Dagobert Von Mikusch - Atatürk.pdf

http://genclikcephesi.blogspot.com

A V R U P A L E A S Y A

A R A S I N D A K A D A M

G A Z M U S T A F A K E M A L

I


Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Mart 2000


D A G O B E R T V O N M K U S C H

A V R U P A L E A S Y A

A R A S I N D A K A D A M

G A Z M U S T A F A K E M A L

I

Trkesi: E s a t N e r m i E r e n d o r

C u m h u r i y e t G A Z E T E S I N I N

O K U R L A R I N A A R M A A N I D I R .


KTAP Z E R N E BRKA SZ

Bu kitap sadece bir Atatrk biyografisi deildir. Atatrk'n yaants ele alnrken, hem onun iinde yaad Osmanl mparatorluu, hem de bu imparatorlukla ilikileri olan dier lkeler, sosyal, siyasal ve ekonomik alardan inceleme konusu yaplmakta, bylece ortaya karlatrmal bir tarih tablosu kmaktadr. Bu arada Atatrk'le ilgili eitli olaylar anlatlrken, bunlarla Avrupa tarihindeki benzerleri arasnda karlatrmalara yer verilmektedir. Burada yazarn, inceden inceye yaplm gzlemlere dayanarak, zgn deerlendirmelere ynelen bilim adam kiiliiyle karlayoruz.

Bu deerlendirmelerde gze arpan bir zellik, yazarn Atatrk'n kiiliine ve eylemlerine duyduu derin ve iten hayranlktr. Ne var ki bu hayranlk, Dou edebiyatlarnda rneklerine pek ok rastlanan bir vg, bir kaside biiminde dile getirilmiyor. Olaanst nitelikte bir kiiliin, adalarndan nasl farkllat, gereki ve aklc tutumuyla kendisini olaylarn akntsna kaptrmayp, aksine onlarn stne kmay nasl baard, her zaman nasl hep

5


hakl kt vurgulanyor. Kitap, Trk okuyucusu iin deil, Avrupal okuyucu iin yazlmtr. Yazar bu okuyucuya zellikle bir noktay belirtmeye ayrca zen gsteriyor. Bu da, Atatrk'n nice uralarla dolu hayatnda, zellikle de Kurtulu Sava'nda iinde bulunduu elverisiz koullardr. lk bakta Avrupalnn yadrgayaca bylesi bir ortamda, Atatrk'n baarlamaz denileni baarmasnn, kazanlmaz denilen savalar kazanmasnn, yaplamaz denilen devrimleri yapabilmesinin, asl hayranlk duyulmas gereken eylemler olduunu belirtiyor. Ayrca, uza grebilen, ok geni kapsaml dnebilen bir byk adamla, ancak nndekini grebilen, allmn dnda dnemeyen bir yn kk adamn yazglarm birletirmelerinden doan bunalmlar stnde durulup, bunca olumsuz koula ramen, Atatrk'n bu bunalmlardan syrllarnda gsterdii beceriye zellikle deiniliyor. O zaman, am aan bir nderin, kendi insanlarn amm dzeyine getirebilmek urunda verdii zorlu sava bir destan niteliine brnyor. Bylece Atatrk de, mutlu sonla biten bir trajedinin kahraman olarak destanlayor.

Yazarn O'na duyduu hayranlk, bu destann dile getiriliindeki iten heyecanda kendisini bulmaktadr. Burada da yazarn sanat kiiliiyle karlayoruz.

Kitap, yer yer bir romamn srkleyici havasna girmekte, baarl betimlemelerle btn bir a, insanlaryla, trcierile. olumlu-olumsuz yanlaryla gzmzn nne serilmektedir. oktan tarihin mal olmu kiiler, gemiin

6


karanlklanndan kp satrlarn arasnda dolayor. Her milletten politikaclar, askerler, hkmdarlar, serven adamlardr bunlar. Kimine iyi diyoruz, dmine kt; kiminin davrann olumlu buluyoruz, kimininkini olumsuz; kiminden holanyoruz, kimine fkeleniyoruz; tpk bir romanda olduu gibi. Bu kitapta tarih romanlayor. Burada da yazarn romanc kiiliiyle karlayoruz.

Ele ald konuyu derinlemesine ve iyi niyetli bir tutumla inceleyen: tarihe yn vermi bir byk adama duyulan hayranla, bir destamn cokusu iinde okuyucuyu da ortak edebilmeyi baaran; yakn tarihi hem Trklerin, hem dier lkelerin asmdan ele alarak, olaylarn gelimesindeki heyecan bize verebilen bu kitabn, Trk okuyucusunun da byk ilgisini ekeceine inanyoruz.

Kitap ilkin 1929'da yaynlanm, daha soma bir son blm eklenerek defalarca baslmtr. ngiltere, Fransa, talya ve Amerika'da yaynlanan bu eser, toplam yedi yabanc dile evrilmitir.

Esat Nermi Erendor

7

B R N C B L M


1. T R E N

"ocukluumdan silinmez bir berraklkla hatrladm tek yaant okula balamamam sorunuyla ilgiliydi." Daha soma reformlar gerekletirecek olan byk devrimci byle anlatyor. "Bu konuda annemle babam farkl grteydiler. Annem eski trelere, eski greneklere gre yetimiti ve btn varlyla sakin, yumuak, hibir eyin sarsamad bir dindarla balyd. Bundan dolay da benim sarkl bir hocanm, kat slam geleneine gre dinsel retim yapt mahalle okuluna gitmemi istiyordu. Bunu istemesinin bir nedeni de, byle bir okula balanrken gelenek gerei dinsel bir trenin yaplmasyd. Bylesi bir trenle o gn unutulmaz bir gn klmak, bu ekilde de ocua ailesiyle olan bann tesinde, artk ciddi ykmllkler ngren byk Mslman topluluuna katldnn bilincini alamak amalanyordu.

Buna karlk babam ileri grl bir adamd, sarkl takmndan holanmazd ve Bat'dan gelme dncelerin ateli bir yandayd. Bundan dolay da arzusu beni, Ku-

11

ran' deil de, yeni bilimleri retimini temeli yapm laik bir okula vermekti.

Grlerdeki bu atmadan kk manevrayla sonunda galip kan babam oldu. Grnte annemin isteine uyarma, benim allm dinsel trenle Fatma Molla Kadn din okuluna gnderilmeme raz oldu.

Okula balayacam gnn sabah annem bana beyaz bir giysi giydirdi, bama srma ilemeli bezden bir sark sard, elimde de yaldzl bir dal tutuyordum. Az soma hoca btn rencileriyle birlikte, yeile boyanm olan kapmzn nnde grnd; bir dua okundu, parmak ularm gsme ve alnma gtrerek amemin, babamn, hocann nnde eildim, hepsinin ellerini ayr ayr ptm. Yeni arkadalarmn "yaa" diye barmalar arasnda, neeli bir alay eklinde kentin sokaklarndan geerek caminin yannda bulunan okula gittik. Buraya varlnca tekrar hep bir azdan bir dua okundu; hoca beni elimden tutup duvarlar plak, kubbeli bir salona gtrd, burada bana Kuran'm kutsal dnyasnn kaplan alacakt.

Ksa bir sre soma -tam olarak hatrlayamyorum- babam beni pek fazla bir zorlukla karlamadan Fatma Molla Kadn okulundan karp, Avrupa modeline gre zel bir ilkokulu yneten yal emsi Efendi'ye gtrd. Annem memnundu, arzusu ne de olsa yerine gelmiti ve inancna sayg gsterilmiti. nk gnlnn istei olan tren yaplm bulunuyordu."

12

Bu ocukluk yaantsnn o zamanlar -1880'de doduuna gre- yedi yanda bulunan Mustafa'y unutulmaz derecede etkilemi olmasna amamal. Kendi evinde yz yze gelip de babasmm zekice davranyla bymesini nledii bu ztlk, daha soma hep karsna kacak bir ana sorun olacakt. Eskinin yeniyle atmas, bylesi bir ikiliin olutuu dnemde domu bulunanlarn gzleri nnde hep somutlam, soma da kiiliklerinin oluumunda belirleyici bir etken olmutur.

O gnlerde Osmanl mparatorluu kukusuz henz sarslm durumda deildi. Byk halk ynlar, Mustafa'nn annesi gibi; Allah'n takdir ettii bu dzeni derin bir saygyla benimsemi durumdayd; padiahlarn da Allah'n yeryzndeki kutsal temsilcisi olarak grmekteydi. Din ve hayat kesin bir birlik iindeydi; Tanrsal buyruklarla insanlarn koyduu yasalar arasnda hibir eliki yoktu; dnya nimetlerinden yoksun olua ise sakin bir sabrla katlanlyordu, nk bu yoksulluk ilerde cennette her eye sahip olunarak giderilecekti.

Aslmda peygamberin yeil bayra altoda, genellikle hi de kt yaamlmyordu. Trk efendiydi, ya da hi deilse yle olduunu sanyor ve savalarn ykn omuzlu-yordu. Askerlik hizmetine alnmayan yerli Hristiyanlarla Yahudilerin ileri tkrndayd. Vergiler geri hem ar, hem de geliigzeldi, ama vergi karmann da bin trl yolu vard. Yabanclar ise bir ayrcalklar ann korumas altn-

13

da hemen btn ticareti ellerinde tutuyorlar, gerektiinde devlet kasasnn eksiini bile tamamlyorlard. Bunlar lkeye yalmzca Bat'nn mallarm ve kltr aralarm getirmekle kalmamlar, onun huzursuzluunu da tamlard.

***

Yl 1887, halifelik tahtnda oturan Sultan Abdlha-mit'tir; Osmanl hanedannn uzun hkmdarlar listesinde herhalde ehliyetsiz denilecek olanlardan biri deil. ok sevilen bir padiah olan Abdlmecit'in ikinci oluydu; kader onu hi umulmadk bir anda, biraz da rktc biimde en yksek iktidar makamna karmt. Kendisinden nceki iki padiah, halk iradesinin szcs saylan ulemann desteiyle giriilen darbelerle tahtlarndan indirilmilerdi.

ilkin amcas Abdlaziz'i indirmilerdi (*); bu padiahn olaand hayallere dalan ruhu giderek ly karm, sonunda Tann'ya benzemek kuruntusu iinde dengesini yitirmiti. Tahttan indirildikten somaki gnn sabahnda, kendisini bilek damarlar kesilmi olarak yatanda l buldular. Hekimler kurulu bunu intihar olarak aklad. Kamuoyu ise baka kandayd.

Ondan soma tahta kan V Murat'n durumu daha iyi olmad. Aslnda devleti ynetenler nazrlard. Bunlardan Abdlaziz'e kar darbeye katlm olanlardan ikisi, nazrlar kurulu toplantsmdayken, almak isteyen biri tarafn-

(*) Osmanl hanedannda tahta kma sras, babadan oula geme esasma gre deil, ailenin en yal yesine gre belirleniyordu.

14

dan ldrld (*). Avrupa yakasndaki illerde ayaklanmalar srp gidiyordu; Hristiyanlarla Mslmanlar birbirlerini boazlamaktayd; byk devletlerin -o zamanki adyla dveli muazzamamn- filolar gzda vermek iin hemen koup gelmilerdi. mparatorluk paralanmak zereydi. V. Murat zayf bnyeliydi, birka ay soma iyilemeyecek derecede ruhsal hastal bulunduu gerekesiyle, devleti ynetecek yetenekten yoksun olduu iln edilerek tahttan indirildi. Bu nemli hastalna ilikin rapor ise daha sonra alelacele dzeniettirildi. Kk kardei Abdlhamit o zamanlar 34 yamdayd; uzun boyu, Vakur bakl iri gzleri, kudret belirtisi kartal burnuyla gsterili bir ehzadeydi; ok iyi ata biniyor, ok ustaca kl kullanyordu; Sultan Osman'm klcm kuandnda btn bakent onu Trk devletinin yeniliki hkmdar diye alklayarak selmlad.

Her iki padiahn da tahttan indirilmesinde, asl ynlendirici kafa olan sadrazam Mithat Paa, tahta karken Abdlhamit'i nl "1876 Merutiyeti"ni iln etmekle ykml klmt. Zeki, enerjik bir adam olan Mithat Paa son derecede bana buyruk ve hain mizalyd; Trkiye'nin hzla modernletirilmesiyle Avrupa'da iyi izlenimler uyandnlaca, bylece de "Bosforun Hasta Adam"na yneltilebilecek mdahaleler iin her trl bahanenin bertaraf edileceini dnyordu. Ne var ki bu konuda ok ac hayal krnklklanna urayacakt.

(*) erkez Hasan olay.

15

Tam iki yl soma Ruslar, Plevne'de Trklerin anl bir savunmay gerekletirmelerine ramen stanbul kaplarna dayandlar. lgili byk devletlerin birbirlerini ekeme-meleri sayesindedir ki, Osmanl mparatorluu kolunun, bacann kesilmesiyle besbelli lmne neden olacak bir ameliyattan kurtuldu; bylesi kurtuluu ilk kez oluyor deildi, son kez de olmayacakt. 1878 Berlin Kongresinde, Bismarck'n abasyla, kmak zere olan bir dnya sava nlendi; Trkiye geri Tuna boylarnda birka ilini vermek zorunda kald, ama yine de her iki ktadaki snrlan iinde egemenlik durumunu zedelenmeden korudu.

Abdlhamit ilk saltanat yllannm bu kt deneyimlerinden kendi hesabna yararlanmay bildi. Mithat Paa, bir eit saray nazn gibi, hkmeti kendi bildiince ynetmeyi dnrken, srgne gitmek zorunda kald. Daha soluk almaya vakit bulamadan da, Sultan Abdlaziz'i ldrtmekle sulanarak hapse atld, ok ksa bir sre soma da orda, tam anlamyla aklanamam bir ekilde ld.

Padiah hi de kmsenmeyecek bir adam olduunu ksa zamanda gsterdi; lke iin ne gerekiyorsa hepsini kendisinin daha iyi yapaca kansndayd, bundan dolay da btn ynetimi tek bana eline ald. Kendi anlayna gre doru bildii eyler vard, ancak bunlarda hep yanld; daha dorusu kaderini belirleyen kendisini ap geen tarihin ak oldu. Fakat yine de imparatorluu zar zor da olsa otuz yl daha ayakta tatmay baard.

