COVID - Evropski univerzitet Brčko distrikt

COVID – 19 – izazovi i posljedice

COVID – 19 – izazovi i posljedice, zbornik radova sa IX arodnog na28. maja 2021. godine, Prvo izdanje

PRIREDILA Dr. Albina

:

049-590-605

Akademik prof. dr.

RECENZENTI:

Komatina Akademik prof. dr. Branimir

Akademik prof. dr. Zoran

Akademik prof. dr. Nedeljko

Termiz

Prof. dr.

G

Prof. dr. Jasminka

Prof. dr. Miroslav Baljak Prof. dr. Izet Banda

Prof. dr. Nermin

Prof. dr. Tešo Rist Prof

Doc. dr. Borko Baraban

Doc. dr.

Dizajn korica: Mr.

Priprema za štampu i štampa:

200

ISBN 978-99955-99-56-0

COVID – 19 – IZAZOVI I POSLJEDICE

ZBORNIK RADOVA SA IX 28. MAJA 2021

PRIREDILA Dr. Albina

z 21.

1. Republika Austrija, predsjednik odbora, Republika Srbija, zamjenik predsjednika odbora,

Republika Austrija, ,

Bosna i Hercegovina, 6. Akademik prof. dr. Zdravko Ebling, Republika Hrvatska,

Republika Hrvatska, 8. Akademik Bosna i Hercegovina,

Bosna i Hercegovina, - ,

tar, Republika Srbija,

13. Akademik prof. dr. Fernando Maldonado Lopez, Portugalska Republika, 14. Akademik prof. dr. Ivan Balta, Republika Hrvatska,

Republik , ,

Republika Francuska, Republika Srbija,

Ruska Federacija, 20. Prof. dr. Viktor Mischenko, Ruska Federacija, 21. Prof. dr. Kiril Shevchenko, Republika Bjelorusija,

Republika Indija, 23. Dr. hc. Thokchom Radheshyam Singh, Republika Indija, 24. Prof. dr. Gideon C Mwanza, Republika Zambija, 25. Prof. dr. Al , 26. Prof. dr. Miroslav Daniš, ,

, Republika Poljska,

29. Prof. dr. Danilo Kapaso, Republika Italija, Bosna i Hercegovina,

31. Prof. dr. Zorka Grandov, Republika Srbija, Bosna i Hercegovina

Sjeverna Makedonija, Republika Srbija,

35. Prof. dr. Marija Ovsenik, Republika Slovenija, Republika Srbija.

3. Prof. dr. Ne

12. Prof. dr. Izet Banda,

17. Doc. dr. Dobrila Regoje, 18. Doc. dr. Borko Baraban, 19. Dr. Nebojša Potkonjak,

Uticaj pandemije korona virusom na mentalno zdravlje

11

Pandemija, epidemije bolesti koje su - kakva

19

– –

inteligencija i covid- 19 27

Dr. med. spec. Ivana BaltaProf. dr. sc. Ivan Balta

Pandemijske bolesti kroz povijest ih uzroka i

posljedica Novih pandemijskih bolesti

37

Tenzidi – aktivne supstance u dezinficijensima

53

KVANTITATIVNI CT (QCT) I CO-RADS sistem kategorizacije pacijenata sa sumnjom na postojanje COVID-19 infekcije

67

Prof. dr. sc. prim. Darko Ropac

Covid – 19 i smrtnost u republici hrvatskoj

73

– –

Oboljenja oka povezana sa infekcijom sars-cov-2

83

Silvija Hinek, mag. act. soc. komuniciranja

vrijeme pandemije covid-19

93

Dostupnost zaštite reproduktivnog tuzlanskom kantonu

za vrijeme pandemije virusom covid -19

105

Sanja Kanisek

Prevencija i kontrola infekcija u primarnoj zdravstvenoj zaštiti tijekom pandemije covid-19

121

Promjene u radu obiteljske medicine u vrijeme epidemije covid - 19

133

Motivi za bavljenje fitnessom kao oblikom Kineziološko rekreativne aktivnosti

143

Dr. sc. Esved Vele

Uticaj pandemije covid -19 na

spremnosnovnoškolskog i srednjoškolskog uzrasta

155

Efekti primjene individualnih programa rada na poboljšanje

165

Uticaj covid-19 aktivnost u lokalnim sredinama

175

-malondialdehida, hemoglobina i broja eritrocita u serumu kod pacijentica sa malignim i benignim oboljenjem dojke

193

Barbara Ebling Iskustva palijativne skrbi u obiteljskoj medicini

199

Doc. dr. Edin Kaletovic Status zuba i oralnih sluznica kod nikotinskihpacijenata

215

Dobrila Regoje

Preventivne aktivnosti u smanjivanju karioznih promjena kod školske djece

227

Ozon kao dezinficijens u pandemiji 235

Problemi procene kretanja ikog

243

Goran PopoviGoran Djukanovi

-19 Preko iomt platforme

253

Sofverski alati za detekciju virusa covid-19

265

Pandemije c o v i d - 19

271

Model autoškole sars-cov-2

277

Posljedice i izazovi pandemije covid-hercegovine

289

pandemije –

297

Algoritam primjene dft u digitalnom filtriranju signala i implementacija u matlabu

303

pandemije

315

Uticaj pandemije kovid-19 na šume i šumarstvo

323

privrednog i ekonomskog razvoja tuzlanskog kantona u doba pandemije covida– 19 baziran na prirodnim resursima

333

Aleksandra Kolarski

Pandemija covid-19 i sektor energetike - oporavka

343

Covid-19 - pretnja razvoju energije sa niskom emisijom ugljenika u svetu

351

359

Branislava

365

Da li smo pronašli odgovor u

369

Uticaj covid - 19 na naftno

365

Ksenija Drobnjak

Uticaj covid-19 pandemije na

energetsku fleksibilnost i klimatske promene

358

1 UDK 578.834:613.86

2

UTICAJ PANDEMIJE KORONA VIRUSOM NA MENTALNO ZDRAVLJE

se ponašamo odgovorno.

o

l

. - depresivne simptomatologije.

: pandemija covid-

THE IMPACT OF THE CORONA VIRUS PANDEMIC ON MENTAL HEALTH

Abstract The coronavirus pandemic is a new and unknown situation and that is why it is very important that we behave responsibly. We

The coronavirus pandemic leaves strong

traces in all segme Surrounded by people in masks

t it is normal and that this period will be normal. what it actually means and how long it will last.

- -depressive symptomatology is expected.

covid pandemia – Uvod Svi se odnosno

na planu mentalnog zdravlja.

1 2

11

mjesec dana i prerasti u posttraumats

-kompulzivnog i drugih

COVID-19 epidemija jedn

ol

Rasprava

Pandemija korone ostavlja Imamo situaciju maski

ljude i koji se ne mogu jednostavno

jati.

anksioznosti i stresa

O se porast problema anksiozno -

%" druga t

projekata udruga koje se bave

ali i hitnu implementaciju nacionalne strategije. U -socijalnih podrški u zajednici su nalaze se pred burnoutom

ju se kao da im je dio mladosti oduzet. Ne mogu razgovarati s prijateljima

kad sami to zagrliti nekoga iz svoje generacije ju loše.

Djeca i

Psiholo primje da je porastao broj

neke elemente PTSP-a ili imaju PTSP Ako se dijete vratilo

s

. se usmjeriti na pozitivne stvari. Posvetimo se onome što volimo.

12

bez ikakvog

.

- zabave uz koju s

Odjel za mentalno zdravlje djece i mladih Nastavnog zavoda za javno zdravstvo "Dr. Andrija

da p upozorava da su gotovo svi pokazatelji koji mjere razvoj djece i adolescenata nazadovali tijekom

.

- gradivo tako i zbog kontakta s prijateljima. V

D bi mogla biti ti

u manjoj prilici razvijati svoje socijalne vještine kao i zadovoljavati emocionalne potrebe u odnosima s

pandemije

izlagati vijestima i pokušati svoju zabrinutost ne prenositi na njih. Djeca u sve ranijoj dobi postaju

ranije i uspješnije prepoznaju probleme mentalnog zdravlj

sva

-

Svjedoci smo ponekada apsurdnih propisa i odluka: b-

virus stotinama pozitivnih na virus korona.

biti još ve Tijekom pandemije stanovništvo dovelo do porasta broja oboljelih od bolesti srca i krvnih te onkoloških bolesti. U istoj ravni ako

siti. S druge strane postoji strah od stigme u društvu-

13

potrebe stanovništva na ovim prostorima.

epidemiološkom situacij

mentalno zdravlje ( eti poput uspostavljanja dnevnog

t. Korisne su i kratkotrajne aktivnosti koje izazivaju zadovoljstvop odgovara. vrijeme pred TV-ekranom i on – line vrijemeutjecaja na mentalno zdravlje”.

? se ponašamo odgovorno.

1. Budimo nost samo na situaciju oko koronavirusa

Slušajmo savjete i preporuke ljudi

odnosno na dosadašnjim spoznajama o ovom virusu.

je broj obolj

4. socijalne kontakte preko i društvenih jer socijalno distanciranje ne

Organizirajmo svoj dan

bilo da je to izvršavanje nekih obaveza ili zabava.

raspolaganju i osoba

9. i koliko nam to uvjeti stanovanja dopuštaju: gledanje

pjevanje... Priuštimo sebi Osigurajm

lnom zdravlju.

14

11. Budimo odgovorni i podršku i drugima

su povezane s pozitivnim ishodima pandemije. Svojim pon

svoj kraj. r emocije straha i nesigurnosti koje se mogu javiti u ovakvim okolnostima.

ljudske reakcije kad slušamo vijesti i razmišljamo o opasnostima koje se povezuju s koronavirusom.

vota.

da i zadovoljstvo u drugim

dogoditi najgore. Drugim rije Uz sve navedeno v i kroz modele relaksacije i trbušnog disanja

o

nemogu

Od pojave virusa korone u Kini do njegovog širenja po Europi i ostalim kontinentima nije trebalo

se i nama to moglo dogoditi tako brzo i u ovim razmjerima.

–

ovis koje nam nisu prihvatljive.

ani Kako se

dobivene putem radija i televizije i

Ovo je stvarati plodno tlo za razvoj panike. Razvoj panika nastalu situacije zato bi

nekoliko jednom vidu neracionalnog ponašanja ne malog broja ljudi. Artikli na policama trgovina se

15

nestašice

ljudi mogu na vidjelo izbaciti neposluh ne bi smjeli stati na put

uznemireni. r

Svjedoci smo ponašanja kao što su organizirana pjevanja i sviranja po balkonima u Italiji. Vjerojatno se ljudi u tim velikim zgradama nisu poznavali prije pojave virusa

situacije mogu izroditi najljepše ishode.

i/ili mentalnog zdravlja. Treba bili

pred društvo

ljudi koji nemaju gotovo nikakvih društvenih kontakata nego što biste pomislili. U jeku pandemije taj se probl

tinu linija za

mentalnim

širenju pandemije. . Uz depresiju i anksiozne

opsesivno-

od usamljenosti u doba pandemije i od njezinih posljedica te pozivaju sve one koji su prisiljeni ostati

koje doista volite raditi. Istodobno treba voditi Usamljenost i socijalna izoliranost

kardiovaskularnih bole

16

Literatura:

1. -

4.

COVID- –

- -19 Pandemic:

ademic Psychological Trauma:

-

9.

–

10. R mental health outcomes among health care workers exposed to coronavirus -

17

18

1

1

1

-

Pandemija je naglo širenje infektivnih bolesti izazvanih bakterijama ili virusima

Osim infektivnih bolesti u p se epidemije masovnih nezaraznih bolesti koja se notiraju kao pojava negativnih stanja kod ljudi retiraju se kao nezarazne epidemije

obolj

Cilj rada je rinfektivnog porijekla i

ikih avrešena pandemija COVID19

nije znanje i koriste

ivot kao obradu podataka u organizmima su još nejasni alogoritmi

fistirani i veoma inteligentni a u naše intelektualne

Kuda ide o e biti kao u nedavnoj prošlosti

A p

1

19

non- diseases

treated as non- intestinal

COVID

Pandemija je naglo širenje infektivnih ak i u globalnim kog porijekla p

anje broja zaraznih bolest

Masovne nezarazne bolesti su pojava negativnih stanja kod ljudi tretiraju se kao epidemije kao što anje broja osoba oboljelih od poviš

erne bolestioboljenja

Velike svjetske kataklizme poput globalnog svjetsknsijskih izazivaju por aje mentalnog zdravlja koji dovode do

i i do samoubistava izazivaju pad imunološkog ku sliku i krajnje negativnosti pandemije i velike epidemije

nstva

20

Ut anstvo e se iti im e promijeniti tok istorije zbog ut a pandemija korona virusom zahvatila je svaki dio itave adi do najstarijih

prognozama jetske zdravstvene registrovani -CoV- enkog

spola koja je oboljela 0 a je registrovana godine u Yuhanu kineskom gradu u jelim svijetom i oboljelo je više od 100 m ava sa godinama starosti oboljelih osoba kao i od prisutnih komorbiditeta koji su prisutni u oboljelihizraz no budu stavljeni u terapijskom smislu na respirator ili se oboljenje završava

Bolest je izazvana korona virusom -CoV-2 i nazvana je COVID-19š 2020 godine broj umrlih premašio broj od prethodnih -om koja je bila 2002-2003

ano je objavljeno da je broj oboljelih u svijetu en u Kini en vrlo visokim rizikom od obolijevanja i ut j

o

ene su preventivne mjere koje se uglavnom zasnivaju na pranje ruku sapunom i toplom vod enje m anje rastojanja medju ljudima od 2 metra u zatvorenom i otvorenom

avanja

ite preventivne mjere koje se baziraju na ovim lim mjerama koj im

enj ipa moralnosti što uz prisutne plasirane teorije zavjere unosi niz stanja kod stanovništva koji iza aj mentalnog zdravlja i aja koji idu

Još nije pronadjen adekvatan -2 koji izaziva COVID- jski protokoli se usmjereni na simptomatsku tera enje seku

koja je u toku Velika Britanija je prva dala saglasnost je rano govoriti jer nisu radjene po

u jedinu is CoV-19 opravdava njenu primjenu bez obzira na dodatne strahove koje v sa primlje tava virus nego se samo stvara imunitet da zašdodje u kontakt sa virusom odnosno da se prekine

anstvo pored gladi i nedostatka hrane na drugom mjestu su bile infektivne bolesti iza stavile se duboke tragove jer su izazivale v

ko ene ne higijene i higijene okoline predstavljali su temelj

i ratom lj ovje anstvo poslije I svj ivjelo je u strahu od bolesti da bi mogli

umrijeti im e

21

Najpoznatija epidemija kuge izazvana bak renosi se njiho u krznu njem znaviše od 200 miliona ljudi š Širinu razmjera ove pandemije tva umrlo od ove opake

m stanovnika a ostala je sa dva miliona i dvjesta

Pripisivalo se loš su vlad Organizovali su zajedpretpostaviti da nevidlj an e izaz

je da naselja oko zvonika imaju manji broj oboljelih jer je zvonjava tjerala a oni (3

Nije epidemija ovje ostrva do ada je

stanovniš Naime evropski tvu donijeli i da ih imaju od koji su oni stradali jer nisu imali antitijela i imunitet

prilagodjen adekvatnom reagov (5

Španska flota je 05 03 vojnika sa konjima

je u obliku virusa Variole Ver nije imao simptome

po lanove je dalje prenijeli i od zaraze u druga mjesta prenosili bolest dalje tako da jedno po jedno mjesto izazivala veliki morbiditet i mortalitet itavom

ma poumiralo je vise od pola stanovnika ne ku visoravan a u oktobru iste godine

rla ina dine je

se ijih boginja i drugih bolesti sve do 1580 godine kada je broj stano epidemija sveden na 2 miliona stanov

ejms Kuk kao kapeta su tada imala 50 nikakvog kontakta sa modernim svijetom toga

tuberkuloze i sifilisa a poslije toga j (virusi su usmrtile i tako

7 15 16

su ele da umiru od izrazito zaraznog i smrtonosnog gripa koji je nazvan Španski grip ili Š Širenje gripe bilo je

e snabdijevanja ratnih dolazili iz Britanijra i drugih mjesta a za

uzvrat i zamjenu u sva ta mjesta otpremljena je š elo akti U svom trajanju samo za godinu dana

od 1918 do 1919 španske gripe je ubila izmedju 50-radi u I svjetskom ratu je poginulo ok - (11

22

Pored ovih epidemiološ lo sa manjim ali stalnim talasima zaraznih kod kojih imunitet još nije razvijen

ak potranjenosti i zaraznih ina ansu da odras

Za vrijeme doba se smatralo da su epidemije velikih skupina ljudi za putevi i ratovanja

u i širenje zaraznih bolesti kao što su velike tifusrije i drugih

je u XII vijeku prije nove ere zbog epidemije kuge koja je zahvatila vojsku i desetkovala je na tok istorije zavjet je kroz zakonik bolesnika od kuge je posjete sveštenika svakih sedam dana radi utvrdjivanja stepena

postupak

kuga se pominje godine prije koji navodi da se bolest prenijela iz i na Atinu koju je u to vrijeme opsjedala spartanska

ovu bolest u to vrijeme nije se znao i nije se mogla oboljelima su osobe koje su bolest od dvije vojska

je zbog bolesti prepolovljena te je kranji ishod bio poraz atinjana od

Antonijeva kuga se pominje 165 godine prije prenijeli germanskim rimskim legijama putem kojih se raznijela po

umiralo epidemija trajala 15 godina smatra se da je umrlo oko 5 miliona i Marko Aurelije iz dinastije Antonina su preminuli od kuge te je po ovoj dinastiji nazvana Antonijeva

Justinianova kuga se pominje odine Pojavila se i proširila se preko Palestine i Mediterana prema i prenijela nadirali u svojim pohodima prema veliki zamah uz veliku smrtnost sa pretpostavkom da je umrlo oko 50 miliona iako vojni tvrde da je umrlo oko 100 miliona

dnevno je umiralo 5-10 000 stanovnika te je za tri godine prepolovilo broj Prokopije od Cesareje u knjizi Istorija ratova iznos i podatak da je

ova kuga skoro dovela do uništenja ljudske

Bubonska kuga godine zahvatila irila se iz Azije tatarskim osvajanjem i pohodima kao i iz bila je luka

broj i smrtnost oko 50 miliona ljudi dovelo je do toga da se umrli nisu stigli sahranjivati radovi su bili puni leševa koji su izuzetno mnogo bolesti najbolje ilustruje podatak da su i sklopile stogodišnjem nisu imali ratnike koji su stradali od su odustali od osvajanja nda i pokušaja da dopru do

promijenjen je tok istorije pred

Bubonska kuga II koja a donijela je smrt 20 posto odnosno su sve i psi po jer su oni prenosili buhe i

bolesti ada je izgorjelo 13 000

Pandemija kolere uzrokovana godine d nje je umrlo milion zagadjene vode i hrane prenijela se na engleske vojnike koji su u tom period imali

razvijenu flotu i putem plovidbe prenijela se na Indiju gdje je takodje umrlo 1 milion

23

se prenijela na gdje je umrlo protiv kolere godine još

Pandemija godine godine a usmrtila je oko 15 miliona su iskoristili ovu svrhe da bi se oslobodili od kolonijalnog odnosa spram

je pandemija koja je prostoru a odatle se priširila diljem i ostatka a ovih godine proširila n Ameriku i za dvije godine njenog

ela 1957 Konga proši od nje je prve godine umrlo oko 160 000 lju

ka gripa je nastala kao nastavak Azijske gripe promjenom antigenske strukture virusa m

(13

Katarza izazvana novim tipom virusom 1981 i bolest koji uništava koji

se nalazio u šipanzama godine a odatle putem homoseksualnih veza je Prema pokazateljima 35 miliona oboljelih je do sada umrlo

nije još je u u upotrebi je usporava tok bolesti ali nije dovoljno efikasan da bi uspostavio suzbijanje i

(12

Pojava gripe 2002- kao teškog akutnog respiratornog sindroma

zaustavljena a od nje je oboljelo oko 8 093 Virus tipa

ijeg gripa izazvao je gripu koja je nazvana eni aj

Izazvao je mali broj oboljelih ali sa visokom rtnost bila izrazito

(7

odine ijeg i svinjskog Preminulo je oko 575 000 lju

te ava prema broju oboljelih a ne prema (15

audijske Arabije izazvana prenošenjem virusa sa kamila na ljude je 2 (13

do 2016 godine je na prostoru Zapadne Afrike ao bolest kod 30 000 ljudi uz izrazito vis je 11 000 smrtnih

24

zdravstvenih radnik avstvena prijetnja (13

ak

Zdravstveni nosti je da nika bolesti i da djeluje na njih e i pouzdanije znanje Koriste

ga da bi napravili savremenije lijekove i terapij se no

a enje bolesti

Širenje zaraznih bolesti

nike nost biti anje

Da li su svi u nom opusu toliko po e izazvati pandemiju anstvo

Vjerovatno je d nije jedino ako ih nei nekoj neodgovornoj id

Ne anst

ivot kao obradu podataka u organizmima amo su još nejasni alogoritmi

Visokosofistirani i veoma inteligentni alogoritmi mogu da prevazidju naše intelektualne sposobnosti

Kuda ide o e biti kao u nedavnoj prošlosti

The Black Death: -Palgrave

-

- th 8- -

.The Black Death 1346-1353: Thecomplete history,

-1920

-

25

Man

- Journal o -

- and

26

Branimir 1 UDK 004.8:578.834 Branka – 2 Mirjana – 3

- 19

- -

-

-

-

- 19 Abstract

- m is translated

and

statistical -

K :

1 -

- - - mail:

2 3

27

Uvod

i i -

ili

1 traje

28

–

- 192

-19

3

- -

-

-

-

- 4 - 19) -

- 19) - -

- 19

29

- arteficielna -

- 5

-

i da 6

-

tuma

-

- - - euralna radna 7

8

- -2

30

-

u

- ef

12

- -

-

teralni -

31

13

14

l

- - -

- -

15

?

32

-

)

)-

-

:

- -

-

-

- - -

- dnju

33

16

- 17

- radjanja

-

ser-18

- -

a

-

š j j -

-

—-

—

-

6

--

-a-

34

-

316:2353–

15 –

-

-

- –

— -

rning in -518

35

36

Dr. med. spec. Ivana Balta1 UDK 616.9:578 Prof. dr. sc. Ivan Balta2

PANDEMIJSKE BOLESTI KROZ POVIJEST KAO PRETH

NOVIH PANDEMIJSKIH BOLESTI Sa Zbog velikog broja poginulih, prirodnih katastrofa i pandemija bolesti, nedvojbeno se pokazalo

mogli nadmetati samo po broju poginulih i umrlih

su bile ,

traju mnog

, te e epidemija. i epidemijskih bolesti, na

primjer i kuge i kolere, ali i novih epidemija, da su glavni prij bolestibuhe „Flea“, kolere nehigijenski uvjeti koju uzrokuje bakterija „Vibria cholerae“, koja se unosila kontaminiranom hranom ili vodom. Nove pandemijske bolesti COVID-19, prenose se

ljudi, ali i pronalazak te a. Globalne pandemijske katastrofe mogu svj , a

katastrofe, a posebno gladi i pandemijskih bolesti. mogu

trajnosti kao i ljudskoj ranjivosti.

