma koygonumdaçoñ atam: “Adam özün özü tarbiqlafl› üçün ❉❆▼❁❒ dastorkonu cakfl› birmümkünçülük,” – dep bafl›md› s›lad›. ✡❋➟❁❍ ❅❚❁■➝d›n okulufluna azkalgan ´le. Oflondoy bolso da, degele ubak›t ötpögöndöy sezilet. Azan okul-ganda “Oo, Allam, azand› uguu kanday sonun!” – dedim. Baar› külüfltü.

30

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

“Alard›n mal-mülktörünönalard› oflolmenen tazartaturgan birsadaga al canaalarga dubaoku..” (Tooba sürösü, 103-aqt.)

d d d d d d d

“Momundarç›ndap ´lekutulufltu.Alar namaz-dar›na tereñurmatkörsötüflöt.Alar paydas›ziflterden canabofl sözdördöncüz buruflat.Alar zekettitölöflöt.”(Müminuun sürösü, 1-4-aqttar.)

31

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

1. Alla taalan›n bergen›r›sk›s›nan al üçün sarptoo –

zeket

‹slamd›n negizderinin biri bolgon zeket – dü-nüyö-mülk ark›luu casalgan bir ibadat. Zeket – bulcaflafl üçün kerek bolgon negizgi muktacd›ktar›ñcoxlgan›na bir c›l bolgondon kiyin dünüyö-mül-küñdün belgilüü bir bölügün (köbünçö k›rktan bi-rin) c›lda bir colu aga muktac bolgondorgo berüüdegendi tüflündüröt. Zeket ›y›k Kuranda ar day›mnamaz menen birge ´skerilet. Demek, zeket berüü mu-sulmandard›n cafloosunda namaz öñdüü ´le tereñorun aluuga tiyifl: “... Alla taala maga caflap turgankezimde namazd› (atkaruunu) cana zeketti (atka-ruunu) buxrdu.” (Mariqm sürösü, 31)

Zeket – bayd›n cak›rga körsötkön cardam› ´mes,cak›rd›n bayd›n mal-mülkündögü ´mgek ak›s›.“(Alard›n) mal-mülktöründö (cardam) suragan cana(uqlgan›nan ulam suray albay) mal-döölöttön ac›ra-gan-muktac kifliler üçün bir ak›-ülüfl bar.” (Vaz-za-riqt sürösü, 19). Bay kifli zeketin berip catkandaald›ndag› adamd›n köñülün oorutpafl üçün kolunankeliflinçe aqr mamile casoogo tiyifl. Antkeni,cakfl›l›k k›l›p, birok an›s› menen adamdard›nköñülün oorutuu, bas›ntuu casalgan cakfl›l›kt›ntekke ketüüsünö sebep bolot.

Zeket berüü bir karaganda dünüyö-mülktün böksö-rüflü s›qktuu körünüflü mümkün. Birok zeketi beril-gen dünüyö-mülk Alla taalan›n bereketi menen tes-kersinçe köböyüp artat: “Mal-mülkün Alla colundasarptagandard›n abal› ar bir maflag›nda cüzdön dan›bolgon ceti sabakt› öndürüp ç›gargan bir daana uruk-ka (dan) okfloyt. Alla kaalagan›na ´selep beret. Allakeñ peyil, Al baar›n bilet.” (Bakara sürösü, 261)

∞∞∞ BAP

Zeket bergen kifli...✔ Sarañd›k, özümçüldük, boy kötörüü s›qktuu naçar münözdördön özün

ar›ltat.✔ Bergen ›r›sk›lar› üçün Alla taalaga ›raaz›ç›l›k bildirifli ke-

rek ´kenin, ›raaz›ç›l›kt›n bolso söz menen gana bolbogonun añdapbilet.

✔ Baylar menen kedeylerdin ortosundag› materiald›k teñsizdiktincoxlufluna sal›m koflot. Uflundayça bay cana kedeydin ortosunda-g› sezimtal cak›ndafluuga, biri-birine urmat-s›y körsötüününösüflünö, koomduk beypildiktin sürüflünö kömök körsötöt.

✔ Koomçulukta tilemçilik, uuruluk cana çöntökçülük s›qktuu camancana cüz k›zartuuçu abaldard›n azay›fl›na kömökçü bolot.

✔ Koomdogu mildetterin tüflünöt, ›nt›mak cana birimdik ruhuna ´´bolot. Denenin bir müçösü ooruganda baflka müçölör da bul oorudantaasirlengendey ´le koomdo bolgon maselelerge cürögü s›zdayt canamunu çeçüügö kolunan kelgen sal›m›n koflot.

✔ Özün akças› menen buxmunun kulu boluudan kutkarat. Kolundag› bay-l›kt›n ç›n›g› ´´sinin Alla taala ´kendigin bildirgen bolot.

✔ Berüü, bölüflüü, cardamdafluu, boordoflunun dart›na daaba boluus›qktuu negizgi adamd›k sapattar menen cetilet cana azireti pay-gambar›b›zd›n (a.s.) “Bergen kol algan koldon art›k,” (Buhari, Ne-fekat, 1) – degen kufl kabar› menen bakt›luu bolot.

32

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Xnus ‰mrenin bul törtsap ›r›n zeket cag›nanoylonup, oxñard› coldofl-toruñar menen bölüflkülö.

Mal ´´si, mülk ´´si,Kana munun birinçi ´´si,Mal da calgan, mülk da calgan,Bar biraz da sen oy tolgo.

“Az kay›r-sadaga köp bal´´ni kubalayt” degen sözdün maanisincoldofltoruñar menen talkuulag›la.

2. Iy›k sapar – ac›l›k

‹slamd›n negizderinin biri bolgon ac›l›kar› mal-mülk, ar› dene menen k›l›ngan bir ibadatbolup sanalat. Ac›l›k – c›ld›n belgilüü bir mez-gilinde Mekkedegi Kaaban› cana belgilüü ›y›kcaylard› z›qrat k›luu. Ulutu, tüsü, c›n›s›, tili,so¯iald›k abal› cana cafl özgöçölüktörü ar türdüüadamdard›n özara teñ abalda çoguluflkan c›ld›kc›ynaluu mezgili bolup ´septelet.

Ac›l›k sapar›nda Mekke flaar›ndag› Kaababafl bolup, Safa, Marva, Arafat, Muzdalifa canaMina s›qktuu ›y›k cerler z›qrat k›l›nat.

“...Sapargaç›guuga küçücetkenderdinKaaban› z›qrat´tifli – Allataalan›nadamdardag›ak›s›...

(Ali ‹mraan sürösü, 97-aqt.)

33

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Mekkenin aylanas›ndag› mikat degen cerler harem aymag›n›n çek-terin bildiret. Bul çekterge cetkende kifli kiyimderin, but kiyimincana baypaktar›n ç›gar›p, ´ki oromolgo oronot. Andan kiyinac›l›kka niet aytat cana telbiye keltiret. Uflundayça ihramga kiriletcana ac›l›k ibadat› bafltalat. Bul ayda ac›l›k ötöönün ´recelericol-cobosuna ›lay›ktuu türdö orundat›lat. Ac›l›kt› nasip k›lganAlla taalaga ›raaz›ç›l›k bildirüünün bir belgisi katar› kurmand›kçal›nat cana ac›l›k aqktayt.

