Czyje jest miasto? Projekt Qr2Nów Piotra Palara

1

Magdalena Roszczynialska

Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Czyje jest miasto? Projekt Qr2Nów Piotra Palara

[w:] Kraków. Miejsce i tekst, red. A. Ogonowska, M. Roszczynialska, Kraków 2014, s.

225–240.

W artykule podejmę refleksję nad artystyczno-społecznym Projektem Qr2Nów Piotra

Palara, z centralną ideą utworzenia Ogrodu Istnienia Ziemi, jako przykładem (nieudanej)

obywatelskiej interwencji w sferę publiczną. Wyjaśnię możliwe przyczyny niepowodzenia

tego projektu jako działania społecznego.

Tytułowy Qr2Nów to jedna z wielu logotypicznych wariacji Piotra Palara na temat

nazwy jednego z młodszych krakowskich osiedli – podgórskiego Kurdwanowa.

Podgórze rzadko stanowiło przedmiot zainteresowania badaczy Krakowa bądź

autorów miejskich bedekerów. Początkowo, do 1915 roku, nie przynależało administracyjnie

do Krakowa, stanowiąc odrębne miasto. W XIX wieku po prostu lokowało się poza

faktycznym oraz, co za tym idzie, symbolicznym Krakowem, pojmowanym jako centrum i

ostoja polskości. Podgórze nie uczestniczyło w całokształcie narodowej mitologii, dopiero po

sukcesie filmu Stevena Spielberga Lista Schindlera wzrosło zainteresowanie żydowsko-

polskim dziedzictwem tej części miasta. Dodatkowo, współcześnie Kraków stracił – tak

wskutek polityki państwowej PRL-u, jak i ulokowanych w Gdańsku (a jeśli w Krakowie, to w

pojmowanej jako odrębny organizm Nowej Hucie) działań opozycji demokratycznej w l. 70. i

80. XX w.– status owego symbolicznego centrum, stając się, wedle opinii Pawła Kubickiego,

miejscem kształtowania alternatywnych, wobec narodowej, tożsamości1. Przykładem takiej

konstrukcji może być rewitalizacja podgórskiego Zabłocia, polegająca na instytucjonalnej

demonstracji środkowoeuropejskiej (tożsamej z modernistyczną) przynależności tego miejsca

dokonywanej przez podkreślanie jego związków z historią krakowskich Żydów2. Drugim

zachodzącym dziś procesem jest, wedle wspomnianego wyżej badacza, wypieranie

mieszkańców z centrów miejskich wskutek ich, tych centrów, przemiany w miejsca

komercyjne i rozrywkowe, przy czym proces ten jest szczególnie widoczny właśnie w

Krakowie, zorientowanym w dużej mierze na turystów. Efektem wzmiankowanego stanu

1 Paweł Kubicki, Miasto w sieci znaczeń. Kraków i jego tożsamości, Kraków 2010, s. 112.

2 Piszę o tym w tekście Krajobraz zdegradowany jako atrakcja (na przykładzie krakowskiego Zabłocia

zwiedzanego z przewodnikami „Free Walking Tour”), [w:] Krajobrazy pamięci - pamięć krajobrazu, red. Zofia

Budrewicz, Maria Sienko, w druku.

2

rzeczy jest tendencja do tworzenia przez dzisiejszych mieszkańców Krakowa narracji

tożsamościowych osnutych wokół zamieszkiwanych przez nich dzielnic peryferyjnych3.

Dzielnice peryferyjne, tzw. osiedla, powstawały w Krakowie od l. 40. XX wieku na

terenie przedmieść lub podmiejskich wsi. Początkowo stanowiły synonim cywilizacyjnego

awansu, następnie degradacji. Kurdwanów (lub Kurdybanów) był wsią aż do 1941 roku,

kiedy to został włączony w administracyjne granice Krakowa. Obecnie znajduje się w

granicach Podgórza Duchackiego, tj. Dzielnicy XI. Ulokowane na tym terenie osiedle

Kurdwanów Nowy jest jednym z najmłodszych krakowskich osiedli, prace budowlane

rozpoczęto w 1982 roku. Przypadły one na okres całkowitego zaniechania, obecnych jeszcze

do l. 60. XX wieku w urbanistyce krakowskiej, idei miasta-ogrodu4. Jak pisze Andrzej

Chwalba5, osiedla te budowano bez udziału architekta-planisty

6, stąd też brak urządzeń

społecznych, oderwanie od dotychczasowego miasta oraz - wskutek użycia do budowy

elementów prefabrykowanych, tzw. „wielkiej płyty” – ich estetyczna uniformizacja a także,

tendencje do alienacji mieszkańców. Jak konstatuje przywołany wyżej historyk, osiedla

stanowiły „urbanistyczne zaprzeczenie” miasta, „nie stały się miastem i nie stanowiły

miejskiego krajobrazu lecz peryferyjny obszar zurbanizowany”7.

Kurdwanów rozciąga się na obszarze ok. 100 ha, zabudowany jest ponad

osiemdziesięcioma blokami, zamieszkiwany zaś przez ponad 30 tys. mieszkańców. Do 1989

roku stanowił wraz z przyległymi osiedlami tzw. sypialnię Krakowa. Dopiero w ostatnich

latach został skomunikowany z centrum miasta linią Krakowskiego Szybkiego Tramwaju.

Dzielnica w opinii społecznej uważana jest za niebezpieczną, a w każdym razie na taki jej

wizerunek wpływają medialne doniesienia; mechanizm agenda-setting wyłonił8 w kontekście

Kurdwanowa jako doniosłe takie tematy jak np. „giną auta”, „dwóch nastolatków pobito”, „w

biały dzień w brutalny sposób zamordowano mężczyznę” [chodzi o Tomasza C., tzw.