: povijest uzroka i posljedica, pandemijske bolesti, nove bolesti

1 j ne i -baranjske

Osijek, Republika Hrvatska 2 / trajno zvanje i professor emeritus - obrazovanje Ministarstva znanosti i visokog obrazovanja Republike Hrvatske, Zagreb znanstvenih odbora, komisija, povjerenstva)

37

PANDEMIC DISEASES THROUGH HISTORY AS PREREQUISITES OF SIMILAR CAUSES AND CONSEQUENCES OF

NEW PANDEMIC DISEASES Summary

diseases. the

human disasters.

n

-

e a dark

Key words: history of cause and effect, pandemic diseases, new diseases Uvod

pro , neugodne su povijesne istine – kako su katastrofalne pandemije bolesti velike i e i se 3 3 emijama bolesti, bila je bolest kuge koja je izbila 540. godine u Europi. Ista epidemija bolesti poznata je kao „Justinijanova kuga“, nazvana Bizantsko . Umrlo je toliko ljudi da je

bilo -te godina kuga se ponovno pojavila u Europi, poznata kao „Crna smrt“ ili „Bubonska kuga“. I kuga je ubila oko 20 milijuna ljudi do Carigrada 1347. godine, preko trgov

ivjeli. Iako je ljudi mogu dobiti i prenositi, kuga je bila (lat. Rat) , lat. Flea), koje su se hranile njihovom

a je ginuo, buhe , pa su ugrizli i ljude koji su se tada zarazili kugom. I dobi - buboni. Umrli su takvom brzinom da su tijela samo da ih se dostojno ukopa i sahrani

. Izoliranje zuglavnom uginula, kuga je polako jenjavala, ali

bi se vremenskim intervalima pa je na primjer izbila i -ih godina. No, tzv. Bubonska kuga nije bila jedina bolest koja je zaokupila Europu u srednjem vijeku g

38

Bez obzira pandemijskim bolestima, u at, neredi, itd.) ili industrijski i ama, oni i dalje

sjenu tajni te pitanjima - ? Za konstatirati je kako je a (nehigijenskim uvjetima ta ljudi), bolesti enim uznemirenjima, tj. nesna

Zbog velikog broja poginulih, prirodnih katastrofa i pandemija bolesti, nedvojbeno se pokazalo kako se velike ju, a s ko mogli nadmetati samo u broju poginulih. Pandemijske bolesti imale su uzroke, kao prirodne katastrofe, e i poplave; zatim

su mogli potje od gladi i bolesti. bile dovoljno velike, prirodne pandemijske su proizvodil i

su napale. Na primjer, u najpoznatijoj i vulkana u povijesti, onoj a , ne samo da je vulkan eksplodirao

ao i tsunami, koji je u jednom naletu Indonezije i usmrtilo oko 36.000 ljudi. Zbog velike vulkanskog pepela, u globalne temperature su bile umanjene za

ju mnoga izbijanja vulkana,

samo nekoliko sekundi podrhtavanja poginulo je oko 45.000 ljudi. No takav broj poginulih nije bio u povijesti , kao potres u iranskom gradu Bam 2003., koji je usmrtio oko 26.000 ljudi, a mnogo dogodilo zbog stambenih zgrada koje su bile o od , tj. opeke i palminog debla. No, i poplave i danas donose nerazmjerno velik broj poginulihpoginulih u nedavnom ts , a pretpostavlja se da je dosegao oko 300. 4 Ipak, oljudske povijesti, nitko se nij io pandemijama su bolesti i gladi slijedili nakon prirodnih katastrofa, kao na primjer rijeka i

, probili te je u poplavama poginulo oko 140.000 ljudi, ali je potom od gladi i bolesti umrlo 3,6 milijuna ljudi. O uvijek i danas iznova zabrinjava. Tako na primjer, poplave nose posebno velike rizike dugotrajnih smrtnosti, putem nekoliko mehanizama

, koje se kolere.

mogu provesti re , potrebnu za opor e, naime, trupla koja se raspadaju u vodenim sustavima ubrzavaju , k i poplava iz mora jer naslage soli koje ostavlja ,

u ranim razdobljima staroga vijeka, gdje je takti Rimljana bila neprijateljska polja zasipavati solju. Naravno, glad i bolest, ne mogu ljudi sanirati samo zaustavljanjem poplava da bi oporavile uvjete

, jer i s e ljudskim uplitanjem uzrokovati bolesti i gladi. Tako je i ,

Exploring History, Annes Publishing Ltd, New York, 2005., p. 326.

4 ljudi umrlo od oluje i poplave masivnog a koji je pogodio

ijetlu otkriva se, da je u potresu 2003. godine umrlo oko 26.000 ljudi u Bamu, a “samo” oko 3.000 umrlo je no u ovom posljednjem razaranja dolazio je od naknadne vatre, a ne od potresa. Osim toga svudavulkanima ili bijesnim uraganima su popratne pojave glad i bolesti.

39

, koja je naredila poplaviti polja (time je , o nagli porast insektata koji su jeli

biljke), ali i zabranila prehranjivanje biljaka upotrebom svih gnojiva. Rezultat takve politike bio je da je oko 30-40 milijuna ljudi umrlo od gladi. Isti o je , koju je -ih Ukrajini. Poput gladi i elementarnih zemaljskih nepogoda, epidemije bolest e kao

, pandemije

povezana s bolestima, bila je tijekom kuge „Crne smrti“ -1351. godine.5 Ista epidemija dovela

75 milijuna ljudi (tada inu ).

, neizmjerno spremnijim alost izgubljeno, jer je p 20.

( . do 1919. godine) pandemija gripe i broj kako se prenosila bolest. U novije vrijeme na primjer,

od HIV- -a, „tropske“ bolesti, poput malarije, ubijaju i danas oko milijun

ljudi svake godine. Iz takve perspektive, epidemije bolesti malo posjeti ljudski svijet, ali fenomeni koji se iz godine u godinu neprestano vrte, ,

njem te D se uglavnom o odupiralo epidemijama, osim ponekad nekim preventivnim mjerama m

sustavom. Ipak. kao da postoji neki „labavi“ povijesni -velike epidemije i katastrofe u povijesti. Na primjer, p i 19. primarno sredstvo urbanih katastrofa bila je vatra, pojave, gladi i bolesti.6 I

-ih, slobode i industrijska proizvodnja,

e su raznolikost katastrofa koja su s vremena na vrijeme prekidala 7 Ljudska i danas , i kao takve, prirodne katastrofe, sastavni su

dio ljudskog postojanja, iako ih ta spoznaja a se pojave.8 koje su uzrokovane namjernim ljudskim djelovanjem, na primjer

tero napadima kao ima je poginulo oko 3.000 ljudi, koje su bile . Taj je broj poginulih sigurno vjerojatno im i dodatno zadovoljstvo. „Wilhelm Gustloffhorror“, transportni brod, torpediran na Baltiku 1945. godine, s gubitkom od gotovo oko 9.500 ljudi,

, u istom svjetskom ratu, pje da je ubijeno oko oko oko 10

5 „Crne smrti“ Tako se slomio d zemlju svojih gospodara, jer nije bilo dovoljno ljudi za

pred epidemijama, a ljudi su pred napadima kuge, no .

6 ‘ ’ rimskih okruga. Dugo godina

7 tto broj poginulih koje dolaze s prirodnim katastrofama, ali u lokalnim razmjerima su jednako grozne. Plinska katastrofa u indijskom je oko 20.000 ljudi, a

m zdravstvenim imne katastrofu ‘vrijednom’ ih” naslova, kao na primjer gubitak

svemirskog broda Columbia 2003. godine. The World's Worst Historical Disasters, Barnes&Noble Book, New York, 2005., p. 1-320.

40

, oko ti o rimjeri namjernog stvaranja katastrofe

relativno, manje , ljudskih ideologija biti jednako opasna kao i nemar ili priroda, a posebno gladi i pandemije bolesti. Pandemije bolesti, gladi i razne ka , mogu kod ljudi ekivanje, ali

sunamijima, gladima i pandemijama bolesti . Promatrane kao takve, pandemije bolesti su

anstvo o ljudskoj trajnosti, kao i ljudskoj ranjivosti. Pandemije bolesti i razne katastrofe, naziru se ako se u Bibliji, „Postanka“ u judejsko- a poplava

pandemije i katastrofe. Drevni svijet je uglavnom patio od prirodnih katastrofa, posebno potresa, vulkana, tsunamija, ali i pandemijskih bolesti. Nema sumnje da je katalog drugih katastrofa, koji su

skriveni u povijesnim zapisima, mnoge stare narode stavljao u is io ih pandemijskim bolestima i godinama gladi.

slika 1.: retski tsunami stvoren ogromnom vulkanskom eksplozijom na egejskom otoku Thera

da jedna od najranijih Biblijskih katastrofa opisana u poglavlju „Geneze“ ili „Postanku“ 19. U prvom poglavlju biblijske knjige , se opomena i Gomori.9 oba grada potonji se pretvaraju u stup soli, kao i supruga Lota kada se Tada je Gospod pljusnuo sumpor na Sodomu i Gomoru - od Gospodina s nebesa. Tako je srušio te gradove i cijelu

- .“10 Posljednjih ati su stoji iza biblijske legende i otkrili su nove

dokaze ne samo kako i

la je od ivali su na to da je

potres mogao biti uzro velikih je potres tjerao vodu kroz zemlju i destabilizirao tlo. , kao nered a, ljudske bile propast, epidemije bolesti i gladi. a „na kišu sumpora“ Gomore laga sumpornog bitumena u Mrtvome na stambene objekte , razorno djelovalo na

9 The World's Worsts Historical Disastsers, New York, 2005., str. 16-20. 10 -u:

kojem se govori u Postanku 19. “dokazi” sugeriraju da se potres dogodio oko Mrtvog e i Gomore, ije nove ere.

i velike naslage sumpornog bitumena s neba.

41

ljude. Poglavlje Postanka , govori o to„ljudi na zemlji.11 , vjerojatno je istina da nije uvijek sama priroda kriva za pandemije bolesti i svakojake

jkojie i pandemijskih bolesti , i nikada i nije bila,

a „platiti“ skoro svaka

Pandemije bolesti

e s na svjetskoj razini, nazvane

bolest koja se lako prenosila i protiv koje nije bilo imuniteta. e bolesti bile su stalni posjetitelji , doprinijeli su da se europske bolesti izvoze globalno

kuge „Crne smrti“,

Širenje bolesti „Crn -1353. godine. Crna smrt je bila pandemija koja je harala Europom u srednjem vijeku, krajem 1340.

12 je bila kriva bakterija „Yersinia pestis“, a za koju se smatra da je kriva i za nekoliko drugih kuga („ ne“, „ ne“ i „bubonske“ kuge).13

14 Crna smrt je, zbog svoje velike

11 Biblija (Stari zavjet), Knjiga Postanka, -67, 12 The Black Death: The World's Most Devastating Plague. The Great Courses. ASIN B01FWOO2G6.

The Black Death. London: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-32492-5. (2004). Black Death 1346–1353 . ISBN 978-1-84383-214-0.

13 A pest in the land: new world epidemics in a global perspective. str. 21. ISBN 978-0-8263-2871-7.

In the Wake of the Plague: The Black Death and the World I.st MadePress.

The Black Death Transformed: Disease and Culture in Early Renaissance Europe, London: Arnold. 14 A pest in the land: new world epidemics in a global perspective.

tr. 21. ISBN 978-0-8263-2871-7. A History of Bubonic Plague in the British Isles

Biology of Plagues: Evidence from Historical Populations, Cambridge: Cambridge

kuge-19. Tzv. Crna smrt vjerovatno je nastala, kao i -

Putem svile. Godine 1346. stigla je do Egipta, i , a 1347.

42

uzrok, mnogi su vjerovali da je „Crna smrt“ Crkva nije mogla objasniti i

bolje dok te bolest ne pogodi, ignoriraj i

u za pandemiju bolesti Ista bolest se ponovo vratila u nekoliko navrata:

sve do 1700. godine: kuga u Italiji (1629.-1631.), kuga u Londonu (1665.-(1679.), kuga u Marseillesu 1720.-1722. i 1771. kuga u Moskvi. Iste bolesti u Europi su nestale tijekom a.15 Porijeklo kuge „Crne smrti“, -

a - a kroz Aziju, a zatim i zapadnu Europu, gdje se . godine. Bolest se pojavila u tri osnovne vrste, sve s akutnom stopom smrtnosti. Bubonska kuga,16 nazvana je po oteklinama (buboes) koje su se pojavile na tijelima -75% smrtnosti, a prenosile su ih

smrtnosti od 90-95%, bila je tzv. „ “ bolest, tj. , (influenza); dok je septikemijska kuga,

koja je uzrokovala akutno trovanje krvi, imala stipu smrtnosti od 99-100%.17 Bez obzira na vrstu

ravih postati .

U a su, , bili prenatrpanost i a kugom stavljena su u karantenu. U Milanu su vlasti zazidale

bolesne obitelji u vlastitim domovima, mjera koja je rezultirala time da je Milan imao jednu od Takve karantene,

e kao u Milanu, dale su donekle neke rezultate. Tako se i u u republiku nije moglo ulaziti u grad bez prethodne karantene, kao i u ostale gradove. Naime, u isto vrijeme, kao i u kasnijim vremenima,

Europe, gdje nisu postojala efikasna sredstva ili neki serumi borbe protiv takvih pandemija bolesti.

G u

do Constantinopola, i zatim do , Nizozemske, i Engleske, a 1349. do i Rusije. 15 Biology of Plagues: Evidence from Historical Populations, Cambridge: Cambridge Univer

Deadly Companions: How Microbes Shaped Our History. 16

-ih i 1400-ih. Bubonska kuga la Europom.

17 1330-ih -

- 1351. - k

43

nestalo.

4.: Trijumf smrti Pieter Bruegel naslikao je „Trijumf smrti“ oko 1562. godine. U njemu se nalaze kosturi koji daju je Crna smrt pobjeda sila zla. Zbog bojazni da se opet pojavi bolest, isto selo ne bi obnavljali na istom mjestu nego su

to novim trendovima i „ (npr. , Terezije).19 Mrtva tijela, od ranih pandemijskih bolesti, u velikim su a

. -19, jer se nije znao a zaraze. Nakon izvjesnog vremena,

zaraze- , odnosno

5.: Štakorska buha (lat. Flea = buha) bila je glavni izvor zaraze kuge „Crne smrti“ (lat. Nigrum mortem), ali

, koji se prenosio zrakom i Štakor (lat. Rat ) kao prijenosnik bolesti.

„De ameron-a“ „mrtva tijela punila sve uglove ulica ... Iako su groblja bila puna, oni (mještani) su bili prisiljeni kopati goleme rovove, u koje su stotine pokopali tijela.“20 Umjetnost toga razdoblj sa kosturom na konju, dok je bio u totalnim kolapsu. „Crna smrt“ je vjerojatno

pandemijska 21 dine, kuga (lat. plaga, engl. plague) je usmrtila do 33% (ukupno oko 75 milijuna ljudi), a pogodila je drugih u kasnijim razdobljima.

je od ju pandemije raznih bolesti

z z

Exploring History, Annes Publishing Ltd, New York, 2005., str. 327.

19 Brojni su primjeri takvih sela, npr. koji su stradali od kuge (npr. „Povijest Bankovaca“, u neobjavljenom radu pokojnog dr. med. M. su bili kasnije poslije pandemije za svoga seoskog protiv kuge). 20 - „Izvedite svoje mrtve“, bila je po

bolesti kuge. 21 Balta, Ivan (2003). Iz prošlosti Grada na vodi, -Tuzla.

44

su . godine. Meksiko i ,

, i neautohtone bolesti koje su kolonizatori unijeli, posebno velike boginje,

u epidemijom malih boginja- oko tri milijuna je umrlo ( zteka)

, 1650., iznosile su oko 45 milijuna (ukupno ) e e e su se i u drugim dijelovima svijeta.22 Transatlanska trgovina robovima bila je fenomen, a je 1444. godine otvorili trgo

1600. godinena

Na brodovima, kojima su robovi transportirani u potpalublju, bili su nehegijenski uvjeti te bi robovi la su mora Velika Britanija je, tijekom 1700-ih,

, u

„brodovima smrti“ u nehigijenskim uvjetima, robova na brodovima,

ih je oko dva milijuna umrlo tijekom tranzita u Ameriku mrtnost na ropskim brodovima tijekom sredine 1700-ih godina bila je oko 20-

, , a ne prestaje s radom, te kratkim im vijekom. Uskoro se ponovno pojavila „nova“ bolest koju uzrokuje bakterija „Vibria cholerae“, koja se unosila kontaminiranom hranom ili vodom, a napadala je mogla je brzo nastiupiti, , a alo

6.: ropskog broda, gdje je bila a a

. Godi - -

su umirali u pandemiji, a bolest je sto ubijala od

22 The World's Worsts Historical Disastsers, New York, 2005., -90.

45

7.: Bakterija kolere, lat. Vibrio cholerae la ljudima,

bila su li fekalnim tvarima ulazak u zalihe pitke vode.

u u ranom u vidio je svijet bolest na najvirtua bilo je sedam glavnih pandemija kolere. Prva od tih pandemija

- u alkuti

- - pandemijom

ovaj put je bolest putovala mnogo dalje, a milijune mrtvih ostavila silinom udarila la

godine. broj umrlih od kolere bio je ogroman.23

-ih godina. Istu ekspanziju nije pratila javnim sanitarnim uvjetima. Nadalje, i

. vojnih snaga u Indiju i Afganistan. Iako se danas razumije mehanizam kolere, ona i

danas napada velike regije svijeta. godine,

ljudi, pandemija gripe (influenza). Pandemija gripe u nove zapadne fronte tijekom posljednje godine Prvog svjetskog rata (1914- je

godine, ljali za manje od i

zatajenje organa, s oko 30% smrtnosti. U Europi je od te bolesti umrlo oko 43.000 vojnika. Bolest, ( vjerojatno uvezena

ke), od iste bolesti

, a u svibnju iste godine do Britanije230.00 iste tome

je u zemlji bio dobro razvijen suvremeni zdravstveni sustav. U zemljama u razvoju, gripe bili su , tako je u Indiji umrlo 16 milijuna ljudi, a neo je bilo umirali

ji ogromna, tako da su mnogi potpuno zdravi ljudi, bolestima. pandemijska

ka , da bi

opet buknula do 1925.

23 Za primjere u Ug

000 ljudi; Engleska i Wales imali su 21.500 mrtvih.

46

znanstveno- , dviju klasa, e grupe. Te grupe su sastavni dio povijesnog razvitka i dali su

Uvjetna je podjela istih marginalnih grupa u starom, srednjem i novom vijeku. Prema njima nije se jednako postupalo, posebno u vrijeme velikih epidemija bolesti. Marginalne grupe nisu jednako tretirane, ali bile su veoma brojne, a . Marginalne društvene grupe i zapostavljenost prema pandemijama bolesti Na primjer, u odjeljku “Tipologija marginalnosti”, J. Le Goff24 podijelio marginalne

s obzirom na: - ili (npr. samouboji -prezreni npr. (npr.

-pravi marginalci (npr. , i -imaginarni marginalci (npr. Ovakva podjela marginalnih grupa

tzv. „ “

kontradiktornih pojmova :

(u odnosu na:) – (marginalne grupe:) -religija – -bolest i tijelo – -identitet – -protuprirodnost – - i socijalna stabilnost – jesta boravka i deklasirani, -rad –

A W. I. Thomas,25 bavio se i problemima (poljskih) imigranata. Zapravo

za predmet imali su: probleme bio je R. E. Park,26

i are je interesantna studija L. Wirtha27

je . kriminalitetima.

T. Raukar vijeku (odjeljak: Marginalna društva),29 u kojem slojeve, dok su marginalne grupe puno odre je predlagao

- marginalnih grupa: - siromasi, - ,

24 J. Le Goff, Les marginaux dans l’Occident medieval, u Les marginaux et les excius dans l’histoire, Paris, 1979., i talijanski prijevod: J. Le Goff, Il meraviglioso e il quotidiano nell’occidente medievale, Roma- 25 W. i. Thomas – The Polish Peasant in Europe and America, Boston, 1919. 26 R. E. Park, The City as a Social Laboratory, (Human Migration and the Marginal Man), New York, 1965. 27 L. Wirh, The Ghetto 28 . Thrasher, The Gang 29 Tomislav Raukar, , Historijski zbornik, god. XXXIII-XXXIV (1),

47

- heretici, - - kriminalci , pa Prve dvije grupe su marginalne “sloj gradske sirotinje, bogalja i bolesnika koji se nalazi pored gradskih društava, ali se taj odnos nikada ne prekida. Posebne grupe su došljaci stranci (forenses) i potencijalni habitato

njihovi statusi

- pripadaju li osnovnoj proizvodno- - poduzimaju li se protiv njih konkretne zakonske mjere? - jima

- - - predstavljaju li strogo definiranu grupu (formalno i

Marginalne grupe koje nisu bile ne le su

, kao i zdravstvenu (ne) u, posebno u pandemijama bolesti. Njihova podjela, npr. prema T. Raukaru je: - Došljaci (lat. Advenae) se nisu nalazili isu imali - Stranci (lat. Forenses), bile su grupe koje su e boravile unutar nekog (komunalnog)

su u njemu bili trajno naseljena. To su uglavnom bile grupe koje su se bavile proizvodno-

je njihove djelatnosti smatralo ovalo i u visini njihovih prihoda. Oni se nisu smatrale (izuzev rodbinskih i prijateljskih

veza) grupama, - (lat. Peregrini, Romari, Palmarii),30 i - Putnici (lat. Viatores) predstavljali su lo ih je e putovanja i stalno mjesto boravka, gdje nisu obavljali djelatnost, nego su samo bili njeni koris je lo ije smatralo je lo su, za razliku od putnika, pripadali

31 -Skitnice (lat. Vagabundae) nisu imale se prema njima odnosilo ivalo la nekorisnom i

su koristile alo

- (lat. Exbaniti) su bili ij lo bila

, ometalo ih je

j). -Krivovjerci (lat. Heretici) su predstavljali

je smatralo om i opasnom te je poduzimalo ih primora da su pripadali

30 T. Raukar, Cives, hibitatores, forenses u srednjovjekovnim dalmatinskim gradovima, Historijski zbornik, XXIX-XXX, Zagreb, 1976/1977. 31 Marginalne grupe u hrvatskim srednjovjekovnim društvima od druge polovine XIII. do

, Historijski zbornik, XLIV, Zagreb, 1991.

48

- (lat. Excommunicatissimi) su predstavljali Bili su r og og podrijetla, ali se potiskivani nistava (uglavnom su to bili - (lat. Malefici) su se bavili

od njih usluge i

-Lihvari (lat. Usurariii) su bili marginiziran

n32

-Siromasi (lat. Pauperes) su podrazumijevali ije smatralo sramotom nego

je alo bio

-Bolesnici (lat. Infirmi su predstavljali marginalnu pojavu osim zaraznih i k

su gubili ili se u su tvorili

-Duševni bolesnici (lat. Mentecepati) su se tretirali je imovinu, ali je odnos bio ma.33 -Nakaze (lat. Monstra n je kao jeli dugo, a i nema mnogo podataka (povijesnih -Homoseksualci (lat. Sodomitae

grupu.34 -Nezakonita djeca (lat. Bastardi) ob h

su pripadali -bio negativan.

-Prostitutke (lat. Meretrices) tvorili su odnosima. U istu grupu su se ubrajale

bljima, ali su se prostitutke ipak nalazil ije progonilo -Svodnice (lat. Rufiane) su za razliku od prostitutki bile su ivale

je ivalo i one su uglavnom ilegalno djelovale.35 -Krvnici (lat. Tortores bilo t

anjem te su pojedini , ...

-Lopovi (lat. Latrones), -Razbojnici (lat. Robatores), -Falsifikatori (lat. Falsarii), i

32 A. Teja, Aspetti della vita economica di Zara dal 1289. al 1409., 33 L. Glesinger, Psihijatrija u srednjovjekovnoj Hrvatskoj, st nauka,I., Zagreb, 1963. 34

35 Vještice u Šibeniku XV. vijeka, I., Zagreb,

49

-Gusari (lat. Piratae su progonjeni i marginalizirani tvenu strukturu i trajni karakter. - (lat. Iudaei

36 muslimanima i drugim vjerama. -Romi (lat. Zingeri, Cingaris kao grupa

, negativan je stav bio 37

-Marginalnost je bila ije prekidala

- je bilo njihovom potpunom uklanjanju.

su

siromasi (lat. pauper) bili su hospitali, sirotinje. Hospitali (dominikanaca, franjevaca, ...), a kasnije i u gradovima u posebno za to

e osnovao je nekoliko tipova hospitala: ksenodonije (hospitali za

nozokomije orfanotrofije ptohotrofije gerantokomije brefotrofije

, koji se u gladnim npr. opis gladi u

ne): “”... te iz 1307. godine: “Od gladi su ljudi i stoka

umirali, a djeca mrtvim majkama na njihovim grudima umirala; ljudi su se spoticali i od gladi kao ”.

(lat. claudi ambulant, lat. leprosi) leprozorijisamoobrane jer su te bolesti - zarazna bolest, guba – (lat. contagioso morbo affectis, lat. leprosy)

nahodišta, i ubijanja ili

takvih redova bijahu hospitalci ili hramovnici, zatim ivanovci ili hospitalci i redovi, npr. teutonci.

(lat. Prostibule 36 Sotto San Marco, Zadar, 1910. 37 -2, Beograd, 1976.

Romi u pretprogoniteljskoj eri, Zbornik radova, 4., Zagreb, 1979. 38 Istorija medicine, Beograd-Zagreb, 1953., i

Srpske srednjovjekovne bolnice,

50

seksualnih nastranosti (sodomije, incesta) i preljuba. u pojedine dijelove grada

39 Tabela: i

kriteriji: marginalnost: i

, PUTNICI,

PROGNANICI

,

LIHVARI, , (profesiona

3) religiozna neuklopljenost ,

,

legitimiteta ,

, , (kro ,

GUBAVCI

6) protuprirodnost

Z

bolesti (nehigijenskim uvjetima )

Poput gladi i elementarnih zemaljskih nepogoda, se nisu tretirali kao katastrofe ukoliko nisu dosegle „vrijednost“ za „veliku

, pandemije bolesti se Ipak, od

pandemijama bolesti. Jednu - Crnu kugu (Plaga), kojoj su glavni Flea Rat), bilo je .

slijedili nakon prirodnih katastrofa, kao npr. Tako, na primjer, poplave

bolesti poput kolere uzrokuje bakterija (Vibria cholerae), koja se unosi kontaminiranom hranom ili vodom, a napada u

nastupa Iako je zdravstveni sustav uznapredovao, i kuga i kolera i druge pandemijske bolesti mutiraju u svojem razvoju te i dalje

SARS-Cov-19), koji uzrokuje pandemijsku bolest dana nji -19. 39 Ivan Balta, Pregled povijesti srednje i , Osijek, 1999.