16

Aslnda o da reformlar istiyordu; devletin varln srdrebilme kavgasnda, deien koullara ayak uydurulmas zorunluluunu o da biliyordu. Fakat bu sre ateli yenilikilerin istedii gibi deil, daha akllca, daha lml bir tarzda ceryan etmeliydi. Yenilikilerin zorlamas elbette gz nnde tutulacakt, fakat onlar bu tutumlaryla ne yazk ki d tehlikeler karsnda hakl kayglara yol ayorlard.

Hele merutiyet... Mslman halk ynlar iin esrarengiz bir kelimeden, ierii bulunmayan soyut bir kavramdan baka ey deildi. Sorumlulklann bilincinde olarak kendi kendisini ynetme, yzde doksan okuma yazma bilmeyen bir halka bir rpda benimsetilebilir miydi? Nitekim bir sre soma Jn Trklerin demokrasilerini ne kla soktuklar ya da sokmak zorunda kaldklar grlecektir.

Hayr, eski dayanaklar frlatp atmazdan nce, yeni destek direklerinin konmas gerekirdi. Reform nce zihinlerde yaplmalyd, soma da bedenlerde. Eski slami devlet yapsmda bir modernletirmeye, bu zorunlu, fakat son derece rizikolu giriime kalkmazdan nce, Avrupallarn yannda raklk yaplmal, becerileri inceden inceye renilmeli, neyin gerekli olup neyin olmad iyice anlalmalyd.

1876 Anayasas sessizce bir kenara kondu, parlamento toplantya arlmad. Abdlhamit'in grne gre buna daha zaman vard, imdilik sras deildi. Fakat bir yandan da genlie Batl dncelerin kaplarn aan da o oldu, hi deilse saltanatnn ilk dneminde kafalarn yeni-

17

lenrnesi konusunda ileri grl davrand. Laik okullar add, buralarda slm dnce yapsna gze arpacak derecede ters den yeni bilimler retiliyordu. Bat niversitelerine genler gnderildi, ok sayda subay Avrupa ordularnda eitim grd, yurtdndan retmenler ve uzmanlar getirildi. Galatasaray'da, Trkiye'nin Oxford'u olan bu okulda, sekin bir aydn zmresi modern bilginin btn olanaklaryla yetitirilmekteydi.

Ancak yurtiindeki bu dnm rnlerini verinceye kadar, komularn giderek artan basksnn da gzden uzak tutulmamas gerekiyordu. Her an iin daha gl olanlarn saldrsna uranabilirdi. Buna karlk yaplabilecek olan yalnzca sakngan davranmak, kurnazca oyalamak, szde garantiler vermek, aldatma ve kandrma yollarna sapmakt, yani gsz olann sava aralaryd. Bylece Abdlha-mit diplomatlk sanatnn bir byk ustas oldu. Tehlike bulutlan toplanmaya balanr gibi olunca, her seferinde hasmlardan birini dierine kar kkrtmay, soma da her ikisinin arasndan bir tilki kurnazlyla synlmay baard.

mparatorluun grkemli bakenti stanbul'da, peygamber vekili sert, fakat giderek daha da kayg verici olan bir inatla -bu arada belli belirsiz vehimlere de kaplmt-atalannm byk mirasn elinde tutmak iin abalarken, lkenin bir kesinde, stelik dini btn kimselerin arasnda bir erkek ocuk domutu; bu ocuk bin yllk halifelik tahtm devirmek ve son sultam lkeden kovmak grevini stlenecekti.

18

Kk Mustafa'nn ailesi Selanik'in Trk mahallesinde ahap, dar bir evde otarmaktayd; eskiliin gri pasyla kapl, her yanda grlen cinsten bir evdi bu. Pencereler sk kafeslerin arkasnda sakldr, kaplar her zaman smsk kapal durur. Dardan kapmn pirin tokma alnnca, gelen kimseye ne istediini sormak zere, ilkin kapnn yan tarafndaki drt ke gzetleme delii alrd; gelen bir erkekse evdeki kadnlara gzden kaybolmalar iin vakit braklrd. Darack yollar ve sokakcklar dzensiz karmaka-nklklan iinde, bir ie yaramaktan ok, bir tabloda yer almaya daha elveriliydiler; bu yollarda grltl trafik yoktur, barp armalar yoktur, ses yoktur. Orda burda belki oyun oynayan bir grup ocua rastlarsnz; bu lkede genliin zellii olan sessiz, ar bal davranlaryla oyunlarna dalp gitmilerdir. Kimi sarkl, kimi fesli adamlar ar, ll admlarla gelip geerler; yaplacak her telal hareket deta onlann vakarn zedeleyecek gibidir. Kadnlar, karalara brnm kadnlar, hepsini birbirine benzer klan yamaklar iinde, rahibeler gibi giyinmi olarak, ou kez ikier ikier, rkek, hemen hi ses karmayan bir yryle evlerin nnden kayp giderler. Her ey huzur dolu, deta mutlu ve biraz da uykulu bir sessizlikle kaplanm gibidir; arada srada eit eit sebzeler, meyveler ya da iekler satan bir satcnn, ark sylercesine makamla uzun uzun haykr bu sessizlii yrtar. Bu adamlar sokak satcl iini, iirimsi bir kla sokmasn, rnein

19

eftalileri ev kadnlarnn houna giden beyitler okuyarak satmasn bilirler.

Mustafa, kendi iine kapank, geleneklerine bal, bylesi dinginlikte bir dnyada byd ve balangta hibir ey stne titremlen bu gven ortamn bozmayacak-m gibi grnyordu.

an huzursuzluklarndan ancak pek az, evlerinin sakin hayatim etkileyebilmekteydi. Burda evin ekseni anneydi; her eye canll, scakl, iyilii ve yumuaklyla yn veren oydu. O zamanlarn Trk kadn, gelenek ve grenek gerei ailenin erevesi iinde yaard. Evin dndaki heyecanlar, elenceler, hele erkeklerle bir araya gelmek ona yasakt. Kocasnn yaknlarna bile kendisini gsteremezdi ve gnein batmasyla birlikte sokaklarda, meydanlarda tek bir Mslman kadna rastlanamazd.

Bylesi esrarl bir tabuyla evrili halde kadnn yaay ok dar snrlar iinde younlamt. Kadm kk, fakat tmyle kendisine ait bir dnyada benliini aryor, btn varlm onunla dolduruyordu. Ama bu snrl dnyann iinde egemen olan da kendisiydi; ona hele anne olmusa, trensel bir huuyla derin sayg gsterilir, el srlmez bir eit kutsal hale etrafm kuatr ve onu d dnyann kaba gerekleriyle yakn temasa gemesinden korurdu. Dini inanla kutsallatrlm evlilik ba ise bir bakma zgrlk demekti. Bylesi bir ba inam bunaltmaz, aksine onu yceltirdi. Bu ekilde bir kenarda kalmak, gn-

20

delik hayatn dadaasndan uzakta durmak, kiinin i dnyasn gelitirmeye yaryordu.

Mustafa'nn annesi Zbeyde Hanm uzun sre slmi-yetin kat evresi iinde yaad, dnyann sorunlarndan pek az haberi oldu ve Avrupa'da adna eitim denilen eyden de uzak kald ne var ki bu yzden ne insanlndaki yksek hasletlerin zenginliinde bir azalma olmuta, ne de deerli ve geerli olan eyleri ayrt etmede kafas daha az almaktayd. Onun kiiliinden evresine srekli sakin bir n yanstmaktayd. Kendi isteiyle ilk bakta aprak grnen yollara sapm oluna hibir zaman engel olmam, kiisel arzularn da vurmam, kiiliim gelitirmesinde olunu serbest brakm, ou kez de onu anlamaya gc yetmemiti. ok gemeden de olu, anne iin tmyle yabanc bir dnyann iine dalmt. Anne ise kayglarn ve tasalarn iine gmerek kenarda kalmt. Btn hayat fedakrlk, feragat ve bakalar iin yaamaktan ibaretti, ama belki de zellikle bundan dolay farknda olmadan olunu derinlemesine etkilemi, ona tm bilgilerden, tm becerilerden ok daha nemli olan tertemiz insani deerleri alamt.

Daha sonralar en olmayacakm gibi grlen atlmlara kalkmay gze alabilen bir byk ruhsal enerjinin tkenmek bilmez kayna haline gelecek bu adamdaki kendine gven duygusu, zellikle de benliin balarndan kurtulabilmesi, bakalarna ynelik zgeci tutumu, herhalde annesinden ona gemi bir miras olsa gerektir.

Galiba oul da bunu, annesine neler borlu olduunu

21

biliyor ya da sezinliyordu. nk annesi yaad srece ona, Trkiye gibi analara ar deer vermenin gelenek olduu bir lkede bite her zaman grlmeyecek derecede derin bir sayg ve sevgiyle bal kalmtr. Bu da onun bakaca duygulara, genellikle duygusalla pek yer vermeyen karakterinin insancl adan en sempatik zelliklerinden biriydi.

Benliindeki gereki, uyank, ileriye ynelik ve inansz yanlar da herhalde babasndan alm olmaldr. Ailenin kkeni hakknda pek az ey biliniyor. Mustafa'nn soyunun Kkasya'nn i kesimlerinden Anadolulu kyller olduu ve pek uzak saylmayan bir zamanda oradan Selanik'e g ettii syleniyor. Bu sylenti doru olabilir. Daha'sonralar devlete yn verecek bir adamda bulunan aalanmaya katlanmayan dikballk, akllca kurnazlk, inat sebatkrlk gibi zellikler genellikle Anadolu insanna zg karakter belirtileridir. Yaratltan basit insann doru szllne sahipti. Onun sarn ve mavi gzl olmas da Anadolu kkenli oluuna kar ileri srlecek bir gr destekleyecek nitelikte deildir. Siyah sal insanlarn youn Olduu Akdeniz kylarndan, Kkasya'nn ierlerine, douya doru ne kadar ok gidilirse, sarn tiplere de o kadar sk rastlanr. Burada Gneydou Avrupa'nn zellikle de Yakndou'nun, yani asl Trkiye blgesinin ok karmak rk sorununu ayrntl ekilde aratrmak gerekiyor: ne var ki bu blgeye alar boyu, o kadar ok halk st ste gelmi, birbirlerini ylesine etkilemilerdir ki, rk konusunda doyurucu bir aklama yaplmas olanakszlamtr.

Babas, Ali Rza, bir subayn olu, nceleri gmrk memuru olarak alm, soma da kereste ticaretiyle uramaya balam. zgrlk dncelerle aydnlanm olanlardan biri; slm devlet yapsnn rkln anlamt, imparatorlukta tepeden trnaa kkl reformlarn yaplmas gerektii kansna varm olanlardand. Ne var ki bu grte olanlar imdi, 70'li yllarn geriye dn ve hayal krkl ortamnda, lkede sesleri kmayan bir zmre halindeydiler. Tevekkl iinde umutlarn gelecee balamlar, bylesi bir grev iin daha iyi hazrlanm, daha sonraki nesillerin bu umutlarn gerekletirmesini beklemekteydiler. Yoksa babas ne diye biricik oluna -Mustafa'nn bir erkek kardei ok kkken lm, sadece bir kz kardei kalmt- yumuak bir kararllkla esasl, fakat yeniaa zg bir temel eitimin yolunu asn?

Bu ilk ocukluk yllan, kk Mustafa iin ksa sren bir mutluluk dnemi olmu olmaldr. Gvenceyle dolu bir yuva, sevgiyle balanlm, bir tane ve her ey olduu kolayca hissedilen bir anne, kendisiyle oyunlar oynanabilecek kk bir kz karde, okula gitmeyi elenceli klan yal, dost bir retmen. Soma da baba, derin sayg beslenen ve akam eve geldiinde, selm niyetine tre gerei eli plen bir baba. Onun yannda oturulmaz, onun yannda lafa kan-lmaz. Eski grg kurallan katydlar, ama bunlarn yava yava terk edilmesine yol aan yumuak bir hava da vard.

Fakat baba anszn ld. Aile geim bakmndan zor durumda kalverdi. Anne Selanik'teki evi kapatarak, her iki

23

ocuuyla birlikte kye, kardeinin yanma tand; kardeinin Selanik'ten at yryyle iki saat uzaklkta Langaza kynde kk bir iftlii vard. Kk Mustafa burada daysnn iine yarayabilirdi, yle ya yeterince gl grnyordu; kayglanmaya hi gerek yok, days Mustafa'y iyi bir ifti yapard, bu da bir adam geindiren bir meslekti.

Yani koyunlar gtmek, ahrlar temizlemek ve buna benzer basit, fakat sala yararl iler demekti bu. ocuun houna gitmiti dorusu. Okul, hep okul kalr ve burada ak havada yaamak, darack kentte yaamaktan ok daha gzeldir. Balangta iler Mustafa'ya hi de kolay gelmedi, ama bu eit alma adaleleri gelitiriyor, vcudu da elikletiriyordu. ifti olacakt, hem niye elmasnd? iftilik insan kendi kendisinin efendisi yapar ve kimseye de boyun edirmezdi.

Kk Mustafa'nn en holand ura, ak havada tarlalarn ortasnda oturup sryle gelen kargalar ekinlerden uzak tutmakt. Balca ii de buydu. Arada srada kk kz kardeinin de yanma geldii oluyordu, ama ou kez yalnz bana kalyordu, saatlerce yalnz. O zaman insan dnebilir, hayaller de kurabilir. Neyi dnrd, nelerin hayalini kurard? nsann kendisi de bilmez bunu. Masmavi gkyzne bakarak, boz atmacalarn daireler ize ize uuunu seyre dalar, dnceler de birbirini izler durur.

Ne var ki bu srada anne, olu iin sessizce baka bir gelecek kararlatrmt.