3 Paweł Kubicki, Miasto w sieci znaczeń…, dz. cyt., s. 170. Zbliżoną opinię, dotyczącą przebudowy symboliki

miejskiej od strony peryferii, przedstawia Mariusz Czubaj, W stronę miejskiej utopii, Warszawa 2007, s. 91. 4 Janusz Bogdanowski, Urbanistyka krakowska w dobie PRL, [w:] Kraków w Polsce Ludowej, red. J. Małecki,

Kraków 1996, s. 21. 5 Andrzej Chwalba, Kraków w latach 1945-1989, Dzieje Krakowa, t. 6, Kraków 2004, s. 72-73. W podobnym

duchu o osiedlach doby PRL-u wypowiada się Maciej Motak, Wielkie osiedla mieszkaniowe jako fenomen

architektoniczny i urbanistyczny XX wieku, [w:] Zapobieganie przestępczości przez kształtowanie przestrzeni,

red. Janina Czapska, Kraków 2012, s. 173-176. 6 W istocie Kurdwanów zaprojektował w 1977 Inwestprojekt, pod kierownictwem urbanistki i planistki Anny

Sierosławskiej. We wspomnieniach jej koleżanki z tamtych lat, Elżbiety Krzak, projekt osiedla jawi się jako

wyposażony w udogodnienia socjalne oraz tereny zielone. Winą za wypaczenie tych planów wspominająca

obarcza niedowład systemu finansowania i kontroli. 7 Andrzej Chwalba, Kraków w latach 1945-1989…, dz. cyt., s. 74.

8 O wzajemnym warunkowaniu opinii publicznej i mediów por. Anna Pyzikowska, Teoria agenda-setting i jej

zastosowanie, [w:] Nauka o komunikowaniu. Podstawowe orientacje teoretyczne, red. Bogusława Dobek-

Ostrowska, Wrocław 2001, s. 80.

3

Człowieka], „zabójstwo studentki” czy też zdemolowanie automatów Krakowskiej Karty

Miejskiej (to wątki podejmowane przez lokalny dodatek ogólnopolskiej gazety codziennej)9.

Uwydatnianie tego rodzaju newsów na temat aktów wandalizmu i przemocy wpisuje się w

tezę o, charakteryzującej Kraków na tle innych miast europejskich, „kulturze lęku i strachu”10

,

intensywniejszej w dzielnicach peryferyjnych. Kurdwanów został wytypowany w 2007 roku

na dzielnicę objętą programem pomocowym „Miasto Socjalne – Alternatywne Sąsiedztwo”,

zaproponowanym przez realizujące go już na własnym terenie miasto partnerskie Krakowa -

Frankfurt nad Menem. Nawiasem mówiąc, do realizacji programu, polegającego na pracy

środowiskowej w zagrożonych dzielnicach miast, nie doszło.

Punktem wyjścia niniejszych rozważań jest zatem pewna sprzeczność: teza o

Kurdwanowie jako dzielnicy zdeprawowanej ściera się z przekonaniem o kulturotwórczej roli

dzielnic peryferyjnych. Ramą teoretyczną dla tej ambiwalencji może być koncepcja

Krzysztofa Nawratka miasta jako „a-Androgyne”. Jest ona, mówiąc słowami autora,

„koncepcją, która nie znosi różnicy, lecz ją dowartościowuje. Brak, niepełność,

niedoskonałość jest darem, szansą i wartością, a nie błędem i złem”11

. Nierozwiązane

problemy społeczne skumulowane w przestrzeni miejskiej12

są wedle Nawratka szansą na

przywrócenie idei polis. Upadek polis wiąże on z zastąpieniem publicznej przestrzeni o

znaczeniu politycznym konstytuowanym przez obywateli (jak archetypiczna agora) -

przestrzenią skomercjalizowaną: „Nawet jeśli przestrzenie publiczne nadal w naszych

miastach istnieją, a nawet gdy powstają nowe place, pasaże czy miejskie parki, ich sens jest

ściśle związany z komercją, ewentualnie z higieną lub zdrowiem mieszkańców. Przestrzenie

publiczne w naszych miastach nie mają już dziś znaczenia politycznego, a jedynie

rozrywkowo-komercyjne”, i dalej: „Nastąpiło całkowite rozejście się Miasta-przestrzeni z

Miastem-ideą polityczną”13

.

Wydaje się, że taką próbę odzyskania przestrzeni publicznej stanowi projekt

przebudowy Kurdwanowa autorstwa Piotra Palara. Przebudowę rozumiem tu – zgodnie z

pomysłem autora - szeroko: nie chodzi li tylko o wymiar materialny, ale o reinterpretację

9 http://info.wiadomosci.gazeta.pl/szukaj/wiadomosci/kurdwanowie [dostęp: 20.09.2012].

10 Janina Czapska, Krzysztof Krajewski, Podsumowanie, [w:] Poczucie bezpieczeństwa mieszkańców wielkich

miast, red. Krzysztof Krajewski, Kraków 2008, s. 204. 11

Krzysztof Nawratek, Miasto jako idea polityczna, Kraków 2008, s. 147. 12

Tamże, s. 162. 13

Tamże, s. 33-34.

4

całego sposobu użytkowania przestrzeni osiedla przez jego mieszkańców, a więc także o

odpowiedź na pytanie, kto ma prawo do miasta14

.

Piotr Palar mieszka na Kurdwanowie od 1989 roku. Jest autorem nagrodzonego w

dzielnicowym konkursie projektu ogrodu, mającego zastąpić dotychczas istniejący pomiędzy

ulicami Turniejową i Franciszka Bujaka czterohektarowy Park Kurdwanowski. Zgodnie z

informacjami podanymi przez autora15

, pomysłodawcą ogłoszonego w 1998 roku przez

ówczesny Zarząd XI Dzielnicy Miasta Krakowa konkursu na nazwę parku był radny Jerzy

Miklaszewski. Zgłoszono kilka propozycji, w tym jedną, jak się okazało zwycięską - Ogród

Istnienia Ziemi – wzbogaconą projektem kompozycji artystyczno-przestrzennej

harmonizującej z otaczającą architekturą. Projekt prezentowany był - podaję za autorem - w

Bunkrze Sztuki, zainteresowały się nim media (lokalne „Wiadomości”, „Gazeta Wyborcza”,

„Tempo”, „Życie”, „Dziennik Polski”, TVP Program 1, TV Kraków, TVN, TVN24, III

Program Polskiego Radia, Radio Wrocław, Radio Katowice, Polskie Radio Program 1),

jeszcze w 2005 roku na łamach „Gazety Wyborczej” pisał o rychłym ziszczeniu realizacji

projektu Michał Olszewski16

, a Joanna Łatka zrealizowała dla Programu 1 PR reportaż pt.

