Commentarii succincti & dilucidi in Proverbia Salomonis

Digitized by the Internet Archive

in2011

http://www.archive.org/details/commentariisucciOOcart

îTbrt i/Ct ^ 'd^' >fiÛ^Si Hi.^ ^XTUî

COMMENTARIISuccincJli & Dilucidi

PROVERBIA SALOMONIS^^^m^^ AUTHORE ^^ô^^\\ --nMj

T H O M A C AR T W R I G H TOSS. TheologiaeinAcademiaCANTABRiGiENsi

quondara Profeflbre.

^bus (tdbibua efl Pnefatio ClariJJimi virh

JOHANNIS POLYANDRLS. Theologiae Profefforis Leidensis.

n

t-t41.<l

>am

AMSTELRODAM \,

sHenrici LaurentiiAnno M. DC. XXXII* X

f^.^^

/*>%\ ^ \

1

^'*"%»

> i

s

lOHANN- POLYANDERAD S. THEOLOGliE

CANDiDATOS.

Niverfa do^nnaJtwenesdoUilJmiâpopulo Det

recepta qua Ecclefics corpm regitur atque in officio

}fao retinetur i aut credenda comple^ftur,aut a*

' genda. Jn iUisfideidogmata^ in Im vitceprcecepta

,^' continentur, Vtraque velpublice ad Dei cultum

pertinent ^velprivatimadmorum inftitutionem referuntur, eaque

omnia aut a Prophetis ^ Jpoftolisfunt prodita ,quce veloracula,

velmandatadivinavocantur, autabEcclefm DoUonbmac Pa-

ftoribusfuntgenuinis interpretationibm doîsque annotatiombus

illuftrata.quce Commentaria Eccleftaftica appellanturi quorum iU

lafunt^Ll^,feu divinitiisinprata, acproinde abomnibusfme

uUa exceptioneapprobanda : hcscvirorumpsreruditorum induftria

congefta, ideoquetumfuorumauUorumcorreUioni, tumaliorum

cenfurceobnoxta^ nec rectpienda,mji adfacihoremprceceptionum du

vinarum inteUigentiam ac commodiorem earum obfervationemfint

inftituta.necrejicienda.mfbuic ufai offuiant. êmadmodum iUis

mhilhumano generi magis eBjalutare.ficnihilhis utilius^ûam*

vis enimfacri Codicis leUwfit omnibm in promptu, prcefertim tn no^

ftris Ecclefis reformatis , non tamen lUimfenfm eft omnibm ubi-

que manifeftm. Arcanofquidem ac venerando Dei confilio magna

eft locorum varietm quce infacris literis occurrunt. ^mdam adeo

funt aperta , ut a nemine fana mente prcedito in dubium vocanpof

Praefatio

Jintf utnarrationes qucedam hijlorica: qucsdam teciiora t3 obfcu"

riora tnquorundam prafertim myjieriorum traUatione,quorum

cognitio non eji adfdlutem perinde necejfaria% In alijs enim quo-

rum notitia eji adfalutem prorfus necejfaria , niltam arcanum ^retrufumejij quodnon clansJacrcepagina teJHmonijs comprobetur,

Adhorum approbationem rebiefacras literas tratiandi peritia o-

pus ejiûtphrajisfermoms ex lingua qua tradita eji, redte obferve'

tur/J loci adeandem rempertmentes diligenter conferantur, fîx

enim uUmfacrccScripturcelocus tamperjpicuus eji^qui abhcereticis

&perverfs hominibus in alienamfententiam non trahaturtûide'

nim evidentius dicipofftt quamlmmanuelem lefunl Chrifum natu

ejle cx lîrgtne ISdaria}ex quibus verbtsquis aliudconcipiat^quam

Salvatorem nojirum lefum Chrifium^ exfemine acfubjtantia Vir^

ginis Marice humanam naturam affumpfiffe ? Nthilominus tamen

multi his ultimis temporibusinveniuntur,qui idpernegentz3 novum

quoddam nafcendi genus commimfcantur quo Chrifum nihil e Vir»

gJMefumpffe confirment^Sunt interim m omni Scnptura loci qui-

dam infigiies quibm prcecipua ^neceffaria verce fidei dogmatajta'

hiliuntur ac hcerefes ed labefaBantes refeUu?itur:in quorum inteUe'

Uu licet aliqua ambiguitas ^dubitatio in rerumfacrarum cognitio

ne minus exercitatts oboriri atq- ipforu animis a fcicraru literarum

depravatoribus ingenerari queat^tamen divinitus fahium eji ut ve>-

ra^conJiansiUorumfententiafidiffimispereruditorum Interpretii

expofitionibus in Ecclefia Chrififitperpetuh confervata. ûodut

unoatqi altero exemplo declaremus,JcriptoresEcclefiaJiici ad.verfus

hcereticQs olimin interpretatione vocis -nv hhyw velfermonis haUuci*' nantes,quo Euangelifxa lohannes utituriCu ?.hy^v inprincipiofiuife

afieveratfiummo confenfu docuerunt^ voce TnvAoyovjwn Deipropofim

tum^nec virtutem divindinec aliquam in Deo affetiionem denotari,

fed naturd rationisparticipem acproprijs charatieribus znfignitam,

quam Grceci ^^Q^â-iVfLatini perJondvocant,nimtrti^Ftlium Deiu-

nigenitum lejum ChriJiu,qutabomniceternitate apudPatremfuit

ipfe

loH. PoLYANDRI.

ipje verus t3 (Sterms Deus, lidem adverfus alios hcereticos qui in eo

quod^cihum caro fadlum diciim,turpiter impingentes divind ]oh. r. 14,

Chrifii naturam in humanam tranjiij]e exiff:imabant, nullam aliam

ijiius enunciatiexplanationem admittipofle varijs rationibus ojten-

derunt^qud qubd ChriJiusDei Filius naturdhumanam,divina inco-

mutabdi atq; inconfufapermanente^fufceperit.EJfatuquoq-^ Jpoji,

Vauli quo aêritper unu hominempeccatu adomnes hominesperve- Rom. 1,12,

niffe node exemploimitationis,ut voiebantVQhgianiJedde conta-

giopropagationis intelligi debere evidetiffimis argumentis demojira"

runt .Et quamvisfanas ipforu interpretationes nonpauci impugna'-

rentâb tjstamepropterea recedere noluerunt quod eas cUfidei ana*

logia atque univerfaScriptura congruereperjiiafijftmum haberent^

Horumvejiigijs nonnuUi eximtj nojirce (etatisTheoIogi ^ utfummo

cum labore jtudioque indefefo , fic uberrimo cumfruhlu magnaque

laudeinjiiterunt.In quorum cenfufquispoji CalviDuii!,Bezam,

Mercerum & lunium reccntiorum interpretum principes eji coL

locandusf

iseji Thomas Cavtwrightus ^nglus IVarmcenff,

S. Theologice quondam FrofeJôr in Academia Cantabrigienji, qui

fingulariJacras literas interpretandt dono d Deo exornatus^ Anglis

fuisprceclaro/ illius monumentaprcebuit^ partimAnglico,partimLa^

tmofermoneconfcripta.Horumpartem infgnemvobis^ OrnatilS-

|i).i iuveneSjW tefiimonium mece erga vosbenevolenticenuncofjeroy

eruditos.nimirum, ipfus Commentariosin Proverbia Salomonis^ in

quibus admirabili attificio veram metbQdit exhibet verbu Dei reUe

fecandi atq-, adufum omnisgeneris hominu apte applicandi,qua do-

cendimethodo optandum effet ut omnes Ecclefia\i(Z tbw Tyo^-oy 'mtHiAf

atteinjiruUi infuis adpopulu concionibus uterentur. Frimofiqutde

Imouna cum capitu ^verjuu analjfiverba^ formam loquendi Spi-

ntuiSanHofamiiiaremûbi aliqua latet obfcuritas aut ambiguitas,

accurate exponit, 2. facri textus fummd ^Jcopum aucions Leôri

fingultsi?! locisob oculosponit, 5 dubia qucs reru propofitarum rejpe-

d;.u in mnnullis locis occurrmtt oblata occafone ddigenter expendit^

P R AEF AT lO

4. forijmata dogmatica,hortativa ^ confolatoria^quceex contextti

rite coUigip^mt^ optimo ordine recenfet, Hic Carcwrightus, ut

h doîs quibufdam Anglis fde dignis intellexi, tranjlationem An*fUcamnoviTefiamenttexdecreto Seremjfim^ /^t^m^ Elifabe-

thae ac Trocerum Anglics ab Anglo-I^menfum corrupteUs vindi^

cavit, fcriptaque alia tam Polemica,quam dogmatica compofuit^

ijuorum nonnuHafunt evulgata^nonnuUaût ab ijfdem Anglts acce*

pi, brevi evulgabuntur, Ab dnglls mercatoribus tum Antrverpi^

a^tum Middelbufgi negotianiibus admunus Pajioris expatriafua

evocatus , utrisque in fuafunUione abundefatisfecit, InhacnO"

Jira quoque Academia aliquamdiu cum Theologis noftris agendi

cauja fubffiens^ Clarijf.V, lunio ^ Trelcatiopatrefamiliariter a-

fiis efi, Pofiea Angliam repetensâpud Gargefenienfesgraviffimi

ac vigilantijftmi Ecckfajice officio defuncius efi, Tandemjenio^lucubrationibus confetluSiVeniaprim aGargeJenienfbus impetrata

Warwicum reverjus efi^ ut reliquam vitcejuceparticulamjidelipom

pulariumfuorum injiitutioni confecraret, ubifpofiquam omnes boni

pajioris labores exantlafet,placidamorte obdormiensyfperatam quim

etemporreUiffimain Chrifiummenteinvenit, Hujus dilucidos ^fuccinôs Commentariosin Salomonis Proverbia ideo vobis, luve-

nes ^vs^^SLutiiliuiifinfcribere volui, qubdejufdemfiudijTheolom

logicimimU, vejiraque cetas non minusmece^ quamSymmyfiarumweorum curce acfidei commifa me quotidie moneat, ut vos adhujui.

(^fimilium voluminum lectionemrevocem , qud non tantum doUiOm

resfedetiam meliores evaderepojfttis ,Non enim me latet maîamordinis vefiripartem injiolidispotius Sophifiarum argutijs

,quam

infolidis Theologorum Orthodoxorum fcripti^ evolvendis tneliores

fum horas coUocare , 7iegkîsque piojum acprudentum Interpre-

tum Commentariis Theologiam î:i>iiliKbjb ^ d ^§AKlt)itw^ facrasquff

meditationes adpias abliones reducendi rationem ofiendentibm^ adfolnspeni controverpas de quinque articulis intelligendas animum

fuum adjungere^quas cipaucisprimumapudnos?notas, nunc aplu"

ribus

loH. PCLyANDRl,ribus acerrima contentione foveri videmii^ , nonjine magno homi'

numpacijicorum mcerore^necjine mijerandijcifmatupericulo,gra-

vique exterarum Ecclejiarum reformatarum ojfetifionej quce juam

dolhinamnofiraconfentaneamfcriptis quorundam mordacihm per

aliquot Tbeologorumlatus convelli animadvertunt , ac communes

nobts inimicos vires fuas quasprijlina nojira concordia amferant,

mva hac difcordiafacile recuperaturos pravident, nifiDem Opt.

Max. nojlritandemmiferefcens aptum aliquodtanto vulnerire-

medium adhibeat, Seduteoredeam, unde Ecclejiarum nojlrarum

miJeriasapudDeumdeploransaliquantulumfum egrejjm^ etjinon

incofifultum arbitrer, ut ijpr^fertim quos Chrijlm ag^tvroifÛugregi

Juopajcendodejiinavit f utriusquepartis deijils quinque articulis

prcecipue dijputantisfcripta adverfariaperlegant^nein hac regione

pro nuperis ^peregrinis Doîoribmhabeanturt illorum tamen con-

_Jilium atque injittutum nonpojjum approbare, qui in ijiorum quiw

que articolorum difquijitionemfic incumbunt , ut rehquorum Jidei

dogmatum indagationi ,quce infacra Scriptura pajftm traduntur,

vix aliquidjubjecivitemporis impartianturjdeoque in eorum igno"

raiione,tanquamin craâ quadam caligine verjentur* Huic morbo

ingravefcenti utpro mea facultate mature occurramj vosper uni-

lumnofirumDominumac DoUoremleJum Chrijiumobtejior , ut

ab irrequietis quorundam dijfutatorum contentionibm paululum

tecedentes^ vejiram tstatem^quce haUenusin ijiopotijfimum dijfer^

tantium curriculo verfata eji , tranquiUioribm lucubrationibus in

pojierum impendatis , vejirique ingenij fementem atque indujiri'

am in hocfertili Proverbiorum campognaviter exerceatisâc nor-

mam reverentixDeogratce^viai.iquejujiitice vobisjalutaris, quam

pofh Salomonem unicuique vejirum Cartwrightus intuendam

proponit, affidue confeRantest '^^^19 ccelejiisfapientics cum ipfius^

ôditijDeitimoremcum proximiamore 3 reUamque eonfcientiam

cum verafcimtiafeliciter conjungere ab utroque monitore addifca-

tis,§ua menteJivosaffeBos efepercepero,pneterquam quodadi

Jimih

PRAEPATiO I. POLYANDRr.JimilefcriptioJiisgenus meum quoque calamum excttabitis , votum

fanUa obedientw quodfacri^ literis initiati Deo vovifiis ,fideliter

perfilvetiSjClmflique Fafiorumprincipis Ecclefia^cm vofiram ope-

ram dicafiis ^ ex hoc ve\irofiudiopioque condtuqud.mampliJ[tmos

aliquajidofruUuspercipiet ^pofieritaU relinquet* Lugduni Ba*

tavorum, lo, lanuarij 1617.

Vefter in Immanuele,

JOHANNES PoLYANdER.

C O M M E N T A R I ISuccindli & Dilucidi

'/ NPROVERBIA SOLOMONI5;

C A PU T P RIM UM.

Pêrf^ /. Treverbia SchelomQms^ filij Bavidis, l{egis lifraelitarum^

Olomon Ifbro Proverbiorum

,

tum minas ad fingulos accommodans,utranqua» pater familiari ratione eos fapientes 8c confukos reddat ino-inftituitîos tanquam filios in le- mnibus hujus vit^ negotiis j §c imiverf^ge Dei , ejus tum promifllonts, vitas fuae ftadio.

( PfafatioHtm ad caf i o»Liber hse dna cmktt-i

^RchquHmitbr(tanquameerfutadj!nemuft]He'

rTJtultisfeufumma fr*fAtionii,6. ^rimitvtrjibiitt

J»tT4fatim» tonfiderant&rJ

l^ ..Amplitr eiufdem traHatio ad cap, lo.

fSubteUamateriA,boefliyiU(iait^fivedi£iitgravitaiepUnit^

I ( %AdiHn{}e nomine, Sahntonit3n tttuh eammift'

J

f Efficitnti AUtba-datut huiud libri "^ \ re indatut huiw Itbri ^ \ re in ^d/iarinant

|I

|i f \^rtlatione,fti«DAVtdiitregiUfras]h\CAHfij J

' fSApientijc,

Ifleientit<j

(ÊrHditienie,

KinttUigentiî vtrbdrum prudentum virf. î

Subjecfta materia commendatur,quod que notulis ad oram libri appofitispro m^fotus liber

,quantus quantus eft , nihil, fignioribus Ledirori cammendantur, hic

niii graves, & illuftres fententiae funt: ut liber nihil non iUuftre contineat.Imo ve»

cum ali jrum hominum -«^'•n'»» jibri hinc ro cum alij Scripturse libri gravibus len-

inde niagnas fenEentias comple(itantur, tentiis referti fint, tamen hic iiber fingu-

A . uri

COMMENTARIA IN PROVERBTA 3

lari quadam ratione,8c veluti pleniore &conferta menfura fuo merito gloriofum

hunc titulum reportavit. Alij enim libri

,

tametfi aSpirituSando didati perfedtif-

fimam fapientiam contineant , & fcienti-

am earum rerum , quas fibi proponunt

,

tamen fapiencia & fcientia ,qux in illis

traditur, raro ad.nodum decerpi,&. per-

eipi poteft , nifi ex multorum verluum

DeiliberalitaSj&munificentia nobis con-lideranda venit

,qui ad omnem pofteri-

tatem hoc monumentum fapientiae iuxin Salomone tranfmifit, nec paffus eft ma-gnum hoc luminare occidere, fed ad hocufq; 3evi,ceufolem in Gibeone fubfiftere

fecir, ut fpirituales inimicos probe ulcif-

ceremur. Quam fremerûm igitur fu-

turum eft judicium no^xmwJ^Snlononem

eontextu, 8c continuata ferie,ita ut, fi m i°inporris nofttis principem , & ledifli-

fecundo , aut rertio , aut etiam quarto

verfu faepe fubftiteris, fruiflum, exilem &perexiguum percepturus es:in hoc autem

libro fmaxime cum ad cap. i o. perven-

tum fuerit,ex quo, & fequentibus capp.

hoc nomen Proverbiorum hic hber for-

titus eft) fingulis pene verlibus, velverfi-

culis potius abfoluta & perfedia do(5tri-

na traditur. Deinde hoc nomine com-

mam ejus fapientiam Bon audiemuSjCumregina Sabê tantis fumptibus , tanto ap-paratu tam longum iter emenfa eft , id-

que ut lapientiam audiret cum hac mini-

me conferendam , imo qu3e hujus refpe-

dtu vix ramentum fap-entiae dicenda eftf

Huc ig-itur afferantur.qu^ d d:a funr Pfal.

I20. Notetur etiam,quahra fit eorum c^-

citas, qui , relidto Salomone , ad Machia-mendatur, quod in ram fuccindta brevi- 20 vellum transfugiunr,ut fapientiam,& po-cate ea dexteriras adhibeatur, ut fingulae

dotftrina; proverbiis comprehenf^ aliqua

comparatione, majoris, minoris, paris,fi-

milis, aut diffimilis illuftrentur, atque ita

ex veteri proverbio, bis dicantur fingulas

hae fententiie,qu6d, adjecfta fimilitudine,

autalia comparatione,dicantur. Huc ac-

cedit,quod ipfo prjjeterea nomine'

iiteiam difcant.

Author porro defcribitur a relatione,

quod fit î\ms bavidH, regispoteniiflimi

& invidiffimi , Prophet^ nobilifiimi &nominatiiTimi, viri landriffimi Sc fapien-tiffimi, a quoSaJomon cultifrime,libera-

liffime, & religiofiffime educatus eft. Sifuilfet bubulcifilius , H idiotx , fi perfidf.

7<»,five dignitates ^lfe declarentur h^ do- 3o tamen pro c^lefti ea,qua praeditus erat.

dirinas , utpote qiue fuo merito vitae no-ftr^ veluti dominas & moderatrices effe

debent: ut, cum reliqua fcriptura nomi-ne 'ji«'«»« non immerito vocetur , hic ta-

men liber pr^cipua quadam ratione hoctitulo & infigni fit notandus.

Author , feu fcriptor defcribitur i . abadjundito nomine5^/owo«;J-,-quauna voceLedori in memoriam reducitur incom-parabilis illa fapientia,qua ille omnes,qui

fapientia ab omnibusaudiendus eflet-jam

ver6,quandoquidemillis etiam ornamen-tis inftrudtus prodit

, quse ab hominibusplurimi fiunt, quam illi excufationem af-

ferent,qui vel eum non audiunt,vel in e-jus verbi3 non acquiefcunt

!

Sequituralterum relatum, quod rex

fuer;t,idque populi Dei,neque adhuc di-

vifi,ut poltea;fed una & rcpublica &Ec-cJefia conjuncfti.Sicut igiturPropheta fu-

unquara aut fuerunt,aut futuri funt,mor- 40 it,8c filius Prophetae^ ita rex, & filius re-

tales multisparafangis fuperavit:cujus fa-

pienti^ hoc opus(ut palatij sedificationem

&: Reipubl, procurationem mittam ) o-perx pretium fuit, & teftimonium longetaleiitiflimutn, Hfc. CQmmeinoranda

gis:Scimus autem regum didta avidfe ca-

ptari, utcunque mediocria ; nec defuiffe,

qui regum , cum adhuc pueri elfent, lu-

dicram & ludibundam in d'(ftis & fad:is

converlarionem literi§ mandarunt.Quan-tum

SALOMONIS, CAP. I.

tum igimr beneficluili eft poife quotidie

fermones cuin ampliiTimo rege lerere !

Qupd etiam mundi infaniam coarguir,re-

lidto ampliirimo rege Sa/omone , ad Ma-chiavellum ignobilem civitacula? fcribam

fe recipientis,- perinde ac fi procaturus a-

liquis, deferta led:iilima domina,ad tur-

piculas defcenderet pediffequas.Cum e-

nim pr^ter genus lapientiae longe prse-

ftantius , calamushic nobilitate aureus

exiftat,qui illicprîgnobilitate plumbeuseft ,

quae , maluui , infania hominum ani-

mos occupar,quodSaIomone fpreto,Ma-

chiavellum depereant:nifi quod hujus fa-

pientia divina lit , iftius diabolica : hujus

c^litus demiiTa, iftius ab inferis excitata!

Ferf. 2,Adfcie7idumfapientiam

(3 eruditionemi adintelligendum di-

Uaprudentice

»

Seijuitur defcrifti» exfine, qtii Ji-Jî^l?

duplex in hoc verfu breviter'^ nOlCJfrofmitur \

Voce naan intelligit accuratam rerumdivinarum5&humanarumfcientiam,quo-

ad hominis Chriftiani officium comple-(5buntur , & videtur -^»:'"' y^'*'^»^ indicare,

dequo Apoftolus. i.Cor, 12, voceau-tem iDin ^»/^* "*'*f

, feu accommodationeillius notitiae ad deformiratis

,qux in no-

bis eft , -reformationem: ut hic videatur

illud huic libro attribui,quodi 2 . Tim. 3.

toti fcriptur^ attribuitur.

Exquibus difcimus. r. homines uatu-

ra fuaftultosScinfanos efre,necquidquamillorum intelligere

,per quae ad vitam ae-

ternam itur ; deinde etiam ira refradia-

rios 8c contumaces effe,ut recfta Icientes

fe ad redtam norinam revocari nori pati-

antur ; unde apud lobum pullo indorriito,

6capud leremiam indotnito juvenco com-paranrur»

Deinde in priori horum finiiim illnd

percipitur, nullam dodrrinam vel explii-

lorophorum libris, vel ex politicorum

prjEceptis , vel fapientum dia:is exiftere,

qxix nos inftituat. Verum quidem eft,in-

ter educationem liberorum hominu no-

biliorum & ignobilium magnum difcri-

men intercedere : fed interim utrofque

perinde ad regnum coelorum ineptos at-

que indodros efle ; imo vero f^pe eveni-° rCjUt quo magis civili difciplina excolan-

tur , eo fint a regno Dei remotior€S,non

minus verum eft.Nonmulti nobiIes,&c.

j.Cor. I.

Expofteriori fine difc"mus,fcripturam

ndii tantum fana docere , & recSta , fed

homines porro inftiruere , quomodo iila

fuo ufui accommodent , fine quo cogni-

tio non modo non juvaret , fed divinam

acceleraret ultionem. Itaque non arma^^ folum adminiftrat , fed & quomodo in-

duantur"& aptentur, & quomodo in illis

incedendum fir, docet. Cseteroquin ho-mines in ea verfati illis afiimilarentur,qui

ignem in filice gerunr nefcientesquomo-

do eliciendus fit. Hinc elucet, quantafit

virtus paftoris & dilciplinê eccleiiaflij?,

quorum adminiculo haec aptantur.

Ferfs. Adpercipiendum erudi'

tionem inttUigentiee,j uflitice , JU'

risque^ ^ omnisrecii,

Pofteriorem partem prioris membrimore Hebrforum exfequ tur de accom-modatione ; cujus duaspartes conftituit^

iinam intelle(5tus,alreram morum,aut vo-

luntatis, Hic primuai difcimus, fingula,

quse docentur,nobiS appHcanda effe Job„40 5. V ultimo ; deinde primum intelligen-

tiam effe reformandam , ut quod bonuniagirrvus,intelligenter, 8ci'ion puerili qua-

dam imitatione faciamus , quod plerique

faciunt. Tametfi enim, quod juitumeft,

faciamus.tairien, nifi ex intelHgeniia pro-

A 3 -ficif"

6 COMMENTARIAficifcatui' , nullius pretij eft. Porro hxcreformatio ad vitam traducenda eft ; ubi

3. ponuntur-i . ut unaquseque adlio jufta

fitjdeinde ut modus 8c ratio illius obfer-

vetur ,quse dicitur aety» ; denique ut x-

quitas adhibeatur ad moderandum fum-mijaris»''^'»''''^®^*^^

yerf. 4. ^d dandum fatids ajlu-

ilamjpuerofcieutiam , ^ folertiafn^

'v^. ^luibm auîtis .fdpiensa-

dyciat difcipliiiam , ^ tnteUigem in-'

dufiria confJia comparet.

V. 6. Addocendum. proverhium^

<3 interpretationejn i verbafapieu'

tum j & (enigf7iata eorum.

Redit ad priorem partem prioris me-bri j ubi eft proIeplis,cujas occupatio ta-

cetur,fed ad hunc modii fuppled poteft;

atiûi ctim hsc i^SafomotmfmtreconditiJJi-'

fmafapientia imbuti, ^ qiiidem ohfcunus:

qnia hrevim , tradita , ?tos , nuirudes (iimui

ah eorumfttdio excludimur : fubjedtio ad-

jungitur îmo fto!idus^cuifaciL% qûodom-.

nia credit, impomtur , ex his verfutui (^ fo'

lers ; quifsnfu judiciotpie infiar fuerifunty

hinc conftilti evadent,

Hic difcrimen inter fcientiam ex fcri-

pturis depromptam percipi poteft , & il-

Iam,qu3S ex mundi machina petitur.Por-

tis fcholse Platonis infcribebacur,, ûai^fi/f

«j^»,Ai87r»T©- 8/V/7iy; fed longefecus hi-

fce Salomonis valvis; hic enim fcriptum,

intrent rudes , fimplices, idiotae , ftulti,

ficut polthac clarius videbimus ,• infanti-

busproponitifrhscfcientia. 2. Tim. ?.

David etiam affirmat Pfal. 119. 98. fci-

entia fcripturae fe dod-oribus, fenibus,

immicisfap.entiorem fuifle fadium. Qi_â-

to autem magis reliqua fcriptura omni-bus qbvia eft,'fi h^c reconditior ejus pars

©emiui non innotefcat!

IN PROVERBIA 7

A feptimo verfuad vigefimum»

Verf 7. l{everentia lehovêfi

caputfcienti(e i fapientiam , ac eru-

ditionem fultijpernunt.

V, 8. Audi ,filimt , eruditionem

patris tui'^ mcjue deferas doUrinam^^ matri^ tuce ,»

Propofito fapientix genere, quod Sa«hmon m hoc hbro profequetur, verfu fe-

ptimo,ad eam ampledtendam & contra-

riam ftultitiam fugiendam adhortatur.

Partesfuttt

20

rdejtgtt/itio iUius generk fdpkn'

,tis, , 51«« in, hoc libro tra •

J ditur

\ adtUamamflexandam.cnm can-

I trd-rijfuga & declimtiont,

\ adhonatto.

Priore docetur non omne genus fapi-

entije hic informari : fed illam tantum,eujus cum fumma & caput , tum bafis &fundamentum eft rimor Dei. Qujcquidenim hocin hbro pr^cipitur,vel eit verus

Dei cultus , vel ex vero Dei cultu , tan-

quam fonte , &: parente proficifeitur.

30 Dei timorem,quinlialis eft, pro vero

e]us cultu fynecdochicc ponit , quia nontantiim pr^cipua ejus pars eft , fed reli-

quas omnes animi affedriones velutiiu

officio continet; qusecunque enim vel co-gitatjones , vel didia , vel fadta ex coru-

ptela m.entis, & voluntatis noftrs dima-*

nant , quafi collo prehendit , & ad exa-men ducit , ut fi minusconfentanea fint,

cohibeat, ne ultenus procedanr.Sic Pau-

40 lus omnium malorum fontem elfe judi-

catabfenriam timors Dei,. Roman. 3,

Sic Abrahanms fibi cum ab uxoris viola"

tione,tam a fui interfedtione ideo timuit:

Gerari hoipitans , quod arbitratus fueritj

ibi efle vacuitatem timoiis Dci, Gen. o*Verum

8 SALOMOVerum Dei tlmorem probat fapienti-

am efle ,quod ftulti feu impij eum con-

temptiii habeant, Qupd enim priore he-

miftichio nn generaliter dixeratpofte-

riore -^Dia^ nrtin explicat: ubi tacita; obje-

dtioni occurrit , fcil. quod plenque hanc

fapienriam contemnant : cni refpondet

ftultos eife, feu infanos : ideoque jndici-

um eorum non effemagni faciendum»

Qais enim unionem , aut gemmam con-

temnat, quiaftultus illi fuum flabellum

pr<^ponai;?Atqui impij tam funt ad res ce-

leftes judicaudum inepti,qu^m funt mo-iiones ad res hujus vitae difcernendas.

fcquttur [?ars altertt^

fn adhtrtattone ad l

f hajic fapientiam am^lexan'

ccHtrariurtt fugiendim.

Commendat hanc fapientiam ab effi-

ciente inftrumento : nempe parentibus,

ut ex cap.4.v. : .conftat. Dodlrina eniin

veraaparentibus profedta minus fufpe-

d:a eft,quam qu« ab heris proftcifcitur:

ilii enim exiftimabuntur fuo commodoredra prsecipere , ut , non furandum , non

inuhum edendum, aut bibendum. Quo ac-

cedit,quod tenella aetas his rebus difcen-

dis aptiffima eft. Deinde apparet , hanc

do6brinam fapientis in parenmm aedibus

informandam effe; eoque parentes ad il-

lam inftituendum idoneos eile oportere,

antequam parentes fiant, aut matrimoni-

um contrahant. Unde iliad i .Corint, 1 4,

uxor,fiûid dubitet , k viro fercometur i

Omninoqj indicio eft, eum in reprobumfenfum conjedtum efle, qui in parentum^dibusnon proficit. Deinde ne matris

quidem opera inhoc negotio contem»Hendaeft, cum illa plurimum poffitad

pietatem , aut imp.etatem liberorum, 2.

Tim. 3. HincinIibr;sReg. & Chron,matrum nomina apponuntur tam in regi-

b, pijs, qukm iropijs,ut qnx iaud.s in yir-

NIS, CAP« I. ^tute,aut vitupcrij,in vkijs funt participes.

Ha^c etiam ciaufula idcirco additur, quiamuld inveniuntur, qui patrum moiiitis fe

aufcultare pr^ fe ferunt,qui tamen ma-

trum monita rejiciunt:qui ccrtb,fi patremftudio obfequendi Deoaudirent^procul-dubio matrem eadem opera diredrricemadmitterent, quandoquidem Deuseft,qui ciiii hocjtum illud mandat. Nec ta-

^° men propterea parentibus obtemperan-dum eft^_ nifi quoad pia & jufta pra^cipi-

ant. I. Samuel. 22. x7,]ohan. a.quodporro liquet ex cap. 6. v.2 3.ubi quod Vo

20. vocatur patris , &; m.atris praeceptum

Sc dodrina, vocatur iucerna, & lux.

Ferj". p» Nam adjeciio gratiofa

erunt capiti tuo , ^ torquesfauci^^^

bits tuis, '

Confitmatio fuperioris adhortationle

ab adjundt.decore 8c dignitate, que De-^ us versE fapientise ftudiofis adjunget. Sic

alibi in Proverb. dicitur fapienria vulrumhominis ornare, Sc ut refplendeat,efuce-

re. Vide exemplum Chrifb Luc. 2. 52«

Quid,quod lofepho, & Mofi hoc ufa-ve-

50 nit etiam inter profanos^^jyp^/W,utpIus

gratia valerent; quam ulli aiij ex Fhar.io-^

ms aulicis ? Cujus rario eft , non tantiini

quod h;sc iapienria in \ite communis. ra-*

rione,& mutuis hominum erga le officijs

amabilis eft, fed quod Deus,qui hominuanimos pro arbiratu 0.0.3:11, Sc refêdtir,

eam. fua virtute & %yi^yiia provehit 6c

profequitur.

Hanc doclrinam illuftrat argumento40 fimil.quia inftar torquis eft collo circum-

poiiri , & coronae,qua caput redim.tur„

Qtiem.admodum en-m torques,& d ade-

mata hom:ni illa geftanti gr^tiam conci-

liantin oculis vulgi : ita hsec dodlrinae-

jufdem compoti in animis fapientu n. NaefEcic ut & confilia , quis ex cerebro in

A 3 capite

lO COMMENTARIA IN

cum

fcondctj

(eapite fedem habent » acutiora & magis

confulta fint 5 8c ut ferma, qui e gutture

fluit , fuavior fit, & jucundior. Sic vide-

mus , vera fapientia prasditos ex liimma

effe nobilitate , ut qu; e caelis , & caelefti

patre oriundi linr, Pfal. 1 6.

Verf 10. Filimi, Ji pellicere te

volentpeccatores , ne acqmefcito.j ^

II, Sz Sxerint : Veni nobif-

injidiemur[anguini , ab-

imus nos contra inmcentem

zmpune,

Sequitur dehortatio, quae yivmcoi verf.

10. comprehenfa reliquis verf. fpecialius

explicatur.^

Primo hic notandum , non defuturos

peccatores , qui timore Dei inilitutos ab

eodem depellere,& deturbare ftudebut.

Tametfi enim ôi^Ttmi proponitur, ta-

men hujufmodieft, quod omnibuspijs

obvenit , &; quo nemo timens Dei exi-

mitur. Nam cum in Ecclefia mifceantur

hypocrit^ fidelibus,non dubium eft,quiii,

quam mtus inclufam gerunt improbita-

PROVERBIA ti

illa excluderenrur. Quinam fgiturpecca-tores fint , ex hoc loco conftat ,• hi mmi-rum , qui & fe improbitatidedunt, & a-lijs

,ût idemfaciant , fuafores exiftunr^

Sc Satana? operam fuam libenter navant;cum pi) , tametfi a Satana aliquandoim-pelluntur,8cimprudentesantevertuntur,ne tamen alij iifdem retibus peccati te-neantur folicite cavent.

Primum remedium adverfus iftas Sa-tanae impijs hominibus fraudes eft peni-tuscumanimo noftro conftituere nollehujufmodi incantationibus. & delinitio-nibus aufcultare.Hinc iWnd.dixime obfer-''

vaturumy Scc. ite'm,Iuravi,&z.c. Pial.i 19,Sc lob. 3 1 . 1. foedus pepigeram cum o-culis meis.

Deinceps fequitur peccatorum illece-

brofa oratio fpecialius explicata.Ubi pri-mum confideretur eorum adhortario,de-inde rationes , quibus nititur. Adhorta-tio eft. yeni nobifcum , infdiemur , &c.Qupquid drdiuturpius', aut indignius?Hic autem vidQ.tmSalomon non ipfa pec-catorum hujufmodi verba imitari ( illi e-nim plerunque , uc alios ad percicipatio-nem fceleris pelliciant, obtendere folenceorum , quos fpoliaturi funt , nimiam ad

tem,pro virili profererit, quandoquidem 3oremattentionem ; aut quod mal^ parta

in privatis etiam jedibus vix cuiquam ab merito illis eripiantur, j fed ut eorum o-

hac tentatione libero efle licet : tam effi'

cax eft diiigentia adverfarij noftri diabcr

li, qui, tanquam leo rugiens, circumit,8c

terram perambulat quaerens , quem de-

voret.

Deinde notandum eft,quinam a Salo-

mone peccatores appcllentur. Dixerit e-

nim quifpiamj an tn quifquam ,qui non

ratio , qualis reipfa fit ,, vivis colorib. re-praefentetur , his verbis utij ac fi diceret;

fit, cui infidiaturi funt, avarus , fit expila-

tor, fit graflatorj tamen ratione tui inno-cens eft. Hinc illud difcamus ; quotiesimprobi mollioribus verbis fceleris atro-citatem mitigare conantur, toties odiofis

pro merito eam nobis proponerejut cumfit peccatorPUtique elt.Non eft quidem, 40 {\X\ dicunt , veninohifcum , ut nojmetiffos

qui non peccet | fed muki ,qui peccato

res non funt. Deus enimpeccatores non.fixaudit, Pfal. 9. qui tamen exaudit pec-

cantes. Sic beatus dicitur, Pfal. x . qui in

via peccatorum non ftetit ; qux beatitu-

do GuUa foreta fi omnes ,qui peccant ab

reficiamw , (^ exhilaremm , meminerimuseorum fenfum effe , ut ad ebrietatem bi-

bant , 8c blafphemijs Deum petant : fic

enim omnino loquuntur. Vide exempluj04^/,qui,cum adolefcentes inter fe com-mittere voluit , verbo ludendi ufus eft.

Sic

fS SALOMONIS, CAP. I.

Sic cum te invitaverint ad erigendasFlo-

rales itatuas, pura perinde ditilum eflc,ac

li dicerenr, veni nobifcum furatum,rcor-

tatum, fabbatum profanatum.

13

Ferf, 74. SoHemtuamtonjidesinter nos: marfupium tdem ejio mbômnihM, .

Ferf, 12. Ahfbrbehimtis eos , ve-

lut fepulchrum , vivos ,• 6 integros,

ut defcendentes tnfojjam.

Sequuntur raciones adbortationis:qua-

rumprimaeft ab adjunda immanitare,

&L quod impune facient abfq; periculo.

Objicienti ver6;quomodo illud iiat,qua-

doquidem fanguis efFufus , & cadavera

projedia magiftratum, & indagatores ad

homicidas exquirendos incitabunt ? re-

Ipondent, fe curaturos, ut nullum vefti-

gium effufi fanguinis magis appareat,

quam li hom.ines penirus abforpfiffent:

nec magis obnoxios fore,quam fi aut ter-

ra dehifcens vivos devoraret , aut mortui

a vefpillionibus , & libitinarijs lepelireii-

tur. Atqui mileri non intelhgunt,langui-.

nem clamaturum adDeum,&terram oc-

clforum fanguinem ( ut eft apud lobum)

retedturam , ac fi,quem imbiberat fan-

guinem , vomitione regurgitaret.

Verf^ 13, Omnem fuhflantiam

pretiofam confequemur 'îwplebimus

domos nofiras JpoHjs»

Secundum argumentum eftâb' adj.

mercede, fpolijs fc. quibus fibi, &, fami-

Kjs fuis profpiciant, Novit enim Satan,

mentes hominu avaritise contagione val-

dh iniici , ideoque irritamentum illis ac-

commodum aptat, Neque enim ulla dle-

cebratam generalis, & quammaximaparshominum citiusarrodet, vel etiam

devorabit, nveniri poreft,quam lucri bo-lus.Unde Salomon ejus hic deledum fa-

cit.

Tn hoc verfu pro/epfis eft,- cujus occu-patio ex oppofira fubjedtione colligituriat vos plures eftis,& veteri focietatls foe-

dere inter vos confociatij & proinde me•^" aut excludetis penitus , aut faltem ad ê-

qualem fpoliorum partitionem nonadf-mittetis ; imo( inquiunt) partitioêqualis

erit,& quo major ^qualitas fervetur,for-

te judicabitur, quisprimus deliget,quis

fecundus. Huic fubjungitur altera prole-pfisxujus objedtio hc inftitui poteft ; At-qui , antequam ad fpolia ventum erit,

fumptus faciendi funt : ego autem pecu-20 nia fum deftitutus, Refpond. Nec illud

obftabit, quo minus tenobisadjunges:

una enim erit nobis omnibus crumena:noftro ftimptu vives , donec pecuniamcomparaveris : ficut & nos tuo, cum pe-cunia fuppetierit. Qua oratione , utut a-vari & injufti

, juftirise tamen , & libera-

liratis fpeciem prae fe ferunr, ut incautumjuvenem facilius illaqueare poterint , &fcelera fua fpecie aliqua virtutis fucare^

Ferf 1 5*. Fili mi , ne ambulato

via communi cum lUls : colnbepedem

^tuum afemitailloruwi

Veneno, quod diftillant improbine-bulones , antidotum jam parat Salomon.

Ubi primo notandum ei^,Sa/omonem Dei

40 authoritatem, ad juvenem a malo arcen-

dum , improbis eorum confiIi's oppone-re. Itaque vox hjec femper aures noftras

cuxumfonet cujus authoritas , n^fi erro-

rum fijggeftioni fapientiflimum Salomo"

nis , aut Dei potius confilium poftponere

velimus , facile nos retiriebit in officio,

Naia iiChrifti authoriras multis parafan-

j^ COMMEKTARIAo-is prseponenda fic anciquiffimis, graviC

& ciodiC hominum plac'tis (Matb. 5 , )

nedum fceleratis leviculoram homuncio-

num verbulis praeponi deber. Secundo

cummoneat, pedem effe inhlbendum,

indicare videtur , etiam in p.js e& pro-

peniionem quandam ad vias huiufmodi

pernicioias ineundum. Tert'0 dqcemur

h.nc ; non fufficere , fiquis apuKi fe peni-

tns conftituat a peccato abftinere,niii eti- ^

am adverfus diaboli infidias arma parer,

wt gladium gladio,rationi in fpeciem bo-

iijg^folidam & firmam opponat; aloquin

affedius ille nullis fuffuitus arguaientis

facile evanelcet.

IN PROVERBIA ij

Alterum argumentum eft ab effed:,

propriae caedis. Nam cum putant, fe alio-

rum fanguini inlidiari, propno laqueos

tendunt. (Jupd etiam argumentoapariprobat. Nam uttaffis explicatus avibus

iilas cautiores non.facir,quo minus ad ef-

cam accurrantjcoque avium rpfpec5tu fru-

ftra collocari vere d c poteft : lic ifti cu-

piditate ptaedae capti non animadvertunc^ laqueum, quem vel Deus ipfe, vel magi-

ftracusillis tendit. Si igitur Apoftolus hac

ratione a peccatis dehortatur,quod fe ip-

fi decip unt peccatores , tum hoc argu-

mento multo magis commoveri debent»

<][uod fint veluti uiJn<f9fott

Verf, 1 6 . îapeMmfuis ad V&rJ. ip .. Itafe habent ciztm om-

fmlum concurrunt , ^fejlimnt ad nium dedttorum queejiui^qutsjius &'

.ejfiindendumfanguinem. mntmameonumt qui deditiluntipji^

Frima ratio, qua dehortatur, eft ab ef-tnterdplt,

fe<5Vu, quod malum perpetrenr, qm ara-

plificatur ab adjund:is cum feft natione,

"tum impetUj quo feruntur ad malum.Nam quod utroque pede properant, no-tatur impetus & viQientia m malo, De-inde concurium iftum ad malrim fpecia-

lius explicatjCum dicit illos prcperare adeffundendum fanguinem, quafi dica.t, illi 30fe putant ad divitias comparandas, fed

s/erius diei poteft ad fanguinis efiufione

properare, H. proponunc fibi fanguinemeffundê , ut fpolia acquirant : i^d, reve-

ra (quae efl eorum perverfitas) fpolia ac-quirunt,ut fanguinem effiindant, H>c i-

gitur Pauiilocus Rom.3.1 j .cum hoc îi-

hmom confera,tar.

Hic verfiisepiphonema eft, quo certi-

tud.nem declarat exitij,quam attrahit a«var.tia,

Verf 20. Summ^fapientiafim

recantat^mplateis edit vocem(uami

V. 21. infummaturbarumpro*

damat , adfuresportarum , in civim

tate quaqueJermones fuos eloquituf

diaens,

jl. 22. ûoufque^ bfatui , ama^hiiisfatuitatem :^ denforesderifw*

nem dfiderahuntfihi, ^Jlolidi odio

Verf 17. Fmflraenimpanditur ^q babebuntfcientiam^

rele & ante oculosomnis ahtis, v 2$. Jêvertimini adcorreWo"

V. I S.Prceterea ipfi infanguhiem nemmeam , ecce , erullaho vobisjpi^

[wim injidiantur : qubdabjcondun^ ritummeum,notaJaciamverhafnea

jejnmimasipforumeft» vobts*

i6 SALOMONIS, CAP. II,

In his verfibus ad refifÎfcentiam diice-

re fatagenSjdodlrlnam liiperiorem repu-

diantes , dodrin» fimul, & reprehen.'io-

nis contemptoribuscertiflimum exitium

denunciat.

fI

ParteifHnt<

In reprehenfione hec duo confideran-tur, I .quod aperta & clara fine omni cir-

cuitione proponitur, 2. c[uod acerba fii;.

Prius a fiabjedo loco, ubi maxima homi-nu celebritas exiftit,illi]ftratur.Sic Chri-ftusj ûodin aurem audiflis, id in te&isadi-timevulgate, Huc fpecStat illudEfaix;clamagutture, extolle voccm tuamflcut tu-

t/«w3.Hujufmodi enim peccatores ex pec-'utriurque c^rr, adhortationu. 1° cati fomno non expermfcentur, niff fo-I tum caiti<ratto»u contempto. - -/i. '• - ° >•• .,#•' ^ ^ nora voce mmifter mtonuerit. Sic Ehat

Achaho , lohannesBaptifla Herodi , & 311]

aliis.Hinc coarguuntur 8cm.iniftri,qui te-

(5te,lent^,&dubie peccatores coarguunt,

&: ipfi etiam peccatorcs, qui iniqu^ om-

Ctndtui aI refipifctntidm du-

cendi,priorem doHrinidjper-

Hitntet:

i runt extremttm exitium,

fVnum fidiicie «&•

êndtnt *d rtjtpt]centiam ) f^

iticendi duo Vabtt |

\AlterHni Acerbitatii •

Hêc oratio , cjuo majorem authorita-

nemm vitijs liiis coargu-t :ndis mpi.V7iav

ferunt. Hinc porro obfervetur , dandani

efle operam , ut verbi prsedicatio ,quam

tem habeat , iapientiae lapientiffimae , id 20 maxime fieri poteft,publica fit.

eft Chrifto attribuitur. Tametfi enim o

mnis fermo fcripturis comprehefiisChri-

fti, filij Dei , & fapientise patris fir, quotame quaedam fententiae maiorem,quam

alix vim obtineant (prout funt ad lalu-

tem eorum,quibus proponuntur, accom-

tnodatjB, ) iliis prophetse fub nomine ha-

bitis , hx Dei ipfius , 8c Chnfti verbis e-

nunciantur. Vide Proverb. 9. Hinc illud

liquet , nomina & appellationes in Scri-

ptura Deo attributa peti ex ratione re-

rum , & perfonarum , de quibus &: apud

quas fermo habetur;fic Deus confolatio-

nis & miferationum dicirur,cum ad affli-

d:os ferfno habetur; & Deus juftus,cum

ukionem fumat ; ob eamque caufam |^^loco fapientiam fummam loquentemHpttodnat SahmoH ,

quodcum hisresn^qui fuperiorern dodrinam , veluti pa-

Acerbitas reprehenfionis primuma|j-paretin appellationum , quas iilis attri-

buir ,turpitudine(eos enim fimplices,de-

rifores & flultos appellat : & tales efle

probat ab effed:is, partim amore & defi-

derio mali, partim odio boui ; ) fecundoin adjundro temporis, quod diu ifta fece-

rinc , nec ullum libi in peccando modumftatuant.

30 Primo obferva , impios 6c dodtrinamDei afpernantes ftultos 8c fimplices ap-

pellari : qua confulta loquendi ratione

ftultitiae convitium in pios ab impiis lae-

piîme congeftum in ipfos regerit. De-inde notetur,eofdem ftultos 8c limplices

appellari, c]ui & irrifores dicuntur • ficut

8c irrifio , 8c ftultitia in eundem cadere

dicuntur. Quod docet, non effe hos mo-riones

,qui ratione communi privatitur

;

rum fapientem rejiciunt. Hoc miijj^tris "^^ fed qui fuo ingenio 8c fapientie fidentes.

imitandum.Deinde notandum, fapientiam,quas in

Scripturis habetur, utut ftultitia? damne-i:ur ab hominibus , efle tamen lapientiam

accuradilimam 8c omnis alius lapientiae

facii^ principera.

Dei iapienriam, tanquam ftultitiam, irr-

fioni & iudibrlo habent. Ergo etiam irri-

forum numero hic habentur , non lepidi

fanniones, 8c faceti fcurr^, qui omnia adaliorum libiturn dicunt; fed qui falubres

admonitiones iudibrio habent.Deinceps

B sb

COMMENTARIA IN PROVEPvBIA 20

10

19

ab eftedis ,qui tandem lii fint, declarat;

hi fcilicet qui ftultltiam , inicitiani, & ir-

ririonem amant ^ & contrariam ilhs lapi-

entiam odio profequuntur:cum pii mala,

quamvis illorum expertes non hnt , odio

habeant, Scament bona, Rom. "'.

Sed excipet aliquis , iniqu^ a ftultis

€xigi,ut fapientiam d fcant:&. vitio verti,

quod ftultuiam ament. Qujd enim aliud

ab illis exfpedetur ? Refpondeo, jure o-

ptimo ab illis hoc requiri ,quod iua fibi

culpa iftam ftultitiam accerfiverint. Un-de patet error Pontificiorum, qui ex hu-

jufmodi adhortationibus liberum arbitri-

um folent concludere.

Adjundto temporis 'nrsijE' indicatur, no

illico ad acres reprehenfiones eife de-

fcendendum: fed cum homines aLquan-

dia oblatam a Deo gratiam refpuennr.

¥xde. .Pet. 4. 2. 3,

Sequitur adhortatio ad refipifcentiam

V. 2 3 . m caftigationis prxced entis fubfi-

dium ; quafi dicat:tametfi dod^nn^ falu-

bri,8c fuavibusadmonitionibus nihil pro-

feceritis,nunc taiiie refipifcentiam in vo-

bis operetur h^c caftigatio.Videmus hic,

quam benignus fit Deus in eos , quos ca-

ftigat, cum eo faciat a; imo,ut eos emen-det.Docemur etiam, quoanimo ei(e de-

bemus erga caftigationes , live verbis fi-3o

ant, five fadlis.

Hanc adhortationem confirmat in eo-

dem verfu ab adjund:. promiiiione fpiri-

tus copofiiiime conferendi, ac finun-

quam deliquiffent.Videloh. . .R6A verfii, ^4. adfinem cafitis,

fioris tum adhortationis , tum correctio-

Verf. 24- âudoquidem invito^

C? renuitis , extendo manum Tfieam,

^ nemo advertit^

v.i^. Sedabjlrahitisvos ab omni

conjilio meo , C^ correitioiii mece non

acquiefcitis,

H?c notetur ordo , quem Deus obfer-

vat in judicijs exfequendis,Sc quibus ve-luti dicis,quas peccatoribus fcr.bit,taiide

ad ienrenuam ferer.dum acced;t Prmoen ui docet, tum hortatur len-ilim^, dein

acreir tuiii verbis tum fad:is correpto-nem adh bet.tandem vero adverfus pec-

catores ifta omnia refpuentes, & veiuti

irrita facientes fententiam feveriilimam

promulgat. lerra en.m, quae fxpius plu-20 viam combibir,nec frud-um agr-cola?,qm

fumptum & laborem impendit , d gnumprofert, proxima eit incendio atque exi-

tioHetj.". Idcircoautem dligentius no-tandus eft hic ordo, quia cum expetibile

fit fori civilis rat onem,&progrefium no-fcere,tum multo conducibilius conluetu-

dinem & ritum fori divini probfe notum6c compertum habere.

FerJ. 26 Eô qmque 171 calami'

tate veflra ndebQ^jubjannaho^ cum

advenErit id, quodexpavejcitis,

v^ 27' Cum advenent tanqnam

mebunda vajhtio id . quodexpa-

êfcitis &caiamitas vejlra tanquam

turbo adventaverit ,• cim irrueritinnis contemptoribus hornbile exitium,in-

evitabile . &:iuftiirimumdenunciat , & ^ /7- a-quod hocjudiciumpr?ped.repofret,pr.j- 40 voToppreJJto & angujua^

vertit. terrcrs

f denunciatio formidaltl iudic^ dtvtni,

K inevttabtlis , & tufiijjtrat advtrfns

imtsfuHtJ tn.pios

I anttctparia e tu, quod %tr''tati hn]tu

1 dinunciMtitnit etJiAre fojjelm

1)ei ndicium in impitt contem^ttres dt'jfcriktur ab adiUiHts »

[îuftifia

Adjundum t^roris, quodprxceditjeffc

I 11 SALOMONIS CAP. I.

cft pavor impiorum ,quo ftimulis pecca-

torum fuoruin compuncti coguntur fje-

pius eictrema quaeque, art|ue adeo infer-

num extimefcere . u"deillud,impiis non

eft pax. Vt enim tefte hahent conlcien-

tiam, 8c accufatorem lic eandem habent

jud'ce,nifi acculationi pareant. Vide lob,

I i .2 ; ,i 2. Quibu^ igitur Deus pavor non

eft (Gen. ? > .

>

'j. .) hi, vehnt,nohnt,cogun-

tur diabolum, & id genus alia timere.

In ipio tempore judicij adjundta con-

fiderentur; i . Dei gaudium inferentis.ri-

fus nim rum, & fublannat.o : quo decla-

rar.fe non mag;s illorum mifenurii,quam

homines illorum folenc,ad quorum mor-

tem ridenc & jocantur; idque fe eorumexempio dodtrinam & admomtionemejus irrifioni habendum provocatum fa-

(5i:urum dic t. Prêterea ridere, & fub-

lannare eos dicitur, quod aiijs deriden-

dos propinet.Huc loco fimilis eft lilelo-

bi, ubi dicicur Deus complofione manu-um improbum perfequi

,

Sequitur deicriptio divini adverius

impios iadicij,ab ad)un(5tis,& eiied:is,v.

2 •'. Et primo dicitur ilios adoriri formi-

dab li ftrepitu , quaiisaquarum elfe folec

ex edito loco delabentiia,leu ^^TOi'»-^»?.

Sic rugire d citur in judicijs exercendis,

tam formidabilem homin bus fe prsebes,

quam eft leorugiens bePdoHs,qu3e meru

2Z

maium advenrurum pr^videre nequeunr,imoira peccaris indormiunt, utdeillovix unquam cogitent.

Hujus jud cij effetiius eft oppreffio Scanguftia ejufmodi,ur,quo fe verrant, ne-fcianc. Haec enim ea (iint,qux Patihis no-tat improbos manere.Rom.< . .. Pij verofuis omnibus anguftijs expediunrur,qiiiaChriftum habent , ad quem in omnHDUS

ô moleftijs & difficulcatibus fe recipiant.

Perf, 28. Tûncinvocabunt me^

fednon exaudiam^manhqument me;fednon invenient me^

30

iiide confternatae dicuntur fugam nonpoftearr pere.Poftquam enim Deus fen-

lim, velut tinea, coniumendo non profe-

cic , tum rrumpic in eos irrupcione unapoft aliam,'ncurr t in eos ut robuftus,]ob;

16. 1 4.Qui .g.turDe; corredtionem aVer-

fatur, qu a pauio acerbior eft, in illud in-

<:idei,quod eft omnium,qua£ dici,auc co-giCari poflunt, acerbiiiimum

Anguftiam & oppreiiionem exagge-racalio effed:o,nempe mvocandi Deum:quod camen non infrud:uolum illis mo-do ,• fed noxium , acque eciam faraie adincericum fore docec. Hic ergo refeliun-

cur;qui peccarorum veniamie confequu-turos non dubitac,modo unais horx qua-drantem, quo Deum invocent,nad:i fue-rintj cum hoc in loco Deus le non exau-diturum dicat , ii a mane ad veiperam eii

inclamitent. Hos eciam Coro coelo crra-re conftac,qu! puranr omnes eos iervaroseife, qu: moribundi Deum mvocanT. Exhocenim loco facisI[quer,mulros,quibus

in ore e^^domine^miferere nofinÂd inferos

deicendere.

Ergo (dicet aliquis) quomodo conftatpromilioni.s illius vcriras , falvumfore,qui Dei nomen invocaveric? loel. 2. Re-fp. illud de iis mtelligitur, qui Deum ve-re,& lincere invocant, , .pr mo lide;quodilci nequeunc

,qui fidem non habenc , &

faspiufcuie, qud lic, neiciunc ; . cum af-

fettu Deum glor ficand ;iici vero .n cla-

Al ud ad.unCt.quod judiciiim formida-'^" ôr bus fu^s propriam folummodo reip.»

bile eife decIarat,hoc eil,quod iic repen-tinum^ Hoc aucem liiufl-racur limil! cur-

b.nis,do;or s, parcus,& furis nodturni.Si-

quidemin tenebris veriantar impij , ubi

c unc lalutem; j. difcedendoab iniquira-

ce. 2. Tun. 2. 19. quodifti ron faciunc.

Feif, 2p, Propieredqubdodermt

B z Jciew

22

fcieritiam

COMMENTARIA^ reverentiam lehcva

non elerferunt

:

V 30 ,Non acquieverunt confilio meo,

fedcontempjerunt omnem correBio-

uem meain,

Hic fuc jfic in fententijs dicundis ) cau-

faelatijudidj reperunturob eam praeci-

pufe caufam , ut infequentem fententiam

de juftifT. luo judicio fubinferat. Ubi no-

tandum , tam damnari eos ,qui non eli-

gunc, i.e.non cupide expetunt Dei timo-

rem, quimqui illum odiohabenc;tam il-

los ,qui non acquieverunt Dei confilio,

quam qui ejus corre6tionem fattuose re-

pudiarunt,

Verf 31 . Sic comedent de fruBtt

viafu^f & ex confdijsfuispravisfa- 20

turabuntuY,

]uffiitiam luam confirmat Deus atefti-

monio Proverbij multum interhomines

jadtaci. Sicut enim juftum eft , ut homocibum, quem ipfe paravit, comedat; me-tar, quod feminavit: fic ut corruptionem

metat is, qui carni feminavit^ & afflidlio-

nis panem de»uftet„ qui manibus iniqui-

tatis pr^paravit. Hocdocet, neminem loprseter feipfos, de interitu derifbrum efle

accufandum. Ferditio tua ex te , Ifrael.

Hof. 1 3.9. Notetur porro,fatiandos efle

fuis ipforum improbis ftudijs, quse olim

tam avide infcCTabantur , nec fatiari po-terant.

INPRQVERBIA 23

Hadtenus fuit denunciatio formidabi-lis judicij divini , inevitabilis , & juftiffi-

mi adverlus impios;fequitur proJeplis,fi-

ve antidpatio e)us,quod veritati denun-

ciationis obftare polTet. Objedlio tacira

ex fubjed:ione coUigitur.Mentes & pio-

rura, 6c impiorum fubire poterat, Deumjudicia,que improbis minacur,neutiqu^mexfequi , cum tranquilli 8c quieti in fuis

o fxdbus deftdeant; at(inquit)ifta quies 8c

profperiras illos interficit , judicia Dei &accelerans magis , & reddens atrociora,

Qupd ex contraria piorum conditione il-

lultrarur ; quibus fiquid mali accidit , adbonum tamen illorum cooperatur ; adeo-

uc nuilum revera malum ^ nec mali qui

dem pavor illos invadar.

C A PU T. II.

^Verfu. r.ad lo.verxfapientixftudio-fis cum Dei cognitione.n, tum juftam

cum hominibus conve.riandi fcientianxpromittit.

Farietfunt{adher:

pr«:

Ur.

trtxtio itdJficdium fafiitniis,

premijfiortej e'<,ufdem/iudjoJis di-

gitiont bcntrum.

J)hp7(ere dmfunt^

Inhii, qu* pratiîun'

tur,duofw]t,

Verf 3.2. Nam quierfatuorum

interficiet eos , i^ tranquillitasjioli'

dorumperdet eos.

V. 3 3 .î verb aufcultabit mihi,

habitabitfecurhût t.ranquillas apa-

^Qremaiu

. ^wd faciendum fspieniis

ftudiofs;

quomodo iliudyqtiodffacieit-

dumpraiipitur , aj^tqua-

"^priu4,utfapienttam acci~

piamut,^ amplexemuriAlterum,ut tam acceptato-

C, c£ervemus & reponamut,

Foftquam S^/owjo» projedtae audacise-

40 & proftigatje fpei adolefcentem ,. Descompendiosa fed formidabili fententia

,

extrema? internecioni adjudicavit, redic

ad piorum infbtutionein , in qua reli-

quum Jibrum(quantum meminij totum

confiimit. Itaq; duo ift:a,quac fjpra pofui,

a5.

24 SALOMONI.S, CAP. II.

ab omnibus, qui in pietate progrelTus fa- hoc docctur lac. r

cicnt,requirit.Primum enim,niii vcrbumadmittat quis, non poteft renafci^ncc ell

ex ynufyfoii Dei > niii coli fe paciacur, ut

fementem accipiat. Deindc qui audit 8c

non intelligit, nihilo eftmelior. Pij cnim

ii demum funt,qui verba Dei abdunr,

Plal. n9.f. 2,&Luc. t.19. Si .Vhie.legas eft fimilitudo ^ gemmis in ima par-

ScKc^.i.î.Salomo-nis cxonp/o illuftratur. Hic taxantur, qui

non tanriim prccibus fe ad verbi auditio-

nem non prafparant,fed etiam fe a preci-

bus cclefia: fubducunt ilico atque concioabfoluta eft,non ex(pe(5t:ata,tanquam c6-cionis coronide, precatione. Qoam enimabfonum eft, cum dignetur fapientia h(^c

fumma nos inclamare,6c,ut ad ipiam ve-

te arca; depofitis, vel femine in interiores ro niamus, provocare; nos mvocanone,ma-

porcae, aut lira^ partes admiflb,

Sequitur pars altera, quomodo hoc af^

fequamur j ubi gradatione quadam me-dia defignantur ,

quibus eo pervenitur.

Primum eft ut verbo ftudiose animumadhibeamus.-hinc jubemur concufpifcere

lacfermonis .. Pet. 2. defed:ionis caufa

notatur i,Thef. 2 . quod veritatis ftudio

& deledrione apoftatae afFedio non ef-

ximc cum nos inviret prms , illi non re-

fpondere \ Pofttemay ratio illam invefti-

gandi v.4.continetur;nempe fi nos quas-

ramus illam, ut avari pecuniam; quineti-

am perfcrutemur , ut folent hi facerc,qui

venam auri>, aut argenri quajrunt, Math.13. Quemadmodum igitur videmus illos-

nulli vel Iabori,vel fumptui parcere,ut in-

veniant aurifodinam ; ita nos pari ttudio

fent, Hicnotetur infita animi averfio a 20 contendamus, ut minifterium lcgitimum

verirate.Nec vero impedit,quod quis fu-

am aurem inclinare dicatur , cum de re-

genito loquatur , non autem de homine

in naturae Cux corruptela hxrente. Ani-

mus igitur iis fceleribus purgandus eft,

quorum amor cum amore verbi confifte-

re 'nequit. Hinc' illud ; Inclina cor meumadjiatuta tua, non ad avaritiam Pfal.i 19.

f. 5. îUudinemo foteii fervire duohus

comparetur , ut eo nos recipiamus , ubi

verbumDeiproponinnr5cexpIicatur,fcri-

pturas legamus ( ki\, 8. 30.) & cum le-

dlione meditationem conjungamus,Pf, r

mutuis colloquijs nofmet sdificemus ; i-

mo portis fcripturas , & privaris asdibus

infcribamus,ut fermo Dei abunde in norbis habitet. Videmus hinc,preces aiTidu-

as ob fapientiam fundendas noftram in-

iominK , Matt. 6. 2# quod dc uno vitio 30 duftnam non excludere:cujushac ui par-

di<5tum ad alia transfern poteft.Secundo "^^ defedus tanto magisdamnandus eit.

;„ h.rr. rJ^Ko-^ni-^nn ^Mric ^ff^nrJnn^m quu cum auntodins pcrlcrutatio diffici-in loco, diligentem auris attentionem

flagitat,qium facile ingenerabit cordisSc

animi aftedtus. Unde liquet cordis infle-

xionem ordine orationisfubfequentem,

natura priorem efTe: nec aliunde tarditas

illa & fiirditas auris ( fcfai. 6.) orta vide-

tur,quam ex cordis craflitie&:«ytf/cS-ajr/«s.

Hic igitur obfervetur difcrimen inter au-

ditionem,&attentionem.Vid.Ad:.2.i4» 40Aliavia perquirendse fapientiae eftpreci-

bus eam aDeo efflagitare,idq; ea aifidui-

tate, ut quodammodo videaris vocfem ei

rei perficiendas locaffe, aut confecraffe :

femcyâccipetisjMa.t, 6jSpecialius ctiam

hs adm.odum & incerta fit , fapientise in

fcripturis inveftigatio ferio quxrenti fa-

cilis eft, 8c indubitati fucceffus.

fêrf y. Tmc intellfges revereû-

tiam lehovis^^ agnitione^n Deicdn"

Jequens

,

V. 6. Nam lehova datjapienn'

am-.ex ore eju^sfcientia ^jnteliige?t^

tiaprocedit,

vq . I^pofitum habet reUis^qiiic-

27 COMMENTARIA IN PROVERBIA ^8

amdrevBra e(i fcutum pro ambulari' Hinc appaiet,Scripturam omnem fe-

"..

r "* * mitambonam docere.Cum enim& Deittbusintegr^'

V. 8. Ciflodiendo itinerajuris:^

viameorum, quos bewgne accepif,

eonjervat^

v, g. Tunc intelligesjufiitiamt^

jus , ^ quicquidredumeji , omnem

erbitam bonam.

Sequitur pars altera in promiffionihus

de bonorum largitione : qus irem duo-

rum ilmt generum: prius habet pietatem

&:Deicuitum, 4. verfibus; poll:er,us ju-

ftitiam erga homines tum le , tum alios,

etiam inimicos, Cum enim , quicquid a

Deo in nomine Chrifti petierimus, dabi-

lur ; tum illa cumprimis , quae Dei glori- ô

am red:a fped"ant. Docet aute hanc pe-

ritiam de Deo,& ejus cultu dari liomini-

bus ex ore Dei per min fterium eorum,qui Ecclefisein verbo mferviunt; 6c pro-

inde hoc in loco homines vehementer

funt ad minfterium amplexandum co-hortandi. : nuila enim opera fua

(quam-

vis adhibenda iit,quia alioquin Deum in-

yocare elfet eum ludificari)fine verbi mi-nifterio conlequi valeanr,

Huic etiam fapientise confequutioni

promiiriones aliae adnedlunturjilla gene-ralis de omnibus ^ qua? verebana funr, i.

Tim. 4. 8;h2EC Ipeciahs de propugnatio-ne verorum Dei cultorum , & omnium,c[u^ ab illis fufeipiuntur : quod per fub'iedionem tact» objedlioni fubjicitur.

Jslam promptum eft excipere, veros Deicultores multism hac vita perxuiis expo- 40ni : fed occurrit, lcutum,& propugnacu-lum illis a Deo parari,

Altera promiifio coLtinet officiaergaproximos , de quibus prius didum eft.

Std hoc in ioco, nô ^:^d tanquam genusapponit.r rel.quorum, quae .enumerataluut.

cultum, & offic a omna erga proximumdoceat, efficiturut perfedlns l^t homoDei ad omne bonum opus perfecSe m-ftrudus;

^ verf 10, ad

fintm ufcjue P«r- < ^ >fiui{f doUrint faere,(. adiuUa J

qutd fit fiudiofum eîft-^n» deUrtH»-,

7» friari confderatur,'^quejittt e]Ht effedat.

ferf. 10, Cumvenerit[apientia

in animum tuum , ^Jctentta menti

tuieamcena erit:

Qad fit ftudiofum efle fapientix , fu-p*"a diCtum eft copiofius j & brevius hie»

noniine aucflario repetitur ^ nempe cumfapientia auimum hommis penetret , Scfuavis illi fit fupra mel 5c favum. Quem-admodum ig tur pnus fapientiam pariftudio & diligentia inveftigari voluit.quoaurum ab avar^s inveftigatur : ita hoc mlaco tam ejus accipiend^ inflammatum

30 defiderium elfe vult , quam eft famehco-rum , & fitibundorum, utlalubri cibo,6cpotu reficiantur;

Ver[ it. Solertiaobfervabitte,

intelbgentia cujiodiet te,

Seqiiitur effe.

itum doari'

n» duplex^ {

thfervatio >f^Deminifui,

cuRodia y

Hic igitur mataphora quadam fapicn-tix acquiiitas fruotumexponit, docensipfam lap enri-am & folerriaminftar cly-pei fururam, aut experrecli vigilis, dein-de vetocuftods munus obituram. Faciten m ut homo ruto incedat , atque etiamfemper Dei parrocinium fecum atcrahit.

Sic

SALOMONIS. CAP. II. g^vencas dxltur cultores (u- fiquis excipiet, m'fum videri,quod Salo-

mon improbitatem ad cosîtara non ex-tendat; in promptu eft- refponfum , ideonimirum tranfiiiifle cogitata, quia homi-nes in communi vifa judicium de iis fcrrenequeant nec ullibiin fcriptura eorumconfl)rtium vitare jubeamur,quorum im-probiras noii aiiquo vel dido , vel fad:oproditur.

29

Sicjoh. 8.3

osin libertatem vindicare : &: Salomonait Eccl. y. 3 . ibi robur eJFe , ubicunqueeft ed.dtum princip s : quod fi de homi-nis edidto, qui fajpurim^, longointerval-lo abeft, de hoc ediClo I)ei

, q ui ubiqueprsefens eft, & omnipotens, multomagisverum efTe necefTe eft.

yerf, 12. Eripiendo te a via mali,

h viris loûentibmperverfitates,

Sapientije fpeculatio, & cuftodia duo-bus finibus decIarantur,pnor eft, ut ado-lefcentem a malo fervet, alter, ut eum in

officio conrmeatjV. io.Hinc aftruiturScri-

foturse perfedtio, quia & ab omnibus ma-is cuftod atjSc in omni bono dir.gar,ma-

ximt; cum juvenem , cujus vice corruptif-

fimaeelfe folent , ita excolat. Pfal. i ig. :

f. 2. Non igitur oculos rantum aperit, ut

prius, fed manus etiam, & pedes vincu-

lis expedit, quod nulli aliae docitnnse c6-petit.

10

Verj. i^, §luiderelinquuntiti'

vera reBi, ut afnbukntper vias te-

neoratum.

yrior finii ar»plificatur

difiributtone mal rum,

a efuibm fapientia ert'

pit, Cjua funt

Cvir maltu , tffraStor ds

J quo cap ;, v. 1,

C famina adultera.

Secundus gradus eft defertiocogni»tarum & tritarum viarum red:itudinis,qu« lucem prxbent, eaque gaudenr , urincedant m viis deviis Jdem enim vide-

^turhicindicare, quod fupra haberur,c.r«

y. 2 K fcil. quando homine'; pieratem &juft-tiam agnitam a verfantur , ut fcelerapatrent^quibus patrandis nodem & te-neHras quxrant. Hujufmodi funr,qui la-trocinia fecitantur, ebrierarem Scc. qu^legibus etiam politicis prohibentur ; cu-jufmodi etiam funt aleatores^

Verj. 74. ^m Utantur faciendo

;o malum^ exfultantmpervBrftauhm

pefftmis^

Tertius gradus eft,quod Isetenrur ma-lis. Vide c. 4. v. i^^-. Mxh.-i. j . Videnturenim inftar parturientis torqueri, doneCg

quod intusconceperint m;il. , didto ,.auc

fadto excluferinticujus rei infigne excm-plum elt in Achabo ,

qui ideo a^Trotavir,

Virum malum defcribit ab effedis

,

qux gradatione proponuntur. Primumcffedtum eft,quod loquatur perverfa,i,e.

iis adveirfa, quae loqui debet , cujufmodi

illafuntin pr:mo capite. Siqui igirur fer-

monibus impiis affueverint , eos audea-rnusimprobos appellare, Nrw tixfermo-

nibus tujsjufiificabcm, (3 ex fsrmonibus tu-

wcowê/ww^êr^Ûndeliquet longefecus ^ .- , -^ .

ie rem habere, qu^m plerique autumant, 4o quod voto fuo iniquo [ ot tus ro fit, H ic

iir.pio gaudiO contrarium vidcre eftin

Servarore,cui efca erat exfequ> volunta-

temejus, qui ipfum mifit ^ Scconfum-mare ejus opus, foh. 4. 3

'

.

Quartus gradus elt j triumphos agereex

quide fermone corrupto in quocunquegenere reprehenfi, hoc ftatim regerunt,fe, urcunque loquantur , oprim^ ramenlentire, nec malum , quod verb.s viden-tur approbare,fa(Stis exfequi velle.Qupd

30 COMMENTARIAex admiflb fcelere. Hi funt,quorurn glo-

-ria elV ad ignom;niam iplbrum,qui apud

fuos gloriantur de adulcenis, crapula,tot

vini; aut cervifiae exhauftis coiigiis, &c.

Ver(. /5*. ^lui itineribmftmpet'

verjifunt^ ^prafraî orbitiiJuis

:

Ultiinusgradus eorum eft , qui itare-

fradtarij funt, ut etiam, quod bonum eft,

tugiant & abhorreant (tametfi illud pri-

m amplexati fuennt; ) atque ita quidem,

ut cum bonis.Sclaudatis operibusnon mi-nus, quam cum hofte collu(3:entur. VidePlal. i8.&Prov.S.8^

Verf^ 1 6, Eripiendo te a muliere

extranea , ab alienigena,quce diîs

fuis blandttuVt

Had:enus docuitprioris effedi partempriorem,qu2e qSl liberatio a perdito viro;

iequitur parsalterade vindicando pio a

meretrice; quod beneficium eftpnore

non inferius.

Qv,a.ntim Jtt hoemti-

lum dacetur ex

.defcriptione meretricis :

adiunâ pcenaeoTu.qut

, ah ea cafiuntur.

C pofrietattbutfiierttrix defcribitur 4 fitis<

lo

IN PROVERBIA ji

fet, etiam (implex Levita. Quoties igitur

defiderium cum illa commercium ha-bendi animum fubit, meminerimus,illatn

peregrinam elfe, & quidem peregrinamnon legibus civilibus definitam,erga qu3humanitatem exercere non licet modo,fed etiam decet; verum lege Dei confli-

tutam, quam non llcet civitate donare in

focietate fidelium.

Altera proprietas eft, quod alienigena

vocatur, id eft, non tam regionum inter-

vallo, quam toto coelo a pio adolefcente

diffociata. Nam quas olim foeminae alius

gentis eranr,quam Iud2eorum,a Dei cul-

tu extorres habebantur.Quemadmodumigitur Ifraelitis fas non erat filios fuos e-

locare gentium filiabus, quod idololatrx

eflent, nifi veraj Ecclefix fe adjungentes

paternis aedibus fimul 6c moribus nunci-

um mififfent:fic nec nobis; maximfe cum,qui Cum meretrice congreditur , mem-ferum Chrifti accipiat,& illud membrummeretricis reddat.

Sequuntur effed:a; in quibus primumeft,qu6d blandula fit,6cverba ftillet mel-lita, verbis pr^ feferens, fe illum, quemdecipere vulr, uniceamare; illioptima

quseque precari; neminem effe, quemûc30 illum, amet atque difcupiat; fe, nifi cum

illo , nuUo pretio , aut cujufquam gratia

congredi veil-e; illum effe oculorum ejus

delicias & obled:amentum; fe ob ejusa-morem vel mortetn perpeti parataeffe,

Tametfi vero ad hunc, vel fimilem mo-dum verba faciat ; ea tamen a mente 6cjudicio, vel certe a veritate disjungi , exaliis ejuseffedis moxpatebit.

20

Proprietas prima eft,quod vocetur ex-tranea;qua appellatione Spiritus Sandtusnobis etiam ejus fugam ingenerare con- '^^ ^^ ' 7« §f^^ derelinquitducem

tl^-J^^"^ î^^™5'!^^ve extraneum,ii-

adolefcentice fuce i r t3 fcder^ Dei fuiludomnein Scriptura dicitur,quocum

rem habere prohibemur :fic ignis in facri-

ficiis interdidtuSjperegrinus dicitur;fic e-tiam peregrinus in facrificiorum oblatio-ne dicebatiir omnis,qui facerdos non ef-

adolefcentiteJii,

oblivifcitur.

Primum argumentum,quo oftenditur,

eam aliterâtqê fentiat,aut faltem,quamres

32

tes eft, loqui, inde eft, quod deferat du-

cem juventutis fu^îd eft,maritum,queni

juvenis amabat. Primum enim foemina

juvenis ferventius amat,quam grandio-

res natu; 2. primus amor mulieris multo

eft intentior,quam fecundus^nedum ter-

tius, aut quartus: 3 .illum etiam deferuit,

qui eam fux curaj commiiTam rexir,mul-

tis beneficiis aftecit, ^veftitu & gemmis

SALOMONIS, CAP. 11.

phora plauftralium ejus viarum illuftra-

tur. Quprum priore indicatur,vel ipfamdomum meretricis fugiendam effe , ut

meretrixipfadeclinetur; pofteriore ve-

roinnuitur per meretricios amores , tan-

quam per latam viam, plurimos ad exiti-

um properare.

Mors, quam minatur faepius aflcifcitur

amatorum ipfius digladiatione,qua illa

ornavit, denique ei undique profpexit* ^^ unic&obIe6tatur ; nonnunquam morbis

Unde faciledignofcaSjillam hoc aut pro-

prise voluptatis, aut lucri cauâ facere^ 6c

feipiam, non te amare.

Secundum argumentum petltur ab a-

lio ejus efFedo , quod non rantum mari-

tum fuum deferiiit,&fidem illi datam fe-

felliti fed in Deum etiam contrad:us au-

thorem, & cujusnomenadconnubium

ex illa fasditate contradiis ; vel deniqueMagiftratus manu, qui flagitiu hoc mor-te muldtare debet lege natur2e,6c mora-li.Et quamvis isepius inter homines morsadulteris non infligatur , nihil tamen illis

inde accedit. Qnp enira magis laxantur

Magiftratuum manus , eo majus a Deofupplicium imminet; non tantum ob in-

confirmandum invocatum eft, perfidiofa 20 juriam rnaritoillatam , verumetiam quia

exftitit.Quae igitur Deum lucelli,aut vo-luptatulse caufa deferit, quomodo te nonmulto magis deferet, fi vel major aliqua

voIuptas,veJ lucrum affiilferit? Hinc con-

ftatj quantum ad caftitatem confervanda

momenti habeat , ut connubio conjun-

gendi vero Dei timore imbuantur ; &non metu fblum inferorum (quod quida

faciunt;j fed Dei etiam amore a vagis li-

bidinibus abftineant,

Ferf» 18. [ Nam propendet ad

mortem damus ejus , ^ adexpertes

vit^ orbitce ejus:

V, 19. §^cunqueadeunt eam,

non revettuntur^ neque ajjequuntur

itinera vitce] .

Adhuc fuit meretricis defcriptio t fe-

quitur eorum poena , qui ab illa capiun-

tur: haec autem eft mors accelerata. Di-citur enim domus ejus, id eft , metony-jnice ea, quae in domo ejus geruntur , ad.mortem propendere; quod etiam meca-

fandtiff. ejus nomen violetur. Ex hoc lo-

co aliqui ex antiquioribus patribus,adul-

terium irremifTibile effe, concluferunt^

V.2o.Vt amhules perviam hono-

rumt C^ itinerajuflorumobjerves,

Supra audivimus, fapientiam pro cul-

30 Coribus fuis duplicem ob finem excubias

agere ; i . ut adolelcentem a malo con-

fervet,- 2. ut in officio contineat; priore

igitur jam explicato , reftat alter : Scri-

ptura enim non modo a malis cohibet;

fed etiam docet, quae fit via bonorum, i-

mo virtute fpiritus efEcit, ut ifti viae infi-

ftatur. Nam ut Scripturarum fhidio Mi-nifter perfedtus redditur; fic &: difcipuli

completi evadunt.

40

Ferf. 2J. NamreBiinhabitahunt

terraMiîntegri reliqmfient in ea:

v,22^ Imprcbi verb e terra exfciU'

dentur, & perfide agentes avellentur

ex ea»

34 COMMENTAUIA IN PROVERBIA

êquim *d]un^Mm framium - Terram habita-

ptorum, & fana, impiorumj re:

inhacvita. Piorum}r*mi-l^pojieritatem foii

Kmen ^ ferelinquere.

fVrtmaturA morte al/ripi;

Imploritm }pofleritatem penitiu eradicatam habt'

(^&praa ) re quod lucuhntisfime apparet in

pue effrac ^ Salomone J/^/o , cu]ui pofierita4,

TorHm)pos- 1 Itcet ip/e de irehris fuis adultettu

nafi ! rejipuerit , in Con]ah txtinâ tB

\_ ler Z2»

3S

2. voce oblivionis non intelligi memori?in prseceptis retinendis fragilitatem, feddodtrinse, vita & fadtis exprimendae ne-gledium: ficut fuperiore cap.didum eft,

adulteram oblitam efle fbederis Dei.Quod etiam ex oppofito membro co-gnofcitur, fcil, ut animo, vel interiori af-

feduillam obfervet. Unde etiam proimpiis habentur,qui Deum oblivifcuntur:

^° femen enim verbi in memoria parum a-(ftuofa repofitum ibi computrelciti & in-

utile, vel potius noxium fiti fed occulta-

tum & in irna praecordia demiflum radi-

cesa2;it & fructum fert.

CAPUT III,Ferf z, Namlongitudinemdie'

PjEus obfervationi 6c cuftodia? dofftri- fum annofamq^ vitam cumpace ad*nx fuae promifla long^vitatis & pro-

-^^^^^f ^^^^-^

fpentatis proponens verfibusduobuspri- 20^

oribuSjfpecialius reliquo cap. exeqiiitlir.

"Eartet funf^

f Genera.lis & fuccinHa ad doSlrinam'T)ei amplexandam adhortatio v, n.

Inprtori con

Jideratur

\fhecialit & explicata e\ufdem decla

^ ratio m verh reauentibMS.

iadj

ratio tn verf, feeiuentiBfts,

tMandatorum obfeivatio, v^ X*

]unûm promijfum, v, 2«

Verf i . Fili mi^ doBrince rnece ne

ohlivifcaris j fedprcecepta cuflodiat

animustum, ^

SaUqui infinita rerum varietate & fyl-

va inftrudtus erar, & qui unam eandem-que rem illa verborum & dicendi for

^diunaum promifum^ long^vitatem,

dutu habet partei j _ .

' K.prosperttatem,

Hic ftatuitur longasvitas& profperitas

prsemium obfequ.i divini. Sic Pfalm.34.

