24_volume23_issue1_June-2019_Article24_by_Zafer-Duygu_521-544Synoptic
Problem and Redaction Criticism: An Introductory Survey
Zafer Duygu Doçent Doktor, Mardin Artuklu Ü., Edebiyat Fakültesi,
Süryani Dili ve Edebiyat Bölümü
Associate Professor, Mardin Artuklu University, Faculty of
Literature, Department of Syriac Language and Literature
Mardin, Turkey
[email protected]
orcid.org/0000-0002-8762-9850
Makale Bilgisi / Article Information Makale Türü / Article Types:
Aratrma Makalesi / Research Article * Bu makale, Türkiye Bilimsel
ve Teknolojik Aratrma Kurumu’nun (TÜBTAK) ahsma tah- sis ettii 2219
Yurt D Doktora Sonras Aratrma Bursu kapsamnda, Amerika Birleik Dev-
letleri’nin North Carolina Eyaleti’nde yer alan Duke
Üniversitesi’nin Religious Studies Bö- lümü’nde sürdürmekte olduum
daha geni çapl projenin bir parçasn oluturmaktadr. Destekleri ve
yardmlar nedeniyle bu kuruma ve deerli çalanlarna teekkür ederim.
Ay- rca katklar nedeniyle Yale Üniversitesi’nden Dr. Özgen Felek
ile Mardin Artuklu Üniversi- tesi’nden Dr. Kutlu Akaln’a da teekkür
ederim. Geli Tarihi / Received: 15 Mart / March 2019 Kabul Tarihi /
Accepted: 30 Mays / May 2019 Cilt / Volume: 23 Say / Issue: 1 Sayfa
/ Pages: 521-544 Atf / Cite as: Duygu, Zafer. “Sinoptik Problem ve
Redaksiyon Kritii: Giri Mahiyetinde Bir Deerlendirme [Synoptic
Problem and Redaction Criticism: An Introductory Survey]”. Cum-
huriyet lahiyat Dergisi-Cumhuriyet Theology Journal 23/1 (June
2019): 521-544. https://doi.org/10.18505/cuid.540514 ntihal /
Plagiarism: Bu makale, en az iki hakem tarafndan incelendi ve
intihal içermedii teyit edildi. / This article has been reviewed by
at least two referees and scanned via a plagi- arism
software.
Cumhuriyet lahiyat Dergisi – Cumhuriyet Theology Journal
Synoptic Problem and Redaction Criticism: An Introductory
Survey
Abstract: The Synoptic Problem is a puzzle that scholars have
desired to solve since the 18th century. The discussion has a
religious background, because it is about the first three canoni-
cal Gospels of the Church, namely Matthew, Mark and Luke, which
came to be called the Sy- noptic Gospels. The discussion, in the
most basic context, concentrates on the point that there is a
possible relationship or connection between the Synoptic Gospels
and that each one is substantially similar to another but at the
same time includes different aspects. This theore- tical discussion
separates the Gospel of John from the Synoptic Gospels and does not
see it as a main source for the history of Jesus. The method of
discussion is based on the reading of the Synoptic Gospels from a
birds-eye-view, as seen together, and as comparatively in relation
to each other. The aim of the discussion is to reach accurate
historical information about Jesus and the birth of Christianity by
analyzing the possible relationship between the Synoptic Gos- pels
through their sources. Several hypotheses have been proposed for
the solution of the Synoptic Problem. However, all the modern
studies in the context of the problem are carried out by Western
scholars. In other words, Synoptic Problem is a relatively unknown
subject in the Turkish academic circles. So in this paper the aim
is to draw the attention of the Turkish academy to the substance
and framework of the Synoptic Problem through an introductory
survey. In addition, some results that can be reached in this
context will be exemplified by getting help from the redaction
criticism.
Summary: The Synoptic Problem is a puzzle that scholars have been
trying to solve since the 18th century. The discussion has a
religious background, for it is about the first three canoni- cal
Gospels of the Church (namely Matthew, Mark, and Luke, which are
called the Synoptic Gospels). The discussion, in the most basic
context, concentrates on a possible relationship or connection
between the Synoptic Gospels and that each one is substantially
similar to another one, but at the same time including different
aspects. This theoretical discussion separates the Gospel of John
from the Synoptic Gospels, and does not see it as a main source for
the history of Jesus. The method of this discussion is based on the
broad reading of the Synoptic Gospels as well as a comparison in
relation to each other. The aim of the discussion is to reach
accurate historical information about Jesus and the birth of
Christianity by analyzing the pos- sible relationship between the
Synoptic Gospels through their sources.
The traditional four Gospels have been debated since ancient times.
There have been many dimensions of these discussions. However,
whether the Gospels contain contradictory infor- mation or not has
always been at the forefront. Pagan writers, such as Celsus or
Porphyry, criticized the Gospels in this respect. Christian
writers, such as Marcion or Tatian who lived in the second century
when the Gospels were not seen as canon yet, raised some
suggestions based on the doubts that the Gospels were incompatible
with the Jewish scriptures and con- tained contradictions among
themselves. Marcion included a single Gospel that was close to the
Gospel of Luke in his New Testament canon. Tatian made a mixed
version of the four Gos- pels. In the next stage, the
contradictions in the Gospels were explained by the Christian wri-
ters, such as Origenes or Augustine. However, the four Gospels were
more prominent in this new era and they were regarded as canons by
the Church. Therefore, the Christian writers’ approach to the
Gospels also began to change. Origen emphasized allegorical
interpretation which had been known since the Jewish philosopher
Philo (d. 50) in Alexandria. Thus, he wanted to protect the
contradictory texts from being seen as the source of the problem.
He argued that the problem was the human mind that could not grasp
the allegorical mystery of the text or the narrative in the text.
Augustine had a similar approach with the suggestion that the
Gospels should be read by a faithful heart. According to Augustine,
it is natural that the Gospels reflect different characters because
the Gospel writers describe Christ differently. In order to be able
to comprehend the divine meaning in these texts, the Gospels must
be read in a spiritual mood. After all, all these Christian writers
aimed to respond to the criticism by the pagan writers regarding
the Gospels, as well as the current suspicions in the minds of
Christians.
Zafer Duygu. Synoptic Problem and Redaction Criticism: An
Introductory Survey | 523
https://dergipark.org.tr/cuid
Origen was the first Christian thinker to devote an effort to solve
the debates on the Gospels in a logical and systematic way. As for
Augustine, he was the starting point of the Synoptic Problem since
Augustine was the first to mention the links between the Gospels
texts, namely the idea that the authors of the Gospels may have
used each other as sources. However, in the modern sense, the
Synoptic Problem has been transformed into an academic discipline
by the intellectuals who followed the path of Enlightenment
thinkers, such as Reimarus (1684- 1768), Lessing (1729-1781),
Griesbach (1745-1812), and Eichhorn (1752-1827). Because modern
researchers differ from old writers based on Church ideologies,
they began to demo- lish traditional beliefs about the Gospels.
Thus, the effort to harmonize incompatible narrati- ves in the
Gospels is left aside. Indeed, the ancient writers put a lot of
effort into it. Now, in the places where indirect relations can be
established between the Gospels, the idea of finding the common
hypothetical sources of these Gospels is prominent. The claim that
the Gospels were directly connected to Jesus as a historical figure
has been gradually faded away.
The basis of the Synoptic Problem is the comparative reading of the
Synoptic Gospels. In the modern sense, this comparison and its
interpretation was made by J. J. Griesbach (1745- 1812) for the
first time. Griesbach was the first scholar to compare Matthew,
Mark, and Luke in a way to create a synopsis. His comparison is
based on a reading done by placing several passages or narratives
from the Gospels side by side.
Many hypotheses have been put forward for the solution of the
Synoptic Problem. Two-So- urce Hypotheses, Four-Source Hypotheses,
and Farrer Theory are the most popular ones among researchers.
These views are based on Marcan Priority. In this context,
independently from each other, Matthew and Luke used Mark’s text as
their sources. Also, according to the Two-Sources and Four-Source
Hypotheses, the authors of Matthew and Luke used another written
document as their sources. This document is named the “Q” which
derives from the German word “Quellen.” In this way, it is assumed
that the Q-document and the Gospel of Mark are the sources of the
Gospels of Matthew and Luke.
The writers of the Gospels wrote their own texts by using written
and oral sources. One of the scholarly methods is the redaction
criticism that explores how the Gospel writers shaped the old
literary documents by arranging, re-shaping, and revising them.
This theory looks at whether the source used by an author is known
and available today in order to understand whether how the author
used his sources would provide important clues about his tendencies
or ideologies. In this regard, the theory of the Marcan priority
can be rendered functional along with the redaction criticism. In
doing so, it is possible to reach important conclusions about Jesus
and the birth of Christianity, as well as the theological and
ideological ideas of the unknown authors of the Gospels of Matthew
and Luke. First of all, the authors of Matthew and Luke used Mark’s
text as their sources. Secondly, we have these three Gospels today.
And fi- nally, the ways in which the writers of Matthew and Luke
shaped the text, phrases, or expres- sions of Mark reveal important
results about their thoughts.
The analysis shows that the authors of Matthew and Luke sometimes
made additons that co- uld be called interpolation to Mark’s text;
sometimes they wanted to censor some statements in Mark; sometimes
they tried to explain or clarify some statements in the Mark, or
sometimes they tried to blur clear expressions and expositions in
Mark's text. These authors did not do such things without a reason.
They wanted to reshape Mark’s text in accordance with their
theological understanding of Jesus as Christ. In this context,
according to some expressions in Mark, Jesus' power had a limit.
The authors of Matthew and Luke did not find these state- ments
appropriate, because they changed Mark’s some statements to create
an impression that Jesus’ power was not limited. This proves that
the authors of Matthew and Luke re-ar- ranged their resources to
present Jesus as a superhuman being. Similarly, in Mark, there are
lines in which Jesus declares his loyalty and servitude to the God
of Israel. In such passages, he presented his personality in a low
Christology context against God. However, the authors of Matthew
and Luke were disturbed by such statements, because they intervened
in these statements in Mark. They wanted to change some of the
meanings and contexts in Mark’s text
524 | Zafer Duygu. Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritii: Giri
Mahiyetinde Bir Deer…
Cumhuriyet lahiyat Dergisi – Cumhuriyet Theology Journal
through such interventions and presented Jesus as Christ in a high
Christological context to their readers. In the end, all these
researches also responded to the question of to what extent the
Gospels provide reliable information on a historical basis.
Keywords: History of Religions, History of Christianity, Synoptic
Gospels, Synoptic Problem, Redaction Criticism, Jesus.
Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritii: Giri Mahiyetinde Bir
Deerlendirme
Öz: Sinoptik Problem, XVIII. yüzyldan bu yana bilim insanlarnn
çözmeye çaltklar bir so- run ve entelektüel bir tartmadr. Bu
tartma, Kilise’nin geleneksel ncillerinden ilk üçünü, yani Sinoptik
nciller tabir edilen Matta, Markos ve Luka’y bahis konusu etmesi
dolaysyla dinsel bir arka plan barndrmaktadr. Tartma, en temel
balamda, içerik, dil ve düzen ba- kmlarndan büyük oranda benzeen,
ama bazen de farkl noktalar barndran söz konusu bu nciller arasnda
ne gibi ilikiler bulunduu ya da kurulabilecei noktasnda
younlamakta- dr. Tartmann teorisi, Yuhanna ncili’ni Sinoptik
ncillerden ayrmakta ve onu sa’nn tarihi için temel bir kaynak
olarak görmemektedir. Tartmann yöntemi, Sinoptik ncil metinlerinin
kubak olarak birlikte görülmek suretiyle ve karlatrmal ekilde
okunmas esasna da- yanmaktadr. Tartmann amac, Sinoptik nciller
arasndaki muhtemel ilikiler an bunla- rn kaynaklar üzerinden
çözümlemek suretiyle sa ve Hristiyanln douu konularnda öz- gün
tarihsel bilgilere ulamaktr. Sinoptik Problem’in çözümüne yönelik
birçok hipotez ileri sürülmektedir. Ancak Problem kapsamndaki bütün
modern çalmalar Batl aratrmaclar tarafndan yaplmaktadr. Bir baka
deyile, Sinoptik Problem Türk akademisine yabanc bir konudur. Bu
yüzden de burada, giri mahiyetinde bir deerlendirme üzerinden,
Sinoptik Problem’in varlna ve çerçevesine Türk akademisinin
dikkatini çekmek amaçlanmaktadr. Ayrca bu balamda ulalabilecek baz
sonuçlar redaksiyon kritii yönteminden yardm aln- mak suretiyle
örneklendirilecektir.
Özet: Geleneksel dört ncil Antikça’dan bu yana tartlan metinlerdir.
Bu tartmalarn bir- çok boyutu olmutur, ama ncillerin çelikili
bilgiler içerip içermedikleri konusu da ön planda yer almtr. Celsus
ya da Porphyrios gibi pagan yazarlar, ncillere bu bakmdan birçok
eletiri yöneltmilerdir. ncillerin henüz kanon nitelii tamad II.
yüzylda, Markion veya Tatianus gibi Hristiyan yazarlar ise
ncillerin Yahudi kutsal yazlaryla uyumsuz olduklar veya kendi
aralarnda çelikiler barndrdklar gibi düüncelerden hareketle birtakm
tasarruflarda bu- lunmulardr. Markion, kendi Yeni Ahit kanonuna
Luka ncili ile yakn ilikisi bulunan tek bir ncil dâhil etmitir.
Tatianus, dört ncilin karma bir varyantn hazrlayarak kullanma sun-
mutur. ncillerin çelikileri meselesi, bir sonraki aamada Origenes
veya Augustinus gibi H- ristiyan yazarlarca da açklanmaya çallmtr.
Ancak dört ncilin artk daha fazla sivrildii veya kanon olarak kabul
edildii bu yeni dönemde, Hristiyan yazarlarn yaklamlar daha fark
balamlar barndrmaya balamtr. Origenes, skenderiye’de Philo’dan beri
bilinen ale- gorik yorumlama önerisiyle, çeliki yanstan metinleri
problemin kayna olmaktan kurtar- mak ve problemi, çelikili metnin
ya da metinde geçen rivayetin alegorik gizemini kavraya- mayan
insan zihnine atfetmek istemitir. Augustinus, ncillerin inançl bir
kalp gözüyle okun- mas önerisiyle benzer bir yaklam göstermitir.
Ona göre, ncil yazarlarnn Mesih’i baka yönlerden tasvir etmeleri
nedeniyle ncillerin farkl karakterler yanstmalar doaldr. Bu me-
tinlerdeki akn anlamn kavranabilmesi için ruhsal bir anlay
çerçevesinde okunmalar ge- rekmektedir. Sonuçta bütün bu Hristiyan
yazarlar hem pagan yazarlarn nciller hakkndaki eletirilerini
yantlama, hem de Hristiyan zihinlerde mevcut üpheleri giderme amac
ta- mlardr.
Origenes, nciller hakknda süregiden tartmalar mantksal ve
sistematik bir usulle çözüm- leme çabas harcayan ilk Hristiyan
düünürdür. Augustinus ise Sinoptik Problem’in balangç noktasdr.
Zira ncil metinleri arasndaki balantlar veya bunlarn birbirlerini
kaynak olarak kullanm olabilecekleri fikri, ilk defa Augustinus
tarafndan dile getirilmitir. Ancak modern anlamyla Sinoptik
Problem, bugünkü ekliyle Reimarus (1684-1768), Lessing (1729-1781),
Griesbach (1745-1812) ve Eichhorn (1752-1827) gibi Aydnlanma
düünürlerinin açtklar
Zafer Duygu. Synoptic Problem and Redaction Criticism: An
Introductory Survey | 525
https://dergipark.org.tr/cuid
Sinoptik Problem’in esas Sinoptik ncillerin karlatrmal okunmasdr.
Modern anlamyla bu karlatrma ve bunun yorumlanmas ilk defa olarak
Griesbach (1745-1812) tarafndan yaplmtr. Griesbach, Matta, Markos
ve Luka ncillerini kelimenin modern anlamn yansta- cak ekilde
karlatrmal olarak; yani synopsis oluturacak tarzda ilk defa olarak
analiz eden aratrmacdr. Onun bu karlatrmas, söz konusu ncillerin
birçok pasajn veya anlatsn yan yana yerletirerek okuma esasna
dayanmaktadr.
Sinoptik Problem’in çözümü konusunda birçok hipotez ileri
sürülmütür. Markos ncili’nin Öncelii teorisine dayanan ki Kaynak
Hipotezi, Dört Kaynak Hipotezi veya Farrer Teorisi gibi görüler
aratrmaclar arasnda açk ara popüler olanlardr. Buna göre, Matta ve
Luka’y ka- leme alan yazarlar, ilk ncil olan Markos’un metnini
birbirlerinden bamsz ekilde kaynak olarak kullanmlardr. Ayrca ki
Kaynak ve Dört Kaynak Hipotezlerine göre, Matta ile Luka’nn
yazarlar Markos’a ilaveten bugün Almanca Quellen (kaynak)
kelimesinden hare- ketle Q eklinde tanmlanan kayp bir baka belgeyi
de müterek ekilde kaynak olarak kul- lanmlardr. Böylece Matta ile
Luka ncillerinin arkasnda Markos ncili ile Q belgesi bulun- duu
düünülmektedir.
ncil yazarlarnn sözlü ve yazl kaynaklar kullanarak ve bu kaynaklar
yeniden ekillendire- rek kendi metinlerini oluturduklar
bilinmektedir. Bu süreci inceleyen bilimsel yöntemler- den birisi
olarak redaksiyon kritii, ncil yazarlarnn bugün elde bulunan yazl
bilgi kaynak- larn düzenlemek, yeniden biçime sokmak ve elden
geçirmek suretiyle, eski edebi çalmalar nasl ekillendirdikleri
konusunu aratrmaktadr. Metodun arkasnda yatan teori udur: Bir
yazarn kulland kaynak bilinmekteyse ve o kaynak bugün elde ise, söz
konusu yazarn bu kayna ne ekilde kulland sorusunun yant, onun
birçok eilimi ya da ideolojisi hakknda önemli ipuçlar sunacaktr. Bu
dorultuda Markos ncili’nin öncelii teorisinin redaksiyon kri- tii
metoduyla bir arada ilevsel klnmas, hem sa ve Hristiyanln douu
konularnda önemli neticelere ulamaya, hem de Matta ve Luka
ncillerini kaleme alan meçhul yazarlarn teolojik ve ideolojik
tabanl düünce yaplar hakknda fikir edinmeye olanak tanmaktadr. Zira
öncelikle, Matta’nn ve Luka’nn yazarlar Markos’u kaynak olarak
kullanmlardr. kinci olarak, söz konusu üç metin de bugün eldedir.
Ve nihayet, Markos’un metnini, cümlelerini veya ifadelerini nasl ve
ne yönde ekillendirdikleri, Matta ile Luka’y kaleme alan yazarlarn
düünce yaplar hakknda çok ey söylemektedir.
Bu yöndeki analizler, bu yazarlarn Markos metnine bazen
interpolasyon hüviyeti tayan ek- lemeler yaptklarn, bazen bu
metindeki baz ifadeleri sansürlemek istediklerini, bazen Mar-
kos’taki baz ifadeleri açmaya veya açklamaya yahut örneklendirmeye
çaltklarn, dier baz zamanlarda ise Markos metnindeki açk anlam
bulanklatrmaya çabaladklarn gün yüzüne çkarmaktadr. Matta ve Luka’y
kaleme alan yazarlarn bu faaliyetleri sebepsiz deil- dir. Onlar,
Markos metnini kendi teolojik düünceleriyle uyumlu olacak ekilde
redakte et- meyi dilemilerdir. Onlar, örnein Markos metninde sa’nn
gücünün bir snr olduunu yan- stan pasajlara kart bir düüncenin
taraftarlardr. Zira Markos’un bu yöndeki baz pasajla- rn sa’nn
gücünün snr olmad intiban yanstacak biçimde deitirmilerdir. Bu ise
Matta ve Luka’y yazanlarn sa’y beer üstü bir varlk gibi
gösterebilmek için kaynaklarn yeniden düzenlediklerini
kantlamaktadr. Bu yazarlar, örnein, Markos metninde sa’nn s- rail
Tanr’sna “kulluk” ve “tabiiyet” beyan ettii satrlara, kendi
ahsiyetini Tanr karsnda düük bir kristolojik balamda sunduu
pasajlara, kart düünceler benimsemilerdir.
526 | Zafer Duygu. Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritii: Giri
Mahiyetinde Bir Deer…
Cumhuriyet lahiyat Dergisi – Cumhuriyet Theology Journal
Çünkü Markos metninde yer alan ve durumun böyle olduunu gösteren
ifadelere ve pasajlara müdahale etmilerdir. Bu sayede anlamlar ve
balamlar deitirmeye çalmlardr. Böy- lece, okuyucularna, Tanr
karsnda “kul” olan bir sa deil, fakat daha yüksek kristolojik balam
tayan bir sa sunmak istemilerdir. Nihayet bütün bu aratrmalar, ncil
metinlerinin tarihsel açdan hangi ölçüde güvenilir bilgiler
verdikleri konusunda önemli sonuçlara ula- maya da olanak
yaratmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Dinler Tarihi, Hristiyanlk Tarihi, Sinoptik
nciller, Sinoptik Problem, Re- daksiyon Kritii, sa.
GR
Sinoptik Problem (Synoptic Problem) Antikça’dan bu yana Hristiyan
dünyada tart- lan bir sorundur. Günümüzde ise daha ziyade bilim
insanlarnn mesaisini almaktadr. Si- noptik Problem, dinsel boyut
ihtiva eden bilimsel bir tartmadr. Problem’e adn veren “si- noptik”
kelimesi, sözlüklerde “birlikte görmek” ya da “ku bak” gibi
anlamlardaki σνοψις, synopsis’ten gelen συνοπτικς, synoptikós
sözcüünden mülhemdir.1 Kavram, “iki ya da daha fazla eyin
karlatrlmas” anlamn da ihtiva etmektedir.2 Nitekim Problem
kapsamnda bir tür “birlikte görme” ya da “karlatrma” yaplmaktadr.
Bu balamda Sinoptik Problem’in teorisi, Kilise tarafndan II.
yüzyldan beri geleneksel ekilde Matta, Markos ve Luka diye ad-
landrlan ncillerin “ku bak” olarak, “birlikte görülmek” suretiyle,
birbirleriyle “karla- trmal” ekilde; yani genel ve kapsayc bir
bakla okunmas gerektii esasna dayanmakta- dr.