Ac›l›kt›n parzdar›‹hram – Ac›l›k ötöögö niet k›l›p, telbiye keltirgen kiflinin

cönököy mezgilderde k›lgan gül üzüü, darak k›xu, sakal-murut aluu, ti-gilgen köynök kiyüü, uuga ç›guu s›qktuu ayr›m ifl-araketterden ac›l›kmöönötü içinde al›s turuflu.

Kaaban› toop k›luu – Hacerülesved (kara tafl) turgan burçtan bafltapKaaban›n aylanas›nda col-cobosu menen ceti colu aylanuu.

Arafatta toktoluu (vakfe) – Ac›lard›n Mekkenin tüfltük tarab›nda-g› Arafatka kelip, Kurman ayttan bir kün murun belgilüü bir möönötkötoktolup turuflu.

Çöyröñördön ac›ga bar›p kelgen biröönö kays› cerlerdiz›qrat k›lgan›n, al cerlerde özün kanday sezgenin surag›la.

Ac›ga bargan kifli...✔ Cönököy kiyim kiyip, tigi ac›lar menen birdey flarttarda k›y-

m›l-araket casap, teñdik sezimderin bekemdeyt.✔ Atak-dañk, bayl›k-döölöt, mal-mülk öñdüü materiald›k baaluuluk-

tard›n bügün bar bolgonu menen ´rteñ cok boluflu mümkün ´kendiginbaamdayt.

✔ Irk, öñ, c›n›st›k özgöçölük, til, cafl s›qktuu özgöçölüktördünubakt›luu cana ançal›k maanilüü ´mes ´kendigin tüflünöt. ‹slamboordofltugunun aylanas›nda bard›k adamdar menen taan›fl›pcak›ndafluunun kançal›k maanilüü ´kendigin sezet.

✔ Alla taalan›n ald›nda adamdard›n casagan iflterinin ´sebin be-rüüçü makflar künün ´steyt cana ak›ret üçün özün daqrdoo tüflünügü-nö ´´ bolot

✔ Sab›rduuluk, k›y›nç›l›ktard› ceñe bilüü, çoguu-çaran ifl cürgü-züü, özara kömöktöflüü, arka-cölök boluu s›qktuu m›kt› sapattard›üyrönöt.

✔ Alla taalan›n özünö ›roologon den-sooluk, fl›k-cöndöm, mal-mülköñdüü ›r›sk›lar›na flügür k›lat.

✔ Azireti paygambar cana an›n coldofltorunun caflagan cerlerink›d›r›p körüp, alard›n kalt›rgan diniy murastar›na murunkudanda köbüröök ´´ bolot.

✔ Dindin ceke adamd›k kasietti önüktürüü cag› menen koflo bütündöykoomduk cag›n›n da oluttuu maanige ´´ ´kenin tüflünüp, koom için-degi ukuk, mildetterge baylan›fltuu coopkerçilikterdi özünö alat.

34

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Kurmand›k soxu – ceke adamga ´le ´mes, calp› koomçulukka da köptögönpaydaluu caktar› bolgon bir ibadat. Kurmand›k soygon kifli Alla taalagabolgon ifleniminin bekemdigin körgözöt, koomçulukta bir tuugand›k canaöz ara kömöktöflüü sezimderinin küçtönüflünö sal›m koflkon bolup sanalat.

Kulduk uruuBuyruguña bafl›m daqr Allam, bafl›m daqr...

Buyruguña bafl›m daqr oo teñdefli cok Allam! Bafl›m daqr...Dañktaar›m calg›z gana Sensiñ, bard›k dañktoom Saga gana...

Cetken ›r›sk›lar›md›n baar› Seniki, bard›k nerse da Seniki...Senin teñdefliñ cok.

35

‹BADAT

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

36

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

‹likte-‹zilde-Oylon‹likte-‹zilde-Oylon

1. Adep-ahlak, cigerdüülük, münözsözdörünün maanilerin sözdük-tördön karag›la.

2. Adep-ahlaktuu boluunu özübüzgöcobo k›lsak, ´mne k›l›fl›b›zkerek?

3. Belgilüü bir kiflinin ömürbaqn›n üyrönüp, ülgülüü k›y-m›l-araketterin coldofltoru-ñarga taan›flt›rg›la.

4. Özüñörgö cakkan ´ñ adep-ahlak-tuu k›ym›l-araketiñerdi oy-lop, an›n silerge al›p kelgenpaydalar›n aytk›la.

5. Özünün cana üy-bülösünün al-d›ndag› ahlakt›k mildetterinbilgen bir musulman ´mneler-di casayt?

6. Paygambar›b›zd›n (a.s.) “Bar-d›k baldar tabiqt›nan musul-man bolup tuulat” (Müslim,Kader, 25) degen sözünön ´mnetüflünösüñör?

7. Aylanañardag›lar menen maekkurup, paygambar›b›zd›n (a.s.)ahlag›n›n alarga tiygizgentaasirin surag›la.

8. Çöyrösünün cana bard›k adam-dard›n ald›ndag› mildetterinbilgen bir musulman ´mneler-di casayt?

9. Paygambar›b›zd›n (a.s.) Kofl-tofluu kutpas›n okup, ahlakt›knasaattar›n tapk›la.

10. Coldofluñarga adep-ahlaktuuboluunun paydalar›n kandayçatüflündürösüñör?

11. Din madaniqt› cana ahlakmaal›mat› kitebiñerden ceDin iflteri baflkarmal›g› ta-rab›nan car›qlangan kitep-terden adep-ahlak menen bayla-n›fltuu bölümdördü okugula.

Adep-ahlakAdep-ahlak

37

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Cafloonun cañ›r›g›Bir kifli menen uulu seyildep cürüflkön ´le. Bala kap›s›nan ça-

l›n›p ketip c›g›l›p tüfltü. “Ay!” – dep bak›r›p ciberdi. T´´ al-d›dag› toonun çokusunan “Ay!” degen bir ün uguldu. Bala k›z›guu me-nen “Sen kimsiñ!?” – dep surad›, “Sen kimsiñ!?” – degen coop ald›.Bul colu açuulan›p ketti cana “Sen korkoksuñ!” – dep k›yk›rd›.Toodon da “Sen korkoksuñ!” degen ün ç›kt›. Bala atas›n karap: “Ata,´mne bolup catat?” – dep surad›. Atas› toonu karap: “Saga suktana-m›n!” – dep k›yk›rd›. Toonun coobu “Saga suktanam›n!” boldu. Ata-s› kayradan: “Sen ukmufltay keremetsiñ!” – dep k›yk›rd›. Toodonkelgen coop “Sen ukmufltay keremetsiñ!” boldu. Bala abdan tañ kal-d›, birok dag› ´le ´mne bolup catkan›n tüflünö albay turdu. Atas›m›nday dep tüflündürdü: “Bul cañ›r›k dep ayt›lat. Negizinen bul –cafloo. Cafloo day›ma senin aga bergenderiñdi kayra saga beret.”