Ex quo illud liquet, pietate habere pro-mifla prêfentis, & futurae vitae. Atque fi

nulla efletpromiifio pr^lentis vita; , ta--30 men futarx vit^ uberrima benedidtio o-

mnemnoftram hacinparte operam &ftudium abunde compenfaret. Sadducîtantuinob prefentisvitre comnioda delege folliciti erant; & nos utriufque vit^

promiffisnonmovebimur ? Deinde (ut

feorfim deutrifque dicamus) primum,mirum eft, quompdo homines fatagunt,

ut quam diutiflim,e vivant,quem delet3:u

ciborum, potionum, veftium , exercitii

mulavariarepotuit, ut vix eadem appa- "^^ corporis , & med cinje faciunt , &.faepe

reret^ tamen, utpiisconfiileret, unam e-

andemq; rem verbis pene iifde repetit.

In mandatorum oDfervatione notan-dum I . nomine min intelligi, non legemmandatorum, Ted univerfum corpus do-«^rinae , qurefeCtorum falus contineturi

balnea procul remota adeunt, &;c. Inte-

rim 6c Deumauthorem & largitorem

vi.aencgligunt,& mandatorum obferva-

tionem, qurehacpromiflioneornatur, a

tergoabjiciunt. Hinc eft, quod qui o-

mnibus vite adminiculisabundant,fa£pif-

iime

r

lO

35 SALOMONIS,(im^ /'iKfoCiof exiftunt.Ubi non eft pra?-

termittendum, quod dodrina , & prss-

cepta obfervata annos, dc longam vitam

addunt; ut in mandato quinto,parentes

dicuntur vitam oblequentium filiorum

prorogare. Perinde eft ac fi diceret , ea

pro dixta, medicina, cuftodia, excubiis,

& aliisid genus vitam confervandi me-diis forejut fi communia illa vitze fubfidia

minus fuppetant , tamen peum horumveluti minifterio utentibus vitam confer-

vaturum. Ex quibus illud liquet ,quam

imperite faciant , qui liberorum fuorum

pietatem non magnopere curahtjffed ne

exoptant quidem plerique,)quia infigni-

orem aliquam pietatem pr^matur? mor-tis omen exiftimant : ideoque quemad-modum nolunt liberos fuos profiigatje

fpei efleîta etiam ne fint magns ad pie-

tatem fpei.pertimefcunt.Verum quidemeft, iftos^liquando e vita fubduci,ne aut

corrumpantur ipfi,aut dirum aliquod ex-

periantur,aut quod mundus iilis indignus

fit: nihilominus tamen in fuse promiflio-

nis complemento perfeverat Dominus

,

quam fi eum cenru rerrae jugeribus mu-neretur quifpiam , cui unicum pollicitus

erat.

Altera promiffi pars eft pax,id eft, vi-

tae prjefentis commoditas, 6c externa

profperitas. Sic enim hêc conjunguntur

P(a]. 34- Sine qua pace & profperitate

vita (ut ita dicam vitalis non eft. Namfi longam' vitam agens quis erro & vagus

fieret, ut Cajin , 8c fubinde ftimulis irje

divinae terreretur , quis non morrem du-xerit priorem. Vide lob. .i.&3. Hic ea-

deip querela,quam fiipra pofiiimus, re-

novanda eft. imo vero quod pacem pu-tant fuam prociirari, cum Sabbatum vio-

lent. Sed hic magna adhuc difficultas o-ritur,cum videmus pios, maxima ex par-

te pauperes effe , eofdemque mulris in

hac vita calamitatibus obnoxios. Sedfciendum primumpace externajquae le-

CAP, IIT. 3^

gis pydagogiae aptiflima crat, animi pa-cem &tranquillitatem adumbrarj

, qu^juge convivium eft. Deinde notanduraeft ex Pfal.^7. & Proverb.unoaut aite-

ro loco, parum illud , quod juftus poffi-

det, maximis impiorum divitiis prsepon-derare.

Ferf. j. Benignitas ^fidesnederelinquant te: alliga easfaucihus

tuis : infcribe em tabulce cordis tui^

V. 4. Ita confequeregratiam^ £?

fucceffum optmum ante oculos Dei(S hominum.

Sequitur pars altera de fpeciali tumpr^Bceptorum, tiim promiffionum expli-

^^ catione , quas in v. i. & 2. comprehen-duntur. Jbt primo prascepta diftribuic

jj^ f begnitatem ergi hominesX veritatem , feu fidem erga Deumj

quje ne unquam a nobis difcedant , hor-tatur. Sunt enim ita conjundlê inter fe,

ut nunquam divelJi debeant. Hic con-

5 vincit hos,qu6d juftitiam,temperantian7,

fobrietatem non ferventjalios ver6,qucdin homines fatis ofSciofi,mDeum ingrari

fint, perfidiofi, non in ejns cultuminqui-

retes , nedum quod eft ofiicium pioruin,

obeuntes.

Promiffionem adjungit, quae fuperio-

ris generalis promiffionis caufa eft,nem-

pe gratia? 5c profperitaris cum apud De-um, tum apud homincs. Nam noN grari-

tiam profperitatemque addet apud De»^*^ um ; & benignitas eafdem cumulabit a-

pud homines. Unde fequetur tum lon-

ga vita, tum profperitas. Sic David apudDeiim,&: homines,etiamimprobos Smi^

lis aulicos gratiam obrinuit ;quando eti-

am apud Saulem deploratum hoftem be-

C a ' nignitate

35 COMMENTARIA IN PROVERBIAnignirate fiia in ipfum & humanirate : i-

demetiamapud reges Philiftaeomm &Moabitarum. Sedhujusrei exemplumpraeftans in lofepho S Mofe extat, qui a-

fmd impios jEgyptios fumma gratia pol-

ebant.HsBc etiam de Chrifto jam puero

dicuntur; & de Apoftolis Ad. 2. &. J.

Hic denuo nofmec excutiamus,qua gra-

tia apud Deum valemusftametfi enim noomnes, qui pace 8c externa profperitare ô deftituerint , quibus tuti effe potuimus ;

S9

aute in Deo fiducia, qua in 6(3"pro otnnis

boni confecutione maliq; averruncatio-

ne acquiefcimus, quod nobis in vocatio-

nis noftrae ftatione confiftentibus ^ re fu-

erit. Videamus igirur,quomodo hoc pre-

ftiterimus;quod fiet, fi vira uoftram pcr-

curramus,& in omnes ejus parres inqui-

ramusjfi recordemur quo padio in hone -

ftis caufis trepidavimus, quod nos media

fruuntur,Deo item accepti fint; tamen fi

Deus in nos reftrid:ior exiftat , etiam in

externis beneficiis, nedum donis fpiritus,

certe eum a nobis ofFenfum efle^conclu-

dendum erit; ) qua etiam apud hominesjut non modo innocentia&integritate noftra omnibus os obruremus, nequis juftfe

maledicat nobis,veruminfupertam pru-

dentes,humanos,amicabiIes nofmet pr?-

maxime fi modum expendamus , qui hic

praecipiLur,ut fcilicet non verbis,fedani-

mo;non per hypocrifin & diftradtionem

quanda,led rotunde & fincere faciamus,

quod hic toto corde faciendum dicitur,

Hoc adverf. illufttatur.i.e. ne innita-

tur fua? inrelhgentiae.Qi^ una fpecie va-

nse fiducise omnem condemnat.Non igi»

tur hoc loco verbis aS-Ssa intelligitur

fteinus, ut, fi fieri poffit,neinjufte quide. ô perfedta fiducia , quam lex requirit , fed

vera Scgermana.Condemnat igitur fidu-

ciam in robore , amicis, divitiis,propria

fandiritate , &c. Nam cum^ nemo fervire

Ferf. 5'. Fiduciamhabein leho*

vah extoto animotuo : intelligentics

verb tuce ne innititor,

Ex duobus propofitis ergaproximutti,

& erga Deum officiis, pofterius de moreHebr2Eorum,utpote quod dignitate lon-

%t prius eft, exlequitur. Et primum qui

poceft Deo & Mammouae,fitque fiducia

in Deo pars fervitij,quod ei praeftatur,

quis non videt , neminem pofle fimul 8c

Deo & intelligentiae luae fidere. Fiducia

in idolis eft fiduciae in Deo maxim^ ad-verfa ; de qua tamen nihil hic loquitur.

demdivini cultuspartium.aliquot enu- 30 quiaid peccatumcraflfiusfit, neque hu-merationem declaraturus orditur ab hi

terno cultu,qui pr^cipuus eft;8c una par-

te ejus fynecdochice omnes comprenen-dit. Prima autem cultus divini pars eft fi-

ducia in Deum,quamante.omniapr2eci-pit. Quod quidem maxima ex parte fu-

pervacaneum' praeceptum videri queat.Quis enim(dicet aliquis) tam impius eft,.

utDeo non confidarPAtqui cumDeus fae-

jufmodi quod pierumque inDei culrores

incidat. Sed confidere intelligenrise no-ftrae idololarrlae genus quoddam eft fub-tilius & tenuius,quo plerique per impru-dentiam irretiuntur; ut & propriis viri-

bus, fandlitati, facramentis, exteriufq; o-peribus plus fatis tribuere.Nos aurem in-

fici hac vana fiducia patet, quod, ubi ad-funr adminicula, alacres res aggredimur.

pius hocpr^cipiatjfiduciam in ipfum pro- ^q q^se illis confici folent ; ubi defunt illico

miflb muniat, juramento etiam ad majo-rem certitudinem obfignet,nou tam ob-vium efle Deofidere,in promptu eft.Scdcujiifmodihoc fit, tum videbimus, cu,mBeo fidere quid fit, inceUexerimus», Eft'

deficimus ; ubi dubia funt , haefitamus,

Videturporro hocadverfiim fimilitudi-

ne illuftrare , dum cujufque intelligenti-

am fua opinionebacillum , cui incumbat,efle lubindicar»

Verf,

40

Ferf, 6, In omnihm viu tuis a-

Qnofee eum^ îpfe diriget itineratua .

Aliam partem veritatis erga Deum in

cultu divino declarat effe iianc , fiquis

Deutn in toto vit^ fuae curriculo, & om-nibus adlionibus agnofcat , id elt , eumfemper in confilium adhibeat , quicquid

SALOMONIS CAP. III.^

4^

V Prius praeceptu diffentaneum illuftrat;

ne eHofapiens , &c. Eum enim, qui fapi-

ens fieri velir, prius ftultus fit oportet, utfiat (apiens. Cave igitur,qu;d depravataerationi tuaz tribuas,nifi iilam ad normamverbi divini exigas. Maxim^ hoc caven-dum eft in reIigione,quia, utut quis reli-

c[ua acutiffifne rationis oculo intueatur.• 1- -j ^rr-^-^ " j in reliîonetamen turpiflime hallucina

.

non fit ejus voluntati congruum. Sic vi

demus Davidem , & reliquos pios reges,

Sc patriarchas Dei oraculum confiiluiife,

cum aliquid majoris momenti aggrefli

funt:&; D^-v/if affirmat, fe omnes vias fu-

as ad verbi normam exegiffe Pfal. 1 1 /j.f.

8. Hicigitur denuo rei peragimur con-temptse divinje majeftatis , qui nunquamPeum fedulo invocamus in iis

, qu3e no-ftrarumviriume{fevidentur,nequein fa- ^ .-. .

miiiae,nec in Reipublic^,neque inEccle-^° lu^ OFniom prxtexant

fise procuratione : fed rum demum,fi un- ,?T!^PC^âutem^hk t^c vid

quam,eum adimus, cum ad res gerendas

collyrium petat. ini aafv:oi <p^'mp(A ini-

micum Deo eft, nec ei fubjici poteft.Vi-

demus autem nonnullos, qui,cum in ver-bi divini cognitione tam caeci fint

, quamcaIpa?,fii2B tamen prudentiae fidentes,tam

fecure,& tanta fiducia de rebus Dei pro"nunciabunt, ac fi in Dei verbo confenuif-

fent; maxime fi verbulum aliquod ex la-

cris fcripturis alicunde arripuerint, quod

etur, cujus

addubitatio tac'ta fic colligitur : tametfi

fciam equide hoc mihi accurate ex ver-bo Dei praecipi ; pauculum tamen decli-

nans curabo rem ita fartam ted:amqut;,uC'

nihil hide mali eventurum fit -faltemDeimiferxordia me paululum decliiiantem

fablevabit; fubjectio eik;time Deum^dcc.NamDeuSjUt eft mifericos,fic etiam ter-

30 ribilis eft his , qui fe ad peccandum hacipe animant; fore fcil, ut elabantur.

Verf, 8. Sahitare erit wfibilico.

tuo^ ^ irrigatio ojjlbns tids,

Hic porro explicar parrem totius,quodpofuitv.2. voce DiSc. Sanitas enim cor-poris non minima pars eH: pacis exter-nse, fine qua nec longitudo dierum, nec

propter difficultatem, aut infoletiam im-pares nofmet judicemus. Hinc eft, quodmulti panem quotidianum aut- non pe-tant, aut tam frigide,uc fua petitione fibi

malum accerfanr.

Huic mandato promiiTioadjungirur,

ejus, qui Deum confulit, vias & vita; in-

ilituta re(Sta & plena forejeum nunquama via compendiofa difceffurum, nec hinc

inde per devia oberraturum, quo minus,quod petit & exquirit non confequatur,

aut non"magno compendio remporis c6-fequatur.Eft enim ha?c vita tanquam de-fertum, nos tanquam peregrini; & quo-niamDeurn in confilium non adhibemus,fit ut. 4.0. annis vix illud pietatis & foeli-

citatis iter conficiamus, quodpaucorum . ^ ^

dierum intervallodecurrere potuiflTemus, 4° divitise , aut honor grata fint. Notat au-tem univerfam corporis lanitatem exre-

Verf. 7. Ne efio fapiens judicio

ô s reverere lehovam, S? recedea

tnalo^

rius umbilico, interiusofiibus, umbilcotanquam fibula q uadam , qua fuperioris

6c inferiorispartis corporis nervi conne-ûntur 5 oflibus vero,qu6d corporis ve-

C l toW

4z COMMENTARIluti fundamenta fint , quibus fi bene fit,

melius utique erit toti homini. Ex quovidemus, medicinamtutifTimam , & ie-

dbiffimam peti ex vit? pietate,&Dei cul-

tu. Utigitur Deimandata nobisfijnta

confiliis, a iatellitio , & excubiis j fic 8c

pro medicina tum ^g^jrdvKÂn «}<fli'?'*

Vide exemplum Mo/is (^ Ca/ebf, qui vi-

Jidem & vegetam fenedtam habuerunt.

Ferf^ p . Honora lehovam de fub*

flantiatua , i3 de prxcipuo totius

proventustui,

Alia pars cultus divini efl: munificentia

ad culcum Dei tuendum , maxime ad a-

lendum minifterium,quoDei cultus con-fervatur. Ad quam ut ftimuJos addat,ar-

gumentum a fubj. adhibet, L)eo fcil.cui,

qux ad cultus minifterium fpedtanr, de-bentur. Sic dicuntur Deum fpoIiare,qui

Sacerdotibus , aut Levitis decimas , vel

primitias detrahunt, Matt. 3 . S. Hic et-

jam notandum , quod praecipua quaeque6c optima requirat. Ubi maximse ingra-

titudinis convincitur mundus,

qui aegre

aliquid conferunt , aut peflima quaeque;

& minifterium fibi obnoxium habere fe

crcdunr, cum fibi Deus hoc datum, nonminiftris aSirmet : nifi forte tam impu-dentes fint,ut Deum ipfum hoc modo fi-

bi obuoxium habere vellent,

Verf, 10, Jtaimplebunturhorrea

tua fatur/tate,&muJio lacus torcu.

larij tmperrumpent,

Prolepfis hic habetur: cujus occupatiotacita fic colligitur; Atqui hac munificei>-tia a-tenuabimur: fubjedio eft; imo ita

implebuiirurhorreatua, Scc, Videe-^taiplum vidu« Sareptan». Vide etiam

A IN PROVERBIA 45

Ferf 1 1. Eruditionem lelovce,

fHimi^ nejpernitO'^ neque tcedeat te

correUionis ejus:

V, 12. Nam quem ddigit leho'

vahi corrigit; ^- quidem utpaterfi-

lium^ cui bene vult,

Hic occurrit tacitje obje(îoni,quJve-^°

ritas fuperioris docSrinae poterat labefa-

clari ; Atqui videmus cultores Dei fum-mfe religiofos multis calamitatibus obno-xios efle; fubjedtio eft ; caftigationes &reprehenfiones effe, non irati Dei poenas

& vindidras ; & quidem ex Dei amoreprofedtas. Quod ipfum a fimili illuftra-

tur, quippe Deus erga fuos in corrigendonon fecus fe gerat , qukm pater erga fili-

20 uni, quem charum habet.

Hic igitur duo confiderantur ; i . ad-hortatio, deinde rationes,quibus illa ful-

citur Sc incumbit. Adhortatio eft, ne fi-

delis,aut pius Dei manum fe caftigantemaut contemnat,aut ejus pertaefus iir. Un-de illud liquet, natura nos proclives elfe

ad immiflas plagas aut ranquam leves a-fpernandum, quas depellere & excuterenuUo negotio poterimus, aut prs pufilla-

30 nimitate fub iiliirum onere fatifcendum,

Hinc enim fecuri & prjefidentes ; iftinc

vero fpei inanes reperiuntur : quod u-trunque verse patienti^ adverfatur. Prio-

ris innumera funtin fcripturis documen-ra, qu2B dvoiS^waUf hanc non modo in

impiis deprehendi , qui fatis bell^ fe ar-

matos putant adverfus omnes Dei fagit-

tas , verum etiam piis fjepenumero im-prudentibus obrepere teftantur. Sunt e-

'' nim homines plerunque ebriorum inftar,

qui plagas impofiras non fentiunt. Atquehoc maxime fit in caftigationibus

,quas

verbis fiunt, quas ventis leviores putantj

atque etiam in iis, quae fiunt verberibus,

ii Ron fint ex iiis, qui acerbiores funt, &acrius

SALOMONIS, CAP. III. 4^

pungunt , fed ut tinea arrodunt. quo magis eos afHciat,excIatnatione rem44

iSjrius ^ . ^^

Aliquando ctiam in gravioribus Dei vir-

gis ie obfirmarunt pii, ut lonah, qui,coor-

ta tempeftate, obdormivit.

Altcram etjam labem notat priori con-

trariam, nempe cum Dci cattigationibus

liimium tribuitur, five ore,iive manu ad-

hibeantur; ita ut homines infania ex affli-

(iione corripiantur, memoria priventur,

aut lêm omnem melioris conditionis a-

mittant , aut in voces impatientis animi

teftes erumpant, ut Cajin.

Prioris antidotum porrigir,cum Deumqui in minimis fuis virgis , etiam verbis

formidandus eft , aiflidionuni authorem

effe alfirmet. Nam ii nonnuUi ex princi-

pis comminatione mortui fint,muIto ma-

crisad regis regum vocem trepidandum»

|jt igitur fecuritatem 5c vanam fiduciam

excutiamus,recordemur,nobis cum Deonegotium eife.

Adverius alteram verse patientiê pe-

ftem fuggeritur , i . quod caitigatio non

(it poena : idqae illuilratur fimilutudme

pacerns; adminiftrationis erga filium.Vi-

de Heb. 12. Alterum argumentum peri-

tur a caufa,Dei ic.amoreance jad:a mun-di fundamenta. Neque impedit

, quodDavid & alij parences ex nimio amore in

filios illis graviter delinquent:bij| pepet-

orditur,qua attoniti praeftantiae cjus ad-

miratione corripiantur. O quam beatus(inquit ) eft

, qui fapientiam hanc veraminvenit , & qui intelligentiam fadtis ex-primens coram & in medium affert! At-que cum omnium rerum prîtantiffima-

fit (ut quae hominem beatum reddat,) e-

jus inibper inventio eft certifTima. Aliter^^ enim quaminaliis rebus accidere folet,

hic ex Dei promiflione quicunque qu^-rit, invenitj aperitur ei qui pulfatâccipit,

qui petit.

^êrf, 14. jMeliorenimeJlTiegO''

tiatio ejtn negotiatione argenti ^ (§.

auro effojjoproventus ejtis.

V. i^. PretioJioreJicarbmcM^

20 ômnia obleâmenta tua nonpoj'-'

Junt(squariei.

Verê fapienti^ laudes amplificat qua-druplici compar, a minori

, quorum rria

fpeciali gradatione exornata ponuntur:quartum generale eft, & tria priora cumid genas aliis complediitur. Hoc doce—tur partium enumeratione. Nam cum in

hac vita longitudinem dierum , divitias.

cerint ,quandoquidem amor ilfe verius 3o honores, delicias, & pacem largiatur, &

dicatur odium ( ut alibi Salomon, ) Cog.-tatio igitur diviniamoris inftaroleieft,

quo deliniEa caftigatiomulto ^quais per-

fetur.

Fejf 1 3, Beatus homo ,qui con-

Jequiturfapientiam j i3 homo,qui

provehit inteWgentiam^

Sequitur gjtC«es-/j7S Ao>» ad fapient?ae

Verae laudes decantandum; quo Itimulos

addat ejus ftudiofis,ut eam avide ample-«ftantur , & mordicus retineant. Atque

40

in futura nos amiffe in Adamo fae!icitati

reitituac, palam eft eos, qui fapienua hac

imbuuntur,perfe(ite foelices cife.

Verf t6. Longitudo dierumin'

dextera ejus eji, infinijlra ej us divi -

tm & honor,

Sapientia- negotiaro praeftantior de-

claratur ex adjundis ; ubi per AUegori-

cam metaphoram, Sapientije ,perfonam \

foemina?, vel reginse imponit dextra ma-nu vitamtongam,firuftrahonorem £c di-

yitias.

10

20

4(5 COMMENTARIAvitias ceneiitis, quibus fui ftudiofos affici-

at. Hic igitur flagellanda hominum per-

veriitas, quinon tantum virtutempoft

nun.mos quaerunt.fed porro arbitrantur,

nullam viam magis compendiofam eife

ad mendicitatem , aut infamiam ,quam,

fi pietati, feu verae fapientix animum ap-

pLcent.

Verf, X7n Vla e]us funtvwa'fmniiatis y (3 omnes femitiz ejus,

pacis%

Ex effedHs idem oftendit, qnia viae e-

jus plenae fint dulciiTconfoIationis & ob-lecftationis. ubi tacitae objed:ioni occur-

rit.Dicat enim quis,fapientice inteliigen-

tiam plenam quidem effe voluptatis, fed

amaram fore , cum quis in medium affe-

ât ; fubjedlio eft, utprius. Sic Matt. i r.

ûgummeum liiave eft. Cumque bonaopera nos reddant certos eledtionis no-ftrê ante iad:a mundi fundamenta , nonpofluntnos jucundiflima voluptatenon

perfundere.Qupd illos coarguit,qui nul-

lam in mandatorum obfervatione, nec in

Euangelij cognitionevoluptatem capiiit.

Dici folet cum, qui conjunxerit cum vo-luptate utilitatem,omne pund:um tulilfe.

Cum igitur a lapietia hoc prjeftetur.,quin

eam fufpicimus, acquirimus , l^tamur a-

4epti?

Ferf i8^ Arbor vitce efpreheri'

dentibus eam j denique tenmtium

eam beatus quifque.

«Alterum fapientiae efFedum eft ,

quodnos vite in Adamo amifr? reftituat.Quodetiam limilitudine arbons vitae in parad:-fo plantatê illuftrat : ea tamen lege, fi 8cavide illam apprehendamus,5c mordicus^retineamus.

INPROVERBIA 47

Vef. ip. lehovahfapientidfun'

davit terram, fiatmt ccelos intelii'

gentid,

Verf 2 . Scientid ej us abyffi dif-

fifcefunt , i3fuperiores nubes difid'

lant rorem^

^dhortatiom refetith Verf, ix,

fdnttceden- ^.A verf. 19, ^ ^dher- \tii , 1 Cu]tu ra.

*d 17» dno "^tiititnifs. y«(*iMp<if-

habentHT, J ratio / Subfequen-Xtettit. J

funt

trimoy hanc fapientiam, qudm laudat, ean-

C dem effe^quaHeiu ommacondidit»

j Secundo illitti effe£ium:fc.id in nobis, &fr»V nobis fffa>.95.a>J fro rerum nofirarum,(ûodin

'Deo pro rerum ipfiHS procuratione effectfie^

In verf. autem. 19. docetur excellen-

tia fapientiae, quod Deum authorem ha-beat, Chriftum fc. patris fapientiam. Sic

lacob. I. 5. Si igitur 5^/omow» fapientia,

quse in rerum naturalium perveftigatio-

ne fe oftendit, ex authore magnum pon-dus habitura effet , fi ad noftram aetatem

tranfmifla fuifTetjquanto majus hsc Deoauthorej»obiIitata habere debet ! Si igi-

tur fapientiae hujus faftidium aliquando

nobis fubrepat,ihco animi oculos ad fon-

tem , unde manavit, convertamus. Q\xmenim fapientia haec filia fit omnipotentis

& fapientiffmii Dei , & veluti germanaforor illius divin^ fapientiae , qus relucet

in mundi creatione, gubernatione , Scc.

quam indignum foret eandem omni af-

fedtu non profequi

!

+° Deindeillam commendat exefFed:is

a pari illuftratis.Sicut enim Dei filius pa^-

tris fapientia omnia fapientia fua condi-

dit , & procurat , quse ad majeftatem &gloriam ipfius vindicandam fpedtant : fic

foa in hominibns fapientia ilhs fpiritu fuo

infufa

SALOMONIS, CAP. III.

infufaomnia confidt,qiise Deus fapicn-

ti» cultoribus commodc obvciitura in le

recepit. Si igiturfides nollra aliquan-

do hefiret, an \erq (apienti? ftudio&c ob-

fequio iis lotiamur,quse Dcus promifit;

oculos ilico referamus ad illa opera, quas

Deus in mundi creatione & adminiftra-

tione afFabre&penitus fapientia perfecit;

ut in abfoluta eorum operum per fapien- ^ ^

tiam perfeitione , tanquamin Ipeculo, ^° obledtatiooculorum, cujus 'intuitu nunquid coeleftis hujus fapientise prêndio 8c quam fateremur^

4</

indigito, necunquamvel ad dcxtram»vel ad finiftram oculum 8c animi intenti-

onem ab ea vel minimum defledterc pa-tiantur ; fed ut Deus in mundi creationc

& gubernatione femper habet fuam fa-

pientiam fibi adnatam &adh3erentem,excujus prsefcripto omniafacit; ficetiam

nos hanc veluti normam adhibeamus, adquam res omnes noftras exigamus; ut fit

adminiculo Chriftus in nobis ad fummam& cumulatam beatitatem confed:urus fit

contemplemur, Non equidem quod ex-

pedlatione aliqua tcneri debeamus cas-

lum, aut terram feu creandi , feu conver-

fandi, (id enim nobis non convenit, nec

rllius ulla promiilio extat;)fed ut eandemvirtutem divine in nobis fapienti^ ad per-

pecuam falutem,&. foelicltatem credamusquam in Chrifto ad illa opera obeundaScplene defungenda experti lumusiquem-admodum fiquis

,perfpedta regis fuiin

principes, & primores largitione,& mu-nificentia, non inde colligit , aut cqnclu-

dit,fe muneribus asquis oneratum iri; fed

inde tamen facilem conjed:uram facit fe

pro fuo loco, & ordine, &. pro rata por-

20

Hic nota,quod nDini rre-in ex pofteiîo-

re hemiftichio fint ad prius accerfenda;ut plerumque fit in proverbiis.

Pêrfi 2 2» Eruntque vita animcs

tucs, ^gratiafaucibustuls,

In hoc verf, & fequentibus ad z-.fpe-

ciatim commemorat eftedta lapientie er-

gacultores fuos congruenter his , qu»Deus iapienti^ llix adminiculo efficit. Ecprimo quidem docet, quid ipfis obvenietanimo , corpore ^ deinde quid iplorumomnibus in vita,commerciis & fufceptis.

Qupd ad prius membrum attinet, docet,

animae bene futurum, qu? hominis pra^-

tione remunerandtun fore. Quid, quod ^^ "pua pars eft , quam fine hac fapientia

mortuam efle innuit,utut corpus vivificet

vegetetque. Sicut enim corpus five ani-

ma cadaver eft ; fic anima fine fapienti^

mortuum quid, 8c cadaverofum eft. Un-de dicuntur mortui hujus fapientise audi-

tionea mortuis excitan loh. 5.25.Deinde addit gutturifquo fynecdoch.

totum corpus norat}gratiam & decus:

1' - ' n • X /2 ^^ fanitatem etiam compled:itur: NamOCulis tuis; cujtodi eam^ qua vere ejt '^^

corpora,qu? decus & dgnitatem habentfana effe neceffe eft.

etiam Deus fua hac fapientia ,quam no

bis commendavit , majora &; ampliora

perficiet (fi opus eft, ) quam quantum in

mundi creatione & gubernatione perfe-

cit;quippe qui coelum £c terram piorum;

non autem pios illorum gratia condidit.^

Verf, z I . Fili mi^ ne decedant ab

iapiQntb,^ foiertiam.

Hic ad fuperiorem adhortationem re-

dit, utfapisntiam hanc amplexentur om-nes' , eam femper ante oculos habeant,

ranquam frontale, aut tanquam annulum

FerJ.23. Tum cbiblsfecure vi*

amtuami ^ J-.edem tuum nGiiof-

fendes*

D In

COMMENTARIA IN PROVERBIA si

Dei cultu : fequitur pars altera de bene-ficentia ergaproximum, quae adhortatio-ni ad ftudium beneficentise , contrarii fu-gam adjungit , hujus infelicitatem innu-enSjillius porro a Domino beatitatem.

In commerciis duo promittit,ilIos cum

^ malis iiberos fore , tum ^ pavore mali.

Etquidem prius per indud:ionem pro-

bat. Sive enim in motu , fiveinquiete;

five in negotio, five in otio; five interdiu,

five nodtu, omnia profper^ cedent. Pri-

orem partem de negotiis probat compa-

ratione a minori : Eum ne ad lapidem

quafi impacfturum. Vide exemplum Pe-

fri Ac^-. 1 2. quam fuaviter 6c fecure dor- '^^funt

miverit, cum in carcere ferro & compe-

dibus oneratus mortem diQ infequente

exfpe(5tavit»

/ horttttio ad\ humauitA-

\ tU offcta,;

Fartfj J In quafuM duo

J eiufJem d/ TieofrA-

f Âdhi

\ fisent

\v. 3.

l

ortati» ad hent-

eentiam in ptoximHm

dehortatio

tnferend»

.

« malt ti

Verf 2^, Cumcuhabls ^noneX'

pavefcesjfedcubantifuavis erit /o-

m7iu4 tuui.

V. 25. Ne timeto a pavore repefi'

Adhorratio eft; ne cbhibeas didto, aut

fadto , five in teipfo , five in alio benefi-

centiam, five perennem, feu momenta-

neam; five fit corporis, five animi, ab eo,

cui jure,tanquam jufto domino(non legecivili, fed divinaj comperit , cum in tua

tim- ^ a vafiatione mproborum, ut 20 tacultate fit illam vel utraque manu pr^-» *' r »

ftare. Cum enim vel afino ejus laboranti

& fub onere jacenti fuccurrendum doce-adveniat,

V» 26 * Nam lehovahaderitfidu-

ei(2 tu(g , ^ fervabitpedem tuum a

captura»

In his verf.a pavore,qiio improbi con-

fternuiitur, eumimmunem foredocer.

Cujus immunitads rario redditur , noil

at lex, nedum ipfi fuccurrendum eft ; 8cfi ejus bovem ex coeno ut extrahas, dan-da fit opera, nedum ut proximum ipfumexpedias, cum in coeno peccari & erro-

ris defixum confpicabere.

Deinde & illud norandum eft , eumexiftimandum effe , bonum a proximoinhibuiife

,gui iliud pro virihnon fuppe-

quod fibi, & fuae fapienriae , qua res fuas ^ ditaverit. Quo acce'dit illud Seryatorisj

redie dirigit, fidat; fed quod Deus fit illi qui non eft mecum , iscontra me.

pro nducia, qui cum ab infidiis, tum a vi-

olenrisimpreifionibus eum vindicaturus

fit. Unde David Pfal. 4. in pace, inquit,

decumbam,.8c dormiam,quia ta,l?bov.ah,

iblus facis, ut fecurebabitem,.

Ferf 27. Ne cohibeto bonum ab

Notandum porro quod dicir, eum,quinoftra ope eger, illius op;s & adminiculi,

quoad prxftare poifumus,juftum domi-

num efle,& poffeflbrem; nolque ei velu-ti debitores & fervos.Non equide quodille fuo jurehoc vendicare poffit , fed

quod nos hoc tanquam debitum folvere

ii? fiui nhtiA hnhpnf- nim pI^ in -hnfp^ 4° debeamus-; cum,ficut charitat^m omni-

iis, qm opm Uabent, cumejt ^npote- -*

^^^^ aebemus Rom. 1 3. 8. fic & charita-jiatemanm tuce efficere illud,

Hadtenus de priori parte fapientiae di-

Yin«, quae verlatuririverQ, & legirimo

ris frudtus,

Denique cum dicit,modo in poteftate

utriufque manus fit , docet , non tantumconferendajm efle beneficenriam, cum

j2 SALOMONIS, CAP. ILfacilfe & levi momento fieri poffit , fed

cum ad illud efficiendum conrent.one o-

pus iir. Unde Job caufam, ûam ignora-

bat,diligenterperveftigavit29, 19. &domefticos fuos fatigabat minifterio ho-

fpitum 3 1 . 3 1, Et charitas laboriofa dici-

tur, r.ThefT. I. 3.

53

tuJiflem ; fed ille fecit, quicum in cultu

Dei,&in convidlu conjunorus eram.Hocadverf.male-fidos muJhÛt facit,quibus

confidunt,qui ab illis excipiuntur : item

adverfus fervos , qui , cum fua diiigentia

& fide heri animum in aliquam de ipfis

fiducia adduxerintjpoftie^ illis imponunt.

abi, Sinck revertm ; crm enim da- ,^ , ^< ^^-^'"^^'!^f

'"'" "«'

turusfum -. cum fuerit peneste.'"""1'" "^"'^^"

• »i/?»/«"^^ 'Omalo^

Verj, 28» Nedicitoproximo tuo,

^rti

turusfum j cumfueritpeneste.

Non fatis eft , fiquis beneficus fit , nifi

tempeftive & mature beneficium confe-

ât. Bis enimdar,qui cito dar, juxta vetus

proverbium. Bonum facite, dum dies eft

Galar. 6. Ncque enim fcis quid craftinus

dies afferetjforfan tui arbitrij cras non e-

rit,quod hodie eft;vel fi te penes fit con-

ferre alter tamen calamitate itainrercipi 20 ^q nequeeliuito uU^S vios e\m,poteft, utilli tuum benehcium nonht ». 3 «s J

profuturum. Hilarem 6c promptum lar-

gitorem Deus diligit : non crgo dormiat

tecum beneficium, quod conferre potes,

nec beneficiarius fine eo dormiat, cui

forfan erit inftarftragili teito impofiri,

quo incalefcat. Hic illi arguuntur , qui

beneficentiam fiiam ad morrem ufque

rejiciunt porcos referentesiqui nunquamanre lanienam utiles fiint.

Monet non ette difceptandum cumin-nocente fiducia vid-orix , aut facultatis,

quod injuftepetimus, obtinendi. ViAe:, 1

.

Cor* 6, Mat. ^ Luc. \ 2,

Verfî* Ne invideto ulli violen"

Verf, 29. Ne fabricator contra

proximum tuumfem malam^quicon-

jidetfecure tecum»

Sequitur dehortatio^ maleficio.Etpri-

ma eft, ne malum moliatur in eum,qui in

ipfius fide acquiefcit , & nuUum ab ipfo

malum extimefcit. cum enim omnis in-

Occupat tacite,in quo occurri poterat,

Nam ex eo, quod pr^cipit , non litigan-

dum effe cum innoxio , fubinferre quisporerat; ergo iilaram injuriam reraliare

licet; Minim^ ( inquir ) imo dexrra genaobvertenda potius , Mat. 5. Excipienti

rurfiis ; At illi profpere agunt , qui id fa-

ciunt , refpondet ; at cave fis, ne rilos ^-

3o mulatus iplbrum inftirura eligas , re^d:is

viisredtis, quibus inftitifti.

Verf j2. Nam ahominattjam efi

Jehov^ pnefraîis • apudreUos au-'

temarcanumejuseft,

lam fequitur praemium utriufque, cum

.

in officio fe continenris, rum vero conrra

officium adinjuftiriam profilienris.Maxi-

juria in vitio fit , tum illa maxima repre- 40 me vero docet , cur aemularione impiorii

henfione digniffima eft,qu2B non tantumin immeriru fit , fed porro etiam in eum,qui nihil mali fufpicatur. Hinc David ; fi

malum ei feci,qui mecum|)acem colit.Et

alibi ; fi inioaicus hoc mihi feciffet , facil^

ad eorum inftitura defle(5I:endum non fir,

quia impios Deus non odio tantum , fed

& abominatione prQfequarur.Quod nos

docer,eorum pro^êriratem contemnen-

dam eSe. Cum enim eorum,feu in vicû,

D 2 fei^

54 COMMENTARIAfeu in cultu deliciis adli?reat Dei odium;

cum illud edant,bibanr,&c.qu;s illis pro-

fperitatem invideat ? Proximum eft, ju-

Itum Sc fimplicem ira k Deo amari, ut i!-

lum ad arcana fua confilia admittat , lo-

han. I <. T 5. Quis autem non malit humi-

ii conditione eife,&:gratiam principis c6-

jundam habere , quam ad lummam cas-

teroquin dignitatem fubvehi cum ejufde

indignatione .> Vide PfahTi.4.6. Excutia-

mus nos ipfos,anDeus ad arcanorum no-

titiam nos admiferit, Nam, nifi hoc fecC'

rit ratio nuUa eft,qua de ipfius erga nos

amore fecuri reddamur,

^r/^ 33. Exjecratio lehovfzin"

cumhit domuiimprohi ,• at hahitacii'

lo ] ufloram henedicitur,

Pergit in hujus confirmatione , quod

Dei maledidio domum&fuppelledbilem

improborum, quantumvis amplam, exe-

dar;tenuem vero jufti cafam benedidtio-

m fua amplificet.

Verf, 34. ûandoquidemderifo-

res ipfe deridet,manfuetps autem dat

gratiam:

Verf 3^. Honorem fapientespof

jident iflolidosverdtoliit ignominia^

Hic oftendit,injuftos,quos eofdem fu-

perbos vocat,aDeoirrifioni expofitosef-

le;&c6tra,affiidtos,quos Petrusmanfue-

tos appellat, gratia apud homines ornari^

e A PU T IV.

^ D-verae fapientix ftudium hortatur-*A ad verf.14.^ contrariadehortatur adfinem ufque cap. verf.i.ad 10. Attentio-

aemiterumjtanqu^m noyo eKordiofum-

INPROVERBIA s^

pto, excitat; dein ejus rationes lubjungis

yerfibus 9. fequentibus:

C Ca^tati» attentionu

Partesfunt^y^Rationcs fuhleSl*,

Verf i . Audite yfiHj ^ eruditio-

nempatris , ^ attendite ad cogno*

^ ^fcendumprudentiam ,

Qupd attentionem flagitar, fubindenoftram in rebus facris fomnolentiam 6canimi remiifionem taxat, a qua necPro-phetas liberos fuifle conftat, ne tum qui-

dem,cum vifiones longe auguftiflimis il-*

is revekt^ lunt. vide Zach. prophetiamin pluribus Ioeis,maxime 4. t .Quod prze-

conesmonetjUthujusinauditonbusiner-

, tise Sc ftuporis memores illos brevi ora-

tiuncula expergetacianr. Auditores etiam

ipfos cominonefacit, ur ipfifeipfbs com-pellenr ,, & ftimulos afferant.Sic Dehorah

fe compellatludic. 5. & D^^y/Wfaepiusa-

nimam luam. Sicut enim chorda muficapulfando remifla iterum intendenda eft;

liccorda noftra laflla & defatigata.

Deindequod nonrantum audiri petir,

fed porro ut,admofa aure,dodlrinam ac-

30 cipiamus, docet, non tantiim nos furdos

nos eife oportere, fed ne gravibus obtu-

fifque , verum arred:is auribus ifta acci-

pere. Qui habet aures ad audiendum

,

audiat.

Verf, 2. Nam difciplinamhonam

trado vobis s djÛnnammeam ne dc'

relinquite,

^^ T(AtiOHit caputa ^frior ab ti'unB. pnHdntitJiAttentionii fe-J {inn*, qttaf» trndtt, hoct^quuntur

,qu»\altera a teHtmon^s r, 7. /e-

fmt du* (^ quentiliu*,

Prioris fenfus eft , non effe trita , aut

per\-ulgata, qu» inftituit, fed (utalibi di-

cit)prineipes& primariasfententias, &:,

(ut

S6 SALOMONIS, CAP. IV.

lo

( ut ante appellavic ) a^htyn. Oinnes cap-

tant bomim, & illud cupidt^ infedtantur

:

multt dicunt,quis oftendet nobis bonum;Quas tamcn vert; bona non funt , fed ut

quis utatur illis* Interim quod verc bo-nuni eft, negligunt , &, ofcitanrer praete-

rcunt : verbis forfannon dicimus malumbonum , & bonum malum ; dulce ama-

rum , & amarum dulce ,• fed fadiis &; re

hoc facimus.

Hic vero excipiat aliquis,fordere hanc

de fua dodirina laudem, aut certl- res fu-

ftedlas reddere.Quis enim credet homi-

ni proprias merces prasdicanti ? Sed fci-

endum,hoc a Salomone tanquam Dei ore

promanare: nihil autem impedit,quo mi-

nus Deus omnia fua opera , maximfe do-

«arinam falutarem laudibus ornet. Nul-

lum enim periculum eft inanis gloriae a-^ ^

pud Deum,cui omnis gloria debetur. Ec 20 jûs edo<5t-us fit, ficut Pontificij, & idiot?

57

cum in ecclefia, tum in Repub. authori-tas celebris, fapientia inclyta, pieras infi-

gnis ,^ adeout vir fecundujn cor Dei di-

dus fit : atquc rlle in his prxceptis, qujevobis jam trado, me inftiruir ; iraque nonDeum in me folo, (ai in iilo eriam repu-diaturus eft

, qui haec prsecepta contem-ptui, aut negied-ui habebit. Ex quo effi-

citur , eo gravius peccatum effe veritati^s

propofita; rejediionem , quo a pluribus,

iifque dodtrina & pietate cultioribus adnos oerfertur , 8c in Ecclefia autborirate

prasftantioribus.Donum enim pretiofuin,

utpote gemma , tametfi ad nos in loculo'

pelliceo adferatur, grate accipiedum eft,

fed cum porro in crumena fcrica , vel in-

aurata exhibetur, multo magis. Nec ta-

me hinc fequitur,iatis argumenti eife, uc

quis quid admittar,quod Hlud a parenti-

cum fola lucri cupiditas venditoris fidem

fufpedtam reddat, (cum alioqui optimus

& maximfe idoneus teftis ipfe habearur

mercium fuarum; ) Deo nihil hinc acce-

dit, fed nobis tanrum. Quocirca de do-

d:rina ab ipfo laudara ne dubiremus , fed

incredibiJe ejus in benefaciendo ftudium

prêdicemus ,qaod fapienriam nobis fu-

am tot verbis commendet.Concludita bonirate difciplinje fdXy

non effe deferendam. Quisenim ( nifi

mentecaptus ) bonum deferet , maximecum deferrione boni non tantum bono

ipfo defti-tuatur,fed in malum etiam ma-ximum incidat .3 Qujs fontem aquae vivae

deferet , ut bibat ex puteis , aut curbaris

aquisPQuis regiam viam relinquet, ut a-

dyta 8c loca inacceffa perambuiet?

plurimi contenderefoler, nili majoris no-tq fuerint &probataepieratis.2.Tim. 1.3.

Deinde hoc argumentum amplificat abefiiciente caufa hujus inftirutionis , inti-

ma fcilparentum erga ipfum dilecrionea

Unde ilJud elucet , certiirimi eife ver-i Sc,

legitimi amoris effed:um , fiquis liberos

fuos inftituat in pietate ; rantoque magisipfos amare cenfendos efle , quanto fue-

orinc de ipfis inftituendis folliciii magis:contra vero odio haberi Jiberos a paren-

tibus, quos noti inftituunt. Multi autemparentes funt, qui pras ftulro, nefcio quo»,

erga liberos amore, non pariuntur eos in

pietateinftitui , ne quam fcil. moleftiam.

iis exhibeant.Sed cum viri boni fit roramfamiJiam inftiruere, nedum liberos. Imovero (quod alibi docerur) quanto paren-

xr r f^ rr rr j. j j.tum quilibet fiiium magisamat, &:majo-

fêrJ.S.CumhlmseJJemapuapa-^^^f^^^^^^ls h^rediraris hxrcdem fcribere

trem meum , tener i3 umcus coram

matremea.

Scquitur altera rario a teftimoniis:per-

inde ac fi dicat y nota vobis eft patri§ mei

cogitar, ranro magiseum informareo-

poirer.NamD<iT;?<i plures filios ex Bath-

iheba fufcepir.non legimus tamen in re-

liquis inftituendis tarh follicitum fuiife.

quam in Salomone»

D 3 Dejndei,

^8COMMENTARIA

Deinae amplificatur hoc ^ diverf.eum,

quamvis setate tenerum, tamen his prae-

?eptisimbutumfuifle. Vide 2. Tim. 3.

fuJantigitur infantes (quoad fien potelt;

una cum ladie pietatem; & Imguam Ca-

naan a ceneris difcant. Ubi cogitemus

foelicem hujus dodrinse fucceflumm Sa-

tomone, qui hoc modo k parentibus inlti-

tutus peririlTimus evafit , & uudiquaque

infl:ru6tiflimus»

J/erf. 4. Docens ilk me dicsbat

tnihijetineat verha meaanimus tti-

m^ obfervanspreecepta mea vive,

Subjungic fummam docStrinaj patris ad

V. 10. Et primum generaliter 8c fuccin-

a^, pofl:eafpeciaIius, 6c copiofius illud

•profequitur.

C Officium

^ PrAmium.

Officium in genere eft i . ut verba fa-

piencije alte animo imprimantur, neper-

fluant, Hebr. 2.1. ne regurgitentur,utin

MM^lAcix^ti fit, & ne fintuc femen non

bene occarum & occultatum: deinde ut

obferventur. Ut enim cibus bene conco-d:us pafcit 6c pinguefacit ; fic dodtrina

obfervatione elaborata & quafi aflimila-

ta, vel potius (quae eft natura hujus cibi

j

aflimulans & convcrtens nos in fua quafi

fubftantiam perfedtos reddit ad omneDpus bonum , & Deo conformes. Prê-

mium eft vivere, id eft, vitam pr^fentem& futuram. Hic quaere , quomodo vita

tribuatur obfervationi prêceptorum.

Ferf ^. jicquire fapientiam ^

mûire prudentiam-^ne oblivifcitor^

nequ^ declinato a fermombmomjnei.

10

20

INPROVERBIA 59

Fe^^^f 6. Ne derelinquito iUam, ^confervabit te-, dilige iUam^ & cufto'

diett^,

Nunc fpecialius fuperiorem dodtrinam

exrequitur: Scprimum quidem per fe &iimpliciter, polrconjundiim componenscum officio praemium ei analogum &ac-commodum.

In officio tria requirit, i .notitiam pie-

tatis & probitatis; 2. memoriam; 3. ob-fervationem. Sexto autem v. perfeve-

rantiam in tribus illis exigit : quam ad-

hortationem, ut maxime diffictlem, pro-

miflb munit.

Deih caufam hujus officii aflignat , a-

morem pietatis. Cujus etiam amoris ef-

fedta proponit , nempe fi illam praeferat

quis rebus omnibus , ica ut rerum omni-um jacftura eam redimere paratus fit : ac

fi non omnino amet, qui fupra res omnesnon amat. Ubi etiam illius amoris effe-

(Stum exotiat fimilitudine.

_In primo alludit ad agri,aut haeredita-

tis perquifitionem, vel ad mercium com-parationem , & mercatorum negotiario-

nem. Amos 8. 12. Vide exemplum re-

gina? Sabse. r. Reg, 9. Vide Pfal. 11 9.2,

j^ Hic (âvendum a perverfa intelligentia

,

Matth. !<;. 6. 7. atque etiam a ftupore,i-

deoque a crapula 6c ebrietate quibus corgravatur, abftinendum.

Secundumeft, utmemoriafidelile-piaturPfal. 119. 16, Margaritae compa-ratur, Matth. 1 3. 6c thefauro ; eoque fi-

deliter reponenda.Terrium eft,ut ad neutram partem de-

clinet , neque ad dextram , neque ad fi-

40 niftram, fed redo pede incedat aKîCat

Ephef. f . 1 5, ne vel unguem latum , aut

tranfvorfum digitu a reaa via defled:ar,

In verf.d.hafietur quarcum pr?ceptum

depermanfione inomnibus ill-s tribus;

fine qua illa non proderunt , imo noce-

bunt

60 SALOMONIS, CAP. IV. «r

bunt multum, a.Pet. ? .Ideoque huic pro- tantiim quia eft mandatu prius, fed quodmiifiaadjungitur. Neque enim dicitur, "' • ^ , ,- „ t .

eum fervatum iri, qui fapientiam compa-rat, recordatur, fadrifque ad tempus ex-

primit; fed qui perfeverat. Hac promif-

lione fuftentat patientiam piorum. namperfiftenti multa perpetieda funt.Adver-

{iis autem tentationes illas aptiffima con-

folatio eft , fapientiam eos in iliis confer-

vaturam. Multa funt mala piorumifed ex ^^ beris eam,omnibus eruit illos Deus,Pfal. 3y:. Et ju-

ftus , utut lepties uno die cadat refurgic

tamen.Horum omnium caufam efficient^m

notat,amorem fapientiaj.Siquis enim la-

pientiam amet, eam fedtabitur, recorda-

bitur, vita exprimet , ad extremum fer-

vabit.Quis enim rem amatam non fed;a-

tur ? Ecquis avarus unquam oblitus eft

,

ubi thefaurum recondidit? Quinetiam a-

omnis benignitas Deo odiofa fit; quae adtimorem Dei non refertur,

Deinde oftendit , quo pretio compa-rari oporteat, maximo fc. ut Matt. 13,

Verf. S, Extolieeam, (êxaka^bitte-^ honorabitte , mmamplexa*

Extollimus eam , i. cum ut Dei fapi-entiam accipimus,2.cum ejus legatos ho-nore profequimur, ut cum illos ficut an-gelos Dei , imo ut Chriftum ipfum acci-piamus ; 3 . honore etiam eam afficimus,

cum ejus omnes profeflbres,vel abjecftif-

limos & pauperrimos honoramus. Hinclacobus quofdam perftringit

, qnod pau-peres, tametfi pios,contemtui haberent.

more fapientias fiet, ut mandata ejus ob- ^° Deniq; tum illam honore profequimur

,

fervemus Pfal. 119, 167, & ne eam de-

feramus, ^.Theff.a. Amorquippe vehe-

mens eft,nec ingenti aquar5 mole extin-

gui poteft, Cant. 8.6,7. Vide i.Cor.13,

Ferf 7. â^ caput eftfapientice,

eam acquirefapientiam; & tota ac-

quijitione tua acquire prudentiam.

Quam prius comparandam iapientiam

admonuit , nunc fpecialius explicat, do-cens & quo ordine quidque perfequen-

dum fit, 6d quo ardore affeduque animi.

Et primo quod ad ordinem attinet , do-cet, praecipuam fapientiam , & totius fa-

pientiae caput ScfontemDei timore com-parari ; quam praefert illi fapienti^, quaeverfatur in benignitate erga proximum

,

i.Ioh. j. 2. Joj?f/j«;, ut probj^ret fratri- 40bus fuam aequiratem, proferebat Dei ti-

morem.Et Abraham notat,caufam fuiffe,

cur fibi&uxori apud exteros timeret quiilli timerent Deum.Primnm qu^rendumeft regnum ccElorum, &c.Matth.6. non

cum omnibus poffeflionibus, atque adeoipfi vitae noftrje eam prseferamus.

Verf, p» Indet capitituo adje-.

Hionem gratia , coronam ornattfji'

mam tradet tibi,

Honoris fpeciem adjungit, quo fapi"

3 o entia fui ftudiofos profequetur ; dabitur

illis regnum (haeredesenim Dei funt, &:

Chrifti cohaeredes: )

quod regnum hic

fpirituinchoatum,pofthac peccati aboliti-

tioneabfolvetur,

Verf 10. Audi,filimi,^per'

cipefertnones meos ; ita multiplica«

buntur tibiannimtcs.

Hadienus fuCre Davidis verba a Salomch'

ne repetita,fequuntur qu^ funzSalomems.

Ubi novum initium fumit &iattentionem

excitat fubinde intercidentem , nifi cre-

bra admonicione fuftemetur.Primo hor-

ratur,

COMMENTARIA tN PROVERBIA 63

Mandatumin duobus verfatLir ; i.'ut

difciplinam, feu inftrutSlionem infequen»

tem fottiter prehendamus ,• deinde ut

prehenlam avide, firmiter , Sc mordicus

teneamus, ita ut nec patiamur negligen-

ciaexcidere, nec vi nobis excuti, vel ex-

torqueri . Vide Matth. 11.12. Phil.3 .12.

14. Ntr dimittaii parum enim fuerit for-

titer prehendere, nifi quis illam rerinue-'

Verf, 1 1* Vmmfapienti^ doceo 10 rit. Quidam autem funt,^ quiprimo in-

6z

tatur , ut verba ipfius omnia audiamus

:

deindc ut admittamus illa ,promiffum

adjungit longK vita?, & in hoc, & fiituro

fafculo. In hac vita vegetum te reddet,

Pfal. 103. 5« Vide cximia exempla in

JMo/T', Sc Caleho : Confedto autem hujus

vkk curriculo , te faturum dierum xter-

nitate coronabit.

tej deduco teper orbitds reUi»

Verfiz, Cumambulabis, mhil

ar^^bitgreffiim tuum t ettamfi tu, -

currens^ non offenderfs»

Docet, fe viam fapientise tradere, quaomnes expetunti& illam fapientlam,qu?

cum red:itudine conjundla eft,& expers

fraudis, cum plerique fapientia Isetentur,

qua aliis imponant. Deinde & iltud do-cet, non tantum fe viam indicaife,fed e-

tiam 6<r»>8 officium prasftitilfe, quo no?

in via deducat, 6c quidem lata, ubi peri-

culum impingendi nuUum eft , ne tumquidem , cum in illa non incedamus fo-

ium, verum etiam curramus ; hoc modoillis occurrens, qui zelum averfantur. Eft

greflufervebantjfed pofteadefervefcunr,

ut iUi,qui cum voluptate & alacritate ac-

dpiiint femen Matth. 1 3 .Sunt ftomachis

{imiks,qui cibum avid^ arripiunt, quibus

tamen deeft vis retinendi pueris fimiles

funt,qui re nova vifa gaudent,quam poft

unius hor^ ufuram contemnunr, & abji-

ciunt. Quamobrem impense operam de-

muSjUt non perfluamusi cum praeftitifler,

20 nunquam agnovifle viam veritatis, acce-

piife fapientiam,quam abjicere,aut amic-

tere.Gal. s. 7. Apoc. 3. ir.

PromiiTio fequitur fcil.obfervationem

praeceptorutn efle vitam ipfam, & vitammhorumobfequioconfiftere. Quantumtibi ex his decidit , tantum v"itas difcedic

tu^. Namquiimprobifunt, etiam vivi

mortui habentur. i.Tim. 5. Math. S,

Nec enim vita dicenda eft , qu» habetautemlata&facilisvia i.quiapertidem 3oinitium & horrorem xterns mortisfibicrrores remittuntur^deinde quia Spiritus

Sandtus nobis illam fuave redditlph, i.u

Verfi^* Vrehende eruditionem

tllim^ ne dejjflito: cufiodiillam^ qmaejl vita tua,

Abfoluta adhortatione adboniftudi-am, aliam orditur de mali fuga ad v. 20.

r^nimi ad aicifichdam deSmaMPartet furtt J cemfaratte,

(, doitrina iffa^ quam traditt

C Mandatum,I» ^rapitrationt dm fHnt<

4 ^T*mujti,

40

adjundtum; qui vero e contra credendoinChrifto rede faciunt,ej:iamii moreren-tutjVivuntloL II,

Verf, 14, Iter tmproborum ne iu'

greditor , neque inceditoper viam

malorum^

Duo hortatur; ! ne ineamus viam im-proborum; z, fi anticipati Sc intercepti

fraude peccatiingreffi tuerimus, caven-

dum effe, ne illi in fiftamus ; atque ut»t

femitam impiorum ingrediamur, non ta-

mencommittendum,ut viam eorum cal-

cemus, Pfal, I, I.

VcrJ.

^4 SALOMONIS, CAP. IV. 6$

Verf, 15'. Jhflrahe te ab ea^ni^ rentes, 5c quafi invi' rt', mipii vero magno

tranfito per eam j declina ab ea ^prceteri,

Docet pluribus, qnod prius proporuit;

nullum fcil. nobis comn:iercium interce-

dere oportere cum impiorum inftitutis,

fed omni ratione averfanda effe , etiam

minimas occafiones declinandas : non lo

tantum ipfam viam repudiandam 8c pa-

lam abominandam,fed ne illac tranfeun-

dum. Ubi fpeciem quandam contradi-

«aionis inducit , dum monet ut tranfear,

quem prius vetuittranfire:fed intelligen-

dum eft, eum debere adutum declinare

ab ea via, ne,fi cundtetur, in laqueum in-

cidat. Similis exhortatio erar c. r.-v.if.

imperu inftar cataphradi equi ferunturad peccatum, quod ipfis dominatur.Hoc loGo etiam admonemur

, quanroftudio ad bonum contendendum fit , utfomnum non ineamus, nec palpebris noftris quietem demus, nifi re ptaeclarfe ge-fta.Ecclefia ex amore inChriftum aegro-tat, Cant. z,

Verf. 1 7* §iu7 vefcuntur ciho im'

prohitatls^^ & vinum Qmnimodce vio^

lentice bibunt,

Perfiftit in priore argumento, & illud

ex efHc. cauia docer, quam fimilitudine

illuftrat. Nam ut qui jejuni ledium pe-

Sicut igitur in fsetidum cadaver incidens^ tunt, fomnum inire nequeunt: fic ifti honon illud declinabit folum , fedadlatus ôiniês, quibusfuaimprobitasinftar cbi

ejus tranfiens prajfeftinabir; ne faetorem|| & potus eft, non poffunt fbmnum inire

quemexhalat, naribushauriat; ficqui

impium hominem convenerit , eundem

fquantum pote, falvis neceflariis extern^

fjcietatis officiisj declinato. Nec enim,

nifi dxmoniacus in loco fepulchrorum

defidebir, Marci 5.

Verf t d, Nam non dormiunt il

nifi fcelere prius confedio. Contra pii

obfequium Deo praeftitum reputant cibu

& potum fuum, loh. 4. SicDavidmtllo.dulcius habuit in mandatis Dî occupari.

Videlob. 23, 12,

Verf. 1 8 . Iter enimjufforumfimi'

le efl lucijplendidce } perge?iti lucere;

nifimalefecerint, ^ enpiturjomnus 3o^^^^ ^^^^^ ^^-^^ fitjiabills die :

illorum , nifi fecerint ut impingat

quijpiam:

Prior ratio eft ab adjundVa inquiûdi-

ne, qua torquentur, nifi concupitum fce-

lus expleverint. Eo enim impetu rapiun-

tur ad meleficia , ut, iiifi voto potiantur,

Ibmnum inire nequeant. Vide exempl.

Verf ip. Via verb improborum

fimills efl caligini nefciunt in quid

mpaûrifint,

Alterum argumentum eft ab adverla

juftorum via , quae plena coniblationis

eft. luftus enim ficut dxts eft, quas maneA^hahi i3 ^»zmo««:quorum alter morbo 40 lucens certis gradibus ptovehitur, doneccorreptus eft, quod N^ôf/jz vineam nan- admeridiem perveniantur &: omnibuscifci nequibat; alrer tabe indibs conficie- numeris abfblutam perfecitionem. Huncbatnr , quod turpi amore non potiretur. igitur cum fumma fiducia in itinere ver-

Hc igitur difcrimen ftatuitur inter pec- fari neceffe eft, praefertimcum (utprius

catapiorum&impiorum, Nampiimoe- didlum eft) via lata incedt, Contra

E vero

66 COMMENTARIA INPROVEREIA. 6t

vero improbisirer ingredientibus vefpe-

re, tenebr^ augentur certis gradibus,do-

nec ad tenebras denfiflf. tanquam niedi-

am nodtem, eandemq; luna ac ftellismi-

niml' lucentem. i.e. ad iplbs inferosper-

venerint. Nam impii aliqua luce^nempe

rationis & humaniratis collultrari poltea

hanc ipfam quantulamcunque amittunt:

deinde aliqua luce prolperitatis(quam

lux repraeientat ) colluftranturjquaz po- ô

ftea in fummam infêlicitatem definit^

Unde etiam fit, ut 116 tantum inlcitia im-ping,ant,fed fquod in viatoribus fecus ac-cidit) etiam lapfi fe laplbs efle non intel-

ligant. Nifi forte ebriiscomiparandi finr,.

quipotu ftupefacHri etiam tumcumceci-deriut, fe cecidifle non intelligunt..

ut fint veluti frontalia^ monilia, Sc annuliin digitis, qua; lemp,ei' ob oculos verfen-turjut nonlibris tantum defcribantur,fedpoftibus infculpantur,aut pingancur,cum.m porcis publice , tum in oftiis privatim.Neque tamen propterea tam utile fuerit

inTempIis ping!,quia:hoc pado animi ab-

attenta verbi auditione avocatur f<epiuSi

Ferf 2 1\ Neefficiant illi, ut re*

cedant ab oculu tuis-^ferva hac in a*

nimQtuo,

Verf 2 . Fili mi^ adverha mea

attende ; adfermones meos inclina

aurem tuam»

Ad finem capitis habetur nova adhor-catio ad {apTentisepIenam pereeptionemj,

& magis fpeciatim ad efficacem ejus in-

tus, 6cforis praxin.

2

Tnnr adhortnti» h*hC JHandata T

t Premijja, JJMatt'

f extern,

datare..\

luirnnt^{ eculat

istetn. ammi

yiurti pvfiulat^

imi ^mtelligeittiai»^

affti}u»t.

Eandem rem porro confirmat remo-rione efEcient;s , dum monet , ferendum:non efle.ut im.probi(quorum nuper men^tionem fecerat) nos a fapietijg ftudio de-pelianr , & ab oculis,.auribulque dodtri-»

nam hanc fubmoveant. SicPlal. r. me-W<iitaturi in lege jubentur improboru con-fortium declinare,ut qui tum verbis,tumvit^ftudiis conabuntur pios a lapientije

ftudio & amplexu abducere.Sequitur pra?ceptum de intcrna reco-

ditione iapientiaem animo tanquaminarcula, idque non in fuperficie animi,fedin intimis ejus prxcordiis j quo non tan-

tum plenamScaccuratam ejus intelligen-

. tiam , fed & interiorem erga iilam afFe-- d:um defignat. Deut. 6. tf^

Ferf. 21. Namverbavitiefunt

tis. qui confequuntur ipfa , (^toticaf'

m cujusque eorumfalutaria.

Admovtndocumentis twdi'

Tromtsfionis duo

fuTit membra

friu) vita

I alterum fanitatit

homini.

idqut ttti

tis, id eft,fummam attentionem requirit,

'£)'fi>T/TOc9-4(inquit) Petrus Ad:. 2.14. Ut

auris.fit veluti fubula perforata ad oftiu

fand:uarij.Oculos etiam in earum rerumlfi(flione.occugari poftulatjecque monet,

Eft igitur veluti arbor vita?, cujus fru-

dtum guftantes a morte vindicabimurjeftantidotus,& amuletum.Prxterea fanita-

tem praeftat tanquam peritus & fidelis,

medicus. Didum eft prius, piosreges

elfej

68 SALOMONIS, CAP. IV.

cffej 8c,ut cum reglbus , Deum cum ijlis

munificentiffimum agere, ftipanrur enim

iapiencia tanquam fatellitio; eandem ha.

benc viae ducem & eJraKn^lu^'' eft eis pro

fenatu fand:iore;atque hoc loco pro col-

legio medicorum. Et cum medicifingu-

li ferfe in unius alicujus membri curatio-

ne excellant, hujus medicina toti corpo-

n, atque animo etiam infervit-.Quod qui-

dem tum fit , cum a crapula , ebrietate,

effufis Iibidinibus,e nimio dolore,gaudio,

ira &c. temperat j unde infiniti morbi

puUulaat,

69

profecerint tota illa fiia in fpeciem inno'"centia , quia nulla in Deum confcientia,

faltem pura&fide purgara quidquam fa-

ciant^fed tantum metu divini judicij , autdefiderio famam, & auram inanem apudhomines captandi. Quid,quod etiam nonfemper ab ignominia ie tutos fervat^quinillis iniprudentibus, aliquid turpe fe pro-ripiet foras, nifi animus , aut cor primuraexpurgeturPQuid enim profuerit reliquain nave opera diligenter prajftan,fi ab il-

iopeccetur, qui clavum tenet.^

Ferf. 2 4. l^move abs teperver-

Fisrf, 2^. Supra emnem obfirva- Jitatemoris^ ^pravitatem labiQrum

tionem cuftodi cor tuum : nam ex eo proculamovs absti^ .

prodeunt aUiones vitae,

Sequitur fpecialis adhortatio ad pra-

xin. Ubi primum oblerva , inverfo ordi-

ne, apraxicapiinitium. Naminplenaperceptione fapientije , ab auribus, & o-

culis initio fumpto , tandem ad animumdeveniturjfed in praxi,acorde initio fum-

pto ad externa membra fit progrelfus,

Monec autem, ut, cum in fingulis par-

2Q Cuftodije cordis fubjungirur cuftodia

otiS, ut cogitationibus.verba ; idque qu'adifficultate ad illam proxime accedit.Sr-cut enim non poflumus non cogttare ma-la(unde euangelicum pra^ceptum eft noncam ut non concupifcamus quam ut con-cupifcentiis non obfequamur; )fic lacobus

docet, perfedum effe,qui linguancn

peccat, id eft, neminem eiie^qui hoc nonfaciat. Sed ut magis ab hoc vitio abhor-

tibus fervandis magna cautio fit adhibe- 3^ j-eamus, comparat verba perverfa,& tor-da , tum vero iumma & maxima m cor- ..-_r- j!vi .-^ • -

/- r„ ^ ,

dis cuftodia : ut fi nodturnas alibi, hic &nodturnas, & diurnas excubias coUoce-

mus ; fi ahbi cuftodiam apponam.us , hic

quaterniones augeamus. Sicut enim in

praeientis VlK^ cuilodia prsecipue cor mu-nimus antidoto, quiainde fons vitê peti-

tur ; fic etiam in vitas futura? procuratio-

ne longe maxima cura animi & ailedtus

eft agenda , ne ille pollutus , aut duplex 40lit, Vide Matth.i ',

. Hic autem a plerifq;

peccatur. Multi enim funt,qui cavent,ne

quid exterius in corporis membris ad-mittatur, quod ipfis vertaturvitioiqui in-

terim corda lua nunquam expurgarunt.

Atq; hi, utut innoxiam vitam foris agant,

siccin judicium vocaripoffint, nihil tame

tuofa diftortioni oris afpediu foedx :ô-demq; modo hlsefx linguae & (AoyiKa.>.i(i.

comparari poffit. Meminerimus igirur

precari cum Davide , ut Deus oftium la-

biorum noftrorum fervet;quippe mutumeffe prsftiterir, quam linûa ad petulan-tiam & blafphemias abuti.

V,2S^ Oculi tui e regione intueatury

^palpebrce tuxsfpeUent reUa lord te •

Poft cautionem exponit oculorum u-

fum, ne huc, illiic vagentur & oberrenr,

fed redta afpiciant ad iJIud,qnod pium 6c

juftum eft. Metaphora ab iis iumpta vi-

detur,qui aratrum ducentes red:a ilJud

E 2. -alpiciuDt,

70 COMMENTARIAafpipiuntjtantum abeft ut refpedrent.Vi-

de Plal. 1 1 ^. f. 5. Averte oculos meos, ne

afpkiantvanum: item lob. ? i . pepigi foe-

dus cum oculis meis ,quanquam uno

fenfu maxim^ periculofo lynecd. omnesintelligat.

Qopd de palpebris fubjungit , ut dlri-

gant mtuitum ad illud, quod coram eft,

rem eandem diveriis verbis inculcat : fi-

mulque indicat,pa!pebras efle a Deo da- ^°

tas pro oculorum tegumento & propu-gnacnlo,hoc tantum confiJio,& hac lege,

ut oculorum aciem & intuitum ad redio-

rum 8c juftorum jucundum afpedum af-

fovent^

yerf, 26. Expendeorhitam pedis

tui^ ut omnesvi(e tuiejiabilesfmt.

Oculo adjungit pedem , qua metaph. ôadtiones defignat, quas ad trurinam exi-

gijubet; utqux exfecutioni mandataeplus aut profunr, aut obfjnt,quam fi con-c'piantur tantum, animo defignentur, aut

fermone efterantur. Vult igitur, omniajuftis ponderibus examinari. Sic Apoft.

ad Galatas reprehendit eos, qui obji ef 5^-

«roJôyiT/ 2. 14. & ad Eph. 5. ttKedat

«^wtjTtb. Huic admonitioni contrave- 3o

niunt, qui omnem ftridHorem, & magis

religiolam mandatorum obfervationem

curiofiratis, aut ftultitias accufant.Truri-

na vero , feu amullis noftra eft lex Dei,

feu dodrina, Pfal. 1 19. f.8.1 3. Hsec iunr

pondera jufta & obfignata, reliqua funt,

veluti Lefbiae regulae, dolola.

Hanc adhortationem aculeatam red-

dir, adjedla promiffione ftabilitaris ope-fumad trutinam legis divina? expenib-rum, I. Chron. 22. 13. & 2. Chron.24. +0

30. Prov. y2, 2. Ex adverfis arguitur.

Pfal. 119. 6. Imoveroregiumfoliumftabilitur juftitia (Prov. 16. 12.) nedumprivatorum res. Vi4e Matth. 7. &, r,

Cor. 3,12,

IN PROVERBIA 71

Verf. 2 7. AV declinato dextt or-

furrii autfiniflrorfum^ amovepedemtuum a malo,

Praxin illam accuratam alia metaph.ampIificattracSVa ab his » qui regia viain-cedunt, ut patet Deuter. 2. 2-. quoruniintereft magnopere, ut illa infiftant, per-inde ae fi utrinque periculum fubelfet, fi

vel minimum decliharent ; ac fi regia via

maricindta, ac fepta elfet , itautquivelmmimumad alterutrum latus defledte-ret, iUicomergi periclitaretur. VideDeut. ^.32. 6c 17. Superbiae datur , fi

qu^sin alterutram partem declinet: velu-t! cum quis aut habenas gulx laxat , aut

nimium contrahit; cum Deum aut auda-d:er nimis &: temer^ adir , aut nimis tre-

pide per novos iequeftres , fandtulos ac-cedit;cum crucem refugitjaut fponteac-cerfit; cum ceremonias pontificias aut noaverfatur, aut ita refugit , utearumgra-tia omnium vel praeclariffimorum jadu-ram faciat.

Qupd vero prius metaphorice dixir,

poft aperta & iimplici oratione explicar,

cum quemque jubeatkmalo recedere;hoc ipfo ftatuens minimam in akerutratnpartem decliiiationem in malis efle, ututhomines aliter fentiant. Quod i\ in alte-

rutram partem declinare periculolum fit^

nedum retrocedere.

C A P. V.

Verf i , Filimi , adfapientiammeam attend^ , adi?itelligentiam

meam inclina aurem tuam,

Verf 2. Vt obferves omnirr.odam

folertiam, ^fcientiam labia tua cu"

[lodiant»

Docitri-

7*

Y)0<scitrinam gencralem de divinae fapi-

'entije ftudio ad hypothefin feprimi

prjecepti accommodans in eo cum praz-

fentis, tum futurae vitae commoda, & in-

commoda percenfet, A. v. i.ad. -". ad

ftudium» & praxin fapientisB adhorrans

ejus uium in meretricis prxcipitiis decli-

nandis uberrimum efle docet.

^ yyidhortattB adfaptKtUfiudium &\ fraxint

Partes fitnt^} Ratio ai ad]mô peYfcula ex tmfWA^ meretrict.

In priore praeter ea, quae faepms repe-

tita funt, notandum ,quod verae lap.en-

cijeftudium hominemin ommre loler-

tem reddir,& ad omnia pericula cautum,

neinfidiolisSatanae, & SateUitum e)us

tendiculis irreriarur. Sic Pfal. 1 1 Q .D^-

SALOMONIS, CAP. V. 73

primo notandum , nulJam nec educatio-

nem feveriore, nec vitae afperirarem, necfolirudinis & clauftrorum confec5tatio-

nem poffe nos a meretricum lue &:p]agis

eripere abfque ftudio facrs fcripturae 6c

ventatis divinae. Honeftae quidem,&: le-

gitimae rat.ones tiim educationis,tum je-

junij contemnendae non funt j fed laxio-

res habenae funt, qu^m ut iis efferum ho-minis ino;enium contineri poffit.Solo ve-

ro Dei timore, tanquam fraeno 6c lupato

conftringuntur indomitaelibidines , ur fe

non poliinr commovere.Vera enim Dîagnitio veluti antidotus & amuletum eft,

quo ab infedtione hac immunes lumus.

Deinde notandum , verba, quae Spiri-

tus ex lacrse Scriptur^ ftudio fuggerir,

medicinam praebere adverfus blanda Sc

illecebrofa meretricis verbula. Utcunq

10

vii vera? fapientise ftudio prudentia prin-^.o enim alioqui quis afturus (it , utcunque

cipes, fenes, & prxceptores fuperavit.

Unde Saulusillun^bdolum pronuncia-

vit Alia confiIia,utcUnque ingeniofa con-

fultori funtpeflimaj haec fola, qux pietas

fubminiftrat,fuos dominos expediunt

Deinde vult horum fcientiam m labiis

aflervari, id eft, ita amari,ut frequenti de

illis colloquio , & fermonenobisoppor-

tunfe & tempeftivfe fuccurrant. Sicut e-

liim laba iacerdotum fcientia aflervant,

quia al osinftruunt:fic labiacujufque eam

Jervare debenr, qua fe & fuos ab errore

vindicet. Qâ de caufa jubemur m via,&

domi de rebus facris fermones ferere.

Verf* 3. ûamvlsfavumftillent

lahia extranece, ^ mollius oleoftilkt

talatum e]nsy

fermonis facultate valeat, nifi tamen lin-

guam fingat &formet veraDei cognitioj

a(5tu eft. Multi enim ingenio freri,&:fer-

moneaudent cum meremcibus confa-bulari , nec dubitant ejus in ipfos conje-

€tA jacula facile , & parva quafi corporis

declinatione evitare. Sed fallunrur pluri-

mum. Nam verba meterricis meilira iur,

&. melle longe lediffimo, quod ex fayo30 fponte diftillat (Anglice lifn honyjQu^m-

obrem opus eft Dei verbo,quod mel-

le & favo dulcius eft, quo malum illud

declinemus , & quo nos iJlius dulcedinis

taedeat,praeiUa quse in verbo Dei habe-

tur.Ut enim omniaprae Chrifto fordent,

& veluri ftercora habenda funr : fic me-rerricis verba prx Dei fermone plane in-

fipida funt.Verba meretrxis funt opinio-

ne tanrum dulcia , cum Dei fermones in

Merf 4. Attamenpojtenm ejlM ^^ fe & fua naiura fuaviiTimi fint. Praetere^

amarum eft ut abfinthium ,• acutum

utâdim bipemis^

Sequitur ratio ab adjun(5to periculo",

contra quod horainem munieti Ubi illud

molliora funt oleo verba meretricis,,qu»

nihil in fe afperitaris habere videnrur; ni-

hil,quod offendat , aut moleftiam exhi-

beat ,quinpotius, quod demulceat , 8c

mitiget.QjamobremDei verboopus eft,

E 3 <^^

COMMENTARIA74.

quo fraudes iftas vtdeamus, & evitemus,

David fe periturum dicit, nifi Dei fermo-

nc fe fuftinuiflet Pfal. 119. Hujus exem-

plum egregium vide Gen. 9. S. Contra

vero cum verbum Dei e Salomonisore

exciderat , illico a mulieribus vi(Stus eft.

Quod etiam Samfoni accidit.

Côd autem illa,& mellita ejus veiba

adferunt, amarum eft,ut abfinthium,acu-

tum ut bipennis gladius^quje duplex eo-

paratio & moerorem inhuit,& curationis

diffiGuitatem.Mellis enim favo diftillanti

opponit abfinthium, &c oleo gladium an-

cipitem.Sic plurima toxica funt,<ju? hau-

ftu dulcia in ftomacho dolores intolera-

biles creant.Et quidem guftatio brevisSc

moiiientanea evolat ^ fed punitio & fti-

mulus,velut in ftomacho confcientiae du-

fabiiis eft,

PêrJ, 5. Pedes ejtis defcendunp

admortemj adfepulcrumgrejfu4 e^

jus perttnerit.

Pedes, feu viae ejus , ftudia & conatus

defcendunt, feu prxcipitantur ( ut qui k

monte in vallem tendunt ) ad mortem,prsefentem fcil. Eoque etiam quicunque

ilii adh;erent,ad mortem cum illa prope-

.rant. Veftigia ejusad fepulchrum per- ^°

tinguntjnihil ut fpacij fit inrer fepulchru,

Scejusftudia, Qupd quidem non intel-

ligendum eft tantum de morte, qu2e ex

lege Dei quibuflibet adulteris debetur,

fed quod Deus etiam, ceflante Magiftra-

cu, illos lethalibus morbis afficiat, quibussntereunt.

IN PROVERBIA 7/

libram ejus vias,8cinftituruin vita» ad cal-

culum rationis revocare , oleum & ope-

ram perdas;ut quse fe& vias fuas ita con-

tortupJicet, ut omnis ruus ex ea parte la-

bor irritus futurus fit. Vide Prov. 30. 18.

19. Quamobrem ex ufu eft nunquam deilla amplexanda vel tecum confilium ca-

pere ; fed illico eam averfari , ab ea ab-horrere , & ne femel quidem minimum

jo commercium admittere.Egregium exe-plum exftat in lofepho , qui poft i>rimamadmonitionem illico fe fubduxitiHius

colloquio.

Ferf 7^ Nunc itaquefilij aufcuU

tate mihii^ ne recedite ajermonibus

oru mei^

Adhortatus ad dodtrin» fiise obfequi-20 um in fcofti Tug^ adhortationis rationes

genera^m prius ^ttad:as ipecialius per-lequitur ad v. 1 5, •

QÂdhartAtio ad daHriitiijHS BhfeqHt'Partes tfftHf^ um in fctrtifuga,

funt "^RftiommfuftriorumJêcialioT «*•^ flicatio.

In priore notandum ( quod fupra di-

dtum eft ) lubinde nos ad attentionem>qusealioqui defervefcit, eXcitandos eflc.

C Generaliit

^dhortAtio e^J(. Sfeeialiit

Generalis eft, obfequendum efle Pro»phetae : quod Adverfi negatione illuftra-

tur j non recedendum a verbis oris ejus.

Neque enim fatis fuerit audire, intelli-

gere^reminifci,nifi etiam fa(Jlis verba exprimas.

Verf 6, Iter vitam expendaf, rr r^^ n ;/• •. l-v -.

»«n„w«* „*.!. '^ ^ ' I j J FerLS. Proculfacitoatfzuattermoventurorbitceeimtetmprudente.¥^ i. / j n.

-, ^•' ' tuumMneappropinquatoadolhum

Hoc vefuindicat, tantam efle varieta'

tern,&mutabilitatem ingenij meretricij,cc ita le,tanquam Proteum in omnes fpe-•eies ac formas convertere , ut fi yelis ad

domuse]us:

lamdocetquse funtverba, ^quibusne latum quidem unguem difcedendum

eft.

76 SALOMONlS,CAP. n. 77eft.Prlus eft,ut fe pi;ocul \ rcorto fubmo- fius fervns in/urrexem,& eum feluti cal"veat & vias fuasût illam iion contredter,

afpiciataut cum illa coHoquatur, nuJium

ab illa nuncium accipiat , nuUum ad illam

mitrat : palea enim , vel ellychium faciie

ignem concipit. Cogitandum igitur , il-

lam quafilepra infed:am j ut ficuti mun-do fas non erat leprofo appropinquare,

fed illum maximo ,quo potuit incervallD

alloqui ; fic nec munditiei fpirituaiis ftu-

diofo quiequam reicumilia commifce-

re , fed ne cogitatione quidem ad illam

propt; accedere oporteat,

cibus petut. Cum igitur adulterio te ad-dicas, perinde eft, ac fi , detrada coronacapiti cuo , ad alios ce inferiores eam rra-deres,6<:fra?num,autlupatum eorum orieximeres, qui cêteroquin te revereretur,Secundo docet , hoc modo annos, feu

vitamtuam crudelis admi/fi aduker.j vin-dicisfurori exponi

, qui iftaminjuriarn° languinis tui effufione ulcifcetur, VidcProv* ,6. 26. 3^. 35. Vide etiam hifton-riam filiorum lacobi, qui fororis fu^ con-

-L -- . •. , , , ^j ftuptanonem totius urbis cxde ulti funt.Qupd fequitur,rem eandem habet,ied Hoc ^tiam f^pe fit a corrivaiibus, aliqua-

rion iine incremento ;yetat enim appro- do etiam ab ipfa meretrice

, qu« venefi-pinquare ad oftium ^dium ejus.Tanta e- cio tcjllit amatores fuos 3 &'a Magiftratunim eft ejus contagio , ut ^les ipfas ve- ^raeft/ari debet. Quam ergo ftultum eftluti peftilentes reddat. Vide fixpra-adfio- —Brevis voIuptatuI« caufa vitam prodere ?tata c. 4. V. 1 5.Quo etiam fped:at,quod Davidaquaai Bethleemmcam bibere no-eft c. 2. V. 1 8. ubi ruinofis asdibus com- ^°

luit quod fervorum difcrimine cornpara-parantur ruinam minitantibus, qua obru.-

atur, qui prope accedit.

VerJ, ^. Vt non cedds aliis deCQ'

rem tuum, & annos tiios crudeli :

Sequitur pars altera de rationu fupe-

riorum magis fpeciali explicatione. Ubiprimum enumerantur ,

qua? exterius illi

accident incommoda v. 9, 6c 10. deinde 03

animiex illis incommodis compund:io-nes V. reliquis, In priori parte primo oc-currit decoris & dignitatis fiia? ex adul-

rerio difpendium Scjadlura ; hocenimpeccatuni conteptum attrahit. IlJud do-cetur comparatione minor. Prov. 6. v.

