Cunqueiro, Alvaro - Xente de Aquí e de Acolá

LVARO C U N Q U E I R O

XENTE DE AQUI E DE A C O L

EDITORIAL GALAXI A

1.a edicin, agosto 19712.a edicin, marzo 19793.a edicin, maio 19814.a edicin, novembro 19835.a edicin, setembro 19866.a edicin, xullo 19877.a edicin, xullo 19908.a edicin, xuo 19919.a edicin, setembro 1997

10.a edicin, novembro 2000

I.S.B.N.: 84-7154-182-3 Depsito Legal: VG-814-2000

Editorial Galaxia, S.A. - Reconquista, 1 - 36201 VIGO

Os meus amigos Antonio Odriozola e Francisco F. del Riego recolleron moitos dos retratos que compo- en iste libro, e que andaban dispersos por xornis e revistas. Sin a sa axuda, a colleita, e tamn s a escolma, non houberan sido posibles. Por iso quero que figuren eiqu os nomes de delambos, aos que dou as gracias e a quenes adico iste fato de invencins.

CARTA QUE O AUTOR MANDU AO DR. DOMINGO GARCA - SABELL CANDO ORDEABA ISTE LIBRO

Meu querido Domingo: Una vez ti escribiche de min que eu chegaba a onde estabas, e acaroba- m ea tiou a outros, e somellaba que eu via de mui lonxe, algo desnorteado, e tardaba en decatarme que ti eras ti, e tamn onde me atopdba. Cando ti o dixeche, algo moito haber de verdade nlo. Pois ben, eu poderla decirche que via de estar con istes, dos que conto as pxinas que siguen. Agora ben, houbo istes, hainos? Podera algun contestar, spito, que non os houbo nin os hai, xa que eu tirinos do meu maxn. E o tal dara por sentenciado o pleito, pro coido que ti non, e eu tampouco. Por iso che pono istas letras, pra que me axudes, non soio a inquirir si houbo istes ou non os houbo, senn tamn si estn ou non estn parecidos nos fbulas mias. Eu quero saber si l hai moita diferencia entre o vivo e o pintado, ou mis craro anda: si istes de

10 LVARO CUNQUEIRO

meu son ou non son galegos, e que o que predican do galego, si que son dista nacin.

Porque eu terqueo que istes son retratos de xentes que son da nosa tribu, e que non poderan ser de outra calisquer. Querse decir que hai neles, a mia opinin, unha onza en cadaqu, do ser galego, e repartido entre toda ista xentia est c- seque todo o andamiaxe do galego, estn as sitas varas de medir o mundo, as voltas do seu maxn, as reviravoltas dos seus soos e devezos, a sa calidade intelectual, o gosto da solpresa, a irona que jai dun home, nun intre dado, un seor rei, e a humildade, e a sabrosura da preguiza, o adoecer do que non hai, e o morrer soio coa sa teima, e deixala en herdo, coma un tesouro inatopable... Poderla seguir dendo o que eu coido que hai nistes, pro non me non atrevo si ti non me axudas un pouco coa ta cenca. Hai quen busca, e fai ben, saber cmo o galego dende outras realids, que estn mis man, porque son vivir cotin, pro vou eu e orno furar no galego deica dar con aquestas leiras segredas. Teo razn, cando vexo a uns certos galegos sachar nelas, en pensar que sachan dun xeito que soio se acostuma entre galegos Ten o galego un xeito de imaxinar que lie propio Soan, devecen, slprn- dense, eren os galegos dun xeito diferente aos, pono por caso, catals? E eu mesmo, o inquiridor, son un galego propio cando conto, medio crente, medio embromante? Si todo isto fose as, meu querido Do

XENTE DE AQUI E DE ACOL 1)

mingo, si eles fosen dunha maneira de sere galega, e euo dixese galega, el o que lese iste libro de meu non saberla mis dos galegos cando rematase de lerme?

En non poido profundar isa gran verba do barbeiro de sbado de Castelao!, no choio, que non son antroplogo nin socilogo, nin xiquer un folklorista comparatista, nin nada centfico. Son un que anda entre istes nosos, e conta. Entre uns, que pois oho pregunto si os houbo e hai ou non, non sei ben si os houbo ou hai, e entn eu, as mias d- bidas, remato perguntndome perguntndoche, si houbo ou hai, ou non, un lvaro Cunqueiro. Cmo poderla saber eu tanto distes si non os houbo nin hai, senn non habendo sido, ou non sendo? A cousa eche peliaguda, e non che fago unha pergunta, senn das ou tres. Cando teas algo de vagar, contstame, que xa te decatars de que ando un algo preocupado con iste asunto, e quero saber de ma- gister si ista xentia saiume parecida no retrato, e si eu son ou non parte dla, sondome narrador de tanta vida e miragre e si poido contar todo isto, que cseque de trasmundo, querse decir que eu adoito a pasar tempadas fora do mundo, esculcando? Esculcando o segredo do ser galego?

XJnha forte aperta do teu sempre amigo, LVARO CUNQUEIRO

Mondoedo, San Xohn do 1971

S O M O Z A DE L E I V A

Onte entri nunha tasca en cuias paredes colgaban doce estampas, imprentadas no 1899 en Berln, as que se contaba a historia de don Hernn Corts, coa conquista de Mxico e os amores do cabaleiro coa lengua Marina. E acordime entn de Somoza de Leiva. Iste Somoza, de Leiva Leiva est nun alto, entre castieiros, en Terra de Miranda, e nunca vin lugar con mis fontes, servira ao rei no Reximente de Otumba, e dende entn qued- ralle un amor polo seor marqus del Valle de Oaja- c ae as sas andanzas mexicanas, e saba todo da Noite Triste, e en Lugo mercara isas mesmas doce estampas que eu estaba vendo agora na taberna, e taas colgadas as escadeiras e no comedor da casa. Sendo eu neno, fun acol festa de San Bartolo, e Somoza, que xa daquela estaba algo coxo da roedura dunha nutria no bao de Sigueiro, leame o testo de cada episodio, e solprendase, sendo bilin-

14 LVARO CUNQUEIRO

ge a literatura a pe de estampa, que eu lio lese en francs.

Mira que pernas gordas!E amosbame as pernas de Marina, brancas e

redondas. Marina estbase mirando nun espello co que a agasallara o seor capitn.

Somoza era memorialista, perito aficioado e picapleitos. Dunha viaxe que fixo a Baos de Molgas trouxo a Leiva un can raro, a capa marela con manchas mouras, bragado en branco, e que mexaba er- gundose das patas traseiras. Era un can triste e calado, que coma as mazs cadas no prado, e si escoitaba zumbar as abellas, poase a paralas, agachado, coma si foran perdices.

Ese can non val nada!, dxolle meu primo de Trasmontes a Somoza.

Pois o pedido pra un letrado!, contestu So- moza.

E vai e acrarulle ao meu primo que era o mis intelixente dos cas que nunca coecera, e que pra un abogado de Lugo coma Pepe Benito, ou de Madrid como Soto Reguera, non tia precio.

un can que soio lie ladra parte contraria!Si Somoza andaba correndo cos pleitos dalgn

vecio e chegaba algun de consulta, e o can ladraba, era que o visitante via, maoso, a enredar no

XENTE DE AQU E DE ACOL 15

asunto. O can daba os testigos favorables, e os contrarios ou falsos. Nunca fallaba. Cando o can adoecu e cegu, Somoza levuno a Lugo, ao oculista Gasalla. Levuno metido nun cesto, mui envoltio nunha manta zamorana. Iban pola praza de Santo Domingo, e o can, dende o cesto, ladru. Somoza paruse e miru por ver que pasaba, e pasaba cara a ra de San Marcos o gardarros de Crecente, que lie puera unha multa...

Esquecaseme decir que o can chambase Moctezuma.

P O N T E S DE M E I R A D O

Conocn a Pontes de Meirado fai moitos anos. Xa era Pontes un home maduro. Dende os dezasete anos fumaba en cachimba e gastaba sombreiro. Alto, fraque, moreno, sempre acatarrado, envolvia nunha bufanda a franxas verdes e roxas o longo pescozo, no que lie xurdia unha grande noz, afiada e pilosa, sempre inqueda. Fumando, botaba fume arreo pola boca e os fucios, e coido que polas orellas e mis os olios. O sombreiro quedaba acol enriba, envolveito na espesa fumareda. E como dunha fonda cova saa a sa voz ronca, opinando sober dos antpodas, nos que non crea. O gran argumento de Pontes era o do desliz: si un boreal se tumba e esbara buscando a Australasia, e un austral ditase e esbara buscando a Borealasia, chegar un momento no que as prantas dos pes se toquen. Istes dous seran verdadeiros antpodas. Agora ben, supose dalgn que esbarase pra arriba? Os que falan

XENTE DE AQUI E DE ACOLA 17

dos antpodas, falan como si a Terra fose cha de todo, e a Terra redonda. Esto, as barberas, era argumento de moito peso.

Pontes aseguraba que en Buenos Aires asistira s conferencias dun alemn sobre o imn terrenal central, que ten forma de pera, e si fose verd o do imn, entn si que podera haber antpodas. O imn, asegn o alemn, tardu certo tempo en formarse, e deica non estivo ben apedreado, a Terra, voando arredor do Sol, iba deixando caer cousas da parte de embaixo, que agora podern atoparse noutros planetas, verbigracia unha cerdeira na La, ou unhas ovellas en Marte.

Pontes, que se chamaba Manuel, volvu da Ar- xentina por mor dunha herencia, e estando na cama co gripe acorduselle unha moza que tia en Mar del Plata, que era unha italiana que atenda por Virna Filossi, e mandulle poderes a seu irmn Adolfo pra que se casase con ela no seu nome, pro ao Adolfo gustulle a moza, tiru os poderes barredura, e casuse el mesmo coa calabresa. Pontes nunca se repuxo do golpe, iso que o Adolfo desaparecu e non tivo que soltarlle a parte que lie tocaba na herencia. Contbame a min dos amores seus nunha taberna do Campo Castillo, en Lugo, comendo perdiz. Colla delicadamente a perdiz polo pescozo e polas patas, e suspiraba:

Nunca houbo unha treidora tan xeitosa!

18 LVARO CUNQUEIRO

E tras dubidalo un pouquio, clava aqueles dentes longos e espatulados na peituga da ave.

Nunca mis se soupo, repito, do Adolfo, nin de Virna. Eu dxenlle, por broma, que ao millor, non estando no seu o imn terrenal central, caran da Terra e estaban de vagancia na Lua.

Ise viaxe soio saberia eu coma faceioE do peto de drento da zamarra tiraba un pano

branco bordado con frolias azes, galano que lie fixera Virna. Pasbao polos narices e polos olios. Polos narices pra poder millor lembrarse do aroma da amante perdida, e polos olios pra secar gordas e amargues bgoas.

P E N E D O DE A L D U X E

Cando lin en lady Augusta Gregory que haba a Capa de Ouro, entre galicos relacioada co mito da Xoia Xaspeada, eu xa estaba enterado da sa esistencia gracias ao meu amigo Penedo de Alduxe, Pedro Anido Garca. A ste, coma ao barqueiro Felipe de Amancia, navegante do Mio mozo, dbolles moito. Foron a mia escola de ben contar, e si non adianti mis no arte, culpa mia foi que non deles. Penedo saba todas as historias meiregas, dende os enanos dos abades de Santa Mara a Real ate os ferreiros misteriosos de Pe da Serra, pasando polos tesouros escusados nas lamas. Penedo saba que a famosa capa de ouro estivera gardada en Meira durante varios sculos, e que tendo desaparecido misteriosamente, non por iso abandoara o pas. Colgada estara nalgn armario segredo, quizaves soterrado, quizaves asolagado, anda que non son de desbotar, armarios voadores. Penedo chegu a ver a capa de

20 LVARO CUNQUEIRO

ouro. Un da calisquer deituse, e sou que o raaba no lombo un enano do abade meirego. Tanto soara cos enanos de cmara do mitrado bernaldo, que os tia sempre servis e puntuis na maxina- cin nouturnia. O enano rabao a das mans, cos dous pulgares, que parece que sexa sta a cortesa do raar, e non mangarra. Penedo soaba que o enano estbao raando, e estando no millor, vai e paru, e axoenlluse.