Sinoptik Problem kapsamnda aratrmaclar tarafndan cevab aranan baz
sorular, henüz Antikça’dan itibaren Hristiyan yazarlarca da
cevaplanmaya çallmtr. Ancak Si- noptik Problem, bugünkü ekliyle
Hermann Samuel Reimarus (1684-1768), Gotthold Eph- raim Lessing
(1729-1781), Johann Jakob Griesbach (1745-1812) ve Johann Gottfried
Eich- horn (1752-1827) gibi Aydnlanmac Alman düünürlerin açtklar
yolu izleyen entelektüel- ler tarafndan; XVIII. yüzyln ikinci
yarsndan itibaren bilimsel bir disipline dönütürülmü- tür. Bu
balamda Problem’e ve çözümüne dair birçok aratrma yaplm; çok sayda
hipotez üretilmitir. Ancak alana dair aratrmalar neredeyse tamamen
Batl bilim insanlarnca yön- lendirilmitir. Türkçede ise Sinoptik
Problem konusunda hiçbir ciddi aratrma yaplmam- tr.3 Ancak yine de
sa’y ve Hristiyanlk tarihini farkl açlardan ele alan baz
çalmalarda, Sinoptik Problem konusu bazen snrl bir çerçevede bahis
konusu edilmitir. Bazen ise baz aratrmaclar hiç deilse böyle bir
aratrma alannn varln belirgin klmak istemilerdir.4
Bu olgulardan hareketle bu makalenin amac; Sinoptik Problem
meselesini giri ma- hiyetinde genel olarak deerlendirmektir.
Problem, mütevaz bir makale vesilesiyle derli- toplu olarak
özetlenmek istenmektedir. Türk akademisinde bundan sonraki süreçte
Prob- lem’i çalmak isteyecek aratrmaclar için zemin oluturabilecek
basit ve temel bir malze- menin Türkçe olarak ve özet halinde
ortaya konulmas düüncesi de burada önemsenmekte-
1 Geoffrey William Hugo Lampe, A Patristic Greek Lexicon, (Oxford:
Clarendon Press, 1961), 1338;
John Groves, A Greek and English Dictionary: Comprising All the
Words in the Writings of the Most Popular Greek Authors with the
Difficult Inflections in them and in the Septuagint and New Testa-
ment, (Boston: Hilliard-Gray and Company, 1840), 545 (σν:
“birlikte”; οψις: “görme”, “görü alan”, “bakmak”, “görünü”).
2 Charles C. Callan, “The Synoptic Problem”, The Catholic Biblical
Quarterly 1:1 (1939): 55-63 (bk.55). 3 Giri mahiyetinde bir istisna
için bk. Mehmet Çelik, “Sinoptik ncillerin Kaynaklar ve Tahlili
Mukaye-
seleri”, Atatürk Üniversitesi lahiyat Tetkikleri Dergisi 8 (1988):
267-274. 4 Örnein bk. Mahmut Aydn, “Tarihsel sa Aratrmalar ve
Onlarn Bulgular Üzerine Baz Mülahaza-
lar”, slam Aratrmalar Dergisi 5 (2001): 1-41; Ayn yazarn u eserine
de bk. Tarihsel sa: mann Mesih’inden Tarihin sa’sna, (2.Bask),
(Ankara: Ankara Okulu Yaynlar, 2015); aban Kuzgun, Dört ncil:
Yazlmas, Derlenmesi, Muhtevas, Farkllklar, Çelikileri, (stanbul:
Fazilet Neriyat, 2000) (Sinoptik nciller ile Yuhanna’nn fark
konusunu birçok ksmda ilemektedir).
Zafer Duygu. Synoptic Problem and Redaction Criticism: An
Introductory Survey | 527
https://dergipark.org.tr/cuid
dir. Dolaysyla Türk akademisi özelinde Sinoptik Problem’e dikkat
çekme hedefi de makale- nin amaçlar arasndadr. Makalenin konuya
merakl ve entelektüel bir okuyucu kitlesi için anlalr ve tatmin
edici olmas da mühimdir. Makalede, Problem’in çözümüne yönelik
derin tartmalardan ya da detayl teorik bilgilerden kaçnlacaktr.
Problem’in çözümü için aratr- maclarca ortaya konulan en önemli
hipotezler ksaca tanmlanacak olsa da, bu hipotezlerin temel
argümanlar bahis konusu edilmeyecektir. Zira makalenin temel
ilgisi; Problem’in ta- nmlanmasna ve çerçevesinin belirgin klnmasna
yöneliktir. Bunlara ilaveten konunun öne- mini daha iyi
yanstabilmek amacyla, son ksmda, “redaksiyon” kritii denilen ve
Kitab- Mu- kaddes kritii bal altnda gelitirilen bilimsel bir yöntem
üzerinden verilecek örneklerle birtakm sonuçlara ulalacaktr.
1. PROBLEM’N TANIMI
Yeni Ahit’teki Matta, Markos ve Luka ncilleri, içerikleri yönünden
benzer metinlerdir. Çünkü bu nciller, genellikle ayn öyküleri ayn
düzen içinde ve ayn sözcüklerle; ya da bazen birbirlerine yakn
sözcüklerle anlatmlardr. Bu nciller, hem bu benzer yaplar
nedeniyle, hem de bu yönleri itibariyle Yuhanna denilen dördüncü
ncilden açkça ayrldklar için, alann uzmanlarnca “Sinoptik nciller”
tabir edilirler. Bir baka deyile Sinoptik Problem biçimin- deki bir
tanmlamada; (i) Matta, Markos ve Luka arasnda içerik, düzen ve dil
bakmlarndan bazen aynlk, bazen ise benzerlik ya da yaknlk bulunduu
ifade edilmek istenmektedir. (ii) Söz konusu bu ncillerin bu yüzden
“ku bak” olarak, “birlikte görülmek” suretiyle ve “kar- latrmal”
ekilde göz önünde bulundurulmalar gerektii dile getirilmektedir.
(iii) Bu n- cillerin burada zikredilen müterek yönleri itibariyle
Yuhanna’dan çok farkl olduklar ima edilmektedir. Yani henüz en
batan dördüncü ncil Yuhanna, “Sinoptik nciller” tabir edilen ilk
üçünden ayrlmaktadr.
Sinoptik Problem aratrmalar, geleneksel ncilleri “metin kritii”
(textual criticism), “redaksiyon kritii” (redaction criticism) veya
“kaynak kritii” (source criticism) gibi bilimsel metotlar nda
analiz eden yaklamlar içermektedir. Bu gibi yöntemlerin kullanlmas,
Problem kapsamnda yaplan tespitleri bilimsel klmaktadr. Zira böyle
bir analizde amaçla- nan; Sinoptik ncillerin birbirlerine niçin bu
kadar çok benzedikleri sorusunu bilimsel olarak açklamaktr. Bu
dorultuda, ncillerin ilk üçü arasnda içerik, düzen ve dil
bakmlarndan çar- pc benzerlikler bulunmas, Kilise tarafndan ilahi
vahiy yoluyla kaleme alnd öne sürülen bu ncillerin aslnda
birbirlerine bal ekilde yazlm olabilecekleri düüncesini akla getir-
mitir. Nitekim ncil yazarlarnn birbirlerini kaynak olarak kullanm
olabilecekleri Augusti- nus’tan (ö.430) bu yana konuya ilgi
duyanlarca ifade edilmektedir. Sinoptik Problem kapsa- mndaki
aratrmalar, II. yüzyln ikinci yarsndan itibaren “ncil” diye
tanmlanmaya bala- nan ve bugün Yeni Ahit’te yer alan anonim
metinlerin, bunlarn yazarlarnn birbirlerini kay- nak olarak
kullanmalar suretiyle oluturulduklarn ortaya koymaktadr.5 Bu
takdirde ncil- ler arasnda yaznsal açdan birtakm ilikiler olmaldr.
Sinoptik Problem; Sinoptik ncil me- tinleri arasndaki bu ilikileri
bir ekilde açklamak ve buradan hareketle tarihsel bir ahsiyet
olarak sa ve Hristiyanln douu hakknda bilimsel sonuçlara ulamay
amaçlayan bir di- siplindir. Bu tanmdan anlald gibi, Sinoptik
Problem dorudan “yöntemsel” bir yaklam- dr. Çünkü teorik olarak
doru ya da özgün tarihsel bilgilere ulaabilmek için bilimsel yön-
temlerin zaruretine vurgu yapan ciddi bir hassasiyetin ifadesidir.
Sinoptik ncil yazarlarnn
5 Bu görü ilk defa Geç Antikça’da Hristiyan düünür Augustinus
tarafndan dile getirilmitir. Modern
dönem özelinde Alman aratrmac Johann Jakob Griesbach (1745-1812),
Matta, Markos ve Luka n- cillerini analitik bir yaklamla karlatrmal
olarak okuyan ve bu olguyu ncil yazarlarnn birbirle- rini kaynak
olarak kullandklar açklamasyla yorumlayan ilk aratrmacdr. Bk.
Frederick Fyvie Bruce, “The History of New Testament Study,” I.
Howard Marshall (ed.), New Testament Interpreta- tion: Essays on
Principles and Methods (1977. Carlisle: The Paternoster Press,
revised 1979), 21-59 (atf için bk. 38-39); John S. Kloppenborg, Q,
The Earliest Gospel: An Introduction to the Original Stories and
Sayings of Jesus, (Louisville-Londra: Westminster John Knox Press,
2008), 22.
528 | Zafer Duygu. Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritii: Giri
Mahiyetinde Bir Deer…
Cumhuriyet lahiyat Dergisi – Cumhuriyet Theology Journal
hangisi hangisini ya da hangisi hangilerini veya hangileri
hangisini kaynak olarak kullanm- lardr? Daha sonra göreceimiz gibi,
tartmann düümlendii balca noktalardan birisi bu- rasdr.
Problem’in tanm da her zaman yukarda yapld kadar basit deildir.
Çünkü Matta, Markos ve Luka’nn anlatmlarnda kimi zaman dikkat
çekici farklar da bulunmaktadr. Daha genel bir ifadeyle, Sinoptik
nciller arasnda içerik, düzen ve dil gibi yönlerden çarpc benzer-
likler olduu dorudur. Ama farkl noktalar da az deildir. O halde
temel sorular unlardr: Sinoptik nciller, yukarda da bahsi geçtii
gibi, birbirlerine niçin çok benzemektedir? Bunlar, öte tarafta
niçin bu benzerliklerin yannda ya da içinde birçok farkl noktalar
da barndrm- lardr? Bu ikinci soru, Problem hakknda yukarda yaplan
tanmlarn geniletilmesini mücbir klmaktadr. Çünkü Sinoptik nciller
arasndaki ilikiler a imdi daha karmak bir görünüm- dedir; zira artk
benzerlikler kadar farkllklarn tanmlanmas da gerekmektedir. Buna
göre Sinoptik Problem; aslnda büyük oranda benzeen, ama farkl
noktalar da yanstan, kimi za- man farkl varyasyonlar ihtiva eden,
üstelik bazen baz öyküleri birisi, bazen ikisi, kimi zaman ise üçü
birden anlatan Sinoptik nciller arasnda mevcut karmak ilikilerin
nasl tanmlana- ca araydr. Farkllklar meselesine gelince; ncil
yazarlar birbirleri dnda baka baz kaynaklar da kullanmlardr. Bilim
dünyasnda çok zamandr yaplan aratrmalar, ncilleri kaleme alan
meçhul yazarlarn bugün bilinmeyen daha eski baz kaynaklar da kendi
metin- lerini oluturabilmek amacyla kullandklarn ortaya
koymaktadr.6 Bu meçhul kaynaklardan bazlar ise Sinoptik ncil
yazarlarnca müterek ekilde kullanlm olmaldr. Ayn ekilde her bir
ncil yazarnn kendisine has birtakm kaynaklardan nakiller yapm
olmalar da bü- yük olaslktr. ncil yazarlarnn kendi metinlerini
olutururken sözlü geleneklerden yarar- landklar da
bilinmektedir.7
Bu anlatm nda Sinoptik Problem’in tanm artk biraz daha belirgindir.