51

LITERATURA:

The World's Worst Historical Disasters, Barnes&Noble Book, New York, p. 1-320. Biblija. (1994). (Stari zavjet) Knjiga Postanka,

Exploring History, Annes Publishing Ltd, New York. Istorija medicine, Beograd-Zagreb.

Le Goff. (1974). Srednjovjekovna civilizacija Zapadne Evrope, Beograd. Jelisejev, V. - Gaston Wiet, J. - Wolf, Oh. (1972). Velike civilizacije srednjeg vijeka, I-III., Zagreb. Lopez, Roberto (1976). , (s -XIV), Zagreb. Brandt, Miroslav (1995). Srednjovjekovno doba povijesnog razvitka, I., Zagreb. Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije, Beograd.

Komun , Historijski zbornik, god. XXXIII-XXXIV (1), Zagreb. Raukar, T. (1976/1977). Cives, hibitatores, forenses u srednjovjekovnim dalmatinskim gradovima, Historijski zbornik, XXIX-XXX, Zagreb. Park, R. E. (1965). The City as a Social Laboratory, (Human Migration and the Marginal Man), New York.

The Gang Marginalne grupe u hrvatskim srednjovjekovnim društvima od druge polovine

XIII. do p , Historijski zbornik, XLIV, Zagreb. Feudalno društvo, Zagreb.

Jurgis (1991). Magnus - Regine (1970). , Rijeka.

Mumferd, Lewis ( Grad u historiji, Zagreb. Balta, Ivan (2003). Iz prošlosti Grada na vodi, -Tuzla. Balta, I. (1999). , Osijek.

52

1 UDK 661.186.5:648.6 1

TENZIDI – AKTIVNE SUPSTANCE U DEZINFICIJENSIMA

(COVID-

- -

Najv - -

) -nej zi

anj -n- -n- -

SURFACTANTS - ACTIVE COMPOUNDS OF DISINFECTANTS

(COVID- T iveness are:

- -

- -2 viruses

1

53

( ) in - as

-n- - n- -

1. UVOD

(COVID-

3 3 ( -

- - -- - - - -

i -

1 icaja

-

- - 3-8 i

+ + a anj

2

CJD) > Cryptosporidium Bacillus(Mycobacterium tuberculosis)> Giardia lamblia(P virusi Pseudomonas sp Candida albicans

Enterovirusi, Adenovirusi .aureus, Enterococcus sp. -

54

nj-1 virusa a

9-11

- -

--2 ( COVID-

13:

e - :

P -:

esa

anj

-n- -

-n- - -

nej

55

2. TENZIDI I NJIHOVA FUNKCIONALNA SVOJSTVA

2.1.

14

-

a i 14:

Sapun:

3(CH2)16COO- Na+)

Anjonski

3(CH2)11 SO4- Na+)

(CH3(CH2)11 C6H4 SO3- Na+)

3(CH2)11 (OCH2CH2)n SO4- Na+)

onski:

3(CH2)11 NH3+ -)

3(CH2)11 N (CH3)3 + -)

- 3(CH2)14 N (CH3)3 + -)

onski:

nH2n+2(OCH2CH2) OH)

9H19 C6H4 (OCH2CH2)nOH)

(OH(C2H4O)w(CH2CH2OCH(CH(OC2H4) OH(CH2(OC2H4)z CH(OC2H4) OH)

H33)COO

-

- -

( CH3)3 3)2 (CH3 ((CH2CH2CH2 (PO)n 3)3

56

onski:

12H N+ (CH3)2CH2COO-

11H23CONH(CH2)3 N+(CH3)2CH2COO- )

-2-

(CnH2n+1CONH(CH2)3N+ (CH3)2CH2CH(OH)CH2SO3- )

nj

- -sa

r

Nej

2.2.

i u

j

ne

16 1 18-

21

22

a nici23

57

24-

31 32

3. EKSPERIMENTALNI RAD

3.1.

anj -n- -

-n- - -

nej

3.2.

58

(C16H33N(CH3)3 a nej -

-

-

Infracrvene ) (1

)

uMje

3 -1

e su ne33:

2 1 ) - )2 (1)

a1 i a2 -

- 1 C2 ( - 1 )c2 + ( - 2 )c1 (2)

- 2)

1 C2 (3)

- - -

4. REZULTATI I DISKUSIJA 34

u

59

C

C

)

60

2)

Nej

-

-

-

-

i 6- 1)C2

O a

61

-

ra

ije i

( – 4-

---CH2-CH2-O+(H)-

P

62

5.

-in i

a

3O+

P nej

CMC

)

6.

Ne

63

-

-

- -

--

-

- -

- -

-

- --

Pan

- -

-

-

-

6. LITERATURA

64

–

-

-4 -

( , 18 – - - –

46 - - - -z

( , 287 - - - -z

( , 283 - - - -6

( , 35 -

( , 33 - -

( , 27 -

J -232

ija - -126

65

66

1 UDK 616.98:578.834 2

KVANTITATIVNI CT (QCT) I CO-RADS sistem kategorizacije pacijenata sa

sumnjom na postojanje COVID-19 infekcije Svrha

- –

-

- - Rezultati:

--

-

-- -

–

-

-

- -

- -–

-

-

-

–

-

-

1

67

- - - -

- -

CO-RADS

- CO-RADS kategorija Sumnja na prisustvo

pulmonarne COVID-19 Opis

1 -19 - ja -19 -

- - - -- - -

- -

-- - -

-sin - - -

- -

- -

-

- -

-

-in-

- -

68

-

- --

- - -

- Prisutni s - -

- -

-

19

69

- 1 1

-

- u tri -

-- -

-

--

-

-

- --

-

Rezultat

- -

- --

- -

- -19

- -- -

- - -

70

-

Diskusija

- -19 -

--

- - --

-

--

-

-

-u Literatura

-

- -

–

-–

- - -

-

-–

- - - - -- - - -

– -

--

71

- --

- -

-

- -

-–

- -

72

Dr. 1 UDK 616.98:578.834(497.5) Goranka Rafaj, mag. med. techn.2 Prof. dr. sc. prim. Darko Ropac 3

COVID – 19 I SMRTNOST U REPUBLICI HRVATSKOJ

-CoV- 2020

-

6

– .

COVID – 19 AND MORTALITY IN THE REPUBLIC OF CROATIA

Summary

-CoV-

- -

-- -

V. ;

2

73

UVOD

2020 -CoV- SA R S Co v -2 –

.

2 .

– .

-CoV-–

METODE

6

v – -

REZULTATI

– . 2020.

-

74

Grafikon 1. Broj umrlih u Hrvatskoj (po tjednima u 2019. i 2020.)

– –

2.

Grafikon 2. Razlika u broju umrlih u Hrvatskoj (po tjednima 2015.-2019./2020.)

-.

– -

0200400600800

100012001400160018002000

1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50.

2019.

2020.

0200400600800

100012001400160018002000

32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

2015.-2019.

2020.

75

Grafikon 3. „Višak“ smrtnosti u Hrvatskoj (po tjednima 2015.-2019./2020.)

o –

–

.

–

. t

Grafikon 4. Broj hospitaliziranih i umrlih od COVID – 19 u Hrvatskoj (po tjednima u 2020.)

– . –

-200

0

200

400

600

800

32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

0

500

1000

1500

2000

2500

15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50.

Umrli

Hospitalizirani

76

–

Grafikon 5. Ukupno umrli i umrli od COVID – 19 u Hrvatskoj (po tjednima u 2020.)

- a

Tablica 1. Dobna struktura umrlih od COVID – 19 u Hrvatskoj (25.2.-26.12.2020.)

DOB UMRLI % 10 - 19 1 0,03 20 - 29 4 0,11 30 – 39 12 0,33 40 – 49 40 1,11 50 – 59 200 5,54 60 – 69 585 16,19 70 – 79 1136 31,44 80 – 89 1320 36,59

90 < 313 8,66 UKUPNO 3.613 100,00

– .240 .

0200400600800

100012001400160018002000

15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50.

Umrlo od Covid-19

Ukupno umrlih

77

- - -

- - -

–

– ta

–

0 00

.

RASPRAVA

–

. -CoV-

–

-CoV-

–

– t -

.

78

a -

0

–

. –

–

-

–

. –

–

-CoV-

.

.

79

t

LITERATURA

-- - -

--

2020;22 –

--

-

– - -

-

-- - -

- - -at- -

2020. - - -at- -60-

.

2020.

- - 2020;

.

. -

80

-- .

81

82

– 1 UDK 617.7:578.834

– 2

OBOLJENJA OKA POVEZANA SA INFEKCIJOM SARS-COV-2

Pandemija izazvana koronavirusom (SARS-CoV-2) je u potpunosti promijenila svijet kakav smo poznavali, ostvarila je veliki uticaj na zdravlje ljudi u svijetu. asimptomatske, blage pa sve do teške po asne icati na gotovo svaki organ u ljudskom tijelu.

Oftalmolozi širom svijeta su u svom radu sa bolesnicima oboljelim od infekcije COVID-19 zapazili i opisali na oku. Pret literaturu i publikacije objavljene na ovu temu u medicinskoj bazi Pubmed od 1. januara 2020. do 30. marta 2021. godine. Upala konjuktive oftalmološka manifestacija kod pacijenata inficiranim sa COVID-19 virusom, koja se javiti u bilo kojoj fazi bolesti. Direktno dejstvo virusa izaziva imunološki posredovano

u kaskadne koagulacije, a u odgovorni su za stanje odnosno nalaz na oku.

uloga oka kao jednog od puta za prenos infekcije ostaje kao dio koji . Simptomi i tegobe na oku mogu se javiti

sa COVID-19 ili se mogu razviti nekoliko sedmica nakon oporavka. U svakodnevnom radu sa oftalmološkim pacijentima trebamo uvjek biti na oprezu i razmišljati o eventualnoj infekciji sa COVID-19 virusom,

širenje infekcije.

pravovrmeno dijagnosticirati i pokrenuti adekvatno komplikacija i trajni gubitak vida.

COVID-19, Oftalmološke manifestacije COVID-19, SARS-CoV-2, Folikularni konjunktivitis, Okluzija vene centralis retine, Okluzija arterije centralis retine, O .

1.

Prva infekcija sa SARS-CoV – 2 (COVID – 19) virusom je u Wuhanu – Narodna Republika Kina 2019. godine u decembru, da bi nakon toga u martu 2020 godine virus izazvao pandemiju širom svijeta. Prvi doktor koji je otkrio i prijavio virus u Wuhanu bio je Oftalmolog. L je pacijenta u ambulantnim uslovima,

zarazio se i završio letalno. SARS-CoV-2 porodice Coronaviridae, rod Betacoronaviride o

Bolest COVID-19 , pa do ozbiljnih respiratornih smetnji imati štetne efekte na gotovo sve organe u ljudskom organizmu, pored respiraornog sistema zahvata i kardiovaskularni, neurološki i gastrointestinalni sistem.

direktan ili in

1 Evropski univerzitet „Kallos“Tuzla, Bosna i Hercegovina 2

83

2. em u

cije koje se javljaju na prednjem segmentu oka usljed infekcije sa COVID-19

Prevalenca ovih virusom izazvanih promjena na prednjem segmentu oka varira u provedenim - Sindhuja i sar., 2020; Chen i sar., 2020, Meduri i sar.,2020;

Wu i sar., 2020; Guan i sar.,2020; Zhou i sar.,2020; Xia i sar., 2020; Atum i sar., 2020; Zhanh i sar., 2020; Lan i sar., 2020; Karimi i sar., 2020; Hong i sar., 2020; Seah i sar., 2020; Zhou i sar., 2020; Aggarwal i sar., 2020).

Osnovni problem u definiranju prevalence je taj što su se studije provedile u oboljenja, kod pacijenta sa tom nom bolesti, primjenom razli h metoda ispitivanja i prikupljanja podataka (Sindhuja i sar., 2020).

-19 virusom, odnosno prije razvoja sistemskih tegoba kod pacijenata (Aggarwal i sar., 2020).

Oftalmološki simptomi i tegobe su se javile bilo bez oftalmoloških manifestacija

(Aggarwal i sar., 2020).

Oftalmološke manifestacije su se javljale kod pacijenata koji su imali visoke vrijednosti leukocita (WBC) c reaktivn protein (CRP), prokalcitonin i laktat dehidrogenazu (LDH) (Wu i sar., 2020). Kod pacijenata oboljelih od COVID-19 uspješno je izolovana virusna RNA iz konjuktivalnog sakusa metodom RT - PCR -

uzorkovanja i vremensku distanca od uzimanja uzorka do testiranja (Wu i sar., 2020).

Ono što je još interesantnije je da je virusna RNA izolovana iz konjuktivalnog sakusa kod pacijenata koji nisi imali sistemske ni oftalmološke manifestacije bolesti (Aggarwal i sar., 2020). Folikularni

usljed infecije COVID-19 virusom (Chen i sar., 2020).

84

. Folikularni konjunktivitis nakon infekcije COVID-19: Pacijent 30 godina starosti razvija bilateralni folikularni konjunktivitis trinaestog dana nakon blage COVID-19 infekcije.

jelih imalo konjuktivitis. Prisustvo resp (Sindhuja i sar., 2020).

Akutni folikularni , a u nekim sedmice nakon infekcije sa COVID-19 virusom ( Chen i sar., 2020; Nayak i sar.,

2020).

Kod pacijenata koji su imali upalu konjuktive, konjuktivalni bris nije izolovao bakterijsku ni infekciju. Upala konjuktive se smirivala nakon dvije sedmice lokalne primjene preparata moksifloksacina bez konzervansapreparatima. Nekoliko studija dolazi do zak da se širenje virusa u konjunktivi nastaviti i nakon što bris nazofarinksa postane negativan na virus SARS-CoV-2 (Nayak i sar., 2020).

3.

su vaskularnog i inflamatornog porijekla, -19, teško ih je razlikovati od istih oboljenja nastalih drugom etiologijom ali se povezuje i smatra da j . Više od

su bolesnici muškog spola koji nemaju druge .

okluzija grane retinalne vene (BRVO), okluzija arterije centralis retine (CRAO), okluzija grane retinalne arterije (BRAO), akutna makularna neuroretinopatija (AMN), vitritis, akutna retinal nekroza (Mrittka i sar.,2021).

Okluzija vene centralis retine je jedna od brojnih manifestacija COVID-okluzivnih

oboljenja i primjenom sav

85

angiogafija (FA) i SD-OCT) nije se mogla COVID-19 i non-COVID-19 pacijenata. (Pereira i sar., 2020).

. Okluzija vene centralis retine kao manifestacija COVID-19 infekcije: Pacijent star 52 godine sa

smanjenom vidom oštrinom lijevog oka 10 dana nakon infekcije SARS-CoV-2. (a) Fotografija fundusa koja prikazuje inferiornu okluziju hemiretinalne vene sa superonazalnom okluzijom - fluoresceinski angiogram koji pokazuje prisustvo proširene vijugave vene u donjem i superonazalnom kvadrantu s kasnim fazama koje pokazuju bojenje - fluorescenciju i istjecanje iz zidova krvnog suda (plava

prezentuju kapilarnu okluziju bez perfuzije (Plava strelica). hiperfluorescenciju u kasnim fazama sugeri herentna tomografija koja ilustrira prisustvo seroznog odvajanja makule (naran asta strelica), cistoidni makularni edem, ciste smještene u vanjskom nuklearnom sloju (plava strelica), unutarnjem nuklearnom sloju (crvena strelica) i sloju ganglijskih

(Sheth i sar.,2020).

Kod pacijenata sa teškom slikom COVID–19 infekcije i sistemskim komorbitetima, antikoagulantnu terapiju (Dumitrascu i sar. 2020).

Pacijenti koji su razvili okluziju arter-6, CRP, ferritin, fibrinogen, D – dimer kao rezultat virusne infekcije (Acharya

i sar., 2020; Dumitracsu i sar., 2020).

Kombinovana retinalna arterijsko - jelih od COVID -19 (Mrittka i sar., 2021).

b

c a

86

. Kombinovana okluzija centralne retinalne arterije i vene desnog oka uzrokovane COVID-19:

Pcijentica 32 godine starosti se na iznenadni bezbolni pad vidne oštrine desnog oka, komorbiditeta . vida oštrina desnog oka brojanje prstiju na 50 cm. (a) Fotografija fundusa sa krvarenjem i vijugavi krvni sudovi i -OCT koji pokazuje neurosenzornu ablaciju -refleksijom unutrašnjih slojeva retine. (Mrittika i sar., 2021).

Okluzja krvnih sudova retine se javlja kod 19- -19 iako su na

teškim simptomima bolesti (Invernizzi i sar., 2020; Walinjkar i sar., 2020). ih komorbiteta kod vrlo mladih pacijenata javlja se arterisko – venska retinalna okluzija.

csudovima i Centralna vaskularna gustina je biomarker za mnoga oboljenja kao što su diabetes melitus, Alzheimer – ovu bolest,

a im ima potencijal da postane i -

a (Zapata i sar., 2020).

4. Neuro – -

Neuro – oftalmološke manifestacije se javljaju rijetko a obuhvataju: papiloflebitis, u pupilu i neurogenu ptozu (Mrittika i sar., 2021).

Papiloflebitis je rijetko stanje koje se javlja se a usled COVID-19 infekcije.

a

b

87

4. Papiloflebitis kao manifestacija COVID-19: Pacijent 40 godina starosti razvija pad vidne oštrine na

lijevom oku 6 sedmica nakon blagog oblika COVID-19 infekcije. (a) Fotografija fundusa i (b) retinografija bez crvene boje , vijugavost krvnih sudova i

a i (d) kasna arteriovenska faza FA koja pokazuje diskretno vensko bojenje i curenje (e) OC Kompjuterizovano vidno polje sa blagim centralnim skotomom i blagim do umjerenim porastom slijepe mrlje (Insausti-García i sar., 2020).

- 14 dana nakon blage kli -19 infekcije (Tisade i sar., 2020; Sawalha i sar., 2020).

a b

c d

f e

88

-19: Pacijentica 34 godine starosti

i se na postepeno na desnom oku s bolom pri pokretu oka - tegoba koja traje uazad 7 dana. Iste tegobe je imala na lijevom oku unazad 14 dana, koje su se spontano smirile. Oporavila se od blage infekcije COVID-19 a nakon 14 dana su se pojavili i simptomi. Na pregledu, ne korigovana vidna oštrina na lijevom oku bila je 0.1, a na desnom oku . (a i b) fotografija fundusa i (c i d) prikazivanje slika bez crvene boje (RF) bilateralni edem diska, više na desnom oku (Mrittika i sar., 2021).

5.

Nema puno opisanih orbitalnih oftalmoloških manifestavija uzrokovanih COVID-19 virusnom infekcijom - orbitalna bol i orbitalni celulitis (Mrittika i sar., 2021).

azdravih mladih pacijenata kod kojih j -19 virusom a testiranjem

autoimuna oboljenja i adenovirus, Mumps, EBV, HSV, HZV).

a b

c d

89

Akutni dakrioadenitis koji se javlja sa COVID-19 infekcijom: D 10 godina starosti

je razvila bolno, progresivno oticanje lijevog kapka i otok suzne ijezde istovremeno s blagom infekcijom COVID-19 Martinez i sar., 2021).

6.

Oftalmolog je prvi prijavio virus u Wuhanu, sam se zarazio i završio letalno dok je io pacijenta od glaukoma. Oftalmološke manifestacije su javljanja. Wu i sar. navode kod pacijenata sa teškom

likom COVID-19 infekcije, sa laboratoriskim i upalni parametrima (Wu i sar., 2020).

Na osnovu predpostaviti da izlaganje ih ju mo dovesti do infekcije SAR-CoV-2 virusom (Zhang i sar, 2020).

Teorije o putevima prenosa virusa puteva podrazumjevaju

i ula lijezdu hematogenim putem.

– 2 i TMPRSS2 receptora na konjuktivi i nog tkiva. Prisustvo IgA u suzama igra protektivnu ulogu.

-upotreba hlorokina i hidroksihlorokina (Ali i sar., 2020).

90

7.

Prevalenca oftalmoloških manifestacija kod pacijentima oboljelih od COVID- (Chen i sar., 2020). Uzr veza sa SARS-CoV-2 virusom i oftalmološkim

oboljenjima je hipoteza koju potvrditi i dokazati.

Da li je razlog za razvijanje oboljenja e organizma, da li je virus u stvari pogoršao stanje organizma, da li virus direktno izazivao nerava, krvnih

sudova i drugih struktura ili je odgovoran vlastiti imunološki sistem?. To su samo neka od neodgovorenih pitanja za koje je potrebno provesti na unificiranim metodologijama prikupljanja i obrade podataka.

U svakodnevnom radu sa oftalmološkim pacijentima trebamo uvjek biti na oprezu i razmišljati o eventualnoj infekciji sa COVID-19 virusom,

širenje infekcije.

dijagnosticirati i pokrenuti adekvatno komplikacija i trajni gubitak vida.

Acharya S, Diamond M, Anwar S, Glaser A, Tyagi P. Unique case of central retinal artery occlusion secondary to COVID-19 disease.

Aggarwal K, Agarwal A, Jaiswal N, Dahiya N, Ahuja A, Mahajan S, et al. Ocular surface manifestations of coronavirus disease 2019 (COVID-19): A systematic review and meta-analysis. PloS One 2020;15:e0241661.

Ali MJ. The SARS-CoV-2, tears, and ocular surface debate: What we know and what we need to know. Indian J Ophthalmol -6.

Atum M, Boz AA, Çak r B, Karabay O, Köro lu M, tl A, et al. Evaluation of conjunctival swab PCR results in patients with SARS-CoV-2 infection. Ocul Immunol Inflamm 2020 -

Chen L, Deng C, Chen X, Zhang X, Chen B, Yu H, et al. Ocular manifestations and clinical characteristics of 535 cases of COVID 19 in Wuhan, China: A cross sectional study. Acta Ophthalmol -9.

Chen L, Liu M, Zhang Z, Qiao K, Huang T, Chen M, et al. Ocular manifestations of a hospitalised patient with confirmed 2019 novel -51.

Dumitrascu OM, Volod O, Bose S, Wang Y, Biousse V, Lyden PD. Acute ophthalmic artery occlusion in a COVID-19 patient on

Guan WJ, Ni ZY, Hu Y, Liang WH, Ou CQ, He JX, et al. Clinical characteristics of coronavirus disease 2019 in China. N Engl J Med -20.

Hong N, Yu W, Xia J, Shen Y, Yap M, Han W. Evaluation of ocular symptoms and tropism of SARS CoV 2 in patients confirmed with COVID -55.

Insausti-García A, Reche-Sainz JA, Ruiz-Arranz C, Vázquez ÁL, Ferro-Osuna M. Papillophlebitis in a COVID-19 patient: Inflammation and hypercoagulable state. Eur J Ophthalmol 2020;1120672120947591. doi: 10.1177/1120672120947591.

91

Invernizzi A, Pellegrini M, Messenio D, Cereda M, Olivieri P, Brambilla AM, et al. Impending central retinal vein occlusion in a patient with coronavirus disease 2019 (COVID-19). Ocul Immunol -2.

Karimi S, Arabi A, Shahraki T, Safi S. Detection of severe acute respiratory syndrome Coronavirus-2 in the tears of patients with Coronavirus disease 2019. Eye 2020;34:1220-3.

Lan QQ, Zeng SM, Liao X, Xu F, Qi H, Li M. Screening for novel coronavirus related conjunctivitis among the patients with corona virus disease-19. [Zhonghua yan ke za zhi] Chin J Ophthalmol 2020;56:E009.

Martínez Díaz M, Copete Piqueras S, Blanco Marchite C, Vahdani K. Acute dacryoadenitis in a patient with SARS-CoV-2 infection. Orbit 2021:1-

Meduri A, Oliverio GW, Mancuso G, Giuffrida A, Guarneri C, Rullo EV, et al. Ocular surface manifestation of COVID-19 and tear film analysis. Sci Rep 2020;10:1-7.

Nayak B, Poddar C, Panigrahi MK, Tripathy S, Mishra B. Late manifestation of follicular conjunctivitis in ventilated patient following COVID- -7.

Pereira LA, Soares LCM, Nascimento PA, et al Retinal findings in hospitalised patients with severe COVID-19 British Journal of Ophthalmology Published Online First: 16 October 2020. doi: 10.1136/bjophthalmol-2020-317576.

Sawalha K, Adeodokun S, Kamoga GR. COVID-19-induced acute bilateral optic neuritis. J Investig Med High

Seah IY, Anderson DE, Kang AE, Wang L, Rao P, Young BE, et al. Assessing viral shedding and infectivity of tears in coronavirus disease 2019 (COVID-19) patients. Ophthalmology 2020;127:977-9.

Sindhuja K, Lomi N, Asif MI, Tandon R. Clinical profile and prevalence of conjunctivitis in mild COVID-19 patients in a tertiary care COVID-19 hospital: A retrospective cross-sectional study. Indian J Ophthalmol -50.

Tisdale AK, Chwalisz BK. Neuro-ophthalmic manifestations of coronavirus disease 19. Curr Opin Ophthalmol -94.