E entn, contbame Penedo, eu desperti. O enano estaba aos pes da mia cama. Era coma un cancio, fora a alma, cunhas bragas verdes e uns olios mouros. E vou eu e dxenlle que me raase, que quera seguir durmindo, pro el non me non poda raar porque eu non estaba durmindo. Cando lio conti ao seor cura de Vilares, dxome que non o entenda ben, ags que se tratase dun enano metafsico... Vaia, o enano non me raaba e eu non adormeca. E foi entn cando na fiestra aparecu a capa de ouro. Redonda como a lua chea, dourada, brillante, abaneada polo aer. Cheiraba a incenso. O enano fxome sea de que me axoenllara coma il. A capa entru na habitacin, e via pegadia ao teito, e de spito poususe as mias espaldas. Coma non quedara ben estibada, vou eu e botille as mans, pra colocala millor, e entn a capa fuxu...

E non deixu rastro?Penedo metu a man no peto do chaleque e sa-

cu un librio de fumar Rey de Espadas. Non


tia papel. Entre as tapas estaban uns fos marelos, que me amosu.

Ao sair, enganchu nunha pona da figueira un instantio, e quedaron al istes fos. Un plateiro de Lugo dxome que eran de ouro, da mesma lei que as onzas Carolinas.

A capa de ouro, en Irlanda, eren algns que foi a de San Patricio, que a deixu pra cando viese a resucitar, o Da Derradeiro, na amada illa. Outros, en troques, aseguran que foi a capa do rei Nuga, quen a poa cando levaba varias sems chovendo. Entn as nubes, crendo que via o sol irritado, fu- xan ao mar, e soleaba en Erin e en todos os seus verdes outeiros... Eu miraba con respeto a Penedo, o nico mortal do noso tempo no que se tivese pousada a capa de ouro dos santos e misteriosos abades antergos. Estabamos ao millor en Pacios, na ponte, vendo pasar o ro, as augas verdes, verdes, coa ouca que medraba feliz no fondo.

L I A S DE E I R 1 S

Xa eonti mis dunha vez da fraga de Eirs, e daqueles camios costentos que levan ao alto, aos campos de Miranda, s abertas braas que dicen del Rei. A unha parte e outra, uces, xesteiras, car- bs, toxales mestos, e abidueiras incrinadas ao norte polo vendaval, que al chaman vento de Meira , e pai de moitas chuvias. Na baixada ao Sareiro estn as doce casas de Eirs, ao pe do Castro. A que est entrada da ponte a dos Lias; algns ch- manlle anda o Mesn, e quizaves o fose en tempos, no camio real a Lugo. Dos Lias, eu tratu moito ao seor Ramn. Os Lias todos son altos, garridos, louros, os olios eraros. Hai moito sangue suevo por acol. O seor Ramn era cazador, e albeitar aficioado, mui dado a recetar sinapismos e coac tres cepas. Crea as virtudes da chuvia de maio e do crecente. Tamn aconsellaba ao enfermo que soase que estaba sano.

A'ENTE DE AQU E DE ACOLA 23

Soa que sanache e que me botas unha carreira!

E pra dar nimos ao doente, botaba a correr camio adiante, dando de cando en vez unha volta enteira no aer, coma bailarn de mrito. Algunhas veces, soio con iso, o doente xa sanaba. Cobraba en caf, que como deca, era mis limpo que cobrar en dieiro.

Un da en que iba feira da Augaxosa, no medio do camio o seor Ramn atopu un sombreiro novo, un sombreiro gris prola. Non iba deixalo al, na lama. O seor Ramn quituse a boina, me- tuna no peto da zamarra, e pxose o sombreiro.

Polo aquel da posesin, espricbame.Xa o primeiro da de uso, o seor Ramn deca-

tuse de que levaba na cabeza un sombreiro caprichoso, especialmente nos sados. Ao seor Ramn antoxbaselle quitar o sombreiro porque chegaba na sa goa o cura da Muxueira, e non poda arrin- calo da cabeza. En troques, pasu Freixn do Marco, con quen tivera un pleito por unha servidume de carro, e perdrao, e o sombreiro erguuse soio. Freixn, miru pra o Lias, e bulrento dxolle:

Non saba que foras tan humilde, hom!O seor Ramn pxose colorado e baixu a ca

beza. Cabrn de sombreiro! Tampouco puido saudar s seoritas de Rancao, que estaban mercando unhas roscas de Ribadeo. Pro o sombreiro saudaba aos probes de pedir.

24 LVARO CUNQUEIRO

Iso rame igoal, comentbame Lias, que un probe, despis de todo, coma un santo.

Xa na casa, Lias colgu o sombreiro no rel de parede, e ao colgalo escapuselle perguntarlle:

El qun sera o teu dono, hom?O seor Ramn duse dous golpes co puo no

corazn. Era un vezo mui seu.Contestulle?Dixo: Soy del secretario!

Poucos das despis, o seor Ramn decatuse de que o sombreiro, tardia, saa a dar un paseo. Iba pola eir, de vagar, e despoixas pousbase nunha pona dun mazaeiro ou da figueira. Visto todo esto, o seor Ramn non se non astreva a poelo, pro cando estaba durmindo, o sombreiro descolgbase da sa percha, e iba pousarse na cara de Lias. O sombreiro, a crer ao seor Ramn, via cheo dun aer quente, que afogaba ao mencieiro.

Xa me cansas!, dxolle o seor Ramn unha noite.

Pois entn voume!, respondu o sombreiro.E foise. O seor Ramn corru tras del deica a

porta da casa. O sombreiro iba como a tres varas do chan, medio ladeado.

Como si un alto o levara ao chulo!No cruce parecu que non saba que camio to

mar, pro ao fin tiru polo de Meira.

XENTE DE AQU E DE ACOLA 25

Dgoche que iba mui chulo e alporizado!Esta historia contuma o seor Ramn en con

fianza, e con promesa mia de que nunca a levara aos papis. Far trinta anos do choio. Estabamos onde a presa do muio, nos lavadeiros sentados. De vez en cando, unha maz caa auga.

P E N E D O DE RA

Tiven que faguer unha recomendacin en favor dun neto de Penedo de Ra. Penedo falara unha vez cun corvo.

Non te fes do teu abogado!, dxolle dende un chanto un corvo a Penedo, quen andaba sementando.

E precisamente Penedo desconfiaba do seu abogado, que lie pareca que parrafeaba algo coa parte contraria. Penedo rause a cabeza.

E do xuez?, perguntulle ao corvo.O corvo batu azas, pro non se non movu do

chanto. Coa sa voz agria comentu:Hai xams que volven un pleito!

Penedo ao seguinte da aparellu a goa e foise a Lugo. Deixu a besta en Casa Quntela, e sin pararse a matar o verme foi ver a Pepe Benito. O gran xefe dos lugueses, miruno con aqus seus olios vivos e bulrs, e sorru.


Eche un corvo ben listo ese corvo de Ra!S, seor, que adiviu que eu andaba nun

pleito.Pepe Benito fxose cargo do pleito de Penedo, le-

vuno con toda cenca, e ganuno.Agora, dxolle a Penedo cando lie foi pagar,

debas buscar o corvo e darlle xiquer medio ferrado de trigo.

Penedo andivo por todas as leiras berrndolle a todo corvo que ollaba que ganara o pleito, por ver si daba co conselleiro da pruma moura. Na aldea creron que Penedo, co entusiasmo do trunfo xudi- cial, volvrase tolo. Pro Penedo era un home agradecido e quera darlle ao corvo o medio ferrado de trigo, segn lie recomendara don Jos Benito Pardo. Por fin, un da, nunha terra de folgado, nun daqus outeiros beira do Lea, cereis no alto pra recibir as rulas, e pratenses embaixo, paraso da abubela que berra up!, up!, feliz nos abriles e xantando os primeiros grilos non ben saen a cantar nos das tem- pers, un corvo respondulle:

Gani o pleito!, berru Penedo.Noraboa!, respondu o corvo.Penedo dxolle que si estaba al ao da seguinte

que lie traguera medio ferrado de trigo. O corvo aseguru que sera ben recibido. Cando lio foi levar, o corvo dxolle que He apeteca algo de biscoito, si lie quedara do San Martio.

28 ALVARO CUNQUE1RO

E xa podas mercarme unha monteira pra o inverno!

Penedo era mui agradecido. Penedo baixu a Mondoedo e foi ver ao seor Domingo, o sombreireiro dos soportis da praza. ste fxolle unha monteira pra o corvo, tomando as medidas a unha pomba. Unha monteira forrada e con cinta de len- texuela.

Vaiche estar lucido!, dixo o sombreireiro.Elle un corvo mui humano!

Penedo levulle a monteira ao corvo, e iste, en agradecimento, as que a tivo posta, e acaalle mui ben, dxolle:

Tes que ir buscar un tesouro que hai en Braa!

E Penedo foi a Braa, e entre dous carballos, atopu unha cousa de metal, que naide na aldea saba de qu mquina fose, nin pra qu servise. Fai disto mis de oitenta anos. Penedo levu a cousa feira de Villalba, pra amosarlla a un amigo que tia, reloxeiro.

Un pedal de bicicleta, hom!Non haba anda ningunha bicicleta no pas. O

pedal estaba novecito. O reloxeiro tivo que espri- carlle a Penedo o que era unha bicicleta.

El un tesouro ou non?, perguntulle Penedo ao reloxeiro.


Home, un tesouro, un tesouro, non o , pro ser, ser, eche un misterio!

Penedo envolvuno nun pao, e foi enterralo a Braa, onde o atopara. Morru pouco despis sin saber de certo cmo era unha bicicleta, e coma poda terse un home nela e correr. Enterraron a Penedo, coma a todos os Penedo, naquel pequeno camposanto de Ra, que cseque o cobre o teixo grande de onde a porta.

L O U Z A O DE M O U R I D E

Tame por parente de seu iste Manuel Costa, alias Louzao de Mouride, porque os dous nacra- mos s oito da man do vintedous do nadal, sob o sio de Capricornio. E atase ao horscopo.

Moito me gusta isto de que teremos grandes trunfos na diplomacia!, decame, e dbase das ou tres cachetadas nos papos.

Aos quince anos emigru a Buenos Aires e entru de pinche nunha tahona. Ao pouco tempo dominaba o arte da pizza napolitana, e tia o ponto do ourego, que o mis dificultoso, despoixas dunha boa pasta. E casu cunha filia da dona, chamada Vittoria.

'Cando escriba a mia historia, decame Louzao, palle Vittoria os dous ts.

E pollos: Vittoria. Pasaron mui requetebn os primeiros meses de matrimonio. A Vittoria peiteaba ao Louzao cun fixapelo que cheiraba a fresa, e can-


tballe cancis napolitanas. Un da Louzao atopuse mal na tahona, e pedu permiso pra irse pra a casa. Cando chegu, non atopu Vittoria. Tumbme na cama, e unha hora mis tarde chegu a muller. Via vestida de bombeiro. Vittoria confesu: estaba apuntada coma bombeiro en Los Toldos, e tia servicios martes, xoves e sbados. Al coidaban que era un home, e nomebase Gasparo Ponti. Cobraba soldada, e tia un carnet con tapas de hule roxo. Vittoria confesulle ao marido que nada diste mundo lie gostaba mis que mirar un incendio, e despoixas das chamas, vestirse de home. Nun bal que tia na trasteira haba media ducia de completos masculinos. O Louzao quxolle impedir muller aquela diversin, pro ela opxose.

Quixo darme cunha silla na cabeza!

Louzao contuno na tahona, e a muller cabreu- se, e foise. Louzao quedu na cocia chorando, co pequeno Miguel Angel, que tia oito meses, no colo. Vittoria levu o bal eos traxes de home, e Louzao nunca xamis volvu a saber dla. Non estaba nos bombeiros de Los Toldos, ni en ningn dos repartos da capital. Pro seguro que estaba en algn corpo de bombeiros da Repblica.