Sinoptik Problem; Matta, Markos ve Luka adl ncillerin, bu ncilleri
kaleme alan meçhul yazarlarn bir- birlerini kaynak olarak
kullanmalar suretiyle oluturulduklar ve ayrca bu yazarlarn bugün
bilinmeyen baka kaynaklar da kullanm olabilecekleri hipotezlerinden
hareketle, bu olgu- nun ve sürecin nasl gerçekletiine dair
araylardr. Sinoptik Problem; tarih biliminin ara- trma yöntemleri
uyarnca ncillerin ilk üçünü sa ve Hristiyanln kökeni konularnda ba-
lca kaynaklar olarak ele alan, bu kaynaklar ciddi bilimsel
yöntemlerle inceleyen, analiz eden, eletirel bir gözle yorumlayan,
bilimsel bir disiplindir. Yuhanna ncili niçin Sinoptik kapsamn dnda
braklmaktadr?
Alann uzmanlarnca bilindii gibi, Yuhanna ncili Sinoptik ncillerden
çok farkldr. Aslnda bu konu çok uzundur. Ama ksaca, Yuhanna’nn
fark, bu ncilin metni, dili, düzeni, yanstt karakter ve teoloji
anlay balamlarnda belirgin olmaktadr. Örnein Sinoptik n- ciller,
sa’nn Tanr merkezli bir öretiyi vaaz edip kendisi hakknda pek az
konutuunu or- taya koymulardr. Yuhanna’nn Mesih’i ise merkezinde
kendi ahsiyetinin yer ald bir ö- retiyi yanstmaktadr. Sinoptik
ncillerde Tanr’ya iman edilmesini salamak amacyla birçok mucize
gösteren sa, Yuhanna’da bunu srf kendi gücünü kantlamak için
yapmaktadr. Sinop- tik ncillerin umumiyetle beer olarak
resmettikleri bir eriat öretmeni, Yuhanna’da ekstra bir kristolojik
gelime içinde sunulmaktadr. Sinoptik ncillerde sa bir beerdir.
Yuhanna n- cili’nde o bir ilahtr; hatta sa’y Tanr’yla eitleyen
yegâne ncil Yuhanna’dr. Bu balamda Yuhanna ncili, sa’ya ilikin
tarihsel gerçekleri anlatmaktan daha çok, yazarnn Mesih’e dair
teolojik görülerini yanstan anonim bir derlemedir. Aslnda Yuhanna,
Hristiyan dünyada
6 Protestan ilahiyatç Johann Gottfried Eichhorn (ö.1827), ncillerin
arkasnda çok sayda daha eski
kaynak bulunduu, ama bu kaynaklarn tümünün Aramice ya da kaba
braniceyle yazlm daha eski bir ncil’e kadar gittikleri fikrini ilk
defa sistemli ekilde ileri sürmütür. Bk. Donald Wayne Riddle, “The
Aramaic Gospels and the Synoptic Problem”, Journal of Biblical
Literature 54/3 (1935): 127- 138.
7 Detaylar için bk. Bart D. Ehrman, Jesus Before the Gospels: How
the Earliest Christians Remembered, Changed, and Invented Their
Stories of the Savior, (New York: HarperOne, 2017).
Zafer Duygu. Synoptic Problem and Redaction Criticism: An
Introductory Survey | 529
https://dergipark.org.tr/cuid
“Manevi ncil” diye tanmlanmaktadr ve Kilise tarihindeki en
“mübarek” kitaptr. Ama bu me- tin, sa tarihini aydnlatmak bakmndan
zayf bir kaynaktr. Bu yüzden Yuhanna ncili’ni Si- noptik ncillerden
ayr tutmak gerektii konusunda müterek bir kanaat
bulunmaktadr.8
Sinoptik Problem’in esas Sinoptik ncillerin karlatrmal okunmasdr.
Nitekim An- tikça’da ve sonrasnda baz Hristiyan yazarlar ncil
metinlerini karlatrmal ekilde oku- mulardr. Ancak modern anlamyla
bu karlatrma ve bunun yorumlanmas, ilk defa olarak Alman düünür
Johann Jakob Griesbach (1745-1812) tarafndan yaplmtr. Griesbach,
Matta, Markos ve Luka ncillerini kelimenin modern anlamn yanstacak
ekilde karlatr- mal olarak; yani synopsis oluturacak tarzda ilk
defa olarak analiz eden aratrmacdr.9 Onun bu karlatrmas, söz konusu
ncillerin birçok pasajn veya anlatsn aadaki gibi yan yana
yerletirerek okuma esasna dayanmaktadr:
Tablo 1. Griesbach’n Sinoptik Karlatrma Örnei
Matta 8/2 Markos 1/40 Luka 5/12
κα δο λεπρς προσελθν προσεκνει ατ λγων, Κριε, ν θλς δνασα με
καθαρσαι
Ve bak, bir cüzaml yaklap, “Efendi, istersen beni temiz klmaya
mukte- dirsin” diyerek onun ayak- larna kapand.
Κα ρχεται πρς ατν λεπρς παρακαλν ατν κα γονυπετν κα λγων ατ τι ν
θλς δνασα με καθαρσαι
Ve bir cüzaml ona geldi, yalvararak diz çöktü (ve) dedi: “istersen
beni te- miz klmaya muktedirsin”.
Κα γνετο ν τ εναι ατν ν μι τν πλεων κα δο νρ πλρης λπρας· δν δ τν
ησον, πεσν π πρσωπον δεθη ατο λγων Κριε, ν θλς, δνασα με
καθαρσαι
Ve o, kentlerden bi- rinde her taraf cüzaml bi- riyle karlat. sa’y
görür görmez yüz üstü yere ka- pand ve öyle diyerek yal- vard:
“Efendi, istersen beni temiz klmaya muktedirsin”.
Yukarda yaplan karlatrmaya dikkat edilirse; Matta, Markos ve
Luka’nn anlatm- larnda hem benzer yönler hem de farkl noktalar yer
almaktadr. Söz gelimi her üç ncil yazar da ayn rivayeti/gelenei
bahis konusu etmilerdir. Bu srada bazen ayn sözcükleri seçmiler,
bazen farkl sözcüklere yönelmilerdir. Matta ile Markos’un yazarlar
cüzaml bir adamdan; Luka’nn yazar ise her yann cüzam kaplam bir
adamdan bahsetmilerdir. Bu cüzaml adam, Markos’ta diz çökerek sa’ya
yalvarm; Matta’da sa’nn ayaklarna kapanm; Luka’da yüzüstü yere
kapanp sa’ya yalvarmtr. Adam, Matta ve Luka’da sa’ya “Efendi”
(Κριε) ek- linde hitap etmitir. Markos’ta ise böyle bir hitap
kelimesi geçmemektedir. Sinoptik karla- trma, ite bu ekilde,
Sinoptik ncillerin “ku bak” olarak “birlikte görülmesi” ve “okun-
mas” esasna dayanmaktadr. Nitekim bu okuma bir tür “karlatrmadr” ve
bu karlatr- malar önemli sonuçlar vermektedir. Bunu son ksmda
göreceiz.
8 Graham Stanton, The Gospels and Jesus, (New York: Oxford
University Press, 2002); Özellikle bk.
Maurice F. Wiles, The Spiritual Gospel: The Interpretation of the
Fourth Gospel in Early Church, (New York: Cambridge University
Press, 1960), 13-22; Mahmut Aydn, “Yahudi Bir Peygamberden Gentile
Tanr’ya: sa’nn Tanrsallatrlma Süreci”, slamiyat 3/4 (2000): 47-74
(bk. 55-56).
9 Johann Jacob Griesbach, Synopsis Evangeliorum Matthaei, Marci et
Lucae, (Halle, 1776).
530 | Zafer Duygu. Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritii: Giri
Mahiyetinde Bir Deer…
Cumhuriyet lahiyat Dergisi – Cumhuriyet Theology Journal
2. PROBLEM’N ÇERÇEVES
Bilim dünyasnda Kitab- Mukaddes eletirisi kapsamnda geleneksel
nciller hak- knda yaplan aratrmalar, bu ncillerin birçok açdan
sorunlu metinler olduklarn ortaya koymaktadr. Örnein “metin kritii”
yöntemi özelinde; ncil metinlerine ilk defa olarak ka- leme
alnmalarndan sonraki tarihlerde müstensihler ya da redaktörler
tarafndan birçok defa müdahaleler yapld kantlanmaktadr.10 Söz
gelimi “kaynak kritii” çerçevesinde; Yeni Ahit’te yer alan
metinlerden ancak çok az bir ksmnn yazarlarnn kendi kiisel
yaratclkla- rnn ürünü olduklar görülmektedir. Buna göre, yukarda da
bahsedildii gibi, ncil yazarlar daha ziyade baka kaynaklar
kullanarak kendi metinlerini oluturmulardr.11 Bir baka de- yile,
bilimsel bulgular ncillerin deimeyen sabit metinler ya da ilahi
vahiy olduklar yönün- deki Kilise iddialarn çürütmektedir.
Yeni Ahit ncilleri ortaya çktklar andan itibaren tartlan
metinlerdir. Bu metinlerin çelikili olduklarna ve birçok maddi
hatalar içerdiklerine yönelik iddialar ise tarih boyunca nciller
hakknda yaplan tartmalarda daha fazla ön plana çkmlardr. Örnein
Antikça’da ve Geç Antikça’da Celsus (II. yüzyl) ya da Porphyrios
(y.233-y.305) yahut mparator Iulia- nus (331-363) gibi pagan
yazarlar, Hristiyanla kar kaleme aldklar eserlerde, geleneksel
ncillerden de bahsetmilerdir. Onlar, Hristiyan kutsal yazlarn
yetkinlikle analiz etmiler- dir. Zira onlar, Hristiyanln merkezi
teolojik iddialarn ve bu dinin problemli gibi gözüken yönlerini
tehis edebilmilerdir. Onlarn ncillere yönelik temel eletirileri;
ncil metinlerinin hem kendi aralarnda çelikili bilgiler içerdikleri
hem de Yahudi kutsal yazlaryla örtüme- dikleri, Hristiyanlarn bu
metinleri çeitli tarihlerde birçok defa deitirdikleri, ncilleri ka-
leme alanlarn bu metinlerde birçok maddi hatalar yaptklar ve
nihayet bu metinlerdeki baz rivayetlerin mantksz olduklar iddialarn
içermektedir.12
Hristiyan yazarlar da II. yüzyldan itibaren ncillere yönelik bu
çeliki ve maddi hata söylemlerine zihinlerini yormulardr. Söz
gelimi Sinoplu Markion (y.85-y.160), Hristiyan kutsal yazlarnn hem
Yahudi kutsal yazlaryla uyumsuzluk içinde olduklar, hem de kendi
içlerinde çelikiler barndrdklar düüncesinden hareketle, ncillerin
Yahudi kutsal yazla- ryla uyumsuzluunu bütün bir Tanah’ ve hatta
burada tanmlanan Tanr’y ve peygamberleri bile tümüyle reddederek
ortadan kaldrmaya çalmtr. nciller arasnda mevcut çelikileri ise
kendisine has yalnzca bir tane ncil tercih ederek amak istemitir.13
Nitekim Markion’un Yeni Ahit kanonu, kendisince hazrlanm bir ncil
varyantn içermekte (εαγγλιον, eu- angélion), bununla beraber
Pavlus’a ait mektuplar ve Elçilerin leri Kitab’n da (ποστολικν,
apostolikon) ihtiva etmektedir. Aratrmaclarn birçouna göre Markion,
Luka ncili’nin kendisince hazrlanm bir varyantn esas almtr. Hâlbuki
baka baz ara- trmaclara göre durum bunun tersidir. Bu görüe göre,
Luka ncili Markion’un bu eski ncil varyant esas alnmak suretiyle,
yani daha sonraki tarihlerde oluturulmutur.14 Her halü- karda
Markion’un teebbüsü, kendi ncilini daha az tartlan bir metne
dönütürme çabas- dr.