Walinjkar JA, Makhija SC, Sharma HR, Morekar SR, Natarajan S. Central retinal vein occlusion with COVID- -4.

Wu P, Duan F, Luo C, Liu Q, Qu X, Liang L, et al. Characteristics of ocular findings of patients with coronavirus disease 2019 (COVID-19) in Hubei Province, -

Xia J, Tong J, Liu M, Shen Y, Guo D. Evaluation of coronavirus in tears and conjunctival secretions of patients with SARS CoV -94.

Zapata MÁ, García SB, Sánchez A, Falcó A, Otero-Romero S, Arcos G, et al. Retinal microvascular abnormalities in patients after COVID-19 depending on disease severity. Br J Ophthalmol 2020;bjophthalmol-2020-317953. doi: 10.1136/ bjophthalmol-2020-317953.

Zhang X, Chen X, Chen L, Deng C, Zou X, Liu W, et al. The evidence of SARS-CoV-2 infection on ocular -2.

Zhou Y, Duan C, Zeng Y, Tong Y, Nie Y, Yang Y, et al. Ocular findings and proportion with conjunctival SARS-COV-2 in COVID- -3.

Zhou Y, Zeng Y, Tong Y, Chen C. Ophthalmologic evidence against the interpersonal transmission of 2019 novel coronavirus through conjunctiva. MedRxiv 2020. doi: 10.1101/2020.02.11.20021956.

92

Doc. dr. 1 UDK 578.834:616-053.9 Silvija Hinek, mag. act. soc.2

DOBI -

19

Posljedice pandemije COVID-19 imaju

domovima za .

-om 19 a

-a

djelovanja . -19

--

-

- -19

measures aimed and

diseases users in elderly and

Keywords: - -

COVID 19

-u .

COVID- m

S-CoV-

a -a 19 1 Upravni odjel -

- [email protected] [email protected] 2 -

93

poj 5

-19 ne zna z

COVID-a

no

domova

-

--

za 770 ma je zaposleno Korisnici domova

.

a je pojave COVID-19 u

-19 rizici sveli na minimum.

za vrijeme izvrs-a 19.

je pod - i poduzimanja mjera

. Cilj rada je

o

-19. o H 2

.

-

-

o

su donosili

Prema Oxford COVID-19 government response tracker

94

-19. Pojavom virusa u

m -

- Preporuku postupanja u ustanovama socijalne skrbi u

ID-

Naputak o postupanju u ustanovama socijalne skrbi

(

- - Uputu za poslodavce i radnike vezano uz nCoV bolesti (COVID-19).

. -03.03.2020. Hr

-CoV-2 za osobe s kroni su navedene

. -

(

-se

ulazilo (

--19) u

-19.03.2020. donijelo je Odluku

epidemije bolesti COVID-19 uzrokovane -CoV-

-ziranje rada (

- donijelo je

(

95

- po

-19 (

-COVID -

zaraze virusom COVID-19.

socijalne izolacije Osim

--

-Term Care -

- - d u

-

- -

risnicima doma

a s

-dnevnu izolaci -CoV-2.

-CoV- -dnevnu samoizolac no

96

-CoV-

COVID-19 -

Odluka COVID-

i suzbijanje epidemije COVID-

-

COVID-19

- nove u sustavu socijalne skrbi i suzbijanja epidemije COVID-

odnose na

najmanje

--CoV-

par -dnevne

-29.05.2020. je nove epidemije COVID-

- -

I

-19

- epidemije COVID-

97

zarazili. Odlasci u

- io je epidemije COVID- taja u sustavu socijalne skrbi

. -dnevne

- suzbijanje epidemije bolesti COVID- u

--

COVID- - suzbijanje epidemije bolesti COVID- u

vanja idemije COVID-

- Upute za i suzbijanje epidemije COVID-

-

domovima

COVID-a 19 - napravljena je

98

01.05.2020.-31.12.2020. Analizirani su podaci 3 doma -

prema 2020.-31.12.2020.

Domovi za starije i

-

Broj

COVID-19

Broj

Broj

COVID-19

Broj

Broj

COVID -19

Dom za starije i

320 3% 2,14% 5,1% 2,05% 3,59%

Dom za starije i

235 0,35% 5,9% 0,8% 1,67% 1,15%

Dom za starije i

164 2, 43% 1,1 % 0,37% 0,95% 0,88%

719 1,77% 3,05% 2,09% 1,56% 1,87%

Iz T 719

- -19

laciji -19

samoizolaciji j -

d

-19 za

. -

mova ovisila je -

- -

99

-

-19 (20.04.-20.05.2020.)

(20.04.-20.05.2020.)

Ukupan brojnadzora

Broj nadzora uobiteljskim

domovima/ustanovamasocijalne

skrbi/udrugama

Broj nadzora uudomiteljskim

obiteljima

Ukupno 504 248 256

504248 256

Broj objekatapod nadzorom

Broj objekata snepravilnostima

Ukupan brojnepravilnosti

Ukupno 87 34 84

87

34

84

100

COVID-

u

- . COVID-19

-

--

se odnosile

.

pridonosi

u

-

0 2 4 6 8 10 12 14 16

Organizacija rada

Evidencija

Dozatori

Kupovina

Protokol na ulazu

Protokol postupanja kod sumnje na COVID-19

02

922

11

29

157

1213

05

4

101

„Što/tko Vam je u periodu zatvorenosti najviše pomagao i na

Slijedom u -

i

-19 ne

daljnje

-om a

pridonosi

u

pandemije COVID-19.

1. O . COVID--

-13. 2. . . i S. -

2017–

3. - -zarazne- -najnovije-

. . - T

-1207. 5.

- -vazne- 6. -

-259. 7. -

- ord-covid-19- -

102

response-

H. A. i S. N.

disease (COVID- n press. 9. -

1-25. 10. 11.

- -Disciplinary

12. 13. -

-19. ase 2019 (COVID- -

- -r - -51-covid- .

15. .

Strategic Communication 12 -505. 16.

-505. 17. i

Coronavirus Disease 2019 (COVID- -29.

103

104

Dr. 1 UDK 578.834:618.1-055.2(497.6 TUZLA)

TUZLANSKOM KANTONU ZA VRIJEME PANDEMIJE VIRUSOM COVID -19

Abstrakt

-

-

-

Abstract

-

-Key words:

- 1 –

105

-

-19.

-

.

1)

-19.

-

,

2) Ispitanice i metodologija rada

106

3) Demografske karakteristike ispitanika

Frequency Percent Valid Percent Cumulative

Percent

Valid Od 18 do 24 117 44.2 44.2 44.2

Od 25 do 35 87 32.8 32.8 77.0

Od 36 do 41 35 13.2 13.2 90.2

Od 42 do 50 17 6.4 6.4 96.6

Više od 51 9 3.4 3.4 100.0

Total 265 100.0 100.0

2 MODELING THE MANAGEMENT PROCESS IN THE FUNCTION OF long-term GOAL fulfillment IN CROATIAN companies“, NOTITIA –

107

Frequenc

y

Percent Valid

Percent

Cumulative

Percent

Vali

d

Osnovno obrazovanje 16 6.0 6.0 6.0

SSS 195 73.6 73.6 79.6

Nezavršenu VSS 22 8.3 8.3 87.9

VSS, maisterij ili doktorat 32 12.1 12.1 100.0

Total 265 100.0 100.0

Frequen

cy

Percent Valid

Percent

Cumulative

Percent

Vali

d

Grad 92 34.7 34.7 34.7

Prigradsko naselje 58 21.9 21.9 56.6

Selo 111 41.9 41.9 98.5

Trenutno sam ovdje na

gostovanju ili radu

4 1.5 1.5 100.0

Total 265 100.0 100.0

108

4)

-


Percent

Valid Nije mi trebao pregled

ginekologa

22 8.3 8.3 8.3

ginekologa

128 48.3 48.3 56.6

ginekologa

71 26.8 26.8 83.4

ginekologa kada mi je bilo

potrebno

44 16.6 16.6 100.0

Total 265 100.0 100.0

-

109

N Minimum Maximum Mean Std. Deviation

Informacije koju ste dobivali

korištenjem usluga

zdravstvenog sistema

265 1.00 5.00 2.3509 1.08076


korištenjem usluga od svoga

ginekologa

265 3.00 5.00 3.9547 .53462


korištenjem usluga sa

265 2.00 5.00 3.2415 .78466

Epidemioloških mijera

poduzetih u zdravstvenim

ustanovama

265 1.00 4.00 2.1057 .68822

poduzetih u Vašoj zajednici

265 1.00 4.00 2.2038 .81880

Valid N (listwise) 265

-

-

-

-

110

-


Percent

Valid

ustanova

44 16.6 16.6 16.6

U potpunosti pacijent 211 79.6 79.6 96.2

U potpunosti zdravstvena

ustanova

10 3.8 3.8 100.0

Total 265 100.0 100.0

111


Percent

Valid Dezinfekcija ruku 4 1.5 1.5 1.5

Zaštitna maska 168 63.4 63.4 64.9

I jedno i drugo 91 34.3 34.3 99.2

Ništa od navedenog 2 .8 .8 100.0

Total 265 100.0 100.0

112


babica i/ili medicinskih

sestara

265 1.00 5.00 3.9434 .95376

Babice i/ili medicinske sestre

su predano i odgovorno radile

svoj posao

265 3.00 5.00 4.2075 .68420

ginekologa

265 2.00 5.00 3.6189 .68674

Ginekolozi su radili preadano

i odgovorno svoj posao

265 3.00 5.00 4.2679 .52215

Mogla sam imati osobu u

pratnji dok sam bila na

pregledu

265 1.00 4.00 1.9434 .76414



Na peijemu mi je izmerena

tjelesna temperatura i

popunila sam epidemiološki

upitnik za prijem pacijenta u

doba Pandemije Covid-19

265 3.00 5.00 4.2340 .50563

265 3.00 5.00 4.0415 .51692

265 2.00 4.00 3.1208 .64000

U toaletu je bio sapun i

dezinfekciono sredstvo za

ruke, toalet papir

265 3.00 5.00 4.2340 .50563

Toaleti su se redovito i

temeljito

265 2.00 5.00 3.3887 .63055


113

–


Ocijenite informaciju od

strane zdravstvenih

uposlenika ginekološko-

Covid-19 i uticaju infekcije sa

Covid-19 na Vaše

zdravstveno stanje

265 1.00 5.00 3.4264 1.06390


–


zdravstveno osoblje prema

meni odnosi sa punim

poštovanjem

265 2.00 5.00 3.6189 .98570

diskriminirano

265 1.00 5.00 2.4038 .80669

Zdravstveno osoblje me

informisalo o tome šta se radi i

koje se mjere poduzimaju u

Covid – 19

265 1.00 4.00 2.4377 .84661

114

moja privatnost i intima

265 3.00 5.00 4.5038 .48849

poduzetih epidemioloških

mijera

265 2.00 4.00 2.8453 .67604


-

-

-

- –

-

-19


Percent

Valid Da 165 62.3 62.3 62.3

Ne 65 24.5 24.5 86.8

Nisam razmišljala o tome 35 13.2 13.2 100.0

Total 265 100.0 100.0

–

115


Percent

Valid Toga što me je bilo strah od

prenosa zaraze Corona virusa

113 42.6 42.6 42.6

Nisam imala zaštitnu opremu

koju je propisala zdravstvena

ustanova

38 14.3 14.3 57.0

Toga što sam bila

neinformisana/slabo

kod ginekologa u doba

Pandemije Covid-19

66 24.9 24.9 81.9

Nezainteresovanosti pacijnata

48 18.1 18.1 100.0

Total 265 100.0 100.0

-

116

-19

Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent

Valid Da 83 31.3 31.3 31.3

Ne 182 68.7 68.7 100.0

Total 265 100.0 100.0

Frequency Percent Valid Percent Cumulative Percent

Valid Da 75 28.3 28.3 28.3

Ne 190 71.7 71.7 100.0

Total 265 100.0 100.0

117

5)

-

118

6)

-

-

-

7)

- --

-19- - --

-- -

119

120

Sanja Kanisek1 UDK 616.98:578.834 2

PREVENCIJA I KONTROLA INFEKCIJA U PRIMARNOJ

ZDRAVSTVENOJ ZAŠTITI TIJEKOM PANDEMIJE COVID-19

Pandemija COVID-19 predstavlja poseban izazov zdravstvenim sustavima cijelog svijeta s ciljem

odobnog

-venoj zaštiti (PZZ)

Potreba

ZZ COVID-

prevencija -19

INFECTION PREVENTION AND CONTROL IN PRIMARY HEALTH CARE DURING THE COVID-19 PANDEMIC

Summary

-19 pandemic pos

in -

t precondition eentire to reorganize in PHC recognize opportunities

- Focusing on m

: -19

1 -

2 Do -

121

COVID 19 –izazov

‘Ništa nas ne smije iznenaditi‘ su (1) pandemija COVID-19 je

iznenadila i osvjetlila tava na globalnoj razini te (2)

Pandemija COVID-

i poboljšanja pristupa osnovnim zdravstvenim uslugama

radne snage (pro i te nepravilnom raspodjelom i potreba i vještina

izbijanja bolesti potreba za

-opreme (3) Infekcije p (IPZS)

Prevencija šustanovama povezane sa zdravstvenom ne

smanjenja U jedan od prioriteta zdravstv je

predstavlja globalnu prijetnju odnosno bolest COVID-19 (4) Izraz „ “ cije povezane s

(nas zdravstvene nastale

obe i sl ) i to ne samo u pacijenata zdravs pacijenti

vst

zaštitu (5) Primarna zdravstvena zaštita (PZZ) ne zdravstvenog sustava te rješava 80- (6) pandemije COVID- i PZZ

organizacija COVID- i de za uzimanje bri -cov- zdravstvene

pacijenata u samoizolaciji i na COVID-19 te provedbu cjepljenja a

(primjerice

zdravstvene demije COVID-19 domovi zdravlja su postali nositelji organizacije i

broj

122

pri Domovima zdravlja nesrazmjerno manji u odnosu na broj ordinacija

revencije i kontrole infekcija?

Prevenci

u pacijenata i Niti

prevencije i (PIKI) na nacionalnoj razini i na razini zdravstvene ustanove na popisu je

) 100 osnovn (7) programe PIKI-a mogu utjecati na

i pacijenata te zdravstvenom sustavu i one

PIKI se ne odnosi samo na jednu ono se odnosi na sve vrste djelatnosti zdravstvenog sustava

„nevidljive“ ali (4)

Provedba 8 PIKI-manjenja i

PIKI-a treba vremena PIKI-a su: program za PIKIs ;

izvidi (auditi) opt (4)

PIKI-a - na nacionalnoj razini i na razini zdr epidemije Pri

mjerama

prevencije za COVID- m OZO i trenirati potrebne sigurnosne mjere zajednici (3)

obzirom da pacijenti i zdravstveni radnici zdravstvene u

PZZ Prevencija i kontrola -

je s

e za provedbu PIKI na razini

a

Zagrebu u

za zdravstvene

a

i odlaganje predmeta ili prolijevanja pred

123

standardne i dodatne mjere prevencije prijenosa patogena

pisane jednostavnim jezostima i uvjetima provedbe u Domu zdravlja

preglednost sustava zdravstvene ustanove

za

sve ili zaraznim materij za sve

osnovnim

(audita)

tjedna) s

je

-19

i dentalne

PZZ i pojedinim djelatnostima su rtala te objavljenje na internet

stranici (9) -19

pozitivnim-19

s COVID-19 pozitivnim osobama te u

video o a pravilno i

zdravstveni radnici bi potpisali izjavu o završenoj te Prilog 1. Kontrolna lista- OZO- COVID-19 Ime i prezime: Datum:

KONTROLNA LISTA- - COVID-19

1 postavlje T N

2 3

4

5 6 7

124

8

9 Provjeriti dostupno

10 11 12

13

14

15 16 17 18 Provjeriti na ogle 19

20

jednu uzicu -

ju (u oba

21

22 a

23

te ponoviti test

24 25 26 27 28 29 30 31 32

- -N KONTROLNA LISTA- SKIDANJE OZO- COVID-19

1

ad

T N

2 3 4 5 6 Utrl

125

7

8 o

9 Ka

10

11

12 nte za zarazni otpad

13

14 15

16

17

18 19 20 21 22

23

24 25 Potpis edu Prilog 2. -19

-

s

126

- analima)

-3 puta

epidemije COVID-

-

Zašt

iji i COVID- -

dan radi npu samoizolaciji i

COVID-19 pozitivni ti jedno zbog s ciljem

Napomena:

posjeta - provjera i organizacija

-19

-

samoizolaciji ili COVID- (putem e- acije

127

samoizolaciji ili COVID-

transpo -

-

danu (pacijenti u samoizolaciji ili COVID--

Napomena: pripremu

- priprema pribora i OZO

a odlaganja i transporta do baze (zdravstvene stanice)

– - - - poloziti

-

- -19

Napomena

i

128

Pripremi

Po završenom

površine OZO u trajanju od minimalno 10 min prije njezi

- pacijenti u samoizolaciji i COVID-19 pozitivni

-

-

„ laciji ili COVID-19 pozitivnom pacijenta

otpada nastalog

129

Po završe

vr

ostavlja u domu pacjenta

n

dodirivati

samoizolaciji ili COVID-19 pozitivnom

Odloziti v

COVID-

samoizolaciji ili COVID-19 pozitivnom

avica

8

130

oprati na minimalno C

-

Pandemija COVID - je zdravstvenim sustavima na svim razinama

t

LITERATURA:

I danas nam treba razmišljanje ‘Ništa nas ne smije iznenaditi‘ -i- - -danas-nam-treba-razmisljanje-nista-

nas-ne-smije-iznenaditi-98106 -

COVID- -2019-nCoV-HCF_assessment-IPC- 25 2 COVID-19 pandemic response no na adresi:

4(IPC) programmes -

-

6. -56

Datum pri

- Dostupno na

adresi: -za-rad-u-domovima-zdravlja- -pandemije-covid-

131

132

1 UDK 614.253.89:578.834

2

- 19

U

-

-

–

-19

- 1 - 2 -

133

--

-

-

: COVID-

1.

--19

-

-

134

-

-

-

-

-

-

- -

--

-

2.

135

3.

- - - - - -

4.

35.354,44

136

-

9

1

137

1

9

1

9 11 1

138

1

62 37 29 3

5.

-

-

139

-

140

6.

-

-

-

-

-

141

7.

-

- - -- - - - - - - - - - - -

-

-

-

- - - - - - -

- - - - - - - - -

-

- - - - - - -

- -- - -

-

- --

- -

--

142

1 UDK 796.1.012.1:615.82).84 1 Originaln

2

MOTIVI ZA BAVLJENJE FITNESSOM KAO OBLIKOM KINEZIOLOŠKO REKREATIVNE AKTIVNOSTI

Apstrakt

ra – 45

-

–

1

1

2

MOTIVES FOR ENGAGING FITNESS AS A FORM OF KINESIOLOGICAL RECREATIONAL ACTIVITIES

Abstract

143

f

-

-

UVOD

ormi

Fitness –

144

METODE

Uzorak ispitanika

– 45

-

-

?

-

145

-

REZULTATI I DISKUSIJA

–

010203040506070

M

36.25

7063.75

30 20-30 min

30-60 min

60 min i više

Grafikon 1.

- -

Grafikon 2.

146

–

ivnim

Grafikon 3.

- -

i

- -

- a

147

Grafikon 4. –

orne na

–

Grafikon 5.

148

Grafikon 6.

asno -

-

-

-

Grafikon 7.

149

-

- vara

- –

02468

1012141618

18-23 24-28 29-33 34-38 39-45

1012

17

9

2

78

6

3 445 5

2

6

nije mi bitna

bitna mi je

jako mi je bitna

Grafikon 8.

Grafikon 9.

- - -

150

-

Grafikon 10.

–

–

151

LITERATURA

1. 2.

3.

4. Uvod u kineziološku rekreaciju

5. 6.

– 7.

fi 8.

-

9.

10.

11. - -

12.

–

152

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19. -

20.

21. 22.

23.

153

154

Prof. 1 UDK 578.834:796-057.874 Doc. 2 Dr. sc. Esved Vele3

UTICAJ PANDEMIJE COVID -19 NA ZDRAVSTVENI STATUS I

i a na

Prof.dr. Izudin Tanovic Doc.dr

-19 (CORONA VIRUSA) PANDEMIC ON

1 F 2 3

155

Uvod

, usmjeren ( ,2021)

andemija COIVD- zdravlja

ljudi,

au

:

(

), nedovoljne

e

ne

–

osnov i ,

156

Ovo -

-

1 je izvršeno

n (sloja) , odnosno :

----------------------------------------- 150 ---------------------------------------------------- 150 -------------------------------------------- 50

: s

, u

-

12 % 19 11 6 %

157

22 % z

rom

12,2 %

5 9 15,6 %

9,6 11,0 %

1 %

%

158

ne dvije 16,5 1,0 %

% 1,0 %

29,2 % 1,1 %

9 % 12 %

9

159

z

,2 , % ,

Da li je

19, ,2 10,0 %

%

,1 1 %

22,9 21,1 % 0,0

9,0 % 0,0

ne dvije

160

9,2 %

% 0,5 %

19,9 % ,0 %

0 % is 11,2 12 %

obrazovanju 0 % is 21,0 15,0 %

Da li se ova

% is

161

21,0 o %

% is 15,0 %

:

19,0 % is 19,2 0,0 %

:

9,0 % is 16,2 %

9,0 % is 16,2 %

Da li

0,0 % is 11,0 %

-

56,0 % is 21,0

162

0,0 %

line

2,0 % is 5,9 % 0,0 %

ine

% is 69,0 5,9 0,0 %

2,0 % is 56,0 5,0 ovorom 0,0 %

? 0,0 % is 0,0 %

-em on

163

-

9- -19 u

i

- –

164

Prof. 1 UDK 373.1:364.65-056.36 Mr. Mirza Kabil2

3

EFEKTI PRIMJENE INDIVIDUALNIH PROGRAMA RADA NA SA

a

67

i

za

i

a

Klj :

1

Mr. Mirza Kabil2

Mr. 3

EFFECTS OF APPLICATION OF INDIVIDUAL WORK PROGRAMS ON IMPROVING THE SPECIFIC MOTOR STATUS OF CHILDREN WITH

DIFFERENT DEVELOPMENTAL DISABILITIES

-

1

3

165

Keywords:

Uvod

-a i

i

)

Ovo a

; ; ;

-

166

sa

67 :

35

: -

- -

- - -

- - Š , -

- -

-

-

3.

167

–

s (

-

–

- -

-

6 6

š za za

3

3

– -

–

Na –

168

– - i -

– - –

3

– – Š

–

-

3 - - - - - - - -

- - - - - - - - -

- - - - - - - - -

27,6612 19,262

3 17,598 13,191

169

5

– -

- –

5

– – -

– - -

- – –

va

s i

i

3 - - - - - - - - -

- - - - - -

- - - - - - - -

170

-

6

6

–

- -

-

7

3

– i –

171

- O- –

- –

– - i Š –

-

6

š za

za

3 - - - - - - -

- - - - - -

- - -

172

3

Š – –

-

:

– – –

– -

F

3 - - - - - - - 335 - - - - - - - -

173

-

5.

– -ta –

174

1 UDK 616.98:796.1 1 Pregledni rad

1

UTICAJ COVID-19 SREDINAMA

Sport je glavni faktor ekonomskog i socijalnog razvoja. Društvo prepoznaje ulogu

koji se kroz doprinos sportu u smislu

kod muškog dela populacije a i mladihpojedinaca i zajednica koje su marginalizovane u sistem sporta. Situacija oko pandemije je uzrokovala izolaciju kretan

posledicima po psiho- je ”lock sprovedena je anketa koja je konstruisana i postavljena na GooogleForm-u. Razlog

za to je i nemerljiv jdoprinos zdravlju nacije putem prevencije a i socijalne inkluzij . K -19 Abstract Sport is a major factor in economic and social development. Society recognizes the role of an

terms of involving people in various physical activities. Particular emphasis has recently

communities who are marginalized in the sports system. The situation around the pandemic caused the isolation of the movement of citwhich caused a lack of movement with all its consequences for the psycho-physical status of individuals.A survey was conducted and designed on Google.

d social inclusion of people through inclusion in various

Keywords: -19

C

O -19 proširila se na gotovo sve zemlje sveta.

e

-19 je postavio i pred svet sporta -19 smanjuje od kretanja koja je neosporna marginalizovane ili osetljive grupe

.

1

175

ila kao i sistemu UN-pandemije i šire a se rizik zaraze svede na minimum.

-

Introduction Sport is a major cont

and

-19 pandemic has spread to almost all countries of the world. Social and

-19 has orld and to physical activity and well-

ll as to support physical

METOD RADA I UZORAK ISPITANIKA

-rekreativne -ispitanima od 18 do 54 godine i stepena ne/zadovoljstva u periodu Pandemije.

stavova.Po završenom anketiranju Anketa se postavlja automatski na GoogleForm platformi.

Uticaj COVID-

-

godišnje. vidi sliku 1.