Adamdar biri-birinin küzgüsü. Cafloo-ti-riçiligibizdi cana kar›m-katnafl türübüzdübiri-biribizge casagan mamileleribiz belgi-leyt. Bizge kanday mamile k›l›n›fl›n kaala-sak, biz da oflondoy mamile k›l›fl›b›z kerek.‰mne körgübüz kelse, an› tartuulafl›b›z kerek.Süyüü kütsök süyüü, m´´rim kaalasak m´´rim,s›y kütsök s›y... ‰mnege duuflar bolgubuz kelbe-se, an› da casabafl›b›z kerek. Kast›kka duuflarbolbofl üçün kast›ktan, özümçüldük körböflüçün özümçüldüktön, adiletsizdikke kab›lbaflüçün adiletsizdikten saktanuuga tiyiflpiz.

Alt›n ´rece:Saga kanday mamile k›l›n›fl›n kaalasañ, sen da

oflondoy mamile k›l.

Süyüktüüpaygambar›b›z(a.s.) m›ndaydep buxrat:“Silerdiniçiñerden biriözü üçün kaala-gan›n din boor-doflu üçün dakaalabasa ç›ncüröktön›yman keltir-gen bolup´septelbeyt.”

(Buhari, ‹man, 7.)

38

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

1. ‹slam – biyik ahlak

Biyik ahlak – tuura öküm-cobolor ark›luu adamd›n araketi-nin cöngö sal›n›fl› cana al araketterdin könümüfl adatka ayla-n›fl›. ‹slamd›n ´ñ negizgi maksat› – adamdard›n biyik ahlak´´si boluflu cana toktoluflu. ‹slam biyik ahlak degendi tüflündü-röt. Paygambar›b›z (a.s.) “Men biyik ahlakt› toluktafl üçün cibe-rildim,” – dep buxrgan. (Muvatta, Hüsnül-Hulk, 8)

Bir musulmand›n kad›r-bark› adep-ahlag›n›n deñg´´li menenölçönöt. Azireti paygambar›b›z (a.s.) biyik ahlak ´´si bolgon-dordu cakfl› körgönün bildirip, “Alla taalan›n ald›nda ´ñ süy-mönçüktüü pendeler kimder?” degen suroogo da “Ahlag› ´ñ biyik bol-gondor,” – dep coop bergen. (Tergib ve Terhib, 4/182)

‹slam dini ›yman cana ibadat negizderi menen adamdard›nnaçar münöz cana caman adattardan kutulup, adep-ahlak ´´si bo-luflun maksat k›lat. Murunku bölümdördö Alla taalaga, perifl-telerine, kitepterine, paygambarlar›na, ak›ret kününö, k›r-s›k menen tagd›rga ›yman keltirgen, namaz okugan, orozo karma-gan, ac›ga bargan cana zeket bergen bir kiflinin ´´ bolgon m›k-t› s›pattar›n kördük. Munu menen birge ´le adamd›n ›yman›-n›n cana ibadattar›n›n nark› da ahlag›n›n biyiktigi menenbaylan›fltuu. Alla taalan›n süymönçügünö ´´ boluunun colu

biyik ahlaktan ötöt.

Iyman cana ibadat negizderinKurandan cana azireti paygambar›-b›zd›n (a.s.) sünnötünön üyröngönü-büzdöy ´le ´mnenin cakfl›, m›kt›cana paydaluu ´kenin, ´mnenin ca-man, cañ›l›fl ce z›qnduu ´kenin dauflul ´le bulaktardan üyrönöbüz. Bi-

∞ BAP

“Kimde kim cakfl›l›kk›l›p, özün Alla taalaga

tapfl›rsa, ´ç fleksiz ´ñbekem kulpuga karmangan

bolot. ‹flterdin soñuAlla taalaga barat.”

(Lokman sürösü, 22-aqt.)

yik ahlakka ´´ boluu üçün Alla taalan›n buyruktar›na bafl iyip, t›xusalgan nerselerinen al›s bolobuz. Bul buyruk cana t›xulard›n bard›g›biri-birine baylan›fltuu.

‰´ bolgon bir cakfl› adat›b›z özü menen birge baflka cakfl› münöz-dördü da al›p kelet, naçar münözdördön al›s boluflubuzdu cana kutulu-flubuzdu da kams›z k›lat. Misal›, adilettüü boluuga araket k›lgan birkifli baflkalar›n›n ukuktar›na urmat körsötöt. Ata-´nesine, col-dofltoruna, tuugandar›na, özünön kiçüülörgö cana uluularga, Alla taa-lan›n caratkan bard›k nersesine urmat-s›y menen mamile k›lat. Allataalaga körsötkön uluu urmat› aga coopkerçilikterin ´stetet.

Kanat› s›ngan bir kufltun, burçta oturup ›ylagan bir balan›n, cebolboso, andan cardam suragandard›n ald›nda özün cooptuu sezet. Ay-lana-çöyrösünö m´´rim çaç›p, keñpeyildüülük menen karayt cana ´´bolgon ›r›sk›lar› üçün Alla taalaga flügür k›lat. fiügür k›lgan››yman›n artt›rat, ›yman› da kayrat›n...

Adiletsizdik cana zulumduk menen taymanbastan küröflöt, küröfl-kön say›n ümütü cana ç›dam› artat. Sab›rduulugu an› öçögüflüp keksaktoodon oolaktatat, uflundayça camand›kka cakfl›l›k menen bögötboluunu üyrönöt. Ubadas›nda turbagan coldofluna özü ar bir aytkanubadas›n orundatuu menen ülgü bolot.

Sözündö turgan› üçün urmat-s›y köröt, cak›n dostuktar kütöt. Dos-tuk an› k›zgançaakt›ktan al›statat, aga bir münöz boluunu üyrötöt.Özünö cana koomgo ´mgek siñirgenderge da ç›n cüröktön c›luu mamilek›lat. ‰mgektin kad›r›n bilet, ´ç kimdi cana ´ç bir nerseni kordo-boyt. Alla taala caratkan ar bir nersede kandayd›r bir suluuluktun bar´kendigin añdayt. Cafloogo cakfl› ümüt-tilek menen umtulup, bakt›luubolot. Coldofltoruna külüp-caynap salam berip, kuban›ç›n aylana-s›ndag›lar menen teñ bölüflöt.

39

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜNSüyüktüü paygambar›b›z (a.s.) m›nday dep buxrgan:

“Kiçüülörübüzgö ›zaat k›l›p m´´rim körsötpögön cana uluu-lar›b›zd›n kad›r›n bilbegen (kifli) bizden ´mes.”

(‰bu Davud, ‰deb, 58.)

2. Adep-ahlakt›n bulag›katar› süyüktüü paygambar›b›z

Azireti paygambar›b›z (a.s.) Alla taalan›n ka-bar›n adamdarga cetkirüü mildetin atkaruu menenbirge bul kabard›n talaptar›na ›lay›k caflooötkörgön. An›n cafloosu bizge kanday k›ym›l-araket casafl›b›z kerek ´kendigi boxnça ´ñ m›k-t› col körsötküç bolot. Kanday cagdayda bolsokda, an›n cafloosunan bir ülgü taap, özübüzdü azire-ti paygambar›b›zd›n col körsötküçtügü ald›ndakal›ptand›ra alab›z. Al kays›l uçurda kandaymamile k›lgan? An›n cafloosun üyröngön say›nsilerge kanday col körsötkönün da tabas›ñar.Turmufluñarda tufl bolo turgan cagdaylarda azire-ti paygambar›b›zd›n (a.s.) silerge kanday ülgübolo turgan› boxnça bir neçe misal keltireli:

✔ Bay cana bardar bolgon uçuruñda azireti pay-gambar›b›zd›n (a.s.) sooda k›l›p, kerbender-di al›p bar›p kelgen mezgilderindegi bere-flendigin ´ste.