Louzao, entristecido, decidu retornar a Mouri- de, e merculle a seu irmn Pedro a mitade do mui- o de Seixos. Pagaba puntualmente a suscripcin a dous xornis de Buenos Aires.

Polos incendios, hom!

32 LVARO CUNQUEIRO

E iso era o que la neles, somentes os incendios, por ver si en algn apareca a Vittoria, con dous ts. A muller, no seu maxn, chegu a ter o aspeito cseque mtico de deusa apagafogos. Si haba un incendio na Crufia ou en Madrid, Louzao comentaba:

Si chega a estar al a mia Vittoria, apagba- no veando!

Pasaron anos. Miguel Angel xa tia os dezaoito cumpridos. Tamn era de Capricornio, coma min e coma seu pai, e polo tanto, asegn a astroloxa, des- tiado a ter grandes trunfos na diplomacia. Era un parvio, de grandes olios mouros. Cando via con seu pai a Mondoedo, eu agasallbao cun pau de regaliz, collido na botica do meu, e Miguel Angel babeaba marelo media hora... Un da Louzao recibu noticias de Buenos Aires. Escriballe seu cuado Francesco Luigi, quen lie anunciaba o envo dun bal, ao tempo que lie daba o parte de que Vittoria morrera tsica. Chegu o bal por Hijos de Estanislao Durn, de Vigo. Levrono nun carro dende o empalme de Moncelos a Mouride. Todos os Louzao estaban presentes cando o seor Manuel o abru. Roupas de muller, uns paquetes de herba mate, un revlver, catro ou cinco calzos de home, e o uniforme de bombeiro de Los Toldos, e o casco, a macheta e o cinturn de triple gancho. Miguel Angel botuse a chorar ao ver o casco, e non paru ate que lie dei- xaron poelo. Non houbo maneira de quitarllo. Iba


a labrar co casco posto, e a alindar as vacas, levar o leite carretera, e feira de Meira. Chegulle a de ir ao servicio militar e drono por parvo. Morru poucos meses despis. O pai, compasivo, deixuno ir na caixa co casco posto. Nunha placa de latn dourado lase nel: Bomberos de Los Toldos. 1.a Escala.

MEL DE V I N C I O S

Cando escribn a mia Escola de mencieiros, quedronse esquecidos Mel de Vincios, Pita de San Cobade, e un discipro de Mel, un tal Lousas, que non sei si vive ou morru, e foi quen me contu do seu mestre, que eu non o conocn. Mel de Vincios, que era de Oseos de onde foi o marqus de Sarga- delos, era un tipo alto e delgado, e con barba que lie chegaba cintura. Cando a fins do sculo pasado puxo estudio un fotgrafo en Ribadeo, Mel de Vincios aos seus enfermos que tian algns cartos soltos, levbaos a que se retratasen, e varios minoraron moito. Botaba pequenos demos dos corpos dalgunhas xentes, con nomealos en voz alta, nome e apelidos, e ademis apodos. O demo, que estaba dentro do doente, patalexaba e cuspa.

Mel, decame Lousas, segua berrando os al- cuos, e dballe ao demo patadas na boca.

Ao demo?, perguntaba eu, solprendido.


Vaia, algunha patada tamn lie caa ao enfermo.

O demo remataba por irse, e o doente ficaba tranquilo. Parece ser que a cura consiste en saber o nome do demo que nos habita; unha vez que se propala que o demo fulano est no corpo de Zutano, o cornudo non ten mis remedio que irse.

En osos, Mel de Vincios era mui competente. O primeiro que faca ao achegarse ao enfermo era contarlle os osos, e poa regulares os que andaban soltos ou torcranse un algo. Dxose que Mel de Vincios tivo o don da ubicuidade, e que namentras estaba en Riotorto pondolle no seu a clavcula a un, mesma hora estaba en Trabada escoitndolle o ventre a outro.

Est probado eso?, perguntballe eu a Lousas.Home, coma probado! Qun sabe os adiantos

que vai haber?

Mel falaba en verso moitas veces, e das enteiros. Escriba crimes pra cegos. Houbo un crime en Tapia de Casariego, e Mel pxoo en verso, e ao final, en seis cartetas daba as seas dos sospeitosos, mui encobertas, eso s, e sin nomealos. O fiscal de Oviedo leu o romance de Mel, estudu as sospeitas, avi- su polica, e descubriron ao criminal. Mel foi a Oviedo cando se celebru o xuicio oral, e a xente aplauduno na Audiencia. Pasu catro das en Oviedo, convidado pola acusacin privada. Nos derradei-

36 LVARO CUNQUEIRO

ros anos da sa vida, Mel retiruse da mencia e adicuse aos pleitos. Tivo moitos e perdu os mis. Aficionuse a andar polos despachos dos abogados. Iba de Oseos a Ribadeo a cabalo, pasando a escura Garganta. Inventaba servidumes, herencias, interditos, soio por discutir eos letrados, que dificultosamente abranse paso na selva creada pola maxina- cin pleiteante de Mel de Vincios. Dicen que regresaba a Oseos sorrindo.

Deixo ao notario Cuervo de Ribadeo ain sono pra un mes!, comentaba.

Morto, vrono os vecios de Oseos e ferreiros de Taramundo que iban ao mercado da Veiga, pasear polos montes recollendo herbas. Coa mesma gorra de visera, coa mesma zamarra, e o can Ney, tamn difunto, parando unhas perdices as braas de Prior.

N O V O DE P A R M U I D E

Veu visitarme mia casa de Vigo un sobrio de Novo de Parmuide, que iba embarcar no paquete portugus Santa Mara. Perguntille que haba de novo por al, recordndolle de paso que eu non iba a Xers nin a Parmuide dende faca mis de vinte anos. Psase o ro por unha ponte de madeira, e o camio entra en Parmuide por unhas chousas con grandes pozas en outono e inverno, nas que flotan as follas secas dos carballos.

Al est o columpio no faiado!, dxome.

Novo, o to, que en paz descanse, dende que nunhas San Lucas de Mondoedo ou nun San Froiln de Lugo, sendo rapacete, veu por primeira vez un columpio e unhas lanchas voadoras, entrulle o an- toxo de ter pra s xa o un, xa as outras. Iba a unha festa calquera, e todo o que tia haba de gastalo en columpiarse. Cando volvu do servicio, que o fixo en Caballera de Farnesio, en Valladolid, trou-

38 LVARO CUNQUEIRO

xo un columpio individual de cadeas, cun asento forrado de pana verde do que colgaban uns axuxeres. Vai e montuno na eira, e cando tia tempo, columpibase. Botaba a sesta no columpio, e cando quera dar a algun unha proba de amistade, invi- tbao a columpiarse. Eu non sei cando Novo, que tivo en Valladolid un cabo reenganchado que saba curar os cabalos do seu Reximento, e que lie pasara as recetas ao meu vecio, decatuse de que o seu columpio tia propiedades menciis. Ao comezo, somentes curaba catarros cunhas cantas dosis de columpio, pro despoixas foise ofrecendo pra os doores de cabeza, a calor do figado, o insomnio, pra isa anemia que chaman o afrixo, e pra o raquitismo infantil, xa fose de ramo ou de escrpulos. Chegu a ter unha boa clientela. Deixu a labranza aos ir- mns, mercu un despertador de doble campania, e adicuse escrusivamente ao arte curatorio. Unha vez, polo San Pedro de Riotorto, chamume aparte, hora de postres na casa do meu to Sergio. Quera que colaborase con el.

El que poido facer?, perguntille.Escollerme unhas palabrias, hom!

Tratbase, pois, de que eu lie fixese uns versos e lie buscase uns latns sempre as divinas palabras !, pra recitar namentras columpiaba aos enfermos. Espricbame que o columpio tia de por s virtude curativa suficiente, pro el quera ador

.YENTE DE AQU E DE ACOLA 39

narse, que outros que curaban menos tian discursos centficos.

'Un soneto ben botado, d confianza!, ar- gume.

Dixime convencer e escribinUe uns versos, que sinto non terme quedado con copia, e Novo de Par- muide adeprendunos de memoria, e busquiUe uns latns de Ovidio. Os versos pedumos en casteln. A sona de Novo chegara lonxe. En la chea, o mencieiro columpiaba mulleres preadas, que logo libraban mui ben. Vian dende Asturias, e troux- ronlle unha monxa de Luarca, que tia un parals, e sau do columpio polo seu pe. Era sevillana. Novo fixo algn dieiro, e vistuse de negro, e en vez de boina gastaba sombreiro. Un da calquera estaba eu facendo o almorzo en Casa Params, en Lugo, e entru Novo.

Non sabe? Agora pra que naide os adeprenda, digo os versos ao revs.

E desto do que se queixa o sobrio de Novo de Parmuide, quen asegura que si o to lie houbese en- siado os versos, houbrase quedado el ao tanto do columpio, e non houbese tido que emigrar a Venezuela.

Si soupsemos de nde tiru aquelas palabras de ocultis!, decame.

E eu non ouso decirlle que as palabras de ocultis eran do meu maxn, e non verbas segredas e m-

40 LVARO CUNQUEIRO

xicas... Cando Novo se finu, o columpio deixu de sere benfico. Anda o tiveron na eira un ano, pro logo retirrono. Est no faiado, coberto de p, ca- ladios os axuxeres, ags que pasa un rato por derriba. A viuda de Novo, que escoita o canto do axu- xere, ergue a cabeza e santiguase.

A C A C H O L A DE BOUS O

No Time de Nova York lin que a un home de Chicago, por mis seas filio de italins, operrono na cachola e atopronlle un so raro e suplementario. Isto xa He pasara na mia provincia de Mondo- edo a Bouso de Prado. O so do de Chicago era unha especie de faba, fixada entre os parietis. O de Bouso non se non saba de onde proceda, porque o botu polo nariz. Pro hai que contar a historia dende o comezo. Voici des dtails exacts. Bouso estaba en Villalba, no feirn, comendo pulpo, e non tivo mis remedio que discutir cun vecio de mesa, que non era do pas, alto, fraque, moreno. Despis supose que era un valenciano que via a mercar unhas muas, que tivera xa outras do pas que lie saran mui pacficas. Discutiron Bouso e o outro fulano a calidade do pulpo, e vai o valenciano e dixo que os galegos coman merda, dispensando, e tiru o seu prato e cuspu no de Bouso. Iste erguu-

42 ALVARO CUNQUEIRO

se e requiru a cachaba, pro o valenciano foi mis rpido, botulle as mans ao pescozo e sacudulle a cabeza. Bouso sentu que drento se lie soltaban todos os osos, que ao desprenderse cantaron coma pequeas culleres que fixeran festa drento dun vaso de vidro. A Bouso nubluselle a vista, e cau ao chan. Volvu en s, e puido andar ate a casa. Pro tia os osos soltos drento da cachola. Ben os ouva. Sacuda a cabeza, e tamn os ouvan os vecios. A muller levuno a Primo de Baltar. Tivo que ir a muller con il, porque s veces algn dos osos soltos poanselle nun olio e estorbbanlle a visin. Ahondaba, eso s, con que He sacudiran ben a cabeza pra que o so cambiara de sitio, pro tamn podan virse outros deica adiante e deixalo ceg ate que se daba cunha sacudida propicia.

Primo de Baltar, que era un compoedor mui estimado, dxolle a Bouso que o primeiro era sacu- dirlle a cabeza pra atrs, que sendo al mui ancha, os osos estaran mis cmodos. Sacuduna como dixo. Seguidamente, e durante dous das seguidos, estando delambos sin comer, o centfico e o doente, e sin beber, e descalzos, Primo pxolle na traseira da cachola parches de cera quente, co cal, pasando a cera ao interior, pegu os sos uns con outros e todos que Primo chamu a bveda da campana, que hai nalgns suxetos, e Bouso era distes. Os que soando dormidos escoitan correr o vento, que a teen. Rematado o pegamento, Bouso e Primo co-


meron un cabrito e beberon media cntara de vio. Primo cobru cento vintesete pesetas, as vintesete da cera. Bouso, ademis, puxo o cabrito, o vio, o pan, os cafs e mis o coac. Tamn gasallu a Primo cunha corbata co retrato de Machado, que He mandara un sobrio que tia na Habana.