-

l

dok pokušavaju da ostanu u formi kod ku e i rizikuju da ne

176

kohesportistima što dovodi do ve

nosti za

poruku za i ljude da

kod ku e ako se ne ose

a socijalna

-s

-

vremenima soc -pitanja

milijardama USD $

Profesionalni sport,amaterski sport,klubovi i teretane i infrastruktura sporta,te ugostiteljske usluge i kladionice povezane sa sportom.

177

-

-

emije do danas.

U uzorku ispitanika koji su Anketirani preko Google Form-

178

Slika 5. zaposlenj

zastupljene.

179

-

-

uznemiraenosti.

180

-

181

Slika 11. vreme u samoizolaciji

nešto manje

su vremena proveli u izolaciji.

-19

pristup pandemiji.

182

ortom

sportsko -rekreativnim aktivnostima.

183

aktivnostima.

184

Slika 17.Uspeh u sportu -rekrativnim

aktivnostima.

185

.

186

- -19 mera

više od dva puta nedeljno.

187

-19 mera

188

Analiza uticaja COVID - zajednici

njihovih roditelja i prijatelja kojima su prosledili Anketu. P

što je i opravd

slika 5.

- u slici 6..

sa partnerima i uglavnom su zaposleni. PROMENE UZROKOVANE MERAMA PROTIV PANDEMIJE

-19 u

Slika 8. -

-19 sada

a

189

-19

propisanih anti - -19 mera.

-

-

-

ispitanika koji

Slika 17. Uspeh u sportu se odnosi na individualne sporto

Slika 18

ispitanika.

godina istog t

. zadovoljstvo statusom u sportu ove godine

190

-19

profesionalcima.

cija treniranja tokom COVID-19 mera

-

Slika 24.Promena sporta usled pandemije?

ostalo aktivno.

-fakultetskog ili

- -19. Promene uzrokovane merama protiv pandemije: na osnovu ankete smo utvrdili prisutnost

-

-

Rang sportista

-

191

-e godine imaju trenere

da promeni

anketa i potvrdila.

--

-19

– - - -5

–

professional sport recommence safely du -–

- -

pathogen – - -19:

-

157–

497–

-19. –

192

- 1 UDK 612.015:618.19-006.6-07

2

3

P

Karcinom . Karcinom

da

kancera.

-Ana

Summary

ancer

bre

1 2 3

193

1. UVOD

.

karcinomi .

-a. o

- -

kao i d

194

2.

-

i

-8 C. j

3.

dojke.

dojke

- -

Tabela 1:

.

i

195

dojke.

- - -

P

Tabela 2:

-

-

-

-

-

men. –8.

–

8.

196

-

88 –

- -

–

-

in Cancer -

-

-

-

-8

-

-

- -

-

-

-

-

197

-

-

Cancer

-

- .

198

Barbara Ebling1 UDK 614.253.89:616-083 2

ISKUSTVA PALIJATIVNE SKRBI U OBITELJSKOJ MEDICINI

tine i broj

kol

kont

ava na

EXPERIENCES OF PALLIATIVE CARE IN FAMILY MEDICINE

Summary

/

/

/

a /

/

199

:

a

200

boli i

knjizi-

na

-

201

-

OBRADA PODATAKA

-

Tablica 1.

naselja N N N

Prosjek

202

izrazito slaganje slaganje neslaganje izrazito neslaganje

Tablica 2.

naselja N N N

se

ena za takve bolesnike

-

203

Tablica 3.

naselja N N N

204

Tablica 4.

naselja N N N

sanitetskog

205

Tablica 5.

naselja N N N

206

Tablica 6. i

naselja N N N

207

Tablica 7.

naselja N N N

- - - - - -

RASPRAVA

sijek

208

i onoliko

-

-

209

- -

„

-

210

tivne

LITERATURA

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

ja

-

-

211

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-to- -

--

-

-

212

-

-

-

-

-

-

-

-

- -

-

-

-

-

-

-

--

Persoli-

213

-

- -

P -gres

--

s

-

-

-

- - -

214

Doc. dr. Edin Kaletovic1 UDK 616.314:613.84 Origi

STATUS ZUBA I ORALNIH SLUZNICA KOD NIKOTINSKIH PACIJENATA

Prema definiciji, Svjetske zdravstvene organizacije, zdravlje se definiše“ kao stanje potpunog

zdravlje je dio zdravlja i nezamjenljivo je nja vezana za usnu šupljinu

Dokazano je, da

je prospektivno istrazivanje

Analizirali smo uticaj konzumiranja nikotina prema spolu, godinama, zanimanju, školskoj spremi kao i uticaj nikotina na oblik zuba, boju

oralno zdravlje, nikotin, zdravlje

STATUS OF TEETH AND ORAL MUCOSA IN NICOTINE PATIENTS Abstract

mental and social well- is

s well aproven

s

, as if

Keywords:

1 Doktor stomatologije

215

1.UVOD

nog blagostanja, a ne samo odsustvo

funkcioniranje zuba i

oralnog zdravlja, koja je usvojena u Poljskoj- lno zdravlje je višestruko i i govora, osmi

u izraza lica s povjerenjem i bez boli, nelagode i bolesti kraniofacijalnog kompleksa (1).

ljenja usta, upalni procesi u i oko zuba, gubitak zuba znatno mogu uticati na sam

zaštite zuba (2). (3).

--kulturne determinante kao što su loši

ivotni uslovi; nisko obrazovanje; nedostatak tradicija, vjerovanja i kulture u podršku oralnom

ijentisane prema primarnoj zdravstvenoj -

ana i pretjerana

društva,

potrebe i i biti finansijski dostupne,

ralnog zdravlja u nacionalne zdravstvene programe uz promicanje zdravlja i zdravstvenu edukaciju (4).

216

5).

6 )u promjenama boje ili

tkiva, leukoplakie, parodontalna oboljenja, ispadanje zuba, resorptivne promjene na alveolarnim

nacionalna društva i stomatolozi danas se bave programima borbe protiv pušenja, ukazivanjem na štetno djelovanj

pušenju bi danas trebao biti temeljni dio stomatološkog tima i svakog programa preventivne prakse (7). zakonski uvele zabrane pušenja u javnim ustanovama kao i u zatvorenim

2. ISPITANICI I METODE je bilo

dobrovoljno, sa informiranim

ekonomske generalije o p

3. REZULTATI

GRAFIKON 1 ispitanika, koji su se izjasnili o godinama starosti i konzumiranju ispitanika

godina starosti, zatim preko i samo jedan i

raju cijelu kutiju dnevno, ispitanika

ispitanika ispitanika je iz starosne

ispitanika su izjavili da su prestali

nije bilo (GRAFIKON 2). Analizom konzumiranja na dnevno, ispitanici su grupisani u v

(TABELA1 tanika su izjavila da nikada nisu pušili niti

217

su muškog , i to

spola, dok s , a sa pušenjem,

og spola Testiranje zavisnosti spola ispitanika u odnosu na

GRAFIKON 3

snovnom školom

( TABELA 2). koje se sprovelo u mjestu sa niskim socioekonomskim standardom i prema zanimanju ispitanika, utvrdilo je da

( TABELA 3). opisuje boju koloritet zuba kod pacijenata koji su, odnosno, nisu pušili ili su pak prestali sa konzumiranjem

spitanika su imali

. Testiranjem zavisnosti boje zuba od i razlika u boji

TABELA 4). U narednoj tabeli

Kod ispitanika koj

.

testa

( TABELA 5 ) Da li su postojane mekane i tvrde naslage a o

218

konzumirali do d . Testiranjem postojanja kamenca na zubima

testom, i

testa treba (TABELA 6).

kod ispitanika koji su prestali sa pušenjem i koji ispuše do deset cigara dnevno( TABELA 7 ). Dosljedna

(TABELA 8).

isu nikada

Testiranjem zavisnosti statusa desni od i testom, i

testa treba uzeti uslovno (TABELA 9).

TABELA 10). Loši neugodni

Testiranjem egzistencije kod ispitanika u zavisnosti od intenzitet testom, i

i intenziteta (TABELA

11).

219

Spolna struktura ispitanika

prema godinama starosti

Tabela 1.

nikada nisam

cigareta dnevno

pušim cijelu kutiju cigareta

dnevno

prestao sam sa pušenjem

Br Br Br Br Br

Ukupno

32,0%

68,0%

muški

220

3. prema spolu

Tabela 2.

nikada nisam

iscigareta dnevno

ispušim cijelu


Br Br Br Br Br

nisam išao/la u školu

Ukupno

Tabela 3. zaposlenost ispitanika

nikada nisam

ispušim do

ispušim cijelu


br Br Br Br Br da ne

Ukupno

Tabela 4.

Boja zuba

Ukupno

nikada nisam

is

ispušim cijelu


Bijeli

Kredasto šar

44

10 9 410

214

60

1020304050

cigareta dnevnoprestao sam sa pušenjem

221

Ukupno

Tabela 5.

Ukupno

nikada nisam pušio

ispušim do cigareta

dnevno

ispušim cijelu kutiju cigareta

dnevno


pravilan

nepravilan

Ukupno

Tabela 6. pregleda

Kamenac na zubima

Ukupno

nikada nisam

ispušim do

ispušim cijelu kutiju


ne postoji

postoji

Ukupno

Tabela 7

zubima

Ukupno

nikada nisam

ispušim cijelu


ne postoje

postoje

222

Ukupno

Tabela 8. Struktura morfologije usana

Ukupno

nikada nisam

ispušim do



pravilne

nepravilne

ispucale

Ukupno

Tabela 9. Status desni

Status desni

Ukupno

nikada nisam

ispušim do



23 51,1 7 15,6 10 22,3 5 11,1 45 100.0

Blijede 13 56,5 4 17,4 3 13,0 3 13,0 23 100,0

apaljene 18 58,1 1 3,2 10 32,3 2 6,5 31 100,0

Ukupno 54 54,5 12 12,1 23 23,2 10 10,1 99 100,0

Tabela 10. Uticaj na izgled jezika ispitanika

Izgled jezika

Konzumiranje duhana Ukupno

Br %

nikada nisam pušio

Br

ispušim do



19 63,1 4 12,9 5 16,1 3 9,7 31 100,0

29 50,0 8 13,8 14 24,1 7 12,1 58 100,0

6 60,0 0 0,0 4 40,0 0 0,0 10 100,0

Ukupno 54 54,5 12 12,1 23 23,2 10 10,1 99 100,0

*

Tabela 11 onzum

223

Konzumiranje duhana

Ukupno

nikada nisam pušio

Br

ispušim do



ne postoji 37 56,1 10 15,2 13 19,7 6 9,1 66 100,0

postoji 17 51,5 2 6,1 10 30,3 4 12,1 33 100,0

Ukupno 54 54,5 12 12,1 23 23,2 10 10,1 99 100,0

4.DISKUSIJA

samo odsustvo bolesti

višestruko i ukl i govora, osmiu izraza lica s povjerenjem i bez boli, nelagode i

bo

kao sigurnija alternativa -cigarete su dizajnirane

– da su e-cigarete bolja metoda u odnosu

na zapaljive cigarete (8). ispitanika u da su tri varijable – – bile

potencijalni fakto (9). s procijenjenim

omjerima u – (10). Na pušenje i pokazatelji niskim nivoem obrazovanja više konzumiraju

(11).

imaju r- (12).

(13)

obrazovanjem, d

224

14) . e

.(15). Promjena u b

(16) . Kod ispitanika koji su

koji su konzumirali do deset ili preko dvadeset cigar

koja je izra (17).

Pušenje predstavlj akumuliranim naslagama na zubima je

kao i da izazove , kao stomatologa, koji su u stalnim kontaktima sa

pacijentima, ogleda se u tome da se pacijentima daju pravovremeni savjeti o štetnostima nikotina i ukoliko

mogu, trebali bi da prestanu sa pušenjem kao i da se provode kontinuirane edukacije u svim školskim na

LITERATURA

- -definition-of-oral-

, Stomatološki fakultet ,

https://www.who.int/oral_health/strategies

N -

- -

Tobacco and oral diseases--

.

cross- J Clin Periodontol. – [ ]

Salvi GE, L Periodontol 2000. – [ ]

225

– Bundes-

- -

– –

- life - –

- --

nna, - - -

essional -

BMC Public Health.

226

1 UDK 616.314:612-053.3/.6

Dobrila Regoje2 3

PREVENTIVNE AKTIVNOSTI U SMANJIVANJU KARIOZNIH

PROMJENA KOD ŠKOLSKE DJECE

:

PREVENTIVE ACTIVITIES IN REDUCING CARIES CHILDREN IN

SCHOOL CHILDREN Abstract

-

p

Keywords: Uvod

1 2 3

227

Rasprava

— — —

— — — —

- - - -

denticiji

228

-

-

te da s

- - - - fisura -

–

229

-

230

eroz

m

-

-

-

-

231

-

-

-

-

–

-

-

-

-

- - -–

- - - -

-

232

-

-

- -

- -

-

233

234

1 UDK 616.98:578.834]:551.510.534 Erna 2

OZON KAO DEZINFICIJENS U PANDEMIJI

-

-

Key words:

1.Uvod

1 2 “

235

(O2

–

-

2.

236

na

ozonske rupe. (

237

2

2 1

2

(O1) + (O2) = (O )

-

238

ce

3.

-

239

Cryptosporidium parvum

staph bakterije

an

-

koronavirusa, što bi moglo koristiti bolnicama u dezinfekciji prostorija.

240

4.

- .

- P

241

5. LITERATURA

Letter to the Académie des Sciences in Paris

76 –

Letters 100 (19)

29

7

-

242

UDK 616.98:578.834

PROBLEMI PROCENE KRETANJA EPIDEMIJSKIH

D-

v-

sti ijs-

-19 [1]:

-19

- -

-

-19

243

-a

-

-

j

-

244

-t

-19 -19

- -

-

2

82

245

9

98

99

Ja

246

i

247

-

-19 [9]

248

s

–- - -x

-

-

249

- -

i

– - --x

250

[1] - - [2] - BMJ

- - -

- -- -

[8] - - - -ai- -19- - -

- -

–

- - -

251

252

Goran Popovic1 UDK 578.834:616-071 Goran Djukanovic2

-19

Pandemija virusa Covid- a

se ni

U ovom radu

enarija.

: -

-19

-

-

-

1 2

253

1.

-19. (Internet of Things) se

me

Internet of Medical Things)

[1]. ij

Io Wireless Sensor NetworkWearable Medical Sensors)

virusa Covid- j Io

i

-

i

2. -19

-

n

254

[3]

1. 2. 3.

Body Sensor Network Body Area Wireless Network)

nas je

1. 2. 3. 4. Prenos

gateway domena. d

[4].

1. 2.

-

[5-7]. .

korona v

-19

EEG-( )

255

ERP- Poreme

-

ECG-( )

- ) -

RR-

-

- ( )

- - -

( )

-( )

ni

BP- -

-

- ( )

- (

3.

1.

.

od

a. Smart City)

256

sa

1 EEG 0.35 1.82 2 EEG 0.49 1.82 3 ERP 0.42 1.89 4 EOG 0.525 1.75 5 ECG 0.42 1.75 6 HRM 0.49 1.26 7 LS 0.56 1.26 8 RR 0.875 1.015 9 SM 0.805 1.05

10 SpO2 0.77 1.19 11 T 0.315 1.33 12 T 0.315 1.26 13 MD 0 0.98 14 IMU 0.035 1.05 15 EMG 0.28 0.945 16 BP 0.175 0.175 17 GS 0.14 0.035 18 GSR 0.7 0.175 19 GPS 0.28 0.63

1

4

910

5

7

13 14

2

11

3

68

12

15

16

17

18 19

21

20

1

4

910

5

7

13 14

2

11

3

68

12

15

16

17

18 19

21

20

257

20 STIS 0.735 0.035 21a Sink unutar tijela 0.525 0.91 21b Sink van tijela 40 40

.

. u [8

do [9]. B).

[10]. U CH

(Cluster Head

11].

setup i steady setup

- (1).

otherwise

Gnif

PrP

P

nT

0

)1mod(1)( (1)

steady

steady setup

.

4.

258

B

).

sa 20

van 0.2

se

50. runde

Broj runde

75

. runde (55.

259

3. Broj

4.

260

5.

6.

261

7.

rno

5.

-

262

1. - - - - -- Electronics.

2. G G

Journal of Information Technology and Aplications JITA -41.

3. - - IEEE Access

– 4.

-19. Sensors. 2020;

5. - IEEE Internet Things J.

2018 3810–3822.

J. Med Syst. 2012 –1094.

7. - -- Diagnostics 2020 224.

8. IEEE International Symposium on Circuits and Systems (ISCAS'98) —

9. G G - -

-252 10. G

2016 11.

IEEE Computer Society 33rd Hawaii International Conference on System Sciences (HICSS '00) -

-10.

263

264

Prof. 1 UDK 578.834:004

SOFVERSKI ALATI ZA DETEKCIJU VIRUSA COVID-19

Sa virusom Covid-19 prisiljeni više od jedne godine. Danas sa on raširio na 208 zemalja svijeta i uveliko na globalnu svjetsku i na naš svakodnevni

svijeta se sprovode intezivna za detekciju Covid-19 virusa koja se baziraju na pristupima. U ovom radu na neke od softerskih alata za detekciju Covid-19 virusa.

1. Uvod U trenutku pisanja ovog rada od virusa Covid-19 obolilo je preko 101 milion ljudi i od njega je umrlo preko 2 miliona ljudi. Virus, prvobitno potekao iz Vuhana u Kini se brzo rašio na cijeli svijet

i najviše najrazvijenije zemlje svijeta, poput SAD i Velike Britanije. Svi resursi su što ranijeg otkrivanja bolesti ali i na prevenciju bolesti, tako da su se brojne laboratorije širom svijeta upustile u trku otkrivanja i registrovanja vakcine, kao (prema zajednici) jedinog uspješnog preventivnog metoda koji bi trebao da dovede do iskorjenjivanja bolesti. U ovo , ne medicinskim ap ,

-a ali i i njihove neposredne kontakte kako bi ih što prije

mogli izolovati od ostatka populacije i kako bi na na taj n

2. Upotreba “pametnih” telefona pri nadzoru širenje Covid-19 virusa

Kontrolisanje epidemije zahtijeva intezivan nadzor i dijeljenje podataka ustanova od bolnica pa do Svjetske zdravstvene organizacije (World Health Organization-WHO) kao krovne organizacije Ujedinjenih nacija koja ima zadatak koordinacije zdravstvenih

nju alata koji mogu i olakšati nadzor nad širenjem bolesti. Izuzetna pokrevinsot signalima mobilnih

celelarnih brzu i laku konekciju na Internet uz telefona i brz prenos informacija (slika i podataka). Napredak hardvera: brzina procesiranja, vijek trajanje baterije, kapacitet memorije,

u populaciji, sve elementi koji pogodnim sredstvom i za ovu novu primjenu, nadzor širenja zaraznih bolesti, odnosno Covid-19 virusa u našem

Naravno, od fundamentalne pametnih telefona tehnologije kao što su Bluetooth i GPS. Podatci koji se prikupljaju sa mobilnih telefona se uparuju sa podatcima što nacionalnim i globalnim organizacijama koje se bave brigom o zdravlju da donesu i implementiraju strategije i prevencije širenja bolesti.

U poslednje napredak u integrisanju pametnih telefona i tehnologija. Komponente pametnih telefona (prije svega kamera) se mogu koristiti za

1

265

testova umjesto konvencionalne laboratorijske opreme. Ovi mogu pojednostaviti i tok, automatskim i memorisanjem podataka.

: Primjena pametnih telefona u dijagnostici

U radu 4 je objašnjeno koristiti za detekciju povišene tjelesne temperature, što je jedan od simptoma Corona-19 virusa.

3. za ranu dugo nama i mi se smo morali da naviknemo sa njim. Nakon što brojne

represivne mjere poput potrebnog rastojanja ljudi dovedu do pada broja povratku na fukultete, ljudi na posao, potrebno

ponovno izbijanje epidemije. Za to mogu da se koriste i neke aplikacije zasnovane na dobro poznatim i ranije spomenutim tehnologijama proput Bluetooth-a i GPS-a, koje se mogu koristiti pri ranoj detekciji i izolaciji potencijalno osoba. Napravit pregled nekih od tih aplikacija.

Aplikacija Immuni

Aplikaciju Immuni je razvila Italija. Immuni ima

, .

266

-a ili Applestore-a, (https://www.immuni.italia.it/download.html)

usa.

testirati/izolovati sve osobe XY s kojima je osoba A bila u kontaktu prije nego li

blizini, uz uslov da imaju instaliran Immuni. Kada se osobi A dijagnosticira COVID-19, podaci o

.

e je koristiti Bluettoth aplikaciju, mada bi se

osobe.

Bluetooth ima niz, za ovu svrhu dobrih osobina: udobiv

u kontaktu. Bluettoth se

Postavlja se pitanje sigurnosti i zaštite prikupljenih podataka, a tvorci aplikacije tvrde da je prikupljanje podataka anonimno. S

COVID-19, posebnim nalogom

podatke, dakako, u tom trenutku dobivaju i ovlašteni zdravstveni radnici, .

Android i IoS operativnim sistemima, a smatra se da bi se za postizanje pune efikasnosti aplikacije

Aplikacija

Jedna od najprofstavila u upotrebu vlada Singapura. Prema dostupnim podacima, zasad je koristi manje od petine od

o efikasna.

, .

Corone100m i CoronaMapa

mjestima koja trebaju izbjegavati, .

267

Ai softver

kompanija Landing Al je razvila Ai za nje ljudi koji se nalaze na propisanoj

analizira video snmke sa kamera u realnom vremenu,

: Mjerenje minimalnog dozvoljenog rastojanja

Pix Connect softver

Otkrivanje povišene tj ij varijantama i oblastima. individualno skeniranje kojim se skenira jedna osoba ili skeniranje na bazi

grupe, koje podrazumijeva skeniranje broja ljudi. Za te svrhe koristi se Optris sistem koji se sastoji od infracrvenih kamera velike osjetljivosti na temperaturu kako bi se olakšalo povišene tjelesne temperature, referentni izvor i softver sa predefinisanim planom otkrivanja povišene tjelesne temperature. Zadatak softvera je da izdvoji ljude ša od neke unaprijed definisane,

268

: Postavljanje zadatog temperaturnog opsega

Cilj rada nije bio da se bavi medicinskim tretmanom bolesti, medicinskim metodama otkrivanja i prevencije Covid- Bluetooth-izolovati potenc

Literatura -

2 - 2020 doi:

.

4

https://github.com/immuni-app/immuni-

https://www.intelligentcitieschallenge.eu/tracetogether-mobile-app- -driven-contact-tracing

https://www.smartcitiesworld.net/news/news/south-korea-to-step-up-online-coronavirus-tracking-

269

https://landing.ai/landing-ai-creates-an-ai-tool-to-help-customers-monitor-social-distancing-in-the-workplace/

https://www.optris.com/pix-connect

270

Doc. dr. 1 UDK 656.1:578.834

- 19

Pandemija korona virusa, kao globalni problem, ostavila je (i ostavlja) tragove na sve ljudske djelatnosti, posebno na zdravlje i ekonomiju. Zbog skoro 160 miliona oboljelih lica u svijetu (od kojih je oko 3,3 miliona preminulo), u cilju suzbijanja širenja virusa, svuda u svijetu se uvode posebne

dovodi do smanjenja broja kretanja om radu navedene su neke posljedice pandemije COVID-

Abstract

The corona virus pandemic – the COVID-19, as a global problem, has left (and still leaves) traces on all human activites, especially on health and the economy. Due to almost 160 milion people infected in the world (of whitch about 3,3 milion died), in order to prevent the spread of the virus, all over the world are introduced special measures of prohibiting the movement, isolation and suspension of certain activities, which reduces the number of passenger movements (and quantity of goods). This paper presents some consequences of the COVID-19 pandemic on road traffic.

restrictions, prohibitions, activities, passenger movement, road traffic.

1. Uvod

Pojavom pandemije korona virusa krajem 2019.godine (u Kini) ubrzo je nastao globalni problem u cijelom svijetu . Svjetska zdravstvena organizacija (u daljem tekstu: SZO) je ovu pandemiju nazvala: SARS- -2, a bolest koju ona uzrokuje: -19 („Corona virus Disease“). Do danas je registrovano oko 160 miliona oboljelih lica, od kojih je oko 3,3 miliona preminulo.

, pa smo kao pojedinci u velikoj mjeri neozbiljno shvatili razmjere problema i posljedica. Tokom vremena, a posebno razvojem i drugih

ošenih u cilju smanjenja širenja virusa) i

kultura, zdravstvo,

broja a u vozilima javnog masovnog prevoza

podsjetimo, i taxi prevoz je javni prevoz) – evidentno je smanjenje broja putnika za oko 70 %).

1

271

2. – 19

-19 imalo je negativan uticaj na sve segmente društva i društvenih odnosa, pa tako i na pravo, ekonomiju, turizam, industriju,

, kao i na mnoge druge (sport, obrazovanje, kultura, umjetnost, ...).