3o.33,Pr3eterea fi illi nota infamisaiper-

gatur ,qui injuriam hanc patitur nedum

lacienti. Huc videtur referripoife, quod

ta eflet ; quanto minus has furtivas aquasnon alieni, fed proprij fanguinis periculo^confedlari debes!

Verfi 0. Vt nonfatientur extra^

mifacultatihm tuis , (3 lahores tui

maneant in domo alieni :

Tertium incommodum eft facultatum

amiiilo quod etiam ampliticatur ab ad-

jundt. bonorum acquilitione , robore;

moerore tuoi & a fubjund:. homine pe-

regrino, ad quem rranfferentur. Vide c,

6. V. 26, &; Luc. 1 5.3o.Omninoque no-

tum eft,maximorii fumptuum efle, iiquis

fe meretricibus alendis addicat.MeretriX

enim, tanquam vorago,gurges,auc fepul-

chrum, nunquam fatiarur-nihil nec videtj

Apoft. dicit, eum qui fornicatur , adver- ô necappetit,quod non iilico expetit|&pe-

fus proprium corpus peccare,cum csetera

peccata fint extra corpus. Hujus rei do-cumentumpetiturex Davide, quiillico

atque Fri.euxorem vioIafletjCepic a pro-priis filiis , & fervis contemptui haberi

;

item ex Salemone^m quem Imhoamw ip-

tenn 'riihil denegatur 3 Inveniuncur enim

plurimi al;as ad rem acrenciores,qui came.

m meretrices profufi admodum func. Le-nas ec am,& lenones quseftum exinde fa-

cienc; ancilla; etiam, & alii, ad quos ejus

rei cognitioperveniet , donis Sc corrup-

tefs

f8 COMMENTARIAtelis pafcendi funt. Hujus rei exemplum

in Salomone vide, qui omnium ditiflimus

a fceminis,quas ftulre deperiret,adeo ex-

haullus efl, ur coadus fuer.t fubditos fu-

osnimio vedigalionerare.^ Exquoli-

quer, quantum libimetipfis imponunt,

qui, ur ditefcaiit facdius, & rem familia-

jrem confervent, fcortationem potius.

INPROVERBIA 79

teri id genus turpiflimi originem hinc

trahunt.

Ferf, \z Jc dicas quomodo odi

eruditionemi ^ correUionem^revit

animus meas

,

verf, zj. Neque avfcultavi voci

ob momentaneam libidinis expletionem

facultates fuas magno labore & moerore

partas prod gir; idque in eos, qui nuliam

ei gratiam reponent ,prseteritis agnatis,

aut etiam liberiS.

non incUnavi aurem meam \

Inhisv. & fequente continetur vana6c inutilis adulteri, feu fcortatoris queri-.

monia , quam invedta exfcortatione in-

<:6moda extorquent & exprimunr. Quaeut magis pios araciat , in ipfius fcortatio-

nis perfona proponitur. Qui enim prius

parum morabatur, quod quisipfumadFuerunt externaincommoda-fequitur ^^ accuratiorem mandatorum obfervationS

Verf II. Gemmafque tandem

confumta carne tua ^ corpore tuo.

anuni cruc:arus ; qui noratur ab effed:u

-clamoris ,qui illuftratur meraph. rugi-

tus a leonibus , vel mari tra(5ta, quorumlonitus maximfe tormidabilis eft. Non e-

nim gemet tantiim , aut fufpirabit ; nontantum flebit, aut Iam,eptabitur ; fed in-

ftar leonis,aut maris prae dolore & cruci-

atu vocifiberabicur, ut videatur quodam-modoinferorumveftibulumfalutafTe.Hic

videmus, voluptatem ,quam^dulteriin

revocaverit, & ftimulis adhortarionis ur-

ferir, ut honeftfe viveret,nunc contra ob-ftupefcit, quodtam infanus fuerit , quoddodtrinam demeretrice fugienda odiohabuerit, & animo fuo fpreverit , utcun-que verbis illud pr« pudore proferre au-fus non fuerir.Simile quid praecefiit c.r^

v. 28, Scc.

Norandum,plerunque tempus dari

,

ciim libidinofi fuam maximam culpamfua turpitudinecapiunt,ne centefima qui- ^ tateri cogantur. Tanta enim vis veritatis

dem parte dolorem xquare , quem faepe

in hoc feculo experiuntur: ut non miruni

lit , ii extremum adulterse abtynthio &bipenni gladio comparetur.

Deinde fubjungitur hoc loco quar-tum incommodum, quad hofce hominesfere fequitur; catnis icil. & corporis con-iumptio,qua i d cas,fi qu s morrtm aMa-

eft, ut vel hoftes non tantum conlcientia

convincantur, fed etiam faepe teftimoni-

um de ea reddere coganrur. Qui enimabhibitis rationibus no acquieverunt,ad-

motis tamen, & impofitispoenis, quibuspunguntur premunturque , rem , ut eft,

fatentur. Vide Pharaonem i^ ludam,Qupd idem fadtum videmus a latronibus

giftratu infl.gendam , vel ab alio yindice ^^ qui cruci fuffi^cndi tum demum fatentur

^vadat(quae fornicatoribus ne ex lege

quidcm obvenit, ) languvdum tamen, &effoetum corpor s fenedtuti tradit , fiadillam pervenerit. Multa en',m morborumgenera, ut morbus Neapolitaiius , 6c cae-

Scpalam prardicant fuam in parentes per-tinaciam, fua adulteria &c. Pii vero po-tiffimum ex verbo, & verbi perfuafione

odio adverfiis peccatum duci dp.bent,

Deinde 6c illud notandum, quomodonon

8o SALOMONIS, CAP, V.'

8r

non fine ftupore, fua fadnor.i confircan- jâlo , in medio CongregationM G?tur;perinde acli quis de rcdiceret^qiiam

fuibrutus, &; alienusacommuni fenlu;

cpkxa extremi ingenii , qui nec ipfemet

mihi confulere , nec bene confulentibus

obtemperare potui ! Quod quidemfpe-

ciem magnam refipifcentiê pras fe fertj

cum tame hoc loco videmus quod nomi-

ne poen?,&quidem graviflimaepropona-

tur. Refipifcentia autem uon eft poena

peccatijfed eximium Dei donum ex fide

in Chr.ftum profedum, Effet enim ora-

tio a Spiritu SanAo valde aliena dicere;{i

moechaberis, tandemvera prenitudme

duc^ris, dc falutari. Hicigitur obfervan-

dum, quam turpiter hallucinentur , qui

ex pauculis verbts , quibus peccator fe

damnat, & vitam ante-adtam apud om-nes vituperat, illico ftatuunt,eum refipu-

ifle.Vide qux fupr^ adnotantur c. i.v. j r

.

ttinc invocabunt me, &C. Nec tantum rpfi

Deum invocant, fed, ut Deum pro fe in-

vocent, aliosinvitant, Adror. ^. qui ta-

men a vera & falutari poenitentia longif»

fime abfunt.

Porro notandum eft , caufam peccati

fuilfe, quod animo fuo oderit reprehen-

fionem & corredlionem ; tametfi palam

hoc tum profiteri non fit aufus. Oportet

enim projedtse ûdacix elfe, fiquis palam

adulterii patronus exiftit. Non fatis.er- 3-g tur mifer

go eftad aliquem ex numero iftorum

reproborum eximendum ,quod palkm

caftitateni & honeftatem vitse verbis co-

lat,cumihterim inftruifVioni &corre(Slio-

ni non obtemperet.

In verf. t -; .probat odium & conremptuab .^djundia recufatione audiendi eos

,

quoru eft inft tuere, five domi, five foris;

Ca^tus»

ConfeHioni van^Sc infruduofse.quam

edit de peccato , adjungic confeffionem

poenas & calamitatis inde pallulantis. Et

primum quidemaffirmat,le penc' in omnimalo verfatu. Cujus gravitate exaggerac

^ fubjuncSto Ioco,nempe Ecclefia in qua,

multi doilrin.aiTipIexatione beati redditi

eum infelicem fpedtant &intuentur;&i_n

qua'pfe potuerar adverfiftamalamuniri.

Tertio arguit a teftim.oniis , adhibit^

indubitatae alfeverationis particula, ut

rem totam confirmet. I n primo notan-

dum,faepe parnm abeffe a deploratis pec-

catonbus in hac vita, quin veluti in limi-

ne &:veftigioinferorum oonfiftanr,prop-

ter graves, quos perferunr, cruciatus: a-

deo ut illalibido,qux olim animi oble-

° dlamentum fait , nunc veluti cordis fra-

drura eft: quod ufuprius jucundum,nunc

nunc vel fola recordationeabfinchio ma-gis amarum ; denique qui prius ridebat

minas adverfus turpiEudinem prolatas,

jamfateatur, fepluspati, quamrever^patitur, dum fe gravimmis fere tormen-

tisexercericlarnet, cumtamen ne cen-

tefimam ejus partem fentiar, quod illum

poft obitum manet. Secundo amplifica-

quod eam conri-axerit in ia'i

loco. Ecclefia enim Dei eft legnum c(s-

lorum: in C(eIo igitur verfantem ve!ut in

inferiseffe, grave eft. Deinde ibi eife ubr

filus exundet, nec tamen eam vel gufta-

re pofle miferrimum eft. Denique pio-

rum, qui illius fDedtatores erunt, corona

circumfifti, res\ud:uofa eft. Sic imp.i a-

pud lob. in porta dicuntur atreri. Atque

privatim,Ieu publice. Quo indicat, medi- 40 hoc eft,quod maleficos (aepius excruci-

clnam huic malo peti oportere ex verbi

j)r3edicatione,& qudem ab h s profedla,

,qui nobis aDeo infticutores pr^ficiuntur.

yerf. i^, Ferme verfor in omni

ac vel maxioie , quod fu^ calamitatis rot

fpedlatore5 admittantur Hoc mododamnatorum fjpplicum exaggeratur,

Apoc. 14. quia fumus eorum afcendat

coram angelis, & coram agno.^JF Peftre-

Sz COMMENTARIA IN PROVERBIA 83

Poftremo illud liquet , improbQS, qui

olim omnem fidem Dei coniminationi-

busabrogarunr , nec quidquam credere

vellcnt eorum,quae ipfis denunciata funt,

poflea tamen, mutata fententia, omniumcomminationum veritatem fateri. Exquo illud conflat, fa?pe impios ad interi-

tum illud credere, quod antea ad cautio-

nem 8c faktem credere recufarent ; &c

torum pedibus calcatur , eoque non tamcommode &falubriter iitim reflinguere.Hoc igitur idem eft, quod Apolt. horta-tur; ad vitandam fornicar.onem qua?quemulier fuum vinim, &: yir uxorem hube-at. Qupd eos coarguit, qui proverbiumjadant pro fcortationis patrocin-o, vitu^lof illos finguiores cjje , qiuvaria obcrrani

fratd, quam qui uni alUgaîturi Scil. im-qtiiminusjuflo prius crediderunt ,

poflea 1° pinguantur ad diem lanienae. Sed an nonplus jufto credere: fxpe enim adducun-

tur ut credant , nunquam poffe plagam

fuam perfanari, cum tamen, refipifcentja

adhibita, fanaretur»

Verf i^. Bibe aquam e cflerna

tua^^fluenta l medioptttei tui.

Adverfus fuperius malum turpiffim^ ij^ *

prius accepimus, eorum v res exhaur ri,

& fanitatem labefadtarir An non prcefb-bilius eft aquam bibere ex cifterna pro-pria , quam ex aliena ; ex fluenti aqua,quam ex ftagnanteêx limpida, quain exturb.da & coenofa ? Qâm vero abfurdifunt, qui, ut fumprui parcant , &frugifint, ad meretricem confugiunt , d.dum

libidmis remedium praefcribens cum cui-

que ptopriam uxorem prxc pit,tum pr^-

eepti eximios fru6tus expon.t ad v. 2,^

.

Partet itaûe fiint<

. Praciptum de propria uxore

cemfaranda x/. i j .

Exim^fruBui Ugitimi matri

-

monij in verf, reliquit.

Similitudo, qua utitur, elegans eft, 8c

appofita. Cum enim ignis libidinum ho-minem urat, aqua opus eft, qua incendi-

um reftinguatur ; dc cum ardor fitim in-

generet, appofitiffime remedium cumcifterna, 6c puteo comparat. Quemad-modum autem quifque apud fe intus cu-

pit fontem aqu? habere ad omnes dome-fticos-ufus, potius quam foris aquam , 6c

aliunde petere: fic opersepretium eft , ut

uxorem propriam habeas , unde malo-

ô'

et'am adverfiis pontificios facit,

qu! lupanaria erigunt (utilli di(it tantj in

Eccleiia Dei;cum lex Dei non perm ttat

fcortum mlfraele; qui etiam coelibarumfacerdocum fuorum tantoper^ praedi-cant ut eorundem matnmonium prorfusdamnent,

Pêrf 1 6. Spargantfefontes tui

foras^ inplateis rivi aquarum,

Fuit prjeceprum^ fequitur fruv5tus ob-fequi. Primusefta-o;,y^xy/«, Liberifi-

quidem velutifontes, & rivi aquarumfunt, qui a fcaturigine legitimae uxoris

proiiuunt. Fcecundiras enim vei maxim^com tatur legitimum matrimonium:ideo-que uxor legttima comparatur viti ad la-

tera domus confita? Pial.128.3. quze tumafTidua infpecftione , tum folis ad parie-

rum, quibus ex Iibidinibus infeftaris, rc- •^° tem reverberatione foelicius provenir.

medium petas. Cum vero adjungat flu-

enies Sc vivas aquas, eafque iimpidas pe-tendas efle ex proprio puteo, fubindicat,

yemedium, quod a fcortis petimr , inftar

coenoi» &; turbat» aqua? effe, quae mul-

Nam I . moderatus ufus congreflus aptuseft ad fa:cimditatem procurandam cumvagus&immoderatus plurimum officiat»

Deinde cum liberi a Deo fint Pfal. 127.

3, quis dubitet, Deum iiios in legitimos

conjuges

S4

conjuges potius,quam adulteros coiiatu-

fum? Tametfi enim uxor pia quandoque

fterills fit , & fcortum,prxfettim adole-

fcens ,pariat , tamen indubium mancr,

pofteritatis benedidionem conjugium

^ tbVoaw confequi. Huc accedit, quod

licet fcorta filios habeant , non tamen

longjevi fint; aut Ci longxvi tamen fcele-

rati. Hic Salomonis exemplum memo-rabile eft ,

qui , cum tot uxores habuerit ^^

tamenin Coniah pofteritatem extindram

habuit. Vide -r^cWniberos 70. Contra

legitimi 6c genuni comparantur p-lantis

olivarum, quae virent & augefcunt. Hucaccedit , quod omnes fere fcelerati fuf-

pendiis & aliis flagitioforum hominumliippiiciis pereuntj denique quod plerun-

que inhonorati fint , eoque, dum vivunt,

quafi mortui.

Ferf. j 7. Sint tibi feorjim , a^c

mnextrmeis tecum .

SALOMONIS, CAP. V. S;

magis cx ufu fuerlt tam pretlofam poftc-

20

Aliud adjundum commodum notat ex

jufto matrimonio ,quod liberos habebit

proprios ; cn adulterorum liberi filij po-

puli appeiientur;&.qui ex lcorto nafcun-

tur, partim hujus ,partim illius finr, ac fi

pes hujus , manus illius, hujus t.bia , iilius ^^ foscunda non fuerir, non illico putet, fibi

ritatis hxrediratem fibi uni propriam ha-bere! Arque hoc liquidius adhucconftat,fi quis ad languidos £c remilfos affedius

fpuriis cum fuis genitoribus mutuo inter-

cedentes animum advertat : ficut vulgofit, ut quê multis communia fint , minuscurentur, quam quae funt uni propria.

Ferf 18. Eritfcaturigo tuabe"

ne^Mia^ fedhtare cum uxore adole'

fentia tuce.

Qood prius allegorica oratione elega-

ter, fed obfcurius dixit, nunc apertis ver-

bis explicat , cum dicat , Ixtandum cumuxore , quam juvenis duxit ; & qucdprius dixit : jpargantfefontes , ©"c. nuncplanius exponit, cum dicat , erit vena

tua , velfons tum henediBtis. Docet igi-

tur , inde benedid:ionem Dei in con-nubio accerfijfiquis propria acquiefcit, Scilla fe obledlac. Si igitur uxor foecundanon fit, illico accufatur ur fterilisjnec co-gitat mantus, an ipfe, moechus, vel fcor-

tator cum fuerit , hanc maIedi(ii:ionem in

fuam familiam intuIit,Atque utut maritus

in matrimonio juftus fit , fi tamem uxor

brachium exiftat.Et primo quidem fem-

per in dub.o erit,an propnj fint,quiaprf-

terquam quod meretrix nulla confcien-

tia tenetur verum hac in parte dicendi^ne

ipfa quia hoc femper novit , cujus fit foe-

rus.Deinde quamvis uno congreflu con-

cipiatur fcetus, tame qui poft conceptum

cum icorto rem habent una cum illa caro

funr,unde turpite^||||, ut totidl quodam-

modo patres fint, quot funt moechi: ide-

conceffum elfead vagas libidines trans-

fugere. Vide exemplum Zach. Nec A"hrahami exemplum arripiat. Primum e-

nim nulla eft fimifitudo ; deinde ilJe fecit

ex inftigatione uxoris; poftremo id Deodilplicuit, qui pfobe ultus eft.

Verf 19. Sit C4rv& amiciffima,

^ rupicapra gratiofa: ubera ipfius

cquefemperinhoneftumjudicatumeft,4o uberentte ommtempore.mmior^

(i vidua ex defundo prsegnans fe matri-

monio cum aiio ante partum conjunge-

ret. Ducitur in bonis , fi quis prsedium

fuum fibi in proprium peculiare ab alio-

mm pra.'diis difclulum habeat ,quanto

ejus erratojugiter,

Quod prius dixerat , duabus aptiflirrê

fimilitudinibus iiluftrat ; una cervi ,qui

cervam ; altera capri, oui capram depe-

F \ rit, 6c

85 COMMENTARIA IN P^ROVERBIA 87

rit,8c eam depenens confedatur,&:con-

fed:ans huc, iliuc errat. Hac fimilitudine

Ecclefia Chrifti fponfa intimum ejus er-

ga ipfam amorem notat.Itaque hoc mo-do exornat Safomon caftum amorem,qui

in inatrimDnio eife debet.& fimul inten-

fum,qui virum penitus in uxoris amore

retineat ; eadem operaadulteros ad be-

ftiarum fcholam remittens , ut eos pude-

Cum tot incommodis ftipetur adulte-rium,tot commodis & vit? prsefidiiscon-

jugium, quas demum fili , dementia eft,

qu^ te ad fcorti amplexus all'ciat,aut in-

vitet ? Si nihil in adulterio mali effet , ta-

men cum in conjuîo tot commoda in

veniuntur , eorum ftudio ab adukerio li-

berum te,&inta(5i:um fervare oportet,utiis perfruaris:Si nihil boni in conjuoîo ef^

faciat , qui hac in parte multo funt be- ^^ fet,mala tamen,qu^ adulterium fequun-ftiis ipfis deteriores Sc inremperantiores.

Cum oberrare eu jubet in uxorepro-pria, alludit ad ferarum, quas notat, mo-rem. Non quod intemperantiam in con-

jugio probet ; [ed quod ea loquendi ra-

tione in matrimonio liberaliorem ufumconcedat ;

quandoquidem caftitas qua;-

dam in matrimjonio eft , ut Apoft', loqui-

tur. Nam ut in cibis moderatio praecipi-

tur , fic & in congreflu 3 neque line pre-

cibus fieri debet.

Cum autem dicit ; orrmi tempore ubera

ejus te oblecftentSc inebrient, difcrimen

notare videtur inrer congrefliim cum u-

xore,8ccum fcorto,quod fcorto quis nonnifi furtim,aut per vicesfacile utatur,cum

ejus poteftatem non habeat. Nec tamenh oc ita accipicndum, quafi liceat femper

^ fj^û,uxoreuti, quando liteumilla demor-e ^^

i .

, ; s

mulierum. / mms ejus expendat>

tur, debent teab eo abfterrere. lam ve-ro cum tatus in illo bonorum,in hoc ma-lorum cum.ulus exiftat , nemo nifi mentecaptus, repudiato conjugio, fe addicet a-dulterio. Omnes bonum aliquod, aut u-tile,aut jucundum,aut honeftum fibi pro-{Jonunt: hic nihilnifi turpe,. nihil nifi nau-fragium facultatum. Atque utut jueundu

20 videatur ad momentum,poft tam.en a-

marum eft ut abfinthium -, utut Iseve ap-pareat utoleum

, poftea tamen pungit &fcindit ut gladius bipennis* Quam veroftolidum eft voluptate hanc fedtari, prse-terita, ea

, qu« nullam habet conjundamacerbitarem!

Jêrf, 21. Cumcoramoculule-'

hovtz vm cujufque fint,C^ omnesor^

Ver. 2o.Et quareerrares >fiti mi,

tumextranea ^ ^ ampleUererlspe-

tlus alience

In reliquo hoc capite , nuUam adulte-

randi caufam , ne minimam quidem fub- n- i^ j

eflb, concludensex prscedentibus, pro- .4° ^'gandum duo rec

lepfesquardamproponit,&eifdemabun-. f";"/,fiJxf,'!&3de fatisfacit.

tAftetfmx.

.Conclujto tx- dvtecedenttbm omuemfruiiHiJpem adutttra prarfpienn,

E]ufdem conclujionii ultertir confif

. rBatio,qHa ôrii obticiendU eccurr/tt

Idem porro confirmat argumentis ge*neralibus, quibus non hoctantum, fed a-lia omnia peccata retunduntur & refrin-

guntur. Nam Dei oculis exponi, & pec-cacorem ad xternam mortem trahere

cuilibet peccato convenit. Hic illud ob-fervatu digniiTimum ,• ad peccatum pro-

" "telorum genera;ex ipfiusparticu-

larispeccati vifceribus eruitur ; aiterumgenerale, quod ex generalipeccatinatur

ra deducitur.Sicutenim in gras-ôrismor-

bi curatione noii tantum adhibehtur pro-pria pharmaca,que morbum recta petut,

led generalia etiam, ut totius Gorpori.s

purga*-

10

purgatio, vense apertio,* &:c. fimiliter in

Ipirituali morbo faciendnm eit. Malumenim peccati tam ferox & tumidum eft,

ut , nifi omnis generis ponderibus com-primatur,8c coerceatur,penitus etumpet.

Quod velmaxim& in liis peccatis prsefta-

dum eft, qu2e naturali inftindVu , aut ftu-

dio 8c confiietudine nobis adlia?rentjcu-

julmodi inter alia eft adulterium,adqyod

depravata natura magis proni fijmys.

Deinde tacitse objedtioni occurtiti fu-

bibit enim forte mentem adulteri , fe ita

tedl^ & caute res fuas confedurum , ut

nunquam erunt evulgatJe. Efto (inquit)

hominis oculos fugerisj quid tamen inde

lucrl facis,cum Dei oculus pervigiJ te in-

rueatur? Tu quidem nod:em & tenebri-

cofa loca fedarisj fed Deo tenebrê funt

urJuxPfal. 139. VideZach..4. lo. ler.

2^.24.Prophanae gentes,ut homines me-Jius in officio retinerent,admonuerunr,ut

femper fibi proponeret ante oculos gra-

vem aliquem, &Hhonoratum virum(puta

Cam7em,'Socratef77,S)i.c)c\i]us metu dc re-

verentia a flagitio abftineret.Quanto ma-gis divinse prêfentias cemfTimx ,

fansfiif-

fimxq'ue meditatio apud nos valeret ! Et

fi principis afpedum reformidamus , ne-

dum regis regum debemus reformidare. 30Angelorum porro oculum non fugis, qui

praeientes res geftas omnes fer^ intuen-

£ur.

SALOMONIS, CAP. VI. 80

illis tamen vel amicis5c<lefenfionibus,veI

artc & aftutia nitor , ut facile me pccnis

peccatodebitis, carcere &c mortcexi-mam, Refpondet Safomon ; licet hoc fa-

cias, tamen peccata , quae nexuifti, inftar

retium & tendicularum funt, qu:e vin-

dum te, & conftridtum tenebunt , ut te

expedire nequeas ,quoad dies mortis &;executionis divini judicij advenerit , in

quo, quod nullam difciplinam admiferis.

20

certo peribis. vid. Prov, i. 3 1. Gen.4.-lob. 2 o. r 1 .Hxc eft merces adulterorum,maxime eorum , qui admoniti & edoifti

fibi non caverunt. Tametfi vero reiipi-

fcentia aliquis fervetur, quoniam tamc id

rarius fit, & non nifi gratuita remiffionepeccatorum , non rnirum eft , fi mortemhicadulrero nulli non debitam vix ulli

devitatam denunciet.

C A P U T VI.

Verf.i.

micQ tuo ^

Verfi 22. Iniqukaies fu(2 ca.

pient ip[uni , improbum inquam i-

Jium ; (^ fuuibus peccati fui tene-

bitur.i

V. 2 3, Ipfe morietur expers eru >

ditionls , ^ in amplitudinejiultitit:e

fu{2 oberrabit.

Alteri objedtioni occurrit:At vero 'di-

eet adukerj fi deprehendar in adukerio,

Fili mi, ffl}opond/[li a -

CQmplofjii extraneo ma"num tuam.

V. 2. lUaqueafli te ferfnonibus-

07is tui^captusesfermombus oris tui^

f PenculuTninconfpfltafcklu/-

\ Jinm x", I z.

Âi V, 6, oBendtt-i

J remedium ei, iûi impltcatufg ,

^ adbtbenditm v J» 4. 5.

"C lli mi &c. Senfus Ifc eft, fi (quod fit)

^ pro proximo tuo fidejulferis , &. ma-"^^ num coniploferis ei,qui aiienus eft id eit,

,

cui tu nihil debes , nec ullo vinculoiaut

nomine obitndrus teneris, noli exiitima-

re,hocleve & contemnendum elfe,quia

fpondendo verbis tantum,aut manu rem-'

trani'egifti,non etiam pecuniam d ftraxi-

fti,Nam quicquid tu judicas,res no fecus

E 3 fc-^

.^0 COMMENTARIAfe haber,quatn fi laqueis irreticus teneris.

Imo(quod grave eft ;

propria verba tua

velut retia & plag^ funt; propna manus,

qua complofiili , laqueos ab ore contex-

tos aH-ringit,& te,anteliberum,captivum

facit, ut amplius proprij juris non lis.

Notandum hoc loco homines fepe

peccare,quod,qu3e vis ipforum verbis in-

iit, parum expendant. Verba enim dumfunt , illa parum seftimant ; eocfue tutum

efTe, ut ad fidejuffionem follicitatiis fe-

cum reputet, quanti fit pecuniam illam,

pro qua fe fponforem facit,pr^fentariam

fjlvere : nec citius velit fponfionem fu-

bire, quam pecuniam, cui diiToIvenda? fe

a'3:ringit,numerare. Quamdiu nihil aliud

praeftatur, quam ut fyngrapham quis ob-lignet, manum complodat , verboinfe

hoc faciendum recipiat, nugae habentur:

at fi diem folutionis jam adefle , fi pecu-

nJam protinus ex arca expromendam,6cdicam fibi impact-im cogitaret ; fi vice-

comitem aedesipFms circumftantem , fi

circerem jam paratum animo fiio repr;^-

fentaret, non tam celeriter ad fidejuffio-

nes advolaret. Eodem etiam modo cumDeo agitur : vota & fponfiones facimus

libenter ; fed non tam facile pr^ftantur,

qu£e promifimus, Eccl. 5. Prdfuerit igi-

tur oris & verborum menfuram ex bra-

cliij dimenfionibus seftimare , 6c ea exparte Deum imitari, qui, quod ore pro-

nunciat,brachio exfequitur.

Deinde & illud nptandum eft; capti-

vitatem & fervitutem quandam elfe, fi-

quis pro alio fpolponderit. Qupd prse-

clare confirmatur rrov. 22. 7. Memine-nmus igitur quod Apoftolus dicit; nospretio emptosefle, eoquenon deberefadle 8c fine graviore caufa fervos homi-nu u fieri;fed potius,quando datur, Iber-tare uti. Cogitandurh enim eft, non hocxantumhic prohiberi de fponfione , fedalia ejufdem generis; quse, cum fpeciemoSicii habeant, & charitatis, tamen ver»

INPROVERBIA 91

&germana2 charitatisnonfunt. Atquehaec, ut aliis omnibus , fic verbi miiiiltro

prxcipue dechnanda funt. ler. 9.

Sed duo hic funt, quae difEcuIratem

moveant;primum eft,quod Salomon Pro-pheta Dei, & dodtor EccIeficC ad m-nu-ta ifta fermonem fuum dimittat. Viden-tur enim ifta ad privatas asdes potius, quaEcclefiam fped:are ; ad domefticam ca-

tbedram, quam fuggeftum publicum; ad^° parentis admonitionem , qu^mpaftoris

inftitutionem.Sed tenerdum eft,primumnon indigna efle fuggefto , quê a paren-tibus traduntur : nam Ecclefije minifter

eadem tradrat fxpe, quse parens, quam-vis alio modo. Deinde cum mandatumoCtavum legitimum bonorum ufum prse-

cipiat,palam eft,a Theologise finibus nondifcedere^qui adverfus bonorum diffipa-

2Q tionem homines cautos reddit. Ad hêc

cum Ecclefia ex familiis conftet , ficut &Refpub.Ecclefii^ tantum decedere,quan-tum familiis, manifeftam eft ; utfamilije

labefadtio Ecclefise diminutio fit. Deni-que religio mal^ audit ex familiarum dif-

fipatione, quae luxuria veritatem profi-

tentium nafcatur. Hinc docetur 1 .Theff.

4. 12. pios& decenrer & inoffenfe ergahoftes Ecclefise fe gerere,fi nullius rei in-

30 opia premantur. Et deteriores Ethnicis

habentur, qui fuis familiis non profpici-

unt. i.Tim. y. Qîbusadnedtepatremfamilias in fua familia eadem^ informarequ3e minifter in Ecclefia.

Altera difficultas eft ; quod hic locus

omnem pro aliis fponfionem tollere vi-

deatur ; in qua tamen officium charitatis

aUquando cernitur. Imo ea in temporainciderunt nonnunquam chariffimi TDei

40 fervi , ut vel liberos & liberorum vitamoppignorare neceffe habuerint , nedumpecuniam Gen. ^^2.y.ÎudahGtnAlS

,

feipfum oppignorat patri. Qamobremlciendum eft, non omnem oppignoratio-

nem; fed eam, quse temerarie fuicipitur,

fine

92 SALOMONIS, CAP. VL P3

fine debita fui ipfius, ejus, pro quo fpon- ro confirmatur promiffione , ipfum' hocdet, 8c illius, cui quis obftringitur, confi

deratione. Si enim quis obseratus lit lua

incuria & bonorum profufione , non vi-

detur prudentis elfe pro eo fpondere; fed

(iquis tempeftate aliqua liibita 8t impro-

vila ja(5turam patiatur , maxime H obChnfti fidem paupertate urgeatur, abfit,

ut etiam hoc officio fponfionis non juva-

remus.

V. :J.Facijludjam ,filimi^(3

eripe te, quandoquidem convenifli in

manumproximi tm: age^fubjice te^

înterpellaproximum tuum,

V. 4. lê conceditofomnumocu'

11$ tuis , aut dormitationem palpe-

bris tuu ;

V. 5". Errpe te ut caprea e manu

venatoris , (3^cut avis emanu aU"

cupis.

pac5to magna verifimiJitudine ereptumiri. Prima ig>tur eft , &:fummahommsCliriftiani prudentia , ut a temerariis hu-juirnodi fponfionibus intadlum fe,& im-munem fervet: proxima eft, ut fe imph-citum expiicet quam maturime. Quantâutem dihgentia hoc fac5titandum lit,do-cet fimihtudine caprese, &avisiqu3ecapt2e»

1 o illa a venatore , hsec ab aucupe,quam pri-

mum totis viribus elabi contendunt.Qupd fi cavendum fir, ne debita con-

trahamus apud homines,multo magis, neapud Deum : & fi aJterius causa nomenfeu debitum non fir remere admirtendu,apud homines , nedum alius gratia apudDeum. Et fi tam folicit^ curandum , ut:

nomen apud homines contradrum hbe-rerur, nedum apud Deum. Et fi tam im-

20 pense laborandum, ubi nulia certa extecpromiiTio, nec certus exitus, multo ma-gis apud Deum

, qui nos certiffimispro*

m/iifionibus munivit. Denique fi aequali-

bus noltris, qmbus fumus obnoxij , nos

calcandos pr«bebimus, nedum Deo im-mortali, altiiliruoque.

V«6. Abiadformicam. opiger^ ^

Oilcndit

^ Fatuitatem ^ iirepilw otioji ad v, 14,

Fuit periculum inconfult^ fidejuffio-

nis: fequitur remedium j cujus dux funt

partesjpr.or de eo,quod Iponfor pr^ftare

debet erga credicorem(cui fupplex fit,-ut afhice vtOS ejus, ^ (ape,.dem ampliet;) & erga eum, cujus causa '^ ^

' ^

fponfionem fecit ( cui etiam fupplex fir,

ut iidem Hberet:) altera de eo ,quod a-

pud amicos fuos^prseftare debet,illos ex-

citans & iblLcitans , & quafi iuperbium

in eos gerens urgendo & appellando, ut

ipfurn opera, re, auc verbis juvent.

Hic autem prolepfis eftjcujus occupa-

tio eft fupra:atquiindignum eft,me me

EffeUtu, qui ta feqmntur, inde «.d v, I 6^

Fatuitatem arguit comparatione mr-

nor. q. d. Habes tuquidempra^c^pto-

res domi & foris; hos civiles, illos eccle-

fiafticos j hos racione informantes , ilJos

documentis fpiritus re initituentes: habes

is aequalibus calcandum pr^bere: fubje- ^q exempla mukorum hominum , quoruni

<5tio eft a relat!s:im6 hac fponfione vide-

ris in utriufque poteftatem devenifle , ut

non m nias te deceat hoc facerc, quam fi

fervus fe fupplicem fuo domino pr^beat.

Hoc p -.rro ab adjuniit.tempons exoma-tur,nempe ut line omni mora fiac.Et por-

induitria ad opus permovearis : attamen

res, ad quam exc.taris, ejus generis eft,

ut velformica abjed:umanimalculum lu-

culerter cfficium tuum te condocefaciar,

& docftrinam ipfius repud antem jure

condemnet.Multoigitur magis damnan-dus

COMMENTARIA IN PROVERBIAdus es, fi iftls omnibus tara praeclaris do-cumentis nonprofeceris,

Hic videmus abjedtumvermiculum in

fuggeftum a Salomone fublatumScfubve-

(Shun, ut homines inceruos ad induftriam

.erud at , eundemque non tantum dodto-rem conftitutum,ut inftituat, (kd & judi-

cem,ut fententiam contraillos pronunci-

et. Sic liomines Chrjftus ad aves czeli, &lilia agri re]egar,utibi difcantinDeipro-

vident a acquielcere. Praecipuus igitur

xreaturarum uiiisin eoverfatur , ut inve-

ftigatione naturê.earum proficiamus adpictatem,tum ut Dei virtutes in illis fcin-

tiliantes, tum noftras ipforum corrupte-

3as cum pra^dicandis illarum ingeniis c6-paratas dilcamus. Aliquis forlan exifti-

met, nullum efle ufum formica?, led pro-videntiê divinas convenientius viden , fi

illam autfnnnquam creafTet , aut cre-

atam illico interemiffet , iriaxime cumtanram vim frumenti hominibus alendis

accommodati edaculum animal voret.

Sed ut nulli alii yfui inferviret, tamen vel

lioc nomine pinguedine tritici , atque a-»

deo regns deliciis alenda eifet , ut illam

lemper ob oculos habeant oranes; feduii

inopere faciundo , ut fe in ofEcio conti-

neantj&diligentiam fuam acuanc ignavi,

ut fecorrigant. Hicreprehendendi funt,

qui in jumentis, herbis , & reliquis crea-

turis nihil aliud quaerunt , nifi quod ad

prsefentis vit£ commodum fpedtat: inter

herbas nuUas,ne de nomine quidem, no-fcunt,nili quse eduliisconducuntîn equis

generofifiimis animalibus nihil ex-qui-

runt, quod creatoris magnificentiam 8?,

rnajeftatemjcelebret.Porro ut nulla c: ea.

tura eft, unde aliquidad pietatem admi-niculi petere non licet; fic illse potiiii.mu

obfervanda? funt, quas Spiritus veluti in

cathedra coilocivit. Perinde enim cft,ac

liqu s agreftes llores m hortum fuumtransferret, cum Deus aliquot creaturas

.deligit, quarumopera fingulayi quadam

9J

ratione homines inftitui velit. Sicut igi-

tur agreftes flores in hortui» tradudi

fpedtabiliores funt: fic etiam hx creatur^

k communi philofophorum confideratio-

ne fpeciali quodam SpiritusSandri docu-.mento fepofitje attentius & accuratius

excutiendse funt. Deniquehi funtveri

laicorum l.bri ; hae imagines, quibus ad

Dei notitiam erudiantur.

lO

V. 7. Cum nonjit iUi duUor^mo*

deratorj aut domtnator

:

V.8, Comparat (efiate cibum /a-

um^ comportatper mefêm efcam fud,

Aliud argumentum a minore fumit abadjundt. utriufque curarione, Ubi quodprius generaliter did-umeft, fpeciaiius

20 exfequitur.In tria autem membra difcin-

ditur. Si enim formica, qux nullum yiae

ducem habet , ciui ei prxeat; nullum in-

fpedtorem operis , &veluri Ifô.T/aTiii',

nullum denique dominatorem habet,quiei imperet, aut poenam infligat , fpontefna & naturig inftind:u labori fe dedat;nedum vecors ifte,cui exempla ante ocu-los obverfantur,qui fucs curatores habet'quirationemabeodepofcent &c. Sal-

30 tcm Deum omnium inJped:orem ;qui fij-

umvelherum, velprincipem pro prse-

ceptore habet, qui illi, qux officii funt,

imperet, & negledtum puniat.Atque hic

formicse exemplum aptijTime convenit,

cum quêdam animalia,ut grues,oves&c.fuos dudtores habeant

, quos fequantur;

boves luos curatores , qui ftimulis cun-(ftantes impellanti apes luum regem, cu-jus veluti juffui, vel nutui pareant,

, Q Atque hic notemus, ignaviam quadamiex parte naturê repugnare ; cum cuique^ natura quodammodo inditum fit, ut fe,

vitamque fuam tueatur,vid:um, veftitum,

latibula paret. Eoque Ethnicis deterior

cft, qui otiofus defidet. Atque ne lad:er-

tes

-91$ SALOMONIS, CAP. VI.

tcsquidcm fine laborc 5c difEcultatc lac

cxugunc.Deinde noretnus cujuflibet, feu parcn-

tls, feu heri efre,eos, qui ipfis fubfunt, ad

opus aliquod agendum impellere, neqne

patiut otio torpeant, quo non tantum in-

utile fifit Reip . fed ingenia etiam , tan-

quam contrada aerugine , corrumpant.

Hic igitur arguendi j(unt,qui numcrofum

fatellitiura alunt ,quos nulli honefto la-

bori, aut animi, velcorporis exercitiq af-

fuefaciunt: atque ita, dum fuaj ambitioni

lerviunt, Reip. nocent, & fatellites fuos

perdunt.

Denique notandum,tanto gravius pec-

cari, quanto quis magis, contra quam in-

ftituitur prêceptis , exemplis confirma-

tur, pcenis Sc caftigationibus impellitur

,

virae rationem init. Homines equidem,fi

nuUis pr^ceptisâutmonitis imbuerentur,

juretamenhac inpartecuiparentur, &merito pledierentur: at fi , cultiira adhi-

bita, non promoventwr, gravius judicium

accercitur.

Verfii odiavo tertium argumentum ad-

dit ab eftedtis formicje, quod quafi hye-

mis prjefcia aeftate paret viAum fuum,

cum per aeris ferenitarem , & caelicle-

mentiam ,perque viarum planitiem &

munditiem juftum cnus comportare pof-

fit.Atque ut temporis ad laborandum ra-

tionem habet ; fic etiam opportunitatis,

quam meffisfuppeditat,cum vicStus para-

bilis eft, nec ea modo, quibus in prsefen-

tiarum vefcatur, patare poflit;fed quibus

byeme etiam alatur , cumcibus publice

nulquam appareat: ideoque tum ftudio-

fe recondit, quod poftmodo ufui fit. Hicotiofus multipliciter taxaturj

primo qui-

dem, quod prêfens folummodo , &]n-ftans tempus cogiter parum, aut nihil defuturo follicitus ; deinde quod tanquamnudus nuces legens omnia voretnihil tc-condens in pofterum; prseterea quod ju-

ventutem , tîquam «ftatem praeterire

97

finat fine fru(5tu; deniquc quod meflcm,& opportunitatem lucrum facicndi ne-gligat. Sed quamvis piger tantointcr-

vallobeftiiyipfis magis brutus fit, fuo ta-

men judicio lapiens videtur , & reliquis

quidem hominibus fapientior: fiimmaee-.

nim fapientix putat efle, ii, aliis pro vidtu

laborantibus, ipfe fine labore vivat.

Qupd fi fatui fit, & inconfiderati infe-

10 quentis aetatis & lenii rationem bebere;

quanto magis , fiquis praefentis vitse ne-

gotiisita intentusiit, utnulla perennis

vitse foilicitudine ducatur ; nec in caslum

quidquam congerar , quo libi ad aeterna

tabernacula viam muniat

!

Cap. 30. 2 5.Formic3edicunturpopu-

lusinfirmus. Qua appellatione occurrit

defidioforum cavitlis,quibus fe ^ labore

conantur eximere. Nihil enim illis ma-

20 gis tritum eft, quam fuam imbeciilitatem

obtendere.

V . 9 . ônfque, pjgefi jacebis f

ûandofurges afomno tuo^

Aliam partem otii conftituit in fom-ni exceflu, quem exemploformicae taci-

te perftringit. Nam animalculum iftud

valde pervigilat non interdiu modo , fed

30 nodtu etiam in plenilunio frumentum adlatibulum comportans: ut non immerito

hacetiam in parte ignavus formicae in

difciplinam tradendus fit,ut fomnum im-moderatum corrigat : cum enim illa no-

(Su laboretjhic ne interdiu quidem.Cumautem quaerit , quando furges.? declarat,

fomno modii ftatui. Operxpretium igi-

tur foret fcire , quod fit dormiendi tem-

pus* Huc accerfatur, quod habetur Pfal,

40 104. Deum conftituilTe, ut ad opus fuumunufquifque mane exeat, & domum vef=

peri redeat v. 2 i . 2 3 . Qoamobrem fcia-

mus, nobis non tantum laborandum , &in fudore vultus panem efle quaerendum;

fed rempus etiam laborandi oxdinarium

G aDeo

98 COMMENTARIAa Deo-pfsefcribi, nifi gravior aliqua caufa

utmorbus8cc. ceimpediat. Etquidem

non multum verendum eft,quin qui Do-mini funt , ^ fervis penfum liium depof-

cent: fed fciendum etiam , illis ipfis non

deefie tfytîaK7lw,quxV^n{\im non mi-

nus ab illis exigit, quam illi a fervis fuis.

Neque tamen hxc eo confilio dicfta funt,

quaii ftricfte adigamur ad i ^.horarum.Ia-

IN PROVERBIA 99

Hic mimefi quadam defidiofum ridi-^

cule refpondentem , & furgere recnfan»temproponit: 6c recufatioris ratio ef^ abadjundt. parvitate fomni , vel qui adhucei deeft, vel, qui jam perceptus eft. Qu^quidem interpretationes eodem redeut;fed prior magis placct , ut qvx meliusconvenit cum fequente verfli. Summaautem eft, iilum clavis focordiae ita led-o

bores. Aliquid enim temporis alimentis ^^ affixum effe, ut nulb rnodo avelli pojfi

percipiendis relinquitur, aliquid ludo &remifiionianimi.VerumfciamuSjpaftum,

fomnum, jocos &c.. huc referri, ut diemhonefta aliqua arte exercenda melius in-

iiimamus. Neque vero idem ibmni mo-dus omnibus convenic.

Deindfe fomnolentiam nobis meritaexcutiat , quod Deus ipfe nos inclamet:

quali ipfe hiinc laborem fufcipiat, ut nos

Vid. Prov. 26. 14. ubiin led:o fe jadânscomparatur oftio,quod in cardinibus huc,illuc vertirur , fed interim e loco fuo nonmovetur. Hujus ram immodici fomnicau<a docctur elfe pigritia ipfa. Nam ni-

hil agendo copia humorum contradta-

foninum pleniorem & copiofioreefKcit.

Hic igitur denuo quseritur , an aliquonoto tempore finiatur fomnus ? Refp. il-

a fbmno excitet.Nam pro excitantis di- ô-lud quidem certum effe , nodlem fomnognitate excitatus fe ad furgendu com-parat.Videmus quomodo Samuel adhucpuer no(5tu ab Eli facerdote ( ur exifti-

mabatj vocatus illico advolar, 8c cjuid fe

velit,quaerit. jam vcro cum Deus ipfe o-ftium pulfet, ledum adeat,& vocc clara

re compeiler,quam abfurdum eft,teDeovocanti, & uc mane furgas,.hortanci non.

refpondere!

attribui • fed ut in cibo,& potu nihil certi

praeferibi poteft,quia pro fromachi ratio-

ne , & quantitate corporis plus, minijfverequiritur ; fic infomno etiam refpicien-da eft habitudo corporis.Atqueutut nul-Ix horae certse hic facil^ prxfiniri poflinr»:

illud tamen facil^ conftituitur , hominemcujufcunque habitudinis nodlis fpatio, ideft 12. horis circumfcribi poffe , ut fom-

Scd repetir etiam in eundem fenfum, 5o nus ejus in diem non incurrat,nifi morboquod prius dixerat; quafi non contentusfemel inclamaffe denuo oftium tuumpulfat; &, ut expergifcaris,adhionet.

Semper igitur hic fonus aures tuas ver-beret; uttibi inftar horologij , fit, quod,uttempeftive furgas, ad lecitum xeferas.

Quod fi ab aliquo voceris, cogita, non t3

hominem eflfe , qui te compeflat,quam

Deumipfiim,: quoties,,ut Iurgas,âdmo-neris ab aliquo, qui illud legitime ex vo-cationne fecerit.

^V. /0. PaucullffdmnU

.

paucu'lis dormitationibuS'^ pauculatompli^catiom,mamum cubmdo*

40

9-.

aut re aliqua inufirata impediatur.

V. 1 1 Interea advenit.tanquamviator expeditm paupertns tua j (^

egefiastua^ tanquamîr clypeatus,

'Dtfdtuiratt,& iv&ilU et^diRunt tfi:f».JqmntHT tfftRut,ûiJâ»nt tntom»i« titaS

ifutHti'

In hac vita muldlatnr piger pauperta-te.Sic. Prov. 13.4. & 19. i^.docetur,animam pigrorum inedia & efurie labo-

raturam ; unde.conclHditur, non tantum,

pauperem.

XOO SALOMONIS. CAP. VI.

pauperem fore,fed tantapaupemte labo-

raturum, ut non (it habiturus, quo vefc

tur? qua; miferia tanto major eit,qura i ?

.

4. dicitur admodum expetere cibum,

Illuftrato eftabadverf.c. lo. v, 4. Hic

potius ad illud fpec5t:atur;de violenra pau-

pertatis irruptione,cui mederi non poflit.

Miferiam porro hoc ejus augebit, quod,

cum alii pauperes mifetationem moven-

res fxpius rublevantur,hic, quiafua ipfius ô pertate veluti armata obruatur,qui a\> o

lOt

morbi non impcdiant, vix tamen rcperi'.tur, qui ejus operam conducet.Hoc adjun(5t, illuftratur (imilitudine

armorum. Nam pauperiem inducir, tan-quam armatam, quae in pigrum,tanquamnudum , Sc inermem impetum facienseum proculdubio opprimet. Hoc autemjuftiliime fit , ut paupertati cedat vel in-vitus, qui fomno voleijs ceifit • & ^ pau-

tio, & fomno, tanquam ab armatomil--te, vinci fe pafliis eft. Siquis igitur veiit

paupertatem vincere, prius oportet, cumIbmno, 6c otio manus conierat.

& tali culpa contrada cft paupertas. mi-

ferationem non confequitur. Nam tam-

etfi cemere fe iidejuirione implicans fuo

vitio pauper fiat, ejus tamen potius mife-

tebuntur alii ,quam hujus fiici ,

quinon

laborat. Atque adeo lex divina cavet, ut

nolentes laborare non manducent. Eft

igitur hic non Deo tanlum^ fed homini-

busetiampIerunqueexofus,cumaliiim- 20 ^^h^^de Pûêruttinhac vita, eptccatum.

V. 12. Homonequam^virnihi'

li ambulatperverfo or^.

probi hominibus fsepenumero accepti

fint.

Adjund:. hujus paupertatis funt duo;

improvifaejusfuperventio, & violenta

irruptio. Et quidem notum eft,mala,quae

fubito accidunt, gravius ferire,quod ino-

pinata fintjqualishêcpaupertas eftprop^

i;er pigri infcitiam ,qui nullius rei , nili

qua funt ^ r*na fetcati^

In priori prlmo generalius agit : dein-de fpecialius, Hxc autem verba; SySaDiN i^s r'N notanr illum multis peccaris

onuftum efle. Tametfi enim peccata alia

fiinm comitatum habeant , ut & virtutes

prajfentis, cura ducitur. Hoc adjunA. il-^ fiium; nullum tamen eft

,quod pluribus.

luftratur fimilitudine viatoris , qui ex im- ^ ° quam hoc, ftipatur vitiis.

provifo aedes alicujus ingreditur. Dumenim piger in latus decumbit, dum fedet

domi ,piupertasfein viam dat ; & quo

cunitatur ille magis, eo haec feftinat ma-gis; & quanto magis ille ftertit , tanto

minus hxc dormitat,quoad illum conve-

niat, & apud illum hofpitetur. Nam pi-

gri asdes funt paupertaris hofpitium.

ns nwpff "[hn vir eft; qui non femel , at-

que iterum perverfa Ioquitur;fed qui pe-

nitus maledicentif addiiftus fit , uc qui iii

fermonis perverfitate ambulet & verle*

tur. Vid. 1 . Tim. 5, ' 'i . QiiJ eniir fadis

nullus eft, hic verbis plerunque vale^-^cur

jus manus fiint otiolae , ejus lingua eft a-

(ftuofa admodum. Hinc eft, quod arca-

Alrerumadjundl. eftviolentairruptior 4Q num fibi creditum celare non poffit.

cui reiifti nequit.Nam fi excipiat aliquis-

atqui ad paupefatem redadtus, tum de-

mum laborabo; nihil eft. Qui enim ab-a-

dolefcentia otio afliievit, v x unquam, ut

i-iboret, adducetjr; aut fi maxime yellet,

morbistamen (utplur.mum ) confe(3:us

nil operajprctium pr^sftare poterit; vel fi

Prov. 20. 19. Detrahentem autem pro-

ximononfert David in do-no fuaPfaJ.

loi. quanro minus ferendus eft otiofus

fimul,& detra(fi:or! Cumquue a f.-rvo re-

quiratur, ut arcana heri clam feryet-, pa-

lam eft,<iefidiolum non elfe afcifcendum

in familiam , aut afcitum non retinen-

G 2 dum.

102 eOMMENTARIA INdum, Namcum praedare fadinuUamapud homines gratiam inire poteft , ver-

bis ad libitum aliorum compofitis le illis

gratiofum praeftare conabitur. S\ igitur

detracftores & calumniatores nobis odio

lint, otiofos fubmoveamus fe domibus& pagis noftris. Exemplofint errones,

& circumtbranei , & circumcelliones.

Notentur etiam mali 8c inertes miniftri,

quiJDus n:hil loquacius, cum de piis inju-

ite loquantur.

PROVERBIA loi

loquuntur pedibns, & mille nugas exco-gitarunt

,quibus fegnitiem luam tegant,

& miferas plebeculas imponant. Hos eti-

am multi fub Evangelio miniftri imitan-

tur , qu' , cum docere nequeant , tamenfoam ex eajparte inopiam ftulra cere-

moniarum obfervatione compenfare ftu-

dent.

lO V. 14. Omnimoda perverjitate

infidente animofuo ; fabricatur o-

V.ij. maatoeuBfuis.verbarnmjnahmmnt Umôu-, contmti.

facitpedibusfuisj docet di^tisfuis»mestmmittit.

Hoc V* videtur probare ^ compar.mi-

nor. illum mirum in modu perverlis fcr-

monibus addidrum effe ; u,r qui non tan-

Ab effecftis ad caulam aflurgit , nempecor perverfum,ex quo , tanquaditiflimoperverfiratis thefauro perverfa illa di(âproveniunt •• Neque vero perverfitatem

tum ore illos proferat, fed reliquis eriam 20 nude cordi ejus infidere.fed ferverjjtates^

partibus corporis,quas enumeratione

percenfetjoculoru nid:atione,& digitoru

agitatione &c. aliq.uid femper fuis con-

gerronibus fubindicet.Cum enim. coramiis verfetur , in quorum afpedtu inejJtias

:Rias effutire nequit,tamen prx impatien-

tia aliquid continendiapud fe agit iignis,

puta pedum complofione,digitorum (lib

ac fi cor ejus perverlitate penitus opple-tum eflet, 5c conftipatumjadeoque intu-

mefceret perverfitatibns , ut non poflintamplius contineri,quin,ut vas liquore re-dundans in terram eftundit ; fic cor ejus,

perver&ate turgidum didis perverfis feexonerare neceflehabeat. Hinc illi refii-

tantur; qui,cum perverfa loquantur, nihil

l^tione , oculorum nidlatione ; quibus fe 30 tamen mali fe cogitafte clamitant. Aliaquodammodo exonerat , ne diuturniore

^liquo filentio prematur.Sic videmus fie-

ri(quod Apoftolus notat z.Theif. 3. 1 1 .)

ut, qui uiyai funt,fint etiam fl^'sf>«/; &qiî ne digitulum quide ad opus aliquod

bonum admovebunt , tamen ad nequiti-^

am patrandam vald^ expeditos, & cele-

res eile. Sic fit,ut quilaboris ergo ne pe-dem quidem e foribus efferent, tamenutaliquid noxij deblaterent nunqua^n huc.

Chrifti fententia eft dicentis, bonum ho-minem ex bono thefauro cordis proferre.

bona. Quamobrem tenendum eft illud,

quodpriiis accepimuSj cor ante omnia,

affervandum,

Deinde prioris etiam caufae aliam afli-

gnat caufam docens,non iUasmodoper-.verfirates animo ejus infixas manere,qu?,omnibus aliis hominibus inhaerent

, quo-rum cor natura depravatum eft, §c cofus

illuc eircumcurfare definent. 'Hujus rei +0 rationes neqnam ^ prima xtate omni te-prasclarum exemplum exiftit in facerdo- pore fintjfed quia illam naturxcorruptc-

lio papali, cum, pra2terito,&; fpreto divi-

narum lirerarum ftudio, & promulgatio-

BCj ad inanes & pueriles quafdam gefti-

«uiationes re,convertant , ni<itant oculis,

lam continuo ufu malum.excogitandi,&;

quafi procudendi auxit & confirmavit,

AfiTiduitatem ejus in maleficiis notat

hac.voce cirijqua tum colonus, tum arti-i

fex.

loi SALOMONIS, CAP. VI. lo^

fcx quivis defignatur.Qua metaph. aptif- calamitcis ejus: ita fuhhh diffnnpe^fimc rem, de qua agitur, illuitrat. Docet

t r*- +'

cnim, otiofum non fccus iniquitati com- r^tUVy ut nonjlt CUrattO*

minifcendum addidlum effe, qu^m colo-

nusagrornm cultui,aut artifexoperi per-

ficiundo imminet.Atque hic demiim im-pii^ piis difcernuntur. Utcunque enim pii

liram , aut porcam peccati aliqiiando du-

cant , tamen non ut ccJonus illi addidti

Adhuc de peccato;fequitur pcenajqufeft perditio, &inelud:abiJc exitium, quoita penitus atteretur, utnunquam denuorefarciri, aut inftaurari poflir.

Hoc iJluftratur adjund. fubita & re-pentina irruptione. Ubi illud animadver-

funt, nec totumdiem arant: utcunquea- ro ^ j- "^ n.'~~'"

-r-jj^^Jj-^jjjjj

^° "one dignum eft, impios ex impjovifo eratro peccati manum apponant

tamen refpedtant: utcunquîllisfemen

peccati quandoque excidat , tamen in

agrum femen non comportanr , ut hinc

inde fpargant ; atque utcunque adpie-

tatis & probitatis incudem coUiman-tesincontrariumincidaut, tamen illico

fe coUigunt. Impius vero artifici, aut

agricola? comparatiir, cor ejus aratro,vel

mundotolli VideIob.2i.Pfal.73.Quodobfervandum adverfus impios ,

qunibifpatium poenitentise poHicentur, nec lci-

uiit miieri, aut fakem fcire nolunt, fe fu-

bito ceu turbine correprum iri, & ad lo-cum fuum detrufum. ,Sed ut ipatium de-tur, deefttamen, qui eos moneat & adrefipifcentiam vocet vel fi hic etiam de-

tio & benediiftio miferantisDei ad ufummediorum non accefferit.?

iirftrumentooperisfaciundi'; perverfitas 20 JP/,tamen cum refipifcentia Deidonura

autem eft opus, quod molitur. ^-''^"l'^^l^^s,P£o^"erir, fi falutans opera

Hanc improbitatem exaggerat ab ad-jundt. temporejquod illuftratur compar.

minor. ISIam colonus 8c artifex ab ope- \7 ,^ c^-î/Z-, Jj. t j t

receflat,dumedit,&bibit,autadquie- . J*'^" ^^^fôditlehovah,

tem fe componit; fed nullum recnpus in- ^Tnojeptem abominatiom fUDt ««Z»

Y. 17* Octili eiatij linguafalla^,

30 mantjpjue cffundentesJanguinem in^

rermfttit, nenodii quidem. Vide Mich»2. 1. item exemplum luculenta firailitu-

dine illuftratum Hof. 7.6,

Poftea efFe(5lum adjungit , tanquammeffem , aut rem artificio diaboli praefti-

tam , fcil, quod" contentiones excitet.>

quodfufurris & detradiionibus fieri fo-

let; dum hunc traducit, illum Iaudat;eum

traducit apud focium, aut amicum quemcoram laudavit , aut e contra , imo verodum eundem eodem tempore & laudat,

6c infedatur, laudar quidcm verbis; fig-

nis vero pedum , digitorum , oculorumeumapud adverfarium ipfius traducit.Vi-

de Prov. i . 1 8, Si igitur pacem colere in

familiis , vel afiis ibcietatibus cupimus,procul amandandi funtotiofi,

V., i s, Idcircb repente adveniet

40

mcentem ^

V* 18. Animus, quifabricatur

eogitatioms iniquas^ pedesfefiinan^

ter ctmentes ad malum i

V. 19. Conjians mendacia tefin

falju,s^denique immittens contentio*

nesinterfratrei^

f DeiodiumJnmultiphcia «tiojtfcelera

ParteffiintJ ceTtum exitium accerfentia.

C EerundemfceleTiiêcialif enumcratt^g.

Inpriore, otiofi inreritum cernff. Sc.

maxim^ formidabilem fore denunciat..

G 3 Quodi

no~6 C OM M E N T A R I A

Qupd dupIiciargumencoconfirmat:prius

eltad adjund. mukitudine Sc cumulo

fcelerum, quae certarim in ejus unius ani-

mula & corpufculo fedem figunt : alte-

rum eft divinum in fingula od um 8c de-

reftatio, quaeinferend^poenae caulaeft.

Multirudinem notat, cum fex efle di-

cit: quod a maj; illuftrat cum addat, non

fex duntaVat elie, fed feptem. Viroque

107IN PROVERBIAfed Deus tardus eft ad vindi(5lam ; nec,ut homojirae impotens. Inveniunrur qui-dem morraies, qui ad ulciicendum impa-res odium ad tempus opportuna celant:fedDeus, quos odio habet vel maximôb peccata, & nunquam non ulciici po-tu;t, lajpius in hac vita

, quoad externasplagas, intadios prxterrt.

Sequitur pars altera de fpeciali fceleruautem numero proverbii in modum pro- ^° enumeratione. Ubi quaeritur primo , anpofito magnam fcelerum multitudineni

Sc quidem majorem, quam qus apponi-

tur, defignatPutlob. "i. 19. Defidiofumigicur veluti caveam,aut nidum conftituit

ubi inaufpicatze fcelerum aves excludun-

tur numerofiffime.

Deinde caufa exitii notatur. Deiodi-um 8c abominatio & quidem ex animo,

&ipfisprecordii?.Eft aute ;«»9f»To:rrt9^«s

ifta fint maximêo exofa ; & non po-tiusilla, qUfe cultui divino dired:eadver-fantur? Cert^ quidem ea, quê ad Deutnredta Iped:anr,maxinife funt abominatio-ni, ut patet 2. Reg. i r.Ubi reliqms om-nibus prsteritis, Deus Ifraeliras tantum-modo idoloIatriJB accufac , & ejus folius

nomine , TO»oA<9/>fa8 indudtam effe , corr-

firmat:ob eamque caufam ScripturaDeomultiplex, dum attribuunrur Deo odium ô zelotypiam ex admiflaidolomania effin-

Sc anima. Qua loquendi formula extre

ma ultio defignatur^ 2, Sam. 5.1. No-temus igitur Deum odio,atque adeo ab-

ominationi habere, ut quae naturje ipfius

^contraria funt qui totus eft fanditas.Ho-

.minesaliter fibi perfuadent,autcerte per-

fuaderi fibi cupiunt,- Deum fcil. non tan-

topere peccatum odifle,quantopereprae-

cones didiitant,' cum ejus patlentia ipfos

ad pcenitentiam exipecftetrimovero cum

git. Qup etiam refertur, quod unius hu-

jus peccati ergo homines in eum feniumtradir , ut prasceptorum fecund^ tabulacomprehenfbrum penitus oblivifcantnr?Quamobrem fciamus , hic comparationefieri, non omnium peccatorum , fed eo-rum duntaxat

, qu^ adverfus hominescommittuntur.

Secundo qu^ritur, an hjec 7. fint gra-viff. qu? in homines perpetrantnr. Nam

maleficia patrantes non modo judici:s no ^*âdultcria . inceftus, & prodigiofae libi-

adoriatur, fedporro beneficiis oneret.

Tum enim prorfus Deum ipforum fimi-

lem ftatuunt , &; peccato quodammodoobledtari. Nosvero, tametfi Deus peC-

catis indulgentes beneficiis prolibquatur,

non tamen inde velcogitationem admit-

tamus , Deo cum peccaris noftris fimul-

tates & inimicitias non efl!e ; fed eo ipfo

dines, facrilegia, prodftio patri^ , &c,plerifq; ex his tetriora & acerbiora funtj

& nonnulla omnibus. Refpondendumigitur : Salomonem non de omnibus his a-

gere, fed iis tantum,qu? otipfum potifli-

inum fequuntur,& placidamReip.aut fa-

miltc pacem violant. Nam in d ffeminat^

litis mentionemincidens ea perfequitur.

jetiam momento peccaaa odio habere, , ^ qu^ ad illam referuntur , &; cum eademijerindeac cumgraviff poenis peccato-

remafficit, proeerto ftatuamus. Nosqaidem, fi quaiido rem aliquam detefte-

mur, protinusin eam involamus; Schoraannus videtur,donec e medio fufhilimus;

cognationem habet: cuyufmodi funt om-nia, hic percenfentur.

Tertio quaeritur , quo ordine hjec di-

fpofita fint ? Nam cum fcriptura foleat kmaximis exordia capies ad rainima gra-

datim

SALOMONIS, CAP. VI. io>

co ponit , cum Apoftolo conf{7irar, qui

TttiretpoipoQvpljuj omnibusjufliiix virtuti-

bus tanquam bafin rubfternit , Ephef, 4,

Maximc vero & praecipua quadam ratio-

ne fuperbiam lites ferere,liquet cxProv.i3. 10. Nec mirum videri debet , fipi-

ger , licet omnibus, quse hominem or-

nent,vacuus,ruperbiat tamen.Nam Deusoccupationem C quam hic odit } confti-

datimdefcendere; vel ^ minimis paribus

gradibus, ad maxima afcendere, hoc lu-

co neutfum fadum eit.Refp. Salomonem

potius ordincm , Scfitum mcmbrorum

corpoiis, quorum adminiculo ifta gerun-

cur ,quam gravitatis , aut levitatis fcele-

rum rationem habuiffe : Ideoque oculcs

primo ponens, dein linguam, lingu?ma-

nus, manibus cor, pedes cordi fubjungiti^ ^ ^ ^ _

quse funt praeciput membra ,quibus hu- ^^ tuit , ut ea hominesad humilitatem eru

jus generis improbitas admittur.Praster-

e^ h'?c peccata difpofuit,non tam ratione

atrocitatis ipforum,quam ratione ordinis,

quo aliud ex alio gignitur ; fiillud unum

excipias de cordis pravitate nequitiam

aflidue fabricante, que ideo inmedio

collocatur ,quia ut cor in medio corpore

fitum vitam wppeditat reliquis mernbris

furfum , deorfam conftitutis : fic animus

diantur, Ecclef. 5. Et diferte affirmatur

de defidiofo,quodlapiens fitin oculis fuis

Prov»2 6. i^.

Quasritur porro,,cur& linguam falf?.m,

& teitem falfum pofuir, cum unum & i-

dem defignari utrobique videaturPRefp.

fe quidem mutuo fequi,ut alibi Salomondocetifed eadem non effe.AIiud enim eft

ubivis mentiri,aliud inter tcftimoniu per-

30

peccatorum omnium hinc inde pullulan- 20 hibendum : tametfi quifquisin communitium fcaturigo exittit. Nam quibus ineft ^"

,..,,- « ,r,

fuperbia, hi linguis fuis inani jaitantia fui

eft^runtur, & aliis dettahunt ,quod fibi

faifo arrogent: ex virulentis verbis faep^

ad pagnam profiliunt, unde fanguinis ef-

iufio confequirur. Porro quiaffidue ma-

la fabricatur & comminifcitur, is procul-

dubioincredibilr celeritatead ea patran-

da fertur : idque authoritate 8c potenria

plerunque, ut fit, orbatus, maxime viru-

lentalinguaperficit.

Deinde & illud quaerendum , curpo-

tiusdicat, Deumoculoselatos, linguam

falfitatis, &c. odio &. abominationi ha-

bere. quam elationern oculorum, falfita-

rein linguaej&c.Âlienum enim eft a Deoereaturam fuam ».)d'o habere: (icut natu-

XX ipfius confentaneum eft peccatum o-

dilfe Refp. hac ratione Deum illis oc-

eurrere , qui flbi immunitatem ^ malis i- 40

deo promittunt,quia Deus nihil eorum

odit, quaefecit; cum peccatum quidemper fe,creaturam vero etiam peccati cau-

la odio profequatur.

Qupd oeulos Itiperbos primo iulo-

fermone mendaciis deditus eft,idem fal-

fum teftimonium dicet; & contra,fallum

dicens teftimonium in communi fermo-ne mentiri non erubefcec,.

V . 2o . Cttjlodi, filimi ,

prace -

ptumpatns tui , neque dejerito do^

Eirinctmmatristux,

A V.20. ad 3o. Salomon pios ad cu-

ftodiam mandatorum generalirer adhor-

tans eofdemab adulterij confuetudine

dehortarur fubjedtis utrinque racionibus..

r iAdhtrtdtio nipAcifttrum tlftr^

Tdrtti fu7tf< vattenem,

C 1>ch*rtAtio db adulteriot

TConJilium ftn nnd* AdhoTtatie tn a,

Jrtfriori< verfibtu,

l^H*tiancs fMbitB*, dhobu6 AlteTit^

Vide, qu« fupra notata funr , cap, i..,

vejipC 8...

INPROVERBIA hrportet intelligentia veri illuminari; dein-dequia voluntatem ad Dei obfequiumfingit Pfal. 1

1

9 . f. 2 . ( Nam fi juvenem,qui jetate praeceps maxime ruirad fcele-

ra, in officio contineat, non dubium quinalios facilius continebit

; ) denique quia

reeem a fuperbia vindicat, qui ad eatn

vei raaxime proclivis eft ; ob eamq; cau-^ fam alias omnes profeifiones vitae,& or-lo dines hominum a malo afleret*

V. ^ 3 {Nam lucernaprceceptum

efly^ doUrina lux^ vieeque vitce cor»

reUionef erudientesj)

^Confirmat, quod dixerat de legis ftu-

_.. , - ^ TT tdio ab efFedtis per diftributione ad totius

Vide fupra cap. 3 .V. 23, 24. Hoc loco vitxmunia accommodatis, & compara-tantum additur, prxceptum, cum exper- 20 tione illuftraxis. Et quidem primo ( degifcamur

, pararum^ & promptum efle fcnptur» more) quod pofterius eft , ag-greditur,qua{i dicas,cum dixerim,legemDei te , & cum nodu leifhim petis , 8cmanefurgas, diredruram, ejusteihanctationem affero

, quod fit inftar lucernse

cujus magnus ufus eft, cum quis aut cu-bitum eat, aut mane furât.Qupd autemdixi, dodrinam interdiu te dudturam.

r ' „ , - ideodixi, quiaprnecepmmfitinftarlucis,«tiamfemperparatus & admanum; ut ^^ aut foIis,qui homines in diurnis laboribusnonjprius \ fomno expergifcans

, quam . îrigit ; ita ut piis lol nunquam occidat.

rio COlViMENTARIAVer[, 2/. AJliga ea cordi tuo

jumter 5 anneUe eafaucibas tuis,

Vide fupra cap. 3. v. 3. Ordotantuminvertitur ; & pro metaph. fcriptionis in

gnimo ufurpatur alia vinculorum, vel ne-

xus, Prseterea hic add^tur Ton, quod do-

cet animum femper incumbere oportere

legi l^€i, vel tum , quando de ea loqui»

aut meditari non licet,

V. 22. ^luocunqueitahisîUade-

ûcet te-^ cum cubabis.obfervabit te,

€um experreUusfueris illa confabu'

labitur tecum.

confiliarium, qui nobifcum de tota illius

dici negotiatione diflerturus fe ofFerat:

Vt quemadmodum heri manfe folent cui-

que penfum illius diei praecipererfic pr^-

ceptum declaret, quid a nobis officii per

totam vitamDeus exigat.Eft etiam con-

filiariusin rebusnoftris gerendis longe

Sc fideliflimus , & fapientiffimus ; idem

praeftoadfit, tecum colloquatur , ante-

quam, vefliibus indutis & aptatis, cum a-

liis colloquendi detur opportunitas ; ni-

hii ut tibi hujus colloquio depereat tem-poris ad alia tua negotia. Tecum autemde re quavis difleret : ,five recum agasquid , five cum alio ; five cum Deo opt,

max.five hominibus,nulla re te deftituet;

tiec lucerna extinguatur. ' Impiis autemiil ipfo meridie denfiiTimae funt tenebr^propter naturse corruptelam, qua fit , ucomniafintatranox, &Jocainvia; adeout fine pra^cepti lucerna,, & luce dodtri-

n«; necefle fit,nos ad fingulos pafliis im-impingere& corruere.

Atqui ( dicet fiHus) pra?ceptum patfi?.cum homines, ut plunmum una aliquam §^ âtris dodrinam, qux ex verbo Deire praeftantes in alus rudes & ignan fin t.

-*

deprompferunt,Hbens accipio, & amba-Doannx «yT«FJM/«« mde liquet, qma bus ulnis ampledor , dummodo non ul-

intelledum penitus informer;ut que Mi- terius progrediantur ad verba afperiora,niltrumabundeinftituit, quemtamenex 6c verbera. Huic objedioni fubjedio,omnibus hominum ordinibus maxime o- -eft j caftigationcs etiam cruditionis , id

€ft.

iii SALOMONIS, CAP. VI. ii3

eft,qua» cum eruditione conjuncfVje funr, V . 2 ^ . Ne defiderato pulchritU'tanquamviam vitas, neceirariasefrc , ut 7. •

'• . '

qui lilas repudiant, vitaai illico rcjicianr. ^^"^f^ ^J^'^^^ ^[^^^0 tUO^ nequ^

VideProverb. 3. Heb. 12. capiat tepalpebnsfuis.

V. 24. Adfervandum te h mu-

liere malejica , ^ blanditia lingu^

nlimff!,

A generalibus efFe(3:is verbi divini de-

fcendit ad fpecialia , Sc ex uno fynecdo-

chice omnia notat. Nectamen hocte-

mer(i delegit,fed, adhibito judicio; cumadulterium ex otio,quod hoc loco infe-

<3:atur, nafcitur ; &juventutem, quani

informatpotifTimum , maxim^ infeftat

:

in cujusreformatione verbi vis vel maxi-

me elucet. Sed objicitur, non folum Deiverbii juvenes ab adulterii periculo vin-

dicare,cum inter Pontificios, & alios in-

fideles caftitas culta fit. Refp. veram ca-

ftitatem nufquam inveniri,niii apud pios,

qui Dei causa .& confcienria fceleris ab

adulcerio abftinent; cum impii honoris

fui causa,aut metu inferorum , vel civilis

fupplicii; aut etiam meriti opinione cafti-

tatem colant. Illa etiam apud Romanos,quam hoc nomine celebrat hiftoria,cum

a turpitudine libera videri voluit , in ma-jus malum incidit.

Ut igitur Dei verbo ab adultera fse-

mina vindiceris , deciinanda funt ea qui-

bushoc vitium accerfitur: & primo qui-

dem caveridum , ne dulcibus verbis alli-

ci te , & abduci patiarisl Verbum Dei a

verbis meretricis te vindicet, veritas ejus

ab bujus falfitate , fidelis Dei fermo abznfidiofis fcorti fermonibus, labia Deiab ejus lingua aculeata : Hic imitandumeft lofefhi exemplum , qui noluit heram

fuam fermocinantem audire.Nam &, E-

vx male cecidit, quia cum ferpente ver-

ba cotrjmAtaYit,

Aliud pharmacum adverfus adulteri-

um.; fiquis adulter» formam non concu-pifcat. VideMatth. j. Namadulteri-um admific coram Deo , qui vÎ animo

^° illam concuperit..Hacautem praecipien-

di.formula videtur tacitseobjedVionioc-

currerc, qua juvenis fecum ftatuereta

turpibus fcottis, utcunque blandis 8c lo-

quaculis abftinere^fed H fasmina pulchra

fit, difncilem admodum, &dubiamvi-(5toriam fore. Verumenimvero ( inquit

Salomon,) ututformafit, Scfpecieele-

ganti, eaque nativa,non fucata ne tamenconcupiicas ; ut quae non magis illam

commendet, quam annulusaureus , fuis

roftro inditus. Forma qu'dem omnis(cu-jufcunquetandem fuerit) evanida eft, dc

(ut flos fole, aut vento) 2etate,aut morboexarefcit. Neq; tamen omnino formamcave ne concupifcas, Venit in mentemfoeditas, & deformitas animi ipfius : me-mineris, formam ejus non nifi irritamen-

tum elfe, quo tanquam laqueo,aut hamo03 capiaris : qua de caufa etiamvenatoribus

mox comparabitur,

Sed hic denuo occurritur a juvene

:

rem effe difficilem, vel potius impoflibi-

lem in tanta & «tatis, Sc naturse ad pro-labendum procUvitate , formam mulie-

ris fpecioiam non expetere. RelpondetSalomon; ut non concupifcas , cavendumeft, ne oculorum obtutum in illam defi-

gas quandoquidem eaT^sp^K, nafcatur

40 75 sf£jc. Exemplum pete ex Poti^haris

uxore, qu2e oculos extuliffe dicitur.itera

a Daîde, qui oculos in Bathfibam deflu-

it, Hincillud PfaL 119. averte oculos

meos, ne videam vanitatem ; Scilludjo-

bi, 31. t.

H rcrf.

tj^ COMMEKTARIAV. 2S. Nam propter mulierem

metetricem devenitur «/^j adfru->

flumpami etiam uxor viro j untfta

animamfretiofam venatur,

^rgitmentum dueitab (" Mendicitdttt

adiunti, tniommo-

<

du. t Merle i^neminieftU

Primum incotnmodum ab adjuncfta te- '°

nuitate vidtus fynecdochice ? extremamrerum omnium inediam notat. Tantumenim abeft, ut aliquod ei in irca manfu-

rum fit , ut non fit habiturus quo vitam-

§gre fuftineat.Qnem in ftatum eum con-

jiciunt cum meretricis fumptus (quos la-

rrapes vix fufferre poterit,} tum aliorum

heluonum 6t decodtorum fodalitium.

Vide exemplum pcodigi filii Luc. i^. 20qui eo inedis redad:us erat , ut cum ipfis

porcis libens filiquas comediflet.Eft qui-

dem parabolaifta, non hiftoria, fed ejuf—

modi tamen , quae e communi vitx ufu

petitur. Huc accedit, quod proverbio'

ia.<âtm,Jine Cererey i3 Bdcchefriget Ve"

ntfsi itautiftaturpitudo fecum intempe-rantiam traHat ; quae vel fola ad pauper-

tatem facil^ fuppetit Prov. 23. 21. Ne-que vero juvabit , , fiquis hic excipiat, fe 30adulterando prjemium accipere, non da-

re. Perinde enimeft', cum malepartamalh difperierint; & verum fitillud Sa-

/o»2o«/j,divitias manu, feuhoneftt: acqui-

fitasdurare. Deinde fi quandopauper—tatem efFugiat , pejus fer^ cum illo agir

lwr,quia hoc pad:o indormit peccatofijo,

cum poflet afflidtione excitari.

Alterum incommodum eft,qu6d uxor^ri venatur animam , quae ilh pretiola.4o

efle deber: quod quiderti ab illa non,nifi rariffim&,affed:u fit, fed efFe(ftu,dumdeprehenfus morte pledtatur. Qup fen-fu odifle filium dicitur

, qui parcit virgae,

Rntiof^ ] Quam ipfe pretiofam ha^

INPROVERBIA if^

bere debetj ideoque non tam vUipretio^

momentaneae, ejufdemque illicitae volu-ptatis eam profbndere . Efavus profana-tionis damnatur

, quod primogenituramjufculo vendiderit ; ne dum culpandus,qui vitam ipfam nefaria libidine commu-tat. David ex aquaBethleemiticanoluitbibere , quod pretio fanguinis aliorumallata efretjmulto minus has Mara aquasproprii fanguinis pretio prjeftinafTet.PeL-

lem pro pelle,8c quascunque quis habet,pro vita dabit.Pro patria,maxim^ cajlefli

vitam periculo objicere fand-um eft: fedturpis & fceda voluptas ne canis quidemvit^ redimenda.eft.,

Sed cum hcc incommodum k Ifegum8c magiftratus juftitia nafcatur^qu? apudnos ex hac parte locum non habet,huiusapud nosêomminationis nullus eftufus,.

metus nullus. Veruntamenilludnosfe-c^ros non faciat : quandoquidem quic»quid hic decedit prasfentis vkx periculo,

.

accedit futur^ difcrimini,quae multo ma-gishoc modo periclitatur, quam fi iu;crucem agerenrur detinquentes, Magi-ftratus operai Plerunque etiam fit,utqui'

hominum manus efFugiunt , in Dei /eve—rius judicium, etiam in hac vita incidant,

Sic in Abshahme,, & filiis Hf/1 accidiflTe

novimus. Deinde videmus multos ab^hominibus furti damnatos,qui hocpadto •

ob adulteria jufto Dei judicio ad luppji—cium juftiflime rapiuntur;

Qupd-fi vita hominis tam nobis chara

:

clTe debet, multo magis illa,qiMB fangui—ne Chrifti redimitur, quandoquidem vi*

ta jeterna excluduntur , . qui adulterium.admittunt, I. Gor, 6.

V. 27. ^tt accepturus effet quifi

quam ignem injinumjum^.^ vefietr

ejus mn adurerenturf

V. 28, An amhulaturus epei'

,i6 SALOMONIS, CAP, VI. 117

quifyumpiperprunas , ^êdes e* ce amamm, facrum profanum,& contri:

ius nan cremarentur}

V". 2p. Jta eji y cjui con^reditur

cum uxorefroximifuijfton relinque-

tur impunis^quifquis tetigerit eam*

Qupd prius didtum eft,v. 21. compar.

ied & illud etiam corruptum &dcpra-vatum^tt, fiquisin bono, & malo.dilcri-

men verum non aflignat , fed aut minuSmalum majus conftituit , aut lcvius bonupraeftantiori praeferat. Pofterius iioc ^Corinthiis fadtum legimus, 1.13.14. prius

illudab hominibus iilius fseculi , inquovixit Sitlomon; ficu t & ab hominibus no-

j,ar. iilurtrat:utnadulteriumigniardcnd loftr^^^^tj; ^yrem emm omnesexagi-comparatur . Vide Ipb. 3 1 . 12,Ubi adul- ^^^^

^ ^ ^^^^jjij^ inceffunt , flagrieibam.terium fperinde ut hoc loco) hofce duos

frudius producere dicitur, fc. extremura

.delinquentis exitium, & omnis proven-

tusjaauram.

V. 30, Non afficitur contemtu

fur^ quifuratur adexplendum kni-

mumfaum, quum efurit :

CAnglice GaSows-clapêr ,\ têwgate-bird,^

^c. 1 appellantes : una menfa cum illo

vivere\enuunt;,uno poculo bibere,u{que

adeOytit veftes ejus fer& abhorreant; de-niqiie carceri & morti tradunt. Contravero in adulterio nihil hujufinodi : nonmodo non exprobaiit ; fed ne abftinenc

ab ejus conforcio^ Quis unquam de furto

V. U. ^W^/^rete/^^y^/^fW-ôfuofejadhbic? Atquifxpeinyentifunr,

,, f . vL .r , a \' j quideiuisadultenis , cumpulchraprae-dlt[epttes,quahbstjubjtantta domus j|rcim, aut nobili foemina gloriantur/Ta-

xo autem magis hasc judicii perverfitasa-

pud nos locum habet, quato fcelus adul-terii a pena fere omni immunius eftjcum

tamen fiirtum feveriffime vindicetur.In-

terim tamen Deus fencentiam iijam non

fu(s reddit

V. 32. Adulterans autem muli'

erem efi demens: perditurusfeipfum

ipfefaciatifiud.

V. is. fl^g^m tS ig—am ^;t^^^^^^^^conjequetur

,probrumque ejus non 30 niat ; utcunque homines ftatuant,

delebttur,

V. 34. Nam o^lotypice iaeft ^-

flus viri y ideb non utitur clementia

dieultionis,

V. ^ 5". Non habet rationem uU

lim redemptionis .neque acqiiiefcit.