✔ Kedey cana cak›r bolgon mezgiliñde aziretipaygambar›b›zd›n (a.s.) mekenin cana bard›kmal-mülkün tafltap, Mekkeden Madinaga köç-kön uçurdag› sab›rduulugun ´ste.

✔ Koluña biylik tiyip, baflkaruuçu bolgon mezgi-liñde oflol doordun men degen cakfl›lar› özü-nö bafl iygende azireti paygambar›b›zd›n(a.s.) alarga kanday adilettüü mamile k›lgan›n´siñe sal.

“Ant bolsun,Allan›n

paygambar›ndasiler üçün,Alla cana

Ak›retkününön

ümütkör bol-gon, oflondoy

´le Allan› köp´skergen

kifliler üçün,´ñ sonun ülgü

bar.”

(Ahzaab sürösü, 21)

40

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

✔ Özüñdü als›z cana calg›z sezgende, azireti paygambar›b›zd›nMekkede tartkan azap-tozoktoru menen k›y›nç›l›ktar› köz ald›ñatart›ls›n.

✔ Ceñiflke cetiflkende azireti paygambar›b›zd›n Bedir, Huneyncana Mekkede duflmandard› ceñgen kündörün ´step, an›n k›lganaraketterinen sabak al.

✔ Ceñilüügö duuflar bolgondo azireti paygambar›b›zd›n Uhud sogu-flunda fleyit cana oor caradar bolgon coldofltorunun aras›ndakayg›ga bat›p, kab›rgas› kay›fl›p k›d›r›p cürgönün, birok bugakarabastan cakfl›l›ktan ümütün üzbögönün oylo.

✔ Kimdir biröögö bir nerse üyrötsöñ azireti paygambar›b›zd›n me-çitte coldofltoruna kanday mugalim bolgonun ´ste.

✔ Biröödön bir nerse üyrönsöñ azireti paygambar›b›zd›n Cebire-yildin ald›nda kandayça tize bügüp teñirdik maal›mattard› üy-röngönün oylo.

✔ Saga kömök körsötö turgan ´ç kimiñ bolboso da, adiletti iflkeafl›r›p, cakfl›l›kt› aytk›ñ kelse Mekkedegi als›z abal›na kara-bastan azireti paygambar›b›zd›n teñdikti cana adilettüülüktüaç›k-ayk›n car›qlagan mezgilin ´siñe sal.

✔ Kandayd›r bir okuq ce oxnga kal›s bolsoñ ‹slamdan murun Kuray-fl› uluktar›n›n biri-biri menen tüflünüflö albay, Hacerülesveddiorduna koxfl üçün azireti paygambar›b›zd› kal›s k›l›flkan›ncana azireti paygambar›b›zd›n kanday çeçim k›lgan›n oylo.

41

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Coldofltoruñar menen birge bir musulmand›n özünün canaüy-bülösünün ald›ndag› mildetterin oylogula.

Ar biriñer alfavittik tartipti karap, oflol tamga menen bafltalgan bir süylöm aytk›la.

Misal›:[A] Alla taalaga s›y›nuu musulmand›n mildetterinin biri.

[B] Bir musulmand›n mildetterinin biri – uluu kiflige urmat körsötüü.Kezegi kelgende ›lay›ktuu süylöm tüzö albay kalgandar oxndan ç›gar›ls›n.

Özübüzdün cana üy-bülöbüzdünald›ndag› mildetteribiz

Allan›n ar day›m bard›k nerseni körüp tura-r›na, casalgandard›n baar›n bilip turar›na, ca-fl›ruun cana aç›k bolgon bard›k nerselerden ka-bar› bolup turar›na iflengenbiz cana cürüfl-turuflubuzdu m›na uflul iflenim menen közömöldöpturab›z. Bul iflenim adamd› öz cürüfl-turuflu üçünözün cooptuu sezüügö, öz mildetin k›nt›ks›z orun-datuuga öbölgö tüzöt. Bul coopkerçilik dep atalat.Ar› Alla taalaga, ar› baflka adamdarga, ar› bütkülcarat›lgandarga karata coopkerçiliktüü mildeti-biz bolgondoy ´le özübüzdün cana üy-bülöbüzdünald›nda da mildetteribiz bar. Adam baflkalard›nald›ndag› mildetterin orundat›fl üçün algaçözünün ald›ndag› mildetterin atkar›fl› kerek.

“Rabbiñcalg›z Özünön

baflkaga ´ç kaçanibadat

k›lbafl›ñard›,oflondoy ´le ata-

´neñerge cakfl›mamile

casafl›ñard›buxrdu. ‰ger

alard›n (ata-´nenin) biröösü,ce bolboso ´köö

teñ senincan›ñda kar›p-

ar›flsa, alargakarap “´h” debe(üflkürbö) cana

alard› cemelep-basm›rlaba.

Alarga cakfl› sözayt. Alarga

boorukerdik menenmamile k›l›p,kiçipeyil bol

cana: ‘Rabbim,meni (alar) na-

riste çag›mdantarbiqlap-

östürüflköndöy senda alarga ›ray›mk›l,’ – dep ayt.”

(Al-isra sürösü, 23-24-aqttar.)

42

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

∞∞ BAP

“...Özüñörgö buyrulgan-

day Tuura Coldo bolgula!”

(Hud sürösü, 112-aqt.)

“...Özüñördü özüñör korku-nuçtuu ölümgö tafltabag›la...”

(Bakara sürösü, 195-aqt.)

Azireti paygambar›b›z (a.s.) “Bard›k baldar tabiqt›nan musulmanbolup tuulat,”- dep buxrgan. Carat›l›fl›b›zdag› ak›ykattuuluktucana tazal›kt› saktap kaluu özübüzdün ald›b›zdag› mildetterdin içi-nen ´ñ baflk›s› bolup ´septelet. ‹flenim – adamdard›n ´ñ negizgimuktacd›ktar›n›n biri. Adam bir gana ›yman ark›luu bakubatturmuflka cetet. Can-köñülü bir gana cakfl› cana cag›mduu mami-lelerden ›rakat alat.

Al ´mi adam ak›l›n›n cana oy köröñgösünün az›g› bolso – bilim.Bilim ›yman menen aykal›flkanda adamd› ar kanday camand›ktardancana ›plas nerselerden oolak k›lat. Bilim aluu cöndömü adam balas›-na berilgen abdan maanilüü ›r›sk› bolup sanalat. Bul cöndömdü kol-dono albagan adam öz ak›l›na adiletsizdik k›lgan s›qktuu ´le Alla-n›n bergen ›r›sk›s›na da ›raaz›ç›l›g›n bildirbegen bolot.