Bouso quedu ben. A sa muller, todos os sbados de Deus poalle un parche de cera na cabeza pra aseguradle mis os osos. Pro un soltuse. Era coma un pitillo, alongado e redondo. Bouso ben o senta. Cseque pdese decir que o va. Estaba podando distrado, e senta o so vir dende atrs a golpearlle na fronte. Tac! Tivo que volver a Baltar, a que o estudase Primo.

Tal so que che sobra, dixo o compoedor.Que vai sobrar, hom!, ademirbase Buso.Trtase do so do azougue, Bousio. Ise s-

bralle a todos os que o teen.E vai Primo e nun bortel pequeno cerniu tabaco

de picadura, e fxolle sorber o rap a Bouso. Vi- ronlle uns espirros fortes e mui darriba, e ao terceiro sau o so. Pareca de ala de polo, e estaba mui limpo, e branquio.

Parceme que non un so de home!, comentou Bouso.

Por eso che sobra!, asentu Primo.

Primo dixo que o millor era enterrar o so, non

44 LVARO CUNQUE1RO

fora a haber epidemia, que os sos do azougue son contaxiosos. Bouso quedu curado. Psalle a cabeza, que se lie vai para atrs. Pro natural, que ten al pegados os sos todos.

O P A R A U G A S X A C I N T O

Guerreiro de Noste iba polo monte, cruzando a serra que chaman Arneiro, cando se atopu cun home que levaba un paraugas enorme, mis alto que el, e a tela de color cincento. Guerreiro deulle os bos das, e ademiruse do tamao do paraugas, que nunca outro vira.

Eso non nada!, dixo o home, que era regordete e colorado, e luca grandes bigotes.

E amosulle a Guerreiro o puo do paraugas, que era un rostro humn, con barba de pelo e olios de cristal, e a boca, colorada e aberta, pareca a dun home vivo.

Vaia boca!, dixo Guerreiro.Paraguas, saca la lengua!, dixo en casteln o

home.E pola boca aqula sacu o paraugas a lingua,

longa e roxa coma a dun can, que lambu mui aga- rimosamente a man do pequeno. O home quituse a

46 LVARO CUNQUEIRO

boina e pxoa diante de Guerreiro, quen botu nela unha peseta.

Qu trampa ten?, perguntou Guerreiro, que era mui curioso.

O home ruse.Non ten trampa, hom, que meu cuado Xa-

cinto.E espricu que seu cuado Xacinto atopara

aquel paraugas nun campo, en Friol, e parecralle un bon paraugas, e como estaba perdido, colluno, misime que naquel intre comezu a chover forte. Xacinto abriu o paraugas, e vai iste e papuno. Tal como o digo: traguno. Aberto, veu polo aer a pousarse na eira da casa petrucial, onda o palleiro. Xacinto, drento do paraugas, berraba pola boca do puo. Acudiron a muller, os sogros e mis os cuados.

Son Xacintio!, decalle muller.Si eres Jacinto Onega Ribas casado con Ma

ria Garca Verdes, da una prueba!E foi entn cando Xacinto, por vez primeira, bo

tu a lingua.A mesma!, dixo a muller.

E era verdade, que Xacinto tia unha lingua mui longa, que lie verqua da boca, o que lie valu moitos arrestos cando fixo o servicio en Zamora 8. E agora, dende que era paraugas, ainda Ue medrara mis co exercido que faca sacndoa pra decir que estaba al, e cos aloumios que faca aos familiares


e incruso s vacas, que a maneira que tia de alimentarse era mamar nelas.

Por qu non anda con el polas feiras?, perguntou Guerreiro, pesaroso de ter dado a peseta cando o cuado de Xacinto lie amosu a gorra.

Non quere mia irm, que ate durme co paraugas! Despoixas de todo o seu home!

O home dixo que iba facer un descanso, e des- peduse de Guerreiro, quen seguu camio. O pequeno quedaba falando co paraugas. O paraugas deba decirlle algo que non lie gostaba, que ben vu Guerreiro que o home pegulle unha bofetada. O paraugas berru algo. Chova naquel alto de Ars, na banda do Arneiro escuro. Guerreiro, denantes de comezar a baixada a Lombadas, subuse a unhas penas e vu coma o home abra o paraugas con grande esforzo e metase debaixo. Ao pouco tempo, o paraugas comezu a voar baixo, sober das xesteiras en frol. Voaba contra vento, e vase ao home da- cabalo da caa. E vai Guerreiro e berru con todas as sas forzas:

Seor Xacinto!O paraugas pegu un grande brinco, e seguu

viaxe. Asegura Guerreiro que iba cara Guitiriz e mis Crua.

F I G U E I R A S DE B O U Z A L

Viva en Bouzal, ao pe da serra, onde son tan fermosas carballeiras. Era un pequeno regordete, mui moreno, os olios vivos, e un nariz coma a dos tos do Profeta, desproporcioado e afiado naquil rosto redondo coma pelota. Grande pleiteante, soador de interditos, pasu toda a vida de abogado en abogado, deixu a labranza e gastu o capital propio e boa parte do da muller, e cando se finu estaba no xuzgado percurando a nulidade do testamento dun irmn solteiro, que lio deixara todo a unha taberneira de Castro, viuda dun maragato. Un da adoecu Figueiras, e foise nunhas horas, as que tivo poucos intres lcidos, o mis do tempo pasado en delirar, recitando as sentencias contrarias que recibir ao longo da sa vida de litigante, e que as saba de corrido. Nun respiro daquela febre s- peta e aquela dor de illada, pedulle muller que lie metese na caixa, que era seguro que morra, un


Cdigo Civil que tia, e que fora dun escribano de Bretoa, e un parecer dun abogado da Grua sober da susodita nulidade do testamento do irmn.

Ti sigue co pleito, Gumersinda mia, que eu che mandari algn sopro dende onde estea!

Morru Figueiras, e foise ao outro mundo co Cdigo nun bolso da chaqueta nova, e entre as sas pxinas, o parecer do letrado crus, que era favorable. Un mes despis, e por consello dun vecio, Gumersinda foi visitar taberneira de Castro, que era unha muller mui leda, mui branca, carnal, risoa, amiga do ans, mui louz nos seus corenta cumpridos, a cal, por tirarse, asegn dixo, da vergoa do pleito e de ter que amosar unhas cartas con peticin de man do irmn de Figueiras, Xos Prtega Lpez, que o foi, doulle Gumersinda cinco mil pesetas e unha cocha preada, dispensando, re- castada. A verdade que viuda do maragato saanlle pretendentes, matinaba casarse de segundas, e non lie non convia andar en falas.

Gumersinda regresu a Bouzal eos cartos entre camisa e xustio, e arreando con calma a cocha, canturreando polo baixo, iso que non faca catro semns que Figueiras tia trra derriba, e regoldando de cando en vez a causa do ans con que a convidara a viuda do maragato. Gumersinda botaba contas, e tal como valan os porcos de cordel aquel ano, si a cocha tragua oito, a tantos res sumaban

50 ALVARO CUNQUEIRO

tanto, e mercaba outra cocha e metase no choio da cra, e de res pasaba a contar por pesos, repetindo as felices contas da leiteira da fbula. Xuntu nun carto de legua tantos dieiros no seu maxn, que, ademirada, asubiu. E foi entn cando lie falu un corvo que estaba pousado na cancela dun prado.

Qu fixeches, Gumersinda?Era Figueiras mesmo, coa cabeza erguida como

acostumaba cando estaba irado, e o pico acabalado como o seu nariz.

Hai que comer todos os das!, respondu a viuda, botndose a chorar.

Nemigos dun na propia casa!, berru o corvo, decir, Figueiras.

E cau redondo no camio, a carn dunha po- ceira. Gumersinda miraba pra il, sin saber que facer. Despoixas de todo era Manuel, era Figueiras, era o seu home. Foise achegando ao cadavre. O corvo, patas arriba, non se mova. A cocha fuciu nel. Estaba morto. Gumersinda tivo que tornar da cocha, que lie meta o dente ao corvo. Quituse o delantal e envolvu nel ao marido. Seguu camio estudando qu fara con aqus restos morts. Na- mentras os tivo na casa, acendu unha lamparia cabo da cachola. Quizaves estivese ben avisar aos vecios, e faguer un algo de velorio, pero non ousu. Antes de que mencese, metu o corvo nunha caixa de mantecadas de Astorga e foino enterrar nun recuncho, no camposanto de Seixo. E tivo sorte Fi-

XENTE DE AQUI E DE ACOL 51

gueiras, que a Gumersinda antes de metelo na caixa, envolvuno nun xornal que tragua as bases pra a codificacin do Dereito Foral Galego. Cousas que pasan. Xa ten en que pasar o tempo Figueiras, si que sigue xurisperito. O camposanto de Seixo est por detrs da eirexa, no medioda daquel outeiro, e medral nel un grande e vello teixo, con races e sombra pro indiviso entre todos os fideles difuntos que al xacen.

O S E G R E D O DON JOSE

Un tal Delfn de Mocende iba a agardar o coche que tia de lvalo a Mondoedo dende a sa Bretaa nativa, cando onde chaman Castro do Vento vu un xastre nun prado. Estaba al coa sa mesa, cortando. O xastre era pequeno e barrigudo, e cubrase cun gorro colorado. O pao que cortaba era marelo.

Bos das nos d Deus!, saudu Delfn.Me llamo don Jos!, dixo o xastre, en cas-

teln.Pois bos das don Jos!, segundu o Delfn.E non ben fixo iste sado, desaparecu o xastre

coa sa mesa, as sas tesouras e o pao marelo. Coma si o houbera tragado a trra. Ningun lie creu iste sucedido a Delfn de Mocende, quen vai e ca- breuse con tanta desconfianza, e deixu de saudar aos incrdulos. O xastre aparecera a menos de dez varas dil, e o primeiro que miru Delfn foron as


tesouras, que brilaban ao sol. Eran unhas tesouras raras, nunca vistas, compostas por das fouces iguaes. O gorro do xastre mis ben pareca unha mitra de bispo. Que o xastre era pequeno, poda probarse ate nun xuicio, que non sorpasaba a mesa a sa cabeza. A herba cobralle os pes, pro Delfn tifia unha memoria de que lie pareceron patas de cabra, anda que non se atrevese a xuralo. Delfn, dndolle voltas no maxn ao choio, chegu a poder asegurar que o xastre non era do pas, nin quizaves un humanal corrente, senn da familia antiga do castro, xastre dos mouros, ou dos celtas. Delfn discurra sobre don Jos. Soberbio, e chufn, quera que lie chamasen don Jos, o cal sera o seu nome verdadeiro, pro quizaves tivese prohibido amosarse co seu nome co don, e ao escoitalo na boca de outro non lie ficaba mis sada que fuxir. E non traballa- ra de xastre pra s, senn pra outro. E qun sera ise outro que se iba vestir de marelo? Non se miran xentes por ah vestidas de marelo, nin nas feiras de Monterroso ou de Villalba. E de onde lie vira a tea? El haber teares acol embaixo?

O mis asisado, pra Deifn, coidar que don Jos e o outro, o que vai vestir de marelo, garden algo por al, un tesouro, verbigracia. Si volve a ollar ao xastre, Delfn non lie chamar don Jos, que volver a fuxir o pequeno, senn, verbigracia, seor Antn, e preguntaralle polo tesouro, que seguro que o hai, e en cartos do trinque. Confiuse co cura de

54 LVARO CUNQUEIRO

Bretoa, e iste dxolle que anda que se atopara o tesouro que cseque non He vala de nada, que o Estado tia a teima de quedarse con todo.

Delfn era amigo meu, e foi visitarme un xoves de Corpus.

Soi que estaba un caldeiro de ouro ao lume, nunhas trbedes de prata, e botaban a cocer unha galia branca, e o caldeiro coma a galia e cuspa os sos. E chegu o Estado e levuse o caldeiro e as trbedes, e non me deixaba ms que os sos da galia. El hai dereito?

E cmo era o Estado?, perguntille.Delfn mrame e xa ve que eu crolle todo o que

me di, e non me non bulro. Delfn veme tan espri- tual e tan intelectual coma il mesmo o sexa.