Deinde rationes expendantur, quibus

haec fententia confirmatur,quae a duobusadjun(5tis petuntur; ignominia & poena,

fc . civili lege impofita. In priore docet,

furem nonideo ab hominibus contem-ptuihaberi , fedpotius homines commi-feratione quadam in illum duci , qui , uc

famem fedet, furatus fuerir, Atque utuc

quamvfsmultaadhihasmmera, ignominiâliquidadhsreat,faciletamen« 40 eluiturjcum adulteni ignominia numqua

His verf.adulterium furto(fecus quam deleatur, Ex quo liquet , peccatum hoc

plerique judicant ) crimcn gravius effe hominem vel maxime vilem, 8c inhono-

docetur. ratumreddere ; ficut caftitate dicnntur

Humani ingenij perverfitas longe ma- fua corpora in honore fervare. Huc ac-

xiiiâ eft,fi<juis bonuai malum dicat,d«l- cedir,qu6d alia peccata extra corpus ad-

H 2 jnifla

xi8 COMMENTARIA IN PROVERBIA n^mifla dicantuJr 5 hoc vero adverfus ^ro- defignato permittenda eft .

Quod fiquis

priumcorpus. Vide etiam fi huc referri

nequeat , quod de Davide dicitur , eumfciJ. per oinnia incorruptum fiiifre, fine-

gotium uxoris Vri^c excipias; cmri tamen

homicidium grave & atrox admiferat;

quafijignominia ex homicidio deleta^n-

tamia ex adukerio maneret.

Alterum eft de poena civili , quse atro-

cior eft in adulterum, quam in ftire, quia

fuT damnum iilatum compenfare poteft,

atque itafe pericuIohberare,pro pecudi-

dibus quadruplum ,pro jumentis & ma-

joribus animalibus quintuplum redden-

do,fi illa aut ma(ftarir,aut vendideritrad-

ulter autem nullam compeniationem da-

re novit. Fur,quavis fubftantia , aut qui-

bufvis facultanbus compenlationem in-

ftituere poteft :adulter vero ne,omnibusquidem divitiis , & facultatibus quantif-

cunque accumulatis, Fur.,fi fepties ,. auc

multoti^s per inopiam furetur, toti^s ab-

latum reftituit ,, Sc damnum compenfat;

Gum aduiter,vel femel deprehcnfus iilius

mortis fit ; atque huc fped;at, quod fur

dicatur vit*e fux prorogandx-, fuo furto-

aliquoufque prolpicere; cum adulter ve-

Gordia fua vitam perdat. Hinc coUigitur,

quodque peccatum tanto gravius eflc-,

quanto atrociore.fupplicio ex iQge vindi-

catur.

Difcrimen porro furum obferveturr

apparet enim ex hoc loco , furibus duu-taxat hisindukum fuifle

, qui inopia co-adti furabantur. Inedia autem non tan-

tum %ed:atur in fam.e (ut apud nos fir,)

fed etiamin nuditate. Perinde enim ini-

qufe ferendum eft,fiquis frigore ex nudi-

tate pereat,ac fi ex defedtu cibi. Confir-

matur hoc difcrimen furti 2. Sam. 12.

Deinde inêlotypia illud in laude po-nitur, fiquis nullum prêmium aut munusj»ro caftitate accipiat ; fed illud non per-

inde probatur , fi mcechum interfecerit

îndiiila ejiim DeojSc iijagiftratui tlDeo

excipiat, leges civiles in pl^rifque Rebu-fp. nocmarito permittere : refpondeo»

illud parum commode mdulgeri. Namdiflicile eft homini pra'fcrcim iracun-

do, vel porius fur^nti , accepta hujufmo-di iniuria,modum m vindidla tenere.De-inde confufa hac 6c precipiti rei interfe-

dtione via 6c aditus refipifcentiae pr«elu-10 ditur.

C A P U T VII.

Verf. I . Fiii m, obfervafermo^

nesmeoSj ^prcscepta mea recond^

apudt^,

V. 2. Obfervans prcecepta mcavive i. doUrtnamque meam utpupil-

lamoculorum tuorum.

V« 5 . Alkga ea Sgitis tuis-^ ?"«-

fcribe ea tahulce cordis tui^

In his V.& duobus fequentibus adhor-tatio generalis ad ampled:endam infe-

quentem dodrinamjadjunda promiffio-

^ne , proponirur.

tSimplex & apertav, l. 6" i, pien-TArtes\ hemtfiichiot

funt,SVAtio. l Ûegarica trepis & Jtmilitudinibtu ex-

ernata mttgifm

C Âdhortetia,

In utraque parte fUnt^

i, Frnmiffi»-

In tota hac oratione noretur,qua prje-

^Q paratione,&veIuti praemunitione,ad ver-

bi auditionem accedendum fit. Sicur €>••

nim principes tubse fonitu , aut fimili ali-

qua fblennitate prius attentionem parant^

quam promulgentur edidta; fic propheta

hoc in loco, Vide quqmoô ad cultum

jj5 SALOMONidoli homines praeparentur apud Dan.

multiplici muiicorm inftrumencorum fo-

no : nedumi ad veri Dei culrum impenfe

excitandi runt, Quod in auditione verbi

tanto magis praeftandum«eft ,quanto na-

tura magis lurdi fumus, obturatis, Scin-

circumcilis auribus ad percipienda haec

myi^^ria:atqueadhuc tantomagis quan-

to Dei verbum infinitis gradibus homi-

num verbis, &: dei mandata principum e-

didis praeferenda funt. Unde emphati-

G3S jubet, ut obfervemus ipiius verba, &»rxcepta,qu2e Dei nomine proponuntur,

q. d. quicquid aUj contra aut dicanr , aut

prsecipiant, mverbis & praeceptis meis

aufculra : melius enim eft obedire Deo,

cuam hominibusÛnde in laude eft prin-

cipis mandata prseDei prseceptis violare:

& contra vse non tantum illis denuncia-

tur,qui iniquas leges ferunt,fed iis etiam,

quiearum exequendarum miniftri funt,

lef. lo.

Deindein priore hemift. ad accipien-

dum fermones ipfius cohortatus in pofte-

riore pr^cepta recondi jubet. Quod qui-

( bufdaminde profedum videtur, quod

promiiTionesDei homines avidfe arripiant,

qivK ejus erga ipfos liberaliratem & mu-nificentiam continent, negledisprsece'

ptis qua; ipforum in Deum , obfequium

urgent^Scin ipfis praeceptis qusedam pro-

banr, quse iplis magis adlubefcunt , reli-

qua prsetereunt.In quibus tamen illud te-

nendum eft,quodChriftus alia in re prê-

cipit j neminem divellere debere , qua?

Deus coDJunxit. Omnia liquidem Dei' verba purgata funt &. defêcata feptuplu.

Paeterea in priori parte verf.jubens lei-

mones aiTervare, in pofteriore docet,quo

tandem modo id fiat ; nempe li in animorecondantur. Periculum enimeft , ne, li

in eordis veluri fuperficie ponantur , vel

negligehtia excidant , vel oblivione ; vel

a diabolo auferantur , nifi meditatione &CQinmentaiione altius infideani. iden;-

lO

20

IS,CAP, VII. 121

que nobis faciendum efl',quod ab illis iic»»

n foIec,qui fua )t«w«A/tf in imis & abfcru-

fis locis adverfus furum fraudes , Scvio-

lentiam reponunt.

Promiflio vitae fubjungitur v. 2. Ubiformula loquendi , qoia impcrat , ut illico

fruatur, notanda eft : Uc videamus.quam

& prompta, & indubitata eft beatitas his

qui fe Dei obfequio addicunt. In rebus

humanis fecus fit : nam cum quis femen-

tem fecerit, meflis tamen nec ftatim fe-

quitur , nec cerco; & qui hominibus fer"

viunt , non illico prsemium laboris accipi-

unt ; multaque cadunr inter calicem , iii-

premaque labraCut eft in proverbio.)Sed

in divinis ipfum initium benefaciendi &.

vita^nec citius viam obfequij vere ingre-

dimur, quam vitae aliquoufque participes

fiamus. Vide Pfal. 119. Nec tamen por-

ta hic patet meritis hominum , non tan-

tilm quiain mandatis eftetiamuc Deocredamus,^ atque ita obedientia fidei fer-

vemur; fed quod , obfequio noftro vita

in Chriftogratuiro promittitur.

Sequitur pars altera : ubi primum oc-

currit,quod moneat docfVrinam Dei tan-

quam oculi pupiflam affervare, id eft,foI-

licite & ftudiose. Oculus enim tum ufu,

tum pretio nobile admodum membrum3° eft. Unde Apofl. cum Galar. in feamo-

rem ad vivHm-4epingere vellet ,. voluiffe

affirmat in ipfius gratiam vel oculos fuos

eruere. Atque cum ntrllapars oculi non

fittenerrimaSc diligentifTime fervandaj

tum papilla inprimis curatiur 3 ut qua? &facillime offendatur, & ipfius oculi veluti

oculus , & iumen fic ; cujus vi & virtute

totum corpus dirigitur.Hinoundique pal--

pebris, ciliis, &:ffui'perciliisprobemuni-4-0 tur. Hinc etiam Deus fuum in fuos amc-

rem & curam declaraturus-nonpotuitil-

lud efficacius facere, quam dicendo, pi>

piilam oculi fui peti.quories illi petuntur,

Ex quo illud liquet, ne minimum quiF"»

piam admittendum effe, qtiod legiSc

H 1 dodtinf,

122 COMMENTARIAdodbrinse^dverfetur. Scimus enim nihil

tam aut tenue,aut leve efle,quod ocwlum

( praefertim pupillam ) non turbet & I«-

dat. Qupd adverfus illos obfervandum

eft, quibus resaliena videtur, & atfurda,

fiquis accurrate &pr2ecis^ legi divin? ad-

hasreat ; item adverflis eos,qûi , tametfi

nolint ipfi apert^ legem Dei violare , ta-

men ab aliis id fieri non iniqu^ ferunt,

Propheta eam fiii rationem haberi aDeoexpetit,quam pupill? oculi fui habetPfal.

i7. S.Qnpdidemfi nos defideremus, e-

laborandum eft , ut Deoidem nobisin

mandatorum oblervatione prascipienti

prompcb & alacriter pareamus.

De verf. tertio vide fupra : tametfi di-

lO

IN PROVERBIA ,23

legantius, aut magisx:oncinne quidquamdici potuitjdu hoc modo omnes & con-fanguinitatis & affinitatis nexus nobiscum coelefti dodrina intercedere velit.

Prius quider»docuic , iliam nobifcumtanquam confiliarium de rebus nobisdifferere paratam efle : nunc etiam tan-quam fororem, & affinem adjungit,quafi dicas, fi quidem,juvenis,pueilarum

& pulcherrimarnm fceminarum confor-tio gaudes , ecce tibi longe elegantifli-

mam fapientiam hanc, quam tifei cogna-tione & affinitate fi conjunxeri?, cogna-tionem cum Chritto ipfo, & affinitatem

inibis. Et hinc illUm locum , Matth, 12,Chriftus videtur mutuatus.

gitorum hic meminit, quos prius non ha-

buit j ut doceat, qu^m femper ob oculos V. J.Vt fervet te a mulierz^

prscepta & dodlrinaefle debeant,(Nul- ô extera , ab aliena rermonibus fu^laenimparscorporisnudapermdeoculis hi j- \obverfatur,ut manus& digitijquia facies, olanatent^r

licetnuda, nontam objicitur oculis no-

ftris , quam alienisj) deinde quam chara.

Scriptura enim annullum digiti pro re

.chariflima ponit. Jer. 22,

V. 4. Dtcfapienti(S, foror mea

£S; & affinemprudenttam voca.

Cuftodias mandatorumlfinem & fru-

d:um narrat priori fini fubordinatum ;nempc ur caelefti hac fapientia adverfus

^ adulterae fraudes munitus fit. Nequela-pientia humana,quae illa cunque fir, poc-eft homines ab illa labe vindicare. Quod

3Q in Salomone ipfo clariifime confpicitur,

Salomon^fibi in hoc argumento nun-quam fatisfacit. Quamvis enim multas V. 6^ Namperfenejtram domusiimilitndines egregias propofuerit , qui- ^^^ ex feneflella profbeâns .bus noftrum

, qui erga cÎeftem doctn- ^r rrj -j. j? ^ •

nam eflb debet , amSrem & ftudium in- V . 7. Vide tnterfatms , amm»dicabit^ tamen, quafi nihil prorfus adhuc adverti interfiliospuerum dementesdixiflet, alias

, & illas quidem fpecie pa- y^ ^ GUî tranfiens per vicum-rum concmnas perfequitur. Rem enim ^^ ,,, •' '^ ,1vita carencem cum rebus pretiofis vitx pxta angulum lUius Via aadomumexpertcbus componere congruum abo- ^^ illiusQradiebatur,mnibu'. judicatur ; fed cum re animata.confetre, eademque rationis participe,

durius 6c audacius videri poterir, Ve-runtamen iiujufmodi fimilitudinibus o-pus habuit ut veternumnoftrum cafiiga-aret. Neque tfiprobe attendamus ) e-

V. 9. Crepufcuh , vejperedei,

nigra noê, ^ caliginofa [ animad-

verti:]

V, 10. Cum ecce mulierprocejfit

obviam

XZ4 SALOMONIS, CAP. VI.I. X2j

obviameiernatumeretriciQ, i£cif quambos ad maBationemabit^ ^

(umjpeâ animo, velut compedttus ad eruditionem

V, II, (§luafireperaeft^^ con' ftultorum^

tumax-Jncujusdomononpedesejus; V. 23. Donec diffecet culterje^

V. 12. Modoforis, modb inpla- curipjius-^quemadmodumfeftinat «-

teis ; autprope quemque angulum vis ad laqueum ne(ciens contra vi'

injidiatur,

)

iq tamfuam illum ejf^^

V. 13. Etprehende?is eumofiu-

lataeftcum; ohfirmanfque vultum

Juumdixieii •

V. /4. Sacrificia euchariftica

apudme [fiint, ] hodie reddidi VQ-^

ta mea,

V. if, Jdcircbprodij obviam ti'

hiftudiose qucerendo faciem tuam

tommodeinvenio t^,V. i<^* Cadurcis in^ruxi Jfon'

dam meam [variam\ emhlematis

^

Mnteis Mgypti.

V. «7. SuffivicMemeummyr-'

tha^fantaUs^ ^ cinnamomo,

V". 18. Age incumbamus uber^

tim amoribus admatutinumufque

nos ipfos exhilaremus amatonts,

V.i^Nammn eftvir domifuxy

îit vta lon^nqua»

V,2o* Loculumpecurncs accepit

in manum (iiami c&ejiato rsdibit do'

mumfuam,V» 2 1 , Flexit eum multitudine

difciplinee fiiee y blanditia labiorum

fiiorum impuiit eum,

V.22 . Sequitur eamfubith^tan'

Hic proponitur \3aroTa7ro«< antegref^fae de adulterio docSrinae fub exemplojfido quidem iJlo , fed quod fieri poteft,

& plerumque fit.

rncdia t ûittu Diaboltu tmpr»vi4ii

C ivfidiiu cvUecdt^ ut adulteriila'

PATtetfHntJ queif invohat 4dv 2^1,

} teiundem mtdhrum effe£iHi vtrf re»

20 ^ hqHiSt

f iHvtnit imprtvidi & incauti con'

In priort con-j vtrjatio,

^deratur j Merttrix tid decifitndwnfraudi'

t (nn inffgaitti inilruila.

Primo notafldum eft, quod Magiftra-ms non debet ftertere in utramque au—rem , fed follicitus effe tanquam urbis

cuftos, & pervigil exeubitor ,. ut prjefe—

dlus Reip. fidem in ea proairanda libe-

^°ret. Quadecaufa 54/i5»2o« hocinloco^feneftra per feneftellam fe profpexiffe

ait , tanquam vigifem excuBitorem ocu-

los huc, illuc circumferentem , ut graf-

fantia-in popalo mala explorans de iifl

dem fupplicium ftimeref,vid. Prov.20,8,

Magiftratus igitur fuam domum veluti

fpeculam conftiruat , ex qua fubditorum

mores expIorer|fit urbis & Reip» fpecu-

40 laror,non tantum alienis oculis , fed fviis

ScpropriiSi Nam,-Iic€t hoc prouthic

narratntjgeftum non fit 5 hujufmodi ta-!*

men eft , quod fepe fit , aiit certe fien

debet;~

Injuvene i. obfervandum in genere,

illum fatuum & vecordem appellari. Sic

AmnonemToror ipfius ftwluim in Ifraele

voca»»-

COMMENTARIAINPROVERBIA126

vocatumirl prardicar, fifcelus,quod erat

admiffurus emanaret. Et certe ^rave eft

in Ifraele ftultum haberi , ubi fcholae e-

rant fapienti» , & populus inter omnesnationes prudens exiftimandus. Qapd (i

ab hominibus, prasfertim fapientibus fa-

tuum dici grave fit ; quanto magis a Deofonte lapientia

!

Deinde videndum eft figiliatim , cur

ftultus appelletur. Et primum quidemoccurrit Ktas ejus juvenilis , quse In hanc

partem fsepius peccare fblet, & eft ad o-

nem lapfum 'prasfertim in hoc genere

proclivis» Ideo Paulus Tim. hortatur, ut

rugiat juveniles cupiditates. Quamob-tem juventuti imprimis elaborandii eft,

ut verbis fapientis ( quê fola funt pur-

gando femitas ipforum ) ftabiliantur.

'Quod Sc aliis aetatibus fexibus, &; pr-

dinibus eo impenfius faciendum eft ,

quoprae ca^teris ratione jetatis, fexus,

aut ordiuis certo alicuipeccato obnoxii

funt. '__

-

Notetur etlam locus,ubi fuerit,nempe

per plateam tranfiens verfus domunameretricis : contra quam Salomon ad-

-monuit 4. /5. & 5. iJ. Qui amant peri-

culum, in illud incidKnt. Atque videtur

ex v. ii.-CGiligipofiTe , hunc ad domumvcjusprofetftumefle, noaeoanimo, ut

eum ea fe pollueret , fed tit fort^ -cum eacolloquexetur, eam videret,, vel fui cumea eolloquendoingenii periculum cape-

ret, velforfan ut cum ejus cdlluforibus

& eoRgfirroiiibus confabularetur , aut

convivaretur.

Tempus etiam defignaturj nempe fiib

nodtem, Qup fad:o naturae ordinem a

Deo prsfcriptum Pial. 104. v.. 22 3..per-

vertit: & illius fenrentise veritatem con-firmatjwo» dormiunt,nifi malifiicerint. c.4..

1 6. Quse autem hxc nox,aut carcitas eft,

fugere hominum oculos , nec ulla cura=.duci oculorum Dei ! Quid,quod ne ho-rjnines quidem fugiuntfemper, ut ex hoc

127

loco patet ? Huc refert,quod eft Num,

5, de follicita in hoc fcelus iiiquifitione.

frDiprtvidentU iujlifsim»

iudicio illam in occur-H*êHU4 de ]uvtne:in

Jfum \uvtnit dtrigenr^.

meTetrice sonjiiete.-l

tnr.I

.EtM ad deciytendum in»

\ slrudio,

^° Qupd dicitur,meretricem ei in occur-fum veniffe , id juftiilimo Dei judicio fit,

pimirum ut, qui malum guaerunt,in illudincidant j atque adeo iis illud obviatnprocedat : maxime cum perditae fpei fit,

qui fe ad mala perfequendum in viamdat. Nam quos Deus fervare ftudet,eos,urcunque maleficio patrando addidos, afcelere apud fe defignato avercit , ne il-

lud, quod cupiunr,admittant. vid. Hof.20 2. 5. 6. 7. Sic Deus Davidem caedem

Nabalis fpirantem ab ejus patrationeoccurfu Abigaelis continuit. Sic etiamAbimelechum jam ad moechandum cumAbrahami uxore paratum morbo per-cufiSt,ut hoc modo eum ifto malo eripe-ret. Verum quidem eft,Deum quando-que , utpericulum fiat vel imbecillitatisfuorum, vel virtutis

, qua eos infûxir,media,quibu$ ad peccandum facile abuti

30 poflint objicere ; ut cum David adulte-rium .&: homicidium patravit , & popu-lum muneravit.Nam miniftros & fatelli-

tes iuppediravit , qui conceptum ab eofcelus fua opera & minifterio provehe-rcnt. Quamobrem operepraetium eft,uc

precemut , ne nos in tentationem in-

ducat^

{exteriert

interiort

ipja notetur^

t]usf

Exterior appararus eft veftitusad mo-rem meretricium compofitus , fortc cri-

niutn

iiS SALOMONIS, CAP. VII.

nium contovtuplicatione, Scadhibitis ca-

lamiftris , crifpatione , colli ad mammasnudatione,incelIuconcifo&.fradto.Tam-

etfl enim inter Cananxos conftet,fingu-

ktem & diftindtum fuiffe meretricis ha-

bitum a matronaliîn populo tamen Dci,

ubi lupanar non fercbatur,ufuvenifle non

eft verifimile. Cum autem lathanae ma-china fit veftitus ad lafciviam Sc luxuri-

am fad:ns, omnibus caftis matronis pro- ^-^

videndum eft,ut habitu eo incedant, qui

pietatem profitentes deceat.

Interior apparatus eft in corde , quodundique fraudibus quafi obfeffiim ferva-

tur & munitur , nequid emanec , aut fe

proripiat,quod fceleratum ipfius ftudium

Sc conatum impediat ; unde tota ilia

fraus, qu3e veftitu, geftu,fa(5tis fe prodit,

profiluit. Vid. Prov. 3o. i8, 19. Sedil-

lud teftimoniumlongeeftilluftriiiimum 20

Ecclefiaf. 7, 26. ubi dicir, retia & plagas

effe in corde adulterat-.Qupd fi qutjratur,»

quomodo foemina,qua2 viro prudentia &cautela inferior eft , tantam aftutiarn co-

pararet,qua viris etiam circumfpedlis irn-

ponat ; refp. non hic decertari adverfus

carnem &; languinem , fed principatus,

&c. Deinde natur^ ad malum ingeniofi

valdb fumus.Quamobrem Salomonis con- 3o

jfilium fequamur , ubi adverfus fcorti pe-

riculum monet, ut coAoftrum Deo fer-

vandum tradamus , & ut oculi fe oble-

6tentviisejusProv, 23.^26. Hucpra^-cipue refer .illud c^ 5. v. i. 2. Et Eccl,

7. docet,eum tantum evafurum,qui Deoacceptus eft. q. d. nullam fapientiam

pofTe huic malo mederi,nifi Deus homi-nis mlfereatur.

SfcSlafequmtHr: qus fuvt

Cfa&a.40

In fadtis primum eft, quod ftrepera

fit,clamofa, & rurbulenti ingenii,ut prx-ftabilius fit in perforatis sedibus , aut fu-

mofa domo habitare,quam cum illa in

donio fplcndidiflima. Quamvis enimillam deberet manfiacfacere conlcicntia

improbitatis Cux , tamen inlilatur. Huicadverfiim eft

, quod Apoftolus in piis &modeftis foeminis requirit i.Per. 3.v. 3.

4. 5. itemqnod Paulus hortatur i.Tim.2. ir* 12.

Deinde contumacem & refradtanai»

cam defcribit Deo , marito , 8c honeftis

legibus j quod ex animi elatione & in-

quietudine promanat. Contra, piê fac-

minaj dicunrur fuis maritis obfequi , ut

Sarah , qu2e maritum fuum Dominumappellavit i.Pet. 3.

Praeterea pedes ejus domi non ma-nentj fed huc, illuc difcurrit. Quod inde

etiamfit, quiaotiofa eft. Contravero,Tit, 2.5. ludic, 5, 24, Pfal. 68.13. Haectria, tair.erfi nonita meretricibus propria

fint, ut omnes, qusein iis peccant, con-tinuo meretrices habendse fint, tamenJ^ 75 ^sAy illas comitantur, Quamob-rem^d lamam honeftatis tuendamiftadiligenter declinanda funt.

Alterum efFe(5t:um eft,quod juvenem

prehenderit. Ubi inverecundiam fuamprodit a fosmina alienam. Debebat ini-

que ferre,ut ipfam quis prehenderetjfed

virum prehendere , maxime juvenemmagnajfuit impudentiae. Hocdeclara-tur Efai 4.1, ubi rerum omnium confa-

fio &; perturbatio notatur,quod fcil, 7,

mulieres prehendent viru eundem, Vîd,

€xemplum uxorisPotipheris Gen.39.12.

Hic autem opportun^ meminiffe opor-tet , quod habetur Eccl. 7. 26. vin(5tos

effe in manibus ejus : ut melius fuerit %

lidtore aliquo corripi , §c ad carcerem

trahi, quam ut illa manum nobis injjciat.

Majorem adhuc impudentiam prodit,

quod ei ofculum figit, Mulieris enimverecundia poftulat , ut yei uxor ^ yiro

ofculum prazftoletur potius, quam ut ar-

ripiat. Porrigere igitur ofculum juveni

infignisimpudentiae eit, Qjpd fi pericu-

mIN PROVERBIAritent. Hinc Ezek. i6. fatumaspanisftimulos ad portentofaslibidinesSodo-mitis addidit^Quam ob caufam meretri-.

cis menfam, tanqusi plagas,& retia aver-fari oportet , & ab ea procul abcedere,Huc etiam accedit , quod non tantum a-

nimum inflammer, fed judicium etiamadimat, aut cert^ retundat &: infledtat,

Huic rei fidem facit addita probatio-

turiunde Salomon eam nunc demum fa- ô ne ex adjundla votorum perfolutione.

Qua in re tacite & oblique fuam (H Deaplacetj religionem,&:pieratem imperito

adolefcenti pr^ fe ferre iludet.q. d.tam-etfi animo meo in amoribus indulgeam,noJi tamen exiftimare me ( quod pleri-

q\ie de meretricibus judicant) animum acuku Dei alienum gerere , aut nullo Deitimore teneri. Neqj enim illum cultumtanru pr?fto,qui omnibus ett pr^fcriptus

i5« COMMENTARIAlum fit in manuum contadu , nedum in

olculo, cum virum labiis , tanquam pla-

gis, in foveam trahat.

Cum veromeretricis impudentia mul-

rifariam fe fad:is prodiderit ,proceffu in

mediam plateam habitu & geftu mere-

tricio, prehendendo adolefcentulum, &ofculo denique figendo ; tum nufquam

magis quam in fermone, quo illum affa-

eiem obfirmare afErmat , & quafi ffon-

tem perfricare j non quod antea gnavi-

ter impudens non fuerit , fed quodfei-

pfam impudentia & impudicitia nunc

demum fuperet: ut fi prius fronre ferrea

fuerit,nunc demum aenea,vel potiusada-

mancina fit.Idem videre eft in uxorePo-tipharis,qua; primum oculos ad lofephum

fuftulitjdeinde manu chlamyde ejuspre-

hendit ,poftremo apertis verbis ad con- 20 fed majore quodam itudio pieratis dudla

cubitum invitavit.CJuamobrem cu multe ^Deo vota^facio,& fadlo fideliter praefto

artes meretriciae fint,&;multi grad||im-probitatis,tum ille fupremus eft,& aper-

jiflimum perditi &protriti fcorti judiciu,

fi amatorum illecitamenta nonexfpe(ftet,

fed ipfa eos impuro fermone anticipet.

Orationis fumma eft,ut ei illicitos am-plexus & congrelTus perfuadeat. Cujusperfuafionis duo potiflimum caplta funtt

Hxc autem infignis eftSatanse in decipi-

endo methodus,&profundu inprimis ar-

tificium in re turpiflima fandtillima Deireligione obtendere, Vid, i.Sam.2,22»ubi toeminaj fummam pietatem profiten-

tes cu impiis facerdotibus fe polluerunt,

Secundum argumentum ducitur abadjundio fuo in illum amore, quod illum

prius verfatur in argumentis , quibus rei ^^ prê ca^tejis exp^verit, & fibi in occur-

commoditatem fuadeat ; poflerius in iis

folvendis, quas perfuafionem impedire

poffe videantur. Frimum prioris generis

argumentum ducitur ab adjuricfl. libera-

lis & inftrud:2B menfae q. d. quandoqui-

dem facrificia fecerim pacifica , quorumbona pars ad me redit , promptum ribi

eft intelligere , liberalem menfam nobis

paratam cffe, Ex quo illud intelligitur.

llim dari optaverit. Ubi infigniter men-tita eft,quandoquidem non magis illum,

quamalios adolefcentes amaverit. Effc

enim folemne meretricibus, cum multos

amatores habeant , de fingulis profiteri,

eos longe fibi chariflimos efle , cum ta-

men unus tantum poteft «ffe chariffi-

mus,vel(ut verius dicam) cum neminemillorum charum habeat , nifi in quantum

meretricibus in more pofitum effe, ob e- 40 lucro fuo & libidini inferviant, Cum e-

am caufam lauta convivia inftruere, ut

amatores cum ad fe facilius pertrahanr,

& incautam juventutcm in caffes fiios

impellant, tum etiam ut hoc modo cibis,

& vino incenfos faciliijs ad venerem ir-

nim ( fic ut prius accepimus ) ab amoremariti adoIefcentiaE fuse defecerit, quemmaxime charum habere debuerat

,quid

de ejus in alios amore exiltimandum fit,

facilisconjedura? eft,

Tertium

132 SALOMONIS, CAP. VII.

T^rtium argumentutn eft ab efficicnre

caufa , Dei nimirum providentia illum in

occurfum ejus & amplexum dirigentis

:

quafi Deus ipfe tam nefarij fceleris au-

nior effet. Vide buiufmodi quiddam in

Saule, qui, audito Davidem eo loci efle,

ubi comprehendi poflet, Deum in manuipfius illum concIuliiTe dixit. i .Sam.2 5.".

Sic fer^ fit, ut peccatores, cum ex animo- omnia fuccedant, illico (ibi perfuade-

ant, Deum nefariis ipforum votis annue-

re. Zach. ri. 5,

Quartum argumentum petit ab adjun-

dtis cubilis, ubi congrefluri erant , flngu-

lari commodo. Et primum quidem in

medium êrt cortinarum ornamenta :

deinde fpond? fuis columnis affabre fcul-

ptae & inci&j deinde linteorum elegan-

tiflimis Sc fili tenuifl'. ex ^gypto com-portati ; denique thymiamatum 8c fuffi- ô hibeamus , quam putidum fcorrum in re

133

prout cujufque conditio&dignkas fcrat,

& quoad vcnerem immoderatb non irri-

tent : in quibus ^ meretricibus peccatur.Iftis argumentis conclufionem fubjun-

git q. d. cum hsec ita finr , veni igirur a-

moribus indulgeamus , nofmet mutuocongreflli obIed:emus;8c quidem CotamnocStem, donec illucefcat. Ubi norandaeft inexplebilisr^Sc inlatiabilis ejus libido»

^*^ cui vix totius nodlis ufura fatisfacit.

Hadienus de priori parte perfiiafionis,

quajuvenemad improbiratem pellexir:

fequirur akera, qua Icrupulos tollit. Ubiprimo notandum, quam infignis fophifta

fit nullam captionem omirtens, qua ve*

cordem & incautum jaa^miera intercipi-

at : utnobisdivini verbiecclefiaftispu-

dori fit, fi eandem diligentiam,prudenti-

am,&:cautionem in rebus divinis nonad-

tuum , quibus omnia tum ledtus tum or-

namenta, & lintea , & totum cubiculum

perfufa redolebant. Qupd quidemhocconfilio facit, ut, omnibus fenfibus volu-

ptate affed:is , guftu ex cibis (de quibus

ante^ diximus;)vifij ex ornamentorurn8cIpond» confpedlui ta(5tu ex mollitie lin-

teorum, olfacihi denique ex fuffituum o-

doramento, eum innaflas fuas pertrahat,

atque ad venerem accendat. Quienim^ ^^.vencre alioqui alieniores eflent,his tamen ^^ dum eft, quod virum illuin nominet, non

tam turpi adhibet.Tacitum igitur adoleicentis argumenrum ex adjînd:. ne vir

inrerveniat, periculo illi pr^ripit q.d.lcio

metum tibi iniicere mariti adventum:fedfidentianimo fisjnihil hicpericulieft,cum

maritus domi non fir.Inrerim de prsfen-tiaDei omnia penerranris alnim eft filen-

tium^cujus tamen cogitario majorem no-bis,quam morralis cujufquam,metum in-

ferre debet. Quin & illud hic oblervan-

irritamentis libidinis incitati Sc occsecati

laqueis fe facil^ indunt. Et hoc quideminfigne eft.meretricum artificium, ifto-

rum ornamentorum pulchritudine/ ama-torum animos ab impudiciti§ deformita-te ; Sc fuffituum fuavirate a foetore turpi-

tudiniS fenriendoavertere. Hic recorde-mur ornatiff. Chriftiledum in Cantico

virum fuum , non ducem , non maritum,ut caftae foeminse folenr. Et quidem hocconfilio videtur mariri,vel viri fuinomendeclinare, ne illius mentione fiiam,aut a-dolefcentis confcientiam percelleret,8c a

defignato fcelere alieniorem redderet.

Hic eximium locum habet confiliii,quod

Abimelechus Sarae dedit,nem.pe ut vir ei

Salomonis deicriptum j a qua tanto lon- aq fitapud quofvis operimento oculorum.giiis abfcedis

, quanto adledum meretricisaccedis pitoprius.Neque tamen hu-jufmodi ornamenta penirus hic damnan-»ur tanquam illicita , dummodo fobrius

& moderatus eorum ufus adhibeatur

,

Alterum argumentum praeripit , quodhujufmodi effe poterat ; At quamvis jamdomi non fit, forfan tamen,nobis incogi-

tantibus , adveniet : huic occurrit ab ad-

jund» itineris longinquitatej quamcon-I z firma£

m eOMMENTARIA IN PROVERBIAfirmat ab adjund.pecunije facculo,queni

lecum geftavit,

Hadtenus expofita funt media, quibus

diabolus improvidis infidias coUocat , ut

adulterij laqueis involvat : jam fequuntur

eorundera raediorum efFedusverf, 21,

22,23^

{luvcnk ad nefai ^ offtutfu

PeTfuAfmU effedus^

Caufa efHc. praecipua & principalis ir-

retiendi juvenem eft fermo meretricius.

Nam & habitus & ofculum aliquid effe-

cerunt : fed fermo veluti paxillus eratte-

poribus infixus,qui ad terram permeavit.

Hujus adjund:. duo funt y TQhuhQyia &;^»)>cA.05'tas.Pluribus.enim.argumentisuia

elt , atque etiam multaiis afperfit, quae

obledlationis fummae fpem facerent. La-bia fiquidem ejus diftillant mel& favum»

& in lingua velutiteftudinem geftar, cu-

jus pulfatione omnes incautat,quotquot

ei aurem adhibent. Nam colloquia pra-

va mores corrumpunt. Quamobrem pru-

dentiam ferpentis,quiaurem obturat ad-

verfiis peritifC incantationes:fic jofephus

heram audire nolens laqueos effugit,

Deinde gradus quofdam notat,quibus

in naflas fuas eêrtraxit, Primum enimdiciturfiexiflejOeinimpuIifie.Qtopropter

tenendnm eft ilIudSaIomonis,de vigilan-

tiif. cordis cuftodia t quo fervato ,, totus

fervabere..

Sffeîtsêrftia-

Jionit du^li

eft.

r Priov, <fmd illamfc

aa-j<Uxj KAlter j quod ab iR

qwtnfi

Ba cififeilus

In priore-ex adjundt. ternpore, quod

fobito profed:us.fir poft eam , indicat in-eonfiderantiam, & pr^cipitantiam nimi-am in caufa fuffle , cur eam fequutus fit,

Tametfi enim perfuafus effet hoc fcelusadmittere, fi tamen tempus, & diligenti,^

135

am ad meditandum adhibuifletde verbis

ejus, 8c fimul fecum reputaffet malum &eulpae,& pcenx^quod erat infequuturum,

in illo tramite nunquam pedem pofiiiflet,

Sicjofephus rationes explicatabofficio

erga herum, 8c Deum, quibps fe a male-ficio cohibuit,

Illius ad meretricis domum profed:io-

nem triplici fimilitudineilluftrat, Prima,1° & tertia ejufdem geners funt

, quamvispofterior pernicitatem ad malum liquidi-

dius exprimat:ubi etiam res, in qua com-parantur fiib finem v. 23 . aicribitur ; fci',

ignorantia imminentis exitij . Sicur cnimbos, §cavicula putanr, fead pafcuum, 8c

efcam proficifci, cum ad mortem prope-rcnt; & ut putant, fe ad paftum ire, cumipfi aliis paftui futuri fint j fic juvenis exi-

Itimat, fe hilari convivio exceptum iri,cii

20 venenum illi hauriendum fit, Quamob-rem vere illud dicitur a Salomone , quodvecors fir, & veluti infenfatus. Meretrixenim fuaorarione tanquam mero ita euminebriat , ut veluti {itTa(iii§fdaH quadamfiibito ex homine brucusSc ftipsfaClusfit.

Prsetereain fecunda fittiil. dicitillum

tanquam compeditum proficifci ad fiip-

plicium ftultis& improbis debitum.Qup30 docetur. quaniinextricabiles fintplagsej

quê juvenibus a meretrice collocantur

VideProv. 23.27. ScEcci. 7.26.Tametfivero compeditus fitquoad exitijfugam,

non tamen ut compeditus tarde & cun-dlanter ad malum patrandum incedit.

Nam ad illud,ficut brutus eft& ftupidus,

utrbosj fic ut avicula feftinat & accelerar,

^ De.niqne oftendit ab adjundr.tempor-e

ejus ftoiiditatem , ut qui nunquam ad fe

40 redit, aut fomno expergifcitur, aut ante-quam patrato fceiere veluti fagittacon-foffus iit^dc quafi jecinore traje(itus,ideft^

donec fe & anima & corpore perdiderit'^

Y. ^4. Itaûe mncfflij , au^

AiP

J5^ SALOMONIS, CAP. VHT.

fcidtatemihiy 6 attenditeadjemo'

nes om niei,

V . j ^ . Ne declinato advias iU

lim animus tuns ; ne aberrato infe^

mitds iUitii

,

V, 2>6. Nam multos confilfos

137

UT VI 11.

Ferf.t. Nonnefapientia clamat,

întelligentia edit vocemfuam.

V» -2. InfajUgioeditommlocO''

rum;per viam^ in iocomultarumfe^de]ecit, ^mmerofiifunt] omnesin^ ^^ mitarum confiftens.

terfeBiab illa,

V. 27. î^ adfepiilchrum ifunt]

via ad domum ejus defendentes ad

penetraliamortps,

lam exfuperhre documente /?- ' v, 2 4« i j

.

lias adhortatHr; uOi etcKT-'^

runt I %^tiones, quibHS

înnttitnr, 2(5, 17. 20

f Prlmum attentionem conciliat»

Inadhortatione-i

4 Detnde rew ipfam pTopmt^

Attentionem conciliat v. 24* quafi di-

cas , nunc igitnr , filij tali documento ad-

moniti aurem adhibere fermoni meo,qui

fidelis&falutaris eft; non autem meretri-

cio, qui plane perniciofus eft i & propte-^ ^^ ^^^ ^ ^^^..^ ,

rea meo , licet aaiori ,potius quam ejus, 30 excufarionlcarerT-^ndi

V, 3, ^dlatusportarum , maditu urbis , in ingreffu ojiiorum re*

cantant? dicendoj

tN hoc capite fapientia meretrici, & la-

^pientisedodtrina frudtufque, lenociniis

eorumque eiTecftis ex diametro oppofita

proponuntur, .

Adverf. 12. in fequenti dodtrinas at-

tentio tacita contentione cum luperiore

meretricis oratione comparatur.

/fua &propriain oratione Jim',

Tartetfuntver- | plici trtbus nierf

ha SakmonisJ ajfumpta. p m^T^-Tni'^ iM t uis

perfond ? ChriHw <entia, patris la»

y^ quensiHd '. .

Cum per interrogaao v,

docet, captos illecebris if

quamvis mellitiffinio,

Adhortatio fpecialis v. 2f . duoconti-

net;primo,ne animus fe inclinet ad iftam

improbitatem j deinde fcmitis ejus ince-

dant.

f^

{

Jliuhitudine,

'^hare,feH h<t'

tilitate.

' Prior Ab adunH.e».

ritm, qui ab iUa in

HatieM^J terfeiii funt^

duiifmtÎ

yjsjitrior a ptrictth inex.tricaii!i'

Quae omnia ducuntur ex fuperiore e-

venturv, 21.&C.

'K\'cafferar,

'Xcijs-omm

i.^^îmeffe,

ut tam ftupidi Sc vecorde^s (int in fe , aut

tam facile infidiis meretriciis fe capifinat;

cum fapientia, vel ipfe Dei filius tam cla-

ra voce per Miniftros fiios clamet : natu-

r? ipfius lumine , quantumvis obfcuro&dubio notum effe periculum, quod hac in

re hominibus imminet;ideoque cum pre-

terea aeterna Dei fapientia nos admone-at, multiplicis condemnationis reos.tene-

40 ri ,qui iii hanc foveam cadunr. Vide 2.

Reg. r, 3. Quam enimabfurdum fit me-retrici potius aliifque corruptelarum ma-giftris aufcultare,quam Chrifto fapientia^

patris;fein difciplinam tradereloquacuf-

las fcsmin^ ,quam venerandae matron^j

I 3 lup*i»

i3S rOMMENTARIAlapanat ingredi ,

qiiam fcholam Chrifti ,•

&:(ut breviter compledtar omniajdiabolo

potias, quam Deo animum adjungerej

quis non facilfe deprehendit?

Deinde ut inter fe logo intervallo dif-

ferunt; fic porro effedis perinde funt di-

ftrada. Meretrix enim & aliae corrupte-

larum magiftr? fuas peftes pipiunt^mufTi-

tant,& quafiin aureminfulurrant,8c hse-

fitabund? lua cogitataproponuntjfed fa-

IN PROVERBIA 139

Docet porro, fapientiam vcrtice mon-tis deligere, qui propc viam eft, qua itur,

reditur,qua comeunt,& tranfeunt viato-

res ; ut illos in itinere dirigat. Ob eamcaufanj etiam in compitis confftit , ubt

lata via in varias femitas fe diifudit,quod

tranfeunti peregrino fraudi fit, nifi index

(it , qui viam commonftret. Deinde adpqrtam urbis confiftit , ut ingreffuro pla-

team oftendat, qu? ad locum, quem fibi

20

pientia clamat,& coniidens caufe fue au- ^° adeundum propofuit, red^ ducat : denj.

' -^ ' • -•II- -i!_.-:ji—"--J:..u., que ad oftium domuSjubi ei quiefcendu.

Adeo ut manifefliim fir , effe totius itine-

ris o<r«>6i' ab initio ad finem ufque , 8c

tanquam columnam nubis &ignis , quas

lifraelitas per defertum duxit. Quocircafiquis aberrare velit ^ redto tramite, me-ritopereat, cum pafTim proftet fapien-

tia,ut illi veritatem indicet.Si enim a pr^-

tereuntibus,& pr^fertim ^ fapientia.qu?

viam, & omnes flexuspptimenovit, nonquseramus, imo indicium fponte oblatumnon accipiamus,quis neget nofinet nobisipfis interitum confcifcere?

V.4. Vos, 6 vmprafiantest in"

clamo; ^ voxmea Vpleheiosfilmho"

minum^

V. S' InteJligite.fatui^ afiuti*

am: ^,fiolidi; animum advertiti^

V. 6. Audite, nam prteflantia

eloquar ^ ^ aperturdlabiorummeo'

rum \eloquor'\ reUa^

Adhuc fuit oratio Salomnis : fequitur

illa, qnae Chrifto tribuitur; quam propte-

dadier eloquitur:illaaliquidloques multa

reticet ; fapientia omnem fuum fpiritum

effunditin (inum fuorum,& illis erudien-

dis vocem & linguam fuam quafi totam

confecrat. Sic lef. fS. i . Hic etiam do-

cetur , quo zelo fermo Dei proponendusfitj non frigid^, & dilut^.

Aliud difcrimen eft a fubj. loco. Pri-

mum enim , cum meretrix & alij impie-

tatis dogmatift? latebras quaerunt,&tan-

quam e terra.vel fovealoquantur,fapien-

tia montes editifT. fcandit, unde exaudiri

poflit. E loco enim edito inclamans faci-

it exaudiri poteft : Unde fuggefta fuper

|-)opulum in fubfelliis fedente elata. Hincdifcimus,dod:rinam Evangelij ita propo-

nedam efle,ut quam liquidiffime ab om-nibus inteliigatur ; primum quidem loci

commoditate : UndeAd:. i. Petrusin

medio difcipulorum conciohem habuit.

Quod adverfus pontificios facit, quorumfacerdotes ihCe apopulo procul fubdu-

cunt,& terga obvertunt.Deinde idioma-

te noto proponeda eft; fine quo non ma-gis juvabit fiigeftum editum, quam fiquis

ex antro, aut cav«a loqueretur. deniqueftilo dicendi, & formula orationis omni-bus familiari. Atquehaec omnia, ut k Mi-iiiftro prasftanda funt,fic a populo appro- 4o rea majore quadam diligentia excipi o-

30

banda & optanda. Nec repugnat, quodtempore perfecudonis nocftem quserat

Ecclefia & clandeftinosconventus.Namloca ut publica &notifr.captar;fic mavultiOcculta,qul «t v^sritas penitus coikefcat.

porteat,ut qux res praeftantiores & diffi-

ciliores contineat. Vide i, Cor. 7. h«cnon ego , fed dominus j haec non domi-mis, fed ego.

ifi

140rperfonis, quas fapientiA allo-

In hae parte CAfltisJ quitur, v. 4. r -

attentio pArtttttr^S rebus, de quibus liquitHr vir^

ifub\eCiit C »«''?«".

Ctxternit &^ petfonis attentiodupUciter eolligi-j adventitys

tnr, per diftribntionem hominwn ex^S intetnis (^

admtii, C »'»/"^»

^nohiles,

RefbeCiu externernm funt J obfcuri^veligno-^

C biles. 10

Ubi intelligit etiam divites & paupe-

resj doiitos, Sc indocStos ; nam non tan-

tum itirpe nobiles, fed etiam divitiis , <Sc

dodrina nobilitati n-s"» appeJlantur. Si-

cut eontra dn 'jan funt pauperes indodti,

Hic primum videmus,Deum non con-

tentum efle omnes homines fine difcri-

mine, aut diftindtione alloqui , nifi etiam

Ipecialius eos compellet. Sic Pfal. 49. 2. 20

non latis duxit proclamare ; audite ha:c,

omnes populi ; auribus percipite , omneshabitatores mundijnifi &:adderet in verf.

fequenti ; tum nati plebeio homine , tumnati prjeftante virojlimul dives, & egens.

Rado autem , cur hoc facit , illa demumobfervatu digna , ncmpe quia , quicquid

omnibus in univerfum dicitur,id nuUi di-

(Stum putatur : quamquam , fiquid emo-lumenti hujus vit^ omnibus alicujus urbis 30civibus concedatur, nemo tam aut ftupi-

dus,aut verecundus eft,quin fe illius par-

ticipem efle oportere & intelligat, &:, in

communionem ejus ut recipiatur, pofte-

laverit.Quamobrem fpiritusSandtus qua-fi nominatim defignat fingulos. Nobilesenim, nifiillos fpeciatim fapientia allo-

quuta eflet, exciperent , maximis fe , 8cgravifl*. negotiis implicari , ut fapientiae.

audiendse vacare nequeantj fe etiam illa, .qfapieutia, ilHs literis, eaque rerum peritia

imbutos efle,ut non opus habeant aliquid

amplius expetere.Vide Pfal. 62,11. Mz-xime vero fua magnitudine , & elatione

animi impediuntnr , ne difciplinae fe fub-

SALOMONIS, CAP. VIII. 141

jiciant, & jugum Chrifti fufcipiant. Videeximiumlocum ler. 5. v. 4. ). Hinctanidifficile eft , ut dives ingrediatur regnutncajlorum ; & quod pauci nobiles , & fa-

pientes, &c. 1 .Cor.i, Quamobrem con-tendendum eft illis tanto magis , ut fuascupiditates contfahant & conftringant.Deinde compellat plebem,& infirmam

hominum conditionem, qui fer> do(itri-

nam veritatis defperatione quadam fu«

ad cam accipiendam «SîwetfÛf rejiciunt;

quafi ad iblos literatos , Academicos aut

Miniftros pertineret. Cujus reiinfigne

teftimonium eft ler, 5. 4. loh. 7. ^^.'^Hi

enim fc natoS putant ut in terra defixi fe-

perhazreant, quamvis fcriptura omnesvocet, &ftupidifl'. quofquehujusdivi-

nje philolbphise idoneos auditores efle

profiteatur; idûe initio hujus libri,qui

tamrudium ^cinfciorum causa fcriptus

eft,qu^m eorum , >qui funt dodifiimi.

Deinde illiad nobiles rem hanctotamreferunt,quibus per luas facultates difce-

re vacatjcum ipfi manu vidium segre que-rentes fe id prseftare non pofle*^ dicunr,.

Sic terrse inhiant , cum ad cceli pofleflio-

nem vocantur : fic in villa ad annosloca-

ta occupantur, cuminterim hsereditatem.

refpuant! Hoc perftringit pontificios,qui

plebi,ut aberrent a Dei cognitione, fcri-

pturarum Ied:ionem8c auditionem inter?*

dicunt,

ffintpltces , ^tii tiuUi epi-

j nioni penitmadiHi fiSi'

j cile ejuovis vento do-

Ex adiunB, internii ho-J iirins circumfermtur,

minesfunt\ftehdi, qui in certa erro-

Iritface defixi difficstl'

Iter inde abducmtur ^.

\ Trov. 2 6. 11.

Sic enim fere totum genus hominum:eft comparatum,ut aut nulli religioni ad-

di(iti, & de nulia foIIiciti,eam fequantur,

quae primo ipfis ^ Miniftris Sâtanje offer-

turjaHt ut aliqua falfa religionis opmioneimbuti

COMMENTARIA IN PROVERBIAI4a

imbuti ab ilU segre abducmtur : ex qui-

bus malis prius videtur minus.

Hic autem expedtari potuit , ut , ficut

prius omnes homines in nobiies 6c igno-

biles diftribuitjita nunc in ftolidos, & fa-

pientes diftribueret, Sed hominum infci-

tia iis adnata (cum a fummq ad infimum,

aRege ad lignatorem,ab academicoDo-dlore ad rudiff. idiotam per fe nihil pror-

fus deDeo falutarimodointelligant)illud

impediit. Nam cum ne nobiles quidemhujus fseculi in tali educatione, convidtus

deledu, rerum magnarum vifu,auditu,Sc

cxperientia quidquam ex myfterio falu-

tis norint, aut etiam nofcere poffint ( i.

Corint. 2,8.9.) nedum vulgus inficetum,

qui nihil prseter agros , & boves fapiunt.

Quid,quod ipfa humana iapientia & do-iStrina virum vere fapienrem adeo noncfficiunt, ut quandoque turpius in reli-

gione hallucinandi occafionem jpraebe-

ant ? Sic iEgyptiis Sc Chaldazis accidit.

Vide etiam Ad. 6. 9. & 17. Hinc intel-

ligimus, quas fit hominum quorundam

Infania ,qni , tametfi nunquam animum

fuum ad Theologi^ difciplinarn inftitu-

liiit , fe tamen in ea fatis peritos exifti-

mant. Qms unquam in humanioribus li-

teris peritus extitit, qui fchoIam,aut aca-

demiam non adiit , &: in illis addifcendis

operam poluit ? Et tanien facilius illas

fine magiftro intelligere poterimus, quadodtrinam Dei. Itaque de Chrifto ad-

mirabunde diitum eft ; Vnde hic literas

fcit, cum eas nunquam didicerit ?

'Sic fuerun$ perfona ,« cjuihHi CJiinplicher,

captata ejl einentia: feqitun- <

14^

tur ret } tjuafroponmtur ^comfarate.

Primum igitur cum fapientia homini-faus dogmata fua laudet , non imitatur

mercatores, qui merces luas laudant, ut

melius vendanr , & plus lucri auferenr,

(Nam fi fapiunt 5 fibi fapiunt ; nec bona-eoru Deunfattingunt^jfedpotius medi-

cum curationis cupidum,qui medica-

inentum laudat , ut aegtQtum ad illud ac-cipiendnm alliciat.

Primum argumenrum eft ab adjundl.V. 6. quod fint prafcipua axiomata, &; di-

gnitatis principibus dignse ; in quibus ni-

hil fatile , nihil otiofum , nihil puerile fit.

Nam vel prima elementa, quas pueri do-centnr in hac arte , eximia^ pr^ftantia

i°funt.Vide2.Tim. 3. r6.Pfal. 119. 130.Eccl. i2.i2.Proy.22.2o.Verba Salomonii

videmns quam avide &cupideareginaS<«^<e percepta fint : multo autem magispercipi debent verba ipfiusDei.Et fi ver-

ba filijfDei adhuc fiib lege tam prêftan-

tia fuerunt, quanto magis fub Evangelio!

i.Tim* 3. i6*

Vox D"i'j3 incidat, hsec Dei verba tan-

2^ tum |)r2EceIlere verbis aliorum, quantumprincipes excellunt vulgus hominum.Quamobrem ingenui omnes, & vera no-bihtate infigniti illa expetant.

Deinde commendat ab adjundt.red:i-

tudine, yel sequitate. Sic EccL 12. r 2.af-

firmatui', illa fcripta effe redxitiidine. Etratio^ 5 quia reiila nos linea ducant adseternam fcElicitatem , fine omni flexu,

imbage, feu declinatione in dextram,aut

3ofiniftram, cum csetera omnia fcriptain

obliquum non raro ducant ,| aut faltem

,pofTmtducere. Qup magis intolerabiles

liint ,qui Dei verbis hominum figmenta

tanquam ad falutem neceffaria affuunt,

Hinc etiam liquet,a red:i ftudio,&; amo-re alienos efre,qui Chrifti verba non am- ^plediuntur.

V« 7* Nam veritatem medita-^^ tam effert palatum meumt^^ abomi'.

nattdnilabiis mets eji [ efferre ] im-

•probitatem,

Alterum adjun61-.eft,quod verbaChrl-

fli fint omnia cert3e&: iudubitatae fidei.In

aliorum

tH SALOMONISaliorum d!(5Vis & fcriptis vera falfis admi-

fcenrur;in verbis auteui Dei nihil nili ve-

ricas efl", ufque eo , utccelum & terra in-

reritLira finr potius,qu^m ex hs uUus a-

rex intercidataliorum verba aquam ha

.

bcnt vin j admiftam , tenebras Juci, auro

fcoriam : fed verbum E)ei quafi merummerum eft , lux fine tenebris, autem pe-

ritus defjecatum, Deinde veritas , quas

jn aliisrebus exiitit , non eft tam explo- ^°

ratx fidei , ut animus cujufquam ftatim

debeatin illa acquiefcere : multa enimferuntur de narurisanimalium,& planta-

rum: multa de Platone.Ariftotele, Cice-

rone, dc aliis ejufmodi viris apud hiftori-

am referuntur , quse vera eSe tas fit exi-

ftimare; attamen illa; penitus credere, Sc

& de ill s cerri efle non poflumus, F;dei

autemnoftrxfubjed-umeftDci&Chri- ^ n ^. , - -v ,-

fti verbum, quod multo certius eft,quam ^^ ^^^'gf 1"^^ par ter.Multa enim yere di

CAP. VIII. 'i4f

Deinde 5c iilud notandum,omne men"dacium

, quod contra ventatem tft, im'

probitotem eflc; Jdeoq; mei.dacia etiam)ocoia& ofiiciolaquac vocartur, illic.ta

efle, quocunque pietatis, aut juftitise fucoobvelentur. Vide etiam annon ("rob&

huic argumento conveniat, quod in Plal,

dicitur, juftitiam & veritacem fe mutuo

exofculari,

V. 8. luflifunt omnes fermones

om mei , nihil ejl in eis contortim»

autperverfum,

Alterum verbi flii adiuntft, notat , fcili

juftitiam, quam ex adverf. contortupli-

catione, 8c perverfitate illuftrat. ludiciis

dominiduo hsc attribuuntur , quod finc

quod Dculis cernimus, manibus contte-

«Samus , aut denique ullis aliis fenfibus

})ercipinius. Hx de certitudine promif-

iounm , & minarum Dei (quo nomine

htec prascipu^ did"a funt ) opportune di-

cendum. Hic videmus mendaces efle,5c

mendacio addid;os, quotquot Dei verba

afpernantur, aut negl.gunt: Videmus e-

tiam , quanta fit naturae noftra? perverfi- ^,tas , qui fidem omnibus expofitam , vel

obviam habemus,prseterquam Dei ver-

bu: cui maxim^ fidesadhjberi debet.Hoc argum,€ntum illuftrat ab adverC

quod labia •ejus improbitate abominan-tur,mendacium omne improbitatem fta-

tuensX;b; primo notandum eft,ver^ pie-

tat.s efle non modo vera dicere, fed veri-

amore & ftudio hoc facere ; nec tantumfalfa non profcrre, fed odio & abomina- 40tione falfi id facere. Multi enim funt,

qui vera loquuntur , & falfa declinant

,

fed nullo tamen vel bujus amore, vel il-

lius odio ; fed aut emolumenti , aut

metus , authonoris causa coJitrarûmfa-

ci poflunt,qu? tamen perperam dicuntur,

Sc perversfe.Nam qui arcanum f bi com»miifum effutit , aut qui peccatum fratris

occultum deblaterat. verrm quidem di°cir, fed di(5tio ejus eft injufta, ut qui illud

elocutus fir , quod tacitum efle debebat.Sic refponfa pythonum &; ariolorumquandoque vera fiint, ^cd non jufta. Hocverbi divini adjundi:. hcminum obftrepe-rorum ora obturat

,qui nonnulla in facra

fcriptura pro iniquis 8c injuftis damnanr,ut de compeiifatione boni pro maIo,&c,Sicut enim omnium ora occludeda funr,

ne creaturas Dei infimulenr, cumi,bonumefle, quicquid ille creavit, affinnetur ; fic

duplici quafi capiftro ccnftringerdi funt

homines , ne in T)e\ verbum debacchen-tur. Ex quo etiam illud concluditur. in-

juftitiK labe merito notari, qui verbunl

Dei averfantur : item perperam facere,,

qui exift;mant,aliquid :n verboDei ccm-'

prehenfum nuHius ufus eflêjautad fe nonlpe(5lare.

V.^, lUiomnes [funt] obvijprw

X46 cOMMENTARIA IN PROVERBIA 147

denti , -^ rSi lis, qui conferûuntur ac nonpecuniam- ^ fcientiampotms

quam [aurum] effofum lcEliJJinium.

V. 11 lâm melior ejlJapHntta

caihunculis , ^ omnia obkârhenta

nonpojlunt esquari ei.

fcientiam.

Ultimum adiund:. eft , quod fint ex-

pofita & obvia, tuin in fc , tum in aequi-

cate fua. Qoo fpedat, qucd lux fint , &lucerna ;

quod puers, atque ade0 infan-

tibus proponantur; cum in aliiS/difciplinis Had-enus de priori parte, nempe fm*multo max.mapars obfcur^ fit ; 5c , ut ^q plici laudatione verbi Dei : fequiturlau-

quodque majoris momenti/6ft, ita etiam datio per contentionem, & comparatio-

difficultatibus magis implicetur: unde e-

tiam illud natum ciîlitJhlei eltUSôlaeC'

fe.Nemo enim maximorum philofopho-

rum ne intimus quidem difcipulus inyen-

tus eft ,qui fui magiftri arcana 3c myfte-

ria percepta habuit.Qup deteftabilior eft

pontificiorum error,qui fcripturas obfcu-

ritat s infimulant , quo plebem ab earum

ledtione arceant. Quamquam optandum

fir, hunc errorem iftorum effe proprium,

§c non etiam ex Evangelicis multos re-

periri,qui,abjediore animo cum iint,de-

fpcratione quadam mtelligendi ^facr^

lcrip.ftudio repellantur.Verumenimvero

cum dicat, fcripturam expofitam elfe,fed

inteUigenti,&; red:am,fedinvenientifci-

entiam , viJetur hoc ipfum confirmare,

quod pontificij contendunt : quoetiam

nem.IIluftrat autem verbum Dei a com-par. minor. argenti,auri,carbuncuIorum,

denique omnium defiderabiJium in unumquafi fafciculum& corpus compadorum,Sic Pfal. i-9.poftquam verbi Dei prseclara

adjundia propofu Ifet,iIl-co eadem primoquidem cum auro , & argento , in luavi-

tate vero cum melle,& mellis favo com-

2Q ponit. Hic nos igitur excutian:.us,quo in

honore,quo in pretio verbumDei habea-

^mus ; quo ftudio,& amore illud comple-

* damur. Qupd fi quis dicat (quod omnesfane profitebuntur) fe pluris verbum Deisefthnare, quam defideratiff. omnia;ilIico

fapientia, feu Dei filius hujus profeffionis

experimentum capiet ,• fi ipfius adhorta-tioni, quam hic appofuit ( nempe accipite

inflruEtionem, non argentum, id eft, potius

fpedat illud,quaedam in Paulinis epift.

^^ quam argentum) aufcultet. Hujusautem

efle JîrvMm quas indodi pervertut Re-fpondeo,inteIligentiam &fcientiam hanc

nona natura infitam efle, aut induftria &literis humanioribusacqHifiram; fed casU-

tiis demiflam,&a fpirituSando edodam,

cujus intelligentiae& fcientise rudesper-

inde ac dodi capaces funt. JSIeque illos

juvat illudPetri .: pmnes enim fcnpturae

tam faciles , quam difficiles perverti pof-

funt. .Qiiamobremfiquishicfeâdîcn-^^^^^^(^ftienthmfumma

rei quomodo fidem facient, qui duorum,aut 3 . denariorum lucello fabbatum pro-

fanare ;qui unius convivij, aut compota-

tiuncul? gratia fe ^ verbi divini audirione

fubducere ; minimarum Cut ipfi profiten-

tur) ceremoniarum ergo fe minifterio e-

jus privare velint?

ptur.? intell gentiam ineptum^

eodem momento fpiritu fando deftitu-

jtum fe profiteatur. Vide. i.Cor.2.i4.i5.

V. 10. Accipite eruditione meam^

V. Z2- Ego {Jumlfapientia^cO"

•1(2 5 i^ftienti

folertia privjentem habeo.

Adverf. 22. fijmma eft , Dei fiHum, 8c

fapientiam patris omnes veraj fapienrse

thelau-

j48 SALOMONIS, CAP. VIII.

thefauros abunde fuosScproprios habeni-

tem eofdem fui amantibu^ ad perfedtam

& omnibusnumerls abfolutam foelicica-

tem communicare.

Pdttet fmi

fSapient iam alrfeluti perfi£}d»i & ett

mulatam Chrifio X>ctfilni fuppeterc

ad verf. 17»

Eandemipfuf flud:oJ>s ad perfeCiam

beatitudine») communieAri,

In priore parce i. occurnt,quod aftuti-

am dicac , cum fapiencia. i. Dei Filioco-

habicare,&: ei perice inficam&: ingenitam

e(fe;non autem alicund^ percepcam,hau-

ftamque. Unde illud Joh. /.Chriftum fa-

pientia refertum , cum tamen literas non

didicerarritem illud, quod de feipfo pro-

fitetur,fe eloqui tantum quae aPatre didi-

cerac.i.quae pacri coniubftancialis ab om-ni jecernitace novit.Nocum eft aucem ho-

mines fontem ipfum potius qu^m rivulos

fed:ari,6c bonum quodque inde libencer

petere , ubi nacura fua crefcic provenitq;.

Qopd finondatur, fecundo inlocoab

his ea petunt,qui fonte adierunt; &; pro-

inde merces a mercatoribus potius,quam

a cauponibus , & eprima f quod dicunt)

manu pocius, quam a fecunda comparare

Sc emere. Quamobrem lapientiam fcri-

pcuris confignacagi, canquarttgermanam

Sc genuinam fed:emur j cum humana, 6c

mundana fapiencia omnis velutanacivo

folo tranflato fêliciter non crefcar , nec

Ijctfe proveniac. Hic aqua velucfefonte

petitur, qu^ alioqui ex cifternis hauritur:

hic ex flumine , quae alias ex puceis liba-

tur : ut non facis homlnum amenciam mi-

rari poiTimus, qui , rehda div na fapien-

tia , ad humanas cradiciones & iigmenca

tranfvolanr.

Vocabulum, aFtutia, derivacur ^ voce,

qu? fign.ficac,w«^«w efle,fimilicud!ne du-

Cta. ab hominibus veftibus fuis exutis,quo

fe faciLus & agilias in omnes parces iie-

dtant &, verfent.Quatnobrem aftutia hoc

149

loco in bonam partem fumitur • non profraude, auc dolo , leu vulpina aftucia &verfuria,fed pro illa fapiencia, qusf homi-nem inliituic , quomodoingrediacur, 8cegrediatur

, quamque in coco vocationis

fu3e curfu viam ineat , ubi pergat , ubi in-

fiftat i ubi cedac , ubi obfiftac; ubi loqua-tur , ubi taceat &c. Sic lege divina Deifervuscautus fa(ûs dicicur Pfal. lo. &.

^° fervacor Chriftus ferpencinam aftutiam

nobis commendat.Mat.io. Plerique au-tem exiftimanr, piecarem nihil aliud eife,

quam ftolidicacem , & pios omnes itoli-

dos , & incaucos eife;piecaci fe addicere

non poife, quin illico prudenciae , & cau-

tioni nuncium miccanc. Solomon vcioconcra ftatuitjveram Deinociciam conju-

(Slam fibi habere aftutiam & calliditatem

quandam. S:c de Davide dicitur homine^'^ long^ piiifimo , eum in omnibus pruden-

ter fe geiriife eouique uc vel ipfe Saul eii

eife airutum confirmec^ Verum quidemeft

, jubere Chriftum fimplicicacem co-Iumbinam,qu2e a fraude & vafricie quamlongiilime abfic:ied incerim tamen man-dac in rebus gerendis prudenriam,& cir-

cumfpe(5tionem.

Adjungit*, fcientiam iblertiarum , vel

folertiilima fcientiam penes ipiam eile,

30 In quo iiquid a priore dircriminis fic, hoceife videtur,quod aftucia illa Dei fap.en-

tia fic, qua pericula nobis ftrudta, & infi-

dias collocaras declinamus , iciencia au*

tem folertiarum ficiiia Dei fapientia.que

cog' taciones fol^rces & acutas llippedirat

velutad bonum aliquod nobis aifercn-

dum, vel malum hoftibus inferendum.

V. i;, l{everentiam lehoviro.

40 dium muliifajium ^ ehtionem^ li'^^

f tnque maU,denique osperverfitati'^

hus deditum odi^

Hic excipiet forte a]iquis, fapientiam,

de qua prius didum eft , reconditam , &K 2 abftru-

i)'o COMMENTAPvIA IN PROVERBIA rfx

abftrafam effe ? fubtilem, & plenam fpe-

culationis : cui occurrit, illam lapientiam

non elTe tam contemplativam, quam pra-

d-icam. Ejus enim pars maxima,imo fere

tota , aut certe quali totius compendiumquoddam inDeirimore&reverentia con-

tinetur : de qua vid. Itiprac. r« Hanc de-

finit fynecd. odio mali , eo ipfo amoreni

etiam boni compledtens. Ubi notandumeft, qui fint vere pii ; hi fcil. qui non tan-

tum malum. declinant, & bonum faciunt;

fed qui malum odio mali fug'unt, bonumamore boni profequuntur.5spe en.m vi-

deas, qui bonum faciant , aut malum fu-

giant ex confuetudine , aut educatione

fiia , legum prjem.iis aut poenis , infamia,

aut honore propofitis permoti. adducfti

fama aut populari aura quam captant:fed

qui ver^ pij funt , utrumque faciunr, ut-

lO

tor. Ubieriam notandum eftfammampietatis in eo verfafi , fi quis illa odio ha-beat & amet

, qu^ Deus odio & amoreprofequitur. Unde etiam illud. Hoc habes

qiiod odi^Hojera. Nkhofai'. asje i^ ego odt.

Revel, 2. Sicut enim apud nomines ami-citia cernitur eorundemfuga Scamore,fic noftram etiam cum Deo conjundiio"

nem eodem modo probare convenit*

V. 14. Meum [efi] conjtlium/j

quicquidefi^ mea [ efij prudentia ^

meum rohur.

-Parum fuerit cogitationes 6c inventa

pe-acuta habere , nifi eadem confilio fir-

mentur & fiiabilianrur. S'c enim Salomocogitatimes(ine conji/io diffipamur^fedqux-

cunque nulla eflet aut pcetia , aut pra^mique earum confiliariorum cofia ftabit.ytov.

um, nulli aut c«li,autinferi,nulli aut An- ô i j.v.a2.Iam confilium hoc fuum 8c pro-

geli , aut homines ; qui tantum unius fu^ prium profitetur Chriftus, ut qui fit a pa-

confcientise oculo , & Dei theatro con-

tenti funt.Quid quod non tantum amare,

fed deamare bonum,&zelo quodam de-

ger.re; contra malum non tantumodio

abere. fed deteftari cetendunt.^ Malum,quod primum in generd-dixdrar,jam per

fpecies & partes explieat. Ubi primumper faftumSc arrogantiam occultasanimi

tre admirabilis conJiliaYiui de/jgnatus.lCa.g,

Quamobrem fi quis fanaSc confulta con-filia capere vel^t , hic Chriltum accedar,(ûi fe verbo fiio patefacit. Ut enim con-filiaDei omnium firmiifima funt & opta-tum exitum aflequuntur , hominum con-filiispenitusfradris,& dilfipatis,- Pfal.So.

v. 5. Sic coiifiliu iilud quod nobis in ver-

cogitationes defignare videtur : commo- 3o bo didbat Chriftus,ut quod ab illo profe-

dâutem & opportun& faftus& arrogan- c^tum eft,quam proxim^ ad firmitatem

tise inteftinse mentionem facit,potiusqua

aliarum animi corrupteIarum,quod arro-

gantia & faftus radix, fei» fons fit,& ma-ter aliorum vitiornm. Huic congruenter

facit Paulus Eph. 4. qui bonorum ope-

rum ftrud:uram&: asdificium excitaturus,

illis omnibus Tefriiponôrornv feu humili-

accedit. Hmc eit illud, profperejuuedere

omniaqÛcepusaggreditur. Piai. i. Hujusrei egregia exempla exiftunt in Tofepho,

lacobo, Davide,aliifque eximiis Dei fer-

vis. Contra fcriptura teftatur improbosfu's propriis callidis confiliis irretitos te-

neri.Unde confilium aChrifto pr?bitum.

tatem tanquam fundamentum Icuradi- 4ofolidum,&(utitadicam)fiibftantialecon-

cem fubfternit. Ift.s cogitationibus fub-

jungit via mah id eft fadlaimproba. De-niqueoris perverfitatem feu fermonemimprobum, maxim^ fimulatum.cumani-mo uiium cogitante,-aliud Jingua loqua-

filium vocat. Hine eft quod David Deido6lrinam fibia confiliis & profenatii

failfe confirmet Pfal. 119. Neque enimaliter Chrifbis Dei Filius nobis eft confi-

liarius a patre daujs , nifi ei in yerbo fuo

eonfo-

lysi SALOMONIS, CAP. VIII.conrnlenti aurcm adliibeatnus Quamob-rcm , five in decHnandis malis nobis ali-

undbimportatisjfive inperfequendis bo-nis , Dei in verbo (uo lapiencia nobis in

confilioadhibenda eft.

Addir eôfttm prttdcntla, Quo dfdlo , fi-

cut liiperius <apientiam in capiendis con-filiis ; fic in illis exequendis & admiai-ftrandis prudentiam fignat. Nam utcun-

principatum, ^ mgenuionme^judi'

cestenes,

Hsec omnia fcil. aftutiam, acurascogi-tationcs, confiIium,prudenriam, dcniquefobur abundea quovis pio inChrifto ob-tineri pofTe docer,Argumentum majoris:quia reges,fenatores,/nênui judiccsom-

que rapienter confilia inita fint|tamen.ni- ô "^^ ab illo habenr,quo impena,regna,re-^ ^ 5 » Ipubi rxltciteradmmiftrent: utnihiidu-fi prudenti quadam otKovofjtroi §c difpen-

lacione procurcntur , caflfa & irrita fiunr.

Hanc etiam fapientiam Chnftus fiiis ver-

bis ftudiose fiippeditat.

Adjungit , apud fe haberi robur 5c vi-

res Sc nervos , quibus confulra in exirum&eventum educantur, Tametfi enimadres gerendas plus ponderis habeat confi-

lium quam robur ; nihil tamen fine ver-

bis effici & expediri poteft, Ifa. 39. v. ^,

quarum fi participes fieri cuplamus , adquem nifi ad earem fontem Chriftu nos

redpiamus : ad quem tamen nifi,in verbi

iui fapientia accedere non poflumus. Ille

enim eft Deus exercituum.ei lunt currus

Sc equitesicjus funt argencum & aurum;

is eft qui Davidi vires fuppeditavic ,qui-

bus arcusChalubeus brachiis ejus frange-

recur^qui illam pernicicacem fubminftra-

20

bitare debeamus nos,quin res noftras pri-

vatas & minorismomenci cradtacuri&cu-racuri fimus , dummodo in illis tradtandis

Deum in confiliis adhibeamus. Hujus rei

locuples ceftis eft cota hiftoria facra, quajillas refpub.fslicicer adminiftracas docer,qux ad prêfcripcum verbi a piis regibus,

6c coparchis.aliifque magiftratibus admi-niftracae func.Si igituramplx refp-canqua

Argonaucarum naves rede&faelicicerad-miniftracse fint ; mulco magis oppida , fa-

niili^ , & demui:|i fingula hominum capi-ta, ejus norm^ Si dud:u , ranquam cym-b^,fuas res ex voto conficicnc.Atque ha-d:enus de priore parte:fequitur pars alte^

ra de fap, ad beat. communicanda.

V» 17. Ego amantes mei animo.

vit, qua murumpotuic cranfiLre ,• & qui 3o ^ pdiose qu^re?ltes me iuvemunt

pedes e/us celeritatc damts aquavit ; Pf. i /f,

Denique is eft cujus beneficio quinquecencum,cencum miI]e,imo unus mille de-

nique pauci mulcos m fiigam vercunt.

Quamobrem fi ingenuas cogicaciones fi

confilia fana ,fi prudencem confiliorum

adminittracionem , fi denique robur ex-pecimus, auc in Chrifto , verbi fui ftudioj

&amore illa confequimur, aut ubiilla

quseramus locus non ent.

V. 75. Termeregesregnant^^

dommatores decerfiuntjufittiam .

V. 16, Per meprincipesgerunt

Fontem communicationis bonorum i-

ftorum omnium, acque adeo perfedt? &cumBlats beacicatis nocac Deiamorem,qui veluti fundamencum 6c radix primuseft : & elecflionis noftrse anre jaifla mun-di fundamencamedum eorum quae Deusnobifcum inhac vica communxac. Quj

40 quidem amor nullis noftris operibus niti-

tur ; fed unius Dei beneplacico : ficque

Apoft. folum Deiamorem caufameflejudicat, cur le pro ipfo cradideric ; Gal.i,

20. in quo & propcer quem omnia nobis

coinjnunicanEur, Ab hoc tamen alienum

K 3 videri

154- COMMENTARIA INPROVERBIA ^ss

videri poteft ,quod fubjicin, fe amantes tofque faceret Deum quserentilDus ipfum

^" ^" obviam elfe, cum ab ipfo fugientibus fe

in occurfum dederit;ut in Adamo,PauIo,6c plerifque aliis liquet.

V. /8. Diviticz (3 honof pencs

mc [funt,]fubfiantlaperdurans ^

jufiitia.

lui amare^ ac fi primus Dei in nos amor

,

ex noftro in eu amore nafceretur : quod

longe fecus fe habet : quandoquidem li-

cut|acobum dilexit antequam boniaut

mali aliquid feciflet;{ic &eled:os oranes.

Unde illud , in hoc confiFiit Dei amcr^ non

qtiod nos illim dilexinim;jed qtiod dilexit

nos , (3 niifit Filium[uum ^r fitiatoriiim

frofeccatnnojlris. r. ioh. 4. lo. Rom. 5, lo

6, 7, 8. 1

1

, Quod igitur dicit Deum a-

manres, fe amare, fingulari piorum con-

folationlproponitur, quo eos de paterna

charitate Deicertiores faciat. Si ienim

Detis tum nos dilexit cum inimici ejus era-

mm , & fua bona nobifcum communica-\\v,nednm reconcihatis ^ in Filios adopta-

t;sbocfucietmagts. Rom. f. 9. lo.

H nc conftat hanc Dei munificentiam

omnibus non patererfed tantum ipfius a-

matoribus expofitam efle. Quod fi qu;s

occurrat,neminem elfe tam perditum, £c

proii gatxvitae, qui Deum non amet : ii-

lico regeritSal.Dei amorem etfecSto eumquserendi,idque ftudiose & maturb com-probari : hoc enim modo cognofcuntur

tacile probi ab improbis,p:j ab impiis.Sic

Pf, 2-'.[Quserite faciem meam : faciem

tuam requiram,Domine.]Cum enim ho

Alio argumento nos animat & confir-mat in amore fuo , dc inveftigatione, abadjund.promiflione divitiarum & hono-rum, quae penes illum funt. Sic Chriftus

frimiim quxrite regmim- Dci , deinde omniah£c adjicientur vobPsl>Azixh. 6. Item, ^«i

Filtofno uniênito non pepercit, fedillu pro

nobis dedtfj qtiomodo non omnia cum illo H^-hit} Rom. y. Hic igitur hominum per-

20 verlitatem notemus, quiprimum divitias

& honores quaernnt; deinde Deum: pri-

mum hujus vit^commoda; deindere-gnum cîorum: primum imrnuniratem \malis: deinde Dei Filium,cum contra fi-

eri deceret,hoc ipfo meretricios amoresimitantes, qu^ magis fedtantur annulos,aliaq; dona, & pignora amatorum,quamipfos amatores, Deinde etiam hoc illis

imponit, quod pietatis fedbatores divitiis

mines Deum aut non quxtunr, autillum 3° & honoribus exclufos arbitrentur ; cumfrigide qu^runt, quimundum Scmundi eorundem jus &polfeirioad pios fpe-

voluptates avide confeftantur; palam fa- (flet, tanquam ad veros Dei cultores, cu-eiunt fe mundi magis ,

quam Dei amcre jus unius eft honores 5c divicias conferre,

duci. Sic Pf. p-^. Alio eflfedo amoris Dei Quis enim tam demens eft ut regis the-

pios diftinguit,cum dicit: [vos qui Deuvn fauros hoftibus & refradariis potius,qua

ajmiatis , odio habete malum. ]fuis amicis Sc civibus patcre oportere co-

In hoc officio nos confirmat adjunit,- gitet > Poftea 3.. argumento nos ad Deipromiffionenos illum inventuros. Sicut amorem & inquifitionem excitat ab ad-etiam Chriftus docet quarite i3 inTcmetis junda promifTione juftiti^,quam primuScc.Mat - .Qupd quidem non eo did:um 40 amplificat fimilicudine divitiaruir. durab;-

eft,ac fi Deum antevertamns eumque in- I um &: permanentium. Qiiemadmodumveniamus prius quam ille , nos inveniat; Paulus 1 . Tiin,6. pietatem docet elfe di-

cum If. cap. 6;.v. L.docetDcum.inven' vitias magnas: item Chriftus,Luc.i 2.21.

tum ejje a non quxrentibus iffum '. fed ut fic omnis , qui thefaurosfibi colligit (3 non

j)iorum animis fcrupulum eximeret,cer- eji dives Deo,

V. 19<,

157is6 SALOMONIS, CAP. VII.

[''êrf 19, Melior [ efi ] frutiuscle amplificac beatitatem hanc ab adjud:.

mem { auro]#fo . 6 qmdem pur. P^l^JlfJ.T^^' ^^"î'"

i^.^^-^î-^b adjunâa

/r^ i"' ^ »m"itudmehxreditan?po(rej(rioniS,per-

gatljjimo, ^ pQventas meus argen" indc acfi c^tera dmnia evanida e{rcnt,8c

tO leWJTimO^ 'H^^^''bonorum (quod dicunt) mobilinm,

cum ha^c una haereditatis nomen merea-Poftea hoc ipflim argumento minoris tur .Tertio hanc beatitatem amplificat ab

confirmat , auro fcilicet efFoflb & purga- adjund:a plenitudine.&Lbonorum cumu-rilfimoj item lediflimo argeto:nam haec, ^" undique perfed:o , cOm dicat eorumutcunque firma , dilabuntur tamen 6c di- ^ ° thefauros efle complendos. Nec tamenfpereuntjcum juftitia nunquam nos defe- hjnc fequitur meritum aliquod bonorumut; ne in morte quidem.

Ferf. 20. Per iterjufiitm dedu'

cOiper mediasfemitas juris*

operum,cum non meritoriam caufam, fedviam & rationem oflendat

, qua ad bea-titud.nem peryenitur.

Verf 22, lehovahfojjtdehatme

Docet qaid illud tandem fit quod eft pnmipioviisfuwânte operajuaâu'argento & auro prv^ferendum

î nemp^ teuUumtempUS,cum nos deducat Deus in orbira iuflirise; ~ xr Zt ^ r 7 - cr r& permedmm femitarum judicij.Hic igi- 20 V ' ^ 3 •

^ntejeclam tmnbtajm\tur nos ipfos examinemus quo fimus ani- ^nte prmcipium , ante primordiamo erga juflitiam , an illam prajferamus

divitiis,voiuptacibus C3eter.fque vit^ com-modis.

VierJ. 21. Efficiendo utpojjideant

amantes mei idquode[i^deniûe the-

fau roseorum impleo.

terrce,

V. r^^^luumnuUce ejfentahyfft^

edita erarn : quum nuUi eêntfontes

graves aquis,

V« ^j, ^mmnondumfaElum ef'

fet ut montes demerfi imumherent

Confirmat pr^ftantiam juflitix prê di- ^î terrce, ] ante coUes edita eram.»

vitiis,ab effed:o nos perfed:(^ beatos red-dendiquam quidem beatitatem amplifi-

cat, primuni ad adjund:. firmitate,ftabili-

tateque, dum illam «'tadeft^fu^fiftentiam

Vel fubftantiam vocat. Pennde ac fi divi-

tia?, honos, &caEteraomniahuiusvitajcommoda revera non effent; fedeflent

lantumumbr«, 8c figura: rerum imagi- perfcie abyfi ^

n.mae,qushominummâgisopinione,qu3 4o V. 28, 0uum fortifimretfipe-teipla lint : vide. i, Cor. 7, Quamre . f^ y ' . ^ J^

V. z6* Adhuc nonfeceratter*

ram^ aut rura : imeprincipium, pui'

veres orbis habitahilis.