-19 (Corona Virus Disease 2019, bolest respiratornjih organa koju izaziva infekcija koronavirusom – -CoV-

premašio sto pedeset hiljada, i više od 6.000 preminulih od

devembra prošle godine (aizvor: Anadolu Agency – AA).

-19 pao je na radnike u zdravstvu, posebno na medicinsko osoblje, sami obolijevaju (i pored svih

saznanja i preduzetih preventivnih mjera).

e na veliki broj

nabavci, posebno respiratora.

anovništva krenulo je s lokalnih nivoa, u zavisnosti od toga kako su u pojedinim dijelovima zemlje

eznih mjera

stanovništva u jednom dijelu dana, , pojedinih objekata kao što su ugostiteljski objekti, fitnes

ejre uzrokovale su brojne probleme u privredi, a posljedica je gubitak posla za mnoge radnike.

za vakcinisanjem prioritetnih skupina-lica.

Procjenjuje se da u uslovima COVID- najmanje 2 miliona vakcina (plus još ispod 100.000 vakcina (uglavnom putem donacija

iz inostranstva), dakle – ispod 2,5% od potrebnog broja.

3. - 19

Drumsk -19 trpi velike posljedice, koje se ogledaju u smanjenom obimu kretanja roba i putnika, odnosno u smanjenom broju putovanja (i smanjeposlovanje – zbog smanjenog prihoda.

Troškovi prevoznika vezani za zaposlene, ali i za vremensku amortizaciju voznog parka su

272

ima) problema u organizaciji i izvršavanju redovnih obaveza – kako prema zaposlenima, tako i prema

pa je upit

do 2 putnika u vozilu, uz obavezne mjere zaštite) prepolovile prihode a

registrovane djelat

nekih problema kretanja, u odnosu na mjere koje su donosili krizni štabovi – kako lokalnih zajednica, .

-

- ), - - -

i testovi kao uslov za prelazak granice, ...).

3.1. prevozne usluge

-19, usljed svih restriktivnih mjera (donešenih u cilju suzbijanja širenja je porastao nivo prevozne usluge.

ja, ali i zabrana), svakako je manji

broj putnika u vozilu omo e prevoze viši nivo usluge, odnosno više or.

mogli birati korisnici, što je i u ovom vidu prevoza za posljedicu imalo viši nivo usluge korisniku.

Ovom prilikom ne polemišemo o posebnim mjerama i uslovima koje je posada ovih vozila morala da

3.2. ezadovoljstvo

-od strane radnika svih djelatnosti, a posebno ugostiteljstva, turizma, pojedinih obrta, ali i javnog prevoza – ra koje su donosili krizni štabovi,

egzistencije i opstanka tih privrednih subjekata.

273

4. O

mije COVID- i u svijetu, nisu

mlji u kojoj se virus pojavio krajem 2019.godine, epidemija COVID-19 brzo stavila pod kontrolu (poznat je primjer izgradnje bolnice, za više hiljada pacijenata, za 5-6 dana)

– što prestavlja zanemarljiv do danas raste, raste i

broj umrlih, a rukovodstva (svi odgovorni nivoi vlasti, i entite

Prema informacijama iz SZO, pandemija COVID -19 dnevno u svijetu odnese preko . Iz istog izvora saznajemo i da je više od 80% doza proivedene avama, dok su one najsiromašnije dobile samo 0,3%, što je „neprihvatljivo“ ali i

-19 po

-epidemiološke zaštite poslodavci

otpuštanje radnika i zatvaranje djelatnosti.

4.1. Svakodnevno izvještavanje

Situacija uzrokovana pandemijom COVID- ijetu) je toliko ozbiljna,

pandemije, posebno kroz dnevne podatke o broju testiranih, broju Covid-pozitivnih i broju umrlih (u – po entitetima

I pored toga, neozbiljnost u shvatanju krizne situacije evidentna je do te mjere – da se, od strane -19 i u njene razmjere, kao i u javno

objavljene brojeve oboljelih a posebno umrl(koji se vode kao posljedica COVID-19) negdje ubrajaju i preminuli usljed drugih bolesti, ili usljed starosti, i sl.

4.2. Sumnje

-19 i vakcinisanja, a u koje Prema jednom od dostupnih izvora

(brojem drugih

„razotkriva“ nepoštene prakse ra koji

274

zašto on ima potpuni imunitet u Švajcarskoj i kako je SZO promijenila definiciju pandemije i imuniteta, kao i mnoge druge „pikanterije“ (sve objavljeno 27.02.2021.godine).

-- “ (objavio desk,

4.3.

I sam sam bio nepovjerljiv po potanju COVID-19. Prvo sam smatrao da je to epidemija manjih

ovodio sve mjere zaštite (od prvog dana) i na radnom -pozitivnog

-19 infekcije.

Iako zdrav, sa sportsk-19 mogao da ugrozi svakog od nas, da je problem dosta

bolje organizovati na prevenciji ovakve pandemije.

- , ali i zbog promijenio sam mišljenje i postao još ozbiljniji zagovornik poštivanja i primjene svih

civilne zaštite

sa svim posljedicama i mjerama koje su donosili krizni štabovi viših , sa ciljem suzbijanja širenja korona virusa COVID-19.

4.4. COVID-19 i obrazovanje

Poseban problem, kao posljedice COVID- , ugrozili su i sistem

obrazovanja.

-stana (bez

-

školske godine (tri polugodišta, i to - drugo u školskoj 2019/2020.godini i oba u školskoj 2020/2021.godini).

5. Z

Pandemija COVID-19, kao novi korona virus k -CoV-2, (bolest koju isti uzrokuje COVID-19) registrovana globalno u cijelom svijetu , pojavom nove vrste korona virusa koji da sada nije bio Do danas je evidentirano oko 160 miliona oboljelih ljudi, od koji je oko 3,3 miliona preminulo od ove bolesti.

275

ine zemalja –

kasnije i kojim lijekovima –

, odnosno doveden u pitanje.

– oko godinu dana nakon otkrivanja virusa COVID-19, što se s

vakcina.

trpi posljedice COVID- jere

).

-19 ogromnih razmjera, te da su

navedene posljedice.

K -

- - Internet portali (navedeni u radu) - Anadolu Agency – AA - /

276

Doc. 1 UDK 578.834:656.1 1

MODEL AUTOŠKOLE SARS-COV-2

Zaraza virusom SAR-Cov-2 i mjere koje se poduzimaju stvorile su priliku za promjenu modela i

prelaska iz tradici

anja

teta.

personalizirana. osobljavanje

MODEL OF DRIVING SCHOOL SARS-COV-2 Abstract SAR-Cov-2 virus infection and the measures that have been taken created an opportunity to change

one decision becomes the possibility of moving from traditional learning theories to the digital age.

ion of the driver training system to

Candidates for motor vehicle drivers in driving schools are the new generation called the Z generation because they grow up with modern technologies. The research includes a survey of

al help with self-care and family care are dominant in maintaining the traditional role of lecturer. Using the

lead to the uniformity of the lecturer as the only source of knowledge and unquestionable authority. r

where teaching is personalized. Keywords: 1

277

1. UVOD

obrazovanju i pokazuje stupanj razvijenosti društva u kojem postoji. Suvremeno društvo

obrazovanja donijelo je brojne ino do znanja i preusmjerilo fokus

kakav smo poznavali prije dvadeset ili trideset godina ustupio je mjesto o U

k

u evaluacije zbog osobnog zadovoljstva kandidata. Pandemija virusom SAR-

2 u potpunosti derogiraju

u raspravama svode se na formu da to nije predmet savjetovanja i rasprave. Kandidati u

engl. hiper-networked world

engl. Digital Nativeinformacije izrazito brzo i paralelno s drugim zadacima te pripadnici ove generacije prednost daju grafici umjesto tekstu

je spoznati stavove i mišljenja ekspertnih djelatnika u autoškoli o

pomognutog modela e-

promjene sustava.

-rema

prometu.

2

278

kroz model e-

predavanje i kandidata koji se osposobljavaju kroz model e-

Ne postoje razlike u stavu prema nastavi promet-

Korištene su sl

- analiza -

modela u pedagoški proces osposobljavanja kan -

deskri

2.

je prikupiti stavove i mišljenja nskim i podzakonskim

aktima. Zanimalo nas je promišljanje te za i - link

dostupne mail adrese svih autoškola. Na temelju podataka iz jedinstvenog informacijskog sustava poslove osposobljavanja kandidata za

sa

-a

279

zatvorenog tipa. Kontrolni uzora ni kriteriji kako odrediti kontrolnu skupinu autoškola poradi velikog broist su stavovi i mišljenja. Anketu – voditelji autoškola odnosno a zakonom i pravilnicima.

3. Na upit o pravnom obliku nositelja ovlaštenja za rad autoškole rpoduzetnika posluju

acije osposobljavanja. Kako

osposobljavanju kandidata autoškole s manjim brojem zaposlenih tzv. obiteljski posao lakše i lovanju.

280

Repupostupanje autoškole prethodno mogle biti sankcionirane.

. Primjena sankcija prema radu autoškola

. Sustav a

. Primjena aplikacije za nastavu na daljinu

i nastave na daljinu trebali bi biti astavu

281

aj nastave na daljinu

korištenje online platformi i softver

vljati

282

. Priprema nastave na daljinu

mjerenja cjenjivanje

tijekom nastave na daljinu svedeno rješavanjem ponekog formalnog testai

ito izvršavanje zadataka i postignuti

nastaje neadekvvještinu.

Procjena vla podijeljena na motivacijska i kognitivna

Detaljnij strat al

283

. Procjena vlastitih sposobnosti

Iako je još prerano za razgovor o definitivnim u na daljinu u autoškolama druga

o obrazovanju pokazuju da na daljinu e-

moglo postati dio svakodne I prije pandemije industrija obrazovne tehnologije redovito je rasla.

na daljinu e-rezultirati lošim iskustvom kandidata koje ni

pristupa polaznicima kroz chat g Za populaciju

Aktivnost kandidata u nastavi na daljinu zasniva se na pravilima komunikacije u virtualnom

ne detaljnije informacije koje

aspravu i stvarnu problemsku

kreativnost. Nastava na daljinu odvija se u izvanrednim okolnostima i treba iskoristiti sve njezine što je vrednovanje rada polaznika.

284

. Aktivnost kandidata u nastavi na daljinu

toškole na generacija

ij izmijenjen tehnološkim napretkom i o što je internet. Zumeri su demografska grupa s najintenzivnijim korištenjem

dati nezadovoljni

. Zadovoljstvo kandidata nastavom na daljinu

moraju biti sposobni

realizacije nastave na daljinu nije nikada razmatrana u dokumentima o radu u autoškoli. Dodatna

specijalizirani softver nisu svakodnevnica u autoškolama.

285

anketiranih spremna na promjenu smisla i organizacijskih oblika autoškole. Zanimljivo bi bilo istr

4.

normativne odluke o suzbijanju pandemije. Promjena procesa obrazovanja zahtjeva i promjenu

Autoškole su orijentirane na tradicionalni oblik obrazovanja jer su –

kogniti i mišljenja ekspertnih djelatnika u autoškoli o

- bilo nikakve pripreme ni normativnih rješenja.

286

ma i manama dominacije e-obrazovnih sustava nad tradicionalnom nastavom.

- enu a nije ni korisno opirati mu se.

informacijskih tehnologija u obrazovanje donosi mnoge prednosti. Anketirani smatraju da takav barem jednako kvalitetne rezultate

kao i tra da ne bi trebao u potpunosti zamijeniti konvencionalno obrazovanje

. Ne posto

prometu smatra tlakom i nametnutom. Kako prethodnih dobiveni rezultati nisu se

mašiti. Nisu poznate

-

ove

izazovima -

kvalitetno znanje.

5. LITERATURA 1. -

C - 2. E-

ralaštva u odgoju i

obrazovanju

Prozor u prosvjetnu Europu -

Didaktika

287

288

Prof. dr. 1 UDK 656:578.834(497.6) Pregledni rad POSLJEDICE I IZAZOVI PANDEMIJE COVID-19 NA

I HERCEGOVINE

Pandemija korona virus (SARS-CoV-

,

e virusa - – nakon osam mjeseci je

CONSEQUENCES AND CHALLENGES OF THE COVID-19 PANDEMIC ON THE TRAFFIC OF BOSNIA AND HERZEGOVINA

Summary

-CoV-

- -

Key words

1. PRVE MJERE PODUZETE U BiH U TOKU PANDEMIJE SARS-CoV-2

(RS)

svom rad

-

289

i svi

se, a

odgovornijeg u kje

vrijemenadn

su donesene u

se

u je vakako, u

a,

SARS-CoV-2,

2. ULAZAK U BOSNU I HERCEGOVINU I STANJE N PRIJELAZIMA PROGLAŠENJEM OPASNOSTI OD SARS-CoV -2

osne i Hercegovine

aerodroma n

ijosnu i H

radnik-

-

eumski koridoosu i

Hercegovinu i odv se

osnu i Hercegovinu Hercegovine je

da se osne i H

ranije

290

osne i Hercegovine ne osne i H

osnu i Hercegovinu

- -

, osnu i Hercegovinu

donesena , osnu i Hercegovinu

a

skoro

SARS-CoV-2

-

m SARS-CoV-2 osni i Hercegovini

mjere?

je

i kao do 2

,

osni i Hercegovini

SARS-CoV-2- –

SARS-CoV-2

i , a svi

gradiva dok je

djeci i su se djeca

291

ikako

na

P RADA

Tokom osni i Hercegovini ja navodi da

radnika mogao i

osne i Hercegovine

-a vaju da ni

, mjeseci od ka korona virusa su

osne i Hercegovine

navode da je -

, da mjere nisu ovom

-CoV-2

Prije Sars

CoV-2 scenarij scenarij - -

-2,7 - - -

- - - -

i regiji

-

292

sasvim Skoro s osne i Hercegovine

osni i Hercegovini SARS-CoV-2, u i

, • P ,

j n

Mjere su kao

su - -

-

je najvi nisu se

naciju

radnicima koji

osne i H

osne i Hercegovine je koji su se , e jedina

eki od a osna i

Hercegovina vama da nes

293

, Vosne i Hercegovine ,

da se evakuiraju e, a u

SARS-CoV-2

s SARS-CoV-2

i -

osne i Hercegovine osni i Hercegovini

osni i Hercegovini n andemije

SARS-CoV-2 osni i H osne i Hercegovine je -

SARS-CoV-2

P osne i Hercegovine rokovane -CoV-2 i od

u ovo vrijeme

SARS-CoV-2

ekim drugim , kada su u

a

294

Izvori:

- - - - - - - -during-

coronavirus- - - - -korona-virus - -o- - -

-

- -

295

296

Msc Filip Dobri U

–

Individualizovani transportni modeli, kao odgovor na restriktivne mere uvedene zbog pandemije COVID-19, u prvi plan urbane mikindvidualnog transportnog sredstva, sa karakteristikama trotineta, ali potencijalne brzine mopeda, pa i motocikla. Evropska iskustva i pravna tost njihove primene u

– primer Republike Srbije, razmat

Individual transportation models, as a respones to prevention mesasures resulting from wide-spread COVID-19 pandemic, push forward e-scooters as a solution of individual transportation means in regard of urban micromobility, with physical characteristics similar to ordinary (toy) scooters, yet in most cases with far more similarities to mopeds and motorcycles. Europien experiences and legal solutions, with a review of legality of their implementation on local roads and urban traffic – example of Republic of Serbia, will be put into consideration in this paper.

urban mobility, micromobility, traffic safety, legal grounds.

su na

Rad urbane mobilnosti, tj. primenom

za razmatranje.

Šta su e-skuteri kim karakteristikama.

vozilo, usled svojih karakteristika, – koji je defakto rekreativno vozilo za

297

ustanoviti i

Kako e (u daljem tekstu e-skuteri) postaju sve popularniji, gradske vlasti

- skutera. e zakone vezane za upotrebu ovih vozila u

Kako ova vozila imaju veoma male elektro-

Ovi skuteri koji

iznajmljivati po principu rent-a-bike sistema. da se rentira na ulicama Pariza. U Kelnu je

Popularnost ovih vozila raste upravo zbog njihovog prividno niskog uticaja na okolinu i male cene

ostalim prevoznim sredstvima. koji mogu da razviju brzinu i do

Bum u popularnosti i ekspanziji e - pravne regulative. U vezi sa tim kompanije koje se bave proizvodnjom e - skutera trenutno

bezbednosne karakteristike ovih vozila. Neka od njih imaju

- skuteri. j

- skuter naleteo kombi. je povredama kada je na nju naleteo korisnik

koji je vozio e-skuter u Barseloni. godine,

U i u julu popularna jutjuberka i influenserka Emili - skutera, udario kombi.

– skutera je izuzetno veliki jer osim konflikta sa motorizovanim

nije prijavio nezgodu. Na slici 1 prikazani su e – skuteri u Finskoj.

298

Slika 1. E – skuteri u Finskoj (izvor: Wikipedia)

jednostavno. Korisnik je upoznat sa tarifom za iznajmljivanje, a podrazumeva se da ima platnu

zakup e –

Ovako razbacani po gradskim trotoarima e – skuteri lokalno

-

K -skutera dozvoljeno j

– privatnim posedima, uz dozvolu vlasnika poseda. U ovim zemljama ko bude da na javnom

£ fiksno, kao i gubitkom 6 bodova u – nevezano za kategoriju koju ima upisanu u dozvoli.

Švedska je zabranila bilo kakvu upotrebu e - skutera koji mogu da brzinom V se kretati

veti i u drugim Francuskim gradovima do kraja godine,

je kasnije porasla U Kopenhagenu, razmatraju se mogu

akon povreda uzrokovanih - skutera, koji su bili u alkoholisanom stanju,

gradova zahtevaju

- skuteri postaju izrazito prisutni n „Neophodna su nam jasna pravila DST Helmut Dedi.

299

je nekoliko policijskih slalkoholisanom stanju.

- njih, izrazito intoksiciran, pao sa svog skutera. -

-da je ilegalno upravlja

potrebe e-skutera. E-

dovesti u pitanje, jer se pokazalo da je sistem iznajmljivanja i dalje daleko zastupljeniji posedovanja sopstvenog e- tome da jedan e-skuter, kao transporta jedinica,

Upravo ovo dovod

otpad koji ostaje iza rashodovanih e - skutera. Predstavnici zajednice hendikepiran -

- skuteri stvaraju zastoje na trotoarima i bi

–

e-skutera,

ovih e - skutera stvorili su ih kao na

sistem. Dakle u tom svetlu, glavna stavka u nadmetanju i e - skutera

jeste – skuter. skuplji to su nebezbedniji, prvenstveno zbog maksimalne brzine koju mogu

razviti. Najnebezbedniji su oni najskuplji e - skuteri. –

- skuteru: – eura). Zagovornici ovakvih prevoznih sredstava naglasak stavljaju na to da su pozitivne karakteristike to

im je glavna prednost ta e stazama, kao i trotoarima i komunikacijama.

U smislu e - skutera

motornih prevoznih sredstava. Naravno, naglasak morzakonima prvenstveno o

300

m Pravilnik o tehni definisati mesto e -skutera u

h odredbi -

- skutera od strane eko- skutera, a

rektno

- skutera na ulicama, saobra

govane kacige obavezne) i - skuter

- skuteri su pravno definisani, kod definicije e e - skuter karakteristika do 4kW nominalne snage i

aju e- skuteri

kategorijama vozila, a po kazni ekvivalentno upravljanju bilo kojim drugim motornim vozilom

aju na putu), pr

za datu kategoriju, kao i - skutera. Kako u smislu

gu kretati. E -

ajnim trakama po kolovozu. Kako po definiciji potpadaju pomenutnim kategorijama vozila, e -skuteri moraju biti

registrovani

- ispitani. U vezi sa tim oni kao vozila ne ispunjavaju uslove za

e strane usled

- -

- skuterom mora p - skutere. Osim lica koje upravlja e -

301

Pravna lica koja rentiraju e - ednice) moraju imati evidenciju o rentiranim e - skuterima kao i podatke o licima koja su iznajmila e -skuterse (ime i prezime, broj putne isprave ili identifikacione kartice, broj polise zdravstvenog ili putnog

e, ovi e - skuteri za - -

skutera po za - kao i brojeve telefona ili e - – skutera namenjenih rentiranju, barem jedanput u 12 meseci.

1. . 1

SCOOTERS – .

.

. 4. -europe-

(pristupljeno . godine).

-cities-call-for-stricter-e-scooter-regulation-after-drunken-inciden- . godine).

6. . godine).

-england-london- .

-deaths-put-e-scooters-in-the-spotlight-what-are-european-countries-doing-to-keep-citize . 9. - -report-scooter-survey.pdf (pristupljeno sajtu

.

- -micromobility . 12. - - -regu

-directives .

-commission-confirms-light-electric-vehicle-legislation-rethink ( .

302

Prof. 1 UDK 517.518.4:004.42 Mr Elvir 2

ALGORITAM PRIMJENE DFT U DIGITALNOM FILTRIRANJU SIGNALA I IMPLEMENTACIJA U MATLABU

ktralna ana

:

ALGORITHM FOR APPLYING DFT IN DIGITAL SIGNAL FILTERING AND IMPLEMENTATION IN MATLAB

Abstract

re

1 Evropski u ko i Evropski u „Kallos“ 2

303

-

sjedovanja

Digitalna obrada signala

Signali i sistemi

vremenskom

Fourierova transfomracija (FT)

304

- k F(s

s

– f i f i okrenute

( ) = ( ) ( )

3. Algoritmi za filtriranje signala

ea jesu šum i kašnjenje

-

tri osnovne karakteristike -

-

pa jeste to

ije:

305

gdje su sa a i b prenosa a

[y,

6

-

Slika 1.Direktna algoritamska struktura implementacije u Matlabu

3.1 FIR filtri

7

gdje vektor h implementira direktnu

je paran ili neparan, li

306

% Primjer niskopojasnog FIR filtra N = 200; % FIR Fp = 20e3; % 20 kHz frekvencija proupusnog domena Fs = 96e3; % 96 kHz Frekvencija uzorkovanja Rp = 0.00057565; % Odgovara pukotini od vrha d vrha od 0.01 dB Rst = 1e-4; % Odgovara prigušenju zaustavljanja od 80 dB eqnum = firceqrip(N,Fp/(Fs/2),[Rp Rst],'passedge'); % eqnum = vec koeficijenata fvtool(eqnum,'Fs',Fs,'Color','White') % Vizualizacija filtra

Slika 2. FIR filtri sa proizvoljnim brojem uzoraka N=200

otprilike se smanjuje širina

minimalnog reda koji je

Fst = 23e3; % Prelazna širina = Fst - Fp numMinOrder = firgr('minorder',[0,Fp/(Fs/2),Fst/(Fs/2),1],[1 1 0 0],... [Rp Rst]); fvt = fvtool(eqnum,1,eqNum400,1,numMinOrder,1,'Fs',Fs,'Color','White'); legend(fvt,'FIR filter; Order = 200','FIR filter. Order = 400',... 'FIR filter. Order = 133')

307

Slika 4. Širina prijelazne regije kod FIR filtra

Da biste izvršili stvarno filtriranje, pozovite FIR poput funkcije filtra

scope = dsp.SpectrumAnalyzer('SampleRate',Fs,'SpectralAverages',5); tic while toc < 10 x = randn(256,1); y = lowpassFIR(x); scope(y); end.