„Kopernik z Kurdwanowa”17

. Wypowiadający się w tej audycji Piotr Palar zdradził początki

swojego zaangażowania w przebudowę publicznej przestrzeni osiedla: zaczynał od

uporządkowania, wraz z sąsiadami, otaczającego jego blok mieszkalny rumowiska odpadów

budowlanych, co umożliwiło później innym mieszkańcom zagospodarowanie tego terenu w

postaci przyblokowych ogródków. Jak pisze cytowany już Andrzej Chwalba, „inicjatywy

mieszkańców, co do zieleni przydomowej to przykład oswajania przestrzeni blokowej”18

,

czyli zmiany przestrzeni obcej w swojskie miejsce. Z perspektywy modernizacyjnej ta

praktyka oceniona byłaby negatywnie jako przykład ruralizacji, jednak myślenie Piotra Palara

wpisuje się raczej w tradycję ekologicznej utopii miasta-ogrodu, znoszącą opozycję ruralizmu

i urbanizmu, harmonizującą czynniki naturalne i cywilizacyjne19

. Autor projektu uważa, że

14

To jeden z problemów identyfikujących post-polis, por. Ewa Rewers, Post-polis. Wstęp do filozofii

ponowoczesnego miasta, Kraków 2005, s. 5. 15

Jeśli nie zaznaczono inaczej, wszystkie cytowane słowa Piotra Palara, informacje o projekcie oraz wypowiedzi

z nim związane pochodzą z : Piotr Palar, QrdwaNów jako www…, kopia rękopisu w posiadaniu autorki artykułu,

320 s. nlb. – brak paginacji. Z tekstu, udostępnionego mi w sierpniu 2012 roku, korzystałam za zgodą autora.

(Piotr Palar, własc.P. Sikora). 16

„Gazeta Wyborcza - Kraków”, 10.05.2005. 17

Kopernik z Kurdwanowa., realizacja Joanna Łatka,

http://www.polskieradio.pl/80/1007/Artykul/343179,Kopernik-z-Kurdwanowa, data emisji: 29.09.2005 [dostęp

20.09.2012]. 18

Andrzej Chwalba, Kraków w latach 1945-1989…, dz. cyt., s. 75. 19

Urbaniści i teoretycy polis, jak np. Krzysztof Nawratek, właśnie w ten sposób postrzegają potencjał miasta:

przy całych swych sprzecznościach dysponuje większą niż wieś energią, dzięki zdobyczom cywilizacyjnym oraz

aktywności artystycznej.

5

park rzeźb jest jedyną formą aranżacji przestrzeni, która „dając oddech, energię” - „jest w

stanie zmienić rzeczywistość blokowisk, najtrwalszych i koszmarnych pamiątek ustroju

totalitarnego”20

. W przeciwieństwie do samego ustroju, wypełnionych substancją ludzką

bloków zburzyć się nie da.

W tym miejscu Piotr Palar wprowadza na określenie własnych praktyk artystycznych

termin „ażuracja”, korespondujący poniekąd z przytoczoną wcześniej koncepcją Nawratka

braku jako wartości. „Nowe słowo jeszcze przez nikogo [w tym znaczeniu – przyp. MR] nie

używane, zostało stworzone do opisania stwarzanej sytuacji artystycznej. Ażuracja jest to

kreowanie ażuru sensu danego miejsca w oparciu o jego genius loci. […] Ażuracja powstała

w trakcie poszukiwań przez autora formy opisu fenomenu solidarności [chodzi zarówno o

ruch społeczny, jak ideę solidaryzmu społecznego - przyp. MR]. […] Ażur sensu spaja

człowieka ze światem w sposób wizualny i dźwiękowy, wytwarzając nastrój mistyczności

przez aurę wzbogaca życie w zasadniczy sposób, bo określa jego niewidzialną stronę w

sposób widzialny”21

. Najprawdopodobniej, w intencjach autora ów techniczny termin

projektowania przestrzennego, mający zastosowanie głównie w rzemiośle artystycznym,

tkaninie i architekturze (ażur - franc. ajour – dziurka; „rodzaj zdobienia polegający na

wycięciu w materiale otworów o ozdobnym kształcie, skomponowanych tak, aby

prześwitywała przez nie płaszczyzna tła. Ten ozdobny układ otworów wykonywany jest w

dowolnym materiale i tworzy zespół dekoracyjny”22

) jest synonimiczny, przynajmniej w

odniesieniu do tekstów kultury, z intertekstualnością. Ta ostatnia stanowi zaś skupienie

dwóch sił o przeciwnych wektorach: z jednej strony umożliwia ujawnianie się śladów

przeszłości (pre-tekstu), z drugiej - pozwala na nadzór oraz inwigilację prześwitującego, np.

w omawianym tu przypadku politykę przeszłości lub politykę miejsca.

Autor projektu zdradza jeszcze jedno źródło inspiracji23

– mianowicie otwarte muzea

oraz nowoczesne dzielnice Paryża, w szczególności La Défense. Zwieńczeniem projektu tej

dzielnicy paryskiej jest La Grande Arche de La Défense [il. 1]. Prawzorem „ażuru” była

architektura Wielkiego Łuku. Jest to ogromnych rozmiarów (112 x 110 x 108 m) budynek w

kształcie czworokątnej ramy. Stanowi wcielenie idei „ażuru” – jest budynkiem „z dziurką”,

forma nie jest dzięki temu przytłaczająca, ponadto obramowanie nakierowuje uwagę na

obiekty znajdujące się w prześwicie: Paryską Oś Historyczną, zaczynającą się od Luwru a

kończącą na Łuku Triumfalnym. Warto dodać, że w Wielkim Łuku urządzono największe we

20

W audycji „Kopernik z Kurdwanowa”, dz. cyt. 21

Tamże. 22

http://pl.wikipedia.org/wiki/A%C5%BCur [dostęp: 20.09.2012]. 23

Indagowany w rozmowie telefonicznej przeprowadzonej przez autorkę w sierpniu 2012 roku.