V. 27. §luum aptaret aelos, ibi

eram quuthfiatueret ambituminjii'>

perverfum h.ominum judicium refellunt,

qiii tanti diyitias faciunt , ut illas folumfibfiftere exiftiment,6c earum Dominosfut ita dicamjfubftantiales vocanr, Dein-

rioresmd)esJupeme^ quum roboraret:

fontesahyj/i,

Yf ^p -^lmm imponeret marifta^^

tutum

158 COMMENTARItutumfutm , ^ aqueis,ne tranfê-

diantur[pnefiituttim ] orls tpjiusi

qnumlfMueretfundtimenta terrce»

V. 30, Cum haqu»fim apudeum,

educans, Sfim deliace quotidmms la-

tificans coram eo omni tempore^

V. 5 1 . Leetficans in orbe habita'

bili terram ejus , atque delictjs meis

filios hominum:Poftquam de verbidivini przeftantia.Sc

perfed:ione > qua dilcat ^ cxreris rebus

omn bus,iiec non de iis qiii fruentur ipfo

cum d.vitiis ejus,abunde jam didtum fuit:

quis author ejufdem iit , in fequentibus

explicatur : serernus nempe Dei filins , \cujus perfonê dignitate,verbum illud fic

ilJuftratum habemus.Verf. 2i. Pater me habebat, quume-

go 6c ipfe inc'piebamus operari primo, i-

mo ante ejus opera , vir : m principô viae

fux ,priufquam al quid operatus fuilTet,

quod ab hominibus vel videri vei etiam

cognofci poteft.&priufquam qu s d cere

poteftfMwc, id eftante omne tempor.s

momentum.Verf. 2 ^ , Et ab 'pfo pr'nc'pio inundla

fui, mirabilem poreftatemSc gloria cumipfo poffidens; etiam quum pr;mordiaterrê non exiftebant.id eft molis illa ter-

ram fimul & aquam continens,qu? rebusomnibus fuit inftar materiae.

Verf. 24. Quim adhuc nuIJa fuit abyf-fus, quae pars aitera fuir incondirae molis :

multo magis, quum nulli «ftentfbntes

graves aquis.

Verf.2 > . Ante firmos aliquos montes,^vel terraeficcae fundamenta { fic enim adaridam accedit,poftquam de liquida par-te dixifret.

)

Verf. 26. Ante terram condiiam : nor»foium in princpio,fed&ante principium,Si pulyerem ipfum orbis,

.

A IN PROVERBIA irf

Verf. 2". Denique, ante otnnemcoe-lorum ornatum

, { primo enim coclum acterra involvebanrur fimul , & quafi fer-

fnentabantur aquajtunc eram ibi & ope-rabar una

, quum ftatueret ambitum , Sc^quafi circulum duceret

,qui terrani cin-

gerer, id eft expanfum coelorum.Verf. i 8. Aderam ego, quum quafi fi-

xas conftitueret nubes, quas etfi gravio-^^ res, in aere fubtili pendere facio, per po-

tentiam illam quam cum patre & fpritueamdem habeo: ficur & abyffi jufiu mea'fuum renent locum.

Vcrf. i9.0ceanoipfi 1 mites dedi cer-

tos, ita ut terminos a me prjefcriptos nontranfgrediatur unquam;quod teira etiamfic fuper n.h.lo fufpenfa eft,quafi firmi/Ti-

ma aliena niteretur bafi, hoc totum fad:u20 eftme authore.

Verf. 50. Hxcomnia faciente patre

meo unacum fpiritu , eram apud ipfumtanquam alumnus,perpetu2e iplius deliti-

tiam adêrens fummam.Verf 3 r . Hoc tamen fÎicifTimo non

obftante quem apnd patrem fruebar fta-

tum, fic filis hominum deledor , ut cumiis verfari lubet , & benedidliones omni-genas communicare.

^^ Sermonishu)useo f}iedat fiimma , utefferri poifit aathor tas C^.rifti, ?c exindelapientis ejus vel verbo fcripto,conciiic-

rur etiamanthoritas jufta.

C s^nthBrii/U Chrtfii^

PtirtesfHnt<

(.Finii, ratltKe tuiui introducitHr,

Authoritas Chrifti declaratur ex ejus

40 asternitate, antiquitate, immortaIitate,&effentia a verfii 22.ufquead 2-'. & exo-peribus ejus magnificis, verfibns fequen»-tibus.

In primisillis verbis.fepruaginta inrer-

pretes cum errore fummo pofuerunt profojfidebat mey crexhat me, quod avide arri-

pere foienc Ariani onines. fedquodfc-

i66 SALOMONIS, CAP. VIIL r6i

dta-n Anattam tpkne Jugular } aureum il-

lud loliuinis eftatum, in frincipio eratfir-

tno ilie, &fermo ille erat apttd Deum , erat'-

que illefermo Deus , ex ifthoc loco quafi

mutuo defumi videtur.

Sententise reliqux licet variae fint, uni-

cam continent dodtrina, illam fcil. quamhabet Paulus: Eft imago Deiinvifibilis-, &trimogenitus omnium creatiirarumfuitante

omnia, Sc. Colofrr.if.r6.i7.Si in prin-

cipio tantum fuit & non ante , tum inter

creaturas numerari debet. nihil ante cre-

atutas omnes fuit prxtcr creatorem folu*

Chriftusigitur eft creator omnium. Necmagis unquam fine Chrifto Deus fuit,aut

fingi poteft fuiffe, quam fine fapientia 8c

fermone iuo : hêc enim relatio illa eft

quse inter Deum Sc Chriftum intercedit.

Sed. ad lucem iftam accedere nemo po-

teft&non confumi.SpIendorem ejus fer-

re ne Angeli quidem valent , fed faciem

fuis alis obvelare dicuntur , Ifai. 6. quia

mSjeftatem hanc non audent intueri.Ne-

que mirum fane, quum folis ipfius lumen

afpedrantium oculos perftringere folet

intentos. In effed:is tamen lucem hanc

inacceflam ,quafi refledtionis ope , fatis

clare videmus : atque hoc illud eft quodproponitur his verfibus a fpiritu Sand:o.

eaquae audivimus, ne quando perflua-mus.

KAEiionii qna fhri-/?9 tribuuntur duofttnt genertt I

rln mundo erge. net, creati»tp.ruyn fimntuvytterum omntuntt

Ânte mundum erga 1)«-I um deleSiatio 'Dei patrit

L& Ifiritus,qtuK mutuA

fmt.

Inoperibus vero mundanis non effe-10 (5tiofola fpedianda proponitur,fed&: ap-

tatio ac exornatio:quamvisenim effedtio

tribuitur fublunaribus iftis , & aptam ex-ornationem ad ccelosapplicat, utraquetame ad omnia Dei opera pertinet. Cumhis etiam obfervare monemur continua-

tionem ilJam, quas ut (ped:abilis eft in

omnibus creaturis,fic in terrae fitu, in fu-

fpenfione nubium, & maris immenfi tamftabili cohitione , providentiam conftan-

° tem indicat maximeque mirandam , Job«26.1er. 5.22.Horumomnium operum hicufuseft,

ut Deum revereri 6c colere dilcamus ra-

tione potenti» ejus : quod ftiulto etiammagis debemus facere quum Deum ip-

fum fped:amus,inquoplus multo poten-tia; ineft quam unquam adhuc exeruit.

Nec revereriDeum debemus tantum,fedScamare etiam ratione fapientiaj illius in-

Quum enim pnmo in loco dixiflet in 30 finit^ qu« in lifdem operibus refpledet,genere fuiffe eum in vijs Dei , declarat l

dem poftea figillatim per omnes operumfpecies, in quibus eft via Dei.Rem unamigitur haec omnia confirmant , & eo fpe-

ciant. ut verbi divini aeternitatem demo-ftrent, in illa fcilicet efficaci vi qua vel ad

falutem perducit velad deftrudiionem.

Immorrale femen eft hoc verbum,i ,Pet

1.23. atque adeo participes eos immor-talis facit gloriâ quibus recipitur : ficut ^^ f^^^ ^^j^ , heati enm\funiqui]viaS&iisaquibusrej;citur, conrufionem eti- ir i-

t' -*

am immortaiem adfert. Sic ad Hebrôs ^^^ oojervant.

Apoftolus, quum excellenriam Chrifti in V. 33. JluMte eruditionem (3

primodeclaraffet capire, mfert in inirioJkfite,^ ne ivos] abftrahlte.

Ex deled:atione illa mutua quê inter

parrem 8c filium ab seterno fuit, beatitu-

dine divinam percipere poffumus: 8c no-ftram etiamfoeIicitatem,quiChriftum ha-bemus pronobis agentem&interceden-tem , in quo deleitatus eft §c acquievit

paterabjeterno.

Verf 3 2 . 2\unc igiturfiUj aufculc

iecundijeo magis oportere nos attendere

3(5i COMMENTARIAV» 34« Beatus homo qui aujml-

tat mihijedulb inJijiendoforihM meis

quondie-ôhlervandopojies ojiiorum

nieorum*

V. 3 f. Nam qui confequitur me,

confequitur vHam , ut provehit he-

nevolentia a lehGva.

V. 5 6. Jt qui peccat in me,vim

facit animcefurt : omnes ofores mei

amant mortem,

Univerfam fuperiorem do6trinam a

cap initio ad ulum acommodans ad ver-

bi obiequium propofito foelicitatis pr§-

mio adhortatur.

. Summa aihortAtionis breviter pra-

lO

^ Oti7J9ma atinuTtnnvn

C pojtta, V. Ji*

t<] Miufdem per partes

V tio verj reltquis.

faftesfmt<^_^' " nper partes Hberior exfltc4--

^rj reltquis.

{^dhortati»»

Rat.-o cui incumbitt

Adhortatio eft utDeo in verboobtem-

peremus.Nam cum fe audiri poltulatDe-

us , non nudam yerbi auditionem dunta-

xat requirit ; fed conjundtum cum audi- obfequentibus obvenit

tione obfequium ; ideoque illa hiccon-^ --r

,•

ftrudione vefbi utitur, qua obfequium

indicet ; eoque akero hemiftichio ,quid

prius dixir : Adite me , appellat via-

rum fuarum obiervarionem. Sed ob eamcaufam verbum audiendi ufurpat ,

quodauditione ad obfequium pervenirur. Sic

Pfal. 4o.aur,s perforatione,fea ut Apoftis

loquitur ,prjeparatione Chrifti oblequi-

um facrificiis legalibus oppofitum defi

gnatur, Idcirco i^(\y\\nKac, eodem Pfal-

rao fubj citur Chriftum obledtari volun-

tatis divina? oblequio , & doîtrinam Deiin medio viicerum ejus velut infculptam

eife. Nam ut iatione meifis , congrefTu

INPROVERBIA i6i

foetus, plantatione arbor,nutritio cibi co-meftioneiiic auditione verbi obfequium*Quamobremperinde abfurdum eit, uc

quis obfequium ab eo prêftoletur,qui

verbi diviniauditione non occupatur ; ac

ei largam meffem ex ifta terra exipedta-

ret, quae nec femen gremio fuo excepe-rir, nec rorem coeli imbiberit.Qoodcirca

in Papatu, ubi opera tantoperfe jaciantur,

prsefertim Eleemofynaj,nulIum eft obfe-

quium, obedientia nulla : Sed necab his

qui ie Evangelicos jadtitantes, nullo ftu-

dioaut follicitudine verbi audiendite--

nentur.

Ratio duplex adnedlitur : prior a rela-

tis iiliorum, quod illis tribuitur non pure,

fed hac lege ii Deo obfequentur. S.cuc

enim Apolt.affirmat Deum fe patrem his

exhiberequi ejus corredlionem nona-2o fpernantur, Hebraeor. i2.ut & Proverb.

3. n. I. loh. 3. u iic hoc in loco fe pa-

trem his ofFert,qui ei fein obfequiu de-

dunt. Quamobrem cum fumma 6c am-pla iit dignitas filiorum Dei ; ftudeamusobfequio ex verbi auditione hanc digni-

tatem tueri: Alioquifilij quidem appella-

bimur ; fed ut in Ifa. i . 2. Filij rebellesi3fu^fofitij. &C.

Altera ratio eft ab adj. foslicitate quae

''squentibus obvenit ; iicLuc. «.21.

11.28, Multi multam operam pofnerunt

in inveftiganda foelicitate : omnes foelici-

tatem expetunt, & magnisituieribus, 8c

laboribus,& fumptibus comparare parati

funf.Qvniita igitur hominum perveriitas,

qui quod tam avide cupiunt,in harum via-

rum obfervatione oblatumrefpuuntrNec

tamen idcirco dixerimus foelicitat s cau-

fam eife obfequium noftrum;tametfi foe-

40 lices funt qui obfequuntur: falutem enimcomitantur , qu3e ialutiscaufae non funt

:

iicut fervorem & ardorem ignis iiccitas;

Scaquse humiditate frig[ditas, &c. Quoddiferte poft notatur,verf. 3 5 .hanc ne quis

merito operum adfcribat.

iM

, . , 1 1« verjilu!,

itqwtur pAYt attera de ubertore|

frteru fHtnr»» ex^lteattoneiJ deinde foeUcita^ enMbitxportftUT.

Iebfeijuio, teli-

qttit.

Verf. 33. Prius de obfequio exponit,

& obfequium arguit a prajcipua & diffi-

cillima ejus parte, ac fi a comparatis ma-joris cauiam concIuderet.Perinde ac fi in

huncmodum difrereret;Quiaccipit& ad-

mittit correptionem , nec le a Dei obfe-

quio ob caftigatione fubducit,is per om-iiia officia Deo obfequens futurus eft:

Quamobre cum infinitum fit omnes Dei

vias & femitas peragrare, in quibus fe fi-

delis obfequiofiim prseftare debet;in hoc

uno vel maxime experientiam obfequij

capiam , fi in malis pro veritate perferen-

dis, conftans & firmus maneat. Prov.^4,

docet anguftas eife ejus vires,qui fe die

angufti^ ignavum 6c diflblutum praefti-

tit : eoque contra confequi,eum qui per-

ftiterit die afflid:ionis, invicâe virtutis ef-

fe. 2.Tim. 2. 1 i.Iacob. 1. 12, ficRom,5.patientia probationem affert,id eft,do-

cet hominem probatum effe , Math. / 3

.

pro bona terra habetur quse aeftu perfe

SALOMONIS, CM\ IX .^;

( ^?"'!.'/'/f.!""'"'puliate Sc apcrietur vobis. Irem r. Siin\ z

.

de foeminis ad portam tabernaculi cxt*u-bantibus.Hujus rei egregium exemplumexiftit , Aftor. 10. in Cornelio. Vide a-pud Ezech. 46. ro. Qômodo regi prê-cipitur, ut templo initio adfit liturgix, &ad finem ufq; perftet. Huc accednt qucdprius docuit v. 1 7. hujus cap. ubi alia fi-

militudine hanc dodrinam illuftrat , du-ro d:a ab his qui primo mane furgut,ut rcm

aliquam operae precij adipircantur.

Verf. 3 •). Sequitur pars altera de foeli-

citate ex obfequio mar.a-ite: quas fcel ci-tas arguitur ab adjund:.v;ta seterna,quamconfequuntur obfequentes & veram fa-

pientiamconfequuti. Omnesvitam ex-petunt, & eam prxfertim longam

, quc-vis pretio redimervt^ cum propter multi-plices miferias admixt^s morti fimilior fit

20 hxc vira, & vita? potius umbra, quam vi-

ra,pr^fertim quse extra Chnftum eft.

Viduafetulansvivens mortuaejl, r. Tim,5 . Et fine mortuos fepelire mortuos fuof^Math. 9,

Verf.36. Aliud argumentum ab adver-fa in fcelicitate

, & morte eorum qui ad-verfus hanc Dei fapientiam fe opponunc

& in illam peccant. Ubi aw'T8»7o?or & fui

cutionis non exareicit; maxim^ fi quis fe 3o ofores nominantur. Qui animam fuamnon fubduxerit , Heb. 10.38. Deindehanc patientiam& longanimitatem com-mendat ab adjundt. lapientia, vel potius

quam ipfam fapientiam appellat. Vide]acob. r .f.Vide etiam an huc referri pof-

fit quod eft Prov. 3 . 1 3» In quo occurri-

tur depravatje vulgi opinioni,qui ftultitias

tribuunt , & ftupiditati , fi quis patientia

injurias devoret.

Verf. 34. Aliam partem auditionis ob-fequiofa: notat in exporredla & follicira 40attentione& inveftigatione voluntatis di-

vinae : quod illuftrat a fimil.dudia aclien-

tibus, qui ftudiose mane & fero portas

advocatorum , aut judicum obfervanr, &ad illas excubias agunt, VideMath. 7,

fervar, eam, perdet ; & qui illam praeter

officium amat , illam odio habet. JEoquedocet quod dicitur, Prov. 9. 12.fi fapies,

fapies tibi ; fin improb^ feceris , tu leres,

fubaudi damnum.

C A P U T IX.

Verf. i . Summafapientia eedifi*

tavit domumfuam , e:ccifs columnps

futsfeptem,

V. 2, Maâvit animaliafiia'^

L 2 mifcuit

x67

Prior pars parabola Sc ptopofita fimi-

litudine illuftraturj cujufmodi eft , Math,2,2. &PraL2 3. hocconfilio utaltiusani-

mis infideat qu^ parabola proponitur do-dtrina tam neceirariaSc illuftris. Atque ucfuperior concio «. cap opponitur blandje

& iliecebroise meretricis orationi^fic h^cparabola de convivio , ejus convivio tan-

quam adverfa objicitur.

Jtdcranturi

f\n/ignit tbefaurui (juem T)efti moX'• talibtu priSilu pi&paravit verjibnt duo^

i66 eOMMENTARIA IN PROVERBIAmifcuit vinumfiium, etiaminflruxit

menjamfuam

:

V. 3. Et mijjis puellisfuisjnvi'

tatpcr ooJlerna i^ loca excelfa urhu^

V» 4. §lujfquisfatuus j diverti-

tohuc, [qiii[quis eji]demens , dicitei,

y. f* Venite, vefcimini cibo meo,

^ bibite de vino [quod] mifcui.

V. 6. lêlinquitefatuos, & vivi' vbi duo con

te, ac incediteperviamprudentice,

V. 7. îi eyudit denforem^ reci-

pitfibi i^Tiominiam -^ ^ quicorripit

improbum, [recipit] conviciumjibi*

V,, 8, Ne corripito deriforem , ut

non odio profequatur te : corripeja' 20 quod k tanta majeftate&celfitudine pro-

ttentem, & amabit te,

V. 9. Dafapienti^ wfapiatamm

plius : notumfacjujlo, ut augeat di'

fciplinam,

V. 10» Principiumfapientia re-

verentiam lehovce , ^ agnitionem

fanBorumprudentiam,

V. II. Na7nper me multiplica"

buntur dies tui , & adjicientur tibi

anni vitts,

V. i2,SiJapicts^fapiestihi:Jiu

Rati» eundem communicAndi verji-

Priore parte Dei munificentia nobili-flima? foeminx pefona adumbratur; ficut

Math. 22. liib regis auguftiff. efngie, utintelhgatur magnum& iautum quid efre.

30

deriforerist [olusreportabis,

TjRopofitt Dei erga mortales munifi-

X centia ampliffima,qui demum fint e-

j^s beneficij participes exponit.

^ChiiBimmitfic, erga mertalts am'pli^ma i verfibus

Fartes^

SubjeSium tanta tnunifisenttA ,

ficifcatur. Simul etiam perfiftitin allego-ria fuperioriscapitis,ubi dixit fe oblecSa-ri fiLiS hominum.

CStru&ura PaUty feu adifi-XfAparatio in duobutj ctj regu^

verfatHT "S JUenfd iajutiffima infiruen'

C dd,

Quod docet fapientiam feu Dei filium

extruxifTe palatium feptem, id eft:, infini-

tis columnis impofitum, cum forma ^di-ficij , tum vero amplitudine ipfa regiumfore fubinnuit. hjnc aparet q jam infipi-

ens & frivolum fit 7. facramentorum in-

ventum , quoad ex his verbis fondatur ;

deinde firmitas hujus palatij notetur 7,

columnis, utMath. 16. fuperhancPe-tram.

Materia autem aedium iftaru celebra-

40 turaSalom. Cantic. 1. 17. Tignaenimdicuntur effe cedrina Si ambulacrafeu

t^êtpdfxi^î ex brutis. Hac autem ftru-

dturae magnificentia indicatur Ecclefi^

praeftantia in hoc feculo i . Tim.3 .& coe-

loru fpIendor,qui faeculo futuro nos prs-ftoiatur,

i68 SALOMONftolamr, de quate, vlde 2. Cor. s . Atque

ut hiclplendor j fic tutum ejus praelidium

notatur, Pfal. z?. lub iimilitudine fepto-

rum & caulis ovilis. Sclla. 26. i . compa-

rarur munitse urbi,quae muro & antemu-

rali falutis cingitur. Cujus quidem mrro-

dutftions in eccleiiam baptifmus nunc,ut

olim circumciliopignus eH:,&. tefTera.Ex

quo liquet pr mum nos elle natura erro-

nes , & circumforaneos , & transfugas a

paternis sedibus , unde nos fubduximus,

Luc, i > . huc illuc palanres & curfitantes,

tanquam fylveftres , antequam ad eccle-

fiam a2;gregemur. Quicunque igitur in

: Eccleiiam non aggregantur ,grandini

- turbinibus , &c fulminibus divinae irae ex-

pofiti fant j iidemque, tanquam errones,

juftitix divinse obnoxij funt , &c quotidie

periclitamur ne comprsehenfi in crucem' aeternam cura ipfis impiis , & immundis

fpiritibus rapiantur. Cum igitur errones

, iftos merito damnamus qui nufquam c6-

fiftunt, maxime fi oblatam habitationem

refpuant 3 cavendum ne in nos ipfos fen-

., tentiam dicamus,fi tantamDeinoftrimu-

nificentiam repellamus. Deinde quam 8c

illud alienum videri debet , quod in asdi-

bus alienis&extraneis totos nos occupe-

mus ; cum interim jedes tam lautas , j^m

ante fine fumptu noftro extrud:as aiper-

nemur,&contemptimprxtereamus.Quis

enim non iummse infcitise eumcondem-nat ,

qui le fatigat &: macerat tuguriolo

extruendo^ duminterim tantas aedesa

patre fibi paratas contemptim abjiciat .?

Sequitur pars altera praeparationis in

. lauta menfa, quse Math. 24, convivio re-

gali adumbratur ,quod in nuptiis filij fui

inftruitur : & Pf. 23 . cum tenella herba

ovibus gratiiTima componitur. Hoc au-

tem loco madatione altilium, & tempe-

ratione vini , feu illud ad moderationem

revocando,feu aromatis condiendo indi-

catur:quod pofterius videturmeliusqua-

. drare cum loco ?xo\xxb^ 23* Sc a^,6.

IS, CAP. IX. i6c,

laudarurvlnumdefjecatum. Cujus qui-

dcm etfufxDei in nos liberalitatispignus

& tclTeram habemus in cojna Domin',quae nobis continuationem in Ecclefia,

fuppeditatis alimenris obiignat. Hic igi-

tur reputemus quam fimus natura fame-lici & inedia exhaufti, quod peccatorum

noftrorum copiis obieiii cogimur lotium

proprium bibere , & ftercoribus & ex-ô cremenris ve(c!,ut falfo exprobratur po-

pulo Dei -y 2, Reg. ib'. fed vere de nobis

affirmari poffitraut cum filio «XPAacrw

filiquas cum porcis comedere. Quo ma-jor ingratitudo&infania noftrafutura eft,

fi tantamDei munificentiam parvifeceri-

mus. Huc fped:at Prophets querela Ifa.

3 3 . Venite ad aquas, venite, emite lac &vlnum, idq'ue abfque pecunia : Quorfumpecuniam veftram exponetis pro cibo in-

20 utili & noxio?

Quid autem fibi velint kae delici2e,vlde

Ifai.2f.v. .8. Itemjohi 6.ubihaec&;hujufmodi parabolae explicantur aperti-

ffime; notantque gratiam in hac \itajv.7.

gloriam in futura v. 8. Ha<5lenus de prê-

paratione : fequitur de communicationc.

lam excutiamus quem guftum , & quodpalatum afferimus menfae tamexquifi-

tx._

'

^° Hoc autem ita operae-pretium eft , ut

fine ipfo prius benenciu fit irritum. Quidenim profuerit epulasparari & domumregiam extrui, nifi innotefcant : aut qaid

profuerit thefaurus in terra defoflus &abfconditus .5 Ratio autem haec beneficia

communicandreft in verbi minifterio, 6c

promiulgatione : cujus miniftri 22. Math.fervi appellantur ; hic autem ancille; non

quod foeminis minifterium Ecclefxae obi-

40 re concedatur, I Tim.2. 12. fed utallego-

riê continuatione decorum obfervet.Na

cum Dei filium ante ampliffimae fceminfj

comparaverit ; conveniebat .ut illi ancil-

las& pediifequas,quae illam obfervarenr,

attribueret. Hic igitur quanti faciendum

L 5 fit^

COMMENTARIA INPROVERBIA

10

17O

fit verbi minifterinm conftat. Deinde,ut

fervi voce docetur , nihil illis proponcn-

dum,quodaDeononacceperint:lic,qucd

a virginibus praedicari dicitut , fubindicat

quanta puritate , & finceritate ,abfque

amni corruptela,8c conftupratlone verbi

dodrina ôeleftis proponenda fit,ne ver-

bum domihi cauponemur,&c,Qupd cla-

mare dicuntur non fufurrare , aut frigide

loquir : item quod in aeditis locis , vid

fupra.

plex &«)»• • utnfq;

Setjuitur Vays ahera \ niinteUige l velut

de fub\eii. tdntaJ tii orbxtuf, iifi me-

muHififentix efuod] fdio op-

duflex ctnJHtHitur \Saptens qui

|foni-

i timore Dei i turde-

Kimbutm eft) ufor, nuptiali vefte operiri eos necelfe eft , fi

Verf. 4. & <. Per fimplicem & aper- ô Reginx accepti effe velint.

tumeumintelligit,quiitareligionis8c fa- Veri. 7. Derifores vocat quos ferva-

pientiae expers eft, utinterim nullamali- tor Chriftus,|oh.9. poftrema parte v.59,

ti^ in veritatis profeflbres laboret:nec fi- & 41. qui dicunt fe perfpicaces nec funttamenjfed fuo judicio mirifice fibi faperevidentur. Hosnon effe arguendos mo-net, ut qui canes & porci fiint, Matth. 7,

idque arguit ab effedlis proprise infami?,quaj fimilitudine maculae illuftratur

, quaefaciei afpergitur. Sic Chriftus, ne in vos

I7i

fortium delerant, Cui-^non abfimile eft

quod dicitnr , Math. 22. ubi accufanturquod fuos centones ad convivium attule-

runt; nam hasc ftulritia inftarcenronunihabetur. Plerique enim inveniuntur quiita convivium Evano;eI:cum accedunt ucinterim veteres confuetudines deprava-tas& mores corruptos

,quibus alfueve-

rant tempore infciti^ fux , non exuunt;fed perinde avari , inobfequentes paren-tibus, lufibus ^rodigiofisdediti , ac olimextiterunt.Hic vide quam operaepretium

fit nofinet ab impiorum conlbrtio abjun-gere. Nec tantum requiritur ut infipien- -

tes deferant, qui participes effe velint fa-

pientias coeleftis ; fed ut incedant in viis

intelligentiae. Abjedis enim fuis pannis

bi de fe confiditut ex contrario derifbre

liquet.Hoc dillimile non eft orationi illi,

quam habet Chriftus , Math. 22. ubi ju-

bet claudos, caecos, furdos, &c. introdu-

ci ad convivium regis , Johan. 9. 39. 4i-

Luc. 14. Vide Ifa.3 8.9, & 14. ubipr^-^ ^ , ..

fert infantes & fugentes deriforibus , in 30 infurgant; item odij inteftini,quafi dicat.

dodrina Dei informanda, Ha?c igitur in-

credibilis Doi gratia eft ,quod non tan-

tum cumhominibus obledtetur , & deli-

cias aât ; fedpprro cum ftolidis & infi-

pientibus homiriibus ipfe fapientiirimus.

Verf,6.Qupd dicit illam,id eft,fapien-

tiam, non autem illas, id efl ancillas,allo^

cutamjdocemur in fermon^ miniftrorum

non tam fpeAari eorum authoritatem.

illis non profueris quicquam ; & tibi ipfi

plurimum nocebis ;( quamobrem 11e co-arguito, ut ex fequentibus adverfis con-ftare pofTit.

Verf. 8. 8c 9. Hoc ipfum arguitur abadverfis, fcil. reprehenfione fapientis qufidem juftus appellatur: unde effedta ma-nabunr, in admonitum & reprshenfum,profedtus in fapientia ; in vituperatore

qu^m Deum in illis loquentem. Quivos ^^ veroamor, Pfal. 141. 5. Hic refellitur

audit, me audit, &c. 8c i . Theff. i .quodaccepiftis fermonem noftrum,non ut fer-

monem hominumj fed, ut reipsa eft, fer-

monem Dei.Invitat veroealege" & conditione ut

infipientiain fHam,eo5j iflfipientium con-

vulgi error qui ftultitije deputant, fi quis

placide fe reprsehendi 8c exagitari pa-tiatur.

Verf 10. Hic eft fynecdoche , nanr

Eer cultum Dei intelligit totam legis o-

edientiam ; culcus autem Dei-2. fAxtes

172. SALOMONI

t.partetfacit^ {-7)«.(^nttitidmj

Hoc loco quis fit flle fapiens docctur

,

nempe qui timer dominum; & ille intel-

ligens , nempe qui fcientia illa imbuitur,

qax eit propria fandtorum. Qupd qui-

dem adeoverum effeconfirmat, utne

minimam vel verae fapienti^jVel ver^ in-

telligentix partem habeat,qui Dei timo-

re, & reverentia , & fcientia fandtorum

prseditus non fit. A comparatis igitur mi-

noris probat Dei timorem , & frientiam

fandorumjveram 6c fapientiam & intel-

ligentiam effe, Pfal. 1 1 r. ult. ler. 4. 22.

gc S.g.Deut.^.^^.Sic fapientia hujufmodi

ftultitia ell apud Deum. E^ fi quis vult

fapiens fieri,fiat prius ftultus: fine hac fa-

pientia, Chaldaeorum, ^gypciorum,im6vel ipfius quidem Salomonis , aut Ada-mi , ciim irrintegritate ftetit , infipientia

nunceffet.

Verf rr. Ab adjund:. prsemio long^

vitse 6c quidem vegetx hortatur ad con-

vivium hoc. Qupd quidem per opportu-

Tie facit,cum frudtus paftus & convivij fit

titûis falubriter nutritus vires ad viven-

dum colligat. Qua fynecdoch.omnia bo-

na intelligit,maxim^ futura, Sc qu? fenfu

non percipiuntur. Atque cum dicit per

me, notat non aliam viam inire pofle per

quam dies noftros multiplicemus : Ego

Jum via, veritas, (^ mta,

Verf. r2. "Deinde occupatione praeei-

pit,quodobjicipotuit, videri aliquem

rrucilum,idq,- long^ maximum ad Deumrediturum , fi quis illihortantiaufcultet,

aut damnum, fi quis abnuat: minim^ (\n-

quit-i ) Nam fi fapias, tibi , non Deo aut

Chrifto fapueris, Non enim ut fapiens

fervus hero prodeft ; fic nos Deo lapien-

tia profuerimus, Pfal. 1 e. Hinc illud to-

ties decantatum in \&^q , Vt tibi benejit,

.Frov. 3 5.-^,8f

-r Deinde etiam fi derifoj: fis, Deusnon

irridetur , Galat. 6. fed tu malum feres

,

lob. 3 5.<r, & 8. Huc affer quod eft in

Euangelio , Pharifxos adverfus fe I}ticonfilium contempfiffe, Luc: 7. v. 3o:Ex quo illud Iiquer,homines faepe hoc

apud fe agitare,Iucrum fc. vel ad Deum,vel ad miniftrum redire, quod tantopereurgeant pietatem : & contra impios fuaimpietate exiftimare fe probe ulturos

^° Dei fervos, quorum reprîhenfiones tamfuperbe repellunt.

Deinde notanda incredibilis L>eibo-nitas qui nos obfecrat , objurgat, inflat,

urget, ut nobis benefaciat, Matth. 22.

Tertio cum omnia fecerimus quse no-bis imperantur ,• tamen inutiles fervosno&efle,

2Q V. 13. Mulier floUdajirepera

[eji:] fatm, etfi nefcit quicquam^

V, 14. Tamen fedet ad oflium

domusfuce^fuperfolium , inlocts ex^

ceJfisurbis,

V,i$. Adavocandumvia,tores,

qui [êtiam] reUh> eunt itinenbm

fuisi

30 V". 16, Et quifquufatuus ^ di-

vertito huCt&[quifquis efl] demens,

dicit et»

V. 17. Aquce furtivce fuavet

[quidem]funt , i3 cibm latebrarum

ammus,

V, 18. SeMgiiorat ille experter

40 vita tliic ej!e, inprofwidiffmofepul'

chro^ invitatos ab ea,

Verf. 1 3. Stultitise fub pidura Sc um-»-

hik meretricis defcriptio.

174 COMMENTARIA.Stu.ltitU meres inter mortales 5,

C pmii verjiktu,

P/irtisfHnt^.

fEventtu ijui «btingit illit <jut e]ut

V letntcimii aufcultAnt Vt 6.

C KAd]UH£fK,

Jnfriorefnnt<

Primum indicamr ftukitia feii fimpli-»

citas ea efTcqux errori/uperftitioni.mo- ^^ napur7rtaMuam?ormôk7arn'imnrtirum corrupteiae, denique quae omni ftu- " x„..

. . -

dio fapientia fuper.us defcripta compr?-henfo adverfatur. Cujus caulam indicat,

quod nihil fciat, fed omniumignara exi-

ftat. Ignorantia igitur rehgionis mater

non eftj fed contra parens omnis nequi-

tix 8c impietatis.Atque hinc conftat ftul-

titiam eamque ftultiffimam efle rem o-mnem qu2e fapientias prius defcriptje, id

INPROVERBIA 175'

Verf r^.Defcribitur porro apompa 8cappararu quod in foiio fedeat, & in emi-nentiff. locis, & in seditiflimis urbis fafti-

giis. Sicut enim meretrices forma defti-

tut» fe fuco & lenociniis exornant : fic

corrupta dodtrina fe pompa , apparatuexterno , & aliis fenfuum obledamentisin hominum animos infmuat , aurium &:oculorum delicias feAatur ; cum dodlri-

vae formx confidit, 8c hoc ipfo ornara eft

quod ornatum omnem negligit, Videpleudocitores Corinthiacos : expendemorem idololatrarum fuper monres , Sccolles , 8c excelfa facrificantium. ler. 2,

Item Babylonicam meretricem auro Scpurpura nitey^tem; ut his ornamentis ex-ternis internas fordes operiat.

Verf 1 5 . Poft convivatur.quos invirat

t^.!^^'FfZZ^^ri{l^l:^"^"^^P^^^^"^ 2oexpIicat:hiautem imprimis funt qui re-

-,«.^«1-,^ ^^»0.6tam viam ingrefTi funr. Hic enim prasci-

puus conatus & molitio Satanse eft , ut

.

pios a re(5ta vel cultus vel probitatis fe-

niita abducat. Cum enim ipfe exitio de-ftinatus fit, alios in eandem pcrniciempertrahere ftudet. De his autem qui in

peccatorum coeno demerfi funt , lecufusnon magnoper^ laborat , fed omnes fuosnervos intendit ut tranflatos ex regno

30 tenebrarum ad fe denuoretrahat. Fortis

cum pofifiidet arcem,omnia quiete tenet;

fed cum ille fortior venerir, tum demumad arma conclamatum eft. Quamobremvidemus quam follicite his incedendumfit

, qui viam veritatis ingrefli funt ; Sc

quam iis opus fit legitimo& bene inftru-

dto minifterio.

cunque fapientise habeat.

Aliud adjund.eft quod fit ftrepera ta-

m^tfi enim ignara fit , tamen nihil ea lo-

quacius , nihil fidentius • nubes fine plu-

via: fontesfineaqualudic. V. iz,i6.i.

Ttmot, 20. 7. Item ranis aflimulantur

,

Apoc. i<5. quae ftreperas femper vocife-

rantur unum illud Mu^r Met^. Hinc eft

quod toties nefcio qua frivola conditio-

ne prsemifla exitio fedevovent, Scpro-

prias animas êterna perditione conftrin-

gunt. Item quod bellum quodammodoillis omnibus indicant, qui aliquam in os

corum bolum non ingerunt.Deinde per-

frid:ae frontis meretrici eam comparat

,

quse non , ut matrona , domi fuas fedet;

fed quse foras prodiens ad portam fe

venditat, ut folent meretrices , vel ad o-

ftiumvel ad feneftras fuamformam o-

.ftentat. Qoî defcribitur fumma quorun-

,dam impudentia & Hbido fe omnibus

immifcendi 8c ingerendi intrepide , qui

cum nuUa vocatione inftrudti unt, tamentanquam apoftoli fe univerfi agri domi-nici colonos profitencur.

/* Invitatioy

'Deinceps^verâ & fermones injipien>j'

j Invitationit

( a.f7ti>iOyfet

AQ titz. attribtitt ubt fmuntur

Verf. 16. Invitatio iifdem verbis pro-ponitur

, quibus fapientia fuos convivas

mvitavit. Sed cum prius 5idtum fit illam

omne operam ponere ut pios de via de-

pellatj

,76 SALOMONIS, CAP. X.

pellat; quomodo eofdem jam ftolidos &Vecordes appellatpRefp. inducicinfjpien-.

tiam ma dialedto loquentem & ex (tuko

aiiimi fui feoiu de piis pronuciantem qua-

fi-dicat , 6 vos ftolidos & dementes qui

praefentis vita; delicias, commoda, & ho-

nores fpernitis,- qui carnem veftram cru-

cifigitts ;qui odia hominum incurr.tis ob

-res nihili!Pietas enim&iapientiaDei mu-doftultitia, imovero inlania reputatur.

Sic Prophec^ infani appellati funt.

Verf. 17. rtJnoô^/as.quaabducereftu-

det pios a redris femitis ad tortuofas 6c' curvas orbitas,eit,qu6d quse imppobe pa-

ratur dulciora liint&: palato arrident ma-gis. Sic enim fere in proverbium abiit,

melius lapere. -ad guftum ferinam , quae

furtoSc noc9:u furripitur,qu^m qu? inter-

diu legitime capitur:& diabolico prover-

bio dicitur pafcuorum varietatem vitulos 20

bene faginatos reddere. Huic limile il-

ludProv. 20. Suaviseft panismendacij.

Sic nonnuUi rehd:is concionibus publicis

latebras captant. Atque hic notanda ve-

nit prodigiofa natur? noftr^ depravatio,

qua mallemus fur«odcmalis artibus com-moda percipere, quam honefte & legiti-

me ; & qua mallemus commodis noftris

furtim & reconditis in receptibus uti,qua

libere locis publicis & conceffis. Quodquidem eorum perverfitatem imitatur,

qui, ciim divites fint &. rebus omnibus a-

..bundent adde etiam am.plo & claro loco"

nati ; tamen non polfunt fibi cemperare,

quin cochlearia, ligulas, aciculas, aut alia

hujufmodi clam fuff"ure'ntur.

Verf.18. Eventus (equitur, adverfiis'

illiqui fupra defcripcus eft fapiencie con-

vivis obci;2:;fre. Namilli ,ex eptilis vitam

1?7

C A P U T X.

êrf, r. Proverbici Schelomonis.

Filiusfapiens ktitia afficitpatrem,

filiusverbfiolidus moefiitia[eJ[] ma^trifuce,

o pjAdtenus fuit prxfacio in totum libru.nunc fequuntur parabol-e quarum

interpretatione/hocgenerac m notandumquod cum partes parabola? in axioniatecompofito compr^henfas (ni fxpe ufuve^nitj adverfx funt , akera alterius raiio 8cprobacio exiftat.

f Salomonis,

TarahoUautemfHniJ(âliomm.

^'aleminisJ

qnas \ A

<ffe contexuit ad cap, 2 5

concmnarunt.

30

Verf. r. Liberl fapientes feu vera pie-tate imbuti utriq; parenti gaudium foli-

dum afferunt, eoque cor pat-ris exhilarari

dicitur : ftcut contra liberi infipientes &ca Dei timore alieni patrem fimul &. ma-tremmcErore conficiunt, ConfercumProv. 23.V. 15.

^ rArentur»,

Jtinc igitur dtui decumitita trmntur de ojftci»

\ Ltberorum.

i.Parentes liberorum procreatione 6c

educatione fibi vita* aliquod tblatiu pro-

ponunt;qua fpe fi excidant rriltari eos 6c

angi neceiliim eft : nedum cum non tan-

tum nullo folatio juvantur , fed porro in-

juriis & incommodis onerantur, Hoc lo-

longiff. percip!ebanc,hi veroexpaftuin- ô âtiout potiantur. declinato contrario

lipientiae mortem pr^fentem fxpe,Sc fu

turam femper. Confer cum hoclocoPfov. 20, ;.v. 17 hemiftichium pofterius.

iibi docet lapillos fubinde osincurrere

quibus dentesli^dantur.

danda illis opera eft ut non iibi iatisfaci-

antfidehujus vicas commodis filiisfuis

profpexerinc 3 niii porro cum dod:rinamtum mformationem adhibeanr. Eph.6.4,

Imo vero etiam caftigaticnem paternam

I7S COMMENTARIAgc moderatam Prov, 13.24:23. 13. 14.

Sc opportunam Prov. 19. 18. cujusfru-

(ftuserga parentes defcrib^tur idem qui

hocIocoProv. 29. i-. Exemplarumex-ftant in Eli & Davide : denique ut fe il-

lis exempljam pie vit^ exhibeant.Hoc e-

tiamad Ipirituales parentes accommo-dari poteft. Joh. 3 .ep. I

majus hoc non ha-

beo gaudium &c. qukm ut videam fihos

ambuJare in ver rate.j

^ °

Alterum eft de officio filiorumuthi

parentibus Ai4ot(i<&i reddere velint §c

e/j?"Âe5p>f«p, quod omnibus natura infi-

tum eft. Studeant igitur vers pietati quaparentes ex fenio aut aliter afflidlos re-

creent & reficiant. Hujusrei exemplumeft in lofepho

, de qno pater ipfius;jam

moriar hac vice quandoquidem vidi fa-

ciem'tuam, [ Gen. 46. 30.

V. 2. Nonprofiint tbefaunim-

probkatisfidjuflitia eripit a morte,

Non profunt quicquam thcfauri im--probitatecongefti aut confervati; fed ju-

ftitia, cujus difpendio & jadlura thefauri

iniquitatis corraduntur & convertuntur,

ufque eo prodeft ut pofleflbrem & do-minu fuum eripiat vel a morte ipsa cumpraefenti, tum futura, rie dum ab aliis in-

commodis. ^°

Quo Proverbio Salomon hominumftultitiam dupliciter damnatrprimo quodtantum ponderis &. raomenri collocent

in divitiiSjUt quidvis fe pofle iis conficere

fperent, utcunque etiam partis. Deindequod parum virium conftituant in vit^ in-

tegritate, in qua plurimum momenti in-

eft. Hanc opinionem hominum menti-

bus penitus adhserere arguitur ex para- .^bola Luc. 12, is.16. Et tritum eft vul-

go, pecunia omnia conficipofle.

Et geniis i£formam regma fecunia donat^.

ladlant fe iii crumena legem circum-

ferre: pecunia vale|udinem confervariia-

IN PROVERBIA 179

miflam recuperari ; ad honores pecunia

aditum fieri : ad regum coUoquia viammuneribus ftrui. Deniq;quid non.^Pon-rificii etiam caelum pecunia emi pofle fta-

tuunt.

Hic igitur cogitandum quam fint na-rurafua fragiles opes quas tinea & rubi-

go depafcunt; quaminconftantes,ut quâlate avolant,^ juftispofleflbribus:a furi-

bus furripiuntur; quod totum concluda--

tur fententia illa loiTge appofitifl'. Eze. 7,

1 9 . Hoc illuftratur fimilitudine ejus quiplus jufto edens totum vomit Iob.20. i f.

Huc accedit generalis illa fententia*de

omnibus operibus tenebrarum,quod fint

inutUia. Eph. 5. 11.

Alterum eftquodhomines parumju-ftiti^ tribuunt, ac fi nuUarum virium eflet

ad vitf hujus aut commoditatem aur pro-

rogationem: eoque ftudio divitiarum )u-

ftitiam incultam jacere patiuntur : undeill? impiorum apud Malach.& alics pro-phetas querelx , vanum efle Deum time-^

re, & fubmifle cum eo ambulare. Sed

refutantur hoc Ioco:item crebris promif-fionibus in lege qua? iongam vitam culto-ribus Dei poIiicentur.'Luc. 12. crumenaappellatur que non veterafcit, & thefau*rus qui non deficit, qui atinea exedi, auca furibus furripi nequit. Sed longe pr^-ftanti/fima illa fententia eft adhujusreiconfirmationem. i. Timot. 4. 8, HincSal. Proverb. i<r. 16. i7.&Prov. 16. S.

Pfal. 37. i6. Hicvidequomodoconve-piant qu? de juftorum perfecutione di-

cuntur. Huc refer quod impius in locumiufti fuflicitur ut luat poenas jufto paratas,

Prov. II. 8 : Quid quod pius etiam no-xium & nocentemliberabit, non tantumfeipfum. lob, 22. 30. Gen. i/,

V. 3. Nonfinit ejurire lehova

ammamjuflij fubflantiam verb im-

proborumdepeliit,

In

SALOMONIS, CAP. X, i8i

In «»63 ('anlma) eft Syiiecdoche mem- habeant cur fe aDeo contemptos putct*

bri pro integro, atiim^ fcil, pro tota per-

^bn<1. Vidctur hoc Proverbium iino>(,y'»

^^c prions,-ita tamen ut quod pofteriore

loco pofitum eft, prius confirmet,& pri-

ure loco pofitum,pofterius. Urroque au-

tem in loco vult nos oculos attollere ad

Deum ejufque manum. Qupd cum ho-

mines non faciunt, fit ut in duos illos er--' Tores fupra notatos incidant , ut phifcu-

•lumdivitiis tribuentes, nihil fere defe-

. rant juftiti?.

Atque cumin pofteriore hemiftichio

dixerat juftitiam liherare a morte (quia

de vitaseterna nulla inde qu^ftio oriatur,

cum non dubitent quin julti regnum Deipoifidebunt

,) illam partem propofitio-

nisquse eft-de prsefenti vita confirmat.

,-. H^coptimequadratquod eftPf 3 7.25. ^°

z6. item quod dicitur leones efurire,cum

- tamen timentibus Deum profpiciatur Pf.

34, II. Htijus rei figilla vide in Eliah a

corvis pafto in vidua Sarreptan^. _i .Reg.

I. 17. in Shunamite 2. Reg. 4* irem in'

Ifraelitis in deferto agentibus. Qupd ad

pofteriratem jufti attiiiet , illuftre eft ex-

emplum in Ifhmaele cum reprobo , tum

Dominum depellere fubftanriam impio-rum vide Agg. plxrumque ctiam accidit

ut divitix maR" partie dilabantur , cu nul-

lê earuin diifipandarum caufe apparent,

fcil.cum Domini fatis frugi & attenti fini:

ad rem , neque decodlores auc eftuli co-gnofcantur. Atque ut ut diviri^ manenr;

.tamen poffeilbres rapacibus morcisma-

^° nibi|sauferunrur+ Luc» 12. Diviresmc-neniUigitur ne fiduciam habennrinin-certis divitiis ; ne cor apponant Pf» 62»

V. 4. Pauper {fit ]qui. agit ma-

midolofa : manm autem fedulorum

ditat [ ipfos, 3

Manus fynecd : membri pro integm,Senfus eftj inalisartibus& dolo diteice-

re quasrentem non modo quod cupit noaflequitur ^ fedporro reliClas fibiopes

arterere&: attenuare,etiamfi nequeinco-gitanria,nec eftufa largitione feipfiim ex-hauriat ; dohis enim ipfe quem fibi quae-

ftuofum fore fperat , ipfum diviriis ever-

tit^ Ut vero quis opibus augeatur,requi-

illegitimo concubitu procreato ; cui ta- ritur non tantum ut fibi a fraude & malis;„ ^,,.- c,^\x T\^^ r^^^c^^^.,^ 3

aj-j-jbus abftineai; ; fed porro diligentiara

&; in obeundis negotiis fedulitatem ad-hibeat,

Primum judicium carnis damnaturîn

priore hemiftychio. Quptus enim quifq;

reperiatur , qui ^mendaciis & fraudibus

cum in verbis, tum in cjetera vira magnii

hujus vitae prsefidium.non collocet.ûlxûe

eo ut fecum ftatuant fere omnes( palam

menin extremafitia Deo profpcdrum

eft- Gert. 1 6. Hic qu^ritur an juftus fa-

me pereat : quo de, vide fupra.

Hoc Proverbio profternitur illa im-

menfa habendi cupiditas & ftudium di-

vitias injufte congerendi. Quorfum enimhomines hac ditefcendi fiamma incen-

duntur .^ Huc certe omnia referuntur ut

vitam hanc miferam tueantur: cujus affe

quendi via maxime compendiaria eft , fi ^q etiam non pauci profteantur ) fe nili ver-: _/i-.:^.- o- _: 1 a /„„ borum vaiiitate &Iinguaâbufij, aliifque

falfitatis diverticulis hanc vitam colerare

non poffe.Hinc eft ut venditorquam ma-ximo poffit prerio merces fuasjj^ftrahere

cupiat ^ empcor eafdem quam pofiit mi-=

iiimo comparare. Hinc mercium corru-

p-tela& infacatio, injufta pondera, HincM 2, folen-

juftitiam & pietatem colant, Atque (re

feirente Apoftolo)habentes vidnjm & ve-

ftitum illis contenti effe debemus i .Tim.6.- Nonpromittit Deus ipfum diligenti-

bus delicias & lautitias^ tantum hoc pro-

mittit illosfame non perituros : ut qui-

parce aut duriter «ecelfario vivunt , nihil

iSi. COMMENTARIAfolenne;; rei falfae atteftationes , atque a-

deofa^pe juramenta. Huc fpedtat Pro

IN PROVERBIA i8?i

tum notans. Senfus hic eft ; Qui colHgft

verbium vulgare There is crafi in dawbing

Contravero Dei fpiritus per Salom. a-

perte pronunciat fraude homines non

tantum ad opum thefauros non provehi,

Prov. i6*8. fed etiam retrahiplurimum.

hoc etiam c6firmatur,Pfahn.37. [A.Quod

illuftri fimili exornatur, ler.ir.Hujus rei

exemplum vide in Laban.qui fuis fraudi-

bus nihil profecit; fed femper res ejus in

deterius abierunt, Hic propone exemplafoeneratorum , cauponum, &c. Videatur

huic oppofitta f^ntentia que fic fe habet,

manum juftam* dominum fuum divitiis

audturam : quod quidem tametfi verumfit , tamen quia cuivis iponte obvium exantecedentibus erat,aliud fubinfert quodab inrelligentia hominum remotius exi-

ftit ; docetque non fatis effe ad parandas

divitias fi quis nemini injuriam fecerit,ni-

(i porro in obeundis negoti.s alacris&ex-

peditus fit: fedulam vcro manum tametfi

tardius colligat,tandem tamen hominemalioquin exhauftum,divitiis augere,Prov.

1 3. 14. Sedulis enim & experrecflis om-nes favent, v. 22. 29. vide exemplumRuth.Nec tamen tantavis diligenti^ eft,

/utfineDei benedid;ione rem fuam quis

faciat , Pfal . 127, Notare porro videtur

fraudem in commerciisindeirrepere fo-

Iere,quod homines vocatione fegnes dl-

num ex defidia contradtum , fraude &malis artibus farcire ftudeant. unde illud

apud nos Proverbium vulgatum, He is atruejore-labauring man,

V. y. Compdrtatin esflateJHius

inteIli2ens:fomnQfopitus[eli]inme]Je

filiusptidefaciens.

i'^? ( en^) Sc mvp( meffis ) fynecd. pro

omni occafione feu opportunitate mis{fopitus) metaphora velfynecdoch.potiusomnem in negotio remiflum &diflblu-

10

hujus vitse commoda cum tempeftivumfit,&occafio fe oft'ert,is filius prudens ef^^fe Scfuos honore afficiens : qui vero op"*portunitatem & occafionem efiiuere &excidere fibi patitur, is filius ftultus eft fe

8c fuos pudore obruens opprimenfque,JEftatis tempus opportunum rebus com-portandis efl ; nam & minore labore 6c

minore fiimptu res convehuntur: & mef-fis tempus obeamrem opportunum eft,

quod tum commoda fuppetant , aut do-mini in convehendis frugibus , aut mer-cenariisutoperam fuam piecun;a elocanr,

aut denique fpicilegium facientibus, vide

Ruth.Sic Mercator Emporia & nundinas

obfervat,inrifiperiti juhitium. Hocvere

dicatur de pueritia, adolefcentia, juven-

tute,qu^ tempora veiuti eftas idonea iunt' congerendis artibus qu"bus vitam cola-^® mus : fic meflis tempus eft cum occur-

runt pr^ceptores,fumptus fuppeditantur.

Hsec fedulitas & opportunitatis captatio

commodifTime ad rerum caeleftium per-quifitionem transferri poteft.nam fedula

auris ditat nos fpiritualibus donis;6<.,dum

fchols Chrifti patent & prxceptores fea

miuiftri libere docent,& dodr^namfro-ponunt,mefIis quajdam eft frugumEvan-gelicarum.Quamobrem lofephi pruden-

3otem oeconomiam imitemur quiannisu-beribus multa recondidit, quibusinfe-quentium annorum caritatem fuftineret,

Vide Gal.6.operemini bonum dum tem-pus eft.Quêrite eum dum inveniri poffit:

invocate eum dum propb eft.Ifa.59.Am-bulate dum lucem habetis nevostene-hrx comprehendant,

V. 6. BenediBiones [adfiint] ca-

pitijufli j at Qs improborum obtegit

violentia»

Benedicfliones , id eft, beneficia , nonunum aut alterum fed omnis generis ad-

funt

40

funi: capitl jufti, Gen. ^Q.afj^^J^.id eft ju-

fto,unde os ejus diiatabitur gloria InDc-

Ojglonatione erga homtnes:vlolentia ve-

ro aliunde illata obtegef,id eft confertim

& numeôsfe invadet os improborum,

Deut. 28. id eft innprobos , ita & verbofi

funt & contumelio ii non in liomines fo-

ium, fed adverfus coelum. ^

In priore parte noretur primoperbea-

tum elfe juftum,contra quam vulgo exi-

ftimatur, VidePialm. i. Deindequoddicitur capiti ejusadefle benedidtiones,

tametfi fynecdoch, iir partis pro toto^-ta-

mcn capitis ideo fit mentio utindicetur

pnmum iftas benediitiones effe e coelo :

deinde palam& ipedVabili quadam ratio-

ne conferendas , Gen. 49. 26. Qaod ex

adverfis fquet, Pfal. 7. 16. QupdautemkDeocxlkas demittitur nos admonet 6"

duciae in Deumûtut alia nos lublidia de-

ftituant. Gen. i • . u {imulqtte commone-facit beneficia ^ quibufcunq; accepraad

Deum tanquam unicum bonorumfon-tem referenda eflTe Hujus rei exemplum,

videin lofepho, qm tametfi primumafratribus , poft ab hero fal;is criminatio-

nibuspulfatus & opprelfus fuerit : Deoramen confifus, & illius obfequio pericu-

10

SALOMONliS, CAP/X* 18;

fu,quam externis fignls vindidlae divin^.

liTid violcntia feu rnalj^Hicfiîones aua? in-

vitis improbis a Deo inferuntur , turma-tim ita concurfabunt, & eos ita obftupe-facfenr,ut vana fpe profperitatis falfi,tan-

quam confufi & pudor? oppre/fi, quod

exprobantibus refpondeant , non habe-bunt, vide Pfal. ic7. penult. Vide Pro—ver.26. 2. Quidrquod in benidliones con-verrentur piis impiorum execrationes, 2.

Sam. 16. II. etfi improbi mala omnia plis

imprecatur; tamen pij ^ Deo tenedicun-tur.

Arguitur caufa hujus filentij , nempedolor & pudor : opponitur cnim hoc fi-

lentium impiorum gaudio & triumphopiorum. lufti autem fecundum fuamfPf.

I • 9. 42, petitionem habent,quod adver-

fariis femper refpondeant. Notandumim.probos nullis fuis peccatis,rametfi ma-gnopere multiplicatis & magnitud-ne

exundantibus ad filentium & ftuporem

adduciifed tum demum percelIi,cumDei

ferulis & judiciis urgentur. Contra veroinpiisufiivenit quinihil abhorrent ma-gis, qukm offenfam Dei,

20

V. 7. 'Memoriajufli [efl] bene»lumpoftponens. aDeo&e malo libera- 05 vci . ; *!

/.

tionem , &in mali aurhores poteftatem ^ ^^^^^ ômen autem mproborumpu^

accept.

Qood autem fpeAabili quadam ratio-

ne Deus beneficia fua confert , confir-

marur Pfal. . s . '. unde etiam improbus

dente frendere d^citnr adverfus jultuni.

Cujus rei prteftario lummatametfi ad fe-

cundum Chr fti adventum refervetur

( quod & .n ]udic''.s adverfus improboseiierc'tis obferva ;) ramen vel in hac vita 40 patur.

tridum efl,

Benedidiones juftum tam cumuIateSc

prolixe confequuntur , ut illius vel men-tio Bon fiar,nifi cum laude &benedid:io-

ne: ficut e regione improbis ne nomina-

tur quidem fine detettatione & execra-

tione eorum apud nos nomen ipfiusufur-

habent pij amor's divini mifAne^ct eriamimpi s confpicua,ut Ifraelita: olim in pro-

fedhone fua ad terram Canaan: cum im-

p is contra, utofm Cananaei-, cor lique-

fadium fit, & gemia alterum alreri colli-

dant pr*e formidine , tam ex interno len-

PriorparsconfirmaturPfal. 112« 6,f,

ex quo illud liquet rationem nullam ha-

bendam effe improborum,qui pios omni

fcelere lacerabunt, improbos vero ut eft

Prov. 28.4. laudabunt, imo vero eorum

vituperium laudi deputandum effe. Ea

M 3 enim

tS6 COMMTENARIAenim demum magna peccati perverfitas

eft, cum non tantum maia nunt,fed por-

ro malefacfta voce comprobantur. Sed

hic veritatisDei virtus elucet cujus bene-

didione fit ut improborum maledidta

tanquam cafTa & irrita tela fint; cura pi-

orum laudibus pondus addarur ad me-morieconrervatiouem. Deinde ftuden-

dum eft nobisut Dei providentise non

defimus,quo minus huic didto veriras

conftet , dum in piorum fine honorifica

appellatione m.enrionem non incidamus.

Nonnulli fiant qui hoc loco abutuntur

ad preces pro defundris confirmandum,

neque mentionem mortui prsefertim a-

mici faciunt fine hoc voto, Deus ipfius a-

nimse mifereatur, aut aliquo confimili. ac

(i mottuis benedicere non fit conceflum

IN PROVERBIA 1S7

vit ? qui ad patres fuos azgrcgam eH &c.Huc etiam fpedrat quod eo perverfitatis

deveniant , ut neceile dicant aut illis bo-num precari aut dira imprecari:tanquaminter hxc dc illa nullum medium reperiri

poflet.

Nomen impiorum purrefcer, vel quodanimishominum & linguis excdat ; vel

quod non nifi cum fummo dedec ^re &^ ° deteftarione de illis menno fiat. Quod

quidem clarecernitur in maximis mundityrannis, Nerone,Nebuchad: &c.Quodtanto illuftrius eft,^quanto majorem ope-ram dant fpeciofis (epulchris, & nominiipofTcffionibus fuis inlcriprione, fe ac no-menluumab oblivionis injuria vindica-

r£. Quas ramen adeo non famam hujuf^

modi hominibus, ut nomen conciliantrut

hinc illorum ignominia &. infamia recru-nifi preces proiis concipiamus. Quodprimum damnatur inutilitatis , utquod 20 defcant. Qupries enim hujufmodimo

frudlum nullum aflferat mortuo,damnumvero viventi : cum de omni verbo otiofo

ratio reddenda fit,nedu vitiofo» 2. falfas

Dei cultus eft peccans in fecundum ma-

datum, cujus nullum nec mandatum nec

exemplum exiftit in facris fcripturis, 3

.

plerumque fine zelo aut charitatis effe-

dtu fit, atque ita peccat in ? . pra^ceprum."

4. hoc genere precandiinjuria fit mortu-

o, cui benefacere cupimus, dum non cb-

fcure fignifieamus eum nondum vitam

attigilTe, pro cujus confequutione petiri-

onem inftituimus; & fic peccator adver-

fus 9. praeceptum. 5/fratres oifendimus

pios pr^cepti violatione; impios aut infir-

mos , eorum animos in errore obfirman-

do. Sed hic quxrunt, quid ergo dicen-

dumfit cum in illorum mentionem inci-

dunt. Qua una qu?ftione fuam perverli- ^^^.^.^. ^,....^... ,.x„„...v... .

—

^..^ .^~

tate produnt, quibus nihil fapit nifi quod 40 pientia; argumentumnûlgo exiftimetur

numenta occurruntj toties de illorumperditismoribus dccafio dicendi praebe-tur 6c accipitur.

V.^. Sapie?2j animo accipitpr/s^

cepta , flultus verb labiu feipfum

conturbat,

30 Sapiens corde alios praecipientes K-benter audit & admittit, unde pacem &quietem fibi conciliat ; fed qui impatiens

ab aliis difcendi, docendi, & prsecipien-

di partes fibi vendicat , is ftulritia fua fe

eonturbat.

Iri priori obfervandum quod prxcipi-tur a lacobo Apoftolo quemque ad au-diendum paratum & promptum effe o-portere. Tametfi enim non ma^nse fa-

apudDeum infipidum eftjcum tot &ramvariae formulae fintquibus fuaracharita-

tem in defundtum teftentur : ut qui adDeum concejjit ; aut cujits menioriagrata ,

mttbenediâ eft;juia laboribiisfms requie-^

alios docentes.& falubriter prxcipientes

audire,quod ^ quovis bardo preftari poAfe videaturj & is demum fapiens repute-

tur qui orationem apud alios inftilu t;tu-

tius tamen eft &: ver^ fapienriie confonii-

jnagis

i88 SALOMONIS, CAP. X.

maois ex proprl? Imbeclllitatis confcien-

tia ab ore docentium pendere^fihem do-

nec quiplui pleni ad docendum injirudus

fuerit y manifefie vocatus : hoc enim pa-

doaliqua forfan difcet fapienti^, certfe

ftulti nihil effutiet. Huc etiam fpedat

quod Chriftus dicit qui habet aurem au-

diat, nunquam dicfturus qui habet os lo-

tius infideat integram , & Incorruptam

H^ converfationem periculum trahere

& demum interitum,fpiritus ^ contra do-cet nullam viam tutiorcm efle,& longlusa periculo ab effe, quam (i quis integrira-

tem 8c finceritatem in tota vitae fuas ra-

tione colat & illi ad amuffim adhaereat.Qirdam vertunt confidenter ambnlaty

quatur.Et lacobus tardum quemque efle quod vox ipfa fignificat • fed nihil inter-

vult ad loquendum» Huc etiam fpedat ^° eft,quia qui confidenter &. fecur^ con-

'

'•' ^

vcrfatur, isintutoeft. Cujus quidem ra-

tio inde petitur, quod integre converfansfimul le fubdivinse providenti^ umbraSc

Eccl. 5^ peccatum in multiloqui non de-

futurum,non magis,quam in mnltitudine

negotiorum fomnum,Qujd?quod ftultus

pro fapiente habetur cum diu tacuerit.^

Neque tamen propterea excufantur,

qui , cum officium loquendi & docendi

iis imponitur , eidem defunt. Tametfi hi

ipfi prêceptum arripere debenr, & ab a-

:iiis difcere quid doceant. Attente leîoni

tedorio verfari perfuafus fit. unde animi&:fpiritus plus fumit,quam uttimore per-cellatur ex improborum odio & infidiis,

Clypeus fiquidem habet adverfiis omniaimpiorum tela , fic Gen. 17. Ego Deusomni fijfKciens fum, ambula continenter

C^ exhortat, Nec dedignatuseft ApoIIos 20 coram me integer & fincerus,&:Gen.r5.

homo facundus,& in fcripturis potens &inftrudtus , documenta & prêcepta coe-

leftia abfattincibus ipfis Aquila &.Prifcil-

la haurir^

\r. 9. îamhulat in integrita'

Ego fum Clypeus. Vide hujus rei egre-giam confirmationcm , loh. 11. 9. VideDavidem

, qui quandiu in luds^ ageret,

tametfi videbatur in ipfis hoftisSauIis fau-cibus verfari , tamen ibi quam maxime ^periculo abfuit. Contra vero ctim ad ex-

te amhulat (ecure-^

qui autempeY' teras gentes profuiffet , ubimaximein-

vertitvm fuM, documento erit . P°^'^'^ ^^î fffe vifus eft,ttim periculuni

vcitrCL-î.j y propius adfuit. Sed m Chrifto hujus rei

QuiinfummaintegritateScfincerita- ^°Iuculentiff. & liquidiff. exemplum ex----s^ - •

n-- ftat , qui quamvisperpetuo in medio ho-

ftium acerbiflimorum& fanguinis fitienr

tifTimorum verfaretur jtamen falvus per-

manfit. Fieri quidem poteft ut quis fin-

cere ambulas îdtionem ad tempus pa-

tiatur ; tandem tamen ei bene erit.Sic e-

nim egreîe David. Obferva integrum,

afpice rea:um , finem ejus effe pacem.

Aliud hominibus -mt^ô^cvixs.ddi,qui

40 exiftimant fe fua vafritie,&in omnes for-

mas converfione tutos fore. contra fpiri-

tus docet tandem dered:os poenasdatu-

ros huiiifmodi homines qui omnes for-

mas induunt, &inftar Chameliontis in

omnes colores (excepto albojfe vertunt.

.Primum

te vitam fuam inftituir,is, utcunq; omni

bus periculis hominum judicio expofitus

videatur, tuto tamen agit ; Qui vero

ftudiafua,& vitae rationem pervertit &var;e contorquet, is , tametfi fuo judicio

videatur fuam agendi tationem hominuoculis fiibducefe , ut periculum fugiat

,

tandem taine innotefcens pericuIo,quod

fua fimulatione declinare cogirarat , ob-

noxius erit.

Hic fpiritus Sandhis corruptum& per-

verfdmanimoruin judicium ad fanitatem

revocat. Cum enm i'Iis penirusannriO

depravata natura perfuafum fit,& mundiporro impoftura & prava fuggeftioue al-

390 COMMENTARIAPrimum enim Deum k fe propellenj^s

animis luis confcientix morfu tercen^;

deinde Dei fe protedlioiie exuentes non

poffunt non malis multis patere. Tritum

eft aftutos in iua aftutia ^ctite.Sapentum

fapemiam deftruam, i. Cor. i. 19. Vide

"iSaul : quam obliquas 6c tortuofas ratio-

nes excogitavit,ut Davidem interciperet

fub fpecie amicitix,8ccurae erga rempub.

qu3£ tamen jam omnibus fumma cum ip-

lius ignominia innotuerunt ; tametli ad

tempus delituerunt. Hunc locum con-

cludesS. verCPfal. 37.

V. 10. îmUa?is oculo dat mo-

leftiam j ^flulttis labijsfe ipfum cqu-

turbat.

i9rIN PROVERBIAhole,Gads-hilL Salijbmy-flaine dx.c.\hic^wQ

femper oberrare gaudebut fine ulla cau-tione vel nodis fugiend2e,velfolitudinis:

(ic aut ad finiftram aucad dextramde-fledtuiff

Haec dodlrina confirmatur memorabi-li fententia fervatoris Chrifti. Bftotefim-j)lices quidem ut columba. [ fed & pruden-tesutferpentes] Mat. io:Necminus

10 peccatur nimia fimplicitate , quam nimiafraude vulpina. Execrabilis erat loabi fi-

muiata amicitia erga Abnerum &Ama-fam , cujusfpecie utrumque interfecit;

Sed & plurimum reprehendenda Afahe^hsin Abnerum aperta & inexorabiHs ini-

micitiae profeffio.Sibae veteratoria ars adDavidis benevolentiam captandam , &heriMephib. innocentiam prodendam2. Sam. r6. piis omnibus exofa elfe de-

Qui nidlans oculis pacem & amicitiam 20 bet: fed & Semei perulans & prodigiofa

erga proximum fimulat, malum feu mo— Iin»ua,alijeque concumeliê inorm^s psr-inde piisinvifs funt. Sic etiam apud nosieftiam afFert aliis : contra etiam qui lo'

quacitate fua feipfum periculo objedlat,

non minus in vitio habendiis eft ; aut ue-

ro etiam magisv Senfiis igitur e&. tametfi

fuperiore proverbio illos damnarim qui

verfute & ted:e.in omnes fe formas con-

vertunt, & fe verfant; tamen nolim pro-

pterea exiftimet homines me omne par-

apud:tam funt in vitio, qui illico ex accepta in-juriaaut opinione injuris palam ad pu-gnam profiliuntquam qui conceptas ini-micitias tantifper occultanr , quoad op-portunitatem ultionis tracfti fint. Pkriq;funt apud nos

, qui cum hominem excu-fare velint,dicunt illum virnm bonum ef---

rhefiam&; apertam agendirationem pro- ^° fe;nemini pr^terquam fibi inimicum;vel.

bare , cum fit qui,quod omnia etfunt &

nihil celat , Jion minus in vitio fit,quiim

prior ille; atque tanto etiam magis,quo

fibi malum accerfere grayius fit,quam al-

teri moleftiam exhibere. Hic igitnr , ut

laepe poft , duo vitia mutuo opponuntur:

unum hypocrifeos ; alterum veroteme-ritatis& prjecipitantiae.Sicenim fere ho-mines comparati func , ut cum vafritiem

lequidemliberequodin animoeftfem-per profiteri, non poffe fibi inira tempe-rare : quafi vero grave crimen non fit fibi

nocere : aut vero potius gravius non fit .

aliquando fibi ipfj, quam alteri nocere,

quod ih ciVTonTsr/^t cemitur« Pl^riqueetiam funt qui ad fui ipforum prseconium .

jadtabunt, le non efle ex detradiorumnumero, qui hominibus clam maledicere

damnatam. audiunt , illico ad infcitianni 4o foient ,- fed fe in os adverfarij dicfluatque infantiam diiabantur; ut cum regi

am viam tenendam efle intelligant , necad devia dechnandtun, illico fe obijciant

iliis itineribus, quae latrociniis. infamia

funt, iicapud nos Sbooteri-hill , Stangats-*

ros quicquid fentiunt , & coram debac-chaturos: cumcamen fxpiusplus malific in aperco convino,quam in clancularia

obcrecfacione.Sic in relig-onedeteftan-

dum eft execrabile>fi quis ie a vero cultu

jî SAXOMONIS. CAP.X. t^J

Dei fabducat ; CedSc vitupenq dignum ties : omnes va b defeUioneS ohte^tcft : fi quis odio falli cultus idola diruac

nulla magiftratus authorirate inftrudus.

Horrcndum eft veritatem agnitamne-

gare ? fed & pericuH plenumeft, fi quis

privatus, odio Idololatria? in medio foro

fibi in idola dedamitandi licentia lumat.

V. iT. Scaturigo vifa iperfm'

dit] osjujli : at osimproborumobte'

git violentia^

Tn priore hemiftichio linguar hominis

•pij fingulare bonum proponitur, dumfonti perennisaquje comparatur. Scimus^

enim quis fic ufus fontis perennis &. vi-

vencis aquse in urbe atq; etia domi in je-

dibusprivac:s.Quam fitiences recreat, ae-

Ituantes refrigerat , c^nofos purgat, in-

charitas^

Odium fppitas contentiones deIid:o-

rum mentione renovatjnedum novas c6-quiric : fed charicace penicus imbucus.vo-luntaria quadam oblivione peccataper-vertens , illaque operiens litem fedat ex«-

citatam,pacenique fovec.

lo Odium ( quod omnesverbis & profe-flione refugiunt ) hic ab effed:is primodefcribituriDeinde ab adjundtisilluftra-

tur,EfFed:um odij inftar anguis,in animo,tanquam in herba delitefcentis odiumprodit. BfFeclum vero eft quod excicat

contentiones. inftrumentum vero quoillud faclt eft eorum peccata feu delicta,

qQos oderint^ traducendo, exaggerando»& in peilimam parcem crahendo. Vide-

cendiis excinguendis utile fit &c, Primu '°^"l^^^^^^^^^^^J^^^J" ^r^^^J^^^f^Z^^Z

obfervandum exIoh.4.juftum bibentem^""^ '"'^ r-^^f^r.^^r^^^ ^,,, ,f>r.orr.

ex aqua Spiritus fandli nunquam fitire

;

fed Spiritum in foncem perennis aquîlli fieri : cum fons non fibi fed aliis can-

tum ferviac, Sedneque fibitancum utilis

eft piusjejusenim os veluti fons aquarum

eft; quia enim credic, ideo loquicur; nec

facilius bona verba , cum oportunum eric

cum eo comparare , quiignem inclinan-

tem, & cineribus obduci incipientem in-

jedroforcipe renovar,& cineres ignisar-

dorem retundences hoc padto difcucir,

Hujus reiexemplum videin EfavoquiJacobi fupplancationem ante patratani

refricavit, Gen. 27. 3 f* Sed magis illu-

ftre cernitur in Doego ex pofteris Efavi,

xontineac , quam ardences in ore prunas, 3^^^^m in Moab ; &4mmon: qui Babylo-

Ifa.i .4* 57". 22. 23. Sed hujus rei fru-

dlus prêcipuus in publico minifterio Eu-.angelij ccrnitur. Huc accerfe quod &dicicur arborvicK : 8c quod uiedicinam

afferacaegroftis: ficut & fanis cibum;con-

tra vero inapiorum lingua domi& priva-

timinftar-ftagn: & refidisaquse, ruderi-

bus & ftercoribusoppletag : etiam aquis

illis.amar.s venenatilque fimilisj 8c plan^

nios acuebanc in ludicos affli<itos odio in-

veceraco veceres inimicitlks refricances,

Deinde nocaridum eft , odio dari fi quis

delidrorum admifTorum commemoracio-ne&iceracione concencionem fovetjCunttamen homines plserumque fe vitio ca-

rere exiftimant, fi nihil falfi afiinganc auc

comminifcancur fed cancum gefta nar-

renc:concra vero Salomon. Cânto ma-

arbor morcis ^?i,Pmi enim alhquia cor- 40 Z^^ odij convicaus ceneri debec, qui men-^....^L /^„«., cÂu,.^ riaria rnnrtnnat & fabnrarur r Vme ex-riinwunt bonos mcres. . .Cor. 1 5 . Sed hoc

vel maxim^ cernicur incorrupco minifte-

rio Ecclefia?^ five niuto, (rvQ hsretico.

V, i.2^0iiumexcitat contmtio'

daciaconcinnat & fabricatur r ViJe ex-

emplum Doegi in Davidem. Deinde ra-

metfi unam aut alreram injuriam exChri-

ftiani hominis officiofe ferre oportere

judicec; tamen fi multiplicentur , jure

N ultio-

COMMENTARIA INPROVERBIA194

ultionem fumipofle credit.Ubi fucGurrat

qiiod hic dicitur charitatem operire mul-

titudiuem. Item illud Math. iS. Septua-

gies fepnes.Ajunt praeterea li levius in ip-

fos pecG-affent , facileinjuriam fe pra^teri-

turos. Quibus occurrit Salvator charita-

tem graviora etia peccata tegere. Math,

6. ficutodiumex levicuhs oftenfisiites

excitat : p.tqui nulMne tua in Deum gra

19S

ponat. Levit. 19. i-. Quid quod & hacfententia \ erbi prxconi os obftruent , neeorum peccata pro concione traducat ?

Ahj hac claufula judicij ttibunal labefa-drare conantur. Qui omncs odiose cha-ritati lenae ofEcium adfcrlûnt: cum pec-cata hoc loco teda Dcus vetat evulgarc,aut publ.ca intemipeftiv(i agitare ad ccn-tentionis incendium fovendum.Denioue

vioraPQnininhominibusnoniregenera- to Pontificij hanc fententiam ad operijm

tismvenias,qui leves & paucas iniunas

prjeteribunt -Fortene fibi ip/is injuriarum

profecutione moleftiaTn faceflant. Is igi-

tur demum Chriftianse charitatis fidem

facit qui omnes defediones obtegit. Ar-

gumentum quo odium detegit ab adver-

fis ducitur quod charitas delidia & pec-

cata graviora contegit, illa aut oblivione

voluntaria coiTterendoj aut quoadve

meritum foede detorquent;cum Prophe-ta ( ficut & I . Petr. 4.) hoc loco non depeccatorum apud Deum rem-iTione, fcdduntaxat de illis coram hominibus te-

gendis 8c fepeliendis fermonem habeat.Quod ex adverfo membro arguirur. Si-

cuc enim in priore parte verius litium ex-citatio non refertur ad Dtum, ac fi Deuspeccati retedtioneadvcrfas eum qui tra-

ritas patitur attenuiando. Et charitatem 20 •ducitur, adduceretur: fic etiam peccato-veluti operculo comparat ,

quofoedaâb rum tegmen non dicitur refpedtu divini

afpedu fubmoventur , ne illum exofumreddant inquomala illa deprehendun-

tur. Vide lofephi exempli!im,qui,quoad

veritas tulit, ad provideiitiam Dei p»arer-

nam , fuam in iEgyptum . pro mancipio

vili venditionem retulit : quomodo illms

mentjonem non captavit: neque nifi co-

acftusde illavel leviilimum lermonemfecit. Sic japhet &S'empatri.s-pudenda, ,qquae ille proft^juit, tegebant. &cDavidomnium injuriarum in fe oblitnscarmine

Saulem celebrat ; in ejus interfediorem

animadvertitjejus pofteritatem omni quapoterat , humanitate profequitur. Videexemplum Stephani & Chrifti in hoftes;

& Chrifti erga Apoftobs poftquam re-

furrexit, qui prêteritis omnibus in fe in-

juriis pacem illis apprecatus eft.

,

Sed plaerique funr qui hac fententia ad ^^mala non pauca perverse abumntur.Hacenim fententia fibi libereiine- accufatio-

ne velet am appellatione peccandi lieen-

tiam fumunr : cum Deus odio fratris in-

teftino aifjerioremi .repraeheHfionem op-

judicij, fedhominum duntaxat .^ Scimusenim delinquentis peccata in foro homi-num reteda, tamen coram Dei tribunalited:a manere : & contra apud hominestecSta &: oblivioiheobdudta, apud Deumtamen in judicium vocari. Atque ut dCcontehtiones excitans morremereatur,Romaa. 6. non tamen fequitur eum quilites componit vitam pro mercede acci-pere. Deinde cum diciturhoc loco dile-(itionem proximi omnes tranfgreiTione s

tegere, liad peccatorum meritam aboH-tionemreferrerur; quid dikdionis, quaDeumamore profcquimur,merit6 reler-varetur : quae mmen cum major fit pro-ximi diledtione-, plns advitam jeternammeriti haberet

,qpam proxani dileitio?

V. 13. Labtts prudenUs ac/efl

pmfettsfapientia , ut virga corpori

dementis,

Iii labiis meton. adjund:,deinde eft

Synecd. uniusinftrumennioquend' pro

cmnibus

19^- SALOMONIS, CAP.

otnnibus * item In dorfo fynec. eft partis

pro toto homine: & in virga fynec. unius

generis fuppHcij pro omnibus : denique

incorde primum eft metaphora cordis

proanimo (quiaut cor principium vitae

gc adtionum in corpore, fic animus hu-

manus eft principium omnium atftionum

quje ad vitam alreram fped:ant ; (deinde

eft meton : iijb : pro adjundl-. animi fcil.

pro fapientiii animi.Senfus igitur eft ho-

minem intelligentem fapienter loqui,

quod iili decus eft : hominem vero infi-

pientem, qucd ad fapientis verbaparum

attendat , eaque aut pr« ftupore non in-

telliget , aut percepta contemptim ^ps-

tereat ,poen^ eaque admodum ignomi-

nioia Sc contumelije plenapledli.

Hic bbiter in priore hemiftichio itC'

X, i9T

lO

Sapientes reconduftc fcientiam , undccum opportunum eft

, propulfant, cum iie tum ab aliis nocitura & contritionemaccerfentia, Pfal. 1 19. v. u. ftulto veropromptus &expofitus inore eftfermohujufmodi quicum fibitum aliis terro-rem alferat.

Prioris partis egregium exempfu exi-ftit mEIiahu,qui tametfi magnum fapien-

'îas thefaurum in animnm tanqua in hor-reum convexifret;tamen nonillicoin me-diumprofert, fed opportunum tempusexpedavit. Sicut enim ruftici non illico

atque granaria referta habent fuos gra-norum acervos in medium proferunt iedprxtium cogitant quo commodiUim^frumentum diftrahant : ita & fapientes

, r- .• non, ut (75rsf|M9Aiyw

, quicquid concepe-rumnotandum fermonen hommistan- ^^ rint temerfe effutinnt , fed imprimis ope-quam partum efTe animi , nec fieri polTe,

quin, fi anrmus bene conceperit,os€tiam

partum non degenerem edat. Bonus e-

nim homoexbonothefauro cordis Scc.

item ilIud,quod prov. celebratur & ^ Jo-

hanne commemoratur , ut homo eft , fic

eft ejus oratio,

Sed quod prxcipub hic fpedlatur a Sa-

lomone eft illud , quod hic omiffum expofterioris hemiftichij adverfo fupplen- 30dum eft, fcil.decus ei effe.quod Chriftus

confirmat Luc. ^. 22, 23. Etiara hac vita

maximus eftejusfrudlus Prov. 2 ^ ubi

fruilum ejustam eximium ducituteumverbis explicare nequeat. Hujus rei ex-emplumeftin refponfo Davidis, undelonathse animus ei adunatus eum porro

honoris infignibus ornavit. contra vero

-quanta ignominia & damno affed:us-eft

Rehoboamus, qui Salomonis confuItiC 4t>

fenatoribus non aufcultavit,^x illa hifto-

ramdanc, uc qux penficultate in animorepofuerunt, tempeftive in aliorum bo-num, 6cpropn'am eonfolationem elo-cent.

Deinde etiam deie(5lum,habenr audi-torum, deriforem ne coarguere Math.7.<r. temporis ut Abigail, i. Sam. 25. lociut Elias Achabum cum pedem pofituruserat in vinea Nabothi, i . Regum 21

.