O Estado era un sombreiro, un sombreiro mui grande. Abru a boca e papu todo.

Despis cuspu os sos da galia branca e unha galia moura, que eu non a vira deica aquela. Miri, e non tia o ovo. O Estado, decir, o sombreiro, iba tocando o tambor no caldeiro, pola fraga de Rioseco arriba.

Delfn move a cachola, saca un pao azul do peto do pantaln, e lmpase a boca. E en casteln, petando na mesa, dime:

As no merece la pena el atopar tesoros!

R E L L O DE P O N T E M I L

Relio era un tipo calado. Sentbase nun recuncho da taberna, mirn as partidas de tute subastado, bebendo a poucos a sa xarria de tinto de San Fiz. O seu can Listo era quedo e calado coma il; a cabeza na perna do amo, adormeca, coas longas orellas candolle sober dos olios. Relio nunca contaba nada. Cando remataba unha partida, base sentar a carn de outra. Si lie preguntaban porque non xogaba, comentaba que non saba subastar.

Sempre boto de mis!, aseguraba.

s doce en punto da noite do sbado, Relio retirbase e o seu Listo iba tras il, meneando o rabo. Relio levbase sempre da haberna un peridico, as mis veces atrasado, e deloutras falto de pxinas. Relio non saba 1er, cseque, ou mis ben nada, pro o xornal era o seu compaeiro de sempre. Un tal Rozas, que era mui discutidor e curioso, e espricaba o que se dixo en Madrid, onde serva al rei, da mor-

56 LVARO CUNQUEIRO

te de Joselito, perguntulle unha noite pra que levaba El Debate. Relio pxose colorado, e dixo que nunha casa sempre aviaba ter un pouco de papel. Semns despis, por un sobrio dil, Rozas soupo que Relio cada da sern sentbase na solaina da casa, que daba sober do ro, con peridico aberto diante, coma si lese, e as estaba unha hora longa. Coma eu tia confianza con Relio, pedinlle o porqu daquela sesin.

Non lio contar a naide?Seguro que non, hom!

Relio atopara no camio de Pontemil, anoitecendo, a un tal Xestoso de Montes. O camio de Pontemil baixa ao ro por entre unha carballeira que chaman A Adrela, e ao chegar ao chan atravesa unha chousa, as mis das veces feita unha lama, na que hai unha ducia de vellos castieiros e tamn uns amieiros. Xestoso de Montes faca varios anos, doce ou quince, que morrera. Era mui erudito en poltica internacional, saba a perda de Cuba, e cando a guerra do 14 mercaba La Esfera pra coleccionar os dibuxos de batallas de Matania, eos que decorara a sa casa. No outro barrio deba de seguir preocupado eos los diste mundo, porque o que quera saber por Relio, e por eso se lie aparecera metndolle un susto non pequeno, era si o Kaiser tia volto a reinar en Berln. Relio, co medo, non ousu decirlle a Xestoso que non saba 1er o peri


dico nin saba quen fora o Kaiser, cando Xestoso lie ofrecu dous pesos semn si estaba atento, polos xorns, volta do Kaiser. Relio, pra que Xestoso o vise 1er o xornal, sentbase na solaina.

Xestoso mui puntual no pago, asegurume Relio.

E despis de pensalo un pouco, de raarse na cachola coa man dereita namentras que coa esquerda ergua o sombreiro vello, e falndome ao ouvido, perguntume:

E volvu o Kaiser?Eu espriquille quen fora o Kaiser Guillermo II

cos seus bigotes e o seu brazo pequeno, coma fuxu da Alemaa, foise vivir a Holanda nun lugar no que haba mazs das millores e moito queixo, casara de segundas cunha muller alourada e regordeta, e montara unha granxa.

E vive?

Non quixen engaalo e dxenlle que o Kaiser morrera. Dectome que foi prantexarlle a Relio, que era un bo home, un caso de concencia. Si o Kaiser estaba morto, non poda volver a Berln, e era engaar a Xestoso de Montes non decirlle a verd. Relio foise polo camio da Adrela, meditando. Pouco tempo despis atopino unha noite na taberna do Empalme. Estaba de pe, onde as pipas. Dispo- ase a sair, coma sempre seguido de Listo. Derriba

58 LVARO CUNQUEIRO

da pipa de tinto estaba o xornal. Colluno, doblu- no, medio me fixo unha sea incrinando a cachola, e foise sin darme xiquer as boas noites. Compren- dn que seguia cobrndolle dous pesos semn ao finado Xestoso por estar atento ao Kaiser, si volvia.

A C H A Q U E T A DO M O U R O

Felipe de Francos tia unha moza na Ribeira de Piqun, trra luguesa de Meira, e iba a vela mui montado na sa mua, unha mua alta e manchada, a orella erguida, a cola trenzada, e o andar solene e balanceado. Meira sempre tivo fama de mular, e da Real Abada saan todas as que montaba o Santo Orde do Cistel as Espaas, e non as hai mellores en Tortosa nin no Poitou, en Francia. En Meira sempre privu moito o garan cataln, que un tipo serio. Felipo, digo ben, iba na sa mua, e ao chegar a Vilares, que son dous muios, deixaba a mua na corte de Porteiro de Beza, mui seu amigo, e segua a pe deica a casa da rapaza, cuia porta estara, como dice o cantar

...achegada cunha 'palla de centeo.

Felipe era, e , alto, fraque, bigotudo, plido. Hai

60 LVARO CVNQVEIRO

muito plido por al, medio morenos, s veces axi- tanados. Quizs chegaran al familias de lonxe, ou teen mistura de baluros, esa tribu rara da Terra- ch, da que tan pouco se sabe. Felipe, nun dos seus viaxes amatorios, atopu a un home cavando cun sacho no medio do camio. Non era coecido, nin pola vestimenta pareca do pas. Gastaba un gorro colorado cunha boira verde, e por calzos usaba uns grandes bombachos marelos. Caa a tarde.

Perduselle algo?, perguntulle Felipe dende o alto da mua.

A chaqueta, respondulle o forasteiro.

Felipe estivo media hora vendo como o descoe- cido cavaba e cavaba, e facao mui ben e rpido, e axia fixo un furado no que caba il, que era un pernicorto algo xorobeta. Metuse no furado, e sau dil cunha chaqueta toda de ouro.

Home, de ouro!, decalle eu a Felipe.S, seor, de ouro!

O pequeno pxose a chaqueta e abotonuse. Unha vez que a tivo posta, deuse no peito con delambos puos, e sonu a metal.

E logo cl a sa gracia?, perguntulle Felipe, sacando o sombreiro.

Non ves que son mouro?, dixo o da chaqueta de ouro.


E contulle a Felipe que viaxando pola fresca, sentrase a botar unha soneta al en Xunqueiras, e tamn pra non verse obligado a pasar de da o barrio de Lodoso, que non quera ser visto con aquela prenda, e que pousando a chaqueta no chan, a prenda polo seu peso foi afondando deica quedar enterrada naquela terra branda da ribeira, e que non era somentes polo peso, senn que estando feita con ouros que vian de tesouros ocultos, tia a querencia da soterra, e gostballe escusarse pra que seu amo se perguntase nde se metera. E ademis que a chaqueta tia o vicio, cando se enterraba de ir buscando o cami que millor a levase a unha ponte, e entn quedbase acol, faca unha cova cmoda, e estaba sculos sin moverse. E o mouro buscara a chaqueta no camio, coma vira Felipo, porque xa tia mui coecidas as sas teimas.

Por iso viaxo sempre con pico, ou sacho ou pala, que non hai da que non tea que bscala.

Moito traballo !Pro non hai prenda que vista como ela!O mouro ofreculle a Felipo unha proba, e Fe

lipo dixo que s e pxose a chaqueta, que lie quedaba estreita, e era unha prenda mui pesada, e non ben a tivo posta Felipo, comenzu a abanearse, e a tirar por Felipo ao chan, tan seguido e forte que o tumbu. Cado Felipo, a chaqueta quera someterse na trra, e xa estaba Felipo medio enterrado vivo, cando He botu unha man o mouro.

62 LVARO CUNQUEIRO

Tente, Felipio!, dxolle.E pondose o mouro de novo a chaqueta aqu-

la, foise cseque correndo polo camio de Lodoso. Brilaba a chaqueta dndolle os derradeiros raios daquela doce sern de setembro.

P O L I D O DE S A B U C E I R A

Acusrono de que fora il quen lie dera morte a un tratante que chamaban Gareto, que era un cativo picado das vexigas, sempre cabreado e berrando en casteln. O Gareto, que era de Cacabelos, engaara a Polido na venta dunha vaca, dada por tsica, e Polido xuru que lie iba voar a cabeza dun tiro a primeira vez que o atopara nun camio. Gareto aparecu na ponte de Beces, cun tiro no pescozo. No peto de drento do chaleque de pana negra, levaba doce mil pesetas, e segn se dixo nas feiras, unha carta de amor dunha fondista de Lugo. Polido pro- bu con testigos que o da da morte de Gareto estivera en Meira, nun enterro, e na taberna xantando estofado e xogando unha brisca. Pro a xente non quedu mui convencida, msime que a morte non fora por roubar. Polido era un gran andador as noites. Polido atopaba a un lobo no Marco, decalle algo, e o lobo base. Un da na feira do Monte vu chegar a un de sombreiro branco e bastn con puo

64 LVARO CUNQUEIRO

de corno. Polido dou das ou tres voltas arredor dil, e despis foi saudar ao cabo Santom.

Ise trae moeda falsa.

O cabo Santom rexistru ao do panam, e ato- pulle vinte pesos feitos na casa. O cabo perguntulle a Polido coma soupera do choio.

Cheirume o chumbo!, respondu.

Polido curaba o flato cunha herba segreda, po- a mui ben anelos nos fucios dos porcos toups, faca brochas de afeitar de pelo de teixudo, botaba o fume do cigarro da carto polas orellas pra divertir aos nenos, afeitaba difuntos, trataba de minas de ouro, e aseguraba que cando estivo de reloxeiro en Nova Orleans paru de fonda en casa do verdugo.

Polido tia xa cincoenta anos cando decidu casarse. Atopu en Couto Cachin unha de gusto, de corenta, branca, fresca, vacuna. Polido era dono duns prados en Sabuceira, e tia a mitade da casa dos Polidos da Abertosa. Por maio, as cerdeiras fro- lidas non deixan ver o pazo. Da parte de arriba est a carballeira de Rodil. Polido espricume que a mandara plantar Carlos III, pra coa madeira dos seus carballos facer barcos no Ferrol. Carlos III, que segn Polido era un rei mui puntual, mandu pedir un informe sober dos ventos dominantes, a hume- dade ambente e a eras de terreo. Pro, volvendo s bodas de Polido, a costureira de Castro Cachin pedulle que lie xurase que non tivera nada que ver


coa morte de Gareto, nin de pensamento, de palabra ou de obra. Polido prometu xurar denantes de ir eirexa. A costureira estaba mui namorada, e bordballe panos ao Polido, e marcballe a roupa interior, que non se vira tal senn nos seoritos de Balmonte, meus parentes.

Fxolle un camisn, dxome un sobrio de seu, pra que dormise con il cando tia convidados, pola Santa Maria.

Un da, cando andaba amaando os papeles e mercando un comedor, volvendo dende Villalba aldea, pasaron Polido e a costureira pola ponte de Beces.

Aqu foi!, dixo Polido lembrando a morte de Gareto.

E sialu co dedo o lugar onde aparecera o cada vre. E a costureira contullo a todo o mundo: tres manchas mouras que haba no paredn, resucitaron en sangue, como si acabase de ser verquido. Eran manchas de sangue, de sangue do Gareto.

Non houbo quen lio quitara da chencha costureira. Por moito que Polido xuraba, a costureira pxose no seu, e neguse ao casorio. Choru, iso s, e perdu oito kilos. E Polido metuse na casa, aborrecido. Si pasaba algun polo camio, pechaba as contras. Duse a beber caa e a escoitar no fongrafo que trouxera de Amrica El Sitio de Zaragoza.