24

2. ASKER R E N C

Kyde geen bu iki yllk raklk devresinden sonra, gnn birinde Mustafa tarladaki bekilik nbetinden eve arld. Annesi ona yeniden Selanik'de okula gidebileceini syledi; teyzelerinden biri Mustafa'y yanma alacan bildirmiti. Okul ve st ba iin gerekli paray ise anne biriktirmi bulunuyordu.

O gnlerde ou kez zgn grnen annenin imdi da vuran neesi, hlyalar ve serbestliiyle avare saatlerin bitiini gidermek ister gibiydi. Kald ki Mustafa'nn kendisi de zaman zaman gizli bir huzursuzluk, belli belirsiz skntlar da duymam deildi; iindeki krletirilmi gler kprdanmaktaydlar.

Kyde bu zoraki kal on bir yandaki ocua salk bakmndan iyi gelmiti. Temiz hava ve adalelerin srekli iletilmesi vcudunu gelitirmi ve direncini artrmt. Bu da ona tkenmek bilmez enerjisini ve sinirlerinin elik gibi sakinliini salayacak bir zindelik sermayesi oluturmutu. Daha sonraki yllarda baaraca ola-

25

anst iler iin, sahip bulunmas zorunlu ilk nkoullard bunlar. te yandan nice zaman yalnz bana kal ona, belirli bir konuda uzun uzadya dnmek, kl krk yararcasna kafa yorabilmek gibi alkanlklar alam, evreden soyutlanmak ve yalnz bana kalabilmek yatknln glendirmiti.

imdi gittii ortaokulda -buras da zelbir kuruluta, o zamanlar Trkiye'de okula devam zorunluluu yokta-arabuk kendini toparlamt. renmek ona g gelmiyordu. Fakat fazla gayretli bir renci de deildi. zsaygsna fazla duyarl biimde dkn oluu, kolayca parlayan, iine kapank mizac retmenlerin her zaman sevgisini kazanmasn engelliyordu. Bu hali tam bir yl sora onu ackl bir olaym iine srkledi.

Aslnda olayn nedeninde pek trajik bir taraf yokta. Bir okul arkadayla kavgaya tutumu, bundan da ocuklarn iki taraf olmas sonucu tam bir meydan dv domuta. Ne yazk ki o srada Kaymak Hafz dedikleri Arapa retmenleri koup gelmiti. Kabahatli olduu kansna vard Mustafa'y yakalam, ona btn snfn nnde bir ibret dersi vermi ve bu ders Mustafa'nn vcudunda kimi mor, kimi kahverengi denek izleri bnakmt.

Mustafa kendi grne gre, haksz yere arptrld bu cezay sessizce sineye ekmiti. Ama soma eve gelince, bir daha okula dnmeyeceini bildirmi ve bu kararndan da dnmemiti.

26

Pekala, pek gzel, ama imdi ne olacakt? Mustafa'nn gittii okula benzer, ikinci bir okul Selanik'de yokta; kalkp baka bir kente gitmek iin ise parasal durumlar elverili deildi. Yoksa tekrar daynn Langaza'daki iftliine mi gidecekti? Hayr, imdi bambaka plnlar vard Mustafa'nn.

Bundan somasn kendisi yle anlatyor: "Komumuz bir Binba Kadri Bey vard, olu Ahmet askeri okula gidiyordu. Bu okulun rencileri gzel niformalar giyiyorlard ve ne zaman Ahmet'e rastlasam kendisine gpta ediyordum. Ayrca sokaklarda da sk sk, ssl niformalar iindi subaylara da rastlyordum, bylesine prl prl bir niforma giyebilmek iin subay olmam gerektii kansna vardm".

Zaman zaman bu arzusundan annesine de bahsetmek istedi. Fakat anne bunun szn bile ettirmiyordu. Renkli kl olan her eyden rkmekteydi. Asker olmak, gnn birinde belki de savaa gitmek demekti, oysa tek bir olu vard onun. Baka her ey olabilirdi olu, ama asker asla.

Ne var ki fkeli Kaymak Hafz, istemedii halde yazgsn belirlemiti onun. nk imdi Mustafa iin iyi bir eyler yapmaktan baka kar yol kalmamt. nsan bir eyi kafasna koymaya grsn, eninde sonunda gerekletirir bunu.

Annesine ya da yaknlarndan baka bir kimseye hibir ey sezdirmeden on iki yandaki ocuk, babasnn bir arkadana bavurup, aklna koyduu ii yapmas iin onu-

27

nu yardmn rica etti. Eski bir asker olan bu adam, askerce istekleri anlayla karlad. Selanik'deki askeri okulun yneticileriyle grp, Mustafa'mn snavlara sokulmasn salad; o da smav baarp okula kabul edildi.

Askeri okullarn giderleri padiah tarafndan kara-nrd. Bylece burdaki rencilerin retimlerini srdrmelerini adeta padiahn kendisi stlenmi gibi oluyordu; dolaysyla da iin akaya gelir yan yoktu. Serkelik yapan ya da yeterince baar gsteremeyen, nefer olarak orduya gnderilir, orda yllarca askerlik yapmak zorunda kalr, boaz tokluuna eitim grdkten soma, belki astsubayla ykselebilirdi. Bann stnde bylesi bir De-mokles'in klc asl durunca, insan boyun emeyi, her zaman doru ve adaletli olmasa da kurallara uymay reniverir; nefsine egemen olmaya alr, ancak sk sk iinden isyanetmek arzusuna da kaplr.

Gen Mustafa'mn en holand ders matematikti, nitekim ok gemeden bu dersin parlak bir rencisi oldu. Matematiin hayaladen arnm, nesnel, apak oluu, onun gereklere ynelik ruhuna uygun geliyordu. Burda sadece verilmi nicelikler vard, gerekte var olan nicelikler; burda kesin kararlar verilmesi gerekiyordu; "olabilir" ya da "aa yukar" szlerine yer yoktu. Matematik problemleri zerinde ileri geri laf edilemezdi, onlar zmlemek gerekiyordu; kk apta bir strateji ite. zellikle de zorluklar ekiciydi. lk bakta durum muamma gibi gr-

28

nyorsa da, zm de yine onun iinde saklyd, yaplacak olan i sadece bu zm bulup ortaya karmakt. Bir devin stne srarla dmek, onun can alc noktasn bulmadan rahat etmemek, doutan kl krk yancnn mizacna gre eylerdi biraz da.

Bu san bilim dalnda btn arkadalanndan daha ilerdeydi. ok gemeden matematik retmeniyle arala-nnda dosta bir yaknlk kuruldu. Dnyann kendisini tanyaca ad da bu retmenden alacakt. retmenin de ad Mustafa'yd, bu yzden "Byle olmayacak b u " dedi, "aramzda bir fark olmal, Onun iin bundan byle senin adn Kemal olsun!" Bu ad siciline de kaydettiler. Kemal yetkin demekti. retmen ona bir eit belleticilik grevi de verdi; arkadalannm devlerini denetleyecek, gerekirse konuyu bir defa daha aklayacakt. Bylesi bir ayncalkl yere gemesi, ondaki kendine gven duygusunu daha da pekitirmiti; bu ekilde n plna kmas, drst bir zeletiri eiliminden kaynaklanan an ekingen alak gnlllnden synlmasma yaramt.

Bu srada "Kemal" gnl heyecanlanndan da uzak kalmad. On drt yann cokusuyla komulan olan bir gen kza sevdaland. Kukusuz kzla konuabilmi deildi, onu sadece uzaktan seyrediyor ve evresinde pervane oluyordu. Akam zerleri okuldan eve dner dnmez, pan-talonunu arabuk tlettiriyor, soma da arkadalaryla oynamak bahanesiyle hemen sokaa frlyordu. Ancak

29

oyun oynamak yerine, sevdii kzn evi nnde bir aa bir yukar geziniyor, bu dolamas mizacndaki inat se-batkrlk nedeniyle saatlerce sryordu. Belki de o taze gzellik, kafeslerin ardmdan kendisini ona gsteriyor ve pantalonu bak gibi tl, vefal valyesine kara gzlerinin okayc baklaryla teekkr ediyordu.

Ne var ki byle kk, gerekten sevimli oyalanmalar, yeni adndan vn duyan delikanlnn basamak basamak ykselmesine engel olmad. Burdaki alt snflan tamamlayanlar, lkede pek az bulunan demiryollarndan biriyle Selanik'ten birka saatte gidilen, Makedonya'nn i kesimindeki Manastr'a, askeri liseye giderlerdi. O zamanlar Osmanl mparatorluu geni bir erit halinde, Adriyatik Denizine kadar btn Balkan yarmadasn kaplamaktayd.

Mustafa Kemal'in Manastr'a geldii yl, kent silh akrtlar ve sava grltleriyle dolup tayordu; bunlar daha soma kendisine hayatnn uzun bir dnemi boyunca hep elik edecek bir melodinin henz uzaklardan yanklanan ilk sesleriydi. Top arabalarnn tok takrtlarnn elik ettii uzun asker dizileri caddelerden geiyor, bu srada padiahn sadk savalan Anadolu'daki yurtlannn yank havalann sylyorlard. Trkler yine komularndan birine kar cepheye gitmekteydiler. Bu sefer kavga Girit Adas yznden kmt; Avrupa'daki dengenin koruyuculan iin ba artc sorunlardan biri olmutu bu Girit. Yunanllar bu adada milli ve hayati nemde haklan olduu kan-

30

sndaydlar, Trkiye de kendisine ait olan eyi hakl olarak kendiliinden vermek istemiyordu. Yeryznn kodamanlar ise -sk sk grld zere- kesin bir zm eklinde gr birliine varamam ve ii oluruna brakmlard.

Askeri fidanlkta yetimekte olan, gelecein mareal-lan yan balarnda ceryan eden sava kukusuz byk bir merakla izlemiler ve henz yetersiz de olsa, uzmanlk dallarnda kazanlm bilgileriyle yal generallerin yrttkleri harekt zerinde ateli tartmalar yapmlardr.

Yurt sevgisiyle arpan kalpleri hayal krklna uramayacakt. 1897'de yaplan bu Teselya seferi, uzun bir sre iin son kez sava ansnn glmesiyle, Trkiye iin zaferle sonulanmt. Yunanllar srekli geri ekilip, bir zamanlar tanrlarnn oturduu Olemp dann karsnda toplamak zorunda kalmlar, ok gemeden de soluklan bsbtn tkanmt. Ordulannm komutas Yunanistan'n gen veliahd Konstandin'deydi; o srada az tede, Manas-tr'da askeri renci olan biriyle, yirmi be yl sonra bu sefer kral olarak, kukusuz en zorlu ve en son savanda boy lecekti. Manastr'daki renci ise imdi ikinci ya da birinci snftayd. Bu dnemde herkesin eilimleri ve yetenekleri aka ortaya kmaktayd; karakterler daha gze arpar biimde birbirinden farkllayor, daha sonraki yllarn erkeinde kiiliinin ilk izgileri belirginleiyordu.

O zamanlar on sekiz yalannda olan Mustafa Kemal'in nasl bir izlenim uyandrdn, en iyi ekilde bir

31

okul arkadann azndan reniyoruz: "Her zaman bir kenarda kalrd" diye anlatyor bu arkada, "kendi iine kapal, sessiz durur ve kimseyle yakn arkadalk kurmaz-d. Fakat bu haline ramen asla nobran ya da aksi biri deildi, tersine gleryzlyd, yapmacktan uzak bir scakkanll vard. in en garip yan da uydu: Kendisi hi ortaya kmad halde, bizi hep o ynetir, fakat bunu sezdir-mezdi. ok okurdu; okuduu bir kitap zerinde dnmesi ise, kat daha fazla zamann alrd. Bir defasnda ona "Bizimle oynamyorsun, her zaman uzakta duruyorsun, ne dndn de hibir zaman sylemiyorsun,nedir amacn senin?" diye sorduk.

"Ben yle sizler gibi olmak istimiyorum, ben bir ey olmak istiyorum cevabn vererek yryp gitti."

Daha somalar onu efsaneletiren yazlar, portresini de abartl biimde izmektedir. Kesinlikle bilinen ise yeterince basittir: Arkadalan zerinde etkili olan ve onlarn gvenini kazanan, yetenekli bir rencidir; bir de kendi bildii yolda gitmek niyetindedir.

Her zaman dosta davranan grnnn ardnda, kesin kararlln ve inat irade gcn saklayan, bu hemen anlalmaz insan arkadalan biraz yadrgam olmaldrlar. Kendisini elbette ki olduundan bsbtn farkl biimde deerlendirecek deillerdi. Zaten onun yznde, her zaman grlen tiplerin birbirine rahata kansan, temiz izgileri, yumuak dpedzl yoktu. Benlii de Doulu in-

32

sanlara zg, yorgun melankoliden hibir belirti yanstmyordu; Islmiyetin getirdii yiite, insanca byk, fakat yine de savamadan, tevekklle yazgya boyun emek demek olan, huzuru Tanr'da aramak dorultusunda da onda hibir eilim yoktu. Onun karakteri daha ok eski gebe Trkleri hatrlatyordu; gcn yitirmeyen canll, pervasz atlganl, sertlii ve hainliiyle dnyaya nam salm bu rkm zellikleriydi.

Ylda bir defa tatillerde eve gidiliyordu. Fakat annesiyle arama geici bir soukluk girmiti. nk Zbeyde Hanm Morali Ragp admda biriyle yeniden evlenmiti; kocas btn servetini kaybetmi Morali tannm bir bey olan Abbas'm oullarmdand. Annesinin ikinci kez evlenmesini oul bir trl hazmedememiti. Daha soma bundan "Ben anneme ktm, annem de bana" diye bahseder. vey babasyla asla konumad, onun iin byle biri mevcut deildi. Ne var ki annesi birka yl soma yeniden dul kald.

Mustafa Kemal Selanik'de geirdii tatilde, irerler okulundaki bir Fransz rahibinden gizlice Franszca dersi ald. nk Franszca retmeni, en ok matematikle ilgilenen bu renciyi, kendi dersinde daha az baarl olduundan azarhyordu, bu azarlamalar da onun pek gcne gitmekteydi. Franszca iyi bildii tek yabanc dil olarak kald.