Alteram partem confirmat tritum pfô-

verbium , ftulti fagittam illico excuflameffe ; & inania vafa multum crepitare fo-lent. Et quod dicitur de ftulto didruniveluti parturire : ut 5c eo veluti graviter

onuftum incedere. cujus rei exemplumegregium exftat in Herode, Math, 14.7,

9. 6c Nabale. Qupd non tantum in im-piis cernitur , fed aliquando in piis , afFc-

d:u aliquo citatius correptis.

ri^ liquet. IcemexAmafia qui JoafchiV . I ^ . Subftantia divitisXefi tan,

confillum fprevit.- - qtiam ] urbs munitae]m : contritiOm

V. 14. Sapientes reconduntfci' ni\_eft] tenuibuspaupertas eorum,

entiam oriautemftiilticontritiopro»j^.^-^;^ ^-î^j^ ^^^^^^^^^^ judiciojveluti

pinqiiaeft, N z urbs

COMMENTARIA IN PROVERBIA198

urbs roboris fui , i, Sam. 25, 22. idemfc. illi ad mala deDelJenda: quod urbibus

arx munira ad hoftes repellendos. con-

fracflio ( feucontritio) pauperum (eorumjudicio)eft,paupertas eorum. Ubi tametfi

utriufque genus hominum afFedtus vide-

antur penitus adverfi, hujus abjediio , 6c

rllius eiatio ; rainen urriufque peccatumab uno eodemque fonte manat , fcil. ni-

t99

ros abjiciant. Imo vero hinc iarp^ fit utfe regno calorum indignos judicentêo-

que tanquam in re deploraca, Evangeliooperam non dant,quod fe ex fua pauper-tate aut tenuitate maJediclos reputent,utGedeon, ]ud. 6. Sic etiam Phanfaei deiUis pronunciant, Ecquisfrinapum crecii-

(Ut ineum ; fed flehshcec k Deo malediEla ?lohan. 7. Qupd quideui cikn multis ae-

mia opum exiftimatione , quibus fretuSjiiJ® cidat pauperibas,tum iis vcl inaxim^, quidives omnia fibi faufta fore pollicetur; 5c

quibus pauper exutus nihil fe boni con-iecuturum fperare poteft. Ad prioris par-tis confirmarionem adh;beri poffit para--

bola, Luc. 1 2. Mat. j 9. hinc ilJud Serva--

toris^difficilius eftCanielum per foramen

.

acus tranfire, quiim - divitem in regnum

cceloram intrare. Gujus caufaaiTignatur,

Marc. . 10. i4. linde etiam egregia illa a-

aliquando divitris inftrudii , ullis poft nu-dantur. Unde non pauci inventi funr,quipaupertaris impatientia fibi mortem con-fciverunt. Atque hac circumftanria iilu-

ftraturlobi patientia , lob. i. 22. qui defacultatibus ampIilT. adfortem tenuiflC

dejedtus in hbc toto non peccavit. Haudfecusfitinaliorum vits- ibbfidiorum de-fedtujUtcum paucis adverfus magnas co» -

pud Davidem exhortatio. Pial. ai, 11. fi ^^ pias depugnandumfir.Sic denjque in re-diivitias afiiuant,.noIi cor apponerei Et il

Iqd T . Tim. 6. Tametfi hoc quod dicitur

de divitiis ad alia omniarei conficiendae

E3ediaj^dminicuIa,&fubfidia.referanTur;

at ad amicorum copiam , .&; ad. militum,

curruum> & equorum copiamadcompa-randam vidoriam ; ad frumenti copiam.

in yita? confervatione. Qupd quidem ex*emplis confirmari poteft eorum,quiquodnumerofum exereitum confcripferant ^

tanquanj.de recert^ vidoriam fibi polli-

citi Itinc. Eo: etiamdementis procedunr,«t diyitiis freti.fibi etiam regnum ccelo-

rum deberi putent. Nam ex divitiarumaffluentia Deum &pe /ibi propitium col^

ligunt, Sic in fua multitudine feuuniver-IklitatePontificij olim gloriati-funt.Con-f.

tra pauperes Gonfternuntur& ani.mo fra-

«fto funtjSc 3bjed:o quod opibus careant,

& mediis illisquibus res hujus vite tran-

jfiguntur. hic eft quod fcelicitatem fum-mam in divitiis conftituanr,& diviteslau-te epulantes,&veftitos perbeatos putent,ôfque tanquam femideos colant , feq'ue

propter opum acquifitionem vel ad infe-

ligione fitut plerique rrepident, qaod^ nontanto numero fintqui Deumpure &

fincerfe colunt Ifa.- 7.2. Qups confolatur.Ghriftus cum dicit ,m timeai ûjille grex,Et quod ad hujus vit? commoda attinetjGhriftus docet pluris effe vitam paftu Sc

.

corpus veftitu ; eoque nontimendum nequi corpus dedit veftitum non addar, qui

.

vitam dedit-, vidum fit negaturus. Kic30 exputanda incommoda divitum , & pau-

perum commoda ex Prover. 27. 8. Itemex eo quod crefcentibus divitiis lites &inquietudo crefcunt , ficut Gafico Prov.decantatur. Quia de terre Jlade querre,Quj habet terras habet guerras.Pr^tereiquodin regionum captivitate & vaftatio-ne pauperibus parcitur , .ut Jiquet Jer,

.

3^. lo»

V.16, ^§iuodopere fuoeomparat

jufim , [comparat] m vitam : pro^ventm improbi inpeccatum,

Ôpqs jufti eftad vitam prxfentem i

imo etiam ad fiitura ut ex adverfo mem- -

bro;

.

40

Koo SALOMONIS. CAP. X.

IbroiPôventusautem improbi eft adpec-

camm. Priore hemiftichio docetjuitum

ufque eo labore & cura hujus vitae com-jtuoda procurare, quoad ilia vita; prsefenti

tolerandx inferviant, non autem ^«71« -

ftj^fir, Vide Math. 6. ult. vide i. Tim.6,

<5, 7, «, 9, &-C. & I^ 1 8. 1 9. Cujus egre-

gium exemplum exiltit.Ier.22. 14, 1 5, 1 6.

ubi apparet vel regem ipfum his conten-

tum elfe debere. Atqui hinc fit ut juftus

honefto ac lidro lucro contentus fit,quod

cupiditatis ejus non fint tam folutae , &tam difcindlse; nontamen quod ipfe om-nia heluetur, vide Eph. 4. 2*.

Contra vero totus proventus impro-

borum, quantus quantus eft, peccato pa-

trando infervit ; five dum illa avare con-

gerit, Sc affervat,five cum ad vit» luxum

& libidines referat. hinc eft ut nullus fit

fequunturjpofteriore vero^ contrarij ef-

fectis eam averfantis. Proverbium hac ae-

tate obfervatu digniflRmum quae jugi do-minici impatientiifima eft : quibus fuaveDei jugum , ferreum videtur , virga Deigaterna Scfalutaris veluti flagellum 8cfcorpionibus conflatum. Denique de hacajtate verfe dici poteft illud Hof. 4. ncmofratrem fuum coarguit , 8c poptilus hujus

° jetatis funt tanquam qui cum facerdote

difceptent,idem fadturi cum Deo ipfo dcChrifto, fi in terris effet. Acque ufque eoprogrediuntur, ut non tantum ipfi abjici-

ciunt; verum illos ranquam ttolidos ludi-

ficantur,qui vel feria admonitione & pla-

cida reprehenfione alios ad bonam fru-

gem revocare conanturjvel fe ab aliis re-

vocari patiuntur. %3amobrem ut nun-quam hoc Proverbium intempeftivum

concrerendi, & corradendi modus. Vide 20 exitit; fic nunc pr^cipua quadam ratione

hujus rei exemplum. in pofteris lofiae.

ler, 22,

V. 17. lieradvitam [eft) Jer-

vantiseruditmiem : derelinquentis

verb correptionem, ( iter )errorem

afferti

Iter,hoc loco ut alibi farpe, metaphora

eft ^ viatoribhs. Senfus igitur eft, fibi te-

itimonium quemque colligere viaeinitag

ad vitam , 8c aliis ejufdem indicium prx-

bere , fi quis caftigationem verbo vel fa-

dtis illi a Deo impofitam obfervat , ut in-

de ad refipifcentiam & patientiam prqfi-

ciat; Contra vero eum,qui vel correptio-

nem declinat , vel femel admifiam poft

excutit iter inire quod in ei rorem,eoque

neceffarium eft.

Et primoquidem notandum eft noncffe falutis lnmi&t'' & vitae indubitatumargumentum, fi quis verbis aut re argua-tur • Tabietfifignum fit leviufculum fa-

nitatis & falutis^ficui Deus errant,- &: vi-' am vitae deferenti, objedta & injeda ca-

lamitate & affli(5tione,occurrat:qu6d fpe

30 bonis faciat eum nondum a Deo abjcd:u& abdicatum eflê. Videmus enim lero-boam &verbis& re a Deo corruptum in

fua idololatriaperftitilfe.ldem de Balaa-

mo dici poteft. Atque illud Ecclefiaftis

locum hic habet , ex rcrum extcrnarumeventu nefciri an homo odio, aut amore '

dignusfit; verum enimverofiquisjm-mifiam &, impofitam caftigationem ad-mjitit, eamque ad animam lliam accom-modatapplicatque, finemq; &confiIiurn

inmortem inducat arque impellat. Cujus 40 Dei in illo caftigando reputaf,& in faarfi

fumma eft & caput, ut difciplinam & Ga,-

ftigationem, five qu2e% Deo immediatc,

vel interpofito medio exercetur, com»mendet ; idque duplici argumento: prio-

reqwidem ab effeotis gue ample^ênteJW

vitam inquirit , ut labes & peccata fiia

exquirat, Scdeprehenfa abftergat fugkt-que, is demum fibi de objedta calamita-

tegratulan pofiit, tanquamquaecertiCfid^m faciat fe reda via quae ad falutem

N -3 , d"ft€Ji=,

COMMEKTARIA IN PROVERBIA lol203

ducit , infiftere : cum caftigationes Dei

nos eo adducunt, ut femur percutiamus,

Scfinguli nobifcum difquiramus quid fe-

ci, ler. 3 r. Sic lofephi fratres cum du-

riter & acerb^ a fratre lofepho excepti

funt, confcientia perculii ,juftoDeiju-

dicio illam afperitate illis obvenire con-

fitentur,-qu6d nulla erga innocentemjSc

bene de illis meritum fratrem miferatio-

Eft qui contegit 5c diflimulat odiumanimoin alium conceptum labiis falfis

quibus amicitiam fimulat , aut certe nul-laanimi fui offenfionem prae fe ferr.Atq;hoc quidem improbum eft cum praecipi-

atur nequis odio fratrem habear/ed «umcorripiat, Lev. 19. 1 7. contra quiodiumconceptum prodit convitio in ptoximumconjedo, is ftultus habendus , cum Dei

ne commovebantur. Hujus rei prsecla-- 10 judicio, quod eu probris exulcerat quemrum documentum exiftit , lob. 3 3 . ubi

docet quo tandem fiat modout affld:io-

nes immiffx piis utiles fint ^ verf. 19, ad

21. fcilicct cum illis laborantibus accedit

minifter , qui Dd juftitiam in affligendo

proponit 8cc. ex quo quam neceflarium.

lit Dei minifteriumjpparet , ut proficia-

mus affli(5tionibus.^înc eft ut apud i.

Petr. I. & lac. i. Probari fides dicatur

affliAionibus, an fit umbratilis, necne.

Contra qui declinat caftigatione ver-

bis aut fadis iter init erroris, eoque mor-

tis. Qupd faciunt hiquiobjurgationes

declinant, 8cfe concionibus fubducunc

ne ulcus eor2 aut vomica aperiatur'. De-inde qui a veritate defcifcunt ur afflidiio-

nes 8c crucem amoliantur. Denique qui

cruce admitsa, ejus poft tasdioâut impa-

.tientia afficiuntur. Prioris generis erant

Ifraeiitse apud ler.qui clamabant praedi-

ca nobis placentia. item apud Mich. 2.6.

qui dicunt ne ftilletis , Scc. vide exem-plum Achabi quomodo certifTimum iter

ad mortem prsefentem 8c futuram tene-

bat,quod non nifi fibiipfi grata aequisau-

ribus audire fuftinuit : utut inveniantur

qui audient quidem increpantes,fed per-

invite 8c dolenter. Secundi generis ex-emplum eft,Mat.i3.eorum quiingruen-

te afflid:ione defcifcunt» Tertij exem-plum in Alexandro fabro, i . Tirn. 4. 14.

V . 18. §hi tegtt odium , labiis

ejlfallacihus^ ^ quiprofert mfami'

am, efiftolidiis.

fraterna correptione fanare debebat , tu

Goram hominibus quod hoc convitio ffi

proxim. odium inejusanimoingenerat:ex quo illi malum ftruir. Prioris partis e-

gregium exemplum eft in Abfolone quifratris nefandum fcelus apud fororemoffenfam veluti excufare , 8c extenuarevidebatur; cum interim alte Inimo inju-

riam repofitam gerebat.Deinde quod e-

20 tiam apud patrem fingularem erga fra-

trem Ammonem amorem prsefe tuHt,

2. Samu. 1 3 . Item loabj exemplum iii

Abnerem 8cAmafon.Contra vero odiumprodens convitio eft, Simei 8c Afahel.

V. 19. Multitudine verborum

mn ceffabit defeUio:fed colnbet labia

fua inteUigens,

30Linguse lapfus perfacilis cum fit, mul-

tifquc modis lingua cum peccetur , tumnulluslocus magis lubricus eft8c lapfui

obnoxius, quam fi quis mulra verba fun-

dit , nec fibiin loquendo modum ftatuit.

Videlac. I .ubi hortatur ut ad loquendumtardiSc fuipenfi fimusâd audiendum ve-ro alacres , 8c experredti. Quo non om-nem pfolixu fermonemdamnat,cum hoc

ô Ptoverbium ad compendium fermonis

pro re nata cohoêtur,moneatque ut ni-

hil temere profiindamus; fed verbaprius

expenfa, 8c veluti numero comprehenfa,8c pondere seftimata in medium profe-

ramus,Ecclef,i2,io.necilIudtantum,fed' temporis

jo^ SALOMOtcmporisSc pcrfon^rationem habeamus.

JSec enim exillimemus lioc loco damna-

ri lermonem eum qui in caufis maiis de-

iendendis confumitur , fed ilium qui le-

git.ma in cauia adliibetur , ni(i qu's eo

inodum itaiuat.

Praeterquam quod ftudium multa lo-

quendi hominem perGepe ad falforum

iiarrationem decrudit.Inhocgenere pec-

catur cum quis omnia quae animo fuo ads

lubefcunt, effutit.

V. zo.^Velutlargentumhîf-

fimum i eji ] lingua jufti, animum

improbo^rumperparui eft.

rVna aptid Deu}»ifju]u* aut^min fermont ' Math, 6. 7,

Teduadantiaz. partes'^

fmt. I >^heraaûd homints,

V Prov i.

Lingtia, id eft fermo, fMetonym.fub-

jed:. ) lufti eH: argentum leBiJ]\ quanto

prxftantior animus, qui majora concipit,

qu^m quas verbis eloquatur ? Cor autem

improborum ferp-trvi eft ; ob e j ique cau-

fam ejus fermo vilis & contemnendus,fi-

ve veluti fcoria& quifquiliae.

luftihominis fermoveluti in caminumignis injedius fepties defecatur, ut qui

non folum argentum, quodper fe expe-

titurjfed lediirimum & purgatiff.argen-

tum referc exprimiique,quoa mendaciis,

vanitate,garrulitate,tanquam fcoriis pur-

gatum excoBum fit.Cum aquarum flumi-

m prius aflimileturj ejus in familia, urbe,

oppido commoditas defcribitur.nunc ve-

ro compofitio 6c collatio cum defarcato

argento , necefiarium ejus ufam illuftrdt,

docetquequo pretio habendusfit ferino

juftii fcil.njaximo,& quam avide captan-

dus haurienduique. Si quis eflet qui pe-

cuniam, velinmediam urbis plateam,vel

domus pavimentura effunelereE.j ecquis

NIS, CAP. X. -20;

tamignavus eftneeffufam noncollige-rdt

; praefertim cum ipfc pauper, & indi"gus ht ? Qîs fe ad illam familiam non^Sfe^êgaret , quis 'Ua civitate donari nonexpeteret

,quam magno impetu , & im-

preflione homines pra.'iertim inopcscoconvolarent? Tantoque magis hoc expe-tendum,quod argenti fatietas eft pra^ co-pia, ut tempore Salom. argentum nullo

10 Rêtio habebaturji.Reg.io. cum tamenfermones ledi tanto gratiores elTe fulct

,

quanto diligentius , & majore ?Iacritate

percipiuntur Sc corrogantur. Quamob-rem quis fanaj menris in illam familiamnon libenter cooptaretur,aut in illam ur-bem aut Ecclefiam afciiceretur , ubi ha?c

argeti vena omnibus expofita ellrQuod-nam oppidum , aut qus focietas eft qushujufmodi hominem magno non compa-

30 raret ? Sic enim fieret, quod faeliciif. Hc-clefia? temporibus fore varicinatur Ifaias

60. 17. pro aere aurum, pro ferro- argen-tum fubftituendum, Hinc fequitur cogi-tata jufti red:a effe

, quia ex bono cordisthefauro bona profert : contra vero cumcor feu cogitationes improbi nullius pre-tij fint

, quod ab ore ejus proficifcitur , fi

non noxiurti, at certe vanum & frivolumeft.Quamobrem non magis renearis fer-

30 monisejus defiêrio, quam abjecftiffme-

talli. Habet ilj^ quidem fsepe vocem {o-

noram & ftrep^ram , ut metalla ignobi-

liora fonantiora reperiuntur,- êd quse re-

rum pondere, 6c dignitate minime iibre-

tur,

V. 21. Labiajuftipafcuntmul'-

tos,fluUi verb dementid moriuntur,

40 Labia id eft fermo jufti , pafcunt &c.Afiimilatur vir puri & incorrupti fermo-

nis nobili patrifamilias cujus portae omni-

bus tranfeunribus patent ,' utreficiantur

ibi, & cibo fe fuftentent. luftus non tan-

tumhabetquoipieviyatj feêxabun-dantia -

COMMENTARÂ I2q6

dantla cordis fermones falubres & lalu-

tiferos in medium profert ,quibus afios,

idque numero multos pafcat: ftulti vcro,

quod nulla intelligentia prsediti fint, noti

modo alias nonpafcunt ; fed ipfi vecor-

dia fua tanquam fame confedi pereunt,

Tertia metaphora, eaque longfe lucnlen-

tifT.beneficium puri Sc incorrupti fermo-

nis illuftrat. Tametfi enim commodus fic

aquK fons, expetibile argentum ?tamert ^^

prjeftantius quiddam eft pab.ulum&coR-

vicitus fine quo vitamhanc tolerare ne-

quimus. Unde Salom. Eccl. 5.8.9. dicic

nemine pofle fatiari argentoj aut re qua-

piam alia,nifi terr? proventuût terre fru-

d:us potiores ftatuat argenro.Qupd mul-tos pafcere dicatur,inde cofirmatur.quod

inftar fermenti fir,quod tamecfi parvum

,

tan:ên magnam confperfionem fermen-

tat. Matt.13. 33. CujuS ratio eft quodu-'bicunque, & apud quofcunque verfatur, ^^

fermones fale conditos & gratiofos ha-

bet, imperitos inftruendo , delinqnen-

tes arguendo &c. quod tempeftiv^ 5c

intempeftive. vide Iia.23. Iohan.+7.&c.

Neque enim eft juftus ut avarus artifex

,

qui fuam fcientiam celat aliquando fuos

quos fufcipit inftituendos, Nec uc in

ardbus quoplures profeflbres, eo mi-

flus lucrum ; fed quje donorum fpiritua-

lium eft prjeftantia,quanto magis com- 3o

municantur aliis & ab iifdem participan-

tur , tanto magi^ locupletant & exhila-

rant pofleflbrem fuum : igitur labiapura

pabulo comparentur,convid:ui velalime-

tis;ejus prajftantem vim& virtutem gra-

phice depinxit. Nemo enim eft qui nonalimenta expeta^& pro alimentis omniadonet, cum farae laboret. Siquis in alie-

nam familiam ttanfit,percundrari foler, ^q

qualis paterfamilias fit , an dimenfum ju-

fium 8c libeTale famulis praebeat ; & hu- '

jufmodi familiam confecflatur : quantomagis pabulum vita; conledbandum eft ?

-Quis etiam eft,qiii fe adoppidum vel ur-

NPROVERBIA Iq?

bem aggregabif, quse undicue defertis

circumventa proventum nullum civibusaffert? Maximfe vero hoc confulendum.foret, fi cogitemus quam natura famelicifiiKus. Quod fi debite reputaremus,fatu-rum eflet, ut no minore cupiditate advo-laremus ad hunc paftum, quam olim Sa-maritje obfeiTi accurrebant ad illu,quan-

dokregepra?fed:us rei frumentari^ , ^plebe ad mortem pedibus calcatus &protritus erat. Conrra vero quibus aut infamiliis collegiis , aut Ecclefiis impursefunt linguae , aut perverfa labia ; ibi

funt ftagna & aquse refides & putidae in-fedas cadaveribus, &. beftiarum, exris a-liifque graveolentiis : ibi nummus eft re-probus ; ibi funt peftilentes cibi,mors;eft

in olla,in madlris &c.Hic igitur imprimisarguitur minifterium mutum& corruptu,Hic etiam nos ipfos excutiamus, quosDeo fermonibus lucramur; maxim^ cumconftet nos multos perdidifle.Stulti con-tra fua vccordia feipfos conficiunt ; nediialios pafcere folent ; & fui ipfi animicidjcfunt. Ex quo illud colligitur , non ita a-lios informare juftum,ut interim ipfe pie-tate excultus non fit. Grave enim eft fi

quis non furandum prxceperit , cum ipfe

interim pr^dae inhiet. Rom. 2, Mat. 7,1.Tim. 4.

V. 22.BenediEiio lehovcs ipfa di"

tat , neque additurus ejt mclefliam

cum illa,

Superius proverbia accepimus quibusperverfum nominum judicium perftrin-

gitur , in opum & divitiarum ulu : nuncvero judicijeorum perverfitatem notat

in modo ilIasperquiredi«Cum enim pi»-riq; fere omnes ad opum acquifitionem,

proram & puppim(quod ajunt ) in eo

coUocant , fi hominesqiii divitiis operamdant, primum rerum ulu valeant, deinde

fedulitatem & diligentiam adjungant;

At

£0S SALOMONIS, CAP, X» 20^

Atqui Spirltus fandlus maximum, & uni- Vel fapientia eft,VeIuti rifus homini per-cura potius ad opes acquirendas compe- • -

"•. /-» ^ /.

dium ftatuit , fi cui Deus benedixerit, &favore fuo, ejus ftudia Sc conatus fprofe-

quurus fuerit.Benedidlione enimDei pa-

rantur melius, melius confervantur, effi-

caciores reddutur ad omnes ufusad quosadhibentur : uc parum Dei benedid:ione

pluribus fetisfaoiuru fit, qu^m multu re-

motaDei benedidlione hoc notatur pro-

nomine «m q. d. illa fola caufa vera eft;

reliqua tantum inftrumenta. Deinde ali-

ud commodum afFert Dei benedidiio,

quod homines nonnimium autfatiget,

aut cruciet ; dum Deus fii4 bcnedid:ione

sllis quafi fomniantibus,&de ea re parumcogitantibus bona fuppeditat, Pf. 127.2,

Luc. 5. 7* & fuppeditata fine anxietate

conferyar, cum lob. j .Deus fit pro muro.

quam intelligenri. Quaeverfio tametfimajus verborum fupplementum defidc-ret ; tamen quia fenfum habet auguftio-rem & illuftriore antithefin, pofterioremhanc priori & omnibus aliis prastulerim»

Priote hujus proverbij parte infignis

malorum improbitas declaratur, dum re-

miflishabenis8c laxatofraeno prxcpiti

10 curfum ad peccatum feruntur.Nam cumpeccati minimi perpetratio eos dolore af-

ficere deberet , ut ad fletum & lachry-

mas deducat : omnino monftri fimile eft

eos inde l^titiam accipere,unde doloremacciperent ; imoinde in rifum folvi,ur.d«

in lachrymas effundi par fit • maxim^ ve-ro harrorem incutit, fi fcelus&flagitium

projoco &Iudohabeat. Huc accedir,

quoddicitur illos fommim non inire nifi

ExempIaIuculentiCfuntinAbraham,Ili ôpatratomalo. Prov. 4* 16. 2, i4.Itemlacob, qui hinc inde oberrantes , Dei ta-

men benedid:ione ditati funt.contra tiu-

ledidtio quid facit vid. Agg. i.

Hujusrei meditatio omnemfraudem& ddfos in commerciis profligaret, & a-

varitiam in ufu & confervatione divitia-

rum.Cum enim divitise Dei benedidlio-

ne^cquirantur ; quisram infanuseftut

illam aDeo obtinere poife credat praece-

ptorum ejus violatione?

Deinde hocftimulum hominibusad-det Deum venandi & ab illo petendi ut

kboribus & inceptis noftris benedicar.

Nec tamen propterea otiose & ofcitan-

tet piis in alterurii latus innitendum eft ;

fed in vocatione fua cvf 9j« graviter la-

borandum.

V. 25. Vroutludusifueritlfio'

iidofacere fceluSy ^[exercere]fapi»

etjtiam, virointelligenti»

Id eft vir perquam inrelligensinde fa-

pientiam accipit , vel fapientior efBcitur,

in lobo I j. 16. quod dicitur illos pecca-tum heluare ut(pifces)aquam.Item quodalio loco dicuntur non aliter peccaro de-le(5tariqu^m^qui cupedias nactusillas fubpalato diutius retinet , ut quam diutilfi-

meexcibo deledtationem capiat. lob,20.12.ut illum repr^fentent qui fibi gruis

collum expetivit. Pij quidem delicfta ad-mittunt , aliquando fcelerc prxoccupan-

3otur; fedinterim peccati confcij ilico in-

gemifcunt; & alta fulpiria ducunt : de-

nique peccatum illis inhaeret;fed non do-

. minatur; nedum triumphat. Hujus rdexemplum in Eiau vide, qui cum primo-

geniti jus fratri concefl!iflet ; tamen edir»

bibit, furrexit, & in viam abiit, tanquatn

re bene,aut certe non incommod^ geftS,

SedilluftriC hu)us rei exemplum exiftit

in loabo& Abnero. 2. Sam, 2. 14. Huc40 fpedlat exemplum impij Achabi,qui,quia

icelus explere nequivit,decubuit;recrea-

tus & valetudini reftitntus,poftquam vo-to irapie poritus fit. Hjec ad noftra tem-poraJnvenias enim pljerofque quibus lu-

dus & jocus eftalios litigantes videre»

O quiquc

COMMENTARIA TN PROVERBIA210

quique ea re delcdantur ;quibus volupe

eft ferinam furro auferre , multoque nna-

gis Ixtantur vefci ex rapto ,quam ex ju-

fte partis ; quibus aquae furtivx funt dul-

ces : quin etiam non deiunt qui glorian-

tur fe palam audere verbi minifterlum

contemnereSc pedibus obterere;interim

(fi placet) fe Chrifti nomine operiunt,qui

iuntDeoexofi.Alteram partem proverbij priore op- ^^

pofitam notare utile fuerit : quadocetur

pios in pietate obeundaSc officio perfun-

gendo itidem obledbari : eoque pro deli-

ciis funt, pro Iufu,& pro animi remiffio-

ne, pro cibo loh, 4.3+.HiIarem enim da-

torem diligit Deus. Pi^ 11 9. ^* Cor. 9.

Et quamvis jure nos pudeat ab improbis

fuperari , ut illi in pravitate perfequenda

nobis in officio praeluceantjtamen citatior

& impetuofior eft improborum admalii ô

curfus, quam piorumad illudquodeft

fandtum. Impij enim equis, & velis, ma-nibus,pedibufque omni contentione, vel

dimicatione fine ulla remora , inftar cata-

phradli equi feruntur;cum pij,quod repu-

gnantem carnem habeant.in curfu impe-

diuntur, tanquam corpulentia quadam,utfi pi) ambulent , impij currant; fi iili cur-

ranr,impii volentjfi pij pedites funt,impij,

fiint veluti equites 6cc, ^°

V. 24» §luodform?dat improbus,

idevenietei , quodautem dejiderat

jijjhit dabit [ Deus. ]

Formido improbi (id eft-qiipd improbus

formidat

)

ipjQi ohveniet iUil i£ defideriuTi

]u(iorum darefolet Deus: ficut contra defi-

derium impiorum peribit^ dc quod me- 4o

tuunt pij illis nonobtinget. Tametli ri-

deant improbi admiflb fcelere; tamen ri-

fus eorum eft inftar fpinarum.igne crepi-

tantiam, quse cito extinguuntur ; & rifui^

iuccedit formldo feutenor mali exftif

211

mulo confcientije,quse illos irrequietos

reddit,&gladium vindicila^ divinse vert;ci

eorum imminentem reprarfentat. nequeeft vanus ille timor , cum juftitia Dei rion

ferat admiffum fcelus inultum ab:re Namcumjuftusa malofibi metuens illud de-cIinat;Prov. 14.27. tamen improbus ple-

nus formidinis & timons ne hilum inde

proficit, necirruentimalorefiftat. Cujusquam aliam caufam aiiignemus

,quam

quod malum malo pellere ftudetjac quodpreces ad Deum non fundit,ac nefuiide-

re quidem poteft. Ex quo etiam illud li-

quet, quomodojuftus malum declinar,

fcil. dum honeftis rationibus illudfiigere

cogitatj&Dei ea in re opem precibusim-plorat. Exempla funt in Saule qui time-

bat ne regnum a fe& pofteris fuis adOa-vidis familiam devolvererur , ficut fzepius

apert^ cum apud lonathanem , tum apudDavidem confirmavit. Irem aliud exem-plum eft in Iudaeis,qui metuebant neRo-mani venirent 8c remp. tollerent. Quodquidem malum

, quia illicire depdlereftudebant, illis obvenit. Sed hic excipiat

aliquis quod lobus de fe confirmat , fcil.

illud ipfum fibi obtigiffe, quod ille me-

tuebat. Sed fciendum efl illud judiciumDei arcanum fuiffe , Scinufitata ratione

immifHim adeo, eoquead communem:regulam non exigendum effe. Deuidefoliicitudo 8c metus |obi non erat, ut im-piorum,ferviIis;fed inde potiiTimum pro-fecftus ,, ne nomen Dei male ex eo pieta-

rem piofitente audiret. Defiderium ju-

ftorum Deus dat. 14.^. 19. 2?. <. &pe-tite 8c accipietis.Vide exemplum lacobi,

qui cum defiderio teneretur videndi lo-fephum,non illum tantum,fed & illiusfi-

lios vidit. Item SaIompni,qui fapientiam

petiit, divitias etiam , & gloriam incom-parabile dedit. -.Reg. ^s.uon tamenimiaindulgetia fuis fiiiis noxia dat ut ftulti pa-rentes.Quid .? quod fuis exprobrar,quodparci fint in petendo. ]oh. 1 6, 24.

Verf^

aia SALOMONIS, CAP. X. 2,3

V. 2$, Vttmqmrn tranfeunte noxium pigrum efTc definithisquiejusopera utuncur. ficut enim acetum denteshebetat, Scinutilesad mandendumci-bum facit ; fumus oculos pungit, & infe-ftat ; fic piger non tantum non prodeft;fed plurimum nocet hisqui aliquid ei a-gendum permittunt. Exofus vald^ nobisefle deber, quod fit inutile ôrdus , nihil

ad rempubl. nihii ad Eccleham opis con-

turhinemn [exfiet] improbm ijuflo

verdfitfundamentum perpetuum,

Secunilum cjuod fvel quantulo tempore)

tr mfu tufbo • ita ( vel tantulo momento)mn eji imptiM : atjuflm ellfundamentumperttetuum i§ acternum , id eff irnmobile.

Quantul^ durationis fitimpius vide Pfai. ^^ ferens aut communicans ; jam vero cum3 • . videtur quidem ita vivere , atque ita

altas radices agere , ac fi immobilis eflet:

fed radices 8c fundamentum non habetj

;unde paululo momento huc illuc impelli-

tur.Hinc confertur cum herba,8cilla qui-

dem qu« in aedito ted:orum loco crefcir,

Pfal. 73. lob. 21. I?. Math, 7, 19. namnec valetudo eorum interrumpitur , aut

intermittitur ulquead vitje exitum; Sc

cum obeunt non diu tabefcunt Hujus in-

finita exempla in Herode, Juda Achito-

phele, Abfalomo , Nebuch. &c. Nequevero tantum hac fimilitudine momenta-nea duratio notatur ; fed porroindicatur,

quam obfiftere nequeunt divino judicio;

quam etiam fubitointereanr, i. Thef. .3. Conrra veropij^êdibus comparantur

fuper Petram fundatis , adverfus omnempluviarum & flum;num concurfationem

confiftentibus cum impius unius aut alte

20

porro exitium & damnum afferat^nje illi

magno odio profequendus erit. Hinc eft

ut nemo frugi eos alere velit, ude ad de-vias rationes ineundum adiguntur ; ita utrefp. ex illis magnum damnum capiat.

Quamobrem gladio magiftratusad la-

borem adigendi funt ; ut abunde fiippe-

tat his qui verfe pauperes funt.nec mirumfi alteri inutilis&incommodus fit,qui fibi

ipfiinutilis Scexitiofus exiftit. Qiipd fi

deledtum habeamus in Legatis, & nun-

c'is ,^quos in propiis negoti'S expedimus;nedum in his quê Deum 8c ejus cultumattingunr. Quam igitiir periculofum eft

miniftrum ignavum&otiofiim alerejmul-

to magis indodtum , cui etiam pedes&tibia? defiint , fi quidem ftudio ducereturexequendi muneris.Vide quomodbChri-ftus Iohan,5c Petrum mifit,ut Pafcha pa-rarent. Cogitandu porro nos a Deo mii^

rius tentationis impetum non fuftnear, ô foseflein vineamfuam, utillam excola-Math. 7. Hujus rei exemplum , videin

lobo ,qui exercitu & arietibus Dei ob-

leflus , non eft expuguatus, cap. i . Itemin Paulo. 2. Cor. 1 1. 23. Hiclocus egre-gieilluftratur, Ifa. 6.ult. ubi docetur nontantum juftum ftabilem efle ; fed 6c reli-

qui mundi ftabilimen.ScopumhujusPro-

verbij pete exPf..3 /.& ? 3.8ci.Pet.3. 1 2.

mus , 8c agricultura Ipiritus fruduofamreddamus ; eoque excutiendum quam o-peram oleae noftrae navavimus: miflbs ef^

le ut mercaturam exerceamus fpirituale;

& proinde videndum quid domino , quinos mifit,lucrati fumus. Verendum enimhic ne pigri & ignavi fervi reperiamur,in

quos formidabilis fententia Chriftipro-

XT rr /. j .Q nunciaripoiTit. 5erwK^^«^w,Math. 25,V.26. Vtacetum dentibm ^ ve- ^ Quamobrem cogitemus an vanus metus

lutfumm oculis , ita lefi]pigermit'

tentibm ipfum,

Qup Proverbio cum inutilem , tum

nos ab officio non depulit,ut pigrum me-tusLeonis in media platea 8c conventuhominum. Denique meminerimus ad-monitionis, Heb,i2, 12, 13,

O 2 Verf,

£14 COMMENTARIA IN PROVERBIAV. 27. l^verentia lehova ad'

jick dies, anni verb improborum do-

curtantur, • -

Timor dominraddit (vel adjuiigit) diesy

fcilicet fupra Ipem quam quis faepe con-

cipere folet ; aut fupra quam ab aliis vi- ^*

vitur, qulDeum non timent: ar anniim-

pioru praeter qu^m illifperant fuccidun-

tur. Hinc docetur homines vitse pr^fen-

tis cupidos in rationibus & mediis illius

ad multos annos prorogand» hallucitia''

ri: item eofdem mortem horrentes id ta«

me agere, quo vita eorum contrarior fit.

Timor Dei quid fit vide prius: hoc lo-

cofynecd. ponitur proreligione & vero

Dei cultu, cujus praecipua pars exiftit.

21^Tum igitur vereDeum nos timere c6-

pertum eft ex fenfu prsefentiae divinae,

cum plus ponderis habet Dei timor adnos ^peccato cohibendum

, qu^m ullias

mali timor,paupertatis,probri,mort;s de-nique ipfius.

Deinde cum ad rede faciendum ma-gis Dei timore impellimur

, quam ullo

prasmio honoris, divitiarum voluptatis

&c. Contracum demumatimore Deideficimus, cum aut pr^fentiae divins ob-livtfcimur ; ant nobis ipfis adulam^r foreut Deus non tam fevere nobifcum adtu-rus fit, taftietfi ab officiodifcedamus: aut

denique memores cum juflitije,tum pr^-

fentiae divin^, tamen probris paupertatis»

aut mortis metu ab officio difced^mus.Diftinguitur a metn impiorum

, quodnam, ut Deum amare, quod pater eft/ic 20 ^.iî^mguitur a mem impiorum

, quoa

«imere, quod dominus eft,tenemur,MaI. ^' »" metuunt fibi a Deo,ut eum extin-

I. unde Pfal. 2.11, conjunguntur in vero

Dei cultu. exultate ei in tremore,amore

Deierga nos a defperatione ; timore a

prjefumptione vindicamur. Qr|amobrem

hic infiftendum tanto magis, quia diffici-

le eft fenfum amoris divini cum timore

Deiconjungerei quod tamen faciendum

eft.Eft igitur timorDei virtus animi qua,

(Sum cupiant , aut exarmatum : hi metu-unt, quem oderunt ; ifti, quem amant:hiita metuunt , ut a peccato non recedant^pij ftcus.

Hujus autem loci duplex ufus.Primumquidem utpravitatis noftrae antea<5be exhac parteIconici_enria ad humiliratem c-rudiamur ; Deinde ut deinceps nofmet

exVenerandadeDeo perfuafione eumso:^^^^^""'?!^^^^^!^ ^^^^"ê^^^^^

omnium quae agimur eonfcium effe , 5c

nihil impunitumiri inquo delinquimus, k

peccando confervamur,&ad officium fa-

ciendum impellimur. nam fi hominum a^

Ipedtus, quos reveremur, nosapeccato

continet quamdiupraefentes fiinrêdum

Dei omnipraefentis, cujus puri ocuU ini-

quitatemintueri nonfuftinent.

f

Timor Dei fuadetur ab adjund:, prae-

mio , vit^ praefentis diuturnitate,qu3e fy-necdoch.ponitur pro omni hujusvitf pro-fperitate, vide Pial,34. 10,1 i.vide Math.lo.aS.Eum timete qui poteft& animam& corpus perdere in gehenna. Hkigi-tur Dei fingularis clementije fpecimen e-

ditur,qui cii pro nutu fuo,& mera volun-tate nobis, quod noftriofficij eft impera-

indhbitau ferjuafio de De» 40 re poflit; tamenillud propofito praemio»/t fciente pfaK te. s

.(cc^tra

f^^^^ ^^^ futur» vitae, tum prscfentis, r

.

' ^ iim, 4.Qupdnottrampervicaciam&in'peccando obfirmatumanimum arguit,qui

nec Dei authoritate in imperando ; necejus bonirate in remunerando in officio

contineri poflumusHomines 2.Sa.i 3.28,

iibiin fuos eam authoritatem vendicant.

utvcl

Prim«mnia

Iimf^ , Deum non vident , £7«8. 12. ) & remunerante Ifa,

6 & sApocal, 4« in tbrono ttn-

fidenttt

Iftfteriut , quod ix iUa perfuafione

,fruSfum affert ; timens Deum &

Irecedent « nalo^ Itbû fTtvtrbm

V 8. »3.'

4^^ SALOMONIS, CAP. X.

ut velob folum eofam nutum in rebus 8c

iniquiff. & periculi pleniff. fibi obrempe-

fan velint;fametfi nullum prjemium pro-

ponant jubentque ut fua authoritate freti

^ nulli re timeant ,quodfcil. regisfilij

cflent ;Quanto autem magis fatis nobis

elfe debet , li Deus nos jubeat ut nemine

timeamus , lof. i . 9- lam vero com non

Dei vitae contrad:ione , & aliorum vita;

commodonl privationepunirijmajor ad-huc pervicacia apparet&obftinacia in ab-je(StioneDei timoris non qua tantum nonauthoritate, & beneliciis j fed nec poenis

in officio continemur, tametfi acerbifTiSc

graviff. Hic opportun^ quasritur an tem-pus ^ Deo praeftituatur vitae humanae.

jubet folum , fed prsemium ampliflimum quod nec praetenre , nec non attingerc

proponit.quod illi non faciunt aut facien- i° pofllt. Huc adfer illud Pfalmi , temporamea m manu tua. Item Deum numeraredies noftros, Horamca nondum venit«.

V. iS» Spesijiorum [ejl^lati-

tm^ exêUatiovarb improhorumê'

rit%

2Q Duo hic confiderantur in priore parte

huJHS verfus:prius eft juftos a Deo expe-dtare bona ; pofterius eft hanc expe(5t,,

non efle irritam; quandoquidem juftiac-

ceptis bonis qU2B expecVant, exhilaran-

tur. In priore difcimus piorum effe ita ti-

more Dei perfundi,ut interim omnia bo-na ab illo expedtent.Cum enimDeus bo-na fidelibus promittit , ^quum eft nos e-

jus promiflo acquiefcere j vel tum cumquemadmodum etiam mutuam operatn q^ Deus omnium interitum&vaftitatem mi-

tes prseftare nequeunt , magnam animi

noftri duritiem coarguit. Si ilU nobis ea-

dem prseftare poffent quae Deus poHice-

tur & prxftatjtamen illa ab his accipere,

prxteritaDei hberalitate& imperio,ma-

gnae nequitiae duceretur:Iam vero penes

illos non eft hêc praeitare quae. Deus fir-

miffime pra2ftabit;ideoque infignem im-

pietatem arguit. Maxima vero impietas

perfpicua eft , & incredibilis perverfitas,

quod non tantum non Dei timore bona

quae pollicetur Deus confedemur ; fed

eadem exculfo Dei timore nobis obven-

turaarbitremur:ac fi non tantumin lucro

non fit Deum timere ; fed damno etiam

cederet : vide exemplum 2. Reg. 20.

Hoc quod fiiperius propofuit ,pofte-

riore hemiftychioconfirmat ab adverfis '.

praeftatprius pofteriori. Ubi obfervandu

eft quod loco corum qui Deum non ty-

ment, fubftituunturimpijiutfitidemeffe

impium, & Deum non timentem veroSc

religiofo tiffjore, Sic Rom. 3. omnisim-probitatis fontem defignat Dei timoris

abfentiami Ex quo facile liquet qu^multi fint inter nos improbi ; fcil. quantonumero fint , qui plus fibi ab hominibus,

a principibus timent , quam a Deo ; plus 40fibimetuunt abhumanarum legumvio-latione, quam a legis divinae ; plus S, gla-

dio & carcere hommis, quam \ Dei gla-

dio ingenti,obIongo,acntiff.ejufque car-

ceribus. .

Deinde quoddicat defe(5tHmtiiijoris

natur ; vel in morte vitam in inferis coe-

lum praeftolari j in tenebris lucem; in re-

rum omnium confufione , & tumultuati-

tione ordinatum Ecclefije ilatum.SicDa-

vid rebus omnibus deploratis , fe in do-mino expecitatione melioris conditionis

confirmavit, 2. Sam. 3o.fic lehofhaphat,

2. Chr. 20. Contra Achas , lia, 7. & If-

raelitae in deferto faepe.

Alterum eft quod acceptis beneficiis

«xhilarantur, Quienim Iperant in Deonunquam confundentur. DeindequodI)recantur utfiant quae expediant ; exhi-

arati vcro canrant domino lac. 5.13.C6-tra impij expedant&defiderantqu? nui-

lo Dei verbo promittuntur; Sc quae defi-

O 3 derant;

2iS eOMMENTARIA IN PROVERBIAderant ex verbo, tame preces nullas fun-

dunt,ut illis potiantur , vide Jacob. 4. 2.

^hic excipitur quod Pfal. 73.7. dicitur im-probos plura bona acciperequam cogi-

tare poiiint.

V. 29. IRobori [ efl ] cuique inte^

gro via lehovte , contritioni verb o-

peram dmtibas iniquitati,

In nnnn (contritio,) SxLvya( rohur^) eft

meronym. efFe<ft. quia via domini prout

ea red:e aut perperam utuntur homines,aut forces,aut animisfracfli reddunrur. In

l-iT (via) eft metaph. pervuIgata,Summaeft eum qui integre & rorunde vitam a-

git, exverbi divini prasfcripro exclufo

dolo, (imulatione, diffimulatione: animo

2^9

periuntur, quibus fimplicitas columbina»

quamChriftus fuis commendat,cordi eftj

aut quibus defipere aut infamre non vi-

deantur, qui, quod revera fint, prx fe fe-

runt , & quorum vultu exterius cemitur,quodintusin mente conclufum tem ••ur,

Hunc errorem ipirirus vSandtus per Pro-"

pheram refellit ,qui ex omnibus qui un-

quam fuerunr, jam funr, aut deinceps fu-

^^turifunt, morcahbus potuit , fivoluiffer,

maximo ad fucandum artiiiciouti, quoquod sôlebat diffimularet, aut quod no-lebat fimularet. Docet etenim viam do-mini, nempe pietatem erga Deum,8c ju-

ftitiam erga homines,utcunque hominumjudicio mifera & contempta fit , ut cun-

que odiose ab illis infedtata,probriS&

contumeliis excepta;non opprimi tamen,fed invicftam evadere , neque aciem ejus

forti effe , 8c increpid^ agere : cum afli- 20 his injuriis retundi , aut ftudium & cona-dua in peccatis commoratio animu fran

gat , & timorem incutiat , quo improbuspenicus quaflatur & conteritur. Cujuscaufaeft quod Dei adminiftratio erga

hos formidabiiis ; erga illos amica 5c be-

rtevola exiftit.Sic enim inProverbiis qux^nuUo nexu nec fyrmate continuationis

-proponuntur,quo verba ad unu & fingu-

larem fenfum alligantur,fine viProphetae

tusfrangi, led porro, fijperadditis a Deonovis fubinde fubfidiis , fortiorem & fi-

dentiqrem fieri. Fugiente enim impro-bo , cum nemo perfequTtur ; juftus ut ju-

venis leo confidit intTepidus , Prov» 2 8,

Neque hoc tantum , kd ex eodem ipfo

bono opere,quod periculum & timoremex perictilo creare videbatur , fpirirus fu-

mit. Cum enim quod ^ Deo m mandatis

illata incerpretari conceffum exiftimare; 30 erat, opere exequitur,quid ni confidat

•_->, r^ l_-' :.-. :? Tir:J„ T^/* . _ ;i >l ._ :maxime cum fit proverbij encomium quapauciffimis verbis multa compIe6ti«

Hominum animis alte infedic tutiflimb

illum hatjc vitam agere , eoque maximeintrepide &confidenter,qui novit fimula-

re , diflimulare , in omnes formas inftar

Protei aut Chameleontis , fe convertere,

feque ad arbitrium8c voluntatem eorum,qmburcumconverfatur,conformare,cumEuangelicis EuangeIicum,cumPontificiis 40 falute ejus veluti excubante. Hic rerel-

Vide lof. r. 9. quilocus a comparat. mi-noris illuftratur , 2. Sam. 13.19. Ecquismortalis , in quo aliquod veftigium & fi-

gnificatio humanitatis apparet,fervum fii-

um fbrenua in herili opere fudanrem, eo-que nomine pericIitatem,non(fi potis eftj

tueatur & defendat? Dupliciigitur ratio-

ne integer corroboratur : intus conlcien-

tise teftimonio;foras Dei providenria pro/:.'...,_; T._^: i_-i.- uO Tr^\

Poncificiu, cam blafphemis blafphemumfingi. Qvipd quidem ut hi faciunt, ut pe-riculum declinent; fic illi ut commodum.confequantur

; Quod quidem hominumg.enus pefTimum eit^Pauci admodum re-

luntur Machiavelli noftri, qui pietace im-butos , ignavos & tremulos ad pericula

fubeunda caufantur ,• cum nullum homi-num genus magis intrepidum fit ad peri-

cula fUftinendum. verum quidem eft pie-

taiem

220 SALOMONI5, CAP. X. «itatem a temerarils cisptis hominesab- jus rei explicationem &ilIuftrationem,

videndum quid & qualis /it homo non-dum fpiritu lhnd:o rcgenitus ex ]fa, 40.& 1. Per. I. Omnes narura & ratione

du<3:i eam vitae rationem inftituunr,ut il-

lam commod^ femel conftitutam, quamfirmiilimam reddant , 8c mutationis ex-i

pertem. Quod ut efficiant amicitias ine-

unt, affinitates contrahunt, cHentelas ad-

Iterrere ; fed in jufta pugna ad gloriam

Dei & EcdeCix Emolumentum indidra,

fe viros prasttant, Sc ut Jeoncs confidunt.

Quantum enim alacritatis ad manus con-

fercndum addit, quod novit religiofus

miles ne capillum capitis linc providen-

ria coeleftis parris periturum ? quem con-

temptum mortis parir,cum certo perfua-

fus lit fe mortuum in coelo cumChrifto&: ^° fcifcunt , nullum non movent Japidem ,

Apoft. inaeternum viffturum. Itautna- quohanc ftabilitatem confequantur.Sed

tura fua confidenti fiducia magnam ad-

dit , narura timidis & pavidis animum &fpiritus creat. Hinc eft illud Mofis, unumex his

,qui Dei mandatis infiftunt , cen-

tum fugaturos,8<; 100,1000. quandoqui-

dem Deus illis adeft,& eorum manus in-

ftruitprxlio,^

r-

Eadem via domini,five qua nos infiftl

in hac molirione & magno conatuj quodcaput eft , & fine quo caetera funt irriia,

comtemptim pr«tereunt, & tanquamreJicuIum quid

,parvi . aut nihili potius

ducunt.

Quamobrem fpiritus fancftus nullu aut

certius aut compendiofius iter ad omnemaeternitatem elfe docet, quam fi quis ani-

mus , five qu^ Deus erga nps infiftit ini 20 mum liium ad pietatis ftudium adjungar,

quitatis operariis , qui viam domini ne-

glecSui habent contritioni cedit.Nam &intus ftimulis malae confcientiae utuntur,

gcDei ulcifcens manusillis imminet.Huic

ergo Proverbio refpondet il|ud Apoft,

2. Corint..2.i>,i<r. Iremillud Luc. 2.34.

Quid ? Num quicunque peccat conte-

ritur .-^ Nihil minus : fed qui iniquitatem

tanquam artem exercent,& fe patrandis

peccatis devovent.

Excipiat porro quis hcmines fiia natti-

ra mortis aetemse reos : quorfum igitur

via domini opus fit ut illisexitium attra-

hat.^Refp.gravius & cum.ulatius pledten-

dos, quod tam clarse luci in obfequentcs

fint.

V. 50. lujitis nunquam dimo»

Sed hic manum nobis injicit commu-nis conditio piorum&impiorum,in mor-bis Sc mGrte,quae via totius mundi:dein-

de infurgunr calamiratum vari^ tempe-ftates, quibus juftus magis obnoxius eft,

quam improbus: utin paradoxis fit, ma-joremjuftis durationem, quam impro-bis, nedum xternitatem attribui.

^^ Uxc^êrgofiorum dmati» \^^^^'" ? , •.

cenjfderaturm ") . { ' *njfdi

In frapsnti etiam couji. jderatur « ?

ifttturd,

P£rfottd'fHdf

{ Pejferis in quibtu vivitt

In fua perfona , quod quamvis multfs

malis impeârurjnon tamen illis obruitur,.

led ex iilis enpirur,PiaI. 34. 20, 2i»Prov.

vetur , improbi vero non hihabm^ .o?*;-'

t* "^T f^T^^^^'''''' '" ^T^°'ji * i ^*^ jolepho, PauJo, &c. cumunicomalope-

buntterram, reat improbus , Pfal. 34. 22. undepi]

comparantur arboribus ad ripam coiifi-

Scoptis idem, qui & prioris proverbii, tis, Plal. i . &. moriti Sionis qui non mo-ut ad vitse fandiitatem , improbitate de- vecur, PfaJ. 12 >. Impij vero pulveri 5c

Glinaraanimumaddat.Adplenioremhu- glum^, Pfal, i , ler. 17^.

22a COMMENTARIA INIn pofteris ftabiliuntur & viyunr,ivide

Pfal.ioz.ult. cujus exempla, vide in Da-vide, Pfal. 89. 29. Itemin Rechab,8cc*

Contra pofteros improborum excindi,

videjob. 19.89, i<5, i7, 18, T9.If.r4.22.

huc acccrfe hiftdriam Achabi ,qui cum

70 filios habuerit 5 tamen pofteritate

caruit.

Qupd ad futuram vitam attinet , nun-

quam mori juftum , videloh, 3.15: &

PROVERBIA 2Z5

Qupd dicic os jufti abund&, &c. docetnon ex uno aut altero benedi(fto aeftima-

dam hominis juftiriam ; fed ex conrinuoufu & ufitato modo loquendi. Fit enimfaepe ut quis ben&&fan<fte loquatur.quodres ei fit cum his qui fermonis currupte-

lam averfantur , quorum ad voluntatemfe conformatmonnunquam linguam Ca-naan fimulat, ut aut aliquid boni accipiat,

aut mali dedinet; qui non idcirco jufius

24.. Sicut improborum ftipendium ^° habenduserit,nifiexamore,&ftudiovc-

mortem aeternam eflepaflim fcripturas

teftantur. Ex quibus omnibus veritas

Proverbij Salomonis elucet, 12, 26, ju-

ftum potiorem efle fuo proximo.

V. 31. Osjujiiabundeproferi

fapientiam [h] Unguaveropervet'

jitatum refeifa eji

,

In ]\v^ (os) & & {Hngm & oj) eft me-tonym. eflicient: vel potius fynecd.par-

tis in pfS. In 31:1' [ahundi frqfert) eft me-taphora a feraci arbore multum frudlum

proferente. In nsann pluralis numerus

pro confuetudine prava 8c perverla lo-

quendi.

In metaphora arboris frugiferae ele-

gans eft defcriptio puri& cafti fermonis,

qua acuitur & excitatur hominum ftudi-

um & diligentia,ut hancfermonis excel-

lentem virtutem comparent. Quis enimnon magno pra^tio & labore conqairit

frugiferam arborem, quse copiofum fru-

dtum quot^nnis, fine omni intermiflione

producat ? atquetalis pofleflio eft fermoprobas& incortuptus* Imoveroeftin-ter illas arbores , de quibus Apocal. 20,

quje fruc9:um ferunt fingulis menfibus.

20

30

ritatis , fermonis puritatem colat. Bonusenim ex thefauro cordis bono multa bo-na verba profert Sicut enim crelcit in a--^

nimo fapientia ; ita ejus teftificario bonis

verbis uberior evadit.Huc refertur quodApoft. Eph» 4. 29. prafcipit ut totus fer-

mo nofter fit expers putredini<i:&ut talis

fit,qui gratiam afferat auditoribus,&Co-lofl*.3 .monet ut fit conditus fale, ut qmT-que norat cuivis refpondere, Quamob-rem qui ex uno aut altero cogreflUs col-

loquio deviri bonitate pronunciare velit:

tanquam ex una hirundine ver conclu-

det. --

HJc occurritur,in multiloquio non de-

fore peccatum , oportere nos efle tardos

ad loquendum;promptos ad audiendum.Relp. priore fencenria longam ad Deumoranonem intelligi, quse plunbus reperi-

tionibus conftat,(quam Chriftus Matt,6,damnat: ) damnari etiam ftudium & cu-piditatent loquendi, quje a virio abefle

nec[uit. Sed ftudium multa beneloquen-di in Dei gloriam & fratrum sedificatio-

nemkpruritu loquendi multum difFert,

Pofterior exlacobo perftringit illos, qui

utilia, quamvis afperiora docentes , lua

impatientia abrumpunt , & piis docôri-

quid.^ quod fingulis diebus ac horis.Cum 40 bus , faltem animo , obganniunt & obergo tanto redimimus frugiferam arbo-re;pudeat nos noftr^ ftultitiae,qui in cor-rupti fermonis merces non acquirimus^praefercim cum graris fine pretio illiim aDeoaccipiamus,-

latrant.

Altero hemiftychio docet improboslinguis fuis abuti. ubi notandum linguse

improbitatem non definiri uno aut alte-

ro verbo perperam prolato; fed pluribus,

&

tH SALOMONIS, CAP.XI.S£ cam fc qms CdMruptis ferrtionibus ad-

djcit, cumlinguam fuam ad faUendum,

ad fimulandum , & diffimulandum cumDeo & hominibus componic : Alioquin

viro juftoaliquando maledicla excidunt,

vide exemplum Davidis, Plai. i i9*ii>i.

Sam. 2f. i3.5c 2. 1(5.4.

IZffedu

, propter inhaerens In nobfs pecca-tum,juIto exciduntfut dicftum eft; infulfadidta, nifi cautio adhibeatur;unde Pf. 37,os jufti meditatur lapientiam.Neque hocfolum 5 fed Deum etiam precatur , ut oricuttodiam apponat,ne in fermone impin-gat. Juftus igirur fua verba appcndic , 6c

Arguitur haec fermonis corruptela ab expendit in lancibus divin^ legis,antequladjunda poena , nemp^ quod excinden-

,illa profert, Non igitur fatis cft apud fe

tur. Quibusverbis planfe fubinnuitper- ^° ftatuere , lingua incorrupta uti , nifi rati»

verfam iingua eflTe inftar arboris infrugi

ferae &fterilis,qu3e frudus aut nullos, aut

putres &venenatos profert.Hujus enim

finis eft ut excindatur. Atque quilinguis

abutuntur, hoc fere confilio faciunt, ut fe

incolumes,8ca mortis periculo tutos con-

fervent : fed falli & fruftrari illos docet

propheta ut qui hac lingus corruptela ;

iter ad exitium ineunt. Hinc illud Davi-.disPfah 64.91.PfaI. 12 . dehortatura

lingua? perverfitate ab adjuod:.ejus inuti-

litate. Hoe autem loco fortius argumen-tum adhibec , nempe quod domino fuo

«ritium ftruic. Quo didro ab adverfis

non oblcare indicat , juftum fermone in»

corrupto utencem firmiorem ^ duraa-

ciorem vitas conditionem fibi compararei

utcunque hominum perverfo , & depra-

vaco judicio penculum fi_bi accerfere ex.i^

ftimetiir.

V* $2, Labia jufli escperientur

henevolentiam , os verb improhorum

pitnamperverjitatum»

Hoc Prover. affine eft fuperiori ; fed

habet.etiam ahquid amplius, quo fermo

jncorruptus dirigatur ; nempc quod cu-

rare fufcipiat ut rede lo.quaturi eoiûe il- . _

lorum fciencia compareCj quibus fermo-pem Deo & honiinibus probenc. Nequeenim quod juftus eft, iclev> bona verba Scpurusiermo illiad manum promptus &;

pararus eft.Maximo enim jn pietatispro"

ineatur quo illud eifedUim detur: impro-bi etiatn tametfi vitiofa eorum natura illis

abunde fiiggerat omne maleficij genus ;tamen, ac fi non fatis fua fponte infani-rent , & ad maleficia pacrandum edodliclfent , improbicaci porro addifcendas fedifcipulos cradunc^ linguas fuas nacura advulnerandum acucas, porro acuuntjUt o-leum igni veluti affundant. Quamobrem

20 vel ipfa HO(5le,cum quiefcere debet, ma«lum meditancur»

€ A P u T xr,

Verf I . Lances ckhfxe ahomina'^

iioni^ Ifunt 3 lehovce : pondusverh

integi umacceptum [ efl ] ei.:30

IAnces doH [feu dolofa) funt abomina»V lio[eufumme ahominand^ domino : at

lapis inceger ( eft ), voluntas ejus , (fete

quodiliefummefauh^ expeiiraue,)

Senfus-eft, fumm^difpIicereDeo,fiiqax commode ad jus & juftitiam inter

homines exercenda inftrumenca k Deohominu induftria infticuta funt , per ixau-

deminverla eorundem incommodoce-danc : concra vero rem D.eo gracifiTimaHi

facere,qui illis probe &: legicimeutuncur^

Ubi voce lancium &: lapidis fynecd. ini»

telligic non cantum ponderaj fedmenfu-

ras omne genus, five liquidoiwis -five ari-

COMMENTARIAINPROVERBIA226

dorum, five fit in rebus continuae, five di-

Icretse qaantitatis : nec[uc veropondera

tantum intelJiguntur ; fed §c illa ipfa qu^

appenduntur , ut fcilicet ejus pretij , 8c

bonitatis fint,quo in commerciis exercc-

dis ntrinque aeftimantur. Inhancenimregulam peccatur , non tantum cum ho-

minibus ponderum & menfurarum inae-

qual tate imponitur; fed cum etiam me?

327

omnium largitorls, beneficium exiftitreo

graviusSc atrocius facinus cenfetur,quod

homines in communi vita; ufu tam inligni

Dei beneficentia privat ; nec privar ran-tum , fed porro gravi incommodo afficir.

Quod autem dicit lances effe nrair ab-ominationes metonym. eft adjundl. profiabjedro. nec enim autlances autiapis

abominarioni funt lehovae , i.tpote bonae

ces aat vitiofa; fint,aut perdirae,aur modo ^° Dei creaturx ; ied homines intell"git , &quopiam detenores, qaarn a contranen-

tibus aeftimantur , fimul , & venditantur.

Nec tantum illa conrinet quse nonnifi

menfuris , aut ponderibus inter homines

tranfigunrur ; fed qu« etiam non ponde-

ribus, fedtypis 8cimprciTionetranfeunr,

utpote nummo ,qui olim appendebaturj

mic vero majoris expeditionis caufa ima-

gine certa percutitur.Quod autem priore

hominum adtiones omnes quxproximuin traudem impellunt.Nam C\ Deus inter

homines illos tantum ulcilcitur , qui in il-

lum peccant, ut Mofi refpondet^qui poe-nam peccati popuH fui in fe transferri

prseopravit ; nedum Deusiram fuamadelinquet bus hominibus in resinanimestraducit. Sed hac loquendi formula uri-

tur , cum ut quam maximam hujus doli

hemiftichio de lancibus af!irmatut,itidem 20 deteftationem declararet, tum ut hujuf-

de lapide in pofteriore hemiftichio fubin-

telligi deber. ficut contra quod in pofte-

riore hemiftichio de lapide inregro prse-

dicatur , de lance integra fubintelligen-

dum.Singulare Dei beneficium eft hocho-

minum tam utile & ram neceffarium in-

ventum,quo homines mutuo fuo & reci-

modi pondera 8c menfuras confringen-das & e medio toUendas eife fubindica-

ret,- Notandum vero homines &c. nontantum hoc nomine Deo exofos effe :

fed eriam abominandos. Nec vero hocprophets fatis fuir, nifi imjufmodihomi-nesipfam abominationem ideftfummisabominandos affirmaret, Nam cum his

proco commodocommercia inter i'e ex- 30 fraudibus communem vitae focietatem

ercentjfic ut utraque pars contrahentium

id,quo deftituitur,fupplear, neutra impo-

ftur^ , aut fraudis periculo exponatur,

Cum enim merctum cum mercibus,& o-perarum cum operis commutatio propter

reruminter fe in^qualitarem, incommo-da admodum effet, huic invetus eft num-mus qui inxqualitatem ex rerum difpari

pretio natam tollens , sequalitatem fimul

cum ^quitate ftatueret.Ifthinc vero pon-

dirimant; idque per fpeciem juftirije, ef-

ficirur ut gravius in Deum, &. in humanevitx focietatem peccenr

,quam qui aut

clandeflinis artibus , aut vi hominum fa-

culrates diripiunt." Sicut enim injura feu

avaritia,qu^ per fpeciem rehgionis ad-

mittitur, execratior cenfetur, ur cum te-

plum fpeluncarn 'latronum fadlam quae-

ritur Deus; fic eriamfit, cum per nomenjuris & JLiftitia prastextu pro:x:musviola-

dera&menlurae,qua£ tantundem ex quas- 40 tur, ut locus juris & juftitiê latibulum fit

iitaSc expetita merce aditietirentur,qu-a-

tum nummus, quocum merx commuta-

tur, valere apud eo?,apud quos commer-cia habentur.ajftimari confuevit.Quo ve-

jfomajus 8cdiviniushoeDeij bonorum

in quo leabdant rapaces 6c pr^datores.

Huc accedit quod hêc injuftiria fere nonfine vanitate & mendacio admittaturo

Adde quod cum alij fures unum aur alte-

rum deripiantjhi iniinitos fpoliAnt;cumq^

ab

223 SALOMONIab aliis fpoliarl fuam calamiratem intel-

lecitam (arcireconantur; hic (poliantes

fecuri funt. Hucaccedit, quod pauperes

/ quorum imprimis ratio habenda erat )

vel maxime expilantur , ut qui fua ege-

ftate cogantur omnia minutim emere

;

cum conrra divites omnia fimul & femel

commodilfime & loco & animi tempo-

reemanc.Prseterea notandum efl hoc loco taci-

cam fubinnui anthithelin Dei & hominu.

Perinde ac1: propheta diceret, leve qui-

dem hoc peccatum inter hommes cen-

fetur, velludibrium pot?us,qui fraudes in

iftis commerci.s adhib ras iolerciam qua-

dam &.fagacitatem ducaiit,qu;que in de-

linquentes hoc genere non animadver-

tunt. Imo vero tanta fere impunitas ubi-

que hic grairatur, ut non dubirent homi-

nes de fuis technis gloriari. Nam quodSal, de emprore praed'cac , eum inter e-

mendun.1 merces extenuare, & vituperio

in contemptum vocare ; poftquam \ ero

re empta domum redier:t , fuam fortu-

namlaudare,&: in fallendo vendirore io-

lerEiam;Prov, -o. 6. idem de vendir re

intellio-endum ,qui dum vendir merces

fuas fumm;S laud.bus efterr,poft aurem

apud fervus au uxorem non dubitabit

fuam van;tatem in menciendo confiteri.

Sed meminerimus hominum judicio non

hic efle ftandum; fed jud cio De:, eoque

iion oportere maiore odio ferri in has

fraudes,quod.homines parum in has im-pofturas exardefcere folent.

Pro menfura vero abominatfonis, qua

Deus in iftiufmodi homines ferrur. poena

a jufôjudxeinfligetur. Scur en.m ho-

mines- ea acerbo fuppl cio p]e(ftent, quse

illis exofa admodum & infenfa funt : fic

Deus qu2e.fibi.Hinc .\poftoms oh hcecve'

nit ira Dei tnfiltos ii-iobedtcnti^. CoII. 1,

maxime vero Thef i 4.6. Ulcifcitur au-

, tem Deus hanc impro^Dirarem pauperta-

te; Prov, . o. 2. j., idque non tancam ma-

S, CAP. XI. 22,

le dicendo parcis; fed porro aliorum ani-

mos ad fimilcm in illum fraudem exer-cendam jufto fuo judicio infledtendo.Si-cut Chriftus Macch. 7. confirmac^qua e-nim menfura &c. Sed & exicio xternohujufmodi impoltores pledit : tantoquehoc fit mag's

, quanto homines in iftis

"jêccatis puniendis remiffi magisautdif-foluti comperiuntur.

^° Peccatur autem gravius cum judiciumin portis, muneribus, aut aliis depravati-

onibus corrumpitur.cum lances judicij in

alteram partem propendent magis, namcum jus & judicium non fit hominis in-

ventumjfed quodDeus hominum animisinfculpfir, fit ut ab eo decIinat!o tanto fit

tetrior.Omnium vero teterrimu eft cumminiftri verb' jufta pondera r.6 exercent;

fed in docendo aut hortando acceptione20 perfonarum fequuntur; nequeperinde

psincipis, uc fubdici, dommi uc fervi 6cc,

munera, aut ab officio difceflTionem per-

fequantur.Qupd fi qui fint qui ftudio ju-

ftirise dudri iftas fraudes odio habent

,

quorumodium nos ad hujus injuftitiae o-dium perpellat

; quanto hoc magis faci-

endum erit,cum.Deo pr^potenti hac dif-

plicere intelligamus. Neque enim pro-

fed:o fatis virium eft in mortalium od'o,

30 ut nos in hujus injuftitias deteftat.one

confirmet , nifi Deum huic injuftitise ge-

nen infenfiffimum hoftem fore animoconcipiamus.

In proverbiis plserifque fit,ubi adverfae

un eodemque verfii comiprehendunrur,-

ut utrxque verfus partes mutuam, & re-

ciprocam probationem fibi invicem prê-

beant. Quod quidem a fpiriru fandto.

propterea fir, ut veritatem in uno ex ad-40 verfisaegre a nobis depraehenfamfacilius

comprehendamus, cum verwem ui al-

tero adverfo magis obviam &:e:xpofitam

intuemur Exemplo fitquod.d:c>tur,im-

pium morte eximere non tam nobis a-

trox &. grave facinus videtur j fedinno-

. P a centem

230 COMMENTARIA«fentem morte plecftercaut bene meren-

tem,oi-nnibus invifum &odiorum exiltit^

• unde edam alterum adverfum perinde

odio habericomprobatur.

V. 2« JdvementtfuperhicB eve-

nit i^nominia\ apudmodejlos autem<

[ejl] fapientia».

lO

Quam ahrmi fubmtffionem honor &'

gloria excipit; ficut fuperbiam ftaltitia-

prxceffit. rvam utin pofteriore verfus

parte fub auditur honos ignominias ad-

ijêrfus tanquam fubmiirionis effectum :

lic ex ptiore parte verfus fubauditur ftul-

ticra fapienciê adyerfa tanquam fuperbi?

iemen & caula.

Superbia eft animi vitrum , quo majus

aliquid dc nobisipfis, quam veritas ferr, 20

fentimus. Ih priore parteverllisprofo-

popoeia adhiberi videfur,qua; porrb in-

eerrogatione exornatur. Superbi» enim

& ignominix viatorum perfonam attri»-

buit, vel curlorum potius, qui curfu con-

tendunt , uter celeritate vincat. Ubi ta-

snetii fuperbia prior fe in viam det; igno-

miniatamen illam fubfequens ita haum'

ieer accelerat : ut illain- aflequatur 8c at-

tingat, vid. lehof. 2 z^z i . hbdie peccabi- ^^

Sis , cras plecftemini. Nam utcunque fli—

perbiaexdeprayatanatura noftra , tan-

quam ab inferis excirata contentiffimo'

Sc maxime citato gradu feraturjignomi-

mzizm&ncielitmemi(fi. Rom. t. 18. illi'

celeritarenonceditjhecmirum cum fcri-»-

ptura afErmet Dciim^ fnpsrbis refiftere i»

Pet. <r. 5. quod quidem >f«9' \siffiîi'^viv ^Xrtfi' iôy^^v' dicitur Deusenimomnibuspeccatoribus refiftit jmaxim^fuperbis. ^*^

vid. If. 2. iT. 12. 13. 14. ij. 16. I', ubictiam finis hiijas deprelT.hotatur.Eft qui-

dem ignominia quse cum ipfafuperbiâanquam gemella nafcitur

, quae piorum

'

Sc angeloijam oeulis confpicu^ eil j cum

jN PROVHRBIA 231

peccatum ipfum de quo glorlantur Phil;

S.^.ab ignominia&. dedecore abelTe ne-

quit: fed propheta Ix c loco de illa igno-

minia fermonem facir , qurm improbi a-

gnofcunt, Sc ipfe,qui fiiperb-c', elatus eft,

perfentifciride qua fcrvator. Luc.M.Quile effertjdeprimetur^qfas quidem depre-

ffio hk in terris initium fnmens,poft in

ipfo inferorum im,o b.rathro abfolveture

flic ignominix curfus tametf fcn per ce-

ler & expeditus fit ; tamen gradus celeri--

tatis admittit. nam Deus pro infcrutabi-

hfuojudicio &:fapient;a incomparabili

nunc tardius,nunc celerius pa?nam 6c uUtionem infligit. Hammonem aliqûandiia

tuIit;Sed Nebuchad ; in ipfo momento in

agrum cum feris&; brutis animalibus ex=.-

turbavit, quo feipfum magnitice effere-

bat. Dan. 4 27. Et idem fenticndum de-

HerodeA(5t. 12.

Superbiaaute nulla capitah'or aut ma-gis exofa Deo exiftir

,quam cum hom.i-

nes in Deum ipfum, fui juftificarione, in-

furgunt. cujusgeneriseftillud Pharifjci

quod fcribiturLuc. S .quod idcm a Pon=tificiis noftris prxftatur, quorum elatio

Pharifiei gloriarione nequior eft j ut qui

(ibi gloriam Hberiarbitrij attribuunt, qu3Pharifseusâd. Ddum refert : Itemquodfalfumculttim illiaffingunr, relicto ger-

mano ; adverfus quos quam maxime ac-

celerari ignominiam 'iquet. lehof. 22,

Hujus fuperblje fontem & fcaturiginem

r!otatSal,ftuhitiam,'quod ex adverfo col-

ligirur, ficut fupra dicfum eft. nam infci--

enria fui ipfius,&; ignoratione'Deianimu

& fpiritus f;niit. ''Ubi notandum eftilli

Salomonem , vel maximt" ftultitiam im=»-

pingere, quiomnium maxime feipflim

fapientilf. ducit. Huic Salomonis d (Sto-'

fuccinit, quod noftro fermone vulgo di-

citur. He ii-aproudf6oleMv^]\x^\^^ccaX\ feu-

ftultiti^ medicina petenda Rom. 1 2. ubi'

Apoft. moner M vJs-ef^foreij' ^reep S»

fcil»

SALOMONIS,XAP. XL t3J

fcll. ne quis plura fibi arroget , cûam res animo fentfc,cjui noti iTmufat aut cliJî mu-"-

/-^

r^ •

latjmediuminmalorumomniumdiicri-men fe conijcere : & nufquam rurius agtquam ii vite nofrr^ rationem non ad pr?-cepri divini pra.'fticum exiga i us;fed prornorum&: temporum & locorum. rationevitam & mores comformemus.Hunc er»rore omnisimpietatis & improbitatis pa->

rentem nobis hocProverb.Salomon exi'

ap:a fert, aut quantum ipfe accepit.Dein

de illud quod eft r. Cor, 4. ~. ne in ac-

ceptis, ranquam fuis, glorietur, aut fe ef-

ferat. Pr^srerca quod coHata in fe dona

peripedla habens, ad fuoscum defedtus,

tum vitia csecutit.Deniquc quodaliorum

virtatibus prseteritis , na.'vos eorum aut

ftrumas attentius coniiderat.

HumUs animo eft,qui moderat& pro ^° mit eripitq,- 3 dum plana^ciimplici agendi

acceptotum a Deo donorum ratione de

fe fentit, &c. qu« fuperiori adverfa funt,

Atque h?c pr^cipua qu^jdam fapientia eft

ex'litus data;utcunque homines hanc taminiignem virmtemin vituperio ponunt*

neque vero virtus tantum eft ; icdi virtu-

tum veluti bafis;&quK virtutum aliarum

velutimater, Eph. 4. i.^.Pet. t. 5.]ac,

ratione exoptatam vitre conditionem nosconfequi ; tortuosa vero, tiexuof^ & in»fidiola vit^ inftitutione ininteritum pr^^cipitari nos condocefaciat,

Atque haec opinio qu:e omnium men«tes fubiit, altaique in animis radices egitj

fcripturae etiam teftimonio vires acquire-re videatur. If. cap. 59. 1 5» hocipfum

4. 8c 3.H. i". quam comitatur honos & ôconfirmante cum dicit,[quireceditSma=

gioria. Adeo ut Chriftus proverbio cele-

bravit, qnifi humiliat exafiabitur. Pr^te-

rea cum iit cum humilitate conjuncfla fa-

pienria , quas hominis vultum ( referente'

Salom. ) Iplendere facit, efficitur, ut,qui.

animo fubiniffo eft , eundem honore Sc

gloria affetftum iriexiftimaredebeamus.

Vide paraboIamLuc, 1 4.ExempIum pro-

ponitur in Davide Pl". i^-. in Abipailes

lo, ipolib & direptioni femetipfumexpo^nit.

,Sed intelJigendum populum ibi de»

fcribi portentof^ improbitatis, qui nullis

nec humanitatis necpietatis clauftris, auccancellis contineatur 5 fed malorum illu-

vie, tanquamfludtibus, omnesjuris Schoneftatis râs exundaret; eoque tamprodigiofam improbitatem hanc dodlri-

nam non Iabefailare,quo minus farta te^

qua? fe indignam lavandis Davidispedi- sodlaquefit. Maxime vero advertendumIjus ducens, ad regis in thoro confortium

evedia elt. .Sed omnium clanlf. exem-phim in Chrifto extat. Phil. 2. quod eti-

Slm nobis adimit excufationem, proponi-

saribid. ScMath. lu

V. 3. Integritas reUorum dedu'

cit eos : at perverfitas perfidioforum

deuafiat eosi

Gbtinuit apud omnes hajcepinioi atq;

adeo nobis, depravatazque noftrse, peni-

tus infixa Hjeret , hominum integre con-

verfantem (qui idem eft intus & foris,in

ammo ^: ore, qui illud loquitur quod ex

eft ibi, quid hominum flagitioforum ftu-

dio fieri tentetur; hic vero^ quid fingulari

Dei erga pios curi&^haritate pr^ftetur,

indicarirqui? utraque probe fibi conftant„

Hinc etiam alia difficultas fupullulat,

Qu^^ri enim jure poteft , cur non potius

dicat Propheta Deum piorum integritate

eos fervare , 8c impiorum perverfitate

Deum itidem illos obruere. Videtur e-40 nini hac forma,qua utitur, plufculum ho-

minum probitati ad fervandum , -aut im-.

probitati ad perdendum tribnere. Oc°curritur , hoc certo confilio fieri , fcil. ut

intelhgamus fola hominis integritate ; ut

ut nulla adfint pra.'fidia fervandi^perden-

di vero ad^nt iooo machinsei, Deum pi°

'


os tutos 5c incolumes fervarerimpios au-

lem frangere , ut ut eorum vita multis

prajfidiis munita fit, nec ulk , vel minima

ill s nocendi nubecula appareat : hsec a-

gendi via a jacobo aiiimilatur vise regiae.

Proverb. hoc univerfe confirmat quoddiciturMath. 7. qua menfura metimini

Scc. Hujas loci priorem partem Apofto-

iusPetrusi. Pet. 3. .0. infignitur cumconfirmat, tum eram illuftratex Plal. h.10. i u ! 2. maxime vero z ^ .verf, ubi ran-

quim rem .nfueram & incredibilempro-

jponit , fi quis fit tam ab omni fenfu hu-maniratis alienu'^, ut hom'ni placido&manliieto ingenio nocere velit. Contraquam homines ftatuunt,qui inter lupos fe

tutos elfe poHe difHdunt, ( cui non abfi-

milequidnoftrodiTerbio jad:atur , itis

hetter to hc a shrew thcn h sheepe, (niii cumillls ululent. Vide quomodo lacob. fim-

plicitasEfavum, ScDavidis inregritasSau-

lem lachrymas folvebant.Sed fi ufque eofe hominum improbitas extulerit, uc im-merentibu-s. aut etiam bene merentibus

noceant ; tamen beati eftis fi propter ju-

ftitiam Scc Hoc ut fiat, coram Deofemper & continenter ambulandum,Gen. :',

Improbum fuis finuofisagendi rationi-

bus non proficere, nifi ad proprium inte-

ritum , confirmatquod eltapud lobum,quis 1" Deum irritavit , cui poft fuccelfit,

aut cui poftin pace efie licuit; ] Cum igi-

tur improb^ & vafre vivendo Dei ira ac-

cerfarur, ut ut bene illis fraus cedat, fru-

ftra attenditur:hoccomrauni prov.teritur

xctK» QnAn Tft» CftKiCcmtfTi Jtan 'sT>. Deus a-

ftutos fu s propriis confiliis tanquam la-

queisintercipit.Iob.&i.Cor. .Cujusrei

veritatem confirmant, non tantum infini-

taexempla verfipelliurn hominum, qui

propriis arribus perierunt,cujufinodi funt

Saulis in quem callida adverfus Davideminira coniilia reciderunt, dum Davidi aut

coHfervando aut nobilitando infervierunt

23^

&c.fed & piorumDeique tfmentium,quifibi obliquis fuis confiliis indulgetes exi-tium confcivilfenr , nifi Deus illud amof•tus tu Ifet , ficuti in Abrahami mendaciovidere eft,quouxoris fuaecaftitatem pro-»

ftituiffet , & in Davidis apud AchafunxPhiliftaeum fimu!atione,qua xgrh fe f erre

praetulit, quod ad pugnam contra Ifracli-

,tas admifliis r.on fit , nifi Deus ucrunique

10 mirificfe a d.fficultaobus quibus fe ob-ftrinxerat,expediviflet. Quod non eft ita

incelligendum, ac fi fapientia,& pruden-tia in rebus gerendisabiicienda fit. Qu5-obrem ut torum hu.c locum conciuda-mus , nobis lemper in precio fit prxceptii

fervatoris, eFtote Jimpliccs ftcut colu- hce^

contra pedibus proteremus, quod pro-

verbio Mach-av. celebratur,/eon/jr(rx«z;//>

vulpnampsllsm ajjuendam^

20

V. 4« ISon prodejl fubftantia

die furons : juftitia autern enptt ci

mortQ^.

Huic Proverbio Gmile habetur cap. ro

V. 2. Quamobrem praeter^tis his n qui-

bus eonfentiunr , ill.i duutaxat artinge-

mus quae propria funt hujus loci. £ft au-30 tem hoc, quod cum prius dixerat thefau-

rbs improbitaris non prodJfe omnino :

hic confirmat in univerfum divitias , necbene nec fecus compararas, prodeife te-

pore exundantis fervoris, Ne igitur quis

ex fuperiore proverbio fpem arripiat fo-

re, ut tametfi divitix ma!& partx in fumii

abeant, tamen honefteacquifitasinftar

arcis cujufdam efle, ubi tuto ft rebus af-

flidtis recipiat quifpiam ; occurricur nonô omnino profuturas tempore exundanris

irae. Perinde ac fi dicat, prodeflepofle

rebus pacati.«, aiit leviter turbatis; fed te-

peftate exorta fruftraoêm & fubfidium

expedrari. Quod cujufmodi fit difpicia-

mus, Si quis alterius uxorem violans

marito

z3<5 SALOMONIS, CAP. XI.

maritoplôbb ajfTecSlo ingentem aut infi-

nitam vimpecuniq otferar,ut marito con-

ciliato poenam adulrerio juftam &. debi-

tam declincr;eam tamen repudiabir pro-

verb. 6. 3 < . idem in homicidio de vindi-

ce. Si rex in aliquem excanduerit, nuilo

pretioira principis redimitur.de militibus

Chaklîs dicitur If. .r3. ". eos aurum aut

argentum ad vite redempturam contem-

237

Non abfimiJe efl: hoc Provcrbium iJ!i

qwodin 30. verlu liujus capitis prarmif-fum eft, &c vcrbis quidcm aliis atque a-liis variatum eundem prordim fenfumhabere videtur. Qua in re fi forte qua^ra-tur,qui fit ut Spintus fandli brevitati &compendio ubique,maxime vero in pro-verbiis ftudens, unum idemq; fepius rc-petat. Refp. hic , li alibi ufpiam verum

ptui habituros. Vide eximium exemplu, 10 effeqnod]poiîacecink,repetitaf/aciibunt._71 ._ .