S O L E I R O EN F I G U R A DE C OR V O

Istas historias de corvos que falan, ou de xente que reaparez, vindo dende as chousas de outro mundo, en figura de corvo, deber poelas todas xuntas, pro van sementadas por este libro, aqu ou acol.

Fai anos, polos comezos de outono, compartn mesa nun bar de Lugo cun vello coecido, vecio do lugar de Portes, na Terrach. Perguntille a meu amigo que haba de novo pola Azmara.

Vostede coeca ao Soleiro?Un coxo que iba a Mondoedo polas Quendas?O mesmo. Pois aparecuselle muller en fi

gura de corvo.Soleira pofiase na praza, nos soportis que cha

man do Sombreireiro, e venda l, pesando mui decente con romana. S, lmbrome mui ben dil. Era, ademis, cliente, coma min, da barbera do Palla- rego. Aproveitaba as Quendas as kalendas de


Maio, pra cortarse o pelo. Era un homio calado, mui fumador e tatexo. Nunca estaba conforme eos precios, e resistaselle o eme de mermas.

Seguro que era il? Dixo mmmmmermas?Dixo, s, seor. De corvo tatexaba igoalito que

de persoa!

A muller volva casa dende a do Monte, onde fora vender uns polos. Levaba na cabeza, valeira, a cesta en que pola man os porteara. E sentu que algo lie caa drento dla. Baixu a cesta e miru. Un corvo pousrase nun delantal que envolva unha fogaza de Mondoedo. A muller recoecu deseguida ao difunto, tanto pola fala coma pola tos.

Soleira Cheiraba moito a tabaco.Tamn o corvo. Dxolle muller que seguise

andando. A muller, porque non se lie molase, ta- puno cun papel.

Soleira via dende o outro mundo a darlle sa viuda o consello de que non vendese unhas fincas que tia por Castro. Isto dixo ela, anda que os vecios aseguraron que o corvo no que mis insistiu fora en que a viuda non pasase a segundas, e en que a un sobrio que traballaba na casa, o mandase pra Venezuela. A muller todo era perguntarlle ao corvo por onde andaba, pro il non soltaba prenda. Ao chegar a Portes, o corvo sau do abrigo de El Progreso, e vou ao alto do cabozo. A viuda perguntulle a berros si quera algo de cear, pro o corvo non con

68 LVARO CUNQUEIRO

testaba. Ao millor o que quera eran papas, e atascbase no pe, que se lie resistia tanto como o eme. Ela, anda que lie impuxera algo a visita, seguia en vender as fincas. Asi 11o dixo ao corvo calado, que se perdu na noite, co vendaval. Pro volvu. Fetei- raba na fiestra do dormitorio, e incrusive botuse aos olios da sa viuda. Agora falaba.

Non vendas! Non vendas, eoo!Os vecios escoitrono berrar con voz humn. A

cousa duru unha semn. Como viuda lie quedaron uns sobresaltos, visins e insomnios, foi a Vi- llalba a un mencieiro que ten moita sona e que lie chaman Pita de San Covade.

E qu lie recetu Pita Soleira?Parceme que un purgante. E tamn que es-

cribise en cen papis: No vendo. Esta que lo soy, Josefa Ribas. E que deixase cair os papis polos caminos. Tardu un mes en escribilos e en esparexalos polos cruces, e nas pontes.

E vai meu amigo e amsame un diles, que o atopu no empalme de Moncelos. O papel voaba de aqui pra acol, agardando a que viese Soleiro en figura de corvo a lelo.

C A N D O P E N E D O P O I DE C A Z A

Penedo de Oirn mercu unha escopeta de segunda man, e botuse ao monte, novato cazador aos cincoenta anos cumpridos. Tifia mui boa vista, que il coidaba que era o millor que haba pra trunfar na venatoria. Ensiulle algo un escolante salmantino que fora destinado a Oirn. Un da Penedo erguuse cedo e foi aos montes do Pereiro a cazar espera. Sentuse medio escondido nunha xesteira, escopeta disposta. Estivo sin moverse unha hora, agardando, sin que lie pasara nada por diante dos olios. Aqulo non sera campo de Salamanca. Non fumu, non se movu, non asubiu. En esto estaba, en seguir calado e quedio outra hora, cando veu unha pega a pousrselle no can da escopeta. Penedo nin se movu. A pega paseaba polo can, lim- paba o pico, despreguizbase abrindo as azas, abru e pechu a longa cola sete veces seguidas, e sentuse ollando pra Penedo. Isto diz o Penedo: que se sentu. Penedo non He poda disparar pra darlle,

70 ALVARO CUNQUEIRO

que a pega estaba sentada no can. O que fara era asstala, pro tamn alarmara a caza que houbese por al. A pega miraba pra Penedo, poa os seus olios nos do cazador. Penedo comeza a marearse, a mirada as inquedas menias, xa douradas, xa mouras, xa roxas. Ao fin, a pega falu:

Istes non che son tempos, Penedio!

Penedo non soupo que decir. A pega rau outra vez o can co pico, dal saltu boina vella de Penedo, e foise voando. Penedo suspendu a caza, tiru uns tiros ao aer pra que o escoitase o escolante, e volvu a Oirn. Decidira volver ao monte con das escopetas, que lie pedira emprestada a sa ao cura, e namentras a pega, que voltaria, pousbase no can dunha delas, Penedo tiraralle coa outra. Anda que a pega fose a alma do Viudo de Couzn, que fora grande cazador, e a quen en vida o cabreaba atopar a outros cazadores no monte, e andaba soio eos seus cas, Prim e Prats. Sempre os tia distes nomes. Igoal lie amolaba que Penedo se fixese famoso! Penedo tornu ao monte coas sas das escopetas, e pxose onde a outra vez. Pouco mis de media hora despis aparecu a pega, pro non se pousu en ningunha das escopetas, senn na boina vella de Penedo.

Non me fagas trampas, Penedo, home, que son unha probe!

Penedo pousu as escopetas no chan. A pega baixu e pxose nunha dlas.


Coma non me volva eu coello!, dixo a marica.

Penedo desfixo o paquete da merenda e dulle un pouco de queixo pega. E namentras a convidaba falballe en casteln, tratando de convncela

/

de que se trocase en coello.Polo chiste de ver o cambio, muller!

E si se converta, que se puxese acol embaixo, onde son os liares azes por San Xohn, por ensaiar a vista. A pega, farta de queixo, dixo que s, brincu dediante de Penedo, xiru sober da pata esquerda, e nun santiamn trocuse nun coello, que arrancu sin presas deica as liaregas. Penedo, conta il, tomu as das escopetas, e disparu os catro tiros a un tempo. O coello pegu un bote, e cau morto. Penedo foi recoller a peza, e atopuse con que non era mis que unha pe. Unha pe seca, atada cunha goma. Quitu Penedo a goma, e caron de drento uns papis. S, era cousa do Viudo de Cou- zn. Eran unhas cartas, un pagar, unha receta de mdico, e a conta do enterro, caixa incruida, e ar- monium, que fora de Mondoedo. O Viudo escribir embaixo da conta: Me parecen muchos cuartos. Tia que tlo escrito despis de morto. Penedo levu a pe e os papis a unha sobria do Viudo. A sobri- a foi de abogado a Lugo e cobru o pagar. O crego de Oirn non veu dificult en meter a pe de coello no nicho do Viudo. E Penedo vendu a escopeta a un de Ferreira, e dixo que ccese o Demo.

M E R L O DE L O U S A D E L A

Lousadela est as Invernegas de Montes, onde a barranca de Eirelle brese nun pradero verde, encostado, polo que baixan ao ro mis dunha ducia de regatos que veen dos escuros montes amacei- ros. O nome teo dunha canteira, da que se saca unha pizarra azul, en grandes ramas mui parellas. A trra probe. A xente vive do gado do monte, un vacuno desmedrado de pelo spero, que anda solto dende abril ao outono, e o lanar lvano como dicen por al a quendas, porque por meses os de cada casa teen a gua, a man, da facenda miuda. Colleitan poucas e malas patacas, algo de centeo nos folgados e nas roceiras, mui bos grelos hai no seu tempo, amargues, e en toda Lousadela somentes vese un frutal: a cerdeira do adro da Santa Margarida. A xente de acol loira, alta, fraque, calada. O nico risoo daquelas soeds era o meu amigo Merlo, cazador, zoqueiro, pescador, reloxeiro no inverno, ca


pador e gaiteiro. Tia das zamarras, esporas gauchas de prata, e un dente de ouro. Volvu de Buenos Aires falando algo de italiano, e viudo, segn deca, dunha malaguea. Tia dous cas, un pointer e un perdigueiro de Burgos, que lie atendan voz en italiano. O italiano de Merlo era coma unha cantiga. Na taberna da ponte, cando os contertulios xa bebern algo, pedanlle a Merlo que lies falase. En- tn meu amigo Merlo rubia a unha banqueta, ou apoibase nos tabs de arenques, e botaba o discurso que il mesmo chamaba el Sermn de las Dos Banderas, que lio escoitara ao embaixador de Italia na Arxentina, na inauguracin dunhas escolas que se chamaban de don Galileo. Con vinte verbas italis que Merlo saberia verdadeiramente, e mil mis que inventaba, o meu amigo oraba esplndido, rico en xestos, abrindo os brazos. O taberneiro, Mariano Nistal, anda que era maragato, acababa chorando, entenrecido pola pattica elocuencia. Entn, pra que non padecese o comercio, a muller de Nistal, a seora Basilia, baixaba a cobrar os vasos, que ao marido, coa emocin, trabucbanselle as contas. Ao rematar o sermn, Merlo tiraba do peto da zamarra das bandeirias, unha italiana e outra arxentina, e a concurrencia aplauda, eu na primeira fa, sentado cabe a barrica de Valdeorras.

Merlo, en inverno, base de Lousadela, e andaba polas aldeas vecias amaando rels. Os mis dos domingos baixaba casa grande dos Melle, e avis-

74 LVARO CUNQUE1R0

base xente que chegara Merlo, e os do lugar sentbanse nas escadeiras e no portal, e escoitbanlle a Merlo un dos seus discursos. Cando remataba, imitaba paxaros, e tragbase un chisqueiro apagado, que o sacaba aceso pola orella dereita. Algns non o queran crer, e estudaban a orella de Merlo, que estaba toda chamuscada.

Isto cenca grega, seor cura, asegurballe ao crego de Pacios.

Non falarias co demo en Buenos Aires, Simn Mago?, perguntballe o crego.

E iba don Xos Rodrguez Marin e cuspalle na orella. A xente ra. Pro unha vez, o cura cuspu- lle, e da orella de Merlo sau fume e escoituse o mesmo son que fai o ferro ao roxo cando na fraga o meten na auga. As mulleres herraron, os nenos asustronse, os homes mirronse e o crego dou un paso atrs.

Eu isto non o vin, e ben o sinto, que xa non po- deri velo, que Merlo morruse fai pouco dun punto fro que se lie puxo no fgado. Enterrrono coa zamarra nova, e sin non lie quitaron do peto as bandeirias, acol van con il. Nevaba o da do enterro as Invernegas de Montes, nas as abidueiras, e ausentes todos os paxaros que imitaba, ferreiros, pim- pns, os pazpallares, e o merlo mesmo do seu mote.

C A R R E X O DE F O N T E S

Fontes un lugar catro casas brancas, que est perdido na Ribeira de Piqun, nas vellas terras bernaldas de Meira. Todos os castieiros morreron acol da tinta, pro anda hai das fermosas earba- lleiras, a de Sanxes e a de Pousada, e bos prados, terras de folgado, e cabe as lamas, onde en inverno voa a arcea, amieiros, abidueiras e salgueiros. Fon- tes estalle ben posto, porque hai cinco ou seis, abon- dosas en auga delgada e fresca, que na que chaman dos Frades cae dende un alto cao de ferro. Os c- maros vstense, no seu tempo, de troqueles. Na casa que d ao camio vello, coroada por unha ancha e cadrada chimenea que ocupa medio tellado, viva Carrexo, tamn coecido por Antn de Xil. Carrexo era pequeno e moreno, calvo capuchina, cativos olios mouros mui vivos, movedizo, inquedo, incapaz de estar cinco minutos seguidos sentado. Carrexo volvu de Buenos Aires, onde traballu de camicei-

76 LVARO CUNQUEIRO

y o , por culpa da la chea de al. A la de Buenos Aires, asegn Carrexo, mui pesada. Meu amigo e peisano nunca se espricu como a xente non se de- cataba. Carrexo, pra andar polas ras na noite, meta un taco de madeira debaixo da boina ou do sombreiro, e vivindo no piso mis alto dunha casa, escoitaba cruxir as vigas que sostian o tellado.