10 Francis J. Moloney, Daniel J. Harrington (ed.), The Gospel of
John, (Collegeville, Minnesota: Liturgical
Press, 1998), 23. 11 Helmut Koester, Introduction to the New
Testament: II, History and Literature of Early Christianity,
2. Bask, (New York-Berlin: Walter de Gruyter, 2000), 44. 12 Celsus
açsndan bk. Henry Chadwick (trc. sunum, notlar), Origen: Contra
Celsum, (Cambridge:
Cambridge University Press, 1980); Ayrca bk. R. Joseph Hoffmann
(ed.), Celsus, On the True Doct- rine: A Discourse Against the
Christians, (New York: Oxford University Press, 1987); Porphyrios
aç- sndan bk. R. Joseph Hoffmann (ed.-trc.), Porphyry’s Against the
Christians: The Literary Remains, (New York: Prometheus Books,
1994).
13 Charles E. Hill, “Polycarp Contra Marcion-Irenaeus Presbyterial
Source in AH 4.27-32”, Studia Patris- tica: c. XL, Frances Margaret
Young, Mark J. Edwards, Paul M. Parvis (eds.), (Louvain: Peeters,
2006), 399-412 (bk. 403); Andrew Gregory, The Reception of Luke and
Acts in the Period Before Irenaeus, (Tübingen: Mohr Siebeck, 2003),
173-210.
14 Matthias Klinghardt, “The Marcionite Gospel and the Synoptic
Problem: A New Suggestion”, Novum Testamentum 50/1 (2008): 1-27
(bk. 5-10).
Zafer Duygu. Synoptic Problem and Redaction Criticism: An
Introductory Survey | 531
https://dergipark.org.tr/cuid
Suriyeli yazar Tatianus (y.120-y.180), yine ayn yüzylda δι τεσσρων,
dia tessarn “dörtlü araclyla” denilen bir kitapta dört ncilin karma
bir varyantn ortaya koymutur.15 Tatianus’un bu giriimi ilginçtir.
Çünkü bu kitapta o, ncillerin olumsuz eletirilere sebebiyet veren
çelikili ya da farkl ksmlarn tek bir öykü oluturacak ekilde
harmonize ederek dü- zenlemitir. Bunu yaparken; sa’nn dünyada
bulunduu sürece ilikin anlatmnda Matta n- cili’ni iskelet olarak
almtr. sa’nn son haftasna dair öyküsü için büyük oranda Yuhanna’nn
verdii rivayetlere dayanmtr. Ama bu srada, Markos’un ve Luka’nn
kimi rivayetlerini de destekleyici öeler olarak kullanmtr.16 Sonuç
olarak Tatianus’un önerisi Markion’dan fark- ldr, ama çabas ayn
amaca yöneliktir: O da tpk Markion gibi ncillerin bariz
çelikilerini ya da maddi hatalarn gidermek istemi, bunu tek bir
metin oluturarak yapmay dilemitir.
Origenes (184-253), III. yüzylda Sinoptik nciller ile Yuhanna’nn
uyumadklarn açkça dile getiren önemli bir Hristiyan düünürdür.
Hatta Origenes, ncil metinlerinden bu uyumsuzlua dair örnekler
vermitir. Origenes’e göre bu çelikilerin boyutu devasadr: Bütün bir
inanc sarsabilecek, ncillere olan bütün güveni yok edebilecek bir
hacme sahiptir.17 Ori- genes, bu skntl durumla yüzleirken;
ncillerin literal ve tarihsel deil de ruhsal, hatta bu- nun da
ötesinde alegorik olarak okunmas gerektii yönünde bir yaklam
sergilemitir.18 Ori- genes’in Yahudi filozof skenderiyeli Philo’dan
(y.M.Ö. 20-y.M.S. 50) beri bilinen ve skende- riye’de Origenes
öncesinde de mevcudiyeti gözlemlenen bu hermenötik gelenee
tutunmas, ncillerin cümlelerinde, pasajlarnda ya da anlatmlarnda
mevcut çelikileri farkl bir usulle ortadan kaldrma giriimidir.
Çünkü alegorik bir okumayla çeliki yanstan metinler proble- min
temel kayna olmaktan kurtarlmakta ve problem, çelikili olduu
zannedilen metnin ya da metinde geçen rivayetin alegorik gizemini
kavrayamayan insan zihnine veya insann kifa- yetsizliine havale
edilmi olmaktadr.
Hristiyanlk tarihinin en önde gelen düünürlerinden Augustinus ise
(354-430) ncil- lerde çelikiler bulunduunu daha farkl bir usulle
kabul etmitir. Augustinus, ncillerdeki çe- likilerin ancak “görünü
itibariyle” böyle olduklarn ileri sürmütür. Çünkü ncil metinle-
rinde çeliki gören yaklamlar, Augustinus tarafndan iman eksikliine
yorulmutur. Augus- tinus’a göre, nciller “imanl” bir kalple
okunduunda bütün çelikiler ortadan kalkacaktr.19
ncil metinlerinde çeliki gibi görünen olgular ise ncil yazarlarnca
izlenen metotla ilikilidir. ncil yazarlarndan her biri, Mesih’in
farkl bir boyutunu anlatmak üzere ilahi ekilde görev-
lendirilmilerdir. Bu yüzden de bu metinlerden farkl karakterler
yansmas doaldr.20
Yukarda yaplan bu ksa anlatm nda, bugün bilim dünyasnda geni çapl
ekilde tartlan ncillerin aslnda Antikça’da ve sonrasnda da tartmal
metinler olduklar açktr. Bu metinlerin çelikili olup maddi hatalar
içerdikleri yönündeki iddialar ya da açkça veya dolayl yollardan bu
çelikileri ortadan kaldrmaya yönelik çabalar, bu tartmalarn
merkez
15 Emily J. Hunt, Christianity in the Second Century: The Case of
Tatian, (Londra-New York: Routledge,
2003). 16 Craig L. Bloomberg, The Historical Reliability of the
Gospels, (Illinois: Inter-Varsity Press, 1987), 2-
5; Alphonzo Augustus Hobson, The Diatessaron of Tatian and the
Synoptic Problem: Being an Inves- tigation of the Diatessaron for
the Light Which It Throws Upon the Solution of the Problem of the
Origin of the Synoptic Gospels, (Chicago: Chicago University Press,
1904), 33.
17 Wiles, Spiritual Gospel, 15. 18 Muhammet Tarakç, “Origen ve
Alegorik Kitab- Mukaddes Yorumu”, Uluda Üniversitesi lahiyat
Fa-
kültesi Dergisi 19/1 (2010): 183-213; Francis Watson, “The Fourfold
Gospels”, S.C. Barton (ed), The Cambridge Companion to the Gospels,
(New York: Cambridge University Press, 2006), 34-52 (bk. 46).
19 Francis Watson, Gospel Writing: A Canonical Perspective,
(Michigan, Grand Rapids: W.B. Eerdmans, 2013), 29-43; Daryl
Cornett, “Harmonization in the Patristic Period”, Harmony of the
Gospels, S.L. Cox-K.H. Easley (eds.), (Nashville, Tennessee: Holman
Bible, 2007), 267-270; Robert A. Ziegler, “Au- gustine of Hippo’s
Doctrine of Scripture: Christian Exegesis in Late Antiquity”,
Primary Source 5/2 (2015): 33-39; Nicholas Adams, “A Disharmony of
the Gospel”, The Vocation of Theology Today: A Festschrift For
David Ford, T. Gieggs-R. Muers-S. Zahl (eds), (Eugene, Oregon:
Cascade, 2013), 96-97
20 Cornett, “Harmonization”, 268-269.
532 | Zafer Duygu. Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritii: Giri
Mahiyetinde Bir Deer…
Cumhuriyet lahiyat Dergisi – Cumhuriyet Theology Journal
noktasn oluturmutur.21 Pagan yazarlar ncilleri öncelikle bu
dorultuda eletirmilerdir. Hristiyan düünürler ve yazarlar, birtakm
tasarruflaryla ya da kendilerince baz varsaym- sal açklamalarla, bu
eletirileri dorudan ya da dolayl olarak itiraf etmilerdir. Bu
balamda Origenes, nciller hakknda yaplan tartmalar ve ncillerin
problemlerini mantksal ve sis- tematik bir yöntemle çözümleme
gayreti gösteren ilk Hristiyan düünür olarak gösterilmek- tedir.22
Augustinus ise aada da görülecei gibi birçok aratrmacya göre
Sinoptik Prob- lem’in balangç noktasdr. Zira ncil metinleri
arasndaki balantlar meselesi veya bunlarn birbirlerini kaynak
olarak kullanm olabilecekleri fikri, muhtemelen ilk defa olarak
Augusti- nus tarafndan dile getirilmitir. Ancak Sinoptik Problem
balamnda bahsedilmesi gereken bir baka önemli isim, Hierapolis
piskoposu olduu ileri sürülen Papias’tr.
Papias aslnda pek bilinmeyen bir ahsiyettir. Onun II. yüzyln
birinci yarsnda Hie- rapolis piskoposluu yapt söylenmektedir.
Eusebius (ö.339?) ve Epiphanius (ö.403) ise yüzlerce yl sonra
Papias’n ismini zikreden Kilise yazarlardr. IV. yüzylda Kilise’nin
tarihini yazmaya girien Eusebius’a göre, Papias, Markos ve Matta
adlaryla özdeletirdii baz yazl metinlerden söz etmitir. Papias’n
yallardan duyduu söylenen bir rivayete göre; sa’nn bahavarisi
Petrus’un tercümanln yapan Markos, her ne kadar kendisi sa’y bizzat
duy- mu ya da dinlemi deilse bile, Petrus’un Mesih’e dair hatrlayp
anlattklarn kayt altna almtr. Yine Eusebius’a göre Papias, sa’nn
havarilerinden Matta’nn ise brani dilinde (veya Aramice gibi baka
bir Semitik dilde) logia karakterli (yani sözlerden oluan) bir
metin yaz- dn da ileri sürmütür.23
Yukarda ad birçok defa geçen Augustinus, V. yüzylda bu konuda
ilginç baz yorumlar yapmtr. Augustinus, Markos ncili’ni Matta’nn
bir özeti olarak tanmlamtr. O, Luka n- cili’nin ise Matta ve
Markos’a dayanlarak oluturulduu fikrini ileri sürmütür. Augusti-
nus’un ncillerin kronolojisi hakkndaki bu düüncesi, bunlarn Yeni
Ahit’teki sralanlaryla uyumlu olmutur; yani Matta, Markos ve Luka
eklindedir. Augustinus’un bu görüüne “Matta ncili’nin Öncelii”
teorisi denilmektedir. Nitekim XVIII. yüzylda J.J. Griesbach
tarafndan be- lirli bir ölçüde güncellenmek suretiyle kabul
edilecek olan görü budur. Üstelik bu görü bu- gün de aznla tekabül
eden baz aratrmaclar tarafndan savunulmaktadr. Ancak genel olarak
bakldnda; Papias’n ve Augustinus’un yukardaki iddialar veya
söylemleri, sonraki dönemlerde Hristiyan dünyada geleneksel
kabullere dönüecektir. Bu kabuller XVIII. yüz- ylda yeniden
tartlmaya balanacak ve büyük oranda da çürütülecektir.