Adam balas› bilim cana ›ymanga ´´ bolgonunda ibadattard› orunda-tuu kerek ´kendigin da tüflünöt. ‹badattar Alla taalaga urmat körsö-tüünün belgisi boluu menen birge ´le adamd›n bu düynödö cana ak›ret-te bak›tka cetüüsünün flart› bolup ´septelet. Bul düynödö cana ak›ret-te c›rgalç›l›kka cetüünü samagan adamd›n özünün ald›ndag› mildet-terinin biröö m›na oflol ibadattard› orundatuu bolot. Bul mildetter-din baar›n orundattuu üçün adam den-sooluguna da karoosu zar›l. Den-soolugubuz Alla taalan›n bizge bergen amanat› bolup ´septelet. Baar›-b›z bul amanatt› ötö ´tiqtt›k menen saktoogo tiyiflpiz. Azireti pay-gambar›b›z (a.s.) “Deneñdin sende ak›s› bar,”- dep buxrgan. (Taç, 2/100).

Adam adegende ´ñ cak›ndar›n›n ald›ndag› mildetin orundat›fl›kerek. Bul cak›n kiflilerdin içinen ´ñ negizgileri ata-´nesi bolupsanalat. Sözübüz ce casagan mamileleribiz menen ´ç kaçan ata-´nebiz-din könülün oorutpay, alarga c›lmaq karap c›luu söz ayt›p, ´ñsegenmüdöö-talaptar›n atkaruuga araket k›luunun baflk› mildetteribizdinbiri ´kendigin unutpafl›b›z kerek.

43

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

“Alla taalan›n ´ñ cakfl› körgön nersesi – öz ubag›ndaokulgan namaz cana ata-´nege cakfl›l›k k›luu.”

(Tirmizi, Salat, 127/176)

Özünün cana üy-bülösünün ald›ndag› ahlakt›k mildetterin bilgen bir musulman...

✔ Casay turgan iflin boluflunça cakfl› casaganga araket k›lat. Antkeni,al Alla taalan›n cana öz abiyrinin ald›nda ´rteli-keç ´sep berüügötiyifl ´kendigin bilet.

✔ Özünö üyrötülgön nerselerdi abdan cakfl› üyrönüügö araket k›lat,bilimin cogorulatuu üçün can›n üröyt.

✔ Baflkalarga karata ´le tuura, tüz mamile k›lbastan özünö karata da tuuramamile k›lat.

✔ Kenençilik kelip, molçulukka cetse kaniet k›lat, keñ düynösü tar›p,k›y›nç›l›k bafl›na tüflsö kokuy-alatka tüflpöyt. Kab›lgan bard›knersede özü üçün kandayd›r bir kayr›m cana cakfl›l›k bar ´kendiginbilet.

✔ Öz mümkünçülügünön s›rtkar› kandayd›r bir nerse boxnça cooptuu´mes ´kendigin bilet. Cooptuu bolgon nerselerdi öz kal›b›nday atka-ra albay kalbay›n dep t›nçs›zdanbayt. Sebebi “Alla taala ´ç bir can-d› çamas› cetpegen nersege buxrbayt.” (Bakara sürösü, 286)

✔ Cakfl› cana caman delgen bard›k k›ym›l-araketterinin kaytar›m›bolorun bilet cana üy-bülö içindegi öz mildetterin baflkalarga türtösalbayt.

✔ Özümçüldüktön al›s bolup, üy-bülö müçölörünö bolgon süyüüsü cana ca-k›nd›g› artat. Munun cak›ndar› menen bolgon özara mamilelerinecakfl› taasir bererin bilet.

✔ Azireti paygambar›b›zd›n (a.s.) örnöktüü ömür colun ülgü k›lat. Üy-bülö cana aga-tuugandar› menen bolgon içki mamilesin An›n körsöt-kön ülgüsündöy cöngö salat.

✔ Kandayd›r bir k›y›nç›l›kka kab›l›p kalsa, kaldastap kayrat›nantay›p kalbastan an› ceñüügö araket k›lat.

✔ Ak›ls›z türköygö okflop abays›z alk›na berüü ´rdik ´mes, aflaçapkan-d›k cana özün özü bilbegendik bolorun bilet.

✔ Ar day›m tuura nerseni k›luuga araket k›lat.

44

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Özüñördün k›ql›ñardag› ´ñsegen kesiptin ´´si bolgonuñard› ´les-tetkile. Vraç, incener, mugalim, muftiy, imam, uçkuç, arhitek-tor... Oflol öz kesibiñer boxnça ifltep catkanda ´mnelerge köñül

burufluñar kerek ´kendigin aytk›la.

✔ Day›ma tuura süylöp, tüz cürgöndüktön ´ç kaçan ´ç kimge tölömör bolboyt.✔ Is›rapç›l›kka col berbeyt, oflondoy ´le sarañd›ktan da al›s bolot.✔ Uluu-kiçüülörgö sab›rduuluk menen urmat-s›y körsötüp, s›l›k mamile

k›lat.✔ Iñgays›z abaldarda aga karata casalgan kandayd›r bir kütülbögön ters ma-

milelerden özün korgoyt. Öñ-aletten ketip alaktap flafl›p kalbayt. Kar-balastabay özün toktoo karmap, okuqlarga sab›rduuluk menen baa beret.Çeçkindüü cana cigerdüü mamile k›lat.

✔ Cafloosun Alla taalan›n bergen çen-ölçömdörünö ›lay›k ›raattuu tar-tipke sal›p alat. Kandayd›r bir k›y›nç›l›kka kab›l›p kalsa, korkupt›nçs›zdanbastan toktooluk menen ötö ´tiqt mamile k›l›p, an› ak›r›naçeyin bolso da ç›dap ceñip ç›kkanga araket k›lat.

✔ Tuugandar›n›n ce baflkalard›n cetken iygilikterine içi küyböyt.Baar›na birdey caydar› mamile k›lat.

✔ K›lgan mamilesinen cana süylögön sözdörünön an›n ak niettüülügü bayka-l›p turat.

45

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Tömöndögü abaldard› özara talkuulag›la:• Organizmibizdegi ar bir müçönün atkargan funk¯iqs› tuuraluu oy

cügürtkülö. ‰gerde oflol müçölördün içinen biröö öz funk¯iqs›natkarbasa, b.a. ifltebese kanday bolot?

• Üy-bülö müçölörünün mildetteri kays›lar? ‰ger alar öz mildette-rin atkarbasa kanday bolot?

( ) Uuruluk k›lbayt.( ) Uflak aytat.( ) Kumar oynoboyt.( ) Özümçül bolot, calg›z özün gana oyloyt.( ) Tegeregindegi cardamga muktac bolgon-

dorgo cardam beret.( ) Baflka biröölördün mal-mülkün uruk-

sats›z al›p koldonot.( ) Öz paydas› üçün küröflöt, baflkalard›-

k›na maani berbeyt.( ) Den-sooluguna z›qnduu içkilikterdi

içpeyt.( ) Özünö amanat k›l›ngan nerseni sakta-

bayt.( ) Baflka biröönün ak›s›nan korkot, ´ç

kimge adiletsizdik k›lbayt.( ) Aram nerselerdi cebeyt, adal ookat me-

nen kün ötköröt.

( ) Ubadas›nda turbayt.( ) Ölçöp-tartkanda öönöp kalat, tarazadan

aldap ceyt.( ) Cetim-cesirlerdi korgoyt.( ) Ç›dam› cok flaflma bolot.( ) Can›ndag› adamd› aldayt.( ) Üylönböy turup an› menen c›n›st›k

katnafl casabayt.( ) Car›k maanay, caydar› köñüldüü bolot.