6

Francji centrum bankowo-rozrywkowe. Tak skonstruowana przestrzeń nosi znamiona

przemocy symbolicznej.

Ilustracja 1: Paryska Oś Historyczna, La Grande Arche de La Défense,

źródło: http://inhabitat.com/generali-tower-by-valode-and-pistre/

Podobnie postępuje w swoim projekcie przebudowy Kurdwanowa Piotr Palar.

Materialnych śladów przeszłości Kurdwanowa, jak już zaznaczono, usunąć się nie da i

zawsze będą one prześwitywały nawet przez odnowione i zrewitalizowane osiedle. Można

jednak dokonać ich przesunięć w planie symbolicznym, np. dokonując bezkompromisowej

interpretacji: blokowiska zostają nazwane kakotopiami, to znaczy przejawami ustroju, który

„betonuje”24

. Z przeszłości Kurdwanowa, w tonie tym razem aprobatywnym wydobywa się

natomiast odleglejszy w czasie epizod, kiedy to wieś (dokładniej - Kurdwanów Górny)

należała do Józefa Szujskiego: „w roku 1864 Józef Szujski i Jan Matejko przeżywają traumę

po nieudanym powstaniu styczniowym, spacerując po kurdwanowskich polach i lasach toczą

24

„Blokowisko będące brutalnym przejawem urbanizmu europejskiego było wyrazem upojenia

internacjonalizmem dążącym do zamknięcia ludzi w socmodernistycznej biedzie. Projekt blokowiska będący

modernistyczną utopią spełnił się na wielką skalę, ale jednocześnie uległ daleko idącej deformacji dążącej wręcz

do patologii. [..] Określenia: sypialnia. Noclegownia. Blokopolis. Subtopia. Dystopia”. Warto ten sąd zestawić z

bardziej wyważoną opinią historyka, por. Andrzej Chwalba, Kraków w latach 1945-1989…, dz. cyt., s. 75.

7

dyskusje o tym, jak dalej walczyć o niepodległość Korony i Litwy. Historyk dokonuje

rachunek sumienia Państwa. Malarz pragnie malować tak, żeby Polska zmartwychwstała”.

Obaj przywołani - malarz i historyk – byli organizatorami zbiorowej pamięci, sam Matejko

uważał się za malującego historyka i był pod wpływem ideowym Szujskiego25

, jego

oddziaływanie miało jednak o wiele szerszy zasięg. Malarz funkcjonował jako swoista

„instytucja” krakowska i narodowa, jako renowator i konserwator przeszłości (liczne prace

restauracyjne), uczestnik wielkich uroczystości rocznicowych i manifestacji historycznych,

malarz „idei” dziejowych na potrzeby „wielkiego moralizatorstwa narodowego”26

, rektor

Szkoły Sztuk Pięknych, potwierdzeniem jego pozycji było ofiarowanie mu w 1878 roku przez

władze miasta w osobie Mikołaja Zyblikiewicza berła jako znaku władzy monarszej w

dziedzinie sztuki, ale także władzy nad narodową tradycją. Matejko i Szujski reprezentowali

nieco odmienne przekonania co do zadań społecznych historii: jeden przywoływał chwałę

przeszłości Polski, drugi zaś rozliczał jej błędy (tu m.in. Palar przywołuje pogląd Szujskiego

o dewastacji przestrzeni publicznej przez magnaterię jako jedną z przyczyn upadku

Rzeczpospolitej), mieścili się jednak obaj w ramach zakreślonych przez światopogląd

ukształtowany w ramach krakowskiej szkoły historycznej27

. Matejko ze względu na szerszy

adres odbiorczy swojego przekazu upraszczał idee historyków i historiozofów, już Stanisław

Witkiewicz obwiniał go o fałszywe pojmowanie dobra publicznego, bezradność w rozumieniu

teraźniejszości, ciasny klerykalizm28

, a więc w zasadzie nie tyle przypisywał mu

konserwatyzm (który broni status quo), ile reakcyjność. Piotr Palar dokonuje kolejnej

symplifikacji światopoglądu szkoły krakowskiej29

, budując wyraźną dychotomię

nakierowanej na - w jego opinii – długie trwanie opcji konserwatywno-fideistycznej, z którą

się utożsamia, oraz pozbawionej korzeni i zdeprawowanej opcji komunistycznej

(socjalistycznej), człony tej opozycji zestawia w postaci „dekalogu i bezdekalogu” oraz

innych temu podobnych binarnych wykazów tabelarycznych [por. il. 3]. Ideologicznie bliska

jest mu Konfederacja Polski Niepodległej. Jest też autorem (zrealizowanego) projektu rzeźby

Polski Krucyfiks. Rzeźba wyraża idee mesjanistyczne, przedstawia wpisany w „kotwicę”

25

Jarosław Krawczyk, O dwunastu szkicach z dziejów cywilizacji w Polsce Jana Matejki, [w:] Sztuka i historia.

Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków - listopad 1988, Warszawa 1992, s. 60, 67. 26

Waldemar Okoń, Sztuka i narracja, Wrocław 1988, s. 87. 27

Niejednorodność myśli politycznej i poglądów na historię konserwatystów krakowskich omawia Michał

Jaskólski, Historia-naród-państwo, Zarys syntezy myśli politycznej konserwatystów krakowskich w latach 1866-

1934, Kraków 1981. O związkach Matejki i historyzującego Krakowa por. Jacek Purchla, Kraków Matejki, [w:]

Wokół Matejki, red. Piotr Krakowski, Jacek Purchla, Kraków 1994. 28

Jan Zygmunt Jakubowski, Wstęp, [w:] Stanisław Witkiewicz, Matejko, Warszawa 1950, s. 11. 29

Przenośnie można powiedzieć, że o ile Matejko, choć sceny pierwszoplanowe miały w jego obrazach rangę

symbolu, idei, dbał jednak o realizm przedstawienia tła, to Palar rezygnuje z tła.