Yukarda ad geçen Hristiyan yazarlarn ncillerin kronolojisine ya da
muhtemel ili- kilerine veya ncil metinleri arasndaki çelikileri
açklamaya yönelik çabalar, onlarn mo- dern bir tartma alan olarak
Sinoptik Problemle ilgilerini gösteren olgulardr. Çünkü ncille- rin
çelikili metinler olup olmadklar sorusu ile onlarn edebi açdan ne
gibi ilikiler içinde bulunduklar sorusu arasnda çok yakn bir balant
bulunmaktadr.24 Bununla beraber, daha önce de söylendii gibi,
Sinoptik Problem XVIII. yüzyldan itibaren Alman düünürler tarafn-
dan bilimsel bir disipline dönütürülmütür. Çünkü Reimarus ve
Lessing’le birlikte modern aratrmaclar, geleneksel Kilise
ideolojilerine bal eski yazarlardan farkl olarak, nciller hakknda
ileri sürülen geleneksel inançlar ykmaya; çerçevesi dogmatizm
tarafndan belirle- nen snrlarn ötesine geçmeye balamlardr. Böylece
antik Hristiyan düünürlerin epey mesai harcadklar kadim bir mesele;
yani ncillerin birbirleriyle uyumsuz kronolojilerini uyuturma çabas
artk bir kenara braklmtr. Örnein Reimarus, 1750 yl civarnda
unlar
21 David Laird Dungan, A History of the Synoptic Problem: The
Canon, the Text, the Composition, and
the Interpretation of the Gospels, (New York: Doubleday, 1999),
60-64, 89-95. 22 Dungan, Synoptic Problem, 66-67. 23 John C.
Hawkins, Horae Synopticae: Contributions to the Study of the
Synoptic Problem, (Oxford: Cla-
rendon Press, 1909), xiii-xiv. 24 Bloomberg, Historical
Reliability, 12.
Zafer Duygu. Synoptic Problem and Redaction Criticism: An
Introductory Survey | 533
https://dergipark.org.tr/cuid
söylemitir: “Dört ncil yazarn harmoni etmek/uzlatrmak mümkün
deildir. Onlarn çeli- kili anlatmlar, ncillerin gerçek olaylara
dayanmadklarn aça vurmaktadr.”25 te bu an- dan itibaren modern
uzmanlar artk ncillerin kronolojisini uyuturma çabasndan vazgeç-
milerdir. Onlar, bunun yerine nciller arasnda edebi açdan ne gibi
ilikiler kurulabilecei sorusunu tartmaya balamlardr. nciller
arasnda dorudan deil de dolayl ekilde iliki kurulabilecek yerlerde
ise, bu ncillerin müterek hipotetik kaynaklarn ara(tr)ma düün-
cesine yönelmilerdir. Ksaca, ncillerin tarihsel bir ahsiyet olarak
sa’yla dorudan balantl kitaplar olduklar iddias Reimarus ve
Lessing’den itibaren yava yava tarihe karmaya ba- lamtr.26
Sinoptik Problem’in çözümü ise hakikaten ar ve derin bir konudur.
Üstelik bütün kesimleri tatmin edecek müterek bir çözüm de üretilmi
deildir. Yine de öne çkan baz çö- züm önerileri u ekilde ksaca
tanmlanabilir:
(i) ki Kaynak ve Dört Kaynak Hipotezleri: ki kaynak hipotezi,
ncillerin arkasnda iki kaynak bulunduu düüncesidir. Bu hipotez
kapsamnda iki temel argüman ileri sürülmekte- dir. Bunlar, (i)
Markos ncili’nin öncelii teorisi ve (ii) Q hipotezleridir. ki
kaynak hipotezi, Markos ncili’nin ilk ncil olduunu ileri
sürmektedir. Matta ve Luka’y kaleme alan yazarlar, Markos’un
metnini birbirlerinden bamsz ekilde kaynak olarak kullanmlardr.
Matta ile Luka’nn yazarlar, Markos’a ilaveten bugün Almanca Quellen
(kaynak) kelimesinden hare- ketle Q eklinde tanmlanan kayp bir baka
belgeyi de müterek ekilde kaynak olarak kul- lanmlardr. Böylece
Matta ile Luka ncillerinin arkasnda, hipoteze adn veren iki kaynak,
yani Markos ncili ile Q belgesi bulunmaktadr. Matta, Markos ve Luka
arasnda tam bir uyum ve paralellik bulunduu durumlarda, Matta ile
Luka’nn yazarlar Markos’tan nakiller yapm- lardr. Sadece Matta ile
Luka arasnda uyum ve paralellik olan yerlerde, bu iki metnin yazar
Q belgesini kaynak olarak kullanmlardr. ki kaynak hipotezi,
özellikle Alman aratrmaclar tarafndan savunulmaktadr ve bugün dünya
ölçeinde bilim dünyasnda açk ara baskn gö- rütür. Bu hipotezin
farkl varyantlar da mevcuttur. Örnein dört kaynak hipotezi, iki
kaynak hipotezini aynen kabul etmekle beraber Matta ile Luka’nn
kendilerine has hipotetik kaynak- larn da (M ve L) bahis konusu
etmektedir.27
ekil 1. ki Kaynak Hipotezi
Markos ncili Q Belgesi
Matta ncili Luka ncili
Markos ncili Q Belgesi
Matta ncili Luka ncili
M L
25 Hen de Jonge, “The Loss of Faith in the Historicity of the
Gospels: H.S. Reimarus (ca 1750) on John
and the Synoptics”, John and the Synoptics, Adelbert Denaux (ed.),
(Leuven: Peeters Press 1992), 409-421 (bk. 409).
26 William R. Farmer, The Synoptic Problem: A Critical Analysis,
(New York: The Macmillan Company- Londra: Collier-Macmillan
Limited, 1964), 1-4.
27 Mark Goodacre, The Synoptic Problem: A Way through Maze,
(Londra: T-T Clark, 2001), 21.
534 | Zafer Duygu. Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritii: Giri
Mahiyetinde Bir Deer…
Cumhuriyet lahiyat Dergisi – Cumhuriyet Theology Journal
(ii) Farrer Teorisi: Büyük Britanya kökenli bir teoridir. Farrer
teorisi aslnda iki kay- nak hipotezini belirli bir ölçüde kabul
etmektedir. Çünkü bu teoride, Markos ncili’nin önce yazldna ya da
Matta ile Luka’nn yazarlarnn onu kaynak olarak kullandklarna itiraz
edil- memektedir. Ancak burada Q diye tanmlanan hipotetik belgenin
varlna üpheyle yaklal- maktadr. Ayrca, Luka’y kaleme alan yazarn
sadece Markos’u deil, fakat ayn zamanda Matta’y da kaynak olarak
kulland ileri sürülmektedir. Farrer teorisi, ilk defa olarak 1955
ylnda Austin Farrer tarafndan savunulmutur. Teorinin daha mehur
savunucusu Farrer’in örencisi Michael Goulder’dir.28 Mark Goodacre
ise bugün bu teorinin önde gelen müdafidir.29
ekil 3. Farrer Teorisi
(iii) Griesbach Teorisi
Birleik Amerika’da iki kaynak hipotezine kar popüler bir görü
Griesbach teorisidir. Teori, XVIII. yüzylda J.J. Griesbach
tarafndan ortaya atlp uzun süre genel kabul gördükten sonra gözden
dümü, ancak 1964’te alann önde gelen uzmanlarndan William Farmer
tara- fndan yeniden canlandrlmtr. Griesbach teorisi iki kaynak
hipotezinden daha eskidir. Ve aslnda bu hipoteze tümüyle kardr.
Yani burada hem Markos ncili’nin öncelii sav, hem de Q diye bir
belgenin mevcudiyeti reddedilmektedir. Griesbach’a göre, kronoloji
açsndan Mar- kos üçüncü ncildir. Ayrca Markos’un yazar, hem ilk
ncil diye tanmlanan Matta’y, hem de Matta’y kulland öne sürülen
Luka’y kaynak olarak kullanmtr.30
ekil 4. Griesbach Teorisi
Matta ncili
Luka ncili
Markos ncil
Bilim dünyasnda yaklak iki yüz elli yldr sürdürülen çalmalarn
sonucunda Sinop- tik Problem’in çözümüne yönelik müterek bir kanaat
ortaya konulamamtr. Bu durum ala- nn önde gelen baz uzmanlarn bile
umutsuzlua düürmektedir. Örnein Joseph A. Fitz- myer, 1970’de
nciller temal Pittsburgh Festivali’nde Markos ncili’nin öncelii
teorisini sa- vunurken, Sinoptik Problem alannda yaplan modern
çalmalar da deerlendirmitir. Fitz- myer’e göre, Problem’in
neredeyse çözümsüz olduu, o güne kadar yaplan tüm çalmalar- dan
ortaya çkan sonuçtur.31
28 Goodacre, Synoptic, 21-22. 29 Mark Goodacre, The Case Against Q:
Studies in Markan Priority and the Synoptic Problem, (Harris-
burg, PA: Trinity Press International, 2002). 30 Goodacre,
Synoptic, 22. 31 Joseph A. Fitzmyer, “The Priority of Mark and the
‘Q’ Source in Luke”, D. Hadidian (ed.), Jesus and
Man’s Hope, c. I, (Pittsburgh: Pittsburgh Theological Seminary,
1970), 134-147.
Zafer Duygu. Synoptic Problem and Redaction Criticism: An
Introductory Survey | 535
https://dergipark.org.tr/cuid
Baz aratrmaclara göre, Fitzmyer’in bu açklamas büyük ölçüde hakl
bir kanaatin ifadesidir. Çünkü Problem’in çözümü konusunda Fitzmyer
sonrasnda yaplan aratrmalarda da müterek bir kanaat olumamtr.
Günümüzde birçok aratrmac iki kaynak ve dört kay- nak hipotezlerini
desteklemeyi sürdürmektedir. Ama kart görüleri savunan aratrmaclar
hiçbir zaman eksik olmamtr. Bunlarn yakn dönemde bir derece daha
güç kazandklar gö- rülmektedir. Örnein Farmer, Orchard ve Dungan
gibi önemli uzmanlar, iki kaynak hipotez- lerine kar Griesbach’n
eski tezlerini desteklemeyi sürdürmülerdir. Baka baz uzmanlar,
Streeter’in ya da Griesbach’n bir zamanlar bilim dünyasnda genel
kabul gören tezlerinin tat- min edici olmadn düünmülerdir. Bu
yüzden de Schleiermacher’in logia veya Weisse’nin Ur-Markos
hipotezlerinin güncel varyantlarn benimseme yolunu tutmulardr.32
Özetle, Problem’in çözümü konusunda tartmalar ve aratrmalar tüm
hzyla sürmektedir.