Baar›na birdey mamile k›l›p ´ç kim-din köñülün oorutpayt.

( ) Parakor bolot.( ) Kar›z›n öz ubag›nda kaytarbayt.( ) Casagan cakfl›l›g›n›n art›g›n ç›garat.( ) Bard›k nersege karata ›nsaptuu cana

booruker bolot.( ) Kalp aytpayt.

Tömöndö ayr›m cürüfl-turufltuk mamilelerden misaldar keltirildi. Bul misaldard›n tu-flundag› kaflaan›n içine cakfl› bir musulmand›n casafl› tuura bolgon k›ym›l-araketter

üçün T, al ´mi casafl› tuura bolbogon k›ym›l-araketter üçün K tamgalar›n cazg›la:

“Oo, momundar!Allan›n Özü üçün

ç›nd›k coldukarmooçu,

adilettik menenflahadat-kübölük

berüüçü bolgula!Bir ´ldi caman

körüflüñör silerdi

adiletsizdikketartpas›n.

Adilettüü bolgula. Oflol

tak›baal›kkacak›n›raak.”

(Maaida sürösü, 8-aqt.)

46

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Aylana-çöyröbüzdün canabütkül adamzat›n›n

ald›ndag› mildetteribiz

‹slam adep-ahlag› ar bir adamd›n negizgi ukukta-r›na urmat körsötüü kerek ´kendigin belgileyt. Ar biradam cafloogo, adal coldor ark›luu mal-mülk kütüügö,adamd›k kasietinen ulam s›y-urmat körüügö, baflkaadamdar menen birdey mamile körüügö, ceke turmuflunabaflka biröölördün kiyligiflpöösünö, tamaktanuuga,üy-cay kuruu s›qktuu negizgi cafloo zar›ld›ktar›nkams›zdoogo ukuktuu.

Musulmandar biri-birinin cana oflondoy ´ledüynödögü bütkül adamdard›n ukuktar›n urmattaflat.M›ndan s›rtkar›, özara boordofltuk sezimi menenbiri-birinin oorçuluktar›n ceñildetiflip, ar kan-day kab›lgan kataal flarttarda özara kömöktöflüp,biri-birine arka-cölök boluunu öz mildeti katar›tüflünüflöt. Bafl›na k›y›nç›l›k tüflüp turganbiröögö ´ç kanday kabag›m-kafl›m debesten, andan ´çkanday payda kütpöstön ç›n dilden cardam berüügöaraket k›lat. Al ´mi özdörünö kimdir biröö tarab›nankandayd›r bir camand›k casalganda an› keçiriflet,kek saktap kekeniflpeyt. Tek gana, özdörü andaycamand›kka ´kinçi iret duuflar bolboflu üçün koldonkeliflinçe sak bolup, ar kanday anday kütüüsüzk›rdaaldard› bolturboogo ald›n ala araket k›l›fl›kerek ´kendigin ´ske al›flat.

∞∞∞ BAP

Azireti paygambar›b›zdan (a.s.) “‰ñ kayr›mduuadam kim?”- dep suraflkan ´ken.

Anda paygambar›b›z: “Adamdarga ´ñ köp paydas›tiygender,”- dep buxruptur.

(Camiu’s-Sagir, 9-47)

Musulmandar kiflige day›ma ötö aqr, naziktik me-nen mamile k›l›flat. Adamdar menen coluguflkandakülüp-caynap salam berip uçurafl›fl›p, köñülünönç›kkan c›luu sözdör menen süylöflüflöt. Cardamgamuktac bolgon biröölördü körüflköndö, aga baflkalar-d›n cardam beriflin kütüp oturuflpastan özdörükoldorunan keliflinçe cardamdafluuga araket casa-flat. Tegeregindegilerge cag›mduu özgöçölüktördü ca-ratuuçu küçtü ar day›m özdörünön tab›flat. ‰gerde ar-nam›s›na flek keltirip, ce adamd›k ukuktar›na dooketirüüçü kandayd›r bir s›rtk› küçtör bolso, alarmenen ak›r aqg›na çeyin küröflüflöt. Kimdirbiröögö adiletsizdik k›l›nsa, aga makul bolup ka-l›flpayt. Adiletsizdikke kab›lgandard›n talam›ntalafl›flat. Kanday bolgon kündö da adal coldor me-nen payda tabuu kerek ´kendigin biliflet. Aziretipaygambar›b›zd›n (a.s.) “Soodada adilettüülügün co-gotpogondor k›qmat künündö paygambarlar menen ço-guu bolot,”- degen sözün (Tirmizi, Buyü’, 4) ´sterinenç›gar›flpayt. Bay-kedey, küçtüü-als›z dep öñ-kad›rmenen karabastan bard›g›na birdey mamile k›l›flat.Küçtüünün ak›luu ´mes, ak›luunun küçtüü boluflukerek ´kendigine ifleniflet. Kolu cetip ´´ bolgonnerselerinin aga Alla taala tarab›nan berilgenamanat bolorun biliflet. ‰gerde biröönö cardamberiflse, al kifli maga kar›zdar boldu dep oyloflpoyt.

“Oo momundar,sab›r k›luucana namazokuu ark›luuAlla taaladancardamsurag›la.Albette, Allataala sab›rk›luuçularmenen birge.” (Bakara sürösü, 153-aqt.)

47

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

“Özü, sözü, içi-t›fl› birdey boluu” degendi kandaytüflünösüñör? Tüflündürmö bergile.??

“Alar Allan› cana momundard› aldoogo araket k›l›flat. A ç›nd›-g›nda (alar) özdörün özdörü aldap cat›flkand›ktar›n baykaflpayt.”

(Bakara sürösü, 9-aqt.)

“Özün özü aldoo” degendi kanday tüflünösüñör? Tüflündürmö bergile.

Çöyrösünün cana bard›k adamdard›n ald›nda öz mildetin bilgen bir musulman...

✔ Bir gana özü üçün caflabagand›g›n bilet. Düy-nödögü bard›k adamdarga kolunan keliflinçecakfl›l›k k›luuga araket k›lat.

✔ Dostukka cana coldofltukka maani beret.Coldofltoruna iflenimdüü.

✔ S›rga bekem bolot. Baflkalard›n ceke tur-muflun s›ylayt.

✔ ‰ç kimdi uflaktap camandabayt. ‰ç kimge karasanabayt.

✔ Baflkalard› fl›ld›ñdabayt. Baflkalard›n daözü s›qktuu ´le bir adam ´kendigin tereñtüflünüp, oflogo carafla mamile k›lat.

✔ Açuulanganda sab›rduuluk menen açuusun ceñ-genge cana özün özü karman›p, kiyin ökünüpkalbaganday ifl k›lganga araket k›lat.

✔ Uluu-kiçüü debesten bard›g›na birdey s›ymamile k›lat.

✔ Zeket, bitir berüü öñdüü materiald›k coop-kerçiligin orundatuu menen ´le çektelip kal-bayt, adamdarga morald›k caktan da kömökkörsötüügö araket k›lat. Adamdar üçün c›luumamile k›l›p köñülün kötörüünün da kanday-d›r bir özara cardamdafluu bolorun bilet.

✔ Ç›n›g› cardamdafluunun bir gana cakfl› ifl-ter üçün casalar›n bilet. Caman, floykomduuiflter menen alek bolgondorgo bolso alard›anday cosunsuz iflterden oolaktatuu colu ar-k›luu cardam beret.