8

Polski Walczącej krucyfiks. Zdaniem autora powinna zawisnąć we wszystkich salach

szkolnych jako symbol „prawdziwej” historii Polski. Autor dopatruje się w kształtach rzeźby

śladów liter „J” i „P”, symbolizujących np. Jana Pawła II lub Jerzego Popiełuszkę30

. Można

podsumować ten sposób rozumowania wypowiedzianymi przed wiekiem słowami Stanisława

Witkiewicza odnośnie autokomentarzy Matejki do cyklu malarskiego Dzieje cywilizacji w

Polsce: „Fürsten und Schlachten Katalog, spis nazwisk, dat i miejscowości bez żadnej myśli

ogólnej, bez żadnego związku. Trzęsionka erudycyjna zmieszana z tak dziwacznymi

pomysłami, z tak cudacznym podkładaniem pojęć pod fakty, z którymi nie mają nic

wspólnego, że nie pozostawia najmniejszej wątpliwości co do siły filozoficznych uzdolnień

autora”31

.

Innym tego rodzaju moralizatorsko-dydaktycznym pomysłem Palara jest reorganizacja

toponimii Kurdwanowa: ul. Kordiana stanie się ul. Zadośćuczynienia (lub ul. Braterstwa i

Równości), dawna ul. ks. Stanisława Stojałowskiego - ul. Współczucia, dawna ul. Marii i

Bolesława Wysłouchów – ul. Miłosierdzia, dawna ul. por. Halszki – ul. Życzliwości, dawna

ul. Wincentego Witosa – ul. Solidarności, dawna Turniejowa – ul. Kosmosu, ul. Franciszka

Bujaka – ul. Wierności, a ul. Jakuba Bojki – ul. Szczęścia. Jak wiadomo nazwy mają moc

magiczną, w każdym razie, jak pisze socjolog, „wyznaczają w mieście nie tylko przestrzeń

fizyczną, określają również obszar władzy oraz przestrzeń symboliczną miasta, wprowadzają

element wartościowania i porządek historii”32

. Skoro tak, widać wyraźnie, że usuwane są

symbole – można powiedzieć - „historycznej historyczności”, tj. nazwiska postaci znanych z

kart polskiej historii, na rzecz sentymentalnej wizji stosunków międzyludzkich,

przywoływanej określeniami emocji (współczucie, miłosierdzie, szczęście). Przy tym

manipulatorsko sugeruje się, że pomiędzy tymi określeniami emocji pozytywnych a

symboliką ewokowaną przez nazwiska głównie działaczy ruchu ludowego istnieje rozziew.

Centralną propozycją w projekcie Palara jest wizualizacja idei solidarności społecznej

jako przeciwieństwa konfliktu. Co ciekawe, idea ta wdrażana już była w polskiej urbanistyce

– w przedwojennych, związanych ze środowiskiem socjalistycznym (PPS) projektach

urbanistycznych Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej33

, tj. koloniach mieszkaniowych

na Żoliborzu34

, a więc w środowisku leżącym na antypodach światopoglądu Palara. Dla

30

Informacje ze s. 161 nlb. rękopisu. 31

Cyt. za: Waldemar Okoń, Sztuka i narracja …, dz. cyt. s. 98. 32

Mariusz Czubaj, W stronę miejskiej…, dz. cyt., s. 52. 33

Środowisko inspirowane myślą Edwarda Abramowskiego: Stanisław Ossowski, Teodor Toeplitz, Adam

Próchnik, Stanisław Tołwiński i in. WSM projektowali głównie Barbara i Stanisław Brukalscy oraz Helena i

Szymon Syrkusowie, por. Beata Chomatowska, Stacja Muranów, Wołowiec 2012, s. 58. 34

Mariusz Czubaj, W stronę miejskiej…, dz. cyt., s. 69.

9

współczesnego badacza miejskich utopii WSM-Żoliborz to idee spółdzielczości

wprowadzone w praktykę, „nie tyle dzielnica, co światopogląd i obyczajowość”35

.

Jak zatem owa idea ma się ujawnić w postulowanym przez Palara Ogrodzie Istnienia

Ziemi? W terminologii samego autora – poprzez realizację tego projektu „w ażuracji” ujawni

się „Qr##Nów”, to jest zmodyfikowane przez pedagogikę społeczną osiedle Kurdwanów

rozumiane jako wspólnota jego mieszkańców. Drogą wyrwania obywateli z politycznej

bierności i niezaangażowania w miasto/dzielnicę (traktowaną do tej pory jako sypialnia), a

także neutralizacji36

targających miastem/dzielnicą konfliktów (głównie chodzi o konflikt

pomiędzy tzw. kibicami opozycyjnych krakowskich klubów sportowych) ma być

urzeczywistnienie w przestrzeni osiedla złożonego projektu zwanego Ogrodem Istnienia

Ziemi. Składa się on z dwóch dopełniających się części: statycznej, trójelementowej – tzw.

„Duchowego Jądra” (w postaci parku, składającego się z trzydziestu czterech rzeźb,

odzwierciedlającego formę meczu piłkarskiego), „Strefy Myśli” i „Interioru Przestrogi” –

oraz dynamicznej, performatywnej polegającej na rozgrywaniu przez piłkarzy-trampkarzy

„Meczu Ludzkości bez Kresu” (lub – w innym wariancie – „Meczu Rachunku Sumień”). Jak

sądzi autor „ten ażur sensu ma przeobrazić osiedle w taki sposób, aby mogło ono pomagać

ludziom w budowie bezpiecznego świata wolnego od przemocy. Działanie bez przemocy

powoduje demontaż instytucji ‘przemocy’ w człowieku i świecie […] uświadamia, że nikt nie

jest kibicem, lecz każdy człowiek staje się graczem w wielkim meczu ludzkości”.