Bu dnemi anlatrken "Manastr'da renciler arasnda genellikle canl bir abalama havas yaygnd, herkes en baarl kii olmak istiyordu" der. Bu da bilimin kaynakla-

33

r uzun sre kendilerine kapal kalm bir genliin renme al, Bat'nn ileri atlmna bir an nce yetimek isteyen bir halkn ateli abasyd.

Bylece merdivenin basamaklar birbiri ardndan trmanld. Snavlar engelinin almasndan soma Mustafa Kemal de, kendisine daha yksek askeri bilgilerin kapsn aacak imzal mhrl diplomay ald. Bylece lkenin bakentinde bulunan sava sanat akademisine, "Harbi-ye"ye geti.

Yzyln sonlarnda stanbul'u eski anl gemiini akam gnei aydnlatmaktayd. Kent hl Pierre Loti'nin tasvir ettii gibiydi: nsann gnln ferahlatan bu kent renkli, albenili, ayn zamanda mistik bir byyle kaplyd; karanlk srlar, gze arpan ztlklar, elikiler ve hzl deiimlerle doluydu. Grkem ve knt burda yanya-nadr: Ykntlarn hemen yan banda prltl mermerle-riyle saraylar ykselir; gerek gzelliin huzur dolu ritmine, yalanc talarn cafcafl parlaklnn akordu bozuk sesleri karr.

Ortaa'la Yenia birbirleriyle inatla kar dururlar. n ak, kk dkkannda zanaatkar oturmu, mleki arkm dndrmekte ya da eski Bizans'daki gibi bir bakr kaba eki sallamaktadr, ayn anda onun biraz tesinde en modern yolcu vapurlarndan biri Altmboynuz'un nndeki limanda demir atmaktadr. Tramvaylar sabahn

34

erken saatlerinde, geceden kurulmu ve sulu gmlei iinde bir biarenin sallanp durduu bir daraacnm nnden geebilir.

ok farkl grnmleri ve zellikleriyle her biri kendine zg kentler olan semtler, yaama biimleri ve treleriy-le de birbirlerinden ayrlrlar: ki tarafm denizin kucaklad yerde eski stanbul kurulmutur, buras Trk blgesidir: Bir tahta evler, labirentine camileri harikulade yaplarn glgesi vurur; eri br, arpk urpuk bir yoldan "Babali" klr, bu caddenin en tepe noktasnda Harbiye Nezaretinin drt keli "Serasker Kulesi", asker bir milletin alabildiine belirgin bir simgesi halinde ykselir; bu srada baklarnz bir burnu yeil taralar halinde, maviliklerle evrili kylara indii, Sarayburnu dorultusundaki ahenkli siluete takln; bir zamanlar sultanlarn oturduu, iinde nice srlar saklayan kkler buradadr, halifeliin alameti peygamberin kaftan da burda muhafaza edilmektedir. tede, kar kyda, dolambal yollaryla eski Galata bir yama zerinde ykselir ve doruca Yenia kenti, Hristiyanlarn ve yabanc eliklerin kenti Pera ile birleir. Dou ve Bat, o zamanlarn bu iki ayr dnyas burda Altnboynuz'da, onanm bir trl bitmek bilmeyen Galata kprsyle, nl yaya kprsyle bhbirine balanmtr. O gnlerde bu kprde renkli bir kalabalk itiip kakr; Trkler, Araplar, Ermeniler, Rumlar, Arnavutlar, Makedonyallar, Krtler, Suriyeliler, erkezler, Mslmanlar, Hristiyanlar, Yahudiler,

35

Yezidler, Drziler, Maronler, Malin evrensel imparatorluunu dolduran halklar, dinler ve rklar mozaiinin canl bir tablosunu meydana getirirlerdi.

Dou'nun bu kozmopolit kentine "Dersaadet" diyorlard, yani mutluluk kaps; doa bu beldeye gzelliin ve bereketin her trlsn bahetmi, o da varlm zenginlik ve bolluk iinde srdrmt, imdi de kendisine sunulan nimetleri telala toplayp, bunlarn tadn daha hrsl biimde karyordu. Burda ykselmek iin gvenli yollar; ille de klmas gereken, nceden saptanm basamaklar yoktu. Herkese btn olanaklar akt; akgz olan, gzpek olan, daha abuk saldran kazamyordu; sokakta avare dolaann kucana bir rastlammn, ii dolu bir kese frlatmas da olmayacak ilerden deildi. Hayat srp giden bir servendi; talih de kr talih de ou kez; bir gn ve bir geceden daha ksa zaman iinde tersine dnebiliyordu. Bugn yoksul kesinde pinekleyen, yarn ltuflar gneinin parlak klaryla aydnlanabiliyordu. n sra atllar giden gala arabas iinde, debdebeyle sokaklardan geen, yldzl makam sahipleri birka saat soma kendilerini zindanda bulabiliyor, ya da Arabistan'n bilmem hangi uzak kesine doru srgn yolunu tutuyordu.

Avrupa kurnazlk Dou'nun zevkleriyle birlemiti: Afyon, esrar, bunaltc mehtapl gecelerde hlyalara dal-drrtan uyuklamalar ve eit eit, farkl farkl kadnlar. Ancak burada ba rtl Mslman kadnndan elden geldi-

36

ince uzak durmak gerekiyordu, en azndan gayrimslim kimse iin bir zorunluluktu bu. Byle bir gnl oyununun tehlikesi, geri onu daha da ekici klabilir, ama bu ekicilik insann srtna kolayca bir bak yemesiyle de sona ere-bilir, te yandan kutsal yasay inemi saylan kadn da bir daha kmamacasna Boaz'm sularnda kaybolup gidecektir.

Mustafa Kemal, yirmi yamda subay adaydr; bir tara yatl okulunun ksr evresinden bir byk kentin hareketli hayatna getiini anlatmt. Kitaplar bir sre iin kenara itildi, hayatmda ilk kez dnya nimetlerine dilediince el atmann tadn karacakt. Bir zamanlar pek gpta etmi olduu o gsterili niformas iinde, endam yerinde bir delikanlyd imdi; pek uzun boylu deildi, fakat geni omuzlu, ince belli bir dar kalalyd; erkeke terlemi byklarnn uyarlarn hibir ekilde engellemiyordu artk. Sofra kurulmuta, i sadece lokmalar attrmaya kalmt.

O da bunu yapt, hem de her iinde her zaman grld tarzda, kusursuz, esasl, etkili biimde yapt. Kadn denilen varln esrarn kefetmeye urat; bylece delikanllk yllarnda ac ektiren, rahat kartan, kafasn kurcalayan sr ortadan kayboldu. Bu srr anlama hevesi ne var ki daha ok nesnel, hatta yzeysel plnda kald; arabuk giderilen kaamak arzular, neeyle talanan saatler, ayak ba olmayan tad karlp soma da unutulan ilikilerdi bunlar.

37

Hepsi de dengesinde bir sarsnt meydana getirmeden cereyan etmiti. Hibirinde inam hayatn gereklerinden uzaklatran romantik tasarmlar yoktu; giderek daha ok isteklerde bulunmaya srkleyen arzu galeyanlar yoktu; "acabalarla, fakatlarla tkezleyen tatuklular, duraksamalar yoktu. dnyas salkl, gl bir bnyenin, aclardan armarak erkek olmak zere deri deitirmesi sreciydi bu.

Gndelik hayat alannda bilgisini, grgsn byle gelitirirken, kendisini daha ciddi, daha srekli uratracak baz eyler de gzne arpmt. nceden inceye akl yrtme yetisine sahip bu apta bir insann, lkedeki durumun gittike ktye gittiini, imparatorluk binasnda her ke bucam atrdadn farketmemesi olanakszd. "Bosforun Hasta Adam" deyimi her bakmdan geerli bir slogand artk; gereklii sz gtrmez bu durum Avrupa hkmetlerince bir oldu bitti saylyordu. Hastann lecei kesindi, fakat bunun daha ne kadar srncemede kalaca yalnzca bir zaman sorunuydu.

Bu arada harbiye rencisi -ilk zamanlar derslerinde gsterdii ihmali, smestr sonunda arabuk telafi ederek-iki yln geride bnakm ve kurmay snf iin seilenler arasna girmi bulunuyordu. Bylece daha nce kta hizmeti grmeden, dorudan doruya yzba rtbesiyle orduya girmeye aday olmutu.

Harbiyenin nc snfndayken, yurda ilikin konu-

38

larla ilgilenmeye balad. ann bunalmlar onu kendiliinden Artmalarla alkalanan bu alana itmiti. Uzun zamandan beri bir gen airler kua yeni bir ideali ycel-mi bulunuyordu. Kendi milliyetini dnmek, slamiye-tin skolastiinden syrlmak, kendi rkna aykr den Arap ve Fars klsisizmini amak, ksacas Avrupa'dan son dalga olarak Dou'ya ulam bulunan milli bireyletirmeyi benimsemekti bu ideal. Siyasal adan ifadesini Jn Trkler hareketinin reform isteklerinde bulmaktayd. Jn Trkler hareketi ise XIX. yzyln 80'li yllarnda domu, soma XX. yzyla geilirken durdurulamayan bir coku durumuna gelmi, zellikle de Trkiye'nin aydn kesimini sarmt. Jn Trkler'in istekleri aa uymayan mutlakiyet ynetiminin kaldrlmas ve Bat demokrasileri modelinde bir anayasann kabul edilmesi konusunda younlayordu. Yazlarla, konumalarla dncelerine yaygnlk kazandrmaya alyorlard.

zellikle Trklerde milli bilinci uyandrmak isteyen bu nitelikte yeniliki yazlar, hkmete tehlikeli saylarak yasaklanmt; bu da onlarla daha da enine boyuna ilgile-nilmesine neden oluyordu. Ortalkta bu kitaplar bulunmazd, fakat eitli yksek okullarda elden ele doland; bunlar paltonun altna saklayp ieri sokmak hi de zor deildi. Geeleri yatakhanelerde kendi balarna kaldklar zaman renciler byk bir evkle bu kitaplara sarlyorlard.

Genlik bunlarda kendilerine yeniden umut veren,

39

iyimserlik kazandran, karamsarln bozguncu telkinlerini ve ilerine sinmi umutsuzluunu, insan ycelten, coturan bir inanca dntren bir eyler buluyordu. Ateli msralarm airi bunu salayanlardan biriydi. Tam anlamyla milli Trk eilimini ilk yanstan airdi ve srgndeyken vakitsiz lmt.Onun zgrlk arks devrimin mar olmutu.

Daha sonralar Mustafa Kemal "Anlayamyorduk bir trl" diye anlatr, "byle vatanseverce kitaplar okumamza neden izin verilmediini anlayamyorduk. Anladmz ey devlette bir eylerin aksadyd."

O halde bir deiiklik gerekliydi, bunu salamak iin de eyleme geilmeliydi, kaskat kesilmi olan, harekete getirmeli, imdiki dzen yklmalyd. Duygulardaki cokunluk tek basma esirinin dayand direkleri sarsamazd. Ortal bir "rgtlenme" sz kaplamt; bakaldrma ruhu her tarafta noktacklar halinde billurlamaktayd. Bu alkantya yetimekte olan kurmaylar da katldlar, var olan dzenin yklmasna alacak, vatan ve zgrlk iin savaacak gizli bir dernek kurdular. Dernein bir de yrtme kurulu vard, Mustafa Kemal de bu eylem kurutandayd. Daha nceden devrimci terminolojiyi ok iyi rennnlerdir ve en nemli eyin ncelikle propaganda olduunu da bilmektedirler. Bundan dolay balca uralar bir gazete karmak oldu, sayfalar teker teker elle yazlp gizlice datdan bir gazetedir bu. Bylesi bir ura arkadalarnca takdir edilmelerinin

40

yan sra holandklar bir alma da oluyordu. Bu ekilde politika sanatnda gerekli eylere alldk kazanyorlar, henz biraz karmak olan dncelerim ak ve kesin biimler halinde ifade etmeyi reniyorlard. En ok alanlardan biri de Kemal'di; zaman zaman Namk Kemal tarznda bir iirle katkda bulunduu da oluyordu.

iirle ilk tankln, daha nceleri Manastrdayken yapmt. Bunu "Son snftayken, daha soma air olan mer Naci bizim okula geldi" diye anlatr. "Bu mer Naci askerlie uyum gstermedii iin Bursa Askeri Lise-si'nden uzaklatrlmt. Benden okumak zere kitaplar istedi. Kitaplarmn hepsini kendisine getirdim, bular ounlukla ierii tarih olan eserlerdi. Ne var ki mer Naci, bu kitaplarn hibir deeri olmadn syledi, okumak zahmetine bile katlanmad, kmseyen bir edayla hepsini bir kenara itti. Bu olay beni derinlemesine etkilemiti; ilk defadn ki iir sanat ve edebiyat gibi bir eyler olduunu gryordum, bu konuyla yakndan uramaya karar verdim. Fakat retmenlerimden biri, iire merak sarmam konusunda beni uyard, "iir seni askerlik mesleinden uzaklatnr" dedi. Bunu ben de farketmitim. Ondan sonra gerek merakm gzel konuma ve yazmaya olmutur."

Gzel kavramnn kapsamma giren konularla ilikisi her zaman pratik amal olarak kalmtr: Toplulua hitap etme sanat, ifadede akclk ve ekicilik salama, yani gnn birinde kullanlabilecei sezilen eyler. iiri de belirli

41

amalar iin kullandlar, politikan hizmetinde duygulan coturan bir propaganda arac oldu. Hitabet alannda kendilerini daha da iyi yetitirebilmek iin, leden somaki teneffslerde gzel konuma egzersizleri yapyorlard. Ellerine bir saat alp, herhangi bir konu hakknda konuuyorlard; saptanan sre iinde balca noktalarn ayrntl ve etkili biimde dile getirilmesi zorunluydu.