..l: j- -.:.- _K..;„ Nam ut paffim in tota fcripturarum uui-verlitate dogmata fa^pius iterantur , &creponuntur, quse fingularem pr^ aliis u-fum_ Sc momentum habent ad faluteni :

fic in fingulis prophetarum Jibriside.a

Dei confilium relucet : atque ob eam i-

pfam caufam" in proverbiis. Sicut enimftylus in durum & refradtarium metal-lum fxpius adhibetur ut impreffio nonleviter evanefcens infcuJpatur; &: ur ara-

^^ trum fxpius in terram duriorem vreduci-tur , ut fulcus femini excipiendo profun-dior aptetur : fic Spiritus landus com-perta noftra hac in parte perverfirate,6c -

animi duritia,hanc do6trinam fxpius ite-

iat,quo dodrrinx ingeminatione tandemh^c hypocrifeos malitia fubigatur. . Ve-rumenimvero non fine ufura- & lucro •

h^c repetitio exiftit , fi quis penitus hxcintrofpiciat. Primum enim docetnon

30 quamlibet juftitiam eripere; fed iJIa qua;ex fincero animo manat. Deinde quoddicit iuftitiam integri red:am facere vi-

amejus; cum prius integritatem quafi -

vix ducem conftituit : colligitur tantumabefle : ut fincera agendi ratione aliquid.

homini decederet,aut depereat,ut fi pri»

ushominis injuftitia & infcitia via tor-

tuofafuert; tmien fimpJxi &finceraconverlatione viam pnus obiiquam &:

^° finucfam retftam cff^ci.Unde etiamillud'

collig tur , vi^m fincerx converfationis

facilem & expeditam fieri^: utredra, &ad redtam lineam delineata, via,fine ullo '

negotia aut haefitatione conSatur : non ^

fecus-;

2, Reg. 24. ubi apparet divitias velut in-

efcationis loco fuifte, qua in captivitatem

attradii funt Hierofolymitani , cum pau-

peribus domi in patrio fblo confidere co-

ceflum fit. Qupd cum verum fit, quid^fiet

cum Deus omnipotens ira efferbuerit?

Homini enim qualis tu es,divitia; ufui ef-

fe poffunt, etiamregi,aIioqui opulentiffi-

mo : Dei vero , cujus eft auri & argenti

quicquid eft,ufui efle nequeunt. Dies au-

tem exundantis irse divinaemultiplex eft:

ut cum Deus tanquam in fpeculocon-

fcientix omnia hominis peccata ordina-

te, & veluti in certas clafles defclufa oboculos propoflierit; & fimul debitum iilis

fupplicium vivis coloribus depiclum, ca-

templandum /ubjecerit : maxime vero

generaiis,&:formidandas pariter dies ex-undantisirê divin:? eft dies mortis,quem

Sal. exempli caufa appofuit. nam impro-bis nullus in hoc fieculo dies magis terri-

bilisexiftit. vid. pf. 49. &. 9. 10. Hinccffiritur quod pfal. hortatur , ne, fi divi-

tiae afSuunt ; animum illrs adjiciamus* 6c

quod Apoft. I . Tim: 9, ne fpem in incer-

tis divinis collocemus: qua in re peccareprocHve eft. Irem cavendum effe (Chri-fto authore ) ne mund^ diuitias avide in-

fecftantes , interim curam in Deo dite-

fcendi abjiciamus.

Ferf 5. luditia integri dinmtviam efif, at imfrohitatgjiia lonci-

dit iwprobu^.

a3S eOMMENTARIAfrcus ftt in c<5 qut integre incedit; cui ar-

cr. vi-.nDeiconiilium patefit. Cum qui

co: vra vitarn inftituit, partim continua

Jirnuladone fibi ipfi oculos configit, dumquod prius confcientia ex ventatis noti-

tia repugnante fecit ,poft veluti licitum

& conceffum verbo Deiadmittat ;par-

tim Dei juftiflimo Judicio occxcatur,

[qui non habenti id etiani<luod habec

,

adimit.]

V. ^. lujiitiajufiorumeripitip'

fos , at cerumnd ijud]perfidiojica^

piuntur.

IN PKOVERBIA i%9

pellunt ; fed ex illis nos erlpere neqae*unt. Ne igitur formidemus , nejuftina

nobis eao^flof ©- fit : nam non tam certo

aerumnam accerfit,qu^m ab serumnii%qûf

importantur, fcu juftitise , feu rei îlteriu»

,gratii nos eximet.

Notandum porro juftitiam cujufque

ipfum Iiberare;aIiquando etiam alios ,ut

Noachi, Samuelis, ]obi 22. 30. Danielis:^° led hoc camen reftringi oportet ad huius

faeculi liberationes , non ad futuras, qaodpontificij volunt. Nam ut nemo niii ful

fide juftus eft ; fic nifi propria juftitiaDe^

judicium , quod altero fôulg exercebi-»

tur, effugiat.

\Ejufdem fere generls eftxum V, tec- V. 7. §uummmturhomoim',tio& quinto.-quanquamineo videturdi».

. ^.^^^ ,per/tex/peâtio, ettamfpesfcnmen extare , qucd lupenora prover- r ^r Jf ^» i£

bia finceritacis taxntum , virtutis videlicet 2° vatentljjtmapent,

particularis laudem ôntinebant: hoc ve

rojuftitiam.commendat vehiti virtutum

omnium univerfitatem. Deinde quod fji-

periora proverbia commoda defignant,

quse finceritaris domjnis obveniunt ; hoc

autem incommoda a quibus juftitia eruit.

luftitise cum multiplexacceptio fit ; una,

caufa, ,6cvelutiarbor, juftitia fcil, Chrifti

nobis per fidem imputatajaltera vero ef-

Spei& exped:ationis vocibus metony-mic^ inteUigitur id quod fperatiir & ex-pe6tatur ; alioqui hoc didto non fecerni-

tur in probum&: improbum cum vita de-finiatur ; cumqne fides & fpes hujus mo-do vit» anguftiis ceneantur ; charitas,ve-

rofuturê etiamcomes fit. [ Spesenimquse videtur non eft fpes:namquod videc

,fed:us, & veluti frudlus ; de pofteriore 3o,quis. quid fperat.? ]Rom. 8,

hk fere inProverbiis ferm.o habetur,Atqj

illi veluti vindex & aflertor introducitur

^ maUs,quibus hoc f^culo obnoxij fumus,

Cum enim hominum 5 maximejuftorumvita multis miferiis* expofita fit : operse-

pretium eft in proniptu femper remediuhabere & curationem. Plerique homi-num hocremediilm quaerunt in divitiis;

alij in honoribus &:authoritate,3 alij in a-

Hujus proverbij veritas tum liquido

5pparebit, fi, qupd fit fubjedrum fpeiim«proborum, confideremus. eft autem fe»

re in his quse caduca funt, & corruptioni

obnoxia; Inquo geaere funt divitisjho-

nos, vitae diuturnitas., delitise , Sce. Qusomnia cum hujus ,duntaxat vitgi Ipacio

definiantur , vita Ldefund:os fua fpe ilico

excidere necefle eft; nam fi pii interven-

micisialij in his omnibus vitse noftr^ pre- 40 tu mortis priventur hujusj&culi bonis.

fidiis, : pauciadmoduminvitainculpate.ad;a;qu? tan\en una utin multanos peti-

;.cuIaconjicit,fic ex illis omnibus eripit at-

,que «ruit. Contra verodivitije , &c. nos

jnjai.alta §c aniinz 6c corpojis niala im-

lob. -. 7, improbi illis poft mortem frui

siiequeunt.

Qux fperant improbi non aflequnntur

fa?pms ; fed ocufi eorum expedratione

conficiuntur,& veluti configuntur,Qupdi

6

fi fpes extrada 5c pfovogara animo a^gri-

tudo (ir, Prov. 1 3. i 2. nedum ea penitus

fruitrari , lob. i r. 20. Sic judazi, qui re-

gnjm cum magna pompa&apparatu ex-

pedtanr. Nonnunquam noii tantum fpe

lua excidunt ; fed porroin adverfahis,

qu? fperant , mala recidunt , ut in Abfa-

lom 8c Adoniah ufuv^nit. Item uxori Si-

fer?,Iud. .Quod fi rebusjperatis potiun-

tur .: tamen mortis aGceflu perit eorum

fpes, in anim? vel afflatus expiratione,

lx)b. r i . vide Luc. 12. 10. etiam valen-

tilfima fpes illis quandoque morte inter-

cip:tur, ut Ifraelitis,qui jam ad oras ter-

r? Canaan addudi , atque adeo eas con-

tingerent, 40. annorum in deferto pere-

grrnationi adjudicati funt , unde etiam e-

jus poffeifione privati funt,& peajtus ex-

tirpati. Quid .^ quod coturnices,quas jam

inter dentes mandebant , & quas valen-

tiflima fpe devorarat, morte erept? funt.

"Contr^ pil quia non tam facilfe fpem fo-

vent de caducis his bonis; fed ad utram-

que fortunam ,prout Dei-voluntas fert,

parati fint,fua fpe non fruflrantur.eoque

ipfo non ringuntur animis. Sed inveni-

unturex improbisquamplurimiqui non

tantum in hac vita omnia fibi fecunda 8c

optata pollicentur , fed porro futurse in

coelis foelicitatis fpe & exfpediatione fe

ipfbs recreant. Quinctiam plerofque vi-

<ieas qui majori in fpeciem fiducia regni

coelorum fe munitos did:itabunr, 8c pro-

fiitebuntur,quam qui vere fideles iunt

:

atque adeo fpem hujufmodi in finu fo-

vere leviculum effe prxdicant, Sed h.-cc

fpes nullis Dei promiffionibus fuftentata

faltem cum morte evanefcit.Si emm un-

de hanc fpem concipiant,interroges,re-

SAtOMONIS. CAP. XL 241

tam impudicam &Inconrinentem agant.

Aliiinde fpem concipiunt, quod Deusilios terrenis commoais cumuiat ; perin-

de ac fi coeleftis haereditas terreftrem

seqûaret. Magnam* item fpem ponunt in

refipifcentia fua in ipfo mortis momen*to

; imijiemores re/ipifcentiam efTe Deidonum , nec efle poteftatis aut arbitrii

j^ noftri. Quidam etiam fuis operibus fe

vitam promerituros fibi in animum indu-cunt. alij aliorum operibus poft obitumin fuam gratiam fubeundis atque prse-

ftandis fe morte aeterna eximi poffe exi*

ftimant. Qui omnes non tantum fua (pe

mortis adventu excidunt ; fed his , quse

expedtant , contraria prorfus acc'pient.

Hinccolligit Pfal.49. i:^. 18. nontur-bari aut commoveri nos oportere , cumimpiis omnia ad voluntatem fluant.

Pii igitur fpei anchoram non in terra,

fed furfiim in coclum jaciunt, Heb.6,1 9.

19. Nec vcro illud temer^, autfortuito,

aut pfout humana fert ratio, faciunt; fedcerto fpiritus iq veirbo indicio : dum illa

fperare nobis permittamus , quê Deuslacris fcripturse teftimoniis nobis prae-

ttanda confirmavit : fic enim fiet ut niin-«

quam fpesnoftra nos pudefuciat.

30 Verf 8. luflus ex angtiflia libe"

ratur, & devenit m^robtts in locum

ejits.

]ufti nomine intelligitur ( ut fupra di-

d:um eft ) is qui imputatione juftus fa-

6tus, dignos poenitentia fru^Sus edit,

Contra improbi appellatione defignatur

is qui ingenitae noftr» pervicacise a Deofpondebunt,

.quod Deus mifericors fit, 40 relidius , ejus etiam amaros & putridos

parum attenti quod ejus mifericordia fit

erga timentes iplum. Qup m ger.ere ut

divites fibiimponunt;fic inopesfiduciam

& fpem habent, fe; quod in terra extor-

res lintj in coglis pives fore, utcunque vi-

frudius profert. Atque ur juftus Dei cump.erate , tum patenria ex anguftia eripi-

tur-fic improbus jufto Dei judicio& ad-

m.rabili potentia lufti in locum fubftitui-

tur: non autem fpoftte accedit,fed veluti


collo obtorto raptatur. Cum autemdi-

cicur impium in jufti locum fuffedlum &lurrogatum efle , non eft in eam fenten-

tiam accipiendum , ac fi impius lueret

pcenas piorum fceleri debitas j fed quodquam poenam pius immerito fubiilfet

,

cam improbus merito fuo perfjpret , 8c

pius e malis liber erit, Eflet enimprorfus

contra jus humanum ut unus alteriusim-

probirati debitas poenas perfolveret^ ne-

dum divinae juftici? adverfum effe necef-

fe eft, Hoc proverbio docetur quam cu-

rx Deo eft piorum vita Si quam illi pre-

tiofa, Pfal. 11 6. 15. quam eorum morspretiofa fit , declaratur. Hoc autem lo-

co quam eft chara illorum vita, quae im-

probis tam vilis & abjecSta eft, ut majo-rem canis , quam vitse piorum rationemfer^ habituri fint, Vide quomodo Aflue-

rus ad unicam Hamanis pecitionem to-

tam ludseorum nationem indidta causa

morti & internecioni adjudicavit; idquenullo pretio accepto, aut fpe pretii indu-6tus. Pij etiam ipfi cimore Dei prohiben-

tur nimis magnam vitse fuae rationemhabere.ut illam vel Dei gloriae vel etiamproximorum faluti praeferendam ducant.

SedDeusillosa mundo fpretos, Pfal,

^rg^ 4. k leipfis non tantopere adamatos,fingulari cura &folIicitudine compledti-tur. Quo igitur magis piorum vita im-probis vilis, &: fibi ipfis non nimium cara

eft; eo magis illam Deus curat. Contraqui amat vitam fuam(referente Chrifto)

amittet illam.Atque cum lachrymas fuo-

Tum coUigens in lagena reponit ; atqueadeo pili capitum numerati funt , ut illa

ulcilcatufj nedum vitae curam agit.

Quod autem hoc loco docecur , mut-tis exemplis tum cx communis vitae ex-perientia, tum ex fcripturae teftimoniis

eonfirmatur. Sic enim legimus crucemMardochxo paratam, Hamanis fufpen-dio deftinacam fuiffe 5& ludxorum paf-

fimper omnes provineiasprÎtitutos car-

243

nifices eodem 6c tempore & modo per-iifle, quo ludseos interimere cogitarant.

Sic Deus Ezechiae & ludaeorum vitamiEthiopum, ^gyptiorum, & Sabaeorumclade redemit, Qup fpedrat quod a Pro-

^

pheta celebratur , ifai. 43. 3. ubi etiam"

il/ud liquet Deum fuos non uni tantum 1

nationi, fed pluribus,atque adeo univer-

fo mundo praeferre, Quid ? quod ad u-ro num Davidem a morce & periculo vin-

dicandum, multos &Philift2eos 6c Ifrae-

litas fubftituit, i.Sam,2*.. 2r, ^S.Sicet-iam in unius Mardocbaei locum fubftitu-

ti funt Haman & omnes ejus filii. SicproDaniele uno multi nobiles una cumtamiliis, Dan. 6. Vide Adt. 12. de cufto-^

dibus, 8c Herode rege,qui in locum Pe-tri fuccefrere+

Hufus vero tanti difcriminis caufa noii^° in piis aut juftis eorumve operibus collo-

catur ;* fed i n puro Dei amore, tanquamin fonte unde hoe beneficium manat,Ifa. 43.4. QuiporroDei amor indeianosderivatur., quodChriftus juftuspronobis impiis femel mortuus noftram vi-

cem fubxvit. Cavendum tamenn&hoc in

univerfum prsefens expedtemus. Sedquoties ex Dei gloria&Ecclefiae ufu h'oip

Q. effeDeovifumfuerit. Certe fxpiiis hocevenire ftatuere licet; fed ut in omnibusaliis hujus vit^ promifTionibus , eandemperpetaam & conftantem divinae in piis

eripiendis bonitatis rationem ferrari,ne--

mo in animum fuum inducat.Deinde et-

iam haec Dei^cura tum viget &: declara-tur maxime,cum jufti in viis domini con-ftanter & follicite infiftunt. AliquandoDcus fidei fuorum experimentum ca-

4opturus, velpotiusÎiisprxbiturus , eosdicitur nullo pretio accepto vendere

,

Flal. 44.&Rom»8.,36*

Verf. ^ Orehypocritaconumpit

prQScimumfuum : af fcieniid, jujii

liberantur,

Ore

244. SALOMONOre mewnym. fubj* pro adjundis

' verbisleuoratione.

Pfal. ^9. gladio & fagittae comparan-

tur verba improborum alihi novaculae.

Pial. 120. fagittis potentis viri &c prunis

juniperi vehementiusardentibus, & i-

gnem diut us rerinentibus. Qupd autemvald^ noceant animo,corpori,aututrique

fimul, ex pler fque & fententiis fcriptu-

Vx & exemplis confirmatur , ut in Siba

<ûi Mephibofethum acculavit apud Da-Videm. Deinde CPaulo teltante) [ bonosmores corrumpunt coUoquia prava. Sedomnium linguae aut oris peftium nulla

capitalior eft ,quam cum hominesper

fpeciem pietatis aut amoris ahis nocent

:

quos potiiTimum hocProverb. Sal. de-fignat. nec enim aut ab aperto hofte,auc

k manifefte improbis tantum periculum

incumbif. In his qui vitam pr^fentempetunc , & ei infidiantur , exemplum (ic

Doeg,qui univerfam familiam lacerdo-

tum iua cahimnia evertit , dum fe Sauli

fidelem fubditu probare conatur, i .Sam.

22. Haman vero fere totam gentem , 8c

illam fairitam fuis calumniis perdidiflet •

dum,ur fevindicaret, regis fecuritatem

& regni pacem prae fe tulit. Heft. 3.

Quod autem ad linguje venenata tela at-

tinet, quibus^terna hominis falus peti-

tur , ,tametfi illa fine fingulari impietate

torqueri non poffunr , tamen Satan illud

agit ut fi non a pietate , tamen non fine

pietate cêpta aut gefta efle videantur,

VideProv. . mererricis impudiciffimamorationem : in qua tamen votorum a fe

perfolutorum mentionem idcirco facit,

ne a pietate aliena,aut abhorrens efle vi-

deatur.Idem in herefi fentiendu, .Tim.4.2* 2.Pet. 2. 2. :;. Cujus vivum & ex-preflum exemplar in monachis & facri-

ficulis proponirur, atque aêo in Pontifi-

ciis omnibus, qui fcr.pturam , concilia,'

pa res obtendunt rebus rurpifiimis.

lujii vero Jliemia hberj.ntur^ £x quo

IS, CAP. XT, 14;

liquet impiis hujufmodi faglttas^Jcthales

& mortifcras effe: & juftos tantum eripi.

Ubi î quseras quê tandem illa fcientia

eft , cujusperitiii jufti ex periculo emer-gunt : Pvelpond. Salom. Prov. 2. 12. 6cProv. •) .E quibus utrifque conjuncVis co-ftat verum Deitimorem Cquem fapienti-

am &fcientiamSaI. nuncapar)hominemeripere a depravatii tum viri , tuin foemi-

10 nae hngua. Sic Mardochaeus & Heft. &;fe & gentem fcientia veritaris & verapietate conjuncSta cum prudentia, & cir-

cumfpedra agendi ratione , exitio, quod

fibi & fuis paratum erar, eripiebant. SicJofephi pieras impofitas fibi ab hera accu-lationes tandem excuflit.Hinc liquet ju-

ftis comparandam fcientiam unde 2,Pet,

1,5. virtuti fcientiam addendam fuadec.

nam homines minim^ mali , infciencia 8c20 imperitia divini verbi feducuntur, Rom.

16. 1 8. Qaamobrem vafro 8c dolofo ori

medicinam proponir , cor confultum &:inrelligens. Tamerfi vero aliquando fic

uc pii hujufmodi falfis criminationibus»

vita aut opibus evertantur ,• tamen huicproverbio fuaveritas conftat. Primuraquidem quod maîma parte fecus fic,

De nde quod Deiis eorum obfcuraraminnocenciam , tande\n uc meridiem luce-

3o re faCiec.Denique qiôd hanc vicam curnmeliore commutantes ex iilis mahs, qui-

, buseos implicari Satan cupiebat , eripi-

untur,

V.io* De bonojuflorum exfultat

urbs^ (^ quumperemit improbitCan*

tm [ exercetur. ]

40 I" voce clvitas eft meton. fubj, in vo«ce cantus-eft fynecdoch. fpeciei,

In hoc proverbio , uc in pleriique aliis

membra proverbii mucuam fibiipfffi-

dem aftruunc. Nam fi de bono juitorumexultac civitas, cerre de intentu xmp o-

Q^ rum

2^6 COMMENTARIArum cantabit. Cum jufti bono divitiarS,

ôhvvetiSÛs numerofae familiae, honoris,

aurhoritatis ornantur , civitas juftam ma-

teriam & argumentum,non tantumintus

animo Ixtandi, fed Sc exultandi , feu in-

tus inclufum in animo gaudium, externis

lignis 5c corporis geftu declar^ndi acci-

pient. Primum enim bono accepto non,

ut improbi , ad aliorum incommodumabutuntur* 2. adurbis etiam emolumen-

IN PROVERBIA 3^7

offendifTet. Iofi«e etiam oaufa malum lu-daeis inferendum , dum ipfe in vivis eflet,

fufpenfum &. cohibitum eft. Qupd fi vir

juftus tantum emolumenti afFert univerf^

aut urbi, aut regno ; quid faciet uni tan-

tum familize , qua cum ard:ius quam cumtotaaut civitateaut regno conjungitur.

Hoc nos doceat quam ardenter prccan-

dum nobis eft , ut jufti nobis in familia,

in Ecclelia , in rep. prxficiantur. Quam

tum&: deeusidem illud,quicquid eft,bo- 1° itidem contendendum apud Deum, ut" ' juftos nobis a Deo datos retineamns.

Altera pars fententias ex contrariis im-proboru efFed:is, & Dei malcdi^Stione in

eos&omnia que fufcipiunt.Hujus illuftre

exemplum eft inHamane& impiis popu-IiDeihoftibus,quiad s.diem ia^menfis

in vitam populiDei conjurarant Quidigi-

turhicdicamus deDavide quiSaulis mor-

num conferunt. nec enim feduntaxat

dc fuos ; fed Ecclefiam quamprimum, 8c

remp. refpiciunt, & illis quam optimum

efTe non tantum difcupiunt , fed nifu &conatu fuo ut hoc coniieiatur operamdant. 3 quod' vel maximum eft ,

quodDeus ex foedere non tantQ in illosbenir-

gnus eft; fed omnibus his quibufcu com-munione & vit? focietate conjunaii funt . ô

tem fingulari carmine celebravit^ Refp.

idque cum mala advertendo,quac alioqui

civitatem premerent ; tum bonis cumu-

!ando ? Hujus exemplum eftinlofephi

ad principatum promotione,cujus fapien-

tia magna fames a multis& .ffigyptiis,6c

aliis vicinis gentibusdepulfa eft.IlIuftriflT.

hujus dodlrinae exemplum exiftitin He-ftere & Mardbchaeo.Et primum quidemin Heftere, eujus cum rege nuptiis nobl

eum luxiffe non mortem tyranni , fedmortis genus. quod a proprio milite in-

terfedusfit.nam uttyrannorum mortemexpetere debemus ; fic eorum illlcitam

interemtionem proditione autcivili tu-

multu averfari oportet.Deinde refb. do-mefticum afEnitatis ofEcium prêftitiffe,

quod gener ejus extitit ; nec enim alio-

qui hoc fadlurus videtur.Tametfi hic cir-

litandis. omnibus provinciiscanonisfeu 30 Cumfpeare cavendum eft ne cantusno

tribviti remiffio & relaxatio concefla

jeftTDeindein H^ftere & Mardochjeo'

qui de populi IJiJeratione eorum opera

confedla, populoin fingulos annos duofefta jnflituerunt,quibus omnia IjetitiseSc

exultationis figna ederent. Imprimis au-tem Deus hujus Beneficij author laudan-

duSj.ut & in improrum perditione.Hujus

ctenim feitexultationis feu cantus primi-

tiae Deolaudibus, Sc.gratiarumadione 4^perfolvendae funt. Huc aecedit. quod de.

Sodomorum urbe narratur,Gen. iS.quae

Joûftorum caufa incendio eripiendafuerat, 8c quod eft ler . ^ . t . ubi dominuspeperciffet, fi unum rantu bonum virum

ftet nos-ipfos, aut privatum commodum,aut vindi<5t:am refpiciat qui prjecipu^ Deiad gloriam referri opportet; deindeadEcclefije & reipub.' emorumentum,

V. n. BenediUione reUorum ef"

fertur urbs : ore autemimpreborum

ruilur.

In vocibus civitatis&oris eft metonymrfabjecfl.velpotiusin civitaris voce eft fy-

necdoch. partis utex pofteriore parte

verfus apparet , ubiipfam civitatem de-molitum iri confirmatu-.Eft etiam in vo-

eebulobenedidionisfynecd, fpeciei pro

omnj

,

248 SALOMONIS, CAP. XI, 24,

omni gencre pii & probi fermonis, ut ex Hasc dodlrina nobis ftimulos addat adpofteriore parce verfus, ubi benedidiioiii fermones pios & honeftos feffVandum,

opponuntur putres fermones. voce igitur cum non nobis tantiim profint^fed ad to-"

benedidlionis praecipue intelliguntur ;j.o-

tnvAah five petitoriasfintjfive dôîm)Deinde juramentorum parcus & licitus

ufus.itcrn votorum poftremo fermo cumhonunibus familiaris & conluetus , fi ve-

rus, honeftus, opportunus fit.

Hoc Provcrb« Sal, inveteratum , &hominum animis altc infixum errorem

refelIit,quo parvum momencii fibi & ani-

mo fuo affingunt vcrbis ineffe,feu ad rep.

Sc Ecclefiam beandam , feu ad eam mi-

feram 8c infoelicem confticuendum: eoq;

ipfo nec prêmium bene di(5torum , nec

poenam improbi aut impij fermonis legi-

buscavent, Nec enim de verbis five lau-

datis fiveillaudatis fecus ftatuunt , quam

tius urbis autoppidi. quod incoIimus,uti-Jitatem redundent: cumque cohibere nosdebet.&veluti fracnum nobis in)icere,feu

lupato os noftrum coftringere, quod im-pio aut improbo fermone proprias ani-

mas conficimus ; tum multo magis nobis^° ^ malis fermonibus temperandum , cum

vitium fermonis ad muhorum perniciemfelrpere & manare intellexerimus. Vide-tur enim major qu(?dam vis ineffe, ad no-cendum, linguse virulentse

,quam manui

fanguinolentae: nam manu unum rantumvirum uno momento interficias ; cum u-nico perverfo did:o plurimos trucides,

Deinde cum videmus improbos tato nu-mero perverfis fermonibuscivitatem Dei

de flatu auc levi aura qu? fine magno aut ^° oppugnare,contendamus & nos piis 8c

commodo aut damno evanefcit ; aut de

fumo, quem ventus levis penitus diflipat,

cum camen fcriptura verba autfermo-

nem tanti faciat,uc aut venti purgantis, &ad ventilandum apti Joco habeat; aut

turbinis omnia pervaftantis & perfrin-

gentis. neque fumi loco habet; led ignis

pocius auc excoquencis & defxcancis; auc

confumentis &:perimencisomnia : eoq

probis fermonibus urbem Dei veluci fta-

tuminare, ne concidac auc collabacur.

Qupd fi urbs peculanci & blafphemS hn-gua evertatur, quid de familia fiet? Qua-obrem Daviddomofua calumniatoresScdetradores ejicit atque exturbat.Pf. i o r

Utriufque hujus vel elationis,veI demoli-tionis prascipua caufa eft Dei benedidtio

piorum benedidtionem , vel maledidiio

ipfo Ecdefi^ finwl & reip. deprimio,' 3o impiorum.maledicaionemfubfequens.

poenave male & bene dia:orum cogitan-"" '" -

^ -M

.••

V*i.2. Spemente proximum fu"umdemenUvif pudentiffimmfiif'dum agit%

tium effe. Quanta vis fit in precibus pij,

viri , ex Abrahami pro Sodoma pecitione

liquet. Gen, iS. Itemexlacobo. 3.16,

17. 1 8. quod eciam inlegicimo ufu jura-.

menti conftat. ler. 4. 2.

Quomodo vero civitas ore diruitur ercontrariis benedidtionis colligitur. ejus

porro probatiopeti poffitexritupopuli

Ih voce contemptus eft meton caufje,

notat enim verba aut fadta contumeliofa,

quibus aliquis proximum fiium onerat,u£

Dei,qui,ad blafphemiam in Deum & re- 4o ex verbo filendi apparer, quod huic con-

gem expiandam,foIenttotam urbem ubi

fcelusillud admiffum eratad jejunij fan-

îficationem convocare. ^ .Reg.ii . Hocvel maxime confideratur in pfeudodo-

doribus, vide Deut, 1 5 ,

,

temptui opponit : cum fi contemptus in

animo inclufus teneretur , nullafutura

fuiffet ejus laus, qui concempcum pacicur:

proximi nomine incelligirur quivis ejuf^

dem naturf huraan^ particeps,cujus eft is ^

zso COMMENTARIAqui alium conrempmj habet ; cordis no-

jnine intelligitiir fyn, inrelligenna, ut ap-

paret ex oppolito membro prudentise

denique in voce (ilendi eft ^yn. generis,

nec enim filentium inuniverfum intelli-

git, fed duntaxat nullam efife calumniaru

aut contumeliarum compenfationem,aut

retributionem. Poteft enim aliquis falva

hujus proverbij veritate conjedtis 8c in-

IN PROVERBIA ifr

nente Dei lagaci providentia r idem decaeteris

, qux praedidia funr , intelligen-

dum eft. Qupd ii non tantum hamanaenaturae vinculo, & communione eon-junganturjfed porro Spiritus fandi nexuin Chrifto confocientur : tum quidemardioribus & pluribus ligamentis cSn-ftringuntur

, qu^ Eph. 4. enumerantur,Deinde notandum Spiritum fandum il-

tortis llli contumeiiis refpondere , dum- ^^ Hus rei^ opinionem contemptori adime-modo maledidium maledidto non rere

pendat.

Duo autem funt qusehoc proverbio

inftituuntur : prius ut nemo , memor fuae

tenuitat!s,&paris cum proximo conditio-

nis alium afpernetur , alrerum vero ut ta-

lionem in contumeliis illatis declinemus.

Et quidem, quod ad prius interdid:um

attinet , rationem annexam habet in vo-ce proximi ,

qua voce declarat tantam

efle fimilitudinem hominis cum homine,conjuncStionem , & communitatem tan-

tam , ut fuimetipfius oblivionem capere

neceflum fit, qui alterum,utcunque con-temptnm Sc abjecStum afpernatur. Quidenim fi hic pauper, ille dives ; h'c honorecumulatus, illehumilis; hic authorirate

prsedirus ille privatus ; hic literatus , ille

indocftus ? tanta tamen eft conjundtio,

primo creationis ex una eademquema-

20

Gujus fiducil vel maxim^ proximumcontemnit. Cum enim contemptus hxex proprix prudentiae opinione puHuIet,

ejusvel minimam tindiuram illinegat,

vel veftigium Ieviffimum,curndicat eumvel maxim^ vecordem efle . Exceptio-nem habet, quod dicitur Pf 1^.4. cujusexemplum exftat m Mardochaso

, quiHamanam nolaithouore afficere. Alterapars proverbij patientiam nob'S propo-nit,placidfe contemptum ferendo ut Da-vid.Pl. ?8. 13^ 14. I). Quod fervatorChnftus amplificavit , dum non tantumconvitium convitio reddendum vetat;fed porro ut maledicentibus , & in nosdebacchantibus bene precemur. Hujusautem filentii caufa petitur ex confidera-ratione peccatorum

, quorum reifumusapud Deum ,• urcunque apud hominesh.^c promeriti non fimus. Deinde quod

reria,nativitatis, mortis , aeterni aut prae- 3o contumeliofus citius & facilius filentio

mij aut poenae (quorum fumma eft quod placatur; irritatur ralione ; ut latrans ca-

noilra caro fit, If. fb. 7. ) qnae pfoxi-

mum merito a contemptu vindicet. Pri-

mumenim plurafiint quibus conveni-unt

,quam quibus difparantur. Deinde

antiquiora funtiis illa 3. fifmiora funt illa

quibus,quafivinculisconjungimur,quam

lunt ifta quibus dsjungimur.Huc accedit

quod qua in re alij aliis fuperiores funt

nis citms fiIentio,quam occIamatione,la-

trandi finem facit ; & ut caenum vefti a-fperliim citius deletur , fi illud non atti-

geris, fed deficcarx patiaris , ut fua vane-icatlponte,

VerJ, / j. Amhtdans [ cum ] Je-

gratuitoDei dono acceperunt. i.Cor. animo^te^trem*4.7. Deinde quod prov« 22. 2.dicitur

de divite & paupere, quod fingulari bo- In fideli Spirita,fynec.videtur efle ge-

^Q Eeclefiae & reip. occurrunt,ita difpo- neris 5 accipitur enim non pro fidelitate

inre

2$z SALOMONIS, CAP. XI.

in re qualibet (£ic enim proverbii acu-

men rerunderetur , fed pro fidelitate in

verbis,qu« opponitur detradlioni, in vo-

ce verbi eft ctiam fyn. partis , verbi fcil.

pro integra fententia , vel adjundti verbi

lcil. pro re fubjed:a;cui fignificandze ver-

bUm adjungitur.

Cum magnum fit hujus vitae admini-

culum , fibi amicum fidelem adjungere,

quo cum confilia & animi fenfus com-municet,hoc proverbio docemur,quae in

amici deledtu cautio habendafit. Namcum amicitiae propria qu3edam virtus fit

arcana credita reticere ; fir autem detra-

d:or aut calumniator blatero,qui veluti

rimarum plenus huc atqueilluc perfluatj

cavendum effe docetur hoc proverbio

ne quidqtiam quod tax?itum velles calu-

mniatori committas. Nam qui prpximi

fui lapfus vel intempeftive prodit , & e-

vulgat j aut vero etiam falla confingit &:

concinnat, quae in vulgus fpargat ; is ut

arcana celet nulla verifimilitudine exifti-

mari debet.QvH enim alrerius lapfus ge-

ftit propalare, ne amid quidem erratum

aut deli<5tum tacere exiftimandus eft

:

-maximfe vero C^ ut aliis placeat, menda-cia & commenta excogitat j vera & res

geftas multo magis effutiet.

Deinde ub^cunque detradtoris in fcri-

pturis mentio fit^ Levit. 19. ler. 6. & 9,

Ezek. 22. ibi fut Sc.hoc loco ) circumfo-ranei nota maculaturSc inuritur.Fit enimut qui rebus-gerendis operam non navet,

is huc, illuc pervagetur.Quo fpedtat ety- ,

mon. vocis,quae ^ mercatoribus five in-

ftitoribus du(5Va docet detra(5toreshuc il-

luc circumcnrfitare : ut illi merces emuntquas aliis vendant : fic ifti rumores colli-'^

gunt, quos hinc inde diffipent. atque ut +0illi merces fuas commifcent ; fic ifti veris

falfa ; & ab aliis audita fuis comnientisdeteriora reddunt. Cum enim otiofummulta peccata comiterrur, ut eft Prov.f^;

ex illa vitiormn caterva detradionem ef-'

253fe liquet pleniirime vero&pIanifT. r .Tim.5. 1 3.ubi otiofas mulierculas fimul 6c cir-cumfqraneas, feu errones , & lingux pe-tulantia laborare confirmatur. Omninoenimita comparatum eft , utquimanusfuas in opere aliquo utili faciundo nonoccupant, iidem linguas falfa dcnoxiacomminifcendo exercent. Ubi etiam alia

caufa emergit.cur detradlores arcana re-10 tegant. nam auum per otium neceffario

vitx cultu , victu & veftitu deftituantur,

quo abundant,qui labore manuum eum

qusrunt, hanc cultus vitae inediam aliun-de fupplere coguntur. Ob eamqne cau-fam, fi quem norint aut etiam fu/picetur,in alterum male affedium&animatum ef-

fe, eoûe de illo, male audire cupere,ali-

quid de illoaut temer^ efEitiunt , aut fal-

fum, <ûod narrent,excogitantjut fuis ca-

20 lumniis & malevole didtis menfam pro-mereantur. vid. exemplum Dalilae. lud.ic.Ut igirur firma & fuavi amicitia vitamhanc muniamus, cavendum nobiseftadetracS-oribus.Atque ut ab illis tuti fimus,fugiendi funt qui aut penitus otiofi funt,

aut fuam operam in rebus inutilibus col-locant.Interim illud meminerimusde ar-

cano.tacito hoc intelligi. nam lonatham30 Davidi patris fecreta narravit.SicIeremi^

confiliu in ipfum ScBaruchum initium ali-

qui ex regio fenatu,ni faIlor,detegerunt.

Contr^ qui in verbis &: promiffis fidemlervat, is datam fidem de arcano celandofervabit; praecipue cum illam fidem ami-

, co dederit. Nam fi omnibus in rebus lin-

guamfuam veritatinai"andâfluevitimul-

to hoG faciet magis , cum iilud ab amico >

legitime exigitur.

V. 14. Vhi non {funt] prudentia-

conjilia, corruitpopultiSi (alusautem

[eji] inamplitudine conjiliary.

In focietate&conjundione multorums

.

qui.

2J4COMMENTARIA

qui fe in unum corpus reipub. colligarunt

ad mucuum cum commodum , tum utili-

tatemtuendam ; Satan humanje focieta-

tis hoftis multa comminifcitur,quibus eo-

rum inter fe communiohem & vinculum

labefadtet. Hinc eft quod omnibus fere

ix culis extiterunt Nimrodi , Nebuchad.

Al exandri , & noftra hac setate Turca?

,

H fparri qui libidine dominandi prurien-

teû?

INPROVERBIA zss

fubtradtionem minatur : idetn confir-

matur. Ecclef. lo- it>,Vatibitena^cujmrex efi jiHer.lzem Reboami exemplo, quitemerariis juvenum confiiliariorum prse-

cipitiis,âximam regni fui parrem amifit

univeffam amiflurus , nifi Deus infolita

providentia duas tribus illi relervaffet; ucfides Davidi data , & per Prophecam A-chiam did:a conftaret. V de porro juve-

fervitutem compellere enixi funt ô nile confiliuKi , quod AlTaero prebitum

iSeinde tametfi,nacura duce, homines ad eft, quo regnum ejus pelfundediffet

,

fui confervationem libenter fefocietate

invieem devinciunt: tamen rei cbmmunis

curam finguli fer^ a (e in alios transfere-

tes , fibi & fuis privatis commodis fe de-

dunt; obliti commodorum reipublicasrad

eum modum,ut ipfi fiblipfis exitium con-

fcifcant,- utut nullis externorum hoftium,

aut infidiis, autincurfionibusinfeftentur.

Nafcuntur & pullulant fxph inter paucos

cives diffenfionum feminaSc igniculi,quse

nifi mature extinguantnr, vires accipiunt,

§cad totiuspopuli diremptum Sc diftra-

iftione manant:unde cives inter fe com-tniffi propriis id:ibus concidunt:tanquam

lagense teftacar mutuo inter fe attritse,

cCoacufW, & comminut2E.

Qupd fi qui fint(qui fane pauci funt,

)

Efth. 3.

Cum enim res domefticje diflipatae

pereunt,nifi confiIio,&certa quadam ra-

tione adminiftrentur , iiedum refp. finc

confiliariorum adminiculo ftare poterit,

Sunt qui quod numero fint quam pluri-

mi, fe adverlus omnes tempeftatum ca-fus munitos effe arbitrantur ; cum arma

20 pararant , nihil proficiant fine confilio.

Alii ut periculis occurranc fraudes exco»-gitant

, quibus malis inferendis obviamire confidunt. Cum Salomon non nifi

confilio 5c folida fapienti^ rem bene ge-ri poffe confirmat. Quamobrem viden-dum ut confilia noftra ex Dei verbo de-promantur, aut ad illud tanquam ad.a-muflim adigantur; obtineatq; quod Da-

qui fuas cogitationes & confilia ad com- vid Pfal. u 9 . de fe profitetur, [ ftatuca

munem ucilitatem conferunt , hi tamen 30 Dei illi a confiliis faiffe:quorum pr^fidio

plus voluntate,quam viribus valentes qua fe magiftns & hoftibus fuis,pra£terea fe-

iibi proponunt utilitatem non afferunt

:

eft etiam ubi incogitantia obfunc pluri-

jnum. Sunt bruta animantia quse abfque

duce fuam communitatem tuentur & fu-

ftentantprov. ?o. fed humana focietas

totihfidiiS,6cim|)reflrionibus expetita eft,

ut non, nifi fub duce, & quidem confiliis

bene inflxuAojCuta & incolumis effepo-

nibus & longa experientia edodîs iapi-

entiorem fuiffe affirmat. ] Vide quomo-do leroboam fuisartibus & confiliis quecaro did:ayit, una cum tota domo periir,

l.Reg. 15.29,Obfervandum porro confilii inopes

refpublicasnon tantum Iabefa(5tari , fedconvelli & radicitus extirpari ; non tan-

teft.Ex quibus omnibus Ilud liquet quod ^q ^^^ imminui,fed comminui; nec decre-

hoc loco docetur , ruere populum qui fa-

nis confilus non gubernatur. Hujus rei

documentum firmiflC 8cclarifr.extat If,3,

Qui Ecclcfix & reip. ruinam 8c interne-

fionen) denuncians, fcnatons conlulti

fcere &: deflorefceremodo,fed funditus

interire. Quamobre cum videmus quan-ti momenci fit deftitui rempub. confilio

& fidelibus cohfiIiar;is,oper^pretium eft

precibus in eani partem incumbcre, ut

nobis

256 SALOMONIS, CAP. XI.

«obis faplcntes coftfiliarios Deus larîa-

mv ; eosque fanis & falutaribus confiliis

imbutos ,qu^m diuciffime nobis confer-

vet ' avertarque a vafris , 8c callidis cor-

ruptae noftrae naturatinventis, & figmen-

tis, quantumvis in Ipeciem ingeniofis,

Denique precandum ut principes fimul

& populus lanis 8c falutaribus confiliis

acquiefcanr, eifque pareant, alias refpub.

tanquam inops conhlii peribit.

[ Sedfaluseftinmultis confiliariis,]

hoc hemiftichium arguitur cx adverfis.

nam fi confilii inopia pereunt refpublicx;

ejufdemcopia &. amplitudine rcfp. con-

fervari necelfum eft. Cuj us rei eximium. cxemplum exiftit in Salomone, qui, cumex fe iapientiir.exifteret,Scfapienria om-nes qui unquam fuerunt , aut futuri funt

longe fijperavit ; tamen ad foslicem reip.

conftitutionem, fenatum porro ex fapie- 20 calTibus illaqueantur/ Videtur enim hu

ut alienamdicitur fibi adjungere qui ali-

am admittit pra^ter uxorem ;fic pro alie'

no Ipondere, qui pro eo cui officii nomi-nenon obligatur fpondet. Pra?tereainverbo n3ii;' (odit ) eft meton. caufe,id eft,

qui fugiendo complofionem manum de-clarat fe illam odiohabere. In n-ypn (va"dimonium) eft metonym. adjund:, pro fi-

dejuflbribus,qui folent adjundta com-

o plofione fidejubere,

Fidejuffione&vadimoniis tanquam adfcopulum reip. mulri impingunt , Sc rei

tamiliaris naufragium facientes remp. i-

pfam labefadiant. unde Sal. hic Scalibi,

tanquam fublato figno nos commonefa-cit,ut Petram hanc praeternavigantes fal-

vi, & incolumes in portum provehamur,Quod quidem eo facit magis,quo ple-

rique inveniuntur ,qui minim^ mah his

tiifimis deledlum fibiafcivit : undefar

d-um eft ut populus fub eo fumma& pa-

ce & foelicitate frueretur. De lediffimo

ejus fenatu conftat ex hiftoria filij fuiRe-

hoboami.

V. 15« Omninoconfringitur^qui

Bondetpro extraneo : ûiautem odit

complodentes^fecurus [efi. ]

In voce y\ (frangendo ) eft meraphora

Tuinpta a figulino vafe, vel re quapiam a-

lia qif^ fruftatim & in particuJas commi-nuta, non poteft inftaurari ,- quafi dicas,

perinde peribis ut perit confrad:um vas,

idque non tantum opum &: facultatura

dimpatione , fed etiam libertatis, & va-

letudmis , atque adeo etiam vitae difpen-

dld.-'

In voce 'i;(extraneus{Q^ fynecd.fpeciei,

ISlec emm folum eum fignificat qui mihi

ignotus eftjfed eum cujus conditio igno-

ta eft , vei potijjs quemvis pro qyo fide

jiibere non eft tutumaut confultum. nam

manitatis effe fponforem me fiftere pro

eo qui me fponforem adhibere cupit,Nai

ciim me adit 6c fponforem appellat, hocipfum humanitatis meje 8c facilitatis cu-

jufdam perfuafione feciffe videtur; cui te

. difficilem & in exorabilem prebere mo-rofum & praedurumvidetur. Hinc eft

quod fint qui dicunt fe non polfe nifi in-

verecund^ eorum petitionem abnuere;^^ maxime fi importuni infiftant. Quid .5

quod charitatis Chriftianae pigmento hSc

ab officio decHnationem infucant : ac ii

a diled:ione ahenus foret, qui pro altero

fidejubere recufat. Sed qu^nam huma-nita5 eft humanam tbcietatem violare ,

&:ifta facilitate in teipfum,&: in eos.quo-s

te maximfe curare decet, crudelitatem e-

xercere^dum his vinculis conftrid:us eos

deferere cogaris quos Deus tu« fidei co-

40 mifit ? Deinde quae illa charitas eft qua;

alius commoda fic curat,ut fe &. fiios ne-

gligat ?i Quaeve ilia charitas, qus in de-

cod:oribus &: nepotibus ,qui omnia ex-

hauriunt, juvandis oftenditur; quae in fo-

vendo defidiolos & otio torpentes con-

K. fumi-

i58 COMMENTARIAfumitur. Nam hujufmodi fere funt qui

fponfores in hoc genere qujerunt , ur ex

cap. 6. hujus libri liquet ? Denique quf -

nam ilia charitas eft teipfum fpqliare , 6c

bonis omnibus exuere , ut alteri medici-

na pares qui immedicabilis eft; vel quodtanto in sere fit, unde nec tuis nec fuis o-

pibus emergere pofTit;vel quod tanquamhirudo omnia quse undecunque corrade-

re poteft exugat ? Deinde Apoftolus ad lO

Rom. 13.8. Docet nemini quidquam de-

here nos oportere,quoad datur,niji ut mutuo

îligamm. luftus equidem munificus eft

& multa largitur : fed (ut eft Pial. 1 12.)

rem fuam prudenter , & cumjudicio mode-

ratur (^ dtfpenfat nam plerique inveniun-

tur quibus cordi eft aliorum bona haftse

cxponere , ut, focios miferise fibi adjun-

gant. Alij fuos amicos in difcrimen con-

jiciunt , tantum fi hoc padlo tempus ex- 20trahant & diem fallant; etiamfi fe aere a-

Keno extricare plane defperent.

Cumque in eam partem peccantes fa-

cilius in hanc fraudem inducantur, quodblanditiis alle(5ti & deliniti arbitrantur fe

hoc pad:o rem fadturos, dum fibi amicos

comparant quorum opera ad fua negotia

conficiesda utantur. Alij vero aliquanto

yiis cautiores,rem a periculo non penitus

abefle exiftiimantes ; tamen quod fecus j^cadere-poilirfonunam experiri ftatuunt,

His fapiens occurrit , cum dicit illos pe-nitus confringendos & conquaflandoseflTe. Perinde ac fi dicat, tu quidem leve

efle ducis manum complodere:Ieve lyn-

grapham fubfcribere, figillum apponere;vel fi periculum fubefle forte fufpiceris

;

tamen illud aut fecus accidere pofle, aut

fi accidat, tamen leviufculum fore ; Exi-ftimas enim eum,jpro quo Iponforem te 40interponis, non efle ita ab omni humani-tate alienum,ut tuam erga fe voluntatem£ui proditione remunerare velit; illumporr6,cui te debitorem conftituifti,reris,

Bonramdurumexadoremfore, utabs

IN PROVERBIA iS9

te, cujus hoc nomen & debirum rvon eft,

& qui nullam vel minimam compehlarti-

onem, vel gelida? aqu^ calicem unquamab illo accepifti , aes ahenum tam fever^

exigat:fed res longe aliter eft. Nec enirar

foliim ex eo non proficies , aut dubiumaut anceps periculum adibis;fed te in in-

dubitatum dilcrimen conjicies. Quamo*brem non tantum hk valet quod Apolli-

nis oraculo olim decantatum eRyJponde :

frofe damnum ej}; fed illud memoria& a-

nimadverfione dignum , quod lapienter

quidam praecipiunt, ut totam illampecu-niam

, pro qua fidejubes exarca extra-

6tum feponas,&femperin numerato ha-beasj non miniis quam fi tuum propriumnomen foret. Sed contrarium vjdetur a-

pud Luc. 6 : Omnifetenti dato , (^ abeoqui muttto accipere ve/it, ne avertasfaciem,

Non ergo haec ita didta fnnt , ac fi omnefidejufTionem illicitam efle ftatuendumfit. nam cum pro alieno praecipit non t^&fpondendum, ubi hoc juftum & concef-fiim fit, non obftare indicat, ut fi quis re-ligionis causa damnum perferens xs ali-

num contraxit ; aut fi quis diligenter, 8c

circumfpedle vocationi honefbe addi-

dtus, aliqua fubita tempeftate, quae aut

declinari non potuit,aut non facil^ aver-

ti,opprimitur. Ubi tamen cautio habea-da eft, ne ultra vires,aut fiipra quod pr^-

ftaricoramod& poteft fine proprias con-ditionis labefadtione quid tentemus.non

ergo hic abfolutt prohibemur autLuc.6,

jubemur : fed tantum monemur caute

nos aliis dare '; non alienis fed fidei do-mefticis, iifque oppreflis; ad eofque po-tius ab extremis lliblevandos quam ele-

vandos; idque libenter,

In pofteriore parte proverbij docet exadjund:. fiducia qiiam merito cavenda

fit temeraria fponlio , ex quo illud porro

liquet eum qui pro altero temere fpopo-

dit,una cum rei familiaris jadnra liberta»

tem amittere ^ & in latebrasSc teaebras

com-

2^0 SALOMONIS, CAP. XI. isr

^QiYipInglinectantumhominum focieta- nioauc morboamiff^, nullo in horioiC

te exularejfed a Dei etiam in Eccleii^ &coetu fandtorum prxfentia&vultu (ereno

gxi(yi5cexterminari:metumq;creditorum

illi perpetuo tanquam hd:orem aut appa-

ritorem imminere ; ut ubicunque homi-

nem afpexerit , ilico timore percellatur,

ne idem creditor iit qui illum ad carccre

manent. eflenim vcnuflas fallax (^ fuhchritudo vana : Proverb. 3 1 . 3o, Cum ta-

men hoc loco dicitur fccminam gratio-

fam honorcm recinere mordicus,nec paci

ut femel partus, vcl coelitus potius datus

& manibus fuis elabatur

per foemin£im igitnr gratiofam , intelli-

quxrat. Quam rem experientia commu- ge eam quae cum Dei vero cultu eas vir-

nis fatis docet.

Exhis omnibus conftatopum & fa-

cultatum noftrarum diftrahendarum le-

<rem nobis effe aDeb pofitam,ut non mi-

nus nobis liceat eastemere profundere,

quam avar^ & mordicus retinere '. fed

prudenter easadminiftrare ad Dei glori-

am & proximorum commodum ,• maxi-

me eotum qui noftr? cur^ commiffi funt.

tutes tuetur & fovet, qu3e fominae maxi-

mepropris funt, fcil.pudicitias, verecun-

diae &: manfuetudinis ; unde cum Deo,tum hominibus grata exiftit , & in pretio

eft. has virtutes colit, harum femina coe-

litus infufa fovet, &, ne extinguantur aut

opprimantur, cavet; his fe virtutibus tan-

3uam virginali cingulo aut zona circun-

at, & tanquam torque , monilibus, an-

Quod fi fas non fit aliorum miferiis fub- ,q nulis, inauribus, amuletis exornat : lu his

levandis noftrasfaculrates prodigereinse~

' '• - --'^ -:-

illi multo magis damnandi erunt,qui om-

nia fuje 8c proprise cuticurand? impen-

dunt ;qui crapulx & ebrietati luas opes

adminiftras adhibent ;quibus non modo

alios nonrecreant, &. refocillanr,fed eti-

am feipfb^ conficiunc, aut certe valetudi-

nem Sc vires labefadhant*

excolendis eam operam ponit,qua vir-

tutes has confirmec , Sc indies aucftiores

faciat ; denique has ut recineat (ibi tan-

quam prêpofitam metam Sc fcopum oboculos ponit , atque ob eam rem vias 6c

rationes init, quae ad harum confervatio-

nem maxime pervi^ func. Corporis or-

nacum adhibec,qui illi propter hone-

ftacem 6c modeftiam ad hsec facienda

Tvlulier Qratiofa Continet SoconvenienciiTimnsfic. De quoi. Tim.z. i.Pecr. 3+ Comicesdeligicquseillam

in hoc ftudio juvenc. Laboribus Sc operi

faciundo invigilat, quo fe in harum virtu-

tum cultu confirmet. nec in cibo aut re-

miffioiie ab occupationibus , aut etiam

fomno, harum virtutum curam aut folli-

citudinem praeterit. Corporis enim cul-

tus auc nimis exquificus , auc parum mo-deftus Scanimi humilitacem,&lenicacem.

V. i6.

honorem , ut potentio;es continent

divitiii^*

Hoc loco voce gratise alterutrum in-

telligitur, aut corporis , aut animi gratia.

Prior non intelligitur , videlicet venuftas

aut pulchritudo qux ^ natura hominibus

obveniunt;erg6 animi pulchritudo &:de-

cor, quaedona funt coelitus a fpiritu San- +° Scpudicitiam excutiunt. Otium porro 8c

€cQ dimifla, Plerafque enim foeminas vi-

deas infames 8c ignorantia oppletas,quae

pulciuitudine & venuft^t?e corporis ex-

cellunt, Deinde ex illis funt qus? prirao

ex pulchrltudine, & venuftate pretio ha-

biti^, poft , eadem vel prGfticuta , vel fe-

fuperbiam parit &:libidini ftimulos addic;

uc quse alioqui propter naturse & defor-

mitatem &impotentiam ad congreffus

inepta; fint, vocatione ab opere gerendocupidinibus pruriunt. Idem dereliquis

ftatuendum eft.Haec in coelibatu operamR 2 dat

262. eOMMENTARIA IN PROVERBIA s<5^

dat ut corpore , & animo fe Deo caftatr» non pofTe ut honorcm hunc, 5c illa mo-prseftet: ih matrimonio, pnmo ut thorus

incorruptus maneat, deinde ut le marito

per omnia morigeram, placidam ,quie-

taraque praebeat. Hujus autemfeminae,

virtus elucefcet magis , ii qu^ ^-^nt ple-

rumque faeminarum ftudia exquiramus.

Plerxque funt quae dies nodelque in eo

funt, ut aut conceffam a Deo pulchritu-

mentanca mordicus retineant.

Hac voce continendi vel mordicus re-tinendi fubindicat fpiritus Sandus nondefore qui hunc iUi honorem eripere co-nantur, & fatagmit : unde etiam illa tan-

to fortius ihum premit. Notum enim eft

Satanam fceminis tanquam vafis infirmi-

oribus ad infidiandum promptum effe.

dinem , 8c venuftatem quacunque ratio- lo Nam cum fpiritus immundus iit & voce-

ne tueantur; aut ut fucatam 8c falfam in-

ducant. Quain re vix credibile eft quan-

tas moJeftias perferent:partim abilHs ab-

ftinendo , quibus vel maxime deledtan-

tur;partim illa fubeundo qu? illis negoti-

um vel maximu, & moleftiam facefTent.

6c tamenquod cupiunt non affequuntur,

nec affequi poflunt,ut autpr^fentem pul-

chritudinem ab incorruptione vindicent,

aut,quam non habent natura,arre acqui-

rant. Quanto prsftabilius eft ut in illis

virtutibus operam & ftudium ponerent

,

que & cum iis non fint , acquirrpoffunt,

& acquifit^ femelin omne aevum 'invio-

lat? & incorrupt? fervari poffunt ? Atqj

quorsum tantopere in illis caducis labo-

rant, fi forte ab illis requiratur,alterutum

refpondebunt: vel ut aIiisplaceant,quod

pudendum fuerit , vei ut maritis fe pro-

bent , quod unicum honeftatis quadamverifimilitudine perfunditur. Atque utut

cx hac parte ratio nonnulla habenda cft,

ut A?iris fe St fua probent ; tamen aut o-

mnemaut pr^cipuam parte in hisrebus

ponere , non eft foeminarum quf in Deo

JperameSy r. Pet. 3.5. non dubitant,quin

ipfe illa&fuis viris fatis grataS & acceptas

reddet ,ut in his rebus minimum cnriofe

nonfuerint.

Ali^funt qu? honoribus &divitiisftu- ^q tio laudatur.

dent , & nodbes diefque animis fuis agi-tant, quomodo opulente evadant , &c.De quibus omnibus vere dici poteft,ilias

ab ifta qu^ hjc laudatur foen:rina plurimii

abeffe.Nam ilkd cert^ Itatuendum.iieri

tur , nae ille omnem lapidem movebit utcaftitatem & pudicitiam modcftis foemi-nis extorqueat : eoque infidias illiscoUo-

cat,& tanquam obfeffam urbem illas va-riis tentationu generibus circundat; hincprecibus , iftinc prsemio , faepe fermonisincantamentis , aliquando fpecie virtutis,

& pietatis , aut religionis : perind^ ac fi

eas non tam forme amore , quam quod20 pietate decorx fint, adamarent. Hinc eft

quodSalom. affirmet honorem abimfortiter teneri. Quod & fimilirudme illu--

ftrat effradrorum & violentorum, qui

tanta rei fu^ augendse cupidirate incen-duntur,ut fuis 5c propriis faculratibus noncontenti , violentas & rapaces manus iu

aliorum opes injiciunt; ut quamvts foemi-

na fit& fexus infirmiorisjtamen in tuen-dacaftitate. pudicitia & modeftia nonminus fe ftrenuam pr?beat,quam vir,nec'

minus ftrenuam operam in honore fuo

tuendo adhibeat,quim effradtores vim,

velinfuis divitiis tuendis,vel alionimo-pibus occupandis.

Hinc porro liquet piorum effe feadpietatis exercitia, propofita improborumin fcelere perficiundo induftria. indefati-

gabilins acuere. utLuc. i6. injuftioeco-

nomi profpicientia8c confuka agendi ra-

3o

V. 17. Beneficm [eft] fibi ipjt

vir benigntis , turbat autem earnem

fuam crudelis^

2^^ SALOMON IS,

Ubifynecd. eftin vocibus animap £<;

carnis : ita ut in utrifque hcmiftichiis u-

trseque voces animas 6c carnis intelligen-

dxhtiU. y . ^ ,-, .

Hominum naturê penitus miitum Iibi-

ipfis proipicere , eoque operam dare , ut

omnium qnx gerunt,frudtuscerre aliqUiS

ad ie redeat , & tanquam rivuli in mare,

refluat. cujus rei fpiritus Sandius probti

confcius.., utnosad benignitatem exer-

cendam erudiat , eamrem noftrocom-

modo cefTuram confirmat.

Cum Homines erogandi aliquid pau-

peribus 5c a^rumnofis vel cum feipfis vel

cum aliis rationem ineanr, iiico lubit eo-

rum animos illis deperire &. decidere,

quicquid inalios conferunt. Quamob-rem ad illius tentationis aciem retunden-

dam,perqu^ utile fuerit hoc Salomonis

CAP. XI. i6s

juftus eft & fidedelis ad aliorum animoscxcitandum , uteadem menfura , caqueconferta&exundante nobis rcmetiantur,

qua aliis cmenli fumus.In antithefi prioris hcmiftychi j contra-

ria omnia intelligenda funt : ub'. porronotandum eft, pro crudcli habcn non eii

modo qui alios opprimir & bonis fpoli-

atj fed eum porro qui nihil ex fuo con-ô fert. utqui ftefteApoftjoh.) claudit vif-

ccra fua &c. unde & tVatrem odilfe co-

,arguitur.x.Ioh,3fi7.Mart.25.4i.42.6cc.

V. i8. Imfrohtis comparatptce^

miumfalfum , ferentu verdjujiiti'

am merces [ejl] fda.

Hoc" proverbio confirmatur quod fii-

Proverbium animo verfare,quoDeus «os 20 periore propofitum eft: fimul etiam taci-

perProphetam certos reddit,non tantum

nihil nobis largitione & fubventione in-

digorum decedere,- fed plunmum etiarri

accedere. Quamobrem finihilnosDei

gloria , nihil proximorum falus moveat,

ut vifcera mifericordis in fratres indigos

referemas j valeac tamen quod hoc loco

docetur , beneficentiS in alios nobifmet-

ipfisnosprofututos. Huc fpedlat quodalibi dicitur, fosnerari Deo,qui in paupe-

res benefici extiterint & liberales.

Qupd fi hujus dicfti rationem indaga-

verimus ,primum occurrit animus boni

operis confcius , quo mirificfe recreamur

8t reficimur. Deinde quod divin^ in nos

largitionis fontem aperimus,qui tum pr?-

fentis,tum fiitur^ vit? bonis nos proluet.

Opportuna enim eleemofynae erogatio

clamorem ad coelum & Dei aures tranf-

t^piorum objed:ioni occuirnrur,quorumqculos perftringit fplendor 8c abundan-tia improborum: ficut conrra illos olfen-dic piorum exilis &tenuis plerumqi con-ditio. Senfus igitur eft improbos ufqueeo proficere, ut, quod quaerunt opum Scfacultatum, fere affequantur , tametfi il-

iud per injuriam congerant &: coacer-vant , five vi five fraudeillud acquirant,

'^ five arida parfimonia & nimia in dandoreflrictione,five denique utraque: ratio-

ne illud faciant , aliorum deprsdatione,

aut cohibitione ab his quirebus defti-

tuunturjfquibus illi abundant. Referunt

enim l^borum & fatigationis fu^ prse-

mium: fed quod falfum & fucatum nihil

firmi nihil folidi infe contineat. Nec e-nim quem fibi in corrogandis,& coacer-

vandis divitiis fcopiim & finem ;propo-

mittit, quem exaudire Deum neceirum 4o fuerant, affequuntur. Primum enim eas

eft ; tametfi qui illam accipient , per in

gratitudinem non minus quam pifces

muti fuerint. Denique fi quando fit ut

nos defHtuamur, aut vero etiam hi qui ^

nohis prognati 5c profeminati fint, Deus

ad vits diuturnitatem quaerunt^cum ve-

iuti crudeles & fanguinarij media aetate

fua immatura morte. abnpiuntur , vide

Pfal. 37. 2. 10 : 6c f 5. -'4. Deinde ad

vltas commoditatem 8c delicias;quas ta-

R .3 meia '

2d6 COMMENTARImen autauferr, aut plurimum diluit con-

fcientise vermis ,quo fubinde de mile

aut partis, aut fervatis punguntur,nullum

ut fit lingua? guftui condimentum tam

gratum, quam eft acris cogitatio injufti-

tise qua dapes conquifitse funt. Tertio

cumprimis ftatuunt adômnem pofterita-

tem tranlmittere ; cum tamen de male

partis tertius hazres vix unquam qusren-

do (lucerna accenfa) inveniri poteft.De-

nique divitiarum accumulatione fibi momne êvum nomen comparare ftatuunt;

quod tamen aut nullum eft,aut putridum

licuti prius accepimus» Ex quo confe-

quitur eum non tantum fine& fcopo,

quern apud fe defignavit, excidere ; fed

contra omnia illi ex adverfb quam. pro-

pofuit evenire : tantumque abeffe, ut o-pinione fibi confidta foelicitatem nancil-

catur,ut fint illi referente ProphetaHab.2. lutum quo penitus obruatur.Pij igitur

quod commoventur zelo in impios,&: e-

oru profperitatiinvident, eofit, quod adcongeftionem divitiarum refpiciant , Sc

ad earum pofreflionem. Quod fi oculos

defTgerent infrudtus exilitatem,quamex

divitiis percipiunt , aut in momentaneamdurationem , nunquam tantoperfe com-moverentur. Quis invidet hominibus admetalla damnatis, tamctfl fn aureis fodi-

nis eruendis 8c conquirendis aut com-f)ortandis occupenturpautquis eorumfoe-icitatem admiratur quifemper inauroaut argento cudendo occupantur , quodmox illisablatum ad aliorum ufum tranf^

fertur?Eccam fi rem ipfe horum hominuconditionem qui non fine magno crucia-

tu congerunt confervant, amittunt, divi-

tias fuas. Nam (quod poft dicetur & ex-perientia compfobaturj improbi divitias

corradunt & corrogant,quce poft adDeitimentes , finguJari Dei providentia de-volvuntur.

Altero hemift. docet pium-fparfim da-

do coUigere mercedem , quse , etfi non

A IN PROVERBI 267

tanti fplendoris & fpeciei fir,quantl eft

prsemium laboribns improborum pr^fli-

tutumj tamen firmior & majoris duratio-nis ; neque aut tanquam cera liquet , autfumm pifTipatur , aut tanqua finguedo ag-norum evanefcit , utpote in improborumpraemio fit. Cujus quidefn frationem fu-

binnuit , cum dicatpium liberalitate fua

femen terr^ committere , unde meffis^° certa fperanda eft. Cum femen fit quod

in irriguos,8c bene cultos agros mittitur,

Ecclef. 1 1. I. Vide cap.8. &: 9. 2. Epift,

ad Cor. Exempio fit mulier Sareptana, r

,

Reg. I-. Item Shunamita. Ubi incredi-

bilem Dei benedicitionem confidera^qu^

fir ut hic dando & elfundendo p!us pro-ficiar ad divitias ,

quam quiundecunquepoteft per fas nefafve corrodit , fimulque

plus julto fervat 8c cohibet.

20

V. 19. 'Prohe adhcsrens juflitm

[ferit [ ad vitam;[eUans vero ma"

lum i admortemfuam»

Mult? funt difficuitates quse hominem^ juftitia ejufque ftudio deterrent,in qui-

bus vel maxima eft , quod homines jufti-

tiam colendo fe in vita tueri non pofle

30 creduntur : cum fraudibus & mendaciispervium fit lucrum abunde facere

, quovitae eultum tueamur. Pr^tere'a tanca eft

in mundo injuftitix tyrannis , utfefsepius

morti velut objiciat ,qui juftitia? amicus

aut patronus fit. Nam cum potentiores

faepe injufti evadant,qui vitx necifque

poteftatem habent, nec juftitise fplendo-

rem in aliis ferant, quam ipfi odio habet;fit ut juftitias cultores fua juftitia vitam

40 periculo exponant, Sic Abel , i. loh* 3.

12. Vide Hiftoriam Nabothi. Hancau-tem tentationem repellit Salom. dumauthorem vit«e inducit, vitam promitten-tem, fi juftitije operamdederimus. Hinceft uc non tantum quinti praecepti obfe-

quio

268 SALOMONquio vlta diuturiia promifla fit ;' fed in u-

niverlum omnium mandatomm obfer-

vationi. Et i. Tim. 4. Pietof fromtffiones

habet^ vitafra/entii, ^futur<£. Si ergo

aliquando(quod minus fêpe fit) eveniat,

ut mortis aietus nos ab officio deterreat;

fubeat animum quod proverbio celebra-

tar, nos viae infiftere qus ad vitam ducit:

& quidem qux maf^na ex parte ducit ad

prxfenrem vitam. Qupd fi intercipiaturi

tamen illa nobis futur? vitecumulocom-penfatur. Unde vel in ipfa morre , vita

nobis, fide in Dei promims, cxpe6landa

erit:&ob eam rem ab officiometu mortis

difcedere, eft redl^ ad morrem pergere.

Sed requiritur etiam ut eonftanrer in-

fittamus vise juftitia?, quam capefTimus &ingredimur : vid. prov. 3.18. alioqui io-

cum habetillud Ezek. 18. Deum oblitu-

rum tetius jnftiti^ quam fecit quis , imopraeftabilius erat nunquam ad fines pie-

taris acceffifTe , aut illam falutafle. Tuncetenim illud 2. Pet. 2. locum habet §c il-

lud lud» de bis mortuis.

Hemift pofterius priorem partem ar-

guit, &. illuftrat, ficutabiUa arguitur. &illuftratur. plerique cnim divitiis Sc ho-noribus avidfe inhiantes putant fe eorun-demfruitione magnum adiumentum diu-

turnioriSj& commodioris vitje confequu-tos. Nec defunt qui fibi in eorundempraepropera & accelerata acquifitione

viram ad vitam aetcrnam magis perviam&compendi.oiam pollicenturreoque ipfo

feinftudio illa acquirendi corroboranr,

quod rerum ad hanc vitam tuendam ne-ceflafJarum copia prius parta,poft fine di-

ftradrione aut-intermiff. regnocjelorum

qu^rendo J:ot;,quanti quanri funt vacenr,

Qups omnes errare&decipi hoc prover- c

bio docetur , ut qui laethalem viam ine-

unt, & ipfis in mortis faucibus haerent.

Qupd dicit eum qui malum perfequi-

tur ad m rtem tendere , non qui malumadtnittitjdifcrimen ftatuit inter probos 6c

IS, CAP. XI. ig<)^

improbos. Probi enim utut peccata ad -

mittunt; non tamen illa perfequunturjcuimprobi tanto cupiditatis impetu ad ma-lum feruntnr

, quanto canes in feras be-ftias quas venantur- Summa appcririoneferuntur.Huc fpedlat quod fupr^ didtumeft eos non dormire nifi admtffo pecca-to, fomnum ab eorum oculis fugere : i-

tem quod Apoft. notat de peccati regno10 in mortali corpore.

Mirum autem videatur quomodo,camomnes naturas inftindu,'& certo confilio

vitam experunt magnoper^ , & mortemayerfantur vel maxime; tamen tam pau-ci reperiantur qui iter ingrediuntur auttenenr,quo aut hanc declinent, aut illam

adipifcanturj ut redte de illis dici poifit,

eos vitam odio habere & mortem am-pledti. Scilicet vitam cupiunt & mortem

20 fugiuntrfed quse ad vitam iped:ant,quodtnoleftiam aliquam habent , declinant

;

quae vero ad morrem ducunt , quia fen-fum titillant , & dulcedine quadam mo-mentanea perfundunt, avide perfequun-tur. In rebus quae ad hanc vitam fpe-d:ant fecus "fit. Nam ut homines meflem& vindemiam expetqntjfic Iabores,qui-

bus ad illa perveniunt , non diflligiunr

,

30 quamvis graves, & moleftos. Arque quiin ftadio currunt , non rantum curfus la-

bore & fatigatione ("perfunguntur ^ {ed

porro fe ipfos macerant & cibum fubdu^cunt, & pane duriffimo vefcuntur , ne in

curiii anheli,& fulpiriofi defarifcant.Ho-

mines ridentplane &fubfannant,eos qui

.

bona hajus vir^ expetentes illa afpcrnan-

tur quibus ad rem eoncupitam itur.Con-

tra vero cum neminem repr^hendant qui

vitam xternam expetunt, tamen eos pro

f.o ludibrio habent ,qui mediis his operam

dant,quib.illam affequantur.Dignos nos

judicanr qui hujus vitf comodis^rivemurnifi eifdem acquirendis fedulam operara

navemus &c. in rebus caeleftib.aliter ht;

quod miram hominis perverfitatl arguita.

-;® COMMENTARIV.2.0* Abominationi [ fmt ] le-

hovieperverji animo ; obkUatis verb

eiintegrivid,

In vocibus abomin. & obleit. eft me-tonym. adjund. Hebraeis familiaris, qua

fupremum inrealiqua gradum boni vel

mali fignificant,

In hoc Proverb.Iatens 8c recondita eft

oppofitio judicijDei 8c hominum:magnoenim in pretio funt apud homines , fi qui

fint qui ita vitam inftituunt ut coram ho-

minibus inculpati & innoxij fint^dum vi-

rus animi fiii intus premant , & animumhabeant malitia Scimpietate oppletum.

Tantum]enim abeft utrei apudjudices

peragi poflint, ut etiam maitimo honore

afficiantnr. Deindeipfide femagnificfe

fentiunt, Nam cum vox vitse rationem

exigant ad eorum exemplar qui perdit^

& diflolutfe vivunt , Me^ m omne genus

impietatis & improbitatis profiindunt

,

Spiritus fumunt 5c clari admodum eya-

dunt. Sedhicoram Deo abominabiles

funt. Qupd etiam egregie confirmatur

Luc, i6. r 5 . ubi hsec omnia comprchen-

duntur, Sc fe juftificare , & ab aljis pluri-

mi fieri;cum tamenDeo execrabiles fint,

Perindeenim funtut cacabi bullientes,

qui fpumam intus 6c mmiocacabireti-

nent , nec ad os ejus illam tranfmittunt,

unde facilius auferatur. Vel potius iftiuf-

modi funtqualesa; Chrifto difcribuntur

Math. 23. cyathi feu paropfides exterius

lotae ; intus vero fcetore & fordibus ple-

n£e : fepulchra exrerius dealbata ; intus

vero graveolentibus cadaveribus referta.

Hujus caufa eft quod Deus ant^ omniacum Spiritus fit , cordis Sc interioris ho-minis cultum r^quirit.unde iilud. Dam^hicoY, 3c Proverbiorum 4.23* i. Chr.29. 19.

Quamobre nobis incumbendum , nontantum uc nos hominum 5c angelorum

A IN PROVERBIA 27t

judicio probemus^fed urDeo placeamus,fine quoomnia

, quantumvis fpecie prae-clara, Deo exofa funt. vid. . .Cor. • o, 1 8.Meminerimus etiam cor hominis, utcun-^V

^

que finuofum & plenum larebris & abdi-tis receifibus tamen a Deo ad fummamejusbafin & centrum perveftigari. vid.ler. 17. 9. 10 Quamobrem opus eft no-bis ipfis ut illud pernofcamus & perfcru-

10 temur. Nam {xph fit ut nos ipfos &c co-gitata noftra ignoremus r. Cor. 4.4.Ra-jr

tioqueadhibetur nos commoveredebet;ut animos quafi compIanemus,quod per-verfis corde abominetur. Quis non de-clinaret omni ftudio illam principis indi-

gnationem qua ipfiusvel afpecStum ferre

nequeat^ vide exemplum Amanis cujust

,

faciem operiri juffit Afliierus. <

Contra vero Deo fumm^ probantuff^

20 ^^^ ûntintegri via fua. Videtur (ut jufta

foret antithefis ) dicendum fuifl~e integroscorde 8c redtos animo fummfe Deo pla-cere, &ilIilong& gratiffimos efle : fedmaluitSal.dicere integros via&: vit« con-fuetudine. Nam tametfi verum fit eosqui funt animo bono & recto Deopro-'barijtame quia eft genus hominum quodperverfitatem fuam in vitse confuetudineâlliare fludet

, quod animis bene afFedti

fint ; ideo utrumque Propheta exigit , ut

30 6c animo fincero fint, 6c illam anirn^ ro-tunditatem fadtis Sc vita: confuetudineexprimant. Sicut Iacob.2.[ oftende mihifidem tuam ex operibus. ] Hujus gencrisfunt pfeudonicodemitse, qui coram idolis

corpus fiftentes fe vero Deo cor fervare

obtendunt. Item hi qui foeda verbaru-dtantes affirmabunr tamen fc incorrupta

menteeffe. Hinc difcimus non tam no:^,;

folicitos efle oportere de humano die fett'

^° judicio, r. Cor, 4. 5. dummodo noftrumDeo obfequium probemus.Ex hac antithefi liquet tii 'Cdm non

effe perfecflos in via aut immaculatoS;fed

eosûi funt fineeriSccandidi minimequeperverfi

afi SALOMONIS, CAP. XI.perverfi verfipelles & inomnesformas,

ut aiunt, fe convertentes.

QtMjri hic poteft annon perinde k per-

verfo corde malas dc perverfae adtiones

manant:; ficut ex bono & lincero animo

boni operum frud:us : quandoquidem mimprobi^ Sal, animQ fpediat & interiores

animi facultates ; in piis vero ex nos fru-

<Sus. Rcf. perinde a perverfo corde per

27Jillccebram b mcdio tollit Propheta, ciimplane affirmet improbum deprajhenfumdaturum Iceleris fui meriras poenas. Sihomines modo fpedlemus qui ultionis

gladium geftantes fcelera admifla prae-tereunt

, & qui fsepe ad cognira & per-cepta fatis fcelera connivent , non lem-per opinione fua fallerentur

, qui immu-nitatem poIIicentur-Hom-'nes enim non-

verfas adtiones, atq; ab integro ftudiofas lo nunquam potentil deftituuntur ulcifcenadtiones: led difcrimen eft,quod quse experverfo c rde manant , fxpe itafpecie

quadam virtutis tind:^ funt,ut difficile fit

improbitatem &faeditateni earemper-videre , in hypocritis enim vitia nonn jn-

quam virtutibusipfis fpeciem & fplendo-

rem magis illuftrem habent. unde eciam

nafcitur harc abominatioqtiaDeus hypo-critas perfequitur. Ad hanc vitxincor-

ruptionem nos incitat ab adverfa iiiius

rationis quje eft in priore hemift. de quaratione, vide Rom. 12. 8c fêpe alibi.

V, 21 ConjunUls oper?} non ajje*

quitur impunitatem malm,femen

verb j ujlorum liberat [e.

di improbos,urDavid olim loabum apudmilites gratiofum non eft aufus meritopunire; Aliquando potentiavalentibus a-nimi fortjtudo deeftj Eft etiam ubi,cumhaec fiippetunt , voluntas deeft

,propter

aut amicitiam, aut affinitatem,aut mune-rum corruprelas : Atqui, utut unius ulti-

onem etfiigiant,tamen Deus alium exci-

^ tat qui poenas ab illis fumat , ut in joabo"^ vilum cftjde quo Salomone poenas fum-

pfitmonnunquamDeus poenas ab illis ex-pett per alios maleficos, ut in Abnero &Amasa a loabo interfedtis Hquet; & no-ftra memoria fiepe videmus unum ficari-

um ab, altero interemptu fuiffe. Sed cumDeus fit mundi judex,.qui peccatum co-gnirum 5c odio habet, & nec per fidemnec per juftitiam admiffum fcelus inultti

In voce manus eft metonym. fubje(5t. 03 P^î pofTit; ne illi vana fpe fe ladVant, qui

pro robore quod eft in manu,&praeterea juftam & debitam peccatis aut poenamiynecd. partis pro toto homine. In voco.

etiam innoêns erir , eit metonym. fub-

jed:. pro adjundto : impunitatem confe-

quendi. Invoce feminiseft metonym.caufx, pro effedto prolperitatis qua; exfemine generarur.In voce irem juitorum

eft fynecdoc. .pluralis pro fingulari. namtametfi unus duntaxar parens fitjuftus.

aut certe caftigationem effiigere fe poffe

in animu induxerunt.Neq,- enim Deum,fed idolum potius animo confixeruntj ut

nihil dicam de propriae conibientije, pri-

mum accufatione , deinde vero judicio.,

quo tanquam ex coelefti folio Deus vin-

di(ftam.exequirur,vide^Gen^ 4.. 7. ItemexempiumCaini, quem confcientia plus

tamen fcmenex fcsdere iandtuiK eft, ob 40 cruciavit,quam fi lOô. litftores adhibiti

eamque caufampromiiliQnisparriceps. fuiffent. .Ethomines quorum eftvindi-

Stimulus ad peccandum eft non levis, dtam de maleficisfumere, & non flimunt

quod homines patrato fceiere impunes fe tamen, non tantum injufti funt , fetLcru-

fore fperant Vel etenim iatiraruros fe fpe- deles ega ipfbs maleficos; imo rempubli-

ranr, vel, 'ii prodantur , tamen eftugium cam totam: quia hoc padto feveriori Deiparatum effe.arbitrantur^ Hanc peccandi' vindidtae locum dant, Aculeos vero ad-

S W_

tT4^COMMENTARIA

huc majorcs ad peccandum admovet

,

cum homincs lociorum in lcclere, aut a-

liorum amicorum fiducia rem lceleftam

as^rediunrur . hac fpe. fore ut illorum.

prlfidio poE5na & lupplicio ilhs dcbito

eximantur» Hanc inanem fiduciam hoc

Prov. cxcutit Deus , cum dicit manu ad

manum, &c. Funiculus ciûidem triplex

in re honefta& licita plurimum momen-

IN PROVERBIA %7s

tis cultu perditum iri mctuunt. QuibusSaIom:occurrit pofteriore hujus Prover-bij parte. Qua non inficiasir, quin qui fc

bonis operibus faciendis dedunt, fibi af-

flicStiones, quibus exerceantur, accerferepoflint; fcd in iis obrutos aut oppreflbs

fore tantum abelfe, ut non ipfi modo,fedeorum hberi & pofteri , ob fcedus cumillis idtum, ex malis eruendi & vindican-

tum habet, & nonUdli rumptur, Eccl.4. ^° di erunt.

Scd triplex aut etiam centuplex Deom 3?:^"° inud hque^ nulla nos certa pro»

peccati patrocinio aut defenfione oppofi-

tus ranquam filium ftuppae cumignens

fentit. Vindicftas enim Dci omnis clype-

us, omnis umbo papyraceus eft. Vide hi-

ftoriam diluvij 8c everfionis Sodom?,ubi

impij fumma confpirationein maleficio

vindifunt. Quamobrem meminerimus

cjus quod fcriptum eft, Nahum. 1.23. ubi

divcrfa cpithetaDeo tribuuntur,qu? om-

nia vindidae in fceleratos indubiratam

ccrtitudinem continCnr,ut quod ultor fit,.

quod dominus vel pofleflbr irar, quod af-

fervator peccatorum ficneullu exddar,

& quod innocentem non habebit ulla

modo nocentem ; & Hab. 2. 3. hujus

Proverbij veritatem corfirmar egregi^»

quodtfue dicitur Amos 5. 19. let. 48.43.