48

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

“Oo, momundar! Özüyüñördön baflka

üylörgö uruk-sats›z cana üy

´´lerine salambermeyinçe kirbe-

gile. Uflul adatsiler üçün

kayr›mduuraak.Oylonup

tüflünösüñör go depsilerge uflunday

ügüt-nasaatberilip catat.”

(Nur sürösü, 27-aqt.)

g g g g g g

“Mal-mülk kütüp,an›n tuqg›n sanay

bergen sar› ´sep,adamdard› (köral-

bast›k menen)artka tart›p,

(anan alarga) kaflserpip, köz k›s›p

keleke k›lganadamdard›n abal›

kanday caman!”

(Humaza sürösü, 1-2-aqttar.)

✔ Özünön cardam suragan adamga “Cardamsuragand› ´ç ubakta tildep uruflpa,” (Duhaasürösü, 10) dep aqtta basa belgilegendey, ´çkaçan oroy mamile k›lbayt.

✔ Cardam bergenden bir ceri kemip kalbas›nbilet. Teskersinçe, ´´ bolgon nerselerininbaflkalar menen bölüflkön say›n berekesi ar-t›p köböyörün bilet.

✔ Biröögö cardam bergisi kelgende Carat-kan›n›n: “Cakfl› körgön nerseleriñerdenkay›r-sadaga k›l›p bermeyinçe ´ç kaçan cak-fl›l›kka (beyiflke) cetpeysiñer. Kanday ner-seni sadaga k›l›p berseñer da, albette Allaan› bilet,” (Aali imran sürösü, 92) – degenbuyrugun ´steyt. Özünö cakpagan, ce tafltan-d›ga ›rg›tk›s› kelgen nerselerin ´mes,caraktuu cana özünö cakkan nerselerdi beret.

✔ Cardamdafl›p catkanda kabak ç›t›p kafl bür-köböy, cark›ldap külüp, car›k maanaydabolot.

✔ Kimdir biröönö özün körgözüü üçün cardamberbeyt. Baflkaça aytkanda, oñ kolu menen ber-genin sol kolu bilbeyt.

✔ Karamag›nda, ce bolboso özü menen çoguu ifl-tegen kiflilerge öz adebi menen ›ray›mduumamile k›lat.

✔ ‰ç kimdin adamd›k abroxna flek keltirbeflüçün adamdarga boluflunça ´tiqt mamile k›lat.

✔ Bir taraptuu mamile k›lbayt. Adiletsizdikk›lgan kifli an›n ´ñ cak›n› bolso da, agakarabastan adilettüünün tarab›nda bolot.

✔ Alla taalan›n adilettüü ´kenin bilet canaaga iflenet.

“Oo, momundar,mal›ñard›ortoñordo buzuk-tuk (t.a. uuruluk,karakç›l›k, sütkor-duk, parakordukc.b.) coldor menencebegile! Al ´mi özara ›raaz›ç›l›kmenen bolgon sooda-sat›k ark›luuc›ynasañar baflkasöz. (‰çkaçan)Özüñördüböödö öltürbögülö.Albette, Allasilerge karataabdan ›ray›mduu.”

(Nisa sürösü, 29-aqt.)

g g g g g g

“Albette,“Rabbibiz Alla,”-degen, andan soñtuura coldon tay-bagandarga ´ç kan-day korkunuç cokcana alar kayg›tar›flpayt. Alarbeyifl ´´leriboluflat canacakfl›l›g›n›nüzürün körüflüp alcayda tübölükkal›flat.”

(Ahkaf sürösü, 13-14-aqttar.)

49

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

✔ ‰ç kimdi aldabayt. Azireti paygambar›b›z(a.s.): “Aldagan, ce z›qnga uçuratkan, ce bol-boso, köz budamaylagan (kifliler) bizden´mes,”- dep buxrgan. (Kenzü’l Ummal, 7825)

✔ Ubadas›nda turat. ‰ç kaçan kalp aytpayt.

✔ Koflunas› açka tursa özü tok catpayt.

✔ Oorugandard› z›qrat k›lat.

✔ Cetim-cesirlerdi korgoyt cana köz sal›pturat.

50

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Kimdir biröögöçak›r›k

Añgemebiz Baar›, Biröö, Kimdirbiröö cana ‰ç kim attuu tört kifli cönündö.

Casal›fl› kerek bolgon abdan maanilüü ifl bar ´le cana an› Baar›,Biröönün casaar›na iflençü. Ç›nd›g›nda al iflti Kimdir biröö dacasay alat ´le. Birok ‰ç kim casabad›. Biröö buga abdan açuuland›.Antkeni al Baar›n›n ifli bolçu. Baar› bul iflti Kimdir biröönün ca-say ala turgan›n oyloor ´le. Al ´mi ‰ç kim bolso Baar›n›n bul iflticasay albay turgan›n bilçü ´mes. Ak›r›nda Kimdir biröö casay alaturgan bir iflti ‰ç kim casabagan› üçün Baar› Biröönü künöölödü.

Suroolor:1. Kimdir biröönün öz coopkerçiligin

baflkalarga fl›ltagan kandayd›r bir okuqga

kübö bolduñarb›? ‰ger oflondoy okuqga kübö

bolgon bolsoñor, anda kanday problemalar

kelip ç›kkan›n baykad›ñar?2. Aylana-çöyröñördö “Munu oylogondo

maga ´mne, baflkalar› oylonsun” debesten ce-

ke insand›k cana koomduk turmufltag› mil-

detin toluk atkargan adamdar barb›? Bar bol-

so bul adamdard›n koomduk turmuflka koflkon

sal›m›n öz arañarda talkuulag›la?

51

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜNÖza ara kömöktöflüü adamdar aras›ndag› koomduk mamilelerge

kanday taasir ´tet? Coldofltoruñar menen talkuulag›la.

Çöyröbüzdögülördü kamkor, kayr›mduu boluuga ündöö üçün kandayiflterdi k›la alab›z? Coldofltoruñar menen talkuulag›la.

Azireti Ömerdin adilettüülügü

Azireti Ömer kal›ypal›k mezgilinde bir künü ke-çinde ifltep catkan ´le. Oflol maalda bir konogu kelipkald› cana oturup an› menen maektefle bafltad›. Azire-ti Ömer daroo öydö bolup, küyüp catkan flamd› öçürüp,baflka bir flam cakt›. Konogu azireti Ömerge tañ ka-l›çtuu karap kald›. ‰ç nerse tüflüngön cok. Ak›r› ç›-dabay ketip surad›: “Al da flam, tigil da flam. ‰köö teñbirdey ´le car›k k›lat. ‰mne üçün biröönü öçürdüñ da´kinçisin küygüzdüñ?”

Azireti Ömer tömöndögüdöy coop beret:“Öçürülgön flam ´ldin akças›na al›ngan ´le. Ceke

özümdün iflterimdi k›l›p catkanda, ce bolboso col-dofltorum menen maekteflip catkanda an› koldonuugaukugum cok. Oflonduktan al flamd› öçürdüm dag› öz akça-ma algan flamd› küygüzdüm.”1. Tekst boxnça aytkanda adiletsizdik katar› ´septelgenmamile ´mne?2. Kiçinekey ´le bir ters araket adiletsizdiktin kelip ç›g›-fl›na sebepker bolgon abald› kördüñör bele? Misal keltirgile.3. Tekstke karap adilettüülük degen ´mne ´kendigi cönündöbir an›ktama bergile.