Fakat bu gizli dernek, evreye alma abalan nedeniyle elbette ki srekli gzden uzak kalamazd. Okul arkadatan arasnda da byle komplolan, askerlik sadakatyla badatramayan kimseler vard. Byle konularda, her zaman insanm genellikle nemli kazanlar elde ettii, aalk ispiyonculuun ille de bulunmas gerekmez. Haber vermeyi hibir kar dnmeden yapacak insanlar da bulunur. Her ne ekilde olursa olsun, st makamlarn kulana bir eyler alnmt; hem de haberdar olan, duymasn hi istemedikleri, kendisinden ok korkulan bir adamd, askeri okullann genel mfettii smail Paayd. Kat bir dindar ve -her zaman temiz olmasa dahi, gayret belirtisi her hizmeti en zengin ihsanlarla dllendiren- padiahn sadk bendesi olan Ismali Paa, harbiyenin komutam Rza Paay artp, kendisini rendikleri hakknda sorguya ekti. Rza Paa gizli bri komplodan hi haberi olmadm ve buna benzer herhangi bir eyi de farketmediini syledi. Bunun zerine genel mfetti pek de haksz olmayarak "Eer gzlerinin nnde cereyan eden eyi grmyorsan okulu

42

ynetmeye de ehil deilsin" diye karlk verdi. "Bundan soma daha dikkatli o l ! "

Rza Paa gerekten hibir ey grmemi olabilir, zira kendisi de iinden genlerden yana olduundan, iki gzn kapal tatmaktayd. Fakat hi deilse bir sefer "herhangi bir ey farketmemezlik" yapmamas gerekiyordu.

Bir gn dernek yeleri, gnlk programda ngrlen derslerini yapacaklar yerde, gazeteleri iin hani harl ma-kalaler haznlamak ura iindeydiler. Snfn kapsn kapatmlar, danya bir de gzc koymulard. Aksilik bu yana birden koridordu Rza Paa grnverdi, gzcnn tehlike iaretini vermesine vakit brakmadan ieri girdi ve btn ekibi sust yakalad. Ancak Paa etrafa yaylm yazlan grmemi gibi davranarak, sadece birka ders srasnda baka eylerle urayorlard." Rza Paa'mn ko-ruyuu kanad sayesinde, bu son yl bir kazaya uranmadan tamamland. Ve Mustafa Kemal byk bitirme snavn baararak, 23 yanda yzbalk beratn cebine koydu.

Orduyu katlmcaya kadar, genellikle birka hafta beklenirdi. Subaylar bu sreden, gizli dernek almalarn bir kat daha gayretle srdrmek amacyla, yararlanmak istediler. Arkadalanndan birinin adna kk bir konut tuttular, kirasn ortaklaa deyeceklerdi, buray rgtn merkezi ve yrtme kurulunun toplama yeri yaptlar. Ayn zamanda imdi daha da byttkleri gazete burda hazrlanacak ve buras gizli bulumalar iin de kullanlacakt.

43

Ne var ki Ismali Paa genlerini tanyordu. Onlarn komplo hazrlamaktan vazgemeyeceklerim de biliyordu; sadece salam kantlar elde etmek iin frsat kollamaktayd, fakat ok sk gzetlettirdii halde bu frsat bir trl yakalayamyordu.

Aradan bir sre gemiti ki, Fethi Bey adnda eski bir okul arkadalar yanlarna geldi; genler onun ordudan atlm biri olduunu biliyorlard. Bu Fethi Bey ok zor durumda bulunduunu, parasz, evsiz ve bir lokma ekmee muhta kaldn anlatt; gizli dernee katlmak ve birlikte almak istediini syledi. Karlnda btn istedii, kendisine barnacak bir yerin verilmesi, bir de karnnn doyurulmasyd. Dernekteki genler, aralarna bir kiinin daha katlamsna sevindiler; kiraladklan yer nasl olsa bo duruyordu, zor durumdaki arkadalar pekala orada kalabilirdi, hem birinin evde srekli kalmas daha az gze batard.

rgte yeni alman Fethi Bey almalara evkle katld ve hayli de yararl olmaya balad, ok gemeden de bir yanda daha bulduunu bildirdi. Genler asl merkezlerinin yerini balamgta belli etmemek iin, gze batmayan bir yerde, Galata kprsnn yaknlarnda, sapa bir kahvede toplanlmasn kararlatrdlar. Fethi Bey yeni arkada oraya getirecek, dernek yeleri de onu uzaktan inceleyeceklerdi.

yeler kararlatrlan yerde bir araya geldiler. Az son-

44

ra da Fethi Bey yannda, szde yeni yanda olduu halde grnd. Ne yazk ki bu gelen yeni yanda, smail Paann yaverinden bakas deildi, yannda bir sr de jandarma getirmi ve onlar giri kapsnn nne sessizce yerletirmiti. Kendi ayaklaryla gzelce bir araya gelmi bulunan btn dernek yeleri hapishaneye gtrld ve ayr ayr hcrelere kapatdd, orada her biri bana gelecekleri rahat rahat dnebilirdi.

45

3. SRGN

Bakentin hemen yam banda, Boazm Avrupa yakasnn yemyeil bayrlar halinde ssz tepelere doru ykseldii ve bir yandan yaknlardaki Pera'y, daha telerde alabildiine yaylm stanbul'u, Asya yakasnda da servilerle kual skdar' gren bir yere, Sultan Abdlhamit hkmdarlk merkezini kurdurmutu.

Buras Yldz Saraydr, bal basma bir evrendir. Binalar, kkleri, kk saraylanyla koca bir kent, ayr sur emberiyle kual, yksek aalarla kapl bir park iine saklanm ta ve mermerden bir ordughtr. Saraym btn memurlar, subaylar ve hizmetkrlar aileleriyle birlikte, burada d dnyayla ilikilerim kesmi olarak oturmakta, ancak padiahn zel izniyle saray blgesinden dar kabilmektedir. Maazalar, tamirhaneler, mandralar, bostanlar, silhhaneler, -Abdlhamit hayvanlara dkn olduundan- yzlerce cins at barndran ahrlar, manej alanlar, hazinelerle dolu mahzenler, bir mze, bir rasathane bu esrarl surlarn arkasnda saklyd. Yalnz sekiz yz a saray halk iin ibamdayd.

47

Ve o da, Allahm yeryzndeki blgesi de gnll bir mahpus gibi, bu altn kafesin iinde otarmaktayd; neredeyse otuz yl olacak bir hkmdarlk dneminden soma, imdi erken ihtiyarlam bir adamd. Uzun boylu levent vcudu erilmi, yorgunluktan kmt.

Resmi kabullerde beyaz gderi eldivenler geirdii dikkati ekecek derecede kk elleriyle Sultan Osman'n klcna dayamyor, o zaman da klcn kabzas enesinin altna kadar geliyordu. Soyluluk belirtisi kartal burnu imdi bir akbaba gagas gibi, kupkuru yznden dar frlak hale gelmiti; knalanm ember sakalnn evreledii kafas olduundan daha byk, daha heybetli grnyordu. Genlik yllarnn ciddi bakl, iri gzleri imdi ukurlarna gmlmt; baklar bir eyler kolluyormuasna huzursuz, kukulu olmuta; geni azndaki donuk sevimli glmseyi, artk grnnn skntl kasvetim klan-dramyordu.

Hl Avrupa'nn en eytan diplomatlaryla boy l-ebilmekteydi; hasmn pes ettirmek ve kukla gibi oynatmak konusunda btn hileleri, btn dolaplar biliyordu, ama btn bunlar alt taraf sadece birer oyalamadan, adm adm geri ekilmek zorunda kalman sonu gelmez bir savunmann ypratma oyunlarndan baka ey deildiler. Avrupa illerinin bir ksmn, ayrca Msr' ve Tunus'u kaybetmiti; Franszlar Fas'a yerlemeye balamlard; Avusturya, Balkanlar'da ilerliyordu; Rus devi Panslavizmin tm

48

arlyla habire bastrmaktayd. Muzaffer Hristiyank Mslman dnyasnn mlkn elinden alyordu.

Zamana kar cephe alan, onu durdurmaya kalkann elinde iyilik ktle dnr, en temiz niyet felketle sonulanr. Abdlhamit elbette ki lkesini kurtarmak istedi, fakat zellikle de bu yzden trl tehlikeleri bana sard. -Daha sonralar anlalaca zere- doru bir tehisle, ancak kat bir otokratik ynetimin Osmanl mparatorluunu daha fazla paralanmaktan koruyaca kansndayd. Fakat bilgece monari ynetimi, koullarn basksyla zorbaca bir despotlua; belki de zorunlu olan diktatrlk, dayanlmaz bir zalimlie; iyi niyetle balayan her eyi gz altnda bulundurma abas, her zgr, her kendiliinden kprdan nleyen, her giriimi ktrmletiren bir basn halinde lkenin zerine ken bir vesayet dzenine dnmt.

Her eyi tek merkezden ynetme sistemi, en an bir kararllkla uygulanmt. mparatorluk ynetiminin btn iplerinin ucu Yldz kknde toplanmt; memurlar onun iradesini uygulayan organlar olmulard. Bu da elinin raporunda yazd gibi "Padiahn iradesi olmakszn koca imparatorluun iinde bir ta bile yere demez" demekti.

Bat'dan gelen milliyetilik dncesi, eitli halklan birletiren bir devlet ba iin zehirdi. Bu dnce ilkin imparatorluun temellerini saracak, sonra byyp balama yerlerini kaplayacak, arkasndan da -ilerde grlecei zere- btn yapy kertecektir. Bu da Abdlhamit'in

49

tam bir banazlkla niin milliyetilie kar ktn, vatan etiketi tayan her eyi niin zihinlerden silmek istediini ve niin vatan sznn aza alnmasn bile yasakladn aklar. Jn Trklere dmanl, onlarn eilimini acmaszca kovuturmas da bu yzdendir. Avrupa kkenli milliyet kavramna kar Abdlhamit, slmiyetin kay-natnc-birletirici dncesini karyordu. Bu dnceye yeniden canllk kazandrmak, artk iyice hz kesilmi bu harekete yeni bir atlm ruhu vermek yollarn aryordu. Byk Hicaz demiryolu giriimi yalnzca bu amaca ynelikti. Daha kolay balantr, daha iyi tama olana, Mslman dnyasnn drt bir yanndan hac kafilelerini kutsal kentlere -Mekke ile Medine'ye- gtrecek, bylece insan ynlarnn oraya rahata akmas, onlarn hepsini birlemi bir islmiyetin gc konusunda bilinlendirecekti.

Bu savunmada, bu artk elde tutulamaz hale gelmi olann korunmas iin btn glerin bir noktada younlatrlmas gereken durumda, yaplmas zorunlu eyler yaplmadan kald. Artk geciktirilmemesi gereken reformlar, iinde bulunulan zamann isterlerine, lml nitelikte uygun decei dnlm reformlar tmyle durdu. Bu alanda da aslnda iyi olan ey tersine bir duruma dnmt. Yeni bilimleri reten okullar alm, imdi ise bu okullarn yaratt yeni ruh tehlikeli olmu ve onu bask altma almak zorunda kalnmt. Ordunun yeni batan dzenlenmesine balanm, fakat lkeye arlan eitim uzmanlar hibir i

50

yapamaz hale sokulmu, bunlarn almalar -pek az istisnayla- kmaz yollara saptrlmt. Eitim amacyla yabanc ordulara gnderilmi subaylarn rendiklerini deerlendirmelerine izin verilmiyor ve dnlerinden sonra da hepsi imparatorluun cra blgelerine srgn ediliyordu. Bir donanma meydana getirilmi, sonra bu donanma limanlarda paslanmaya terk edilmiti; gemilerin denize almas, Avrupa'yla yakn temasa geilmesine yol aabilirdi. Oysa Batl dncelerin lkeye girebilecei btn kaplar smsk kapatlmal, btn delikler tkanmalyd.

Herhalde padiah da yreinin derinliklerinde btn bu abalarn bouna olduunu, dncelere kar savata her zaman gsz kalacan sezmi olmaldr. Bu gszlk duygusunun giderek bymesi, mizacmdaki kukulanma eilimini yllar getike patalojik bir evham haline sokmutu. Bunalan ruhunda bir patlama olmasndan kayglanmas, peini bir trl brakmayan bir korkuya dnm, yreini karartm, kendisinde bulunan stn zek, beceriklilik ve yorulmak bilmez alma gc gibi yksek yetilerini sekteye uratmt.

ki padiahtan sonra tahta k srasndaki koullar, iinde silinmez izler brakmt. Gzden den ya da kamuoyuyla atan hkmdar bertaraf etmek, Osmanl m-paratorluu'nda teden beri yaplagelen bir iti. Niye ona da benzeri bir yazg hazrlamnasmd? Nitekim baz sabahlar Yldz Kknn duvarlarna geceden Jn Trklerin

51

yaptrd yaftalar bulunuyordu, bunlarda Abdlhamit'in tahttan indirilmesi isteniyor, eer ksa zamanda bu yaplmazsa, kendisinin ldrlecei bildiriliyordu. Bu kadar iyi korunan saraynn ulalmaz inzivas iinde dahi, onun byle rahat yz grmemesine amamak gerekir. Her gece yatak odasn deitiriyordu, yata da hibir zaman ayn yerde durmuyordu; ancak birka yakn saraym karmak labirenti iinde padiahn nerede bulunduunu bilirdi. Yemekler kendisine mutlaka kapal ve mhrl kaplar iinde getirilirdi; yemeklere de ilkin yanndakilere tattrdktan soma el srerdi. Ondaki bir suikasta uramak korkusu bazen gln durumlara da yol ayordu. Bir defasnda, biraz delimen ve Jn Trk yanls tannan Fuat Paa huzura kmt. Tre gerei defa eilerek padiaha yaklarken, aya klcna taklp ne doru tkezlemi; bunu bir saldr sanan padiah, yarmdan hi eksik etmedii tabancasn ektii gibi ate etmi, bereket versin paa ciddi ekilde yaralanmamt.

Mnzevi hkmdar her eyden ve herkesten kukulanyordu, bunda da pek haksz deildi, nk hasndan kollarm en yksek mevkilere kadar uzatm bulunuyorlard. Ne var ki hibir tehdit, -bir cuma selaml treninde atdan gibi- hibir bombal suikast giriimi ve kendi hayat hakknda duyduu srekli kayglar onu yolundan dndremi-yor, aksine ayn dorultuda daha inatla, daha sebatla, daha srarla yrmesine neden oluyordu.