Metaforyczny mecz rozgrywany jest przez dwie jedenastki zawodników: „Zespół Istnienia”

oraz „Drużynę Samozagłady”, przy czym liczbę zawodników poszczególnych drużyn autor

projektu interpretuje jako wcielenie liczbowo ujętej idei solidarności – słowo to liczy bowiem

11 liter, a trzeba pamiętać, że każde „zagęszczenie” sensu jest w „ażuracji” istotne: im

większy nacisk sensu, tym więcej da się przez „ażur” przecisnąć, dlatego Palar w swoim

projekcie tak bardzo kumuluje różne, w tym sprzeczne, znaczenia i wartości. Rzeźby

zaaranżowane w parku stanowią według autora pomysłu „wizualny cywilizacyjny traktat”,

mający prowokować za sprawą swojej mocy estetycznej do aktywnej percepcji,

zaangażowania intelektualnego oraz edukacji. „Sfera Myśli” wspomagana jest przez

wspomnianą już praktykę renominacji składowych trwałej przestrzeni osiedlowej oraz

rozbudowany szeroko projekt udekorowania wszystkich elementów infrastruktury

mieszkaniowej osiedla budującymi maksymami moralnymi autorstwa rozmaitych,

reprezentujących całokształt kultury ludzkiej, autorytetów, jak np. Budda, Jezus, Simone

35

Mariusz Czubaj, W stronę miejskiej…, dz. cyt., s.49. 36

Tego słowa używa w reportażu radiowym, dz. cyt.

10

Weil, Marin Luther King, Albert Schweitzer, Gandhi, Lao-Tsy, Mahomet, Janusz Korczak,

Jan Paweł II itd. (autor proponuje kilkadziesiąt gotowych już mott). „Interior Przestrogi” -

zlokalizowany na obrzeżach (sic!) parku – stanowią rzeźby Ireny Chudzik z cyklu „Koło

Fortuny”37

, [il. 2].

[il. 2], źródło „Gazeta Wyborcza” http://wiadomosci.gazeta.pl/kraj/1,34309,2700449.html, autor: Tomasz

Wiech/AG

Przemoc tak ukształtowanej przestrzeni (formalnej, proksemicznej i symbolicznej) ma

w opinii Palara skuteczność pedagogiczną38

, dokładnej – resocjalizacyjną, bowiem „Każdy

człowiek ma wybór, lecz ten, który chce, aby nadal istniała Ziemia i sam chce istnieć, musi

grać w Zespole Istnienia”. Przeniesienie funkcji identyfikacyjnych z kakotopijnych bloków na

nasycone ogólnohumanistycznymi i - dla wzmocnienia przekazu – wyraziście

spolaryzowanymi wartościami składniki Ogrodu ma mieć natychmiastowy uleczający wpływ

na jednostki.

Wartość tego projektu – a podobna mrzonka dotyczyła wcześniej WSM - jest utopijna.

Zakłada on bowiem, że ludzie są skłonni porzucić partykularne egoistyczne interesy w imię

solidaryzmu społecznego, czyli zakłada istnienie idei wspólnoty (przynajmniej w sferze

wartości) zanim zaczną oddziaływać jakiekolwiek pedagogiki przestrzenne.

37

http://www.wiadomosci.krakow.pl/files/Wiadomosci-11-2011.pdf [dostęp: 20.09.2012]. 38

Łączność problematyki ogrodu i pedagogiki jest znana, por. J. J. Rousseau, Emil.

11

Problematyczność tego projektu widoczna jest także w doborze nauczających moralnie

autorytetów, takim, że jest on możliwy do przyjęcia przez każdego. Wskazanie na szeroki

adres odbiorczy nie jest zarzutem, raczej chodzi o to, że obnaża on fakt, że ewentualna

wspólnota (a tymczasem tylko zbiorowość) zamieszkująca peryferyjne osiedla, np.

Kurdwanów składa się z ludzi niemających wspólnych podstaw kulturowych, jest li tylko

zbiorowiskiem napływowych, a często przepływowych mieszkańców. Dlatego jedyną

możliwą ramą ich obejmującą jest powszechnik, liczman39

.

Trzeba też wspomnieć o nieuchronnie negatywnych skojarzeniach, lokujących

oddziaływanie za pomocą przemocy haseł i sloganów w kręgu władzy totalitarnej. Piotr

Piotrowski w Agorafilii pisze, iż w Europie Środkowej, naznaczonej historią systemów

totalitarnych istnieją „szczególne ramy ideologiczne i polityczne dla sztuki publicznej czy też

sztuki w przestrzeni publicznej”40

i podaje udane przykłady realizacji tej ostatniej w Polsce –

np. Dotleniacz Joanny Rajkowskiej na placu Grzybowskim w Warszawie. Istotą tej

interwencji w przestrzeń publiczną jest, że „nie narzuca […] żadnych rozwiązań społecznych

czy też politycznych – stwarza jedynie szansę przekształcenia bezosobowego skweru w agorę,

miejsce dialogu, zapewne też sporu”41

, podobnie o sensie przestrzeni publicznej wypowiada

się Krzysztof Nawratek, upatrując w niej podłoża wymiany idei i ludzi42

. Tymczasem Ogród

Istnienia Ziemi bardzo wyraźnie dowartościowuje jedno tylko stanowisko: „istnienie”, a

opozycyjne skazując na niebyt: „samozagładę”. Komunikacja w tak zaprojektowanej

przestrzeni jest jednokierunkowa, scenariusz tej komunikacji został narzucony, gotowy do

odegrania, bowiem drugą składową projektu Piotra Palara jest „Mecz ludzkości bez Kresu”.

[il. 3]. Dzięki wyborowi struktury meczu piłkarskiego, który, jak uważa autor pomysłu, „jest

pokojową formą rywalizacji między ludźmi”, uczącą konkurowania bez konieczności

zabijania, każdy uczestnik miałby możliwość partycypacji w manichejskich zmaganiach sił

dobra i zła. Przy tym reguły gry stanowią, że każdy aktor w tej grze pół meczu rozgrywa w

służbie „Istnienia”, drugą połowę zaś - w „Drużynie Samozagłady”.

39

O podobnych uśrednionych gustach świadczy dobór artystów uświetniających doroczną imprezę pn.

Kurdwanowska Jesień: Irena Jarocka, 2+1, Zbigniew Wodecki. 40

Piotr Piotrowski, Agorafilia. Sztuka i demokracja w postkomunistycznej Europie, Poznań 2010, s. 68. 41

Tamże, s. 69. 42

Krzysztof Nawratek, Ideologie w przestrzeni…, dz. cyt., s. 164.

12

Ilustracja 3. Plan Ogrodu Istnienia Ziemi – jako parku rzeźb i jako przestrzeni rozgrywki piłkarskiej, źródło:

Piotr Palar, QrdwaNów jako www…, rkps.