Problem’e has güçlüün önemli sebeplerinden biri de ncillerin kaleme
alnmasna dair süreç hakknda pek az ey biliniyor olmasdr. Aslnda
ncil metinlerinin arkasnda sözlü ve yazl geleneklerin bulunduu
aratrmaclarn malumudur. Ama bu olgu bile bal bana yeterince karmaa
yaratmaktadr. Alman aratrmac J. Wellhausen (1844-1918), Markos n-
cili’ni anlatrken bu ncilin oluturulmas noktasnda üç önemli olgudan
bahsetmitir. O, Mar- kos’un temel kayna olarak sözlü gelenee dikkat
çekmi ve bilgiye yönelik malzemenin bu sözlü gelenek içinde küçük
birimler halinde dolatn belirtmitir. kinci olarak bu malzeme bir
araya getirilerek çeitli aamalarda yeniden düzenlenmitir.
Wellhausen, ncil yazarlarn da bunu yapanlar arasnda saymaktadr.
Yani bir bakma ncil yazarlar redaktörlerdir. Son olarak, bu
malzemenin sa’nn amac kadar erken cemaat açsndan da bizlere bilgi
verdii tezi üzerinde durulmutur.33 Bultmann’a göre, Wellhausen’in
bu hipotezleri ana gelenei oluturan nevi ahsna münhasr öykü ve öykü
gruplarnn editörlerin çabasyla ncil metin- lerinde bir araya
getirildikleri gerçeini kantlamaktadr. Ayrca, daha önceki dönemleri
tem- sil eden gelenek parçalarnn daha sonraki dönemlere ait
malzemelerle deitirilmi oldukla- rn da bu hipotezlerden
anlalmaktadr. Ancak Bultmann’a göre Wellhausen, aratrmalar- nn
sonucunda kapsaml hükümlere ulamaktan kaçnmtr.34
Wellhausen tarafndan verilen bu aamalarn detaylar tartlabilir.
Ancak onun sözlü rivayetlere ilikin bu açklamas sonradan “form
kritii” adn alacak bilimsel yöntemin ba- lca aksiyomlar olmutur.
Çünkü bizzat Luka ncili’nin yazar da Wellhausen’i dorulamakta- dr.
Luka ncili’nin balangç pasaj, tam da bu konu hakknda kymetli bir
bilgilendirme yap- maktadr. Luka, öyle söylemektedir: πειδπερ πολλο
πεχερησαν νατξασθαι διγησιν περ τν πεπληροφορημνων ν μν πραγμτων,
καθς παρδοσαν μν ο π’ ρχς ατπται κα πηρται γενμενοι το λγου, δοξε
κμο παρηκολουθηκτι νωθεν πσιν κριβς καθεξς σοι γρψαι, κρτιστε
Θεφιλε “Birçoklar, balangçtan itibaren tank ve sözün hizmetkâr
olanlar tarafndan bizlere iletilen ekliyle, aramzda olup biten
eylere ili- kin bir hikâye anlatm kaleme alma teebbüsünde
bulundular. Bütün bunlar en bandan özenle aratran biri olarak sana
srasyla yazmak bana da cazip geldi, ey en yüce Teofi- los!”35
Luka ncili yazarnn bu anlatm, mevcut ncillerin birbirini izleyen üç
aamadan geçe- rek ortaya çktklarn göstermektedir. Bunlarn ilki,
sa’ya dair rivayetlerin “tank” sfat ta- yanlar tarafndan
muhataplarna ifahi olarak iletildii “sözlü rivayet dönemidir.”
Günü- müzde “form kritii”, bu sözlü rivayet dönemini inceleyen
bilimsel yöntemdir. kincisi, sözlü rivayetlerin yazl metinlere
dönütürüldükleri süreçtir. Çünkü cemaat içinden birçoklar
32 Johan Engelbrecht, “Challenging the Two-Source Hypothesis: How
Successful are the Commenta-
ries?” Neotestamentica 30 (1996): 89-101; Gordon D. Fee, “A
Text-Critical Look at the Synoptic Prob- lem”, Novum Testamentum
22/1 (1980): 12-28 (bk. 12-13); Farmer, The Synoptic.
33 Norman Perrin, What Is Redaction Criticism, 4. Basm,
(Philadelphia: Fortress Press, 1974), 13-14. 34 Rudolf K. Bultmann,
The History of the Synoptic Tradition, ngilizce trc. J. Marsh,
(Oxford: Basil
Blackwell, 1972), 2. 35 Luka, 1/1-3.
536 | Zafer Duygu. Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritii: Giri
Mahiyetinde Bir Deer…
Cumhuriyet lahiyat Dergisi – Cumhuriyet Theology Journal
sözlü olarak iletilen bu rivayetlerden hareketle öykü (διγησιν)
niteliinde metinler yazmaya balamlardr. Bilimsel aratrmalarda
“kaynak kritii” yöntemi baz açlardan bu süreci ana- liz etmektedir.
Üçüncü aama ise bugünkü ncillerin ortaya çklarna dairdir. Örnein
Luka, kendi ifadesine göre kendisine iletilenleri srasyla yazmay
uygun bulmutur. “Redaksiyon kritii”, bu konuyu farkl açlardan
aydnlatmaya yönelik bilimsel yöntemlerden biridir. Nite- kim
Sinoptik Problem bu ve benzeri baka yöntemlerle yakn iliki içinde
bir disiplindir.
Burada temel sorulardan biri udur: ncillerin kaleme alnmasndan
önceki dönemleri yanstan en özgün form ya da formlar hangi ncil
metninde karmza çkmaktadr? Baz ara- trmaclara göre, en özgün
formlar bazen Matta’da, bazen Luka’da, ama en çok da Markos’da
bulunmaktadr. Öte yandan her bir ncil, birçok merhaleden geçmi çok
sayda rivayet gele- neini kendi metinlerinde ihtiva etmilerdir.
Yukarda verilen aamalara paralel bir açkla- maya göre, M.S. 30-40
yllarnda ilk koleksiyonlar oluturulmaya balanmtr. Bunlar, P diye
tanmlanan Petrus’un Vaazlar ile Q, M ve L eklinde isimlendirilen
hipotetik ve meçhul kay- naklardr. 40-50 yllarnda ön-ncillerin (ng.
Proto-Gospels ya da Ur-Gospels) ortaya çktk- lar sanlmaktadr.
Muhtemelen 50-60 yllar arasnda bugünkü ncillerin geliimi son
safhaya gelmitir.36 Bununla beraber ncil metinlerine ilk defa
oluturulmalarndan sonraki süreçte de birçok defa eklemeler ya da
müdahaleler yaplmtr. Bir baka ifadeyle, bugün elimizde olan ncil
metinleri aslnda ilk defa oluturulduklar özgün formlarndan da
farkldr.37 Bilim dünyasnda örnein “metin kritii” diye tanmlanan bir
yöntem, bu olguyu açkça kantlamak- tadr.
3. MARKOS’UN ÖNCEL TEORS VE REDAKSYON KRT
Yukarda da görüldüü gibi, sözler ya da öyküler önce (i) tarihsel
sa’nn öretilerinde, sonra (ii) sa sonrasnda erken cemaatin yaamnda
ve nihayet (iii) ncil yazarlarnn düün- celerinde ekillendikten
sonra ncillere kaydedilmilerdir. sa’dan bugüne kadar herhangi bir
metin kalmadna göre, ncillerdeki sözlerin ya da öykülerin tarihsel
sa’nn öretilerindeki özgün formlarn dorudan bilmek olanakszdr.
Ancak bu sözlerin ya da öykülerin, sa son- ras dönemde sözlü ve
yazl formlar halinde erken cemaatte mevcudiyeti ve ayrca bunlarn
belirli ölçülerde ncil yazarlarna kadar ulap onlarn zihinlerinde
yeniden ekillenmi olduk- lar vakadr. Bu balamda, bahis konusu sözlü
formlar “form kritii” denilen; sözlü ve yazl formlar yeniden
ekillendiren ncil yazarlarnn ideolojik ve teolojik eilimleri ise
“redaksi- yon kritii” denilen bilimsel metotlar üzerinden anlalr
klnmaya çallmaktadr.38 Nitekim bilhassa bu ikinci yöntem Sinoptik
Problem meselesiyle dorudan ilikilidir.
Form kritii (form criticism, formgeschichte, “form tarihi”),
ncillerin kaleme alnma- sndan önceki “sözlü rivayet” (oral
traditions ya da oral transmission) dönemini ön plana ç-
karmakta,39 ncil yazarlarn “rivayetleri yazan kiiler” diye
tanmlamaktadr.40 Bununla be- raber ncil yazarlar redaktörlerdir.
“Redaktör”, metni düzenleyen kiiye denilir. Redaksiyon kritii
(redaction criticism, redaktionsgeschichte), aratrmann bir sonraki
aamasdr. ncil yazarlar, kaynaklarndan kendilerine ulaan
rivayetleri, bilgileri ya da gelenekleri seçen, dü- zenleyen,
ekillendiren ve yeniden sözcüklere döken ahsiyetlerdir.41 Dolaysyla
redaksiyon kritii, ncil yazarlarnn bilgi kaynaklarn düzenlemek,
yeniden biçime sokmak ve elden ge- çirmek suretiyle, eski edebi
çalmalar nasl ortaya çkardklar konusunu aratrmaktadr.
36 Engelbrecht, “Challenging”, 91. 37 Markos ncili’nin son ksm
özelinde kr. Bruce M. Metzger, The Canon of the New Testament:
Its
Origin, Development, and Significance, (Oxford: Clarendon Press,
1987), 122-128. 38 Stephen S. Smalley, "Redaction Criticism," I.
Howard Marshall, ed., New Testament Interpretation:
Essays on Principles and Methods, (1977. Carlisle: The Paternoster
Press, revised 1979), 181-196 (bk. 192).
39 Stephen H. Travis, “Form Criticism”, New Testament
Interpretation: Essays on Principles and Met- hods, ed. I. Howard
Marshall, 1977 (Carlisle: The Paternoster Press revised 1979),
153-164.
40 Bloomberg, Historical Reliability, 21-22. 41 Bloomberg,
Historical Reliability, 35-36.
Zafer Duygu. Synoptic Problem and Redaction Criticism: An
Introductory Survey | 537
https://dergipark.org.tr/cuid
Metodun arkasnda yatan temel teori udur: Bir yazarn kulland kaynak
bilinmekteyse ve o kaynak bugün elde ise, söz konusu yazarn bu
kayna ne ekilde kulland sorusunun ya- nt, onun birçok eilimi ya da
ideolojisi hakknda önemli ipuçlar sunmaktadr. Örnein X isimli bir
yazarn Y adnda baka bir yazar kaynak olarak kulland, ama onu
kullanrken küçük baz deiiklikler yapt; söz gelimi birkaç önemli
kelimeyi ya da cümleyi görmezden geldii, bazlarn deitirdii ya da
kimi eklemeler yapt biliniyorsa, bu gibi tespitlerin top- lam X
isimli yazarn kiisel eilimleri ve ideolojisi hakknda önemli
sonuçlara ulamay müm- kün klmaktadr. Zira bir yazar, bilgi
kaynaklarn ancak bunun için geçerli bir sebep olmas durumunda
deitirecektir. Eer belirli bir dorultuda yeterince deiiklik
yaplmsa, redak- törün (yani ncil yazarlarnn) balca eilimlerine ya
da ideolojik görülerine dair sis perdesi aralanabilecektir.42
Redaksiyon kritii, Sinoptik Problem konusunda yürütülen çalmalarda
aratrmac- lara büyük yardmlar salamaktadr. Zira ncil yazarlar
birtakm kaynaklar kullanmak sure- tiyle kendi metinlerini
oluturmulardr. Üstelik bu kaynaklardan bazlar bugün eldedir; ncil
yazarlar birbirlerini de kaynak olarak kullanmlardr. Aratrmaclar
arasndaki baskn gö- rüe göre, Matta ile Luka’nn yazarlar Markos’un
metnini kaynak olarak kullanmlardr. Daha önce belirtildii gibi, bu
teori “iki kaynak hipotezi”, “dört kaynak hipotezi” ve “Farrer
teorisi” kapsamlarnda geçmektedir. Ksaca, Matta’y ve Luka’y kaleme
alan yazarlarn Mar- kos’taki öyküleri nasl düzenleyip naklettikleri
hususu, onlarn ideolojik ve teolojik tasavvur- lar hakknda birçok
ipucu verebilecektir. Bu ise bazen onlarn sa’ya dair tarihsel
süreci nasl ekillendirdiklerine ilikin önemli hususlar gün yüzüne
çkaracaktr. Bütün bu anlatmn, aada verilen örnekler üzerinden daha
anlalr klnmas mümkündür. imdi, aadaki ikili rivayete bakalm:
Tablo 2. Sinoptik Karlatrma Örnei
Markos 6/5 Matta 13/58
κα οκ δνατο κε ποισαι οδεμαν δναμιν, ε μ λγοις ρρστοις πιθες τς
χερας θερπευσεν.