52

Her alanda gzetim, denetim ve zihinleri darya kar kapal tutma sistemi, bir rgtn kurulmasn da zorunlu klmt; bu rgt yllar getike byyecek dev bir kurulu haline gelecektir. killi padiah, halkn arasnda neler olup bittiini bilmek istedii gibi, tek tek herkesin kalbinden neler geirdiini de anlamak istiyordu. Bunun iin gzlere, evlerin duvarlarn delip ierisine bakabilecek gzlere ihtiyac vard. Bylece yava yava bir hafiyeler, casuslar, ispiyonlar ordusu dodu. Bunlar her yerde, her zaman hazr ve nazrdlar. Sokakta dilenci olup dikilirler, rhtmlarda gzlerini denize attklar oltadan ayrmayan balklar olurlar, en kibar evlerde ssl giysiler iinde uaklk ederlerdi. nsan bir eyler anlatt en yakn dostundan bile emin olamazd. Kimse kimseye gvenemiyor, herkesin kafasnda bir "acaba" sorusu rekleniveriyordu. Trk kahvehanelerinden birine tanmadklar bir adam girmeye grsn, herkes zaten yava sesle yrtt sohbeti kesip susard; konumalarn yeniden balayabilmesi iin, ncelikle bu yeni gelenin, sarayn hafiyelerinden biri olup olmadnn anlalmas zorunluydu.

Her gn adm "curnal" denilen raporlardan bir sepet dolusu Yldz Kk'nden ieri girerdi. Raporuna yazacak ey bulamayanlar, uygun bir ey uydurmaktaydlar. Her habere karlk ok iyi para deniyordu. Bu konuda padiah "sterlerse benden alsnlar, yeter ki sadece hizmet etsinler" diyordu.

53

Nitekim onun hizmetinde bulunanlar bir servet sahibi olabiliyordu. Sultan parayla ve zengin armaanlarla yandalarnn sadakatm garanti altna almak istiyordu. Her despotlukta olduu gibi, onun da evresinde bir saray klii, her dediini onaylayan kuklalardan bir grup meydana gelmiti. Bunlarm hepsi gizli polisin ba Fehim Paa tipinde vicdansz, dayanln llerin ok tesinde a gzl, herkesin nefret ettii, berbat kiiler deildi. stanbul'un bu korkun adamdan kurtulmasn salad iin, Alman Bykelisi Mareal von Bieberstein, o gne kadar kamuoyunun kendisinden esirgedii sevgiyi kazanmt. Fehim Paa bir Alman tccara kar yasad ilemlere kalknca, Mareal btn arlm ortaya koyarak paann cezalandrlmasn istemi ve padiahn bu gzdesi btn haremiyle birlikte Bursa'ya srgne gitmek zorunda kalmt. Padiahn yakn evresinde stn yetenekte kafalar da vard; Suriyeli kurnaz tilki zzet Paa ile gerekten karakter sahibi olan, saraym geni yetkili genel sekreteri Tahsin Paa bu nitelikte kiilerdi. Abdlhamit elbette ki evresine sadece deeri sftr kimseleri toplayacak kadar alk deildi. Her dilekenin, elde edilmek istenen her ayrcalk isteminin en yksek kiiye ulaan yolu bulabilmesi iin, vklce bahilerle yalanmas eskiden beri kklemi bir gelenekti. O zamanlar Avrupa lkesi Rusya'da da durum bundan pek farkl deildi.

Gizli yardmc glerin binlcrcesine yaplan deme-

54

ler, verilen dller ve sadkane" hizmetlere karlk gsterilen cmertlikler, elbette ki tutar yksek rakamlara varan bir paraya mal oluyordu. Buna eldeki paray hovardaca harcayp hesapl kullanamamak gibi Trklere zg zelliin Abdlhamit'te ok belirgin ekilde bulunuu da ekleniyordu. Maliye periand, kasalar bo kalmt. Yabanc sermayenin gelmesi zorunluluu domutu. Gelgelelim Paris ve Londra'nn bankerleri Osmanl devletine gvene-miyorlard. Bunlar tatl paracklarn ancak devletin maliyesini de kontrol altna alrlar, vergilere ve gmrk gelirlerine pein haciz koyarlarsa verebileceklerdi. Bylece "dette publique" Dyunu Umumiye kuruldu. Yabanc lkelerin Trkiye'de gerekletirdikleri borlar ynetimiydi bu, Trkler iin haysiyet kinci bir durumdu; bir yardmdan ok, ileri daha da karmaklatrmak iin bir bahaneydi.

Postaneler ok sk gzteleniyordu. (Gizli haberlemeler iin bereket versin, yabanc postanelerin kapitlasyonlar gerei dokunulmazlklan vard ve bu ayrcalklarn da titizlikle koruyorlard). Telefon kurulmasna izin verilmeyen bir haberleme arac sayldndan stanbul'da yasakt. Basma ok kat bir sansr uygulanyordu. Bu da kimi zaman umulmadk sonular dourmaktayd. Baz eyler basnda yer alamazd, rnein bir hkmdarn suikast sonucu ld haberi asla verilemezdi; bunun yerine sadece ld yazlrd. Nitekim Lucchenis cinayeti dolaysyla da haber "Imparatrie Elisabeth Cenevre'de ld"

55

diye verilmiti. Yalnz burda bir sonraki cmle sansrn gznden kam ve yukardaki habere bal olarak herkes u cmleyi de okumutu: "Olay btn Avrupa'da genel bir infial uyandrmtr."

Fakat bunca hesaba gelmez giderlere mal olan, bu kocaman haberalma aygtm iletmek aslnda bir ie yaramyordu. Grld zere komplolar, bask rejiminin rts altnda ptrak gibi ieklenmekteydi.

Sulu gen subaylar demir parmaklklar ardna kona-l birka hafta gemiti. Tek tek kapatldklar hcrelerinden Yldz Kknn sar duvarlarm seyredebiliyorlard. Bylesine bir durumda insan gerekten rkten bir manzarayd bu. Durumlar hi de i ac deildi. Gizli eylemleri konusunda ynla kant eldeydi; kaamak yollara saparak kem km etmenin artk yaran olamazd. Bekleyebilecekleri en hafif ceza ordudan kovulmalanyd, ka yl srecei kestirilemez bir zaman iin ortadan kaybedilmeleri de olasyd.

Genel mfetti Byk smail Paa soruturmay bizzat ynetiyordu. Ona gre olay ok vahimdi. Orduya artk gvenilmezse, isyan ruhu ordunun iine bile girmise, devletin hibir dayana kalmam demekti, bu da sonun balangc olurdu, bu adan paa hi de haksz deildi. Bu yoldan padiah etkilemeye urayor ve sulularn bakalarna ibret olacak ekilde cezalandrlmasn istiyordu, bir

56

yandan da Harp Okulu Komutan Rza Paa'mn daha nceden gerekli gzetimi yapmadn da ima etmeye alyordu. Eski hasmnn nfuzunu krma frsatn teden beri hep arayp durmutu zaten.

Bylece aylar geti. Mustafa Kemal'in annesi Zbey-de Hanm stanbul'a koup gelmiti. Fakat ona olunu gstermediler, trl korkularn arl altnda ne olacan beklemek, hep beklemek zorundayd. "te o zaman" diye anlatr Mustafa Kemal, "ok alamaktan gzlerinin grme gc azalmaya balad."

Bu srada Yldz Kk'nde sessiz bir sava cereyan etmekteydi. Rza Paa nasl bir tehlikenin kendisini beklediini biliyordu. zenle saklamaya alt liberal grlerine ramen, efendisinin sevgisini kazanm bulunuyordu. Abdlhamit'in ona ihtiyac vard, hem de yine smail Paann gzetimi iin ihtiyac vard; insanlar byle karlkl birbirlerine kollattrmak, vehimlerle dolu bu hkmdarn teden beri bavurduu bir yntemdi. Rza Paa eski rencilerini savundu ve onlarn sadece genliin verdii dncesizlikle byle bir lgnca budalala saptklarn ileri srd. Ordu byle ok iyi yetimi subaylarndan yoksun braklamazd; zaten bu olay yksek rtbe ve yetki sahibi baz kimselerin, ordu iinde kendilerine yandalar kazanmak iin altklar izlenimi vermekteydi.

Abdlhamit birbirine elme takmaya uraan bu karlkl abalara iinden sevinmi olabilir. Ordunun st d-

57

zey komutalarnn birbirleriyle byle atmas onu memnun ediyordu; bu geimsizlik onlarn taht tehdit edecek ekilde birlemelerini engelliyordu; nk amcas Abd-laziz bylesi bir birlemeyle drlmt.

Her iki generali de incitmeden, ama birini dierine tercih ettii izlenimini de vermeksizin, majesteleri olduka balayc ortalama bir kar yol buldu. Ksa bir sre soma padiahn iradesi yaynland; bunda sulularn geri dnmelerini olanaksz klacak ekilde uzak yerlere srgn edildikleri bildiriliyordu.

Yirmi drt saat soma da Mustafa Kemal, muhafaza altnda, kendisini atand yere gtrecek olan vapura bindirildi. Biraz uzaktan, yzn rtm olarak annesi onu izlemekteydi. Oluyla vedalamasna izin verilmemiti. Uzun zaman kyda durup kald, bu uada vapur, btn yolcularn tamd ve bugn olunun bronz bir heykelinin bir zamanlar sultanlarn bahesi olan yerde, yeillikler arasnda ykseldii Sarayburnu'nu dnp gzden kaybolmutu.

Sekiz gn sren bir yolculuktan soma vapur Beyrut'a vard ve gen kurmay yzba atand garnizona gitmek zere am yolunu tuttu. Suriye'nin eskiden beri nl bu bakenti dz bir ukur vadide uzanr; epeevre drt bir yan cenneti andrr bahelerden bir elenkle kualdn; bu gleryzl yeilliin ortasnda camilerin renk renk inileri ldar; btn bunlarn zerinde ltlar saan masmavi

58

bir gk kubbe vardr. Bir zamanlar Araplarn dnya imparatorluunun ilk parlak anda, Emeviler grkemli saraylarn burada kurmular, kenti bir yandan silh akrtlar doldururken te yandan buray bir bilim merkezi, gzel sanatlarn ok gelitii bir yer yapmlard. Halifelerin daha sonraki bakenti, Harun l-Reid'in nl Badat' nemini yitirip voksulluun kucana derken, am kenti yzyllar boyu hep gelimiti. Bir zamanlarn kudret ve grkeminin tanklar hl sapasalam ayaktayd; gemiinden gurur duyan bir halkn emelleri burada rlyor, umutlan burada boy atyordu.

Suriyeli zengin iadamlarnn konaklannda dillerde dolaan yeniden canlandrlacak byk Arap mparatorluu dncesiydi. Burada eski byk bir kltrn doruklarndan aaya, Trk fatihlere kmsercesine baklyor, ancak bir yandan da onlara yaltaklk edilmesi de unutulmuyordu. Btn Mslmanlar birlemeliydi, elbette; fakat bu birleme, eskiden olduu gibi Araplann nderlii ve bir Arap halifenin bayra altnda olmalyd; buna layk olan da, uygarlamalan bile bir lde slmiyet sayesinde gereklemi bulunan Asyal istilaclar deil, Araplard. l-lerdeki bedeviler, bu ebedi kentin grntsn, kalplerinde gelecei mjdeleyen bir hayal olarak korumaktaydlar. Bu bedeviler arada srada bir patrt, bir grlt ayaklanrlar, o zaman Trk ordusunun bezdirici, fakat gevek basksn sarsmak iin cesurca, hatta umutsuzca saldmlara kal-

59

kstklar bile olurdu. Ancak byle bir ie de ister istemez kendilerine verilmi ve kskanlkla koruduklar zgrlklerinden, atalarnn tresine uyarak oymaklar aras sonu gelmez vurumalarda bitkin dmek iin yararlanmadklar zamanlar giriirlerdi.

Gneyin bu ok hareketli merkezi, gerekten rahat bir srgn yeri saylabilirdi; aslnda buras kurnazca bir amala seilmiti. Mustafa Kemal ve arkadalar gibi siyasal bakmdan kabna samayan genler, burda giriim enerjilerini devlete daha ok hizmet edecek bir tarzda harcayabileceklerdi. Arap illerinde hibir zaman tmyle sona ermeyen, fakat son gnlerde de hayli sklam bulunan ayaklanmalardan biri yine balamt.

Bu sefer sra Havran Drzlerindeydi; bunlar kkenleri tam bilinmeyen bir halkt, srlarla dolu bir dinleri vard, Mslmanln Hristiyan eilimli bir eidiydi bu. Feodal beyleri, oymak eyhleri daha stn bir otoriteye boyun emekten holanmyordu ve krallar gibi yrtmek istedikleri bana buyrukluklanyla ket vurmaya kalklnca, her seferinde hemen ayaklanyorlard.

Mustafa Kemal bir svari alayna verildi; asilere kar dzenlenen cezalandrma seferine katld. Byle seferlerde yaplan kk savalar ok yorucu oluyor, stelik pek az n kazandryordu, fakat askerlik sanatnn trl uygulmalan reniliyor ve insan kurunlarn vzldamasna altryordu.

60

Birka ay boyunca Suriye ve Filistin'de, Halep'ten aalarda Kuds'e kadar, oradan oraya dolald, nk baka bedevi oymaklar da Drziler gibi kavranmak eilimi gstermilerdi. lkedeki dzene kar bir kimse iin, bu ilk sava deneyimlerinden daha da nemlisi, ordan oraya dolald srada Abdlhamit memurlarnn ynetim tarzna ilikin edinilen izlenimlerdi.

llerde tam yetkili efendi valiydi; imparatorluun bu padiah vekilleri bir hkmdar gibi yaamaktaydlar. Haremleri iin gzel erkez kzlar, ahrlar iin safkan Arap atlan ve hkmet binalan ini de kymetli Acem hallar satn alyorlard.