Dgoche que chegaban a ceder algo co aroma da la chea...

Pero Carrexo retornu sensibilizado pra o luar, e xa tampouco estaba tranquilo en Fontes. Refor- zu as vigas na casa, posteu o desvn e a sa habitacin, e fxose un gorro de madeira de carballo. Mis tarde, nun circo en Lugo, polo San Froiln, merculle en cincoenta pesos a un paiaso un casco militar francs, da guerra do 14. De todos os xeitos, non querendo desafiar la, na chea metase na cama, poase o casco e abra un paraugas. Pro a forza de profundar no choio, descobru que poda rexeitar a forza da la colocando no tellado, mesmo derriba da sa cmara, un espello redondo que lie fixeron na Vidreira Lucense. As devolva la os que il chamaba, e tera as sas razs, os raios impares.

Carrexo seguu averiguando, e chegu a coneru- sin de que si levaba unha luz na cabeza, poda sair polas noites, sin dao, nos das de crecente. Prepa- ru un sombreiro cunha linterna, e con iste inxenio


na cabeza baixaba deica a taberna de Pousada xo- gar ao tute subastado. Pro quedbanlle, dos seus das de Buenos Aires, doores de cachola e as que il chamaba visis, non con moito acerto, porque tratbase, en porid, duns ruidos coma de mur en faiado. Carrexo confesume a min unha vez, nunha feira da Augaxosa, que andaba con medo de ento- lear. A irm quera que fose a Santiago, a que o mirase o Dr. Somoza.

Si dos de Pedro de Sarria, home, que son de confianza!, decalle por anmalo. Pro Carrexo aseguraba que se bastaba a s mesmo. Sostia que a amndoa da custin estaba en que il poidese estar desperto cen horas seguidas, pra que as visis, decir, os ruidos, que He vian tan axia como adormeca, non podendo traballar no seu, aborrecranse e franse. Pro os ruidos non se aborreeeron, foron a mis, e xa traballaban cando Carrexo estaba despert. Decidiu afogalos, e metu a cabeza nun caldeiro cheo de auga. E quen se afogu foi o terque de Carrexo. Escriba mui ben, cunha letra redonda, ancheada. Tia a teima dos acentos, coma Radiguet de neno, e en cada slaba poa o seu, ou dous.

En ningn camio vin tantas follas secas como no que vai de Fontes a Meira, ao pe da carballeira de Ponsada. Si hai vento, escitanse os remuios da follada a mil pasos de distancia.

L E I R A S DE P A R A D A

Ao da seguinte do San Martirio, meu amigo Leiras de Parada, un bigotudo serio, mete os caps nas capoeiras, para o segundo e derradeiro tempo de ceba. E si ben os habitantes das capoeiras da Terrach, alimentadas co pedido, sin poder moverse, recibindo o calor da cocia, xa adormecen doado, os bos criadores danlles de propina, unha ou das veces ao da, tras as pelotas do amoado, media copia de vio doce. De vio que por al chaman de Getafe. Leiras de Parada convida, coma digo, aos seus caps, que algns irn feira de Villalba e outros servirn de pago de renda, que dicen caps de recibo, e pra axudarlles a coller o sono, sntase nunha mecedora que foi da irm dun crego que houbo en Goiriz, e btase a roncar. As mis das veces remata dormindo il ao tempo mesmo que os caps, estpidos e cristacaidos. E Leiras esprcame que, cando va ben, gracias a unhas gafas que lie recetara Gasalla en Lugo unha vez que foi de testigo a un xuicio oral, antes de roncar lealles aos caps algn capido dun libro, verbigracia de Ber-


toldo, Bertoldino y Cacaseno, ou da Historia de la Provinica de Lugo, de Amor Meiln, ou un artigo de xornal. Leiras dime que non lie vou a crer o que me vai contar. Amansa o bigote, sorr, dalle das voltas gorra na cabeza, rase un intre na meixela, volve a sorrir.

S, meu amigo, o Bertoldo gostballes, e non se durman.

El vostede pensa que entendan algo?Eu digo que co Bertoldo non adormecan.

Non digo outra cousa. Un da deume Cruces, que ben se lembra vostede dil, que era concellal, un peridico de Madrid pra que eu lese un artigo dun tal Zozaya. Pois lino en voz alta, dediante dos caps. Aqulo era a letra pedida. Cmo durman, meu amigo!

E Leiras de Parada rguese, vai ao caixn do aparador, e metido nun sobre ten un nmero de La Libertad, de Madrid, do 6 de marzo de 1932, cun artigo de don Antonio Zozaya que se tida La victoria inclume. Media pxina de letra pequea.

Millor que dous cobertores e que media botella de tres cepas!

Son sempre vintedous os caps que estn as capoeiras, naquela cocia terrea, calados e aborrecidos. O da da feira de Villalba estarn marelios, tesos pola xeada, en albos manteles, na praza de Santa Mara.

L O U R E D O DE H O S T E S

A Louredo coecino, como a tanta outra xente, na barbera do meu amigo Pallarego. Poda eu contar moitas cousas de Louredo, pro o que me interesa agora o caso dos seus anteollos, mercados en Valencia, na praza ou na ra de Jaime I. Pasaba que Louredo non soaba. Faca o servicio militar no reximento de cabaleira da Raa Victoria Eugenia, e tia un sarxento que todas as mas formaba o es- cadrn e contballes aos soldados o que soara aquela noite. Qu to soando! As mis das veces soaba unha viaxe s Filipinas, ou que lie tocaba a lotera e deixaba o exrcito e iba a Madrid, e estaba sentado nun teatro. E contaba o asunto da peza que representaban, con moita moza guapa, e denantes de que case o pao, chambano pra que subise ao esceario, e suba de uniforme de gala, con morrin, e levbase primeira actriz aos baos de Archena, de onde era natural. Louredo doase de


non soar. Nin coa sa aldea, nin coa romera da Santa Maria. Como era mediano de estatura e per- as tortas e un olio manchado, o que lie gostaria soar que era alto, e que se chiflaba por il unha valenciana, alta, branca, os olios mouros, que se deixaba quedar como as galias, e Louredo aloumi- ara nela mui afinado. Louredo, respeitoso, foise onda o sarxento Granero.

Con permiso, mi sargento. Qu hay que hacer para soar?

Cmprate unos anteojos, gallego!, respondulle, burln.

Louredo tomu a resposta mui a serio, e non paru deica atopar en Valencia quen lie vendese uns anteollos pra soar, uns anteollos que Louredo deca que eran nublados, cunha armazn de prata. A primeira noite que durmu con eles postos, sou unha pelcula enteira, pro tan rpido todo, que non entendu o asunto. A nica cousa que lie quedu grabada foi que il sala de cabo, e que unha seora gorda dballe un caramelo de caf con leite.

Guapa ou fea?, perguntballe eu.Home, pra ser a primeira vez que soi unha

muller, anda saa ben decente, cunha brusa colorada.

Dende aqula, con tal de durmir eos anteollos postos, Louredo soaba todos os das, e grandes trunfos, cunha pequena que beilaba, e cunha negra

82 ALVARO CUNQUEIRO

que tia un canario nunha gaiola, e regalbanlle o cabalo millor do reximento. Todo iba ben, menos cando xantaba sanda, que entn soaba que suba a un tellado, e arrempuxbano e caa ra... Mo- rru solteiro e deixulle os anteollos aos sobrios, pra que soasen por turno. Os sobrios ranse do to, e deixronlle ao seor cura de Baroncelle que levase pra a reitoral os anteollos. Sabe Deus o que soara o reverendo don Daniel Pernas Nieto coa axuda diles, qu valencianas brancas, qu vios tintos, qu troitadas, qu festas, naquelas longas e fras noites de inverno, cando acinzan coa xeada as ponas nas das bidueiras!

L E I R A S DE T A R D I Z

Chambase Jesualdo Prtega, pro era coecido por Leiras de Tardiz. O seu ab era Leiras Vello, e o seu filio Leirias. O ro de Tardiz morre no Mio pola dereita, entre amieiros e salgueiros, e rega bos prados. Todos os Leiras de Tardiz estiveron en Buenos Aires, e traballaron en pasteleiras e panadei- ras. O seor Jesualdo estivo na pasteleira dun libans que se chamaba monsieur Batani. O vello Batani estaba casado cunha grega, e o filio, que se chamaba Iusef, casuse cunha espaola, malaguea ela, da que cansu axia. Co cal foise ao Lbano de vacacis, fxose musulmn, divorcime da malaguea, e cando volvu ao Plata chegaba casado cunha alem mui gorda, xudea, que cantaba nos das de festa no teatro hebreo da capital da Arxen- tina. Haba unha peza na que saa de Eva. Aprau- dana moito, e todos os xudeos de Buenos Aires decan que nunca viran unha Eva tan ben represen-

84 LVARO CVNQUEIRO

tada, tan lucida, coaquela pel cerlea e o andar mecedor que se tragua polas alamedas do Paraso. Ba- tani pai conservaba certo amor pola malaguea, sin por iso deixar de sentirse orgulloso dos trunfos da nova ora, e mandballe divorciada doces de amndoa con mel e pastel de pionate... Eu discuta na barbera con Leiras sobre si Eva fora branca ou moura. Leiras deca que cando os xudeos aprau- dan ora de Batani, que ben saban o que facan.

Leiras contaba moitas historias de italins, e aseguraba que estivera presente as mis dlas, testigo presencial as pasteleiras de Buenos Aires. Poo por caso, entraba un italin con borsalino gris prola, corbata verde e zapatos brancos.

Podan facerme unha tarta con biscoito, mermelada de melocotn, nata e un adorno de guindas todo arredor?

Cmo no!, contestballe o dependente.E arredor das guindas poda ir un trenzado de

amndoas tostadas? Cmo no!Traguanlle a tarta e o italin quedbase ade-

mirndoa.Bellsima! E poda no medio decir Eviva Ar-

naldino!, e a cada lado das letras aparecer un corazn?

Cmo no!

O italin mirbase no espello, afiaba o sombrei-


ro, ergua os calzos un pouco, amosando os calcets colorados.

Aqu ten a tarta.Pode esparexer por enriba as coma un veu de

azucre e canela?Cmo non!O dependente apresntalle a tarta ao italin.Envlvolla?Ouh, non! Vouna comer aqu mesmo!O italin qutase o borsalino gris prola, ponno

nunha silla despoixas de soprar no asento, pousa a tarta derriba dos frascos dos caramelos, e eos dedos ppaa enteiria.

E despoixas, contbame Leiras, pedu das servilletas, limpuse ben, pagu e foise facndose unhas reverencias a s mesmo no espello. El qu lie parece isa xente? E ns, os galegos, humildes, cun paquetio de pitiss pra a casa, un que outro domingo!