Calgan aytpoo, c›luu maanayda boluu bir musulmand›naylana-çöyrösündögülördün ald›ndag› mildetterine kiret.

Siler da musulmandard›n aylana-çöyrösündögülördünald›ndag› mildetterinin içinen beflti cazg›la.

Musulman –musulmand›n

boordoflu. Agaduflmand›k

k›lbayt, an›caralabayt,

kemsintpeyt.(Buhari, Mezalim, 3-aqt.)

g g g g g g

Momun –adamdar menen

›nt›maktuucaflagan cana

adamdar daan› menen

tüflünüflüpcaflagan biröö.

Adamdar menen›mala tüzbögöncana an› menenda baflkalard›n

mamilesibolbogon adamda

kay›r cok.(Ahmed bin Hanbel, 4/271)

52

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Azireti paygambar›b›zd›n (a.s.)

bizge üyrötköndörünön:

‰gerde kim boordoflunun muktacd›g›ncoyso, Alla da an›n muktacd›g›n cowt.

❏

‰gerde kim bir musulmand›k›y›nç›l›ktan kutkarsa, Alla da an›k›qmatta k›y›nç›l›ktan kutkarat.

❏

‰gerde kim bir musulmand› kiyindirse,Alla da an› k›qmatta

kiyindiret.

(‰bu Davud, ‰deb, 46)

53

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

Bard›k adamdar cardam bere ala turgançal›k küçkö ´´

Mekteptin dubaldard›nda cana körnöktördö bofl orun kalgan ´mesbolçu. Koomduk koldoo cana kömöktöflüü uxmu ötkön cumada bizge cak›nflaarda bolgon cer titiröögö karata sezimtalduuluktu artt›ruu maksat›menen mekteptin bard›k cag›na uraan-çak›r›k, car›q körnök-carnak-tard› as›p koygon. Okuuçular al alaamatta üylörü uragan, cak›ndar›nanayr›lgan, caralangan, aç-c›lañaç kalgan adamdarga cardam körsötüügöaraket k›l›p cürüfltü. Maal-maal› menen “Bard›k adam cardam bereturgançal›k küçkö ´´!” degen çak›r›k ugula kalçu. Kuseyin bul sözdütuura ´mes dep oyloçu. An›n köz-karafl› boxnça cardamga muktac bol-gondorgo cardam berüü üçün birinçi özüñ bay bolufluñ kerek. Atas› közcumgandan kiyin üy-bülösünün materiald›k abal› naçarlagand›ktanKuseyindin bul cardamga bergidey akças› cok ´le.

Cardam toptoo üç küngö sozuldu. Toptolgon ookat-afltar cük tafluuçumaflinalarga cüktöö üçün daqrdal›p catkanda Kuseyin bir az tart›ngantürdö kolundag› baflt›g› menen maflinaga cak›ndap bard›. Oflol uçur-da mekteptin kire beriflinen Osmongo colugup kald›. Osmon an›nklasstafl› ´le. An›n da materiald›k abal› cakfl› ´mes bolçu. Ubakt›-luu cumuflçu bolup ifltegen apas› ´köö caflaflçu. Osmon toptolgonbuxm-tay›mdard› maflinaga cüktöflüp catkand›ktan k›yla çarçagan´ken. Osmon Kuseyinden kolundag› baflt›kt› körüp: “Cer titiröö bol-gon cerge ´mne cönötkönü catas›ñ?”- dep surad›. Kuseyin: “Bul meninkiçinekey kezimdegi cuurkan›m. Apam meni törögöndö tiktirgen ´ken.Birok ´ç koldonboptur. Men da munu ´stelik katar› saktap cürgöm. Certitiröö bolgon cerde çat›rlarda caflap catkan baldar kim bilet, kan-day abalda cat›flat. Üflüp cat›flsa kerek. M›ndan ar› bul cuurkan c›-luu cuurkanga muktac bolgon biröölördü c›l›tat. Ç›nd›g›nda al cak-ka çoñ nerseler cönötüfl kerek ´mespi. Menikindey bolbogon bir kiçi-nekey nerseni cönötpöy, tuurab›, Osmon?”- dep aytt›.

Osmon coldofluna karap m›nday dedi: “Cok, men saga koflulbaym.Cardamd›n çoñ-kiçinesi bolboyt. Cardam katar› casalgan ar bir iflöz ordun, öz ´´sin tabat. Menin cönötö turganday cuurkan›m da cok.Oflentse da cardam bere albaym dep oylogon cokmun. ‰ger antip oylo-som bu cardam katar› cönötülüp catkan buxm-tay›mdard› irettep sa-l›flt›r›p, maflinaga cüktögöndördün içinen bir kifli kem bolot ´le.Balkim, uflul sebepten cük maflinalar› da colgo keçir´´k ç›g›pkalmak. Men cer titiröö bolgon cerdegilerge ´mgegim cana duba-tilek-terim menen cardam berip catam.”

Kuranda azireti Ulukmand›n uuluna aytkan m›nday nasaat› bar:

“Oo uulum, flek-kümön cok, ´ger hardal (ösümdügünün) urugunday (bir azcakfl› ce caman iflter k›l›na turgan) bolso, anda al (ifl) kandayd›r birçoñ taflt›n içinde, ce asmandarda, ce bolboso cer ast›nda bolso, oflonu daAlla (taap) keltiret. Antkeni Alla sergek cana bard›k nerseden kabardar.”

(Lukman sürösü, 16)

Bul aqtka baylan›fltuu bolgon “Cakfl›l›k k›l, deñizge ›rg›t. Bal›k bilbese, Caratkan bilet,” – degen makald› coldofltoruñar menen talkuulag›la.

Azireti paygambar›b›z (a.s.) m›nday buxrat:

“Musulman musulmand›n boordoflu bolot. Aga zulumdukk›lbayt, an› korkunuçta calg›z tafltap ketpeyt.”

(Müslim, Birr, 58)

Ayfla ´mne k›l›fl› kerek?

Gaz balonunun car›l›fl›nan ulam Kal›yd›n be-ti-kolu küyüp kalgan ´le. Kal›y Ayflan›n klassta-

fl› bolçu. Kal›yd›n küygön cerlerinin opera¯iqs›üçün mektepte akça toptolup catkan. ‰gerde vraçtar da-

roo opera¯iq casabasa, Kal›yd›n küygön cerlerinde izkal›p kalat ´ken. Ayflan›n ceti c›ldan beri kompœxter

al›fl üçün toptop cürgön akças› bar ´le. Al m›nday abalda ´mnek›lar›n bile albad›. “Kanday bolgon kündö da biröölör aga cardam be-rer” dep oylodu. Antkeni, kompœxter aluu al üçün ötö maanilüü ´le.Kanday k›lsam dep ´ki anc› abalda kald›.

Siler m›nday abalda ´mne k›lar ´leñer? Bul añgemenin kalgan›n silerulant›p cazg›la.

54

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

55

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN

56

ADEP-AHLAK

D‹N‹MD‹

ÜYRÖNÖMÜN