Gzel vakit geiriliyordu. Gnein batmasna yakn bir saatte, yardmclan ve dostlan valinin konanda, bir bakr sininin etrafnda lkenin geleneksel aperatifi "ra-k"y imek iin toplanyorlard; sininin st aynca eit eit bol baharatl mezelerle donatlm oluyordu. iliyor, mezelerden biraz alnyor, sigaralar tttrlp undan bundan sohbet ediliyordu. Daha sonra da, zaman gelince, ekselans vali ellerini rpnca, uaklar asl yemekleri getiriyorlard: Oh, oniki eit yemein arkasndan bol erbetli tatllar veriliyordu. Sonra da kahveler iiliyor, sohbete devam edilirken yine bir hayli sigara tttrlyor, derken hareme geilebilecek kvama geliniyordu.

Gndzleri ge saatlere kadar uyunuyordu, leden soma iki, saatli bir zaman hkmet ilerinin bitirilme-

61

sine yetmekteydi. Gne ufka doru kaymaya balar balamaz, vefal dostlar yine bir araya geliyordu. Daha alt derecede blge yneticileri olan mutasarrflar ve kaymakamlar da, byklerin rneine uyarak, kendi olanaklar lsnde ayn eyi yapmaktaydlar.

Byle olmakla birlikte ynetimin yrtlmesinde herhangi bir beceriksizlik ya da aklszlk yoktu, vali paa insanlara nasl davranlacan ok iyi biliyor ve halkn zelliklerine sayg gsteriyordu. Kendisine kafa tutulmad srece gleryzl, iyi kalpli bir beyefendiydi; herkesi nezaketle kabul eder; ortaya kan anlamazlklar glmse-meyerek tatl diliyle zmlemesini bilir ve ikyetleri dosta bir sabrla dinlerdi. Yeter ki kusurlarn dzeltilmesi iin srar edilmesin.

Bu arada yollar km, kprler yklm, ormanlar kaybolmu, limanlar kumla dolmu, lke sszlamtr. Bylesi kayg verici durumlar vali paa hazretlerine arze-dilince, bunlarn kendisini ilgelendirmediini sylemekle yetinecektir; onun grevi sadece dzeni korumak ve vergi toplamaktir. Hem olaann dndaki haller iin elde hibir padiah iradesi de yoktur.

Kk savalar sona erince gen kurmay yzba, Ab-dlhamit'e kar gizli savam daha derin bir inanla yeniden yrtmeye koyuldu.

Yafa, Kuds, Beyrut ve am komutanlk kararghlarnda kendisiyle ayn grte yeterince arkada vardr.

62

Bunlar Kemal'in inandrc telkinleriyle ibirlii yaptlar. Plnlan Filistin ve Suriye'nin her yannda devrimci hcreler oluturmakt. Fakat bu pln yerinde sayd, gizli dernek n-ayak olanlardan ibaret kald. Arap halknn milliyeti bir Trk hareketinden yana olmad ok gemeden aka anlald. Daha soma devleti ynetecek olan gen subay bu olgudan gereki sonular karmtr.

Makedonya'ya dnmek arzusu gittike arlk kazanmaktayd. Orda bulunan 3. Orduda -yaplan gzetime ve alman bunca nleme ramen- ordunun btn ilerici ele-manlan yava yava bir araya gelmekteydi. Selanik siyasal adan dindalann Mekkesi olmuta.

Fakat bu mayalanma merkezine, srgn karanna ramen atanmak isteyen, ncelikle yksek rtbeli bir kaync bulmak zorundayd. Selnik'de topu generali kr Paa vard, hem padiahn gzne girmiti, hem de ateli bir yurtseverdi. Yzba Kemal ona bir mektup yazd, grmelerini aka belirtip arzu ettii nakil iinde yardmm rica etti.

Haftalar geiyor, hibir cevap gelmiyordu. Sonunda bir le vakti, garnizonunda grevli bulunduu Yafa'da kladan karken tanmad biri eline bir pusula tututurdu, ktta unlar yazlyd: "Selnik'e gelmeye al, orda destek bulacaksn."

Bu lakonik ve belirginlikten yoksun haber, nice zamandr bekleyen istee arabuk kesin bir biim verilme-

63

sine yetti. Bir, iki gn iinde gerekli hazrlklar tamamland; arkadalar paraca yardmda bulundular; Yafa Komutan Binba Ahmet Bey, srgnn garnizonda bulunmad farkedilecek olursa, tam zamannda haber vereceini vaat etti. Bylece Mustafa Kemal Avrupal turist klna girerek Msr-Yunanistan zerinden gizlice Selanik'e gitti.

Daha kente vard gnn akam, ge vakit kr Paay ziyaret etti.

Paa, srgn subay karsnda grnce biraz ard; yollam olduu kehanete benzer direktifiyle usulne uygun bir atamay kasetmiti. Garnizondan bu ekilde hodbehot uzaklamak kendisinin uygun grecei bir davran olamazd; stelik baz nedenlerle hi istemedii baz soruturmalara da yol aabilirdi. Bu bakmdan gen subay iin yapabilecei hibir ey yoktu. Bu srada yeni tand gen subay iyice gzden geirmiti; ondaki gzpeklik ve dncelerini en belirgin, en apak tarzda dile getirii houna gitmi olmaldr. Bununla birlikte kendisine derhal geri dnmesini tlemeyi de unutmad.

Selanik'e byk umutlarla gelmi olan gen subay hayal krklna uramt, ok daha etkin bir destek greceini sanmt. Ancak yine de geici bir sre iin Selanik'te kald; kendi bana Suriye'deki gibi bir dernek kurmay dnyordu; bu amala yanda kazanma abalarna giriti. Fakat sanki grnmeyen bir g kendisine engel oluyor gibiydi. Grt kimseler ekingen darvamyor, kaamak-

64

l cevaplar veriyor, gerek rengini belli etmekten kamyordu. Bu arada Mustafa Kemal gizlice gzetlendiini de hissetmiti, trl sorularla kendisini yoklayp snyorlard.

Sonunda muammann zmn buldu. Yaknlk kurduu eski bir okul arkada, gnn birinde ona srr aklad, "rgt" kendisini yelie kabuln uygun grmt. Gen devrimci daha soma n kazanacak olan ttihat ve Terakki komitesinni varlm ilk kez byle iitti.

Gizli Jn Trk birliMerinin en gls olan bu rgt Paris'te kurulmutu ve merkezi de ordayd. Kendiliklerinden ya da darda kalarak srgn hayatna itilmi Trkler, Fransz bakentinde kuvvetli bir grup oluturmulard; bunlar ounlukla yazarlar, gazeteciler, eski retmenler ve niversite rencileriydi, yani devlet ilerinin yrtlmesinde hibir uygulama deneyimi bulunmayan kimselerdi, ancak grlerinde ve eilimlerinde ok arydlar. Manevi donanmlar Fransz dnr'Auguste Comte'un rasyonel pozitivizminden kaynaklanyordu. Kendilerine tutarl merkeziyetiliiyle Fransz demokrasisini model almlard; siyasal silhlarn byk Fransz devriminin tarihinden karmaktaydlar; inanlar o gnlerde Avrupa'da henz sarslmam geliim dncesinden besleniyordu. Bu dnceye gre, her eye gc yeten akl, insanln srekli ilerlemesini salamaktayd.

Grubun nderi Ahmet Rza Beydi; vakur, kibar grnl bir adamd; hem zeki, hem de ok geni kltrly-

65

d, fakat yurdundan uzun sre uzak kal yznden halknn karakter zelliklerini doru deerlendirmek yetisini yitirmi bulunuyordu; Bat modelini tpatp lkesine aktarmak istiyordu; ok bilgili olmak duygusu iinde fazla kibirliydi ve arabuk nobranlaan bir hogrszl vard.

Kesin grleri, radikal program, hzl propaganda almalar sayesinde Paris komitesi yava yava stnlk kazanm ve Jn Trk hareketinin manevi ba olmutu. Grubun organ "Meveret" gazetesi ok sayda baslp yabanc postaneler kanalyla stanbul'a sokuluyor, ordan da btn lkeye gizlice datlyordu. Propaganda bildirileri ve program yazlar da ayn yoldan lkeye girme olana buluyordu.

Daha kk, ikinci bir grup da Abdlhamit'in yeenlerinden biri olan Prens Sabahattin'in nderliinde Berlin'de stlenmiti. Bunlar lmllarda; Jn Trklerin sa kanadyd; ounluunu eski naznlar ve yksek dereceli memurlar oluturuyordu, yani siyasal deneyimleri vard, fakat apak bir programdan yoksundular. Balca dnceleri Almanya modeline uyularak, ynetimde gerekletirilecek geni bir ok merkezciliin - ademi merkeziyetiliin Trkiye'ye uygulanmasyd. Osmanl mparatorlu-u'ndaki eitli halklarn ve rklarn, Alman federal devleti tarznda bir uzlama ortam iinde birletirilmesini amalyordu. Paris komitesinin karsnda Berlin grubu

66

li olan etkileme gcnden yoksundular; stelik belirsiz grleri de yurttalarna tm yabanc gelmekteydi. Nesiller boyunca Fransz dncesini benimsemi aydnlarn ou, siyasal inan retileri bakmndan Bat Avrupa'nn tutarl demokrasisinin ekim alam iinde bulunuyordu. Prens Sabahattin grubu ancak daha somalar, muhalefete itilip "liberal" partinin ekirdeini oluturduklar zaman nem kazanacaktr.

Fakat asl devrimci potansiyle ve itici g yine lkede, eitli kentlerdeki yerel komitelerdeydi. Bunlarn iinde en ok da Selanik komitesi etkili olmaktayd. Bir ksm din adamlaryla baz memurlar da bu rgtteydiler; kendi gayretiyle posta datclndan telgraf memurluuna ykselip, daha soma da sadrazam olan Talat Paa bunlardan biriydi. Ama asl arlk aydm subaylardayd; bunlar sayesinde ordu, dolaysyla en gl iktidar arac ele geirildiinden, karar ve sonu zerinde etkili olacak kesimi oluturuyorlard. Bu subaylarn byk ksm, pek saygn bir kimse olan General von der Goltz gibi Alman eiticilerin ynlendirdii askeri okullardan yetimi, hatta birka yl Almanya'da da hizmet grmlerdi. Enerjileri, inat kararllklar, metot sahibi olular ve rgtleyici ruha sahip bulunular kukusuz bundan ileri geliyordu. Ancak devlet teorileri ve siyasal savan dnsel donatm bakmndan tmyle Fransz zihniyetine gre ynlenmi Paris komitesine balyddar. Bylece birbirinden farkl iki kaynak-

67

f

tan beslenerek, Jn Trklerde balangtan itibaren, belli bir ikilik meydana geldi; bu ikilik daha sonralar iktidara getikleri zaman askerlerle hkmet yneten "siviller" arasnda kesin bir ztlkla ifadesini bulacaktr.

Bu yerel komiteler propaganda eyleminin asl yknn stlenmilerdi: ilerini de olaanst bir dikkate y-rmet zorundaydlar, nk padiahn her yanda gz, kula vard ve bol keseden armaan edilen altnlarn parlts da son derecede batan karcyd. Gizli almak konusunda Mason localar, zellikle de Selnik'de bulunan talyan Byk Dou Locas ok elverili bir paravana oldu. Liberal Mason localarnda moral destek buldular; toplantlarm onlarn casus gzlerine kapal odalarnda yaptlar; birok yandalar zaten masondu; yenilerini de bu yoldan kazandlar; rgte almacak adaym seninde smava yntemi kullanlyor ve masonlarn gizli yrtlen haberleme kanallar sayesinde stanbul'la, hatta padiahn saraynn iindekilerle srekli balant salamyordu.

rgtlenmede mason localar model alnmt. rgte kabul edilme uzun uzadya smamalar ve bir hayli sre gzetlenmeden soma olabiliyordu. Yeni birini rgte sokan kimse, onun gvenilir kii oluuna kendi hayatm ortaya koyarak kefil olmak zorundayd. Yksek dzeydeki yneticiler karanlkta kalmaktaydlar. Komitece verilecek direktiflere kaytsz artsz uyulmas gerekiyordu. yeler Kuran'a el basarak ant imek suretiyle rgte balanmlard, ihanet edenler gizli mahkeme nne kanln d.

68

Mustafa Kemal'in bu rgtte ykseke mevkilere km olmas ihtimali pek pheli grnyor, kendisi de bu konuda bir ey sylemekten kanmtr. Fakat uras kesindir ki, o gnden itibaren kendi basma bir eyler yapmaktan kanm ve bu byk rgt iinde yardmc olmaya almtr. Ancak tm almalarnda geri plnda kalmaya dikkat ediyordu; ortalkta fazla grnmemeliydi; giritii kt siyasal eylem henz hatrlardayd; komiteden kendisi iin bir eyler yapmasn umuyor ve bekliyorduk Sonunda stanbul, gelmesi yasak edildii halde Selanik'te bulunduunu haber ald ve derhal tutuklanmasm emretti. Komutanlk emir subay, daha soma iileri bakan olacak olan Cemil Bey tutuklama iinin en fazla iki gn daha ertelenebileceini ona bildirdi. Bu durumda bir an nce yola kmak, uzun fakat gvenli yoldan Yafa garnizonuna dnmek gerekiyordu.

Ne var ki tutuklanma emri Yafa'ya da gelmiti. Binba Ahmet Bey onu gemide karlad, niforma ve dier donatm iin gerekli eyleri yannda getirmiti; hi durak yapmadan yolculuk devam etti. Hafiyelerden syrlabil-mek iin tek bir kar yol vard: Bir sreden beri Trkiye ile Msn-Ingiliz hkmeti arasmda bir snr anlamazl srp gitmekteydi. Uza grne ngilizler, korumalar altndaki lke adna btn Sina yarmadasndan baka, K-zldeniz'in kuzeydou ucundaki Akabe limam ve kenti zerinde de hak iddia ediliyorlard. Buras Arap dnyasnn orta kesimi iin bir giri yeriydi. Trkiye ise stratejik

69

adan Akaba'y elinde tutmak istiyordu. Anszn yaplabilecek bir saldry nlemek amacyla da oraya birlikler sev-ketmiti. Kemal doruca burdaki birliin kararghna gitti ve lkda olan arkada Ltfi Beyin emrinde bir birliin komutasm stlendi.