M U I Z DE P A R A D A

Sinto que morreran o xastre Muiz de Parada e mis o prroco de Vilardelle, don Vitorino Graa Lpez, que lies dara eu a delambos unha noticia, probada documentalmente, que poera fin s sas diferencias. Muiz foi servir ao rei a Barcelona, e licenciado, queduse al un par de anos adepren- dendo xastrera cun tal Vinardell, que tia o obrador a carn da Catedral, e que era un as en levitas, tocaba o violn e xogaba ao billar. Isto era al polo 1906. Un da calquera, a primeira hora da sern, presentuse na xastrera o axuda de cmara do seor duque de Tamames, que se chamaba Calixto, decindo que o seu amo que era o mis elegante cabaleiro de Espaa naqueles tempos, necesitaba catro levitas en corenta e oito horas, que tia que facer unhas visitas de cumprido, e perdraselle a maleta en Zaragoza. Vinardell pxose obra, coas medidas que lie dou Calixto, e o duque avisaba que


ira pola xastrera a facer unha proba. Cada levita levaba un forro de diferente grosor e abrigo, pra que o duque poidera usar a que conviera temperatura ambente. O duque estivo seis horas na xastrera, que era, deca Muiz, mui poderdante e non acababa de atopar defeutos. Como se cansase de estar de pe, pedu uns pediluvios. Vinardell ro- gulle que pasase ao seu dormitorio, pro o axuda de cmara, Calixto, dixo que os duques poden lavarse os pes dediante del Bei. O de Tamames lavuse os pes no obrador, diante das oficialas e de Muiz. Eran uns pes tan fermosos, que unha oxaladora murciana confesu que se namorara do duque e que iba marchar a Madrid tras dil. Todo isto contbanlo a min Muiz de Parada, sentados os dous sombra dos mazaeiros, no prado, nos clidos das do San Lourenzo.

Un da chegu xastreira de Vinaldell un tipo que tia seis cas mui ben ensiados en baile, e quera debutar co iles no circo. Pro antes quera vestir aos cancios con casacas de colores, de bon pao. Pra que Vinardell lograse unhas prendas propias, o dos cas tragua un libro ingls, no que se espricaba coma se toman as medidas aos cas, cando se quere vestilos.

Ese libro non o hai!, deca don Vitorino, o prroco.

Pro si o vin eu, e tragua dibuxados moitos cas, con moita xeometra, aseguraba Muiz.

88 LVARO CUNQUEIRO

Non o hai! E por mintireiro, non che volvo a falar na vida!

Don Vitorino marchuse, irado, sombra do seu paraugas cincento, por aquel doce camio da chousa de Arden. Muiz, confesume, quedu mui triste. Seor, Seor, si aquil libro seguro que o haba! As casacas pra cas teen unha dificult na curva do lombo, e al via espricada cun tringulo. Un dia chegou a Parada a noticia de que don Vitorino morria na sa reitoral de Vilardelle. Muiz foi velo.

Veo a que antes de morrer me crea o do libro dos traxes de can!, pedalle Muiz ao crego. Crame polas Benditas Animas, home!

Non cho creo, responda cos derradeiros alen- tos don Vitorino.

Cramo antes de morrer, meu amigo!, choraba Muiz.

Non possumus!

Isto dixo don Vitorino Graa Lpez, dos Osorio e Rodil, e dou a alma a Deus. Muiz segua chorando. E nunca mis, soio a min, volvu a contar a historia do domador de cas e de Vinardell tomando as medidas pra as casacas por un libro ingls. Un da dxome Muiz abaneando a cabeza, que xa non saba si aquelo do libro ingls o soara.

Pro aquel libro, e en ingls, haino. O seu autor un crego, matemtico coecido, un tal Guillermo Oughtred, que vivu no sculo XVII, e era tan mo


nrquico, que morru da ledicia que lie producu a noticia de que restauraban ao Estuardo. Ademis, famoso porque foi o primeiro en usar a letra grega pi pra desiar a relacin entre a circunferencia e o dimetro, e a aspa de San Andrs, equis, pra indicar multiplicacin. Pois ben, escribu un tratado de xastrera de cas e gatos, con dibuxos da sa man, e toda a maneira de tomar medidas, que moitos coidan que unha satirapoltica... Houbrame gustado decirllo a don Vitorino Graa, pra que retirase aquel clebre non possumus! que lie soltu na derradeira hora da sa vida ao xastre Muiz de Parada, que me fixo a min un calzn de dril con tres petos.

F E L I P E DE B U R E S

Un filio de meu amigo Felipe de Bures embarcu en Vigo pra Inglaterra. Vai traballar de cazoleiro nun obrador do pas de Gales, onde fan uns xerros mui panzudos, que me amosa nunha fotografa, e teen unha asa mui graciosa, e estn decorados cunhas frolias que pola forma parecen vincas. Antn de Bures vai contratado con mui bola soldada. Os de Bures son todos uns milmaas, xente con moitos segredos. Felipe foi traballar de canteiro a Francia, sendo cseque un neno, cando rematu a guerra do 14, e picu moita pedra para a catedral de Reims, ferida de caonazo alemn, marca Krupp. Tamn traballu en Amiens. Cando mo contu na barbera do Pallarego, eu agasallino con A Biblia de Amiens, de Ruskin, en casteln, editada en Valencia. Era o nico lugus que traballaba al, que todos os outros canteiros galegos eran de Pontevedra. Felipe fxose notar polo seu arte de tirar are-

XENTE DE AQU t E DE ACOLA 91

as dos olios dos canteiros, con un pelo de barba de lebre, que o pedido. O mestre de obras, un tal Le- brun, asegn me contaba Felipe, un xorobeta mui convidador, pagballe aparte ao de Bures os seus traballos de oculista. Felipe estivo si vou ou non vou cama cunha viuda dun sarxento que morrera na batalla do Somme, e a viuda andaba sempre coas medallas do maridio na espeteira. Pro decatuse a tempo que a viuda era toda unha morea de postizos. Comezando pola dentadura.

E un olio, engada Felipe. Non me lembro si o dereito ou o esquerdo. E todas as manteigas, e os anchos.

Si Felipe beba dous ou tres chopes de caa, engada postizos, levado polas mias perguntas: as orellas, o pe esquerdo...

El seguro que gastaba peluca, decalle eu.Unha peluca roxa, hom! confirmbame Fe

lipe.Tanto aumentamos a lista de postizos, que eu

remati por pensar que non haba tal viuda, que era todo aer en forma humn, no que foran colgados os postizos e mis as trazas de bulto.

Felipe volvu de Francia cunhas pesetias, ama- u a casa petrucial e casu cunha vecia, Andrea, que estivera de criada dos meus parentes, os Montenegro de Begonte. Felipe foi a primeira persoa que falu por telfono con Lugo dende Pars.

92 LVARO CUNQUEIRO

Era algo urxente?, perguntille eu cando mo contu.

Qu iba ser! Un de Betanzos, mui fachendoso, dixo que iba falar coa Corua, e entn eu dixen que tamn se poderla falar con Lugo. Dixo que non. Apostamos unha merenda. El estaba en que non se poda falar con Lugo porque lera que soio haba telfono de Pars coas grandes capitis europeas. E polo tanto, coa Crua. Vaia, eu fali con Lugo, co comercio que chaman La Gran Bretaa, encarregando uns zapatos negros, do corenta e dous. E cando chegui a Lugo dous meses despis, estaban os zapatos mui envoltios, nun estante. Pagui, e a outra cousa. O Progreso dou a noticia do adianto.

Pergntolle a Antn si lie ensiu seu pai a tirar areas e outros organeiros dos olios, con barba de lebre. Sorr, abre a carteira, e envoltos nun papel de fumar leva doce pelos escollidos.

En Inglaterra tamn hai lebres!, dgolle eu.Igoal non teen a barba redonda, respndeme.Quizaves. Algunha diferencia ten que haber en

tre unha lebre catlica galega e unha lebre anglicana.

S E I X O DE P A R D E R R U B I A S

A cousa foi que un tal Seixo de Parderrubias vu a un home mui cativo, co paraugas aberto, tapndose do sol, sair do campo que chaman de Abal- de, e botar a andar polo camifio de Lugo. O camio ancho e chao, e o mis dil vai entre folgados e centeeiras. O paraugas do homio era mui grande, un catorce varias. Seixo levaba o mesmo camio e apuru o paso pra emparellar co pequeno, que un pouco de conversa non ven mal nunha man de outono, en viaxe longo e de abogado. Seixo era home de moita verba, e gostballe contar os pleitos, dende o comezo, cando a conciliacin en Meira ou en Cospeito. O pequeno do paraugas rao tanto que pasara por enano no teatro. Seixo perguntbase cmo podera con aquel paraugas tan grande, e iba disposto a aconsellarlle ao pequeno que pra aquel livin solcio da vspera de San Martn ahondaba coa boina. Seixo apuraba o paso, pro non daba che-

94 LVARO CUNQUEIRO

gado ao pequeno, quen paticaba seguido, e si ato- Paba unha lameira ou unha poza grande, voaba por derriba. Voaba, s, seor, aterrizando sete ou oito varas mis al. Seixo corra, pro ao outro, entn, aumentbanlle as presas. Seixo cansu, e sentuse nun valado a liar cigarro, e perdu de vista ao do paraugas, que remontu axia o alto de Bexo, que un outeiro con unhas abidueiras e cunha fonte que nace a carn do camio.

Seguiu Seixo viaxe, e baixando de Bexo ao rio, veu chegar de volta ao do paraugas. Via tan rpido como fora, e sempre co paraugas aberto. Seixo non estaba disposto a perder unha chchara con aquel forasteiro. Pxose no medio e medio do cami- fto, que al estreita moito, entre as penas, e tiru de petaca pra ofrecerlle tabaco. Chegaba o enano sober do seu paraugas, que non lie non pesaba ren, e era o homio unha cara colorada, redonda, con bigote, e poda decirse que non tia corpo, porque as pernas cseque lie saan do pescozo, das pernas fraques, rematadas nuns zocos ferrados. Na cara tia algo raro. Vaites, tia tres olios! Seixo vunos iui ben, uns olios grandes, mouros. O pequeo non Podera pasar co paraugas aberto, que Seixo estaba no medio e medio do camio, como dixen. O pequeo iba contra el, pro Seixo non se movu. Verdadeiramente, tampouco poda, enfeitizado que estaba Polas luces daqus tres olios. E cando pareca que 0 pequeno iba turrar con Seixo, pegu un v, pa-


su por derriba dil, e desaparecu detris das abidueiras.

Seixo non daba creto aos seus olios, e iba mati- nando no caso, e si vira ao pequeno en realid de verd, ou non. Nisto atopuse con Ribalda, un picapleitos que andaba aconsellando aos seus contrarios nun pleito que tia por uns derregos. Ribalda tamn era mencieiro, e asentaba a fel con sete palabras.

El que fas por aqu?, perguntulle Seixo.Pois facer, facer, nada. Pasu que estaba dur-

mindo na pousada de Cortn, e soando cun pequeo que andaba cun paraugas, e tia tres olios. E vai e escapuseme do soo, e desperti e san a ver si o atopaba. Non hai cousa que mis me amol que deixar os soos a medias!

Seixo espriculle a Ribalda que o pequeno vrao el coma pasaba camio de Lugo, e como volva, camio de Castro.

Andar tolo! Non me deu tempo a decirlle, no soo, onde tia que ir buscarme o Medina e Ma- ran, que o percisaba pra unha consulta.

Seixo miru longo pra Ribalda, e ao fin ousu:El, contra qun?Ribalda aloumiu os seus bigotes roibos, cus

piu, levu a man dereita ao peito:O millor, amigo, que te amaes!E Seixo foi e amause, anda que perda algo,

96 ALVARO CUNQUEIRO

segn il. Ribalda recibu de delambas partes: de Seixo, un xamn e unha zamarra. E fxose amigo de Seixo de Parderrubias, e comprometuse con il, por doce pesos ao ano e dous queixos, a soarlle o homio do paraugas, que seixo non poda durmir eos devezos que tia de ver ao cativo andador eos seus tres olios tan abertos. Ribalda soulle o pequeno a Seixo, que volvu a velo polo camio de Bexo, e tamn xatos de seis patas e das cabezas, e un cabalo azul que coma con coitelo e tenedor na romera dos Milagros. Seixo va todo o que soaba Ribalda. Foi unha pena que Seixo tivese que ir pra Conxo o da 7 de maio de 1961, fai agora mesmo dez anos. Ribalda balle a soar un tesouro a Seixo, un tesouro amoedado.

Nunca toqui moedas de oiro, meu Ribalda!, decalle Seixo.

Pois agora vaste fartar, hom!, respondalle Ribalda, cobrndolle dous anos de renda adiantados.

L E I R A S DO M A R C O

De

Cunqueiro, Alvaro - Xente de Aquí e de Acolá

Documents