Ve (sa) orada, birkaç hastay üzerle- rine ellerini koyarak
iyiletirmek istisnasyla hiçbir mucize yapamad.
κα οκ ποησεν κε δυνμεις πολλς δι τν πισταν ατν.
Ve (sa) imanszlklar yüzünden orada pek fazla mucize yapmad.
Markos’un öncelii teorisi yukarda verilen örnek özelinde düünülecek
olursa; Matta ncili yazarnn yukardaki pasaj Markos’tan alntlayarak
naklettii anlalmaktadr. Bir baka deyile, yukarda bahsi geçen Matta
13/58 pasaj Markos 6/5 pasajna dayanlarak ya- zlmtr. Nitekim her
iki ncil yazarnn ayn rivayeti naklettikleri de açkça
görülmektedir.
Sinoptik Problem’in “Markos ncili’nin Öncelii” teorisiyle Kitab-
Mukaddes Kritii kapsamndaki “redaksiyon kritii” ilkesini bir arada
yukardaki pasaja uyarlarsak; Matta ncili yazarnn (kaynak olarak
kulland) Markos metnine küçük (ama çok önemli) müdahale- lerde
bulunduu görülmektedir. Markos’un (daha önceki tarihlerde yazlm)
pasaj, sa’nn gücünün bir snr olduu anlamn yanstmaktadr. Markos’un
bu pasajna baklarak, aslnda yaplabilecek baka baz mucizeler de
varken sa’nn bunlar yapamad gibi, ya da örnein
42 Bart D. Ehrman, The New Testament: A Historical Introduction to
the Early Christian Writings, 2. bs,
(New York: Oxford University Press, 2000), 76.
538 | Zafer Duygu. Sinoptik Problem ve Redaksiyon Kritii: Giri
Mahiyetinde Bir Deer…
Cumhuriyet lahiyat Dergisi – Cumhuriyet Theology Journal
sa tarafndan iyiletirilmeyi bekleyen veya baka mucizeler görmeyi
arzulayan; ancak um- duklarn bulamayan baka hastalarn yahut
kiilerin bulunduu türünden alglarn ortaya çkmas kaçnlmazdr. Çünkü
Markos’un pasajnda sa’nn hiçbir mucize yapamad söylen- mektedir.
Buna karn Markos’tan daha sonraki bir tarihte (bugün ncil diye
tanmlanan) metni kaleme alan ve bu srada Markos’u da çalarak kaynak
olarak kullanan Matta’nn ya- zar, sa’nn gücünün bir snr olabilecei
düüncesinden holanmam, ortaya böyle bir alg çkmasn engellemek
istemitir. Bu yüzden de Markos’tan iktibasen naklettii yukardaki
pa- sajda, οκ δνατο ποισαι (“yapamad”) ifadesini οκ ποησεν
(“yapmad”) eklinde dei- tirerek vermitir. Matta’nn yazar, Markos’un
metnine bu ekilde bir müdahalede bulunarak, sa’nn (Markos
metnindeki snrl) gücünü, imdi kendi metninde snrsz bir ekle bürümü-
tür. Ve sa imdi artk Matta metninde gücü snrl olduu için mucize
yapamam deildir; fakat kendi istei ve iradesiyle, oradakilerin
imanszlklar yüzünden, bir tercihte bulunmu ve mucize yapmamtr.
“Yapamamak” baka bir ey, “yapmamak” baka bir ey olduuna göre, Matta
yazarnn kaynak olarak kulland Markos’un pasajna yapt bu küçük ama
önemli müdahale, onun teolojik ve ideolojik anlay hakknda çok ey
söylemektedir.43 De- mek ki Matta’nn yazar sa’y okurlarna “gücü
snrl” bir varlk olarak deil, “gücünün snr olmayan” bir varlk gibi
nakletmeyi tercih etmektedir. Böylece sa, daha önce yazlm tarihsel
bir metinden daha sonra yazlm baka bir tarihsel metine, gücünün snr
olan bir varlktan gücü snrsz bir varla dönü(türül)erek geçmi
olmaktadr.
imdi, ayn balamda fikir verebilecek baka bir ikili rivayete
bakalm:
Tablo 3. Sinoptik Karlatrma Örnei
Markos, 10/17-18 Matta 19/16-17
Κα κπορευομνου ατο ες δν προσδραμν ες κα γονυπετσας ατν πηρτα ατν,
Διδσκαλε γαθ, τ ποισω να ζων ανιον κληρονομσω δ ησος επεν ατ, Τ με
λγεις γαθν οδες γαθς ε μ ες θες.
Ve yola koyulurken birisi koarak ona geldi, dizlerinin üstüne çöktü
ve sordu, “iyi öretmen, ebedi yaam miras alabilmek için ne
yapmalym?” Ve sa ona dedi ki: “Beni ni- çin ‘iyi’ diye
adlandryorsun? Yalnzca bir Tanr dnda hiç kimse iyi deildir”.
Κα δο ες προσελθν ατ επεν Διδσκαλε, τ γαθν ποισω να σχ ζων ανιον; δ
επεν ατ Τ με ρωτς περ το γαθο; ες στιν γαθς· ε δ θλεις ες τν ζων
εσελθεν, τρει τς ντολς.
Ve bak, birisi ona geldi ve dedi: “öretmen, nasl bir iyilik
yapmalym ki ebedi hayat kazanabileyim?” Ve o, ona dedi ki: “Bana
neden iyilik hakknda soru soruyorsun? yi olan yalnz biri var. Ya-
ama kavumak istiyorsan buyruklar ye- rine getir”.
Yukardaki örnekte bir kez daha Markos ve Matta ncillerinin ayn
rivayeti naklettik- leri görülmektedir. Öykünün Markos varyantna
bakldnda; sa kendisine yaplan bir iltifat reddetmektedir. Çünkü
sa’ya göre bu iltifat yalnzca Tanr’ya yaplmaldr. Markos metninde
geçen bu kayt, içerdii anlam bakmndan iki önemli olguyu gün yüzüne
çkarmaktadr: Bi- rinci olarak; sa, Tanr’ya ait olduunu düündüü bir
sfat Tanr gibi ya da hiç deilse Tanr’yla ayn oranda tamadn
söylemektedir. Bir baka deyile, sa’ya göre Tanr sa’dan daha iyidir.
kinci olarak; Tanr ile sa’nn iki ayr ahsiyet olduklar, Tanr’nn
sa’dan üstün bir varlk olduu, sa’nn Tanr karsnda düük bir
kristolojik balam tad, bizzat sa’nn azndan Markos metninde
nakledilmitir. Matta’nn yazar ise kaynak olarak kulland Mar-
43 Hawkins, Horae Synopticae, 118.
Zafer Duygu. Synoptic Problem and Redaction Criticism: An
Introductory Survey | 539
https://dergipark.org.tr/cuid
kos’un metnine bir kez daha redaktör olarak müdahalede bulunmutur.
Her iki metne de dik- katle bakldnda; bazen farkl sözcüklerle de
olsa sa’ya gelen adam aslnda her iki örnekte de ayn soruyu
sormaktadr: “Tanr’nn honut olduu ve O’nun mükâfatlandraca bir birey
olabilmem için bana ne önerirsin?” Ve yine, bu adam her iki pasajda
da sa’ya Διδσκαλε, “ö- retmen” (Markos’ta Διδσκαλε γαθ, “iyi
öretmen”) eklinde hitap etmitir.44 Buna karn sa’nn Matta metnindeki
yant Markos’takinden farkldr. sa, Markos’ta, kendisinin “iyi” ola-
rak tanmlanamayacan, çünkü kendisi de dâhil olmak üzere Tanr’dan
baka hiçbir varln iyi olmadn söylemiti. Matta’da ise böyle bir
cevap geçmedii gibi, sa aslnda adamn so- rusunu da sanki
dönütürmeye çalmaktadr. Adam, sa’ya ebedi yaama kavumak için ne
yapmas gerektiini sormutur. Hâlbuki sa, Matta’nn anlatmnda anlalmaz
bir biçimde adamn sorusunu iyilik hakknda sorulan bir soruya
dönütürmütür. Üstelik sa, Matta ncili metninde, Tanr ismini de (
θες) zikretmemektedir. Markos’un sa’sna göre iyi olan yal- nzca
biri vardr, o da Tanr’dr. Nitekim Matta’nn sa’sna göre de iyi olan
yalnzca biri vardr, peki, ama kimdir? Tanr m? sa m? Matta’nn yazar
tarafndan ortaya çkarlan bu belirsizlik, Matta’nn okurlarn,
Markos’un okurlarnn aksine, Tanr’nn tartmasz üstün statüsü ile
sa’nn yüksek olduu farz edilen (veya Matta ncili yazld sralarda
yükseltilmeye çallan) kristolojik pozisyonunu mukayese etme
külfetinden kurtarm olmaktadr. Buradan anla- lan; Matta’y kaleme
alan meçhul yazar, sa’nn Markos’ta Tanr karsnda bizzat kendi azn-
dan düük bir kristolojik balamda sunulmasndan ve kendisine yaplan
bir iltifat Tanr’ya atfetmesinden holanmamtr. Bu yüzden de
Markos’un pasajna bir redaktör sfatyla mü- dahalede bulunmu, o
pasaj yeniden düzenlemitir.
Son olarak üçlü perspektifi yanstan u önemli pasajlara
bakalm:
Tablo 4. Sinoptik Karlatrma Örnei
44 γαθ sözcüü αγαθς kelimesinin vocativus tekil, eril biçimidir ve
“edepli”, “düzgün”, “dürüst”, “na-
zik”, “basit”, “naif”, “mülayim”, “merhametli” gibi anlamlara da
gelmektedir.
Markos 12/28-32 Matta 22/35-40 Luka 10/25-28
Κα προσελθν ες τν γραμματων κοσας ατν συζητοντων, δν τι καλς πεκρθη
ατος, πηρτησεν ατν, Ποα στν ντολ πρτη πντων πεκρθη ησος τι Πρτη
στν, κουε, σραλ, κριος θες μν κριος ες στιν, κα γαπσεις κριον τν
θεν σου ξ λης τς καρδας σου κα ξ λης τς ψυχς