13

Mecz piłki nożnej jest tu pomyślany jako rodzaj dramy, treningu moralnego, seansu

terapeutycznego, w czasie którego zawodnicy, na mocy performatywnej skuteczności takiej

partycypacji, przekonują się o właściwym porządku moralnym. Obok autentycznej fascynacji

Palara tym sportem, można wskazać na dwa ważne dodatkowe źródła inspiracji. Po pierwsze,

faktycznie Kurdwanów targany jest konfliktem tzw. kibiców dwu krakowskich drużyn

piłkarskich, Wisły i Cracovii. O sile tego antagonizmu może świadczyć fakt egzekucji

17.01.2011 na tym właśnie osiedlu jednego z – jak się twierdzi – liderów ruchu „kiboli”,

Tomasza C., ps. „Człowiek”. Takie udawane rozgrywki piłkarskie miałyby być remedium na

ów antagonizm. Po drugie, autor sądzi, że piłka nożna jako forma masowej rozrywki jest

zdolna przemycić pedagogiczne przesłanie niedomyślającej się uskutecznianych na niej

zabiegów agatotechnicznych młodzieży. Są to jednak niebezpieczne praktyki inżynierii

społecznej. Najogólniej rzecz biorąc fascynacja Piotra Palara sportem i ludźmi sportu, jako

ideałami wytrwałości i siły woli, pobrzmiewa echem - sfilmowanej przecież jako Tryumf

woli43

- biopolityki. Sam autor niekoniecznie ufa w całkowity sukces przedsięwzięcia, pisząc:

„Czy Ogród Istnienia Ziemi będzie miał takie właściwości, że zmieni człowieka-

samozagładowca w istnieniowca? Trudno dzisiaj wyrokować na ten temat, ale

[dotychczasowi kibice Wisły i Cracovii] przestaliby latać za sobą z nożami, bo goniliby za

piłką. Następowałaby też ich identyfikacja z Qr##Nowem, który stałby się dla nich

prawdziwą Małą Macierzą”. Autorka radiowego reportażu na temat pomysłodawcy idei

Ogrodu zapytała młodych mieszkańców kurdwanowskiego osiedla o szanse niwelacji

kibicowskiego antagonizmu – ci zaś już bez wahania nie wierzą w możliwość podmiany ich

świata na inny, mówiąc: antagonizm „zawsze był i zawsze będzie”44

. Zaświadczają tym

samym swą przynależność do małej, plemiennej i zamkniętej w nakreślonych ramami mitu

(„był i będzie”) granicach społeczności, przeciwnej ideałom solidaryzmu i demokracji.

Ponadto, trzeba wspomnieć organizacyjno-finansową stronę przedsięwzięcia.

Autentycznie rozgrywane mecze wymagają infrastruktury sportowej i ram organizacyjnych.

Powstało nawet mające się zająć wdrożeniem projektu konsorcjum złożone z dewelopera

Kurdwanowskiego Wawel Service, Spółdzielni Mieszkaniowej Kurdwanów Nowy (w osobie

prezesa Stanisława Sieranta), reklamowej Agencji Wasilewski, współorganizującej także

doroczny festyn Kurdwanowska Jesień, oraz Grzegórzeckiego Klubu Sportowego, a to

43

Niemiecki film propagandowy nakręcony przez Leni Riefenstahl w 1934 roku podczas zjazdu partii

hitlerowskiej w Norymberdze. 44

Kopernik z Kurdwanowa., realizacja Joanna Łatka…, dz. cyt.

14

oznacza nieuchronną komercjalizację przedsięwzięcia45

– a tym samym jej odpolitycznienie

(w znaczeniu nadanym przez Krzysztofa Nawratka), odebranie obywatelom.

Podsumowując niniejsze rozważania: czy można – jak chce Palar - wykorzeniając z

ludzi instynkty uczynić świat niekonfliktowym? Autor przywołuje formuły Zbigniewa

Herberta, piszącego, że „tajemnicza moc ogrodów zamienia barbarzyńcę w Europejczyka”.

Chodzi, jak wiadomo, o ogrody sztuki, o symbolikę ogrodu jako dzieła cywilizacji natury i

narzucania jej uniwersalnego – bo racjonalnego – ideału piękna. Dlatego projektant Ogrodu

Istnienia Ziemi może twierdzić: „Piękno jest tlenem istnienia ludzkości. […] Tylko sztuka

może dzisiaj przedstawić pełny obraz współczesnego świata”. Taka deklaracja ma jednak

określone konsekwencje. W wymiarze społecznym i moralnym projektowana przez Piotra

Palara utopia jest niemożliwa do realizacji, bo albo ześlizguje się w koleiny przedsięwzięcia

komercyjnego, albo sięga po metody skompromitowanej władzy totalitarnej. Tymczasem, jak

pisze (w kontekście zabójstwa „Człowieka”) jeden z dyskutantów na portalu podgorze.pl:

„Trzeba spróbować mieć do siebie zaufanie i trzeba na to pracować – inaczej żyć się nie da.

Życie społeczne to nie więzienie, mieszkania to nie cele, a ulice to nie ‘spacerniak’”46

- sami

mieszkańcy wątpią w skuteczność projektowanej przez Palara pedagogiki przestrzennej,

trafnie demaskując w niej cechy systemu represji. Sztuka w przestrzeni publicznej, sztuka

zaangażowana społecznie – to sztuka agonistyczna, pole konfliktu a nie miejsce jego

łagodzenia47

. Co zatem pozostaje? Jedynie estetyzacja kakotopijnej przestrzeni i –

górnolotnie rzecz ujmując - przebóstwienie przez sztukę (w języku Palara: „Ażur sensu

nadaje osiedlu duchowy wymiar, następuje rewitalizacja duchowa osiedla”). W ten sposób

projekt Qr2Nów – dodajmy: nigdy nieurzeczywistniony w przestrzeni miejskiej48

– staje się

mimo woli głosem w debacie zaangażowanej nie tyle w jakość przestrzeni i spraw

publicznych, ale w ideologię, wyrazem konserwatywnej formacji ideowej i moralnej oraz

45

Kiedy Kurdwanowska Jesień stała się tematem pracy licencjackiej obronionej na UŚ (Monika Urban, 2009),

tytuł brzmiał: „Mała ojczyzna. Plenerowe widowisko telewizyjno-teatralne. Organizacja i finansowanie”,

wyraźnie wskazując na finansowo-ideologiczne uwikłania problematyki małych ojczyzn. 46

www.podgorze.pl [dostęp: 20/09. 2012]. Post podpisany: Jaro Gawlik. 47

Karol Franczak, Demokratyczny potencjał sztuki publicznej w przestrzeni miejskiej, [w:] Marek Nowak,

Przemysław Pluciński, O miejskiej sferze publicznej. Obywatelskość i konflikty o przestrzeń, Kraków 2011, s.