3.2 IIR filtri

( ) = ( )( ) = = ( )( ) (

z, pa prema tome ima i nule

i polove u kompleksnoj z -

propu

analognog prototi

reda definiše se preko kvadrata amplitudske karakteristike:

308

(9

Slika 5. Amplitudne karakteristike normalizovanih NP filtara sa maksimalno ravnom apmlitudnom karakteristikom i bez

Primjer

%Na primjer, signal trajanja od 1 sekunde uzorak na 500 Hz, sastavljen %od dvije sinusoidne komponente na 250 Hz i 400 Hz, je fs = 500; t = 0:1/fs:1; x = sin(2*pi*t*250)+.25*sin(2*pi*t*400); %Sada napravite Butterworth filter niskog protoka 8. reda da biste filtrirali visokofrekventni

sinusoid. %Filtrirajte x pomo?u filtra i filtra za uporedbu: [b,a] = butter(8,200/(fs/2)); y = filtfilt(b,a,x); yy = filter(b,a,x); plot(t,x,t,y,t,yy) legend('Original','filtfilt','filter')

filtera 8 reda

Na slici

filfit

P

3.3

309

ove u pogledu amplitudske

Half band Lowpass i higspass filtarski parovi dijele opseg na dva

Slika 7. LP i HP filtri sa amplitudom 0.5 i frekvencijskim domenom od pi radijana

half-band filtar 9-

%% Realizacija IIR filtara preko paralelne veze all-pass filtara close all clear wp=0.2; ws=0.3; rp=0.5; rs=60; [N,wn]=cheb1ord(wp,ws,rp,rs); if N/2==round(N/2) N=N+1; end; [b,a]=cheby1(N,rp,wn); [z,p,k]=cheby1(N,rp,wn); [H,w]=freqz(b,a,1000); figure,zplane(z,p); [ps,ind]=sort(abs(p)); p1(1)=p(ind(1)); p0=[]; for br=1:(N-1)/2 if br/2~=round(br/2) p0=[p0;p(ind(2*(br-1)+2:2*(br-1)+3))];

0 0.2 0.4 0.6 0.8 1

0.991

1.01 LP

HP

0 0.2 0.4 0.6 0.8 1

-0.2

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

A(

)

p s

LP

HP

0 0.2 0.4 0.6 0.8 1

/

-0.010

0.01LP

HP

310

else p1=[p1;p(ind(2*(br-1)+2:2*(br-1)+3))]; end; end; figure,zplane(p,p0); figure,zplane(p,p1); a0=poly(p0); b0=fliplr(a0); a1=poly(p1); b1=fliplr(a1); [A0,w]=freqz(b0,a0,1000); [A1,w]=freqz(b1,a1,1000); figure,plot(w/pi,abs(H),w/pi,abs(A0+A1)/2,'.'); xlabel('\omega/\pi'); ylabel('{\itA}(\omega)'); legend('direktna','paralelna veza all-pass grana'); figure,plot(w/pi,20*log10(abs(H)),w/pi,20*log10(abs(A0+A1)/2),'.'); xlabel('\omega/\pi'); ylabel('g(\omega) [dB]'); legend('direktna','paralelna veza all-pass grana'); figure,plot(w/pi,abs(H)-abs(A0+A1)/2); xlabel('\omega/\pi'); ylabel('\Delta{\itA}(\omega)');

half-band filtar 9-og reda

Slika 9. Direktna i paralelna veza all-pass grana

311

ms najmanji kvadrat primjena filtera

enog sistema

%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%

%redoslijed sistema kanala

-

- sysorder-a

-1:n- -

else end end

312

-1:n- - end

figure

figure

313

Digital Control of Dynamic Systems-

Optimal Estimation

IEEE Control Systems Magazine–

—

-

–

-

314

S

i

-

i

- – - - ost-

315

– –

–

e –

i

a) Home run

- flexibility points

b) Arhitektura aktivne zvijezde active star

– street cabinet

c)

316

:

i

e

Dizajn

Model

Evaluacija

Korekcija

317

-

-

Direktni prihodi CapEx OpEx

318

– –

Neto sadašnja vrijednost

– netto present value

( ) = CF(1 + r)

t

CFt

i stoga direktno ovisi o

N

r

Payback Period

= CF < 0, CF 0 5.

• • •

319

•

– -

ONT – Optical

- jer

16 U

2 U

2 U

Aktivni

ODF

ODF ODF

ODF

ODF

Point-to-Point - P2P

320

i

= = · ·

k = - n -

n = - k -

x = –

-

[1] “

- -

[2] “ [3] “ “ - - -51941- - - [4] - “ - ” - - [5] [6] “ -

321

[7] - [8] [9] [ ] “ -to- - -

11] [12]

[13] - “ -

” [14] - “ -

” [15] - “ -

” [16] - “ -

” [17] - “

322

1 UDK 578.834:630

UTICAJ PANDEMIJE KOVID-19 NA ŠUME I ŠUMARSTVO

Apstrakt

Izbijanje pandemije COVID-19 kako za svjetski, tako i za evropski šumarski sektor

Pandemija COVID-

Pandemija COVID- Upravljanje pandemijom COVID-

sa šumama i šumarstvom, Postoji

Pandemija COVID-

zakonitosti bez obzira na pandemiju korona virusa mora postati imperativ u procesu oporavka šuma

bi se ostvario pozitivan razvoj

-ekonomskih i ekol

pandemija COVID-

THE IMPACT OF THE COVID-19 PANDEMIC ON FORESTS AND FORESTRY

Abstract

-

-

COVID-

-

1 d -

323

-

andemic must become imperative in the

positive develo

COVID-

1. UVOD

Upravljanje pandemijom COVID- ne sa šumama i šumarstvom, nad ledaju i kontrolišu šumarska

nacionalne vlade za borbu protiv sanitarnih rizika povezanih sa COVID- Šumarski sektor ima

pandemijom

Izbijanje pandemije COVID-19 kako za svjetski, tako i za evropski šumarski sektor

do usporavanja aktivnostu uticale na šume

alan broj ljudi u automobilu, upotreba zaštitnih maski robe i mašina potrebnih za rad u šumi ma obavljaju se samo neophodni radovi u šumama, koji se šumskim sortimentima prijeko

2. PREDMET RADA

španac bivši vidi

akademsku zajednicu i postao st tak ne mo mo zaštiti dvostruko više zemljišta

bismo imatskih promjena, divlje p Okeani nisu prošli ništa bolje, tako da

je u po ukloovo treba nadovezati saznanja da su emisi

odine i da dalje rastu -19-is- -the-worlds- -at-ris-heres

svjesniji da s

prijetnju klimatskim promje -CoV-da bi se obuzdalo širenje bolesti Individualna i

ekonomska sloboda bi

324

trenutno opadaju, a kvalitet vazduha i vode se poboljšava

Pandemija COVID- narušavanja do tada je manje

dostupn se a, prije

kroz d

erziteta u periodu pandemije COVID-19

potrebu -19 na šume i šumarstvo u ma u kojima šumarstvo

3. UTICAJ PANDEMIJE KOVID-19 NA ŠUME I ŠUMARSTVO

Prvenstveni cilj aja COVID-19

partnera na rješavanju uticaja COVID-stva zdravlju i oporavku od

kriz

na Prekidi u proizvodnji i

lance vrijednosti i tako doveli , imali su

naj stojanja kojoj b Mšumarstva, bez adekvatne zarade nisu imali veliki , samim tim i prijeko potrebnu potrošnju - -covid-19- -sector

da od mjesta proizvodnje do mjes rihod

nta rada, primjera

radi kroz smanjenu dostupnost sezonskih radni i izrade

U seoskim zajednicama š

u lokalnim-seoskim zajednicama - -covid-19- -sector

3.1. UJEDINJENE NACIJE (UN)

andemija COVID-za prodaju, kao i za

325

š ude koji se na nju oslanjaju kao izvor hrane, sklonište i

-19-is- -the-worlds- -at-risk-

-

stanovništvo

soje i

vrsta vo s

Globalno , samo ni blizu e

Pandemija koronavirusa izaziva široku zabrinutost i zovima nametnutih

krizom, tako da kao i zu ovom sektoru šumarstva i

i i

- -impacts- -

-

ek a

ao inkubator za ozbiljne probleme

- -impacts--

- vo površina

i

tako da je dovesti su u pitanju šume, jer se

smanjuje šume

326

, na -ekonomskih

3.2. EVROPA

Pandemija korona virusa velike indirektne i Pored pandemije, e

ponuda je zabi

ukazuju da je evidentan nedostatak radne e u domicilnoj radnoj snazi, tako da

, prvenstveno u nordijskim

strane, pojavljuju trendovi zuje znakove poboljšanja svoje zdravstvene, pa time i privredne

se potencira jednakim uslovima uz vanje šume kao dio

- posljedica klimatskih promjena - -covid-19- -sector

i eksperti

poljoprivrednih zemljišta , politici uje

u svijetu – jenje površina pod

3.2.1. BALKAN

3.2.1.1. –

, a sa pojavom virusa korona ti problemi ostvaruje prodajom šums emije korona virusom došlo je do

mars izvozno orijentisani, iskazuju sve manju

potrebu za drvnim sortimentima, dok su neki u potpunosti zaustavili proizvodnju i preuzimanje drvnih

šumarstva u p u

327

planirane Plate zaposlenih uspijevaju da isplate shodno a prodajom drvnih sortimenata, uz manja zakašnjenja

3.2.1.2. Srbija

vjedoci smo klimatskih pr

- koliko je

pokazuje da je

koliko svi zajedno u nar

ledica klimatskih promjenapandemija korona virusom www

3.2.1.3. Hrvatska

Pandemija COVID- , te uzrokovala azdovanja

u šumarsko šumarskom sektoru

davanja Ministarstva industrije, preduzetništva ava da je najeksponiranije davanje u šumarskom sektoru naknada za opštekorisne

nijem medijskom

-a COVID- -sektor-u-vrijeme-pandemije-covid-

3.3. SJEVERNA AMERIKA

3.3.1. I KANADA

je

klimatskih ekstrema i potreba za drvetom koju je pokrenula pandemija COVID-19 uticala je na upotrebu šuma u srednjor

p

d ,

- time sosne i vine

328

- -19-pandemic-impact-on-

broja bolesti poput COVID- , kada se šume se

-CoV- -,

interakcije sa divljim primatima i virusima koje oni nose -19-is- -the-worlds- -at-ris-

-uje svoje

, jer je preduzelo niz koraka -Ujedno sa

u jurisdikcija pripreme za poslovanje kada se okolnosti promijene, odnosno poboljšaju -19-impact-prompts- -to-curtail-lumber-production

Pošto se pandemija COVID- ela i

uju da bi virus u sma

Implikacije COVID-w

vezanom trradu rezultirali

-Pandemija COVID-a19 je direktno uticala na prodaju šumskih proizvoda, a posebno na izvoz

dr iju dodatno - oje olakšavaju

šumarstvo, poljoprivredu i prirodne resurse na -

masovno koristiti vakcina za bolesti COVID- i kao i u prethodnom periodu -su:

pad kupovine stanova,

sna prvenstveno za kriproizvodnju hrane,

odine samo u izuzetno malom broju ,

ne, sa

najoštijim padom evidentiranim

329

ksperti e stanje u šumama i šumarstvu zavisiti od

3.3.2. LATINSKA AMERIKA

Pandemija COVID-ntin, dizajnirani

le su , p

--

-zajednica vode projekte ekoturiz priliv posjetilaca, time i na prihod dn koji podrazumijeva prodaju ci

me ekoturizma, kao -

zajednice i porodice koje

, distancama izazvanim korona virusom -communities-in-

- -the-blow- -

3.4. AFRIKA

stiraju prašume pandemiju za svoje aktivnosti, a nezaposleni radnici ostaju bez posla bile su šume u površini od

k OVID- je vlastima da

u potpunosti iskoristile u svoju korist - - -more-than-doubled-under-cover- -coro

ovora zemlje na pandemiju COVID-j o

je smanjena eva i poboljšana stopa opora ako kod nja ih

- --trade

e drveta širom šlo , uz

u nekoliko sektora te nacionalni transport i vršenje

-19

330

usporavanje svjetske ek -je dodijelila

pandem

3.5. AZIJA

do sada nije, ali u narednom periodu mora prepoznati i preduzeti

-19, mišljenje je medicinskih radnika koje su uputili dopis vladi u u da k

onih koji su obo - - - -compound-covid-19-

Izbijanje pandemije COVID-19 pokrenulo je pitanja o promjenama u ekonomskoj proizvodnji

-

-a je

inicijative Pakistana za sadnju

- -19-is- -the-worlds- -at-ris-

ka

još objavila

ljudi su jednako, ako ne i više, krivi za širenje ove bolesti

- - -loss-have-

3.6. AUSTRALIJA

, ostrvo i smjernice za poslovanje šumarske industrije za vrijeme pandemije COVID- i treba da rade dok nastavljaju

enim u javnom zdravstvu kao od vi

podsticajne pakete -19 , prvenstveno drvnih proizvoda, -19, nastavili normalno da se

4.

Pandemija COVID-

331

marstvu širom svijeta

a

bez obzira na pandemiju korona virusa mora postati

i šumarstv

anje ivotne sredine bez obzira na pandemiju korona virusa

- : „- “,

: „ - u

- -covid-19- -sector - - -loss-have- 19-is- -the-worlds- -at-ris- - - -trade -communities-in- - -the-blow- -

- -impacts- - - -korona-dodatno-otezano-poslovanje-suma-srpske - - -more-than-doubled-under-cover- - -19 - - - -compound-covid-19- -19-impact-prompts- -to-curtail-lumber-production -sektor-u-vrijeme-pandemije-covid-

332

1 UDK 330.34:578.834(497.6 TUZLA) Dr. Sc. 2 Pregledni rad

U DOBA – 19

Svijet je pogodila svjetska pandemija korona virusa COVID – 19, koja je prouzrokovala svjetsku ekonomsku krizu najširih razmjera. Nastavlja da urušava ekonomiju, a zdravstveni sistemi u mnogim zemljama padaju na koljena. Za razliku od ranijh recesija i kriza, ova je mnogo kompleksnija šira i dublja, pošto umiranjem miliona ljudi, unosi strah i paniku, blokira u nekim segmentima kreativnost

proizvodi nezaposlenost,socijalni strah i bijedu za veliki dio ljuds

segmentu ekonomskog, privrednog i društvenog oporavka bez poduzimanja osmišljenih mjera na svim nivoima i kontrolisanja rezultata tog djelovanja. Potrebne su najozbiljnije aktivnosti kako na

i na mjerama koje treba postaviti i na dugo Jedna od pouzdanih mjera

proizvodnji materijalnih dobara, prije svega baziranih na prirodnim resursima i vlastitim znanjima u odabiru racionalnih tehnologija njihovog potrebe tako i za potrebe izvoza.

Abstract

- 19 virus, which caused the world wide - scale economic crisis. It continues to collapse the economy, and health systems in many

entrepreneurship in some segments, challenges the education system and largely produces

and social recovery without taking designed measures at all levels and

and in the measures that need to be set and in the long-term restructuring in order to strengthen the -

material goods primarily based on domestic natural resources and own knowledge in choosing

export.

Key words: crisis, energy resources, coal water, oil, gas, hydropower

1 2

333

ekonomiji zbog djelovanja pandemije COVID – koji se još više intenzivirao, samo do danas, vidljive su promjene na globalnom i strukturalnom

trukturi i pravcima svog ekonomskog razvoja.

uzdanih organa i institucija koje okviru na odstupanja od strateških opredjeljenja.

konomske krize. Stoga, postoji i upravo zbog toga mjere za ublcijelom .

privrednog razvoja i potrošnje. Naprotiv, jedino pravo rješenje nalazi se u usvajanju i realizaciji razvojnog koncepta gdje

i oštro reaguju na sve nivoe vlasti i nude niz mjera za dinamiziranje privrednog i rigo

nametnutim higijenkim i zdravstvenim uslovima epidemije COVIDA - 19 opominje,

poslovnog sektora. S

i usluga zemalja, intenzivirati dalji razvoj industrijskih zona opremanje i ustupanje proizvodnim kompanijama pod povoljnim uslovima nego današnjim.

ivi, human, kompetitivan i potpun razvoj , ima najbolju šansu za korištenje prirodnih resursa, zaštitu okoliša, otvaranje novih radnih mjesta u sektorima i djelatnostima

Tuzlanski kanton kao mnogoljudnijipotencijalima, kroz organizovan, strateški

Poseban naglasak je na potrebi revitalizacije i realizaciji novih programa privrednog rasta u oblastima gdje Tuzlanski kanton ima

materijali posebnih namjena, po irodni , vode, kamen i drugi, te univerziteti

institucije.

334

, obzirom da je u Tuzlanskom kantonu usvojena e

-a, u toku je dobijanje Strategije zapošljavanja, te drugi dokumenti iz oblasti koncesija , prostornog

nesmetan i siguran razvoj.

irodni resursi 2, što je

stanovnika/km2

sporedbe radi, Tuzlanski kanton

Tuzlanski kanton ima povoljan geogsmjerovima sjever-jug i istok-

Na teritoriji Tuzlanskog kantona skoncentrisana su ekonomski z

doprinos razvoju kantona. dodatno ist

Zakon o koncesijama Tuzlanskog kantona, investicija

- - - - -

- - - zemalja i drugo.

I.

Podzemne pitke vode na teritoriji Tuzlanskog kantona nalaze se u priobaljima rijeka te u

vodovoda. Ova izvorišta pr

Snabdjevanje stanovništva pitkom vodom ima prvenstvo nad svim ostalim vidovima korištenja voda.

335

snabdjevenog putem savremenih javnih vodovoda,

pitkom vodom.

- km2 i imalo je

prvenst

om korištenju u rekreativne i e energije i korištenje kao vode

-

2. Prvenstvena

-

2. -

2

- namjenjeno za potrebe separacije uglja u

2.

II.1.

Ugalj

kantona.

336

Na 2

i opredjeljuje njihove kvalitativne tipove i vrste uglja u Stanje sirovinske baze po vrstama uglja diktira obim i asortiman proizvodnje. Prijeratna proizvodnja

energets

rudnika

- - - Jama Mramor -

- - -

–

Geološke rezerve

-

-

-

. Vijek trajanja rudnika uz godišnju

.

vrijeme predstavlja osnovnu sirovinu za model razvoja petrohemijskog kompleksa i proizvodnje petrohemikalija koji su osnov za razvoj polimerne industrije

ivredu a posebno hemijsku industriju povezati intersektorski i intergranski kako bi se poboljšala njena

postoje pojave a d

je još davne 6000 litara/dan. Mada, za današnje

337

rješavanja ove problematike bio bi neuspješan i ostao nedovršen kao bezbroj puta do sada, jer za ovaj

m laboratorijom.

u za ovaj projekat.

mentnoj,

potrošnje.

alna

Današnja eksploatacija

- - - - - - - - oo Tuzla, - - Sklop- - -

Potrebno je ,

338

je i vrijednost.

su ostale pojave dijabaza ekonomski neinteresantne sa aspekta rezervi i kvaliteta.

Dacit –

zabilj

. Njegove pojave su vezane

Njihovo predmet masovne

Ravna Trešnja

i .

primjena ovog mineralnog resursa i u drugim industrijskim granama, kao što je proizvodnja ravnog i

-

eksploatacijom kvarcnog pijesaka.

radu nisu

oko 2 metra.

i G. Moranjci.

primjenu u industriji keramike

339

-nikal-

-niklonosno-

koncentracijama rude kobalta i nikla.

minealnih, termalnih i termomineralnih voda .Samo je od istih nekoliko ispitano, a ostale su uglavnom registrovane.

Od

- slane i - kisele vode

- Tuzla-

drugim zakonima.

- - - - - - - - - -Srebrnik - - -Tuzla

- - Tuzlanski kiseljak - -Tuzla - - - - - -

340

- - - Toplice-

- Terme- - ka eksploatacija karbondioksida

CO2 - upotreba za balenološke svrhe -

- - - upotreba vode za grijanje

restitucije

korištenje poljoprivrednog zemljišta koje nije predmet restitucije. 2

2 1 2

Srebrenik Doboj Istok

9

11 Sapna 12

Tuzla 59.052.999

Zakon o restituciji sa današnjim danom nije donesen. Iz navedenog razloga trenutno se ne

ne.

donosioci odluka i kompanije moraju znati

nešto izmijenjenim opštim uslovima. re mjere.

341

obnovili tr

Iz tih razloga su u ovom radu sagledani -a kao što se mogu sagledati i u coj

intenziviranje

- –

–

–

.

1992. 9

- -Othmer -Chichester- -

11. Društveno ekonomski razvoj i produktivnost, i godine

– -tehnološkog kompleksa privrede

Tuzlanskog k –

342

1

1

1

COVID-19 -

Prema procenama Konferencije Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvoj (UNCTAD), aktuelna pande štetdolara, što je jednako dvostrukoj vrednosti BDP Japana

je.

Covid-

1

1

1

COVID-19 -

the current Covid-

the

of the United Nations

pandemic.

Covid-

1 Mihajlo Pupin

343

Prema procenama Konferencije Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvoj (UNCTAD), aktuelna pande štetdolara, što je jednako dvostrukoj vrednosti BDP Japana . svetska ekonomija je

kada se j ekonomskoj aktivnosti arodne organizacije rada (ILO) da je pandemija u svetu

Pandemija j

, a , e .

Evropska Unija nakove oporavka i vakcinacije. , vropske

Unije, je cilj st Next Generation EU opora

kapacitete - Velike a

oko 4.

Evropska Unija . -

.

, kao

, jer

u cilju ispunjenja klimatskih ciljeva . Prema

Carbon Tracker, p da konafte oko a

avnih prihoda. poziv na uzbunu zemljama

2040. godine.

temperature O., A., Kamal R., . O su

ekon . su

344

, viša je

, , i , .

vanju nastavka rasta .

-skladišta,

4

. Kako ova pojava , a su se

pretpandemijski nivo, koji

, , , i etroparkovi, farme solarnih panela, hidroelektrane i postro

, pa se njihov do 46 . ovom pristupu, je emitovala

.

( .

Ujedinjenih Nacija je Cilj 7 .

: hvatanje i skladištenje CO

, ali sada je jasno da e Covid- je da

- na primer, primenu hvatanjem i skladištenjem CO

345

, pa je neophodno preispitivanje i restruktuiranje celok

, pa oni i smanjiti

neto nule da

Covid- . Poslednjih meseci, Velika Britanijaekonomije krenule usmerene su ka pomenutim ciljevima, ali u siromašnim

- skla ciju -

i trend sve ve

se vrate tradicionalnim, visoko- .

Najve upravo aktuelni pandemije. predvidela je efekte Covid- World Energy Outlook 2020

ske . Ovo e je se ekonomije oslanjaju

na p , kao što su pandemijski e u svim sektorima

privrede, a, koja su u

ad cena avaju i da

elektrane na

.

politiku, kojom je

širom sveta i ujedno finansiranje .

..

World Energy Outlook

aju

Upravo ova nejednakost predstavlja

nosti odrediti da li protiv klimatskih

346

promena. Ve e u svetu u - .

- IEA

procenjuje u kom smeru se kre -

i emisije CO i uvid u to kako se ekonomske - e

.

je protiv Covid- im velikim ekonomijama i efektni fiskalni

tokom d nja emisija CO na su nove politike koje su usmerene na ak u

emisija.

e vakcinacije a pojava novih varijanti virusa Covid-i put

u i t

cije daju - o e se tokom

viš odnosu na nivo

, a

. da poraste - ve

Uprkos e ostati oko

a se da e potrošnj aju dosti i nivo pre .

anja emisije CO premašilo nivo

i 4.

Ppove nu

nju n

što e od nivo noj

347

u toku ove pove -

, industriji i transportu.

e solarna i ra predstavljati dve tre ine pu toku što predstavlja njihovo najve

u odnosu na Najve i porast - , dok

e

delovima sveta , pa je došlo i do tre a virusa, vakcinacije i podsticajne mere u

, što je viš pada i

- O., A., Kamal R., .

e i dalje vakcinacije . Uticaj nacionalnih stimulativnih finansijskih mera

podrške da ove rano

- ooj nji, . Koreja i Japan

rata i najve i ikada apsolutni pad. Najnovij

Covid-a i ekonomije krenu da se i tako

upotre

, . Ako se

e porasti još više, na po

ekonomske aktivnosti. Broj anja da e posti

348

posti

definisanjem nula- usmeriti

•

detaljnu

ke prekretnice, kao i šire implikacije na ekonomije i društvo.

, i

World Energy Outlook

World Energy Model

Global Energy Review 2020

P . -

- -sa-fosilnih- -na- - - - -milijardi-

O., A., Kamal R., The race to zero: can America reach net-zero by 2050?. - -to- -america-emissions-climate-crisis.

Delivering on a Low Carbon Future

Procene UNCTAD . -pandemije- - -milijardi- .

-

-

. , . tr.

349

.

.

N Evrope - -politika-evrope-milijardu-evra-u- - .

350

1 UDK 502.131.1:578.834(100)

COVID-19 - PRETNJA RAZVOJU ENERGIJE SA NISKOM EMISIJOM

UGLJENIKA U SVETU Abstrakt

U radu se razmatra uticaj epidemije virusa COVID 19 na razvoj programa za proizvodnju energija sa a koji

i P

i grejanje sa niskom emisi

svakog stanovnika

Klju : acija ,

COVID-19 - THREAT TO THE DEVELOPMENT OF LOW CARBON

ENERGY IN THE WORLD Abstract

-

--

s: ,

COVID-19

av

1

351

e koje

trenutna a

i

organizacija

- Dostupna i obnovljiva energija,

smo unapred razvoja

enja detekci

- Industrija, inovacije i infrastruktura, govori se o primeni geo

C Odgovorna potrošnja i proizvodnja

Akcija za klimu, kao i

anju i napret koji m n

352

Slika 1. Cilj (Capello A.M., et al., 2021).

– COVID-19

investicija

virusa COVID-19nja u energetici (

sij

mogu

a (

353

Slika 2. (Capello A.M., et al., 2021).

a na

je CO jedna je eracija

ja proc

354

Slika 3. Geološko skladištenje CO2 (Komatina S., 2012).

ergije

(Davies-Jones

Direktan primer

Upravo je to jedan od naj

– (

e

( u svetu -19

4

355

Slika 4. Borba sa virusom COVID-19 za bolje sutra (O’Donnell M. 2021).

sa epidemijom virusa COVID-19

na P trenutna situacija to ne

pre

ma o je jedan od primera koji mogu da pomognu u ostva

smo trend porasta da

356

Financing a -Zero Measuring and Addressing Climate Risk for Banks.

Davies-Jones -19 on carbon emissions and future work at IIASA. Institute

?

COVID- developing world

Outlook 2018

357

358

1 UDK 578.834:552.57

KAKO ODGOVOR

Apstrakt

vora

-

1

Abstract

’

-

UVOD

S

d-

1

359

U

-

Slika 1. Dijagram koji pokazuje cenu nafte u proteklih dvadeset godina (Voker A, 2020.).