Bu srada Yafa komutam da stanbul'a Yzba Mustafa Kemal'in izinsiz grevinden ayrld yolundaki sylentinin bir yanlgdan kaynaklanm olmas gerektiini, kendisinin birka aydan beri Sina cephesinde Bir-Seba'da bulunduunu bildirdi. Dorudan doruya Bir-Seba'daki komutana, yani Ltfi Beye durum sorulunca, o da Yafa komutannn bildirdiklerini dorulad.

Akaba anlamazl Trklerin lehine zmlendi, kent ve liman onlarda kald. Mustafa Kemal de -gelenee gre Hazreti Yakub'un olunu ziyaret iin Msr'a gitmek zere yola kt yer olan- Bir-Seba'dan am'a dnd. Bundan somaki gnlerde de daha kurnazca hareket etti, hibir eyleme kalkmad gibi, adn naho biimde hatrlatabilecek her eyden kamd. Kendisi hakknda izin verilmemi eylerle urat kansn uyandrabilecek hibir davramta bulunmad, mevcut dzenden honutsuzluunu gsteren bir ey sylediini de kimse iitmedi. Komutanlar gen subaym byk bir feragatla kendisini yalnzca askeri grevlerine adadm ve gelecek iin ok eyler vaat eden bu kurmayn, artk gerekten dikkati ekecek

70

derecede ortaya km olan yeteneklerini gstermesinde hibir salanca bulunmadm bildirdiler. Yldz'daki byk efendi, verilen srgn cezasnn umulan iyiletirici etkisini yapt kansna varmt. Bylesine olumlu ekilde tezkiye edilen subay da kolaas rtbesine terfi ettirildi.

Aradan bir yl geti. Bu sre iinde Makedonya komitesi, artk iyice yaklam bulunan kesin karar gn iin kullanlabilecek btn gleri safna ekmi bulunuyordu. Resmen nakil yaplaca yolunda am'a imada bulunuldu. Kulis arkasmdaki abalar olumlu sonu verdi: Yapt bavuru uygun grlen Mustafa Kemal Sel-nik'de 3. Orduya nakledildi.

Bu arada Balkanlardaki hava frtna ykl bulutlarla kararmt. Makedonya uzun zamandr Avrupa'nn bir trl zemedii bir sorun olmutu. Duruma egemen olmak iin harcanan btn abalar -ou kez drste dav-ranld halde- ileri sadece daha da karmak duruma sokmutu.

Ortada ncelikle bir milliyetler sorunu vard. Yarmadann Trklerin elinde bulunan kesimi, hemen btn Balkan halklarnn temsil edildii, deta bu konuda rnek diye gsterilebecek bir blge durumundayd. 19. yzyl boyunca bu blgenin evresinde, Osmanl Imparatorlu-u'ndan ayrlma bamsz devletler kurulmutu. Bu milli devletler tutarl biimde daha fazla byme abasndayd-lar. Blgede bulunan soydalarnn yardmyla Makedon-

71

ya'y topraklarna katmak istiyorlard. Batda Adriya Denizime, gneyde Ege Denizime snr oluturan lke, gerekten istenmeye deer nitelikteydi; stelik kuzeyde skp kalm devletlere, byk apta gerek duyduklar denizlere alma olana da vermekteydi.

Bu devletler soydalar olan aznlk halklar kkrtarak ve el altndan destekleyerek Makedonya'da sava rgtleri kurdurmulard, bunlar birleme yolunu aacak blgesel zerklik iin arpan etelerdi. Bylece herkesin herkese kar yrtt bir eteler sava srp gitmekteydi. Kuzeyden bastran Slvcla kar, gneyden Yunanistan savunma yapyordu. Bulgar komitaclar Yunan Ant-harteslerine kar dvyor; Suplar Bulgarlara kurun atyor; Mslman Arnavutlar dalarndan inip Hristiyan halklarn tmne kar savayordu. Soygun, yama, adam karma, cinayet her gnk olaan eylerdi. "Makedonya'da Karklk" bal yllardan beri Avrupa gazetelerinin ilk sayfalarnda ikide bir yer alan, gedikli bir balk olmutu. Babali bu durumu nlemekten acizdi. Reform isteklerine ciddi biimde raz olamyordu, nk milliyetler sorununda verdii her dn, -Dou Rumeli ve Girit'te grld gibi- ayrlmalar kamlmaz duruma sokuyordu. Bir defasnda kimsenin dinine, mezhebine bakmakszn, enerjik biimde nlemler almaya kalklm, o zaman da btn Hristiyanlk dnyas din kardelerimiz susuz yere baskya uruyor diye ayaa kalkmt.

72

Durum gerekten kangren hale geldiinden, Avrupa devletleri asayiin dorudan doruya kendilerince salanmasn dndler. lgili byk devletler, Avusturya ile Rusya, 1903 de Mrzsteg'de bir antlama yaparak,. Makedonya'da ortaklaa bir jandarma rgt kurmay kararlatrdlar. Fransa ile ngiltere de onlara katld, Almanya sadece dolayl biimde yardmc olmakla yetindi, talya ise sadece st ynetimde grev ald. Ne var ki bu uluslararas itfaiye de, tehlikeli yangn merkezini sndremedi. Her baharla birlikte etelerin sava yeniden balyordu. Aslnda hibir yaran bulunmayan yabanc jandarmann, sadece Trkiye iin onur kinci olmas bakmndan bir nemi vard.

Balkanlar yeni uyanan emperyalizmin apraz atei al-tma girince, durum daha da apraklat. 20. yzyln ilk be yl geride kaldnda, Avrupa politikasndaki byk yn deitirmeler etkisini gstermeye balad. ngiltere kendi geni smrge imparatorluunun her parasn gvenlik altna almak zere harekete geti. Fransa'yla anlaarak Msr'a karlk Fas' bnakt. Bu oldu bitliyi izleyen Algeciras konferansmda Almanya ilk diplomatik yenilgisine urad.

Rusya ise Uzakdoudaki yaylmas Japonlann zaferiyle kesildiinden, yeniden batya ynelmi ve Balkana-larla stanbul'a ilikin eski plnlanna dnmt. ngiltere geleneksel dmann abuk kazanmay baard. 1907 Antlamas yine Mslman dnyasnn srtndan her iki

73

tarafn isteklerini gz nnde bulunduruyor ve birbirlerinin alanna girmelerini nlyordu.

O gnlerde dnya politika sahnesinde ba aktr olan ngiltere Kral Eduard VII. durup dinlenmeden bakentten bakente dolayor, byk oyunun figrlerini yerli yerine koymaya urayordu. Rusya'yla ngiltere dnyay aralarnda bltrmlerdi, ikisinin snr izgisi zerinde bulunan Yakmdouda, ncelikle Orta-Avrupa devletlerinin geri itilmesi gerekmekteydi. Bunlarn bamda topraklarm durmadan geniletmeye uraan Avusturya, soma da Almanya geliyordu. Almanya'nn Trkiye'yi ekonomik bakmdan fethetmeye balamas ve Badat demiryolunu yapmas, ngiliz plnlarn dorudan doruya aksatmaktayd.

Kral Eduard, Makedonya sorununu kendisi ele ald. Byk devletlerle ortaklaa ynetilen lkede, Orta-Avrupa'ya kar bir eit set oluturmak istedi; ayn zamanda -hedefine bar yoldan ulamay umduundan- bu blgeyi srekli tehdit eden sava tehlikesini de bu ekilde gidermeyi amalyordu. Yabanc jandarma rgtnn ardndan Avrupa'nn mali kontrol geldi. Padiah hkmdarlk haklarnn kstlanmasm gnl rzasyla onaylamaymca, donanmaya bir gsteri seferi yaptrlarak yeni dzeni kabule zorland; Trkiye iin yeni bir onur krc durumdu bu. Gelgelelim bandaki belay defetmesi iin baka aresi de yoktu. nk ilgili byk devletler grne gre g birlii yapm durumdaydlar. nc ve son bir nlem ola-

74

rak da Makedonyada Avrupal bir yksek adalet divan kuruldu. ngiliz kralnn ateli abalar sayesinde hkmetlerin ou bu dorultuda kazanlm bulunuyordu; sadece Rusya, o da kendi plnlarm uygulamak istedii iin duraksamaktayd. Padiah oyalama yollarna saparak zaman kazanmay denedi; bu arada bir are bulurum umudundayd. Jn Trkler gerilim ykl bir dikkatle Eduard VII. ile Abdlhamir arasndaki delloyu izliyorlard.

Japonlarn hi umulmad halde Rus devini yenilgiye uratmas, Trk milliyetilerinin umutlarn yeniden glendirmiti. Plevne ve pka kahramanlar imdi Port-Arthur ve Mukden gibi isimlerde yemden ayaa kalkmlard. Bu isimler kk bir Doulu halkn da, byk Avrupa devletlerinin en gllerinden biri karsnda zaferler kazanabileceini gstermekteydi. Japonlar bir rnek ve parlak bir model olmulard: Onlar kendi gleriyle yenilenmeyi, her eit yabanc mdahale ve himayesine kar koymay baarmlard. Osmanllarn dnya imparatorluundan elde kalm olanlarn kurtarlmas gerekiyordu. slmiyet de imdi kitleler zerindeki manevi etkisinin btn gcyle bu amacn arkasnda yer almalyd.

Fakat Abdlhamit'in istibdad her eit milliyeti hamleyi kstekliyordu; daha da kts gszln yabanclarn hrs karsmda fazla belirgin biimde aa vurmakta, diplomasideki bunca ustalna ramen yine de hep gerilemek, zorunda kalmaktayd. Onun sistemi btnyle

75

nefret uyandrm, kendi kendisini rtmt. ve d politika iice birbirini etkiliyor, devlet motorunu iki kat fazla zorluyordu. Mustafa Kemal 1907/1908 knda Makedonya'ya gelince, daha da glenmi bir evkle gizli rgtn gelitirilmesi ve ordunun kazanlmas iin almaya koyuldu. Kesin sonuca ulalacak ann pek uzakta olmad hissedilmekteydi.

3. Orduya atanm olan Mustafa Kemal Selnik'deki kararghta kald. Aym zamanda Makedonya demiryollarnn denetlenmesi grevi ona verilmiti. Bylece kuku uyandrmadan srekli ordan oraya gidip gelebiliyor, Selnik'deki merkez ile eitli kentlerdeki ube komiteleri arasnda balanty salyordu.

Bu dnemde tm Jn Trkler hareketinin hizmetindedir, ancak yine de insanda bu almalarn iinden baka eyler geirmeden yapmad hissini uyandrmaktadr. Programlan inceden inceye gzden geirmeden benimsemek, onun gibi her ey zerinde derinlemesine kafa yoran birinin ii deildi. gdsel bir duygunun mu onu politikada vaktinden nce tkenip harcanmaktan koruduunu ya da uza gren gereki bakyla daha o zamandan -ou kez heyecanlann cokunluu iinde gzden kaan- baz eksiklik ve yetersizlikleri farketmi mi olduunu kestiremiyoruz. Kesinlikle bilinen sakngan davranmaya dikkat ettii, ortalkta fazla grnmekten kanddr. Jn Trk devriminin nderlerinden biri deildi. Bu sessiz adam, bu

76

anlalmaz adam en yalan dostlar iin bile, daha soma kendilerinin de dile getirecei gibi, "yazlmam bir sayfa" olarak kalmt.

Bu komplolar dneminde annesiyle arasnda geen kk bir sahne kayda deer niteliktedir. kinci kez dul kalan Zbeyde Hanm, tek kzyla birlikte, kentin merkezinde oka odas bulunan bir evde oturuyordu. Evin byk oluu, burasn gizli toplantlar iin elverili klmaktayd. "Bir gece" diye anlatyor Mustafa Kemal, "arkadalarla evde yine gizli bir toplant yapyorduk. Bize hizmet eden kz, tavr ve hareketlerinden kukulanm, anneme gidip st katta bir eyler dndn plnlardan bahsedildiini ve masanm stnde de bir tomar para-durduunu haber vermi. Annem yavaa yukar kp kapy dinliyor, sonra tekrar odasma dnyor. Gerekli grmeler yaplp arkadalar gittikten soma, ben de yataa girmitim, annem uyuduumu samp odama girdi.

"ocuum" diye balad, "bir eyi bilmek istiyorum. Sizler yedi evliyann gcne sahip padiaha gerekten isyan m etmek istiyorsunuz?"

O gne kadar anneme iimizle ilgili hibir ey sylememitim. Ancak o anda kendisini daha uzun sre her eyden habersiz brakmay gereksiz grdm.

"Evet, anne" diye cevapa verdim. "Yedi evliya gcnde olduunu sandm adam aslmda acizin biridir. Biz onun iktidarm elinden almak ve lkeyi ondan kurtarmak

77

istiyoruz. Sen baka bir dnyada yayorsun, belki de bizi anlayamyorsun. Fakat bu yzden bize engel olmaya kalkmamalsn."

Annem korkun kayglar iindeydi, kendisim toparlamas bir haydi srd. Sonunda yle dendi: "Korkarm, hibir ey baaramayacaksnz. Baarszla uramanz daha olas... hem ok daha olas. Sen benim biricik olum-sun, kaybetmek istemem seni. Bunlar dnmek bile sonsuz aclar veriyr bana."

"Bu i oktan yrd" diye cevap verdim. "Geri dnemem artk. Sznden dnen biri olaym ister misin?"

"Hayr, ocuum. Byle biri olmamalsn. Ne diyebilirim? Ben senin gibi renim grmedim, senin kadar yle ok bilgili de deilim. Senin ok iyi kavradn eylerden hibir ey anlamyorum ben. Yalnz bir eyi hi aklnzdan karmayn: Baarmak zorundasnz. Elinizden gelen her eyi, mutlu bir sona ulamanz iin her eyi yapn."

O gnden soma annem de, kzkardeim de plnlarmda bana hep yardmc oldular".

1908 ylnn balarnda Paris'teki merkezin b

Dagobert Von Mikusch - Atatürk.pdf

Documents