259-282.

48 W 2007 r. z inicjatywą przejęcia przez lokalną społeczność innego fragmentu dzielnicy Podgórze Duchackie –

tym razem chodzi o kompleks podworsko-parkowy przy ul. Estońskiej – wystąpiła Rada Dzielnicy XI oraz

Stowarzyszenie Przyjaciół Woli Duchackiej; efektem jest wykup przez miasto w grudniu 2012 roku działek pod

planowany Park Duchacki oraz powstanie publikacji pod. red. Wojciecha Przegona, Park na Woli Duchackiej w

Krakowie. Wczoraj – dziś – jutro, Kraków 2013 (dostępna elektronicznie:

http://www.dzielnica11.krakow.pl/aktual_pliki/park.pdf) z projektem rewitalizacji tych terenów.

15

artystycznej indywidualności Piotra Palara, nie zaś narracją scalającą, wspólnototwórczą czy

aktem odzyskania praw do przestrzeni publicznej przez obywateli dzielnicy.

Bibliografia:

Bogdanowski J., Urbanistyka krakowska w dobie PRL, [w:] Kraków w Polsce Ludowej, red.

J. Małecki, Kraków 1996.

Chomatowska B., Stacja Muranów, Wołowiec 2012.

Chwalba A., Kraków w latach 1945-1989, Dzieje Krakowa, t. 6, Kraków 2004.

Czapska J., Krajewski K., Podsumowanie, [w:] Poczucie bezpieczeństwa mieszkańców

wielkich miast, red. K. Krajewski, Kraków 2008.

Czubaj M., W stronę miejskiej utopii, Warszawa 2007.

Franczak K., Demokratyczny potencjał sztuki publicznej w przestrzeni miejskiej, [w:] M.

Nowak, P. Pluciński, O miejskiej sferze publicznej. Obywatelskość i konflikty o przestrzeń,

Kraków 2011.

Jakubowski J. Z., Wstęp, [w:] S. Witkiewicz, Matejko, Warszawa 1950.

Jaskólski M., Historia-naród-państwo, Zarys syntezy myśli politycznej konserwatystów

krakowskich w latach 1866-1934, Kraków 1981.

Krawczyk J., O dwunastu szkicach z dziejów cywilizacji w Polsce Jana Matejki, [w:] Sztuka i

historia. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków - listopad 1988,

Warszawa 1992.

Kubicki P., Miasto w sieci znaczeń. Kraków i jego tożsamości, Kraków 2010.

Motak M., Wielkie osiedla mieszkaniowe jako fenomen architektoniczny i urbanistyczny XX

wieku, [w:] Zapobieganie przestępczości przez kształtowanie przestrzeni, red. J. Czapska,

Kraków 2012.

Nawratek K., Miasto jako idea polityczna, Kraków 2008.

Okoń W., Sztuka i narracja, Wrocław 1988.

Piotrowski P., Agorafilia. Sztuka i demokracja w postkomunistycznej Europie, Poznań 2010.

Purchla J., Kraków Matejki, [w:] Wokół Matejki, red. P. Krakowski, J. Purchla, Kraków 1994.

Pyzikowska A., Teoria agenda-setting i jej zastosowanie, [w:] Nauka o komunikowaniu.

Podstawowe orientacje teoretyczne, red. B. Dobek-Ostrowska, Wrocław 2001.

Rewers E., Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, Kraków 2005.

Roszczynialska M., Krajobraz zdegradowany jako atrakcja (na przykładzie krakowskiego

Zabłocia zwiedzanego z przewodnikami „Free Walking Tour”), [w:] Krajobrazy pamięci -

pamięć krajobrazu, red. Z. Budrewicz, M. Sienko, w druku.

Inne źródła:

Palar P., QrdwaNów jako www…, kopia rękopisu.

Łatka J., Kopernik z Kurdwanowa.,

http://www.polskieradio.pl/80/1007/Artykul/343179,Kopernik-z-Kurdwanowa, data emisji:

29.09.2005 [dostęp 20.09.2012].

http://info.wiadomosci.gazeta.pl/szukaj/wiadomosci/kurdwanowie [dostęp: 20.09.2012].

http://www.wiadomosci.krakow.pl/files/Wiadomosci-11-2011.pdf [dostęp: 20.09.2012].

http://pl.wikipedia.org/wiki/A%C5%BCur [dostęp: 20.09.2012].

www.podgorze.pl [dostęp: 20/09. 2012]. Post podpisany: Jaro Gawlik.

Olszewski M., Na Kurdwanowie ruszy budowa wielkiego boiska i parku rzeźb „Gazeta

Wyborcza - Kraków”, 10.05.2005.

16

Streszczenie:

Artykuł opisuje projekt przebudowy krakowskiego osiedla Kurdwanów autorstwa Piotra

Palara jako chybioną interwencję w sferę publiczną; wykazuje, że przyczyną niepowodzenia

projektu była jego nadmierna ideologizacja i nieuwzględnienie przez autora agonistycznego

charakteru przestrzeni publicznej.

Słowa kluczowe: urbanistyka, agora, przestrzeń publiczna, sztuka zaangażowana społecznie,

ideologia konserwatywna.

Nota biograficzna:

Magdalena Roszczynialska, adiunkt w Katedrze Teorii Literatury oraz w Katedrze Mediów i

Badań Kulturowych Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Zainteresowania naukowe:

literatura i kultura popularna, kultura alternatywna, antropologia miasta, geopoetyka,

tematyka urbanistyczna w literaturze, fotografia. Autorka i redaktorka kilku książek

naukowych.