2

-

-

360

Slika 2. Dijagram a. pokazuje emisije ugljen-dioksida u proteklih pet decenija, dok dijagram b. prikazuje emisije ugljen- (Le Quéré, C. i ostali, 2020).

-

i

Ovo -

Slika 3. Dijagram koji procentualno pokazuje pad, odnosno porast emisijie ugljen-dioksida tokom 2020. godine u odnosu na 2019. godinu (IEA, 2021).

361

-

Net-zero

Net-zero

-

Net-zero

- -

Net-zero

-

US oil prices turn negative as demand dries up

Temporary reduction in daily global CO2

emissions during the COVID-19 forced confinement –- - -x

After steep drop in early 2020, global carbon dioxide emissions have rebounded strongly.

362

2 March 2021 - - - - - - - - -- - -

Renewables 2020

363

364

1 UDK 578.834:502/504

U ovom radu je opisan korona virus – covid-19 sa svojim pozitivnim i negativnim uticajima na smernice i putokazi za pravilan odnos ljudi prema

, na koje je i sama pandemija htela da nas uputi.

Covid-

COVID-19

This paper describes the coronavirus (COVID-19) with its positive and negative effects on the environment. The paper also describes hidden guidelines and indicators for the proper attitude of people towards the environment, to which the pandemic itself wanted to direct us to.

COVID-19, environment, air pollution, gas emissions, waste.

1. Ono što je promenilo svet u zadnjih godinu ipo dana je pojava covid-19 – zaraznog oboljenja koje uzrokuje novootrkiveni virus iz porodice korona virusa

oje i oni koji zagovaraju teoriju da je virus

2. -19 Virus je i poznatih. Zaraza se pojavila u Kini, u gradu Vuhanu, krajem 2019. godine. Za kratko vreme, virus se proširio na sve kontinente, pa je SZO (Svetska Zdravstvena Organizacija) proglasila pandemiju 11.03.2020. godine.

e škole i univerziteti i isti prešli na vid online nastave.

Pandemija covid-19 okarakterisana je kao sistemska kriza ljudskog razvoja, nastala kao rezultat

1 fakultet ,,Mihajlo Pupin”, Zrenjanin, Srbija University of Novi Sad, Technical Faculty ,,Mihajlo Pupin”, Zrenjanin, Serbia E-mail: [email protected]

365

ljudima i neravnomerne ekonomske aktivnosti. O virusu se malo znalo i svet jednostavno nije bio spreman za borbu sa njim. Zatajili su zdravstveni sistemi u mnogim zemljama, pa se epidemija širila

jkali. U Srbiji, p marta 2020. godine.

Epidemija je dovela do mnogo promena u svetu - pada proizvodnje, pa samim tim i potrošnje. Mnogi su ostali proizvodnju ili prestalo sa radom (Cheval, S., Adamescu, M. C., Georgiadis, T., Herrnegger, M.. Piticar, A., Legates, D.R., 2020). Došlo je do socijalnog distanci

nosti vazduha, odnosno smanjenje emisija štetnih g prirodi.

3.

e ovo dovodi do ogromnih promena. Nakon proglašenja pandemije covid-19, pitanje

Svet su obišle slike o velikom smanjenju emisije CO2 u Kini. radi razumevanja uticaja pandemije covid-19 n , potrebno je ovu

Pad potrebe za energentima doveo je do pada cena nafte u svetu i arelu (International Finance Corporation, 2020). Ovo je uticalo da eksploatacija nafte iz uljanih škriljaca, tzv. ,,freking”, postane neisplativ. Nekoliko kompanija u SAD-smanjilo proizvodnju, a nafte i gasa, a vode pod pritiskom u slojeve Zemljine kore. Ovakav vid

ti statiku terena. To U

meri smanjila i potreba za ugljem. Na primer u Kini ih termoelektrana smanjilo je potrošnju uglja za 40%.

1. Svetske emisije CO2 iz energije, sa i bez covid-19. ( -zivotna-sredina-vs-covid- )

366

Pandemija je dovela do smanjenj -EU broj letova je smanjen za više od 80%. Sve ovo je imalo za posledicu smanjenje u otpuštanju

nih gasova u atmosferu. Prema podacima, transportni avio-svega 2%.

nje trgovinskih objekata doveli su do porasta

izduvnih štetnih gasova u atmosferu (Norouzia, N., de Rubens, G.Z., Choupanpiesheh, S., Enevoldsen, P., 2020).

Za razliku od sveta, u Srbiji gasova sa efektom staklene bašte, dolazi iz energetskog sektora. Smanjene su privredne aktivnosti i putovanja ljudi, ali je t bila visoka (termoelektrane), pa iz tog razloga nije došlo do smanjenja nivoa CO2 u atmosferu u crvenoj

Na osnovu izveštaja ,,Kvalitet vazduha u Evropi”, vazduha, procenjeno je da je u mnogim e

, , oboljevanja od virusa covid-19.

Pandemija je dovela i do nekih negati , e su do

. Maske se sastoje od materijala na bazi plastike,

boce sredstsredinu. više otpada.

Za pohvalu je da je covid-19 doveo do toga da su ljudi kao izlaz iz izolacije i zatvaranja pronašli odlaskom u prirodu, prelaskom iz grada u sela i vikendice. zdraviji i ispunjeniji.

nar

raznih zoonoza virusa, koji prelaze sa vrste na vrstu, a ma opasno za zdravlje ljudi. Iz tog razloga smo u zadnjim decenijama bili

svedoci baš ovakvih epidemija – covid-19.

4. Pošto pandemija još traje i ne zna se , o efektima ut se videti kada ona

367

Uostalom, to ne bi bio prvi put, obzirom da je u vremenu ,,Svetske ekonomske krize” iz 2008. godine, u periodu od godinu dana došlo do smanjenja emisije štetnih gasova od 1,3% , a , taj procenat

covid-19, ovo svakako zavisi i od trajanja same pandemije, kao i od procesa u predpandemijsko stanje.

izvore energije: energiju Sunca, vode, vetra i geot ,,vija”

[1] -zivotna-sredina-vs-covid-

[2] -

[3] -energy-review-2020

[4] International Finance Corporation. (2020). The Impact of COVID-19 on the Power

Sector. -3abd- - --Covid19-

PowerSectorfinal_w

[5] -19-i-zivotna-sredina.html

-prirode-i-novi- -

Cheval, S., Adamescu, M. C., Georgiadis, T., Herrnegger, M.. Piticar, A., Legates, D.R.

(2020). Observed and Potential Impacts of the COVID-19 Pandemic on the Environment. International Journal of Environmental Research and Public Health.

[8] Norouzia, N., de Rubens, G.Z., Choupanpiesheh, S., Enevoldsen, P. (2020). When pandemics impact economies and climate change: Exploring the impacts of COVID-19 on oil and electricity demand in China. Energy Research and Social Science.

368

1

?

A

„ ima dve strane“, tako je i sa virusom COVID-19. Ova situacija je prouzrokovala ve i poremeostavljaju i veliki uticaj za naredne godine. Više od godinu dana smo mogli da vidimo šta nam jedan

, itd. Nekako da razmišljamo u kome smo

ostaju kod ku e, smanjila su se putovanja automobilima, brodovima za krstarenje i avionima, kao i efekat staklene bašte. Industrije trpe zbog toga što ljudi biraju ili su pri da ostanu kod ku e. dogoditi.

energija, obnovljivi izvori, pandemija, inovacije, investitori, efekat staklene bašte.

As the proverb goes ''every coin has two sides'', so does the COVID-19. This state has caused more disruption to the energy sector than any other event in the recent history, leaving a great impact for years to come. For more than a year, we could see what one day can bring to us. Horde things lost, companies, jobs, family members, goals, and so on. It somehow thought us to think outside the box and shattered the programmed life we had. With people staying home, car travel with cruise ships and airlines has gone down, as well as greenhouse gases. Industries are really suffering from people choosing or being forced to stay home. What is next, remains to be seen.

energy, renewables, pandemic, innovation, investors, greenhouse effect.

Pandemija nas je nekako više usmerila ka obnovljivim izvorima, ali mnoge zabrinutosti ostaju i su donete. Smanjena ekonomska aktivnost povezana sa

budu nosti. -a, kao i onlajn školovanje i konferencije, dovode energije. Obnovljivi širom sveta, za razliku od naglog pada koji

je izazvala kriza Covid-19 u ostalim sektorima.

1

369

energije od vetra i sunca premašiti ugalj i gas i kako su se su se obnovljivi izvori pokazali otporni tokom pandemije

. Opisala je i e se dodavati 130 -2025. godine ra znatno proširiti i da nadmašuju i proizvodnju na ugalj. ednih

pove at - jednako trenutnoj .

Hidroenergija je i dalje najve e njen tek Barbosa, . Kombinovana proizvodnja

vetroelektranama i solarnim panelima Wh tokom e se globalni godišnji dodaci hidroenergije pove ati na više od

18 GW u 2020. godini, usled pove anja velikih projektnih aktivnosti u Kini.

. -

U poslednjih nekoliko godina smo mogli da se upoznamo sa izvorima, kao što su solarni paneli i vetrogeneratori. Prema podacima, cena obnovljive energije nastavlja da opadasolarnih panela, njihova proizvodnja postaje dosta jeftinija i posmatra se kao „novi izvora“. pa su zbog toga najrazvijeniji i najperspektivniji vid „zelene energije“ Davies-Jones G., 2020 . Pandemija je

nesigurnosti energijom .

370

MENA - - –

SSAFR - –

bnovljivi izvori posti i e rekordnu dominaciju 2021. godine, sa skoro 218 GW koji e postati operativni, to je prošlu godinu .

ile su investitorima da završe projekte nakon isteka vremenskih rokova. Indija najviše doprinosi oporavku obnovljivih izvora energije u 2021. godini, a godišnji napredak ove zemlje

e veliki broj projekata vetrogeneratora i solarnih sistema na aukciji postati operativni zbog kašnjenja koji nije izazvala samo pandemija, ve i ugovori o zemljištu. tni kapacitet raste, uglavnom kada su operacioni projekti solarnih i vetrogeneratorskih sistema, koji su se izl , postali operativni. U regionu Bliskog Istoka i Severne Afrike, obnovljivi kapaciteti oporavljaju se 2021. godine, puštanjem u rad glavnih IPP2 . porast e se dogoditi i u Latinskoj Americi, brazilski projekti vetroelektrana sa prethodnih aukcija.

om i narednom periodu, sve

Hidroenergija je jedan od najstarijih izvora energije na Planeti, generišu i energije. apaciteti nastavljaju da se pove avaju naredne dve godine, u proseku 28 GW godišnje, zahvaljuju i otvaranju dva posebna projekta u Kini Wudongde i Baihetanimati oko 26 GW , 2020a . lobalna proizvodnja hidroenergije 9. planiranog .250 TWh iz 2019. godine na

650 TWh u 2025. godini . energije i se da tako i ostane. predvidljiviju energiju u odnosu na solarne panele i vetrogeneratore.

2 .

371

Bioenergija se smatra smenjivanjem u prirodi, pa je i zato interes u ovoj oblasti lošiji od Globalni loške energije se proširio za 8.5 GW u 2019.

godini, što je drugi najviši dodatak. Godišnji dodaci bioenergije padaju na oko 5 GW do 6 GW godišnje, Kina je predstavljaprojekata iz otpada. Nakon naglog skoka iz 2009. godine, ovaj sektor polako siromaši zbog boljih i

Svake godine, ukupna potrošnja energije , porast proizvodnje iz obnovljivih izvora i nuklearne energije je veoma bitan, jer efekata staklene bašte

. Trenutno postoji nuklearnih reaktora za proizvodnju energije u 30 zemalja, to je ro Ovaj vid proizvodnje nije baš zelen, najviše zato što ostavlja za sobom radioaktivni otpad i uranijum i

Ovaj segment je veoma siromašan, dugi niz godina mu sudimo po zadnjim je retko ko zainteresovan za ulaganje i napredak.

Uostalom, napredak je jedino što je razorilo ovaj segment, samom koceptu 60-ih je bilo potrebno ova strategija.

TerraPower uspeti i da iskoriste sav otpad sagorevanjem. Izgubljeno je dosta poverenja i encijal zato što je „zelena energija“ i se u odnosu na solarne panele i vetroelektrane lakše upravlja. N na više mesta.

, Island je,

koje se razdvajaju i time im najlakši pristup geotermalnim sirovinama. Visoka kon ju je eotermalne energije i grejanju.

372

T emlje, ili geotermalna toplota, se koristiti kao izvor z

pritisak kako bi pokrenuli turbinu.

Nisu sve zemlje dobile prilenergiji Dakle, kako bismo dobili paru, na nekim mestima treba da bušimo

. Geotermalni izvori su uporedivi sa naftnim bušotinama, jer poseduju rizik i bušenje, zajedno sa visokim cenama, zato u ovom segmentu ima nedovoljno ulaganja . U izveštaju

iz 2020. navodi se da geotermalni izvori rastu do 2030., da bi došli do planirane vrednosti. Geotermalna energija je

, zemljotresi. Neka mesta koriste geotermalnu energiju su razvili sopstvenu

novom sirovinom tehnološkim kompanijama.

Sa porastom am neki sistem skladištenja. Izgra mo i proizvodnju baterija, koje za sada

ikliraju. izvora mora kontrolisati

zato što nije stalno predvidljiva i mora biti izuzetno precizna. Ako se ne nadzire, frekvencija3 napajanja promeniti, što izazva ogromnu štetu. To se dogodilo u Teksasu, kada je oluja napravila haos za nekoliko dana. Komunalna infrastruktura je prestalla da funkcioniše, pumpanje. štete. U toku 2018. godine, o 2 globalne e, št nam ostavlja dosta izvora za prebacivanje na obnovljive. Nekim prostorima jednostavno odgovaraju obnovljivi izvori neki zavisiti samo od baterija i tarifa, ukoliko se ne pojavi nova ideja.

Ako se samo budemo oslonili na trenutne ideje, razvijemo, kako bismo uspeli ostale izvore da

Trenutda promenimo, ne samo u

ise od toga

3 Frekvencija - .

373

Barbosa, Filipe, et al., 2020. -

. 2020.

2020. a Net-Zero . Final Davies-Jones G., 2020. -International Institute for Applied Systems Analysis.

, 2020a. Paris.

.

. Insight th

374

1

-

U ovom radu prikazani su analiziraCovid-

–

Covid–19

Covid –

[1]

-

[1]

za naftom

1

375

n

Ekonom a i

i za st

C -

s-

–

a a [3]

Covid –

o 13

]

Cena nafte od 1. januara 2020. do 4. aprila 2021

376

ostalih

a m

imati kontrolu [5]

–

a -

neto-nula emisija

uz

u vidu dodatn

377

Evropska Un [8]

[8]

odišnjem nivou. [8]

-

za

[9]

- - u d [

–

-

ovih raz -prinudni odmori - - i odmori radnika li na

378

Uticaj Covid- . [10]

odnosno rada

[11]

[11]

komu u radu sa ovim [11]

379

Popularnost online platformi za komunikaciju u procentima [11]

–

aktivnosti i i

: :

za

i 18

[13]

:

[13]

380

Radni status .

–

stvari krhko i

ovom radu su analiziran statisti m

industrineto-nula emisije

prilagodilo novim

381

[ The Global Risks Report 2021

Poslovanje NIS- – < -nis-a-u- -godini- -odgovor-na-krizu/>

-19: The day of reckoniopportunity

-oil-gas- - - [5] -for-oil-gas-industry

< - - - -

- - - >

[8] -outlook- [9]

-19 Impacts on Geoscience Business Operations in 2020 [11] -

-19 Impacts on Geoscience Students in 2020 [13]

[15]

382

Ksenija Drobnjak1 UDK 620.9:578.834 1 Pregledni rad

UTICAJ COVID-19 PANDEMIJE NA GLOBALNA ENERGETSKA

Apstrakt

Pandemija Covid-19 brzo je uticala na ljudske aktivnosti širom P j je prijavljen u decembru 2019, a Svetska zdravstvena organizacija proglasila je pandemiju 11. marta 2020. Kako bi

ja. Mere su obuhvatale: zatvaranje

: Pandemija, Covid-19, virus, posledice, .

Ksenija Drobnjak1

1

EXPLORING -19 PANDEMIC ON GLOBAL

Abstract

The Covid- cted human activity across the Planet. Covid- rst reported in December 2019, and t

ures businesses, travel restrictions, border closures, quarantines, social distancing, etc.

Key words: Pandemic, Covid- .

1. Nakon više od godinu dana borbe sa pandemijom Covid 19, opšte je poznato šta ovaj virus

, pripada grupi e), do teškog akutnog

respiratornog sindroma (SARS). Prvi put su ovi virusi izolovani još 1962. godine i od tada do danas su dokazani kao prou ptica. Procenjuje se da virusi iz ove grupe prouzrokuju oko polovinu svih respira

1

383

, , kod osoba sa slabijim imunitetom, kao i kod starijih ljudi i male dece, postoji

, smrtni ishod.

ini, 8. Decembra 2019. godine. Prema navodima koje dostavlja Svetska zdravstvena organizacija, virus je poreklom iz Vuhana,

se ši kovani godine u brojnim zemljama, kao što su Japa

(Slika 1).

Slika 1. Restriktivne mere po kontinentima [8].

k

kupovina u supermarketima i apotekama, kao i rada

aktivnosti i društvenih interakcija.

Pandemija Covid-19 prouzrokovala je ve e promene u energetskom sektoru nego bilo koji drugi

novijoj istoriji, ostavljaju i posledice koji e se ose ati i godinama (Slika 2). IEA

384

i da li današnja kriza predstavlja

odluke o energetskoj politici.

Slika 2. - g [5].

Procenjuje se da je globa 2 za 7%, a ulaganje goriva. Procenj

dok je pad upotrebe uglja 7%. pretpostavlja da e se globalna potra godinu dana smanjiti za relativno skromnih 2% .

2 (Gt) vra

gasa.

Slika 3. - . g .

-godina. Neizvesnost u pogledu trajanja pandemije, njenih ekonomskih i socijalnih uticaja otvaraju širok spektar mogu ih scenarija.

385

2.1. STEPS STEPS scenario tike i a koje su usvojene sredinom 2020. godine .

, jer mere tek trebaju da budu u potpunosti razvijene. Sam scenario predstavlja samo opreznu primenu trenutnih obaveza i planova. STEPS s na bro ekonomske prepreke.

Slika 4. - .

2.2. DRS je na istim

pretpostavkama kao i STEPS, aslabiji nego što se pretpostavljalo u STEPS-u.

i ranja, socijalna distanca, kao i

širok spektar drugih parametara, kao što su: (Slika 5). Prema

pretpostavkama, nakon analiziranja posledica i aktivnosti u toku pandemije, procenjuje se da bi globalna ekonomija trebala da se vrati u svo odine, dok je pandemija

-ih.

Slika 5. - .

386

2.3. SDS

sa raznim investicijama, stavi energetski sistem na pravi put i i kvaliteta vazduha.

Proizvodnja i i bašte, št e cilja Pariškog sporazuma2., što

ispod 2°C iznad 5°C, uticaje klimatskih promena.

i mobilnosti tokom 2020. smanjila globa 8% u odnosu na 2019 (Slika 6). Ako

e za 6%, brišu pad nije prime en tokom poslednjih 70 godina.

Slika 6. g g [5].

3.1 Nafta

Kao posledica gl za 57%. Drumski

pojedinim regionima je potpuno obustavljeno, a vazduhoplovne aktivnosti su u nekim evropskim zemljama u padu za više od 90%. Kako je globalna vazduhoplovna aktivnost opadala, kerozin je bio

Restriktivne mere vezane za pandemiju izazvanu Covid-om 19 i ih svetskih gradova,

2 Paris -

387

drumski saobra aj je naglo opao što je za posledicu imalo da benzin postane gorivo sa najve im (Slika 7) smanjili su ne

samo transportne aktivnosti, nego i globalnu prodaju automobila.

Mere suzbijanja Covid-etan, itd., ali e pad verovatno biti manji u odnosu na benzin, dizel i kerozin.

Slika 7. - [5]. 3.2 Prirodni gas Tokom prvih meseci 2020. godine, potrošnja prirodnog gasa je uglavnom padala i pre pandemije

potrošnja prirodnog gasa opala je za nešto više od (Slika 8).

, pretpostavlja se, potisnuta zbog blage zime.

se u narednom periodu smanjiti i za više od 5%.

je da je prirodnim gasom manji goriva za transport, kao i da cela ova situacija sa pandemijom predstavlja ogroman šok za gasnu industriju.

Slika 8. [5].

388

3.3 Ugalj Pad globalne . u odnosu na 2019 (Slika 9)

, gde se troši dve tre ine svetske proizvodnje uglja. P koja za sirovinu koristi ugalj pala je za oko 10%. Industrijska upotreba uglja je tokom perioda pandemije pove anja , što je samo najve i pad od Drugog svetskog rata.

aciji, neizvesnost u pogledu uglja je najve rivima. Razlog za to je što je dobrim delom njegova upotreba koncentrisana u elektro-energetskom sektoru i zavisi od nivoa

,

Slika 9. [5].

koji su a koje predstavljaju više od jedne tre

e za mera. Dolazi ili

nešto preko 1.5% na godišnjem nivou.

Pove , što predstavlja posledicu mere ina ljudi provodi više vremena kod ku e i preduzimaju se dodatne aktivnosti, poput

godini. To je najve i pad od Velike depresije, krize 2009. godine (Slika 10).

389

Slika 10. - [5]. 3.5 Cene

nivo cena koji bi bio potreban za stimulaciju dovoljnog ulaganja u ponudu,

o ceni u prethodnom nivou cena i energije i

oporezivanja tokom perioda projekcije. Akcize, stope poreza na dodatu vrednost i subvencije uzimaju .

(Tabela 1). Na primer, pri STEPS scenariju, dovodi do viših cena, jer je u DRS- stoji

4. Energetska fleksibilnost nost energije, kao i poboljšanje

energetskih sistema.

Indirekto, ove mere mogu izazvati ekonomske koristi, koje se šire i samim tim proširuju ekonomski sektor i smanjuju ekonomsku krizu koja preti da opet zaposedne svetsku ekonomiju. Mimo ovog,

390

Tabela 1. [2].

bi da donesu spas kako ljudima, tako i samim vladama. Centralne banke odgovaraju na Covid-19 programa kvanitativnog popuštanja. Sve ovo, u stvari, regionima opali, što poboljšava ekonomiju novih kapitalno investicionih projekata, poput velike

, e za

. Cene prirodnog gasa miji prelaska sa uglja na gas, ali ativim.

usa Covid-

, u zatvorenom, mnogi su radili, energiju i uvideli njene prednosti. Neke mere koje je nametnuo Covid 19, mogu ostati u primeni i

5. Klimatske promene

alo

Tokom 2020. godine, iz meseca u mesec klimatska kriza se pogoršavala.

godine dostigla rekordnu vrednost. Iako su ljudi ove godine znatno smanjili svoje emisije gasova sa

391

do zagrevanja planete koje izaziva klimatske promene.

ji je porasla za neverovatnih 25%,

zapadnoj obali Sjedinjenih Ameri

intenzivniji. Klimatska kriza u kojoj se trenutno svet nalazi je rezultat svetske kumulativne emisije -dioksida,

zagrevanje i klimatsku krizu.

6. otvoreno pitanje da li ona

predstavlja prepreku za , ili se, pak, ponaša kao katalizator koji ubrzava tempo promena. Tokom pandemije, obnovljivi izvori su porasli, gde

i da se prema njima usklade sa promenama tehnologije i politike.

Pandemija nas - nema ljn

ipo dana, videli smo koliko u energijom i resursima. Ali, dobili smo drugu šan

7. Literatura

1. International Energy Agency, 2020. , Paris.

2. International Energy Agency, 2020a. , Paris.

Lang K., DeLuca L.J., 2020. .

, 2020b. , Paris.

5. International Energy Agency, 2020c. , Paris.

6. International Energy Agency, 2020d. , Paris.

, 2020. - , Dablin.

8. International Energy Agency, 2020e. , Paris.

392

CIP - Каталогизација у публикацији Народна и универзитетска библиотека Републике Српске, Бања Лука

616.98:578.834(082)

МЕЂУНАРОДНИ научни скуп "Covid-19 - изазови и посљедице" (2021 ; Брчко [Дистрикт]) Covid-19 : izazovi i posljedice : zbornik radova sa IX međunarodnog naučnog skupa održanog 28. maja 2021. godine. [Tom III] / priredila Albina Fazlović. - 1. izd. - Brčko [Distrikt] : Evropskiuniverzitet Brčko Distrikt, 2021 (Banja Luka : Markos). - 367 стр. :илустр. ; 25 cm

Текст на више језика. - Тираж 200. - Напомене и библиографске референце уз текст. - Библиографија уз сваки рад. - Abstracts.

ISBN 978-99955-99-56-0

COBISS.RS-ID 132615937

COVID - Evropski univerzitet Brčko distrikt

Documents