44.1fa. 24. 17. lob. 2a» 29. hujusPro-

miflione muniri nobis ex rebusbene ge-ftis non nafcituram afflidtionemjfed illud

confirmari nos in malis non eflle obruen-dos, vide Pfal. 34. mulrafunt mala jufti;

fed &c. Nec ipfe tantum, fed & ab illo

oriundi cripientur 8c malis, etiam quibusdigni funr, 8c qux commetiti funt.Quodabund^ declaratur in libris Regum ubi

20 fubinde habeturDeum proprerDavideraregibus ludae perperciffe.

V . 22. Felut Tnonile aureum adroflrum porei , [ejl] mulierpukhra

^ averfans rationem,

In voce ojre' (fapor)e^ mcraphora fum-pra a rebus corporeis ad animum tranfla-

vcrbij vcritate inde fzcilh petamus, quod 30 îs; docetenim id efle rarionem in rebus~ ..-/-- /-»-: adminiftradis,quod grarus fapor in cibis,

Hoc Proverbfo vellicat Salomon eosqui in corporis doribus quanrumvis prae*

ftantibus acquiefcentes , animi virrurcs

ncgled:im pr^rereunt.Docet autem tan-tum abefle ut illis ornatiores reddanrur,

Ht porrtD etiam deformenrur & magisturpes & ignominiofi reddantur.Pr^cla-

puiitî. , «ixjvij jLvvuixi iww^..*.c.^.>v.... — £,. ris enim corporis dotibus' homines ad il-

temus,8c peccatum fugiamus,fi ultionem: ô Jqs fpedtandos & de illis inquirendumcjus fugiendam putemus. pelled:i , eadem opera 8c momento co-

beus nec reges quidem ipfos , nec fibi

maxime caros , nec demum illos qui cumDeodile(ftifunt, tum regno fimul poti-

untur, fuis ^ poenis 8c caftigationibus li-

beros Sc intacSos relinquit.ExempIo fint

potentifl'. Babilon. 8c Aflyr. reges. item=

David 8c Salomone.Quamobrem fi nul-

lain terris manus eflct quae nos aflequi

poflet ; tamen Deum longimanum cogi-

Semen veroy (30, Sicut calcar addit adpeccatum patrandum impunitatis fpesrfic

a virtutis 8c pietatis ftudio deterret pluri-

mura> quod homines fe yirtutis 8c pieu-

operagunrur eorum in vira 8c moribus corru-prelam 8c foedirarem contuerirut monilcaureum ad roftrum porci appenfumo-mnium oculos ad porcura convertir.

Externis

276 SALOMONIS,)fc;.xterms enim corporis dotibusfpracfer-.

titn cuminfigniores funt) tanquam %nofublaxo homines ad fped:andum convo-

lanr, hoc in Abfalomo vel maximfe cerni-

tur cujus itmprobitas cotporis admirabiJi

jpecie magis nobilitata eft. Si numerosa

prole aliquis inttrucftus eflet , in quibus

uniis aliquis praeftanti forma exifteret

,

reliqui oppido deformes eflent, nunquid

petniciofum", cum ejus atnore & ftudiomeliora fpernantur; cumq; qu3e effede-bebat ad virtutem ftimalus , non magishomines a vitio cohibcat, quam aureummonile.roftro fuis appenfum illamÎutiyolutabro arcetjimoad fcelus patrandumillecebra fit. Quamobrem rationis feufapientix ftudionos teneri dccet, quoforma in fe pulchra fplendelcat magis.

materiam gloriandi haberet aut conful- lo nam ftpientia lucerefacit vuhum hominittum putaret multos fpedtatum admitte-

re?Aut fi filiam haberet denribus fonno-

lam vald^ , reliquo corpore i^thiopem,

aut portentofam, num i':iac fua filia laeta-

rctur aut exultaret: fic elx" elegantia for-

mae cum malis conjunda m'oribus. Quidprofuit Magdalenaj corporis ipecies , &capilli moUes 5c promifli,cum illius abu-

fu y.foedifl*. fpirituu fadla fit doLnicilium,

Qupd autem hoc loco de forma iToeminje 20

dicitur, id de aliis corporis 8e anim.:e do-

tibus, robore, celeritate , eloqucnfu^, e-

ruditione,8cc. cijm in viris, tijm in fcemi-

nis imelligendum eftj nifi virtute & pie-

late tanquam fale condiantur , cum adimprobitatem adminicula & irritamenta

efle,tum etiam vehicula & currus quibus

impofita fcelera (ad eorii qui illa admit-

tunt maximum dedecus) magis omniumoculis objeda 8c expofita funt.

Notandum formofas & eafdem impu-dicas foeminas luo & amatotum judicio

eum pavonibus & phcEuice exaequandas

^ Proph.fuibus aflimiliari.Non equidemquod Propheta damnet pulchritudinem

,

quam monili , 8c quidem aureo compa-rat. Sed neque tum quidem efle donumDei definir, cum ad focditatem transfer-

tur. Nam ut monile aureum ad roftrum

Ecclef. 8. I, etiam eum qui exrerius de-formis eft; nedum pulchrum Scvenuftumilluftrabit 8c illuminabit magis.

Craeior eft fluchro veniens de cor-

forevirtus. Ovid»

V. 2j* Dejiderio juflorum tati'

tummQdo honum exjpeâtioniimpro'

borum [obvenif^furor.

In voce fpei eft metonymia adjundlipro re fperata. In voce furoris metony-mia efficientis pro pocna ex furore prore-(fta. Proverbio hoc docetur foelicitas pio-

rum vel vita hacprjefenti , nedum futura;

dc impiorum poft hanc vitam fumma in-

foelicitas : ad retundendam tentationem

30 illam qua pionim conditio in hac vita mi-fera 8c aerumnofa ducftur. Annon foelix

8c profpera corum conditio eft,qui,quod

cupiunt , aflequuntur ? conftat enim exverf. 24. cap. i o. Deum defiderium pio-

rum perficere. item Pfal. 10. 1 7. Tametfi

vero h^c foelicitas magna fit, tamen ma-jor 8c amplior prasdicatur , cum doceat

tantum bonum confequi. Qu[p fub.ndicat

defiderium 8c apperitiones ,quacm.nus

porci appenlum non definit efl!e aureum, ^q bellse ab illis concepta: funr,aut illis fi c6

ne tum quidem,cum in lutum 8c alia fix- cederentur nociturae effent,no.n concedi.

tida illatum , ciim Sc protrufum fit : fic Aliquando enim fit ut aut per ignoratio-

neque corporis pulchritudo cum ad alie- nem , aut atfedtus intemperiem aliquid

num ufum quam ad quem datum eft tra- defiderent.quod noxium iUis foret, quodducitur, Seddocetquamfithominibus Deusillis abnuit, cum tantum bonum

S 2 confe-

27$ COMMENTARIAconfeqHantur. nnde etiam Pfal. lo. i7.

afErmat Deum illa defideria piorum ex-

audire qu? duitu fpiricus cor eorum di-

rigencis excitantur.Qup fpedtat illud lo-

hannis y.i^. Quicûidfetimus extfolunta-

teejus , fcimus quod iUud accipicmui. & il-

lud lac. 3 . Aliquando etiam fit , ut qu»

pii non tam commode appetunt , illis in

bonum cedant, vide 2. Sam. 7.

Hinc liquet defideria piorum bona &licitaeflefolere. deinde defideria h«c

aionin aerem ab illis fpargi , & fortuito

temerariis quibufdam optionibus jadarij

fedin Dei finu fidelis orationis mvolu-

cro deponi unde Pfal. io.i7. Scô.con-

firmatur defid.piorum a Deoprecum iii-

terventu concedi.Quae res emcic ut defi-

deriis & yotis noitris non tam diffluamus

autluKuriemur. Nampudebit homines

aliqua faltem pietaris guttula imbutos il--

k coram Deo fifi:ere,quorum alioqui ve-

rebuntur aut apud fe apud homines ftu-

dium profiteri.Piis etenim aliquando ob-

venit ut resillicitas& abfurdas defideret,

utDavidi. Chron.ii. i/. 2. Sam.zs.

fedquas non audent a Deo precibus pe-

tere ; nifi fort^ aliquid hujufmodi per in--

fcitiam aut divinae voluntatis igncratior

riem faciant,aut per gravis tentationis x-

ftum ; quorum alterum fecerunt Apoft.

cam ignem de coel^ ad Samaritanos cre-

mandos devocarunt ; alteram l5na cummorcem prefentem exoptaret.Quamob-

rem ad cohibendumSc frasnandum ftulta

6c nbxiaanimorumiioftrorum defideria,

pretium operae eft fimul atque nafcantur

& exiliant defideria, ilico eadem addivi-

ni verbi trlbanal fiftere , & inde examen

petere an finc hujufmodi quae precibus in

Dei confpetftum adduci&immitti queat:

cujus confpedrum fi non ferant , ea illici-

ta fimul , & nobis noxia-, cfle ftatuamus.

Quandoquidem nihil tam aut parvum aut

magnum eft in rebus feu ad praefentem»

feu ad fiituram vitam £errineniibus,quod

INPROVERBIA ^r^

{Jrecibus Dco cum fiducia & libertato

lumma non ofFeranius.

In fecundo huius Proverbij membrovidetur«svT/3-sw««J dicendum,Deum de-fideria fua impiis abnuere ; quod quidemmagno eorum bono fieret ,• led contr^ fic

ut Deusjillorum coecas cupiditates & tu-

multuarias optiones concedat ; imo faep^

illorum vota fuperat , Pfa!. 37,", Videro Pfalm. -8. 29. 50. Iteori quod mortenfi

in ^gypto expetiverunt , quse optio illis

in delerco impleta eft . Sed de iilis omni-bus red:e dici poteft quod Hof. r 3 . 1 1

,

affirmat de Saule.tilum irato Deolfrae-»-

ficis in regem daium efle , Sc irato fupra

modnm Deo iliis auferri.

Sed fpem eorum furorem ieu exce-

dentem ;ram yid eft , bona quaj fperant-

non modo non obvenirejfed eorum loco^° fubftitui pos-nas & fupplicia a Dei furore

profedta , c. 10. 24. dicit mala quae im-probm timet illi accidere, &: 2S.verf.fpes

improborum peribit, Schoclucomajusqmddara-& gravius pronunciat, nam bo-na quaj iperant non tantum non conle-

quuntur ,• fed mala quae averfantur per-

fentifcunt; ex quo liquet quam c6ferca&

numeris omnibus ablblucafit improbo-

rum intcslicitas. unde etiam emergit im-j^

3o probos fuas animo fiao fpes fovere , qui-

biss fe confirmare conantur & fuftentare

adverfijs confcientise (ux aculeos Sedquae eos dupliciter pudefacient. Pfimumquod fperatis bonis cxcidunt;ficutde his

dicitur ler. 2. Sc lob. 6, qui cifternam a-

deuntes ut aquam petant- nullam inveni--,

entes pudefadl's redeunt, Deindequodmalis inexpedtaci onerancur : canquam fi

aquae loco ad fitim reftingueiidam apcae,

40 venenum reporcarenc , quo inceftinis ac-

cenfis multo, qukra prius, fitirent magis

V. 24 EJi qui dijêrgenSy tamen

augetur am^hiu,fed qui cohibetfe h

aSo SALOMONIS, CAP. XI. jSt

reUOftantummodhadege[iatem[co-' rimus ejus quod Ap. ad Gal. c/tat. riui

parxe Ccminant . tarc) tvetcnt : huc fvoA^farbibet*

]

Vox fpargendi metap. eft petita ab his

qui femen agro commitrcntesmultipli-

catum demetunt.Cumdicit efle qui fpar-

gat 6c ditior fit , fatis indicat non omnesfllos augcri opibus

, qui conceflas a Deo,aut acquifitas facultates effuftilargiuntur.

Nam lunt decodtores , &:heIuones, 8c

combibones , & meretricum fe<5tatores

qui bona fua profundunt perditb & pro-

digiofe,qui pofl: ad fummam miferiam &;

rcrum omniummopiam rediguntur.Vide-

Prov. 2 1.1". & Luc, X ). Hi enim femeu

fuum v6luti infcopulos aut petras,vel de-

fertum, aut terram hoftium JadLant , ubi

nunquam prpvenier.

lo

farxefi-mnant, farcc metcnt \ huc fpedtac

praefens metaphor. nam fi femcnrarum&:parcri fit,meflis fementi refpondebic.

Deinde etiam prompte& hifari animohoc faciendum eit* li/arcm enim datorsmamat Dominuty z. Corint. 9. quo fped:acprsfens fimilitudo. Nam Agricola feuColorius non fine fingulari Itudio & de-Ied:atione femen in terram jad:at,& ter-

raf porcis committit non zegrb 6c dolentxanimo. Ad quam rem referatur pulchr&quod pauperum 6c aliorum , quorura ra«tionem habemus.petitionem antevertereconvenit.

Promiffio eft femen liberalitatis au-tSum iri , utpote quod femper in illos u»fus,quos dixi,diftra(5tumin feracem val»

dc , & foEcundum agrum,in eundemffueSedqui femen facultatum fuai-um ad ô fidelem projicitur,vid€ Eccl. 1 1 . Sinus

e

religionis propagationem,reip. fuftenta-

tionem, familize confervationem, 8c pau-

perum & peregrinorum refe6tionem 6c

recreationem diffeminat ,1 is proculdubio

rem augebit,Sc pofleirionem Itabilem S^

diu duraturam efSciet.

Hic igitur duo confiderantur; prfmum'

oifici) informatio, deinde promimo, quain officio melius contineamur. In priore

nim pauperum rerra irrigua.Maxime ve--

ro quod in religionis cultiim confertur,

tanquam in paradifo-Dei feritur , & fe»

cundum rivos aquarum,videAggaj.2.Hucaccedit quod homines in hujuf. hominepropenfi funt , Sc illum libenter juvant,

Pofterior Proverbij pats videtur gene-ralis effe , cum prior pars fit magis parti-

cularis. Perinde acfi diceret plus aequa

duo funt : ununi ut non parcb aut iIIibe^-»i>o reftrid:am cohibere pecuniam vel alias

raliter demus ; alterum ur prompte illud

gc alacri animo faciamus : nam utrumque

ex metapho. femen jadrandi" liquido e-

ruitur.Côd ad largitionis amplitudinenv

attinetjiEquum eft ut cum Deus in nos li-

beralisSc beneficusvel munificus potius

fuerit,nos in fratres nor^-umus aridi8c re-

Itridii. Nam ut Chriftus difcipulos hor-

tcHurût gratis accepta, gratis dent : fic non

facultates, ad cg-eftatem & paupertatem

inducendam facere-, vide Agg^ pr^ter-

quaml autem quod maledidtio Deiejus

bona diili|fet , ipfe avarus per avaritiam,

Sc quod pecuniam tempeftiveri loco nonexponit multas aut ditefcendi , aut parta

confervandi oportunitates amittit.

Hoc totum Proverbium ad dona anf-

mi rranflatum veriratem continet per»

minus convenit,quin quod quam plena 40 quam illuftrem 8c perennem. Nam dona

manu Deus in nos contulit, eadem men-iiira in ufus jarr profcriptos, eandem be-neficcnriam refiindamus. Nubes plenas

&: gravidas aquis miremur, quae imbres

jn terrram abunde demittunt ; rnemores

quibusuos Deusornatad ulijm Scaedifl-»

cationem aliorum impenfa incrementuni

accipiunt amplum certumque : ficutcon»

tra reftinguuntur 6crubigineKi contra».

hunt, fi torpere finautur,,

S 5 Virf,>

28s COMMENTARIA IN PROVERBIA jg^

V. ^ 5"» Ammus benepcuspinguu tum vero ctiam majori voluntatls fu? no-

efficitur',(^ qui ubertim commumcat,

idem amphusprofundet,

In vii-i(imimaeji) jfyneed. partis, con?

ftrudum vero cum lubftantivo fignificat

ex more Hebrjeorum infignem benedi-

cendi volantatem 8c ftudium. iHrwin

tmae mcremento profpexit , dum, quod

pnus didumeft variata dicendi formlnon fine aliquo additarnento fubindefuggent.

Vide annon voce benedidionis hocloco redte intelligatur tam illa benefi-centia quas eft in didtis, quam quse eft infadisimaximbcum benedidio propria

(imînguabitur ( metaph, tranflata a cor- i° maxime eftfermonis; ne quidquam fit

poribus bonae habitudinis ad hominem, quod impediat in pofteriore hemeftich.

quoad ejus pr^cipuam partem;ad notan

dum animi prolperitatem : ad hominemveroquoadcorpuseftlynecdoch. partis

prointegra valetudine* In nno (irrigans)

metaph. eft ab hortulanis , aat olitoribus

qui in pluvias cohibitione areolas femini-

bus confitas pede (quod dicitur)irrigant.

In (fluviamatutina) c^mcta^ht^ quaindicat eum qui prius parcius& nonnullo

fuo inCommodo largitus eftjpoft,prae au-

dtis Dei benedidtione opibus,cum abun-dantius , tum mulro comodius daturum.^Proverbium praecedens &alia, quse

cvim praeccirerunt,tum fubfequuntur,nuc

fere fped:ant & referuntur , ut hominesad beneficentiam & largitionem in alios

cxufcitent. Quae quidem idco fjepius ite-

rantiir & duplicantur, quod fpiritus San-

20

Primum igitur quod liberalem defcri-bit eum cui eft animus benedid:ionis,do-cet liberalitatis fontem in animo fitum :

ut Difi animus propenfus fit & veluti ex-pofitus ei quem juvamus : qnicquid ero-gatur nobis perit. Hoc confirmatnr i.Cor. 13. 3. Contra autem , modofrompavoluntai fit , acceptum eji auantulum cunqêroges ; etiamfi nihil des, ted commifera-tione miferijB tantum alienar ducaris ; itaut referato prius clave caritatis animo, a-nimus inftar clavis fit referands& aperi*endx manus. Animus etenim carirate ac-cenfus, eleemofynam veluti ignitam 8caereamfacit, ut coelum petat Scfurfumfubvolet, caeteroquin futuram plumbeam&gravem quae deorfum ferrur,&nosfecaad terram vel inferos potiusdeprimit.

<3:us , qui corda & renes coghita & per- ^**** Deinde quoque liberalitate proficien-

fpe(9ta habet , hominum addandum& 3odum cft, hac fbrniula loquendi docebenefeciendum tarditatem,vel animi potius averfionem & abalienationem probeflotet.Sed quemadmodum periti & pro-

vidi mcdici, cum pharmaca adhibent fuis

aegrotis invifa , curant ut eadem Ikpius,

fed longe aliaatque alia forma in cibis

& potionibus reponantur ; ut , quod fe-

mcl & fioaul un^ potione efficere neque-unt , repetitis viribus & magna pharma-cornm & ciborum varietate confequari-

tur fic fpiritus SanAus naturje in fpiritu-

alibus naufeae confcius , ftylum fuum ita

attcmperavit,ut eadem fsepius noftro bo-no repetens , natur» cum dejedtationij

cemur, fcil. donec animus nofter velut in

benedi(ftiones effiifus fit, Pfal. 1 1 2. cujuseffedtus funt fparfim dare, atque adco 7,

atque adeo 8. tcclef 11.2. atqueadeoufque eo proficiendum ut ( fi necclTe fit)

parati flimus fimul cum opibus etiam a-nimam ipfam elfundere , & bono proxi-morum , fratrum prxfertim , exponere.Promiflio quse nos in beneficentiae offi-

cio continere & fuftentare vult, eft quodbene ei futurum fit & animo & corpore,

Superiore Proverbio fexto pollicitus eft

Deus rem noftram & opes audias fore

quas non imminutas largitione fufpica-

mur.

284 SALOMONIS,eAP. XI. ^gînur. Hoc autem Provcrbium pracftan- Deinde urut copi^ omnium abundc-tius c[uiddam pollicetur,nempe nobis ip- mus,tamen C%ph fit ut pij ^ largitione ab-iis animo & corpore bene forej animamJlpiritualibns t)ei diviriis audtam Sc orna-

tam fore ; corpus valetudine& robore.

Qua promiiT. tacitae objed:, occurrit Sal.

Nam cum toti incumbimus in hanc cu-

ramut corporide cultu omnis generrs,

cum in vi6ni, tum in veftitu profpiciatur,

fterreantur, quod fenriant fc animis fuis

reftricSiores &plns jufto invitos effeâtq;

ob eam caufam operam & oleum dandoperdcre, quod animis fuis non magis di-

Iatcntur,ncc majorcm dando alacritateni

fentiant. Qups primum doceri & inftitui

oportet , ut liberalitatem exerceant, ta-

fut eft Math. 6. ) fubrepit facile haec colo nieffi non tamalacri animo atque expor-.

.'

nobisacl bene Sc diuvi- rcdifrontefintrnamufu&exercitatio-gitatio untumvendum detradtum iri

,quantum aliis e-

rogamus. Huic igitur objedr. hactammunifica promilT. occurrit Deus, Ad cu-

jus rei confirmationemprimo fubeat ani-

mumnoftrum quotflPtiniverfiim Salo-

mon. de toto pietatis & iapientiae ftudio

fcribit. Prover. 3.v. 2.8. Specialius ve-

ro exputentur verba Mat. 10. 40, 41,42.

ne in dando efFedtum iri,ut qui jam moe-ftius qu^m decet , & majon difficultate

divitias fuas pauperibus diftrahant, poft

faciliusSc nonfine deledtatione faciant,

•

V. z6, Comprimentem triticum,

exfecrabunturpopulares : benediBio

Nam^Prophetje munus accidere eft noti- 20 autemiincumbet] capttivenunddtis^tiam rerum coeleftium accipere,& effica-

ciffimis precibus commendari : ficut jufti

mercede accipere eft precibus juftl, quas

b«p}«7/»tf/ funt , confirmari. Videqu^mvarib & multipliciter Sunamitis adjuta

eft exhofpitio quod praebuit Elizaeo ; 5t

quomodo graflante fame illi & familia;

ejus fprofped:um eft : vide etiam Adtor.

10. de Cornelij eleemofynis.

Tn voct^T\np^(f>erfidimt) cft metaphoratranflata ab his qui gladio aut pugione a-liquem tranfverberant,tanquam fi aliquis

populiexecrationibnstrajiceretur&peni-

tus confoderetur. In cki( cafat ) eft {y"

nec. in tsb-d ( ferfringens } metaphora krebus fraeSlis.quod diftracftum hinc iftinc

frumentum abacervo, in quo unum quid

Pofteriore hemiftichio duabus aliis 3o & continuum fuit, frangitur quafi.Sc dif^

obje(5tis tacitis occurritur. Primum enimliberalitatem impedit

,quod res noftra

familiaris anguftior fir, exqu^,fi quid a-

liis comunicemus,cum nobis ipfis parcius

& durius videndum eft,tum etiamiaditus

praecludetur futurx liberalitati, cum ma-jor futura fit opum & facultatiim noftra-

ru acceffio: cui occurrit dandum effe etfi

opes non adeo abundent,arque utut du

rumpitur.

Cumretentio & averfio omnium re-

rum,quae aliis,maxim^ fratribus utiles 5c

commod» funt,periculofa fit,tum nulli^s

rei , qua» ad humana vitatH tuendam fpe-

d:at,averfio tamDeo & hominibusinvifa

cft,quam avcrfio frumenti , fine quo nonGommod^ vivirur ; fed ne vivere quidemdiu conceditur.Huc refertur quod bacu-

riufcule magis teipfum foveas: fore enim ô lus pani tribuatur, Ifa. 3. i. quod fine eoat qui jam hoc parcius &difficil!us facias, homines corruant in rerram , nifi pane

,

ficut cum olitor hortum irrigat & parciys tanquam fcipione fuftenrentur.Hujus rei

& majore taedio; tamen utpoft inftar illuftre eft teftimoniumEccl. 5.9.ubio-

pluviae fis ; qua hortus cum abundb, tum mnibus aliis bonis hujus vkx agros pra:»

nullo labore nedu fatigationc perpluitur, ponir; fine quibus nemo,ne rex quidem,* non

eOMMENTARIA IN PROVERBIAzUnon modo non commod^ aut honeft^,

fed ne vivere .quidem poteft. Namfiqui? pecuniam immodic^ coacervct , &in arca,ubi nuUi utilis eft, fed ab asrugiHe

exeditur, inclufam teneac, peccati gravis

&atrocis reus eftjut qui xruginem ipfam

Eeftem &accufatorem contra fe habebit.

Veftium adhuc major ufus eftj utpote ii-

ne qaibus honefte non vivitur , aut falu-^^

br ter , aut commodfe : & qui has retinet

praeter sequum , tineas contra ipfum te-

ftimonmm dicente? habebit. Item mer-

catoresqui fnasmerces confervant, ut

poftea cariffime vendant. Sed qui fru-

mcntum cohibet gravius judicium fibi

accerfit. Qu^d tamen non deomni coa-

cervatione & cohibitione inrelligi debet.

Nam lofephus infinitam vim frumenti iu

annos caritatis aflervaverat.&urbes item

magnam copiam reponunt, qua obfidio-^^

ne (li quse futura fit)faciliustoIerent.Sed

hi damnantur qui,cum defic frumentum,

illud avertunt, ut poft carius vendant.

Hicigitur notandum eft omnibus ca-

vendumefle, ne, ut liberalitatem erga

quofdam exerceant, in totam geflte aut

provinciam injurij^fint. Nec enim illa li-

beralitatis Deo.unquam grata futura eftj

,qu^ tamen a plerifque exercetur.

Sed quantumjnalum hoc eft,ex poena

impofita coarguitur , quod totius populiô

^cohorsin iftiufmodi homines execratio-

nes & maledidtiones vibrat. Qui tametfi

impatientia hqc plerumq; faciuntj tamen

Deus eorumconfufos ciamores, & caeco

furore projedlas qu^relas e:?ûdit5cvin-

dicat. Nam fi verum fit(quod efi verilf.)

Deum exaudire cl^morem uniias qui op-

primitur. iBxod. 22. 23. &fimeflrQrum

clamoresexaudiat.Iac.^:. Nedum. totius 40popuH clamore exaudiet. Hinc-eft quodquida fibiipfi ftepfe violentas manus inji-

ciantj&Iaqueo vitam finiant,cum aut fra-

inencumDei maIedid:ione computrefcat,auc Deus fubito pra^cer eorum expeda-

287-

tionem aliund^ populo fuo de fratnentoprofpiciat, utlpelucri, qu^mconcepc-rant, excidant. Qnpd peccatum cum u-bivis grave exiftac,tum apud nos graviuseft & atrocius ; utpote quibus frumen-tum non tantum pro pane eft , fed etiampro potu; cum plerifque regionibus aqua.autvinovivatur commode, propter cceli

zeftum aquas magis puras & defbecatasredd^ntem.

Hanepoenasde cohibendo frumentoaeerbitatem ab adverfo prêmio frumen-tum diftrahentium coargiiic. Ubi obfer-vandum eft primum antithefin longe ali-

ter a propheca inftkucam efle, qu^m qusevidebarur. Namwio ancithefeos poftu-labat ut Sal. diceret benedic5Viones po-puli in frumenci diftracflorem cumulan-das fuifle:Cum tamen ex formula loque-di ftatuat Deum hujus benedidtionis au-torem & fontem, idque immediar^ efle;

non autem populi benedi(5tiones , ut eo-rum maIed:(aiones prioris.Qup fadto vo-luit prjeripere quod objici poruit

, popu-lum ingratum fore cum femel exp^citum& expedtarum frumentum acceperinc 5maxim^ vero cum reputabunc hoc com-mercium commune beneficium efle , utfrumentu alius pro pecunia fija redimant.Quamobrem SpiritusSandtusbenedifli^

onum fontem Deum efle affirmat , dumin caput effufas fore confirmet. Nam cii

in caput diftrahentis recafuras doceathas benedidtiones , coelitus defcendereillas fubindicac.Quod quidem tancoma-gis faciec quod e bonorum operum & aDeo remunerandorum numero excludivideacur, fi quis juftum precium frumen-ti accipiac.

Qua in re ficut precipue nobis a fpiritu

Sandtocommendatur legitimum de fru-

menco commercium ; fic omnis alia ne- mgociacio qua^ & legitima eft , & legirimc êxercetur fuo ,apud Deum prjemio& rc-

muneratione noacarjere docetur.JEx guoetiam

a88 SALOMONIS, CAP. XI.

ctiam abundfe refelHtur quod venditor

cohibitione frumenti praetexat. Hinc li-

quet quam funt homines rerum caileftiii

parum cupidi. Si frumentum corporibus

nutriendis fubtrahatur,ilico clamant,vo-

ciferantur , maledidlionibus profequun-

tur eos qui illud inhibent ; fed cum fru-

mentum verbi divini fubducitur , nonperindfe afBciuntur. Porro fi maledi(ftus

lit qui cibum corporibus pafcendis ido-

neum detinet; nedum erit execrationi

multo magis obnoxius qui pabuJum ani-

mi fuffuratiar., Et fi benedid:ionibus^

Deo cumuletur qui precio frumentumcorpori alendo exponit venum ; nedumonerabitur beneficiis a Deo,qui frumen-

tum animi. Denique fi tam gratum fic

Dco, frumentum & alia hujus vitse com-moda jequo pretio venderej nedum libe-

r^ aliquid largiri.

V . 27# Studiosb qmrens homm[alm] conquirit benevolentiam:quee'

Tenti verb malum ipfi eventurum efi,

In voce ntsa eftmetaphora ab his fiim-

pta qui, fiquae vehementerexpetunr,mane furgunt ut tempus fuppetat rei,qua

«89

do animum gerimus alienum & averfumpenitus. unde toties in lege jubemur/4-cere honum, & recedere a malo. Pfal.34.8c

14. & lf.r,&c. Nam tametfi unufquifq;

fpecie quadam boni ducitur in rebus o-mnibus fufccptis aut fufcipiendis; tamenplanfe conftat totum , quidquid agimus

,

nil nifi malum clle. Quoties igitur hx debono quserenda prjcceptionis nobisoc-

^^ currunt, fubeati/ico animos inhxrens &infixa nobis ad omne malum patrandumpromptitudo,

In pofteriore prxcepti hujuspartedenoftra defidia & cund:atione ad benefa-ciendum edocemur; idque poft i|iceprani

& inchoatam fpiritus Sandti in nobis re-

formationem : ita ut quemadmodu prius

hujus praecepti membrum nobis noltrani

averfionem a bono penitus innatam&in-20 genitam non obfcure indicat ; fic pofte-

rius iftud nos noftraj in bonis operibus o-fcitationis & reftitationis immemores ef^

fe non finit, Sicut vero natura duce nontantum malum agimus , fed illud etiam

cupide & v?iiopiK7tmf patramus • fic

Deus a fuis non tantum ut benefaciant

,

exigit;{ed ut illud ftudioffe & citato gra<«

du perfequantur,

Hoc igitur proverbio njonemur ut te-

effediam cupiunt,utfi una via non fiicce- ^° peftivfe, quod bonum eft faciamus,utob-

latas bene agendi oportunitates e manibêlabi non finamus : fed dum opportunita-

tem hahemtiSjûod honS eji opremur , GaU6. lo.Item dum dies e^ operemur.quod nox•venit cum nemo operari foteft, lohan. 9. 4..

Nec ftertamus a^ftate aut mefle.Hiic re-

fer de craftino non efle gloriandum,

Prov. 27. 1 . In quo plerique peccant quidiem ducunt,& in craftinum omnia reji-

^^ ciunt.Deinde hi qui obminima obftacu-

la ab officio difcedunt, & qui (ut SaIom«

dat , illis alia via Jiceat aggredi eam por-

roauroram ad ea negotia potiffim. adhi-

bent,quia recens fomno recreati inte-

gris & animi 8c corporis viribus funt , ut

iiegotia,qu2e illis incumbant,commodiu$conficiant,

Hoc proverbio duoproponuntur , u-

num de officio ab omnibus prseftando ;

alterum de his quibus in officio contine-

amur,aut etiam ad illud praeftandum ala-

crius excitemur. In officio duo funt: u-

num ut quaeramus id quod bonum eft;al- loquiturJ obfervant ventum ; cum nubesterum ut quam primum & qiiam mature tum pluviam demittunt , cum aquis gra-illud faciamus* In priore admonemur vidas funt.Hic coarguuntur qui state te-

pcrvcrfitatisingenit3e,qua a bono facien- ner^ bonum oon qu«runt,qui cfi intcgris

X viribus

290 COMMENTARIA IN PROVERBIA «pj

offenfionibus tam I^duntur,qttain eorumftudio juvantnr quorum benevolentiamcaptant.ut Abfalom qui cum fubditorumanimos malis artibus collegifTet , aliorura

& quidem quos maxime intereat bene-

viribus finr, pietati fe nodedunt.-fed tum

demum cum exliaufti viribus, & cum ob

frequentes fenedutis aegritudines non

poffunr,cum dies adveniunt in quibus di-

ci folet non eft mihi ulia delec5tatio,ne in

his quide quae homini animali grata funt; volos habere, exulcerarat. Atquc utut o-

ncdum in his quae fpiritus funt , cunque mnium hominum benevolentiam ineant;

nubes pluvia excipit , Eccl. 12. Maximfe tamen fit faepe ut hoc ipfo,Dei voluntate

veroomnium tenendum eftquod Apo- & benevolentia exeidant.undeMath.6.

ftolus monet , 2. Cor. 6. 2. ut dum dies ^° Chriftus maledidtos pronunciat , cumo-acceptuseftid eft. dum Evangelium vi- mnes homines deillis bene loquantur.

o-et & promulgatur nofmet Deo ino-

mnibus approbemus.Sequuntur rationes quibus prêceptum

hoc nitii|ir : quartum prior eftab adjun-

&.a. promiffione boni confequuturi;altera

abadverfo adjundtoquod adverfisfub-

je6tisadvenier.

Promiflum ,quo fuftentantur qui huic

Unum hoc compendium eft utriufque

conciliandi , Dei Sc hominis , fi ftudiofe

bonum quxrant. Maximb vero fi illud

bonumprius quxrantquqd Deum ipfis

conciliat, id eft regnum Dei & juftitiam

ejus. Sal.enim hominum ftultitia irridet,

quod plerique omnes faciem & beuevo-lentiam dominatoris quaerunt , negledto

vije infiftunt,eft quod quxrant voluntate ^° Dep, Proverb. 29^ 26. cum tamen con

vel benevolentiam. ubi cum nulla vox fit

quae benevolentiam reftringit ad Deum,aut illam ad homines coardtat,nequc lo-

ci circumftantia & wie<s-«<r«prohibeamur

quo minus ad utrumque ciim Deum»tum hominem ifta referamus ; tanquam

auguftiorem fenfum ilham amplexamur,

qui utrumque cum Deiim tum homines

includit. Omnes ftudio tenentur confe-

ciliatio regis ^ Deo uno pendeat. Dein-de Prov. 16.7. docetur rum demum ini-

micorum odium in nos exrind:um iri, cis

viae noftra? Deo acceptas funt. Benefi-centia etiam hoftes alioqui infenfi pla-

cantur. Roman. 12. 22. ut ex exemplolacobi conftat. Oportet igitur fummamvim ineffe in beneficentia , cum homines-etiam infenfiilimi pofitis inimicitiis nobis

quendi benevolentiam hominum , nec Sobenevolifiant» Hujus illuftria exemplaquifquam eft tam immanis aut ferus quin funt in Davide : qui Deo gratus Aulicis

fe Dei conciliandi ftudio teneri profitea^

turtSed plerique,cum viam nefciant qua

ad hsec pervenitur, fuis fe confiliis, & in-

ventis fruftra fatigant. Dum enim Deilaenevolentiam ex fuis commentis aut a-

liorumplacitis qujErunt,quem fibi Deum.recolligere ftudenc infenfiorem& magis

averfum reddunt.

Multi etiam in hoc^funt ut hominum

etiam 8c hominibus alioquin a pietate a-lienis gratus extitit. Sed prsecipue in

Chrifto, Luc. 2.52,

Hic tamen quxrat aliquis qui conveni-

at hoc cum eo quod dicitur; [ fi quis vult

pie vivere in Chrifto perfecutionem pa-tierur ] & pleraque alia fere infinita demundi in nos odio propter juftitiam.^ Rc-fp. primum,quod i.Petr.3.i3.monftrum

auram & voluntatem confequantur,& iu "^*^ hominis efle fi quis reperiatur qui faciat

eamremnervos intendunt; fed tamenquod fequuntur non aflequnntur; aut fi

quorundarn benevolentiam aflequantur,

aliorum oSenfionem coUigunt ,quorun)

nobis malum fi fuerimus aemulatores bo-norum. Deinde promifliones hujus vit^

conditione & hypothefi implicitas efle ,

<ûoad Deo hoc nobis confultum videbi-

tur,.

*9*

tur» Quamobrctn hominum benevolen-

tiam exSeneficentia non adeo certamSc

firmam elTe : fed damnum hoc abundfe

compenfari Dei in nos voIuntate,quae fi-

delis & firma exiftit.

Altcra ratio eft, vel prioris potius con-

firmatio ,quod obveniet ei malum quod

quisperfequitur unde liquidoex adverfis

Concluditur eum ,qui quaerit henevolen-

tiam , forfan bonum aut benificentiam , id

quod in priore hemiftichio defideratum

in hoc fupplendum eft.

Hic vero excipiat quis neminem efle

fui tam parum amantem ut fibi ipfi ma-

lum praeoptet, nedum illud perfequatur:

Cui Sal. refpondet eum qui bonum non

agit nialum quaerere quod illum oppri-

mat. Nam cum ftudiofe quaerentem bo-

num opponit malum quaerenti, palam eft

«ullummedium inter hasc duo extrema

intervenire.Quamobrem vana eft eorum

jadatio qui ut fibi inpeccatis adulentur

dic^t fe nulli officere aut injuriam face-

rej fe non ex rapto vivere , fed ex para-

tis aut patrimonio ; cum hoc ipfo malumquaerere coarguuntur quod bonum non

quêrunt. Quod (i etiam aliis nocere ftu*

dent ut fibi profint,nil mirum fi in eorum

SALOMONIS, CAP. XI. 2.3

culo innituntur, Prov. 10. 15'. Hmc dj-

cuntur opes diviti cffe inftar arc s ; coft-rra pauperem animum abjicere quodpauper fit. adeo ut hoc pcccatum laie ac-ceptmn , fua capacirate divitcs & paupe-res complecâtur. Hinc frcquentes ex-hortationes Plalm. 62. li. Si diviti<e ab-tindent ne a^ponito cor, t .Tim. d. admonetdivites ne confidant divitiis incertjs, videetiam Pfal. ^p/quod improbidefcribun-tur ex adjundt.fiducia in opibus:&PfaIm.^)!. unde Apoftolus avaritiam idolatriam

appellat ad odium ingenerandum. Pfal.

autem ^2. 12. poftquam a fiducia opumdehortatus effet , docet quam neceflariailla adhortatio eft.Semel Deus loquutus,

& it-erum audiviillud, Deieire robur.At-quePfalm. 49. vanitatem hujus fiduciae

defignat cum doceat nulla quantacunquepecunia, aut precio redimi pofle vitam a-licujus : cum tamen in eum potifTime fi-

hem divitiê congeraniur , ut vitam hanctueatitur, & confervent diutius. Qui igi-

tur divitiis innititur veluti arundini .ffigy-

pti confidit aut telse aranei, vel inftar folij

marcidi quod vento dejicitur aut fpontedecidit,nec iterum virorem aut vitam re-cuperat. Vide. i. Tim. 6. Eximium in

20

caput recidat quod aliis moliebantur da- 30 hacreteftimoniumIaci.io.il. exquomniVide fub finemPfal.7

Nec prjetereundum eft non damnari

cumqui malum aliquod patrarir , hoc

proverbio: fed qaiperfequitur malum &;

meoafiiduus eft, &:fein eodem tan-

quam in arte occupat,

V. 28. Confiditindivitijsfuls^

ipfe decidet, at tanquam rammjujli 40

efflorefcent^

Ad occludendum fontes beneficentise

nullus capitalior hoftis exiftit quam eft

fiducia in divitiis,quje avaritiam parit Dufais homines opibus tanquam propugna-

vanitas hominis fidentis in opibus indica-

tur qui fe re tam vana fulciri poflTe cre-dat. Aliquando enim flos decutitur vi-

gente aut virente gramine feu pedica :

Atq; utut illud non fiat , tamen cum gra-men arefcit , ifico decidit. Deinde flos

gramen4ion poteft ab interitu & aridita-

te vindicare ; Quiigitur divitije poffeflb-

rem abinteritu& calamitatibus eximunt.5

In pofteriore hemiftich.opponit jufto-

rum confidentiam divitiis. ubi notandumeft non eum effe juftum qui alios opibuseorum non evertit,cum iple nihilin pau-perum fubfidium eonferat(quod avari fa-

ciunt) fed longe majus aliquid a jufto re-

qu'.ri ; atque iilud potiilim. ut Deo con-

T z fidat|

294 COMMENTARIAfidat ; quod vel maxim^ jufti officium&opus eft.

Deindelonge maximumdifcrimeninhujus&ilJinsexituftatuit , dum juftum

palmiti affimukt ; confidentem divifiis

folio. Nam palmes penitus arbori infixus

nondecidit. Atqueutut hyemeamittat

virorem, arboris fucco ad radicem tranf»

miflb ; tamen ineunte vere revirefcit , 8c

veterem decorem recuperat. Non fe- i°

cus juftus qui ad tempus advetante hye-

me afflidtionis , fplendorem exteriusa-

nHttat ; ramen poft ad priftinum ddcus

autetiampriore fplendidius redit. Vide

Pfal. 92.

V. 29. ûi conturbat SmumJuam poffidebit ventum , ^ftulttts

Jervus \efficietur]fapientianimo. 20

In voce n'3 {domm) eftmeton.fubjed:.

pro domefticis» Item eft metaph. in htt

qua notat eum non plus proficere dbmusperturbatione , quam qui ventum haere-

ditate poflidere cupit , cujus nullus eft u-

fusj&quempremere& conftringere nul-

lus poteft.

- Apoft. I. Tiin. ^.%. docet EthnicKde-tîores ejfe ûifmfamiliK nonpojpicium^ jqQui igitur non tantiun ilKs non profpcit,

fedporro illos autfaevitia autbonorumprofiifione conturbat, eum oportetE-rhnico duplo efle deteriorem. Rixatio-nibus etenim, jurgiis,& clandeftinis con-flidlibus, ad res utiles meditandum ftudia

refrigent, labores intermittuntur, afFe-

<Stus animi & voluntates diftrahuntur, ita

ut non tantum ftudia & conatus remfa-ciendilabafeat ; fed jjorro illa animorum .âcerbitas & abalienatio, faevitia & incle-

mentia nafcitur , ut patrifamilise in com-moda prsoptent; tantum abeft ut illi

prodeffe vellentcum poflent. Huc acce-

dit quod pacis vocc in utroqj.tcftacnento

INPROVERBIA ip^

fmeton. caufae^defcribitur prorperitas,&

rerum ad animum affluentia. unde etiamilluftris Pfal. 133. pacem interfratres abadjundt. rerum omnium abundantia ce-

lebrat, dum illam rori aflimulat quo cir-

cumjacentes & circumfufi agri madefi-

unt,& ad foecunditatem irrigantur.Con-

travero fi omne regnum & civiras in fe

divifa defolabitutj nedum familiam, quaecontentionis & impreflionis irruptioni

fuftinendae non tam ut civitas & regnumvalens& robufta eft,diflipatum iri necef^

fe eft. Eodem redit quod Apoft. admo-net , mutuo confiimendos cfle qui fe in-

vieem mordent, Gal. 5:. 15" Experien-tia fatis indicat mariti & uxoris diftra-

(ftione&fimultatibus rem familiarem dif^

fipari ' quanto id fiet magis cum pater-

fam, inftar leonis fuo ad rixas ftudio to»

tam familiam exulceraverit.

Conturbat etiam domum fuam qu!domi aut fQrisfin quo gcnere laepius pec-catur ( facultatesaut patrimonium fibi ^Deo & parentum largitione conceffumconcoxerit & inftar hirudinis exhauferit,

unde quo familiam henefte alat deeft :

aut vero etiam cum opes abunde fuppe-tantjper avaritiam tamen & animi angu-ftiam, quo minus quod juftum eft &di-menfum in dbmefticos infumat , im-peditur Prov. I^*. 17. Praeterea cum do-mefticos continuis, irrequietis &nun-quam fereintermiilis laboribus fatigat,

nec ullam agravioribus occupationibus

relaxationem&animi recreationem con-cedit. Aut etiam juftam peccatis caftiga-

tionem inhibet ut Eli i. Sam. 2. Quibusomnibus opponitur procuratio famiiis ^lobo defcripta,& in praxi adhibita,quodnefervoaut infimoin familia mancipio,nedum uxori aut liberis jus negaret cau-fam fuai; liber^ dicendi.& cum ipfo di-

fceptandi.

Denique familiam conturbat qui illam

intiniore Deinon inftmit & iuformat,

nec

29^

nec id aglt , nec adiglt at diem domini-.

cum rice&religioife obfervent.Nam cumAchan ver^ dicitur Ifraelem conturbafle,

quod illud facinus patrarat undeDei ex-

candefcentia in Ifraelem exarlk ,• quid ni

eriam profua? domus conturbatore jure

habearur qui cultus divini in famili^ne-

glecû aut contcmptu divinaj irse irrum-

pendae viam &: aditum patefacir. Sic e

SALOMONIS,CAP. XI. 297Hic verfus totus ferfe quanrns quantus

cft allegoria eft, fcd quae meraphoris c6-ftat familiaribus admodum &; Gmnib*isexpofitis. Prior ducitur ab arboris (imi-

litudine , ejus pra^fertim qua:? in paradifo

nomen arboris vitje accepit. Altera vide-tur ^ v^natoribus

, pifcatoribus vel aucu-pibus defumpta : cujns Proverbij furamahuc recidit ut difcant homines quo pre-

nimAchab dicitur perturbare Ifraelem 10 tio virum juftum( qui apud homines le-

quod Idololatriam 8c falfum Dei cultum -:jtz^.^ , 1 — o.-n.n -. o. ^

tutatus eflet i. Reg» 18. 18.

Hsereditate poflidere ventum. Poena

proponitur hujus peccati, quod nihil indc

lucrabitur, admhilum deducetur. Ta-

metfi enim pleraque exiftis iftiufmodi

funt , ut fpem lucri permagnam faciant;

tamen quod fedtanrur lacrum non magis

aflequentur, quam ventum tenerepof-

viffime habetur 8c inftar ftercoris & eje-

diamenrij «ftimare convenit.

In priore partejuftus componitur 8c

affimilatur arbori vitê aDeo in horto pa-

radifi plantatae j ejus autem opera , did-a

& fadla , fermones 8c vitae convcrfatio

fru<5tui illius arboris. Ubi primum caufa

jufti expendenda venit,plantatio videL

Dei.Nam cum terr? partes reliqu? fpon-fiint : |aut fi quid improbolabore confe- 20

^^ gdebat herbas,arbores, &c. de arbori-

quuntur, tamen illud quicquid eft perin-

dehabetut uterus inflatus ,quitametfi

fpem prolis intuentibus faciat , tamen in

ventum fine foctu abir , nec tantum pof-

feflbri non prodeft , fed ut flatus iu ven-

tre tormina excitat.Huic afline eft Grae-

corum proverbium ctnfâs yiupysip

Altera paena eft quod infervitutem

redigetur &fapienti mancipabitur , illi

praefertim qui fuam familiam pac^quieteregere novit. Ubi primorowm-dum occurrit quod domus fu«turbato-

rem ftultumvocet. fic Prov. i8.<^.[StuIti

labia ineunt litem & os ejus confufionem

advocat. ] Deinde dbceteum eo deven-

titrum ut cogatur opera fua fe in fervitu-

rem illi tradere qui^familiac regendje pc-

ritus , propria infcitia ad hoc Faciendum

adadus.Vide quidDeus pofterisEli com-minatur, vide Parab, Luc. i^'.

V. So* FruUusjufli [eflfruUm

arboris vita , quum difct^lina imhuip

ammas/apiens*

bus paradifi pr^cisb&diferte fcriptura at-

texit.illas ^Deo confitas& planratas fuif-

fe,Gen.2.8. Qua loquendi formnl Deusinnucre videtur pratcipuam quandamo-*peram & curamad ejus confitionem ad-hibitam fuifle , neque ut reliquas arbcres,

provenifie, Unde colligitur prmum ex-cellentia jufti, non tantum quod cum ar-

boribus paradifi , fed cum prxftantiifima

£& 3<^ inter eos comparatur. Dein juftos rion

nafci, fed creari fecunda quadam cresxi-

one ; non efle a parentibus fatos nos ju-»

ftos; fed Dei mamU coHfitos & uifiros

Hinc eft illud Pfalm. i. juftos fecus

rivosaquarumplantatosefle. Math. if.plantatio patris , & loban. 15*. 15'. Deiagricultura. Quemadmodum enim para-

difi arbores non communs & generalj

caeterarum arborum ritu ratlone fuccre->

40 verunt : ita nec jufti pervulgatê narurs

curfu & tenore generantur 9 fed manumDei medicam in illis reftituendis experi-^

untur. Qupdnos meritoadmonearne -n

prima ilia iuce , in quam a parentibus x-diti fMmuSj acquiefcamusiquoad nobis jn

293 COMMENTARIA IN PROVERBIA 25?

Evangclio affulgeat fplendor folis jufti- frequentia abjedis fuis omnibus negotiis

tise qui eft in Chrifto.

Deinde infpiciendum in frudus fea

aftêda jufti quse illuftrantur k comparat.

cx c6 quod paribus ponderibus cum fru-

&a arboris vitae appendantur.Tametfi in

ipfa horum comparatorum vifeera per-

icrutantes frucftus arboris vitae fru(5tibus

jufti minoresSc inferiores cffe deprehen-

demus. Quo enim excellentior eftvita

fecundi Adami qu^m fuit illa prioris; tan-

to prasftantior eft frudlus qui vitam hanc

fovet, quam qui illam confervabat. Hucaccedit quod illaarborin juftitia perfi-

ftentem 6c pietate a morte vindicare po-

tuitjhsec in peccatis mortuum revivifcere

facit : IUi arbori detradi Sc decerptifru-

<!lus fecerunt uttanto minus frudiuumfupereffet

, quanto major copia illi ade-

10

ad cam utcunque in ultimis terrae rcgio-nibus fitam confluerent, & convolarent:qui iidem arborem hanc,qu^ vitam jeter-

nam fuppeditat, contemptim &; faftidio-

fe prjEtereunt; Quanti ergo eft fi quis in

urbe , in familia hanc arborem prope feplantatam habet.

In pofteriore hemcftichio unam fpe-ciem frudlus jufti hominis ex toto gene-re deligitjCum quidem principem & pri-

marium , tanquan in quo uno fpecimeneximium ftatuit edere incomparabilis

pretij hujus arboris. Perinde ac fi diceret

multiplices &: varios fruc3:us fert hasc ar-

bor juftitis in fublevandis egenis , fuumcuique quod eft reddendo , caftitatem

colendo, etiam pietatis in Deoinvocan-do , &c. Sed unus hic praeftantiff. & le-

mpta&ad hominum ufum accommodata 20 dtiff. fruui-us eft, fi animas accipiat , five

fuit ; haec contra eo magis frudtibiis pie- vitse incorruprê exempIo^Mart.^: . i.Pet.

tatis & juftitias oneratur, quo pluribus a.d 3.{five admonitione & inflitutione in do-ufum hominum nudatur : ad eum modu, d:rina veritatis prout fert uniufcujufque

utquodaliiscommunicatjipfumadhuce- vocatio. Hoc autem praeftans venandi,

sia au(5ta ejus bonitate Scvirtute retineat, pifcandi, feu aucupandi genus , cum quis

Unde pretium jufti planfe inaeftimabile retibus Evangelicis condufus , e vafto &aliquoufque asftimari poteft : & quanra profundo mari ad littus educiturjex paf^

cura & follicitudine in hoc incumben-

dum ut in vivis diu confervetur qui tamprseftanres&falutares frudlus edit.Deut.

20, 19. praecipitut non effe, ne urbis ca-

piendas in bello causa , arborem excin-

dendam qusefrudtus utut perituros adhominis alimentu profcrt. Quanta igitur

judicij divini feveritate fe conftringutqui

arborem juftitias, qux vitam aeternam in

homiaibus confirmat , h medio tollunt

:

maxim^ cumillae frudlum duntaxatin

anno plaerumq ; edantjhaec fingulis men-

fo 8c lato aere in caveam Ecclefiae com-pingitur; ex deferto mundi & inferorum

30 in jliiclauftra & Ecclefiae fepta colligi-

tu^Tunquam fatis digne laudari potcft,

Hinc cftut minifterium Ecclefiae,maxi-

me apoftoHicum ab Ezcc.47.8c a Chrifto

Math. 4. pifcatio appellatur.

Demum juftum titulo fapientis exor-

nat; qua appellationc occurrit perverfo-

rum hominum de piis &: juftis cenfurae

nequifiimze. Nam improbi pios & juftos

ftultitiae probo infamant , ac fi communifibus, imo dicbus 8c horis: illse faepe im- ^° hominum fenfu 8c ratione fpoliati effent,

portune ; haec opportune 8c tempeftive. Contra vero Spiritus fandtus illos demuSi effet in orbe terrarum vel unica arbor,quae frudtus edcret , quibus caduca haec

vita ad looo. annum prorogaretur 8c

proferreturi bone Dewi quanta hominu

ver^ 8c folidt: fapientes judicat ,• perinde

ac fi diceret peritiam non vulgarem in

venaroribusSc pifcatoribus rcquiri, ut in-

fidiis fwis beftiola$intercipiant;tempus8c

ventum»

ôo SALOMOvcntam,& tenebfa$,8c alia pkraque ob-

(crvare convenit. Sedea denûm periria

Sc fapientia ell , is peritus 8c fapiens ha-

berijure debet, qui retibus Evangelij

novit animas hominum mille artibusuc fe

in exitium prxcipites dent , inftrudlas,

comprehendere.Hinc eft quod jufti&pij

falterra ^fpelhnmr Matt.^. Vide PClo,

43. &Hof. 14, lo.Iac. 5. 14. I5'> 17«

Ex his porro colligitur quaj fit maxi-

ma laus miniftrorum, videlicet non fi fa-

mam de fe excitare poffunt,&: effieere ut

multi illis applaudanr , & eorum interio-

rem fcientiam prsedicent : fed in eo ia-

fîentiam veri miniftri pofitam effe , fi ar-

lem norit animas ad DeumjConvertendi.

V.31. Enjujiumjnterra hac re^

penditur \_ei,]quanto magii impro'

bo ^peccato i?

Superiori proverbio adverfiim videatur

quod improbus & qui continuo peccat

profpere agat,nullis calamitatibus, inter-

rupram & interpellatam fselicitatem ha»

beat. Quod uthomines ad peccatum fti-

mulat ; fic pios angit & torquet , & illos

in pietate perfequenda refrigerar,8c ma-nusiiiHs in operando remiflioresfacir,aut

etiam ad deficiendum apietate follicitat.

Huic igitur malo occurritur hoc prover-

bio,quo comparatis minoris firmiter con-

cluditur impiis impune non ceffuru quodadmittunt peccatum.

Primum , in antecedente hujus con-

clufionis particula m(hac } nos attoUit ad

diligentem & fedulam hujus propofitio-

nis attcntionem , tanquam animadveria-

tione digniffimae. Vel potius defignat

rem quam teftimonio 5c experientia o-

culorum noftrorum compertam & per-

ceptam habemus, Qupd etiam fatis de-

darat quod dicitur , y-iKs sS v^ ( in terra

comênfabimr, )Qopd autem docet hu-

NI5, CAP. XI^ ôijufmodi eft : juftum effe etiant in hac vi-ta ut in terra degens cum bonorum ope-rum mercedem aliquam accipiat, tumdefed:ionum fuarum fatis acrem caftiga-tionem luat. Cum igitur bonis hic cumu-leturcujus fcelicitas anguftis hujus vitae

finibus non contineturjScmalis afficiarur,

cujus defedtiones inChrifti fanguine funtexpiat2e& plenifTime compenfata?:quan-

10 to magis improbus aut in hac aut in futu-raaut utraque ^vita poenas dabit , cujuspeccata retinentur ? Et fi qui femel autiternm crimen aliquod velinfcitia, velimprudentia , vel per carnisinfirmitatempatrat , cujus poft eum graviter pocniter,

non efftigitDei manum:quid fiet de pec-cante, id eft,aflidue peccato dedito prse-

fertim cum totoimpetu & inftar cata-phradti equi cum fumma animoconten-

20 tione & aviditate ad peccandum feratur,

vide Pfal. 3, (J, 7. Hujus argumenti prior

pars non tantum quotidiana txperienriaconfirmaturjfedfcripturas facrae teftimo-niis, Tietas adomniautilis ejt^ ^ promiljto"

nes habet vitafrajentji^futur^, i .Tiruot.

4* Qtcaritefrimum regnum Dei £^ hcec ad-

jicientur, Math. Exemplo funt Abraham,Ifaac,5c lacob.alterum itidem confinna-tur ex Pfal. 38. 6c 2. Sam. 7.14. 15'.

30 Sifilij ejui feccavcrint adverfum me ego il-

los vifitaho manu viri, fed mifericordiam

meamabill^nonauferam. Hujus illuftris

exemplum eft in Davide. Item in Mofe& Aaronc qui ob peccatum exclufi funt

e terrê Canaan poffeffione. Item exem-plo Eli. Quid.^ quod Deus aliquando ju-

ftos nullo graviore crimene illum irri-

tantes acerbiff. caftigat, ut illorum fidem

probet, 8c exemplum patientije in illis ad

40 omnem pofteritatem ftatuatur,inIoboIi-

quet : quomodo ergo elfcgiet impius .^

Hxc eonclufio porro confirmaturex

ler. zf. 8c i.Pet. 4. qui etiamadhunc

locum allufiffe videtur v. 18. QuamobreCHm hajc viridia iigna ignem iras div^nae

admit-'

302 COMMENTARIA IN PROVERBIAadmittant, quidaridis lignis & acapnis

fiet,quid farmentis quorum nullus eft ni*

C ad cumburendum ufus. Hoc igitur ca-

piftro & fraeno nos a peccari infidiis con-ftringamur.Nam utut minime nos attin-

gat Dei manus in hac vita , tamen tanto

gravius feriet, quanto longius &: diutius

brachium vibravit.

tî

fublUe.

^^Repnbiica,

Quamobrem ut nos fcientla amantesprobemus omneshas caftigationes noscompledti oportet & amare Prov. ^.ii,

10 lubemur ne correptionem difpiciamus,

aut naufea quadam faftidiamus.Hic veroetiam porro exigitur utillam amemus , fi

dodrinc coeleftis & falutaris idonei au-ditores 8c difcipuli eife velimus. Videturautem fcriptura hoc modo gradus quof^dam profedtus & progreffus in ferendis

malis conftituere. Primo danda opera necam afpernemur aut faftidiamus : fic fiet

ut tandem eo afcendamus ut impofitamao nobis afflidtionem amare velimusitamet-

fimclius forte fueritfi dicamus amoriseffel, tametii remiflioris correptionemnon contemnere aut faftidire.

Hic igitur nos ipfos ad hanc Prophetaenormam & regulam exigamus , num filij

aut difcipuli limus fapientiae. Atqui alie-

num & abhorrens videatur a natura hu-pertes convmcuntur. Nam ciim fcientia? mana correptionem amarcj ut hominumftudium non latius pateat, quam difcipli- 3o exuere prius neceffe habeas , quam illam

C A P U T XII.

yerfl I. §lm amat eruditionem,

amat fcwitiam: quiverb odit corre-^

ptionem^ brutus [ejl]

OMnes fibi perfuadent,& ut aliis can-

dem fidem faciant , nullo negotio

obtinentjfe ftudio difcendi&cognofccn-

di res utiles&cognitu neceflarias duci &deftineri: nec quenquam efle tam ferumautimmanem, qui rerum ptseclarifiimo-

rum peritia non obledletur, Hoc autemSalomonis Ptoverbio mendacij arguun-tur , 8c verae folidasque fcientise inopes,

atque adeo ftudij reCTa cognofcendi ex-

iiae & caftigationis amor , pofteriore hocanguftis finibus conclufo , priasilludfe

ad multos diftendere 8c dilatare nequit.

ftultitia enim nobis innata eft quam virga

correptionis fugabit. Quod quo facilius

percipiatur, fingula accuratius examine-

mus.Eft igitur hoc loco difciplina feu ca-

ftigatio coercitio vel afpcriras qu^ pec-

candi libido impediatur.

r ImmtdiMt Ab ifs4 majtjtate

immitUttir. S tl^

CBt»t4t

\midi4$i dbiab\r ^ngth1MalU,

rPrivatim

Hminikm^SrnHffu

in pretio habere. Verumenimvero cumreputamus primum caufam efficientem

fcil. Deum & ejus paternum amorcm zcumfinem refîcimus 6c effeda eximiaquae plerifque fcripturae locis indicantur,

Prov. ?.I2. Heb. I2. non erit difficile in

animum noftrum inducere ut illam arae-

OTUS. Quid ni enim caftigationes tamctfi

acres , & eos qui eas adhibent amemus,cum cxperientia doceat homines medi-

4.0 cos&chirurgos, & eorum remedia-uf-

cunque dolorem facientia plurimum am-ple(5li:ade6 ut inter infanos & mente ca-

ptos eos reputent ,qui medico urenti aut

fccatiti faccenfeant, Amot vero corre-

ptionis exboru domBientacioneinchoa-

tus

^4. SALOMONIStusplurimumconfirmabitur, fi illa incom-

moda perceufuerimus quse cx negleda

difciplina & correptione profluunt!'

Qupdfi quaerat aliquis quibusindiciis

cognofcat fe correptionis amatorem efle,

Kefp. cupiat fub illis tutoribus & infpe-

d:onbusagere,in illis familiis,Scholis,Ec-

clefia , republ. vitam tranligere ubi difci-

plina & correptio viget.Si corredlores&caftigatores revereatur &: amet , aliquan- lo

doeriam ludtumgaudio pr^feret,Ecclef.

7. ^^^j^^j^S^jhujus rei eximinm exemplumvide in Davide , ubi reprehenfionem un-

guento preciolo comparat; quod inhiberi

inique ferr, Pfal. 141. 5*.

in pofteriore hemift. priorem dod:ri-

nam confirmat ab adverfis. Qnpd ciijuf^

modi fit ex contenrione fuperioru facile

inveftigatur. Na fi quis requirat quisodio

habeat -difciplinam& corrept. in prom- ^^

ptu €ft refpondere , eum qui praôptat

his in familiis , fcholis , Ecclefiis , repub»

verfari ubi omnia pro arbitratu agat &:

ad libidinem : qui «gre & inique fert in-

crepari . increpantem odit. Denique ut

eftlob. i;(5. 21. qui eligit vanitatem feu

peccatunri prje afflid:ione. Adjund:o bruti

&. beftialis hominis eumnotat tanquamatro carbone, qui correptionem odio ha-

bet. Primum<:[uide quod fcientia rerum 3oprajclararum, ut brutum, deftituitur, nec

magisfapit quambos Sc afinus, Sicut

contra amans difciplinam , ut eft ftudio-

fus fcientia?, fic fcientiam aifequitur.Cor-

ripe fapientem & ipfe wagisfapiet, Prov.p;

Deinde quia ut bruta animantia illos ore

aut calcibus petunt qui verberibus fla-

gellant:fic ofores difciplinas eum qui ca-

ftigare conatur. Sicut etenim bruta ani-

malia cum fanguinem mittunt aut phar- ^qmacum admotum habent

,quo leventur

morbo, autquoiljisconfulatur, in fuos

dominos, qui illis bene cupiunr, infiliunt:

fic hi qui correptionem odio habet. Hucacceditillud Provvp. 8.

, CAP. X:ir, 30,-

Notandum porro iftos homines inancfapicntiae & virilitatis opinionem hoc ip-

fo captantes quod caftigationcm ferrc

nolunt, ob cam rcm k Spiritu Sandto a-tro bcftialis naturse carbone notari.

Denique notandum quogencrecor-rcptionis maxime dignofcatur brutusquicorreptionem odio habet. Nam cum pri-

ore hemift. de correptione in genere e-giffet, pofteriore hac correptionis fpecic

unam profert in nsedium: quam, fi xquhaliquis no ferat, videtur depIorat<j falutis

cflTe.Qui enim verba increpationis no (u-

ftinet,quomodo verba fuftinebit? Et hocipfb argumento fervusNabalis herum fu-

um ftultitiie & brutae ftupiditatis coargu-it , quod neminem vel vcrbo admonen-tem ferret, i.Sam.25r. 17. Contra au-

tem piiSc amantes correptionem fe ad a-

fperrimas quafque caftigationeslcompa-

rarent, necrcbelles aut refradiarios fe

prseberent; etiamfi medicus ferrnmautignem adhiberet ad curationcm.

V. 2 . Bonumprevehit benevolen-

tia a lehova : at virum fceleratum

condemnat,

Videtur confiftere non pofle quod ple-

rique fere omnes interpres convertunc

bonus elicuit benevol. &:c. namhaecfi-

gniticatio verbi non refpondet fignif.quf

eftPfal. I. 40. 9. &Ifa. 5-8 Deindenominativus cafus raro verbo proponitur

apud Hebrseos. Qiiod fi pra?poneretur

adhibendum effet pronomen, 8c conver-

tendum eft ad hunc modum bonus ipfe

elicitveleducit, &c. Denique antithefis

pofterioris hemiiftich.declarat ^^nlhonum)

vocem acculandi cafus elfe ut eftnv3r» t?'K

{virumfce/erum. )Scopus autem eft utDei^

amorem ergabonos conftante «Sceffica-

cem declaretjut conta in fceleratos odiu.

In priore hemiftich.pics prse fua nimia

imbecillitate trepidantes &; tremulos;

V maxime^

50(5 COMMENTARIA IN PROVERBIAmaxime, cum Sacanse furorem &; mundi

in fe inimicitiam reputantjcofolarur, durn

illis bene fore atque adeo in dies illis a

Deoconfultum iri , beneficiis a Deo cu-

mulandos, animo fimul & corpore bene-

dicendos pronunciat. Neque enim ran-

tum pios^ falute excidere nonpatirur;

fed illos porro omnibus prjeilantibus fliis

donis exornat augetque. Cujus rei infi-

gne eft illud teftimonium Pf. 1 19. fe(5t,

p. ubi caufam etiam ailignat beninigni-

tatis Dei erga homines nempe quod ipfe

bonus eft,eoque benefacere gaudet,ma-

xime bonis. Nam cum tum in nos bonus

6c benignus fuit , cum nos ab eo animumhoftilem & alienum gerebamus ;

quid

faciet conciliatisPSi cum mali eramus no-bis benedicflionem contulit ,• quid faciet

bouis Sc a malitia converfis?Rom. 5*. At^

qvie utut homines bonos non provehant,

fed deprimant magis ; tamen Deus pro-

ve het.Honorantes me honorabo,i.Sam.

S.30.Atque ut hic locus plenus confblationis

eftadverfus noftram diffidentiam^ fic ad-

monitionem continet utfinguli excutiant

fe & pertentent, an progreffus in pietate

faciant. Nam fi boni 8c pi) fumus,in pie-

rate nos crefcere oportet, Rom. i. afide

in fidem 8c 2. Cor. 3. 18, & Plal. 84.Deinde notandum eft quam caufam

hujus provedbionis prophetaaiTigsiat,fcil,

immeritam benevolentiam.. Quo doce-murnon tantumprimam gratiamnobisgratuito conferri, fed fecundam & ter-

tiam , & quicquid in nos boni ad extre-

mum vitae diem confertur. Adverfiis pon-tificios qui fecundas Dei gratias & donanobis noftro ex condigno meritocon-ferri dicunt.

Priorem partem Proverbij arguitatqîlluftrat ab adverfis. ubi primum bonoopponit virum fcelerum feu fceleftum,ideit, fceleribusdeditum & addidum. Virecenim bonus fcelus aliquando admittatj

?C7

20

3q

fed tamen non eft fceleribus addidlus utvirfcelerum. Deinde quod dicit domi-num eum condemnaturum,eo docet do-minum indies detradtione 8c diminutio-ne ejus qûod habet ( ut fit in his qui a ju-

dice fententia mortis damnantur ) eumexuturum bonis omnibus & illum dam-natum efle declarabit. Atque utut homi-nes eum attollant &; omnia bona de illo

prasdicenr, 8c aut nolint , aut propter mi-rum in occultandis fceleribus artificium

(quod voce r^^âmfcelerum , indicari vide-tur ) non pofTunt ; Deus tamen illum da- -

mnationis fetentia opprimet , obruetque,vide Luc.8,ubi improbis etiam quod non .-.

habent , aut quod videntur habere au- -

feretur.

Hic quaere quomodo confiftat Pauli :

locus, quo affirmaiur Deumjnftificareim^jium, Rom. 4.. 5". cum hiccontra dicatur

Deum damnare fceleratum. Refp. hocloco docet quid Deus facit tanqua, mun*di juftus judex 5 iiJic vero quid facit tan-quam mediator, 8c fervator eoruni quosex mera, grata, &c gratuita benevolenti^,

;

conftituit ab acie irae divin.^ afTerere,

V. S • 'Non flabilitur hotno imprO'

bitate , radix autemjuôrum dimo •

vetur.

Radicisvoxmetaph. eft dudaabar-»boribus

, qu^ alte & profunde in terramdemerfie & defixas non facil^ moventur^Scopus proverbij eft docere improbo-rum ptofperitatem

, quae magna fpeciem8c veri fimilitudinem firmitatis & dura-tionis omnium oculis reprefentat, fiuxam

40 8c caducam effexontra piorum perpetueagitationi 8c turbulentilfimis jad:ationi-

bus obnoxiam conditionem fixam,&im-motam effe.

Eft in priore parte hujus proverbij ta-

cita conceifio, perinde enim eft ac fi di-

ôS SALOMONIcat Sal/ pofTe homlnem improbitate &iingenionsinventis, nnnc fraude, nunc vi,

foelicem ipecie , 5c lautam conditionemnancifci : fed illam ad diuturnitatem, ne-dumaeternitatem , tueri & fuftinere nonpolTe. Pfal. 73. &; ^7. docetur impio o-mnia ad animi voluntatem fluere & De-um illorum vota concupita aliquando fu-

perare. Exempla proponuntur nobisinAflyrio, Perfico, Grêco, Romanotyran- ô

no,guibus eorum ambitio&ambitiof? ar-

tes ita fucceiferunt, ut iifdem finibus im-perium eorum,quibus terrarum orbis fe-

re contineretur, Vide Dan, 5". ip.omneseum populi&Iinguae timebant.&c. quemvolebat mofte affecit

, quem volebatinvita confervavit : quem volebat extolle-

^r*"' i'""T-V'"l?^";i.-^'^«""''êbat. Quam-obrem niiiilo le jultiores aut Deo rtni.w^

exofos reputent, fi illis fua confilia forru- 20

nata fint : cum hucufque Deus provehat

non tantum improbos; fed per devias ra-

tiones & diverticula lucro &honoribusinhiantes. Verum fi exrernarum rerum

judicio de pietate &iufticiia alicujus fta-

tuere & fententiam dicere velint, quis il-

lius exitus & extremus eventus futurus

lit pervidendum : animum enim & ocu-

losarerum praefentium conditione du-

d;os ad hujufmodi hominiun extremum 30& finem referre conduxerit. Nam capita

& confilia conferant,manus manibus c6-

jungant , copias conducant, machinas o-

mnes adhibeant ; nunquam tamen efiici-

cient ut rebus ex fententia geftis firmita-

tem adjungant, Pfal. 37. 10. fAdhuc pa-

rum & non improbus : etiamfi diligenter

confideres locum , tamen non eft. ] Ea-. dem exempla quae fupra commemorarafunt , documenta funt hujus qua; propo- ^qiiitur veritatis ; IUud aurem Achabiex-emplum illuftre eft

, qui cum refponluma Propheta vel Deo potius per Prophe-tam accepiflêt , fore ut radicitus & ftir-

pitus evelleretur,nec filio quem hfredem

S,CAP, XII.5^^

fcriberetpotiretur; putavit fufs confiliis

& cxcogitatisiUudDei confilium irritumfacere. Eoque primum multas uxores &concubinas adhibuit , unde 70. liberi fu-fceptifunt, fperans fore ut unus faltemfuperftes eilet qui demortuo parri fucce-deret. Deinde horum fingulorum tute-lam & educationem commifit viris fum-ma nobilitate qui in urbe Samaria muni-tiflima habitabat, qui ipfius beneficio de-vind:i, & proprio ipforum praefidio& ur- •

bis robore cofirmati adverius hoftem proliberorum ipfius patrocinio invid:i confi-fterent Sed quanta de fpe decidit, hifto-ria teftis efta.Regum lo.Hinc eft quodPfal. I. glum^ palesecomparantur. Vid^lob. 20. 4, 5:, 6, 7, 8. Idque ler , 17. inverrice montis jacenti-Nec pugnat quodtiseffe'quae erumpn^^&^^.^ÎP/is viren-

exphcat. nam priore in loco docetquifunt in initio ; pofteriore, quidia-extre-

mo ;priore loco quid funt I>ei judicio;

pofteriore quales apparent homintim ju-

dicio.Tamen illudsj;?» \faulijper) Pfal.^7,

V. 10. prudenter intelligendum ; cum exPfal. 17. conftet foelicitatem & profpe-ritatem improborum ad filios tranfmitti

aliquando.

In pofteriore hemift. firmitatem con-ditionis juftiindicat

, quam illuftri fimili-

tudine arboris quae altas in terra radices

egit:ubi ut in priore parte tacitaquaedamconceflio implicita & involuta eft

, quae

fic exprimi evolvique poteft:juftiquidem

concuti poflTunt &agitari procellis tenta-

tionum, ventis afHid:ionum;fed Joco mo-veri, aut eradicari non poffunt.Sive enimfpem vitxalienae reputemus, fiveprae-

fentis in hoc fjcculo foelicitatis ufuramcogitemus, juftus nonnunquam impetitur

& pulfatur; ied nec a priore unquam pe-nitus excidit, & prxfentis vitae commodaamiflfa aJiquoufque recuperat; maxime in

benedictione pofteritas a Deo locupleta-

V 2 lUK,

?to COMMENTARIA IN PROVERBIA 311

tur. lulfih' enim inhac viia vix, & (egrcfer- adjutrix. In quibus cum decus & digiii-

'vxn. dicitur,i.Pet.4. ig. Exemplo funt

]acob, Abraham, lob, David. Qui ramen

incredibili Dei potentia 6c fapientiaab

inreritu aiferti & vindicati funt. Quodetiam ad futur» vitse fpem atrinet , Sata-

nsE illos aliquando ventilare 8c cribrare

conceditur , Luc. 22. 51. êd fides non

deficit,ibid, yi. neque forta inferorum con

tas viri bona pars fit;hoc etiam fine crea-

tam & conditam elfe palam eft, utilliho-

nori &; decori fit. Sed hanc rem magisadhuc pra^cise Apoftolus docer cum dicat

focminani viri gloriam ^ itvagincm ejle^ i.

Cor.ii.i7.& aliquoufque glorias viri in-

fervire oportere , ut vir gloriê Chrifti,

Cujus etiam rationem prorfus defignat,

trafidelesfrJvalem. Math. 16. Quamob- ^^ auod ex viro defumpta fit , & ejus cauf^

rem vcrillimum eft quod Pfalm. 34. 20.

Mu/ta efjemalajulli exquibin OTnnibuse-

um dominus erifit. Vide etiam Job. 4. 7.

Hinc eft ut arboribus comparentur fecus

decurfus aquarum plantatis,Ier. i^.Pfal.

I.^ SedlocusinfigniseftZachar, 12. ^*

cum quod de Ecclefia univerfim dicitur

lingulis ejus membris rede accommo-datnr

V". ^. Vscorflrema corona [ efl ]

tnaritifui : fedtanquam putredb in

ojftbm e]m[€fl] ea quce pudefacit*

Perurorem roboris inteliigit foemi-nam quae partes matrisfamiiias diligenter

exequitur, & quae ob fexus illius infirmi-

tatem non deferitofEcium , quodilli in-

cumbitj quae copiose & accurate Prov.

in lucem edita. Cumque fitviri imago,eumque reprsefentet

, quo illa ma»is pie,

prudenter Sc jufte fe gerat eo majoremmarito exiftimationem adjungit: Sc con-tra Ci fecus faciat.Quamobrem Apoft.do-

cet immodeftiam foeminse, cum nudo ca-

Eite precatur in Ecclefia , ad mariti pro-rum rednnrJavo. - r*— T-r f^ h^^qii^

lic iiioaeltiam foeminae ad viri laudem

^êfflorefcere, vide Prov. 31-. 2^. omniumautem coronarum quas uxores fuis viris

contexunt nulla eft pr^ftantior quam mfua virtute & îetate maritos utriulquehoftes ad pietatis& virtutisamorem alli-

ciunt, velhisimbutosprovehunt. Qupdfi'quis quxrat unde fiat ut uxoris vel ftre-nuitas, vel languor, vel virtus , vel vitiummariti decns aut dedecus tam ai-^th com-pledatur : in promptu eft refponfum

,

FO{5ter fingularem uxoris cum marito31. defcriBitur hiV.S^n 'ipin [fotem) Exod, 3o conjundionem & nexum incomparabi-28. 20. dicitur qui his viriutibus imbutuseft, quibus inftrudtus munus quodillicommitritur rite obire poflit.Quare quos21. V. defcribitaptosad remp. capeffen-

damparticulari percenfione earumvir-rutum,quae ad eam procurationem admi-Jiiftrandam fpecftant v. ^f. ubi illud exe-cutionimandatum legimus tantum h'n

iB-SN (fotentes) appellat.

lem. Nam fi ex filio vel etiam fervobe-ne inftituto honos ad parentes aut domi-nos redeat; quanto magis ex uxore.Ûn-de eriam fit ut fsepe videamus maritos i-

gnavos & fceleribus coopettos în grati-

am uxorum,quarum viribus refplendenr,melius& mollius qu^m eorum conditioferat, tradiari.

Qupd vero coronam apellet viriuxo-Nomen me^f (corona) eft metaph. pro 4° rem probam8cprudentem;eo docet non

decore & dignitatCi In r'na vy ( ojfibus e-

\m) eft fynecdoch. pro univerfo corpore.Deus homini initio uxorem deditut

illi efletad omnia.vitse praefentis folatia

tantum illam virum cohoneftare 5 fed o-mniuiji ornamentorum fummam & ma-ximfe pretiofum effe, Si enim annulumtantum prjefticiflet , magno tamen foret

viro.

viro ornamentot Si torquem aureum ex-

preiiifrec, majorem glorise cumulum dc-

lignafTct : cum vero coronaj dccus & di-

gnitatcm capiti ejus adjungit , illum ho-

iiorem notat quo nullus major aftcrri

poterit.ex quo illud etiam manat,quo lo-

co habenda &: quanti facienda uxor offi-

ciofa. Apud. i. Petr. 5. comparatur vafi

ledtoadmodum & pretioro , fcd fragili

Sc Gaduco:cui ob eam rem honos quidam

habendus erit , ne rudi & dura^ ejus con-

tredratione rumpatur.Hoc autem in loco

coronae comparatur ,quam plurimi faci-

unt, qui illa redimiti incedere poffunt.

Videmus enim quam tutis cultodibus &fidis hominibus regni corona affervanda

traditur. Quamobrem' proba uxor cumcorona fit , non ex auro aut argeto facta,

aut gemimis infitivis diflindtajfed ex pie-

tate, caftitate , prudentia quae coelitus exDei in coelis thefauro depromuntur, tato

majorem ejus curam agere par eft quan-

to pofterior h^c corona perirurae infinitis

gradibus prasponitur.

Huic foeminae opponit aliam quje ma-rito probrum affert fua lafcivia , infcitia,

levitate, intemperantia , ebrietare, avari-

tiaaiiifque defecflibus, quibus illius fexus

imbecillitas obnoxia efr. Prior corona

fuitjh^c maritum fuum velut ftl^maticum

apud omnes reddit ; prior honorem viri

auxirjhsec honore affedto mulrum detra-

hit. Hoc tametfi grave perfefit Scple-

num molefti2e,tamen mulieris improbitas

in hac mariti ignominia non acquiefcit •

fedut illum palam pudendum reddit, ita

inteftinum inipfis vifceribus &: offibus

malum fecum (ubinfert. Nam partim

publica infamia ,partim vero domeftica

procacitate & pertinacia in maritum , ita

virum cruenrat,ut doIoribus&: angoribus

ofla deficcentur , unde putredo&mofscerta confequitur. Hujus exemplumconftat primo cap,Efth.ubiVafthi recufa-»

Jio ad rege accedere regnum plus obfcu-

SALOMONIS, CAP. XII. ^^rabat , quam illi tam infiniti fumptus

,

convivia, & fympofia ornarunr, qua; rcxad honoris fui amplificationc inft"ruebat

;

Hinc etiam fequitur piam & prudentemfoeminamnon tantum foris dectjs&digni-ratem marito adjungere • fed ihftar jugis

cffe convivij quointus & in aniô recre-

etur, &: ^d omnia fua munia commodiusobeimda exhilaretur.Ex quibus omnibus

10 illud porro ef5citur,quanta cura& ftudio

hominibus incumbendum fit,prccibus

apud Deum, cauta & circumfpedlacon-verfatione erga homines , ut conjugis o-ptimum deledum habcat»

V. 5-» Cogitationetjuflorîmlfunt]

jufics^ afiuta conjilia impohorum^

20dolofa.

In vocibus ii&îi{ jucikium) & nn^t^^do-

/«j)eftmetonym. adjundt. qujetamenetiam emphafi non caret.

Hoc proverbio ut plerifquealiis difpa-

rantur, & difcernuntur ab improbis jufii;

utagnito Deiin fe am.ore per Spiritus

fancSi in cordibu5 eorum operationem,confolationem & gaudium percipiant

,

30 Deoque ex tanta largitione gratias agati

illi vero perfped:a damnatione in qua fe-

pulti jacent confternati folicitfe remedi-um qujerant.Quod quam utile hominijbus

jfit tnde fped:atur,quod pij propter adnerhserentem illis communem peccati labe>

& multiplices qui inde pullulanr frudius

Ixpe defua conditione in difcrimen ad-

ducuntur : contra impij fibi peccati dece-ptione adulantes, damnationem, cujus in

40 laucibus funt , procui opinioiie fua , ^ fe

propellant. Diicernuntur autem & dif-

criminantur, non ( ut ille ptaecepit) quin-

que pedum fepto; fed longe maximo in-

tervallo. Hoc autem proverbio diftin-

guuntur,fuis interioribus & intus deliref-

cemibus effecitis , cogitationibus fcilicet,

V 3Qnam-

^H COMMENTARIQuamobremillud comprimis obfervan-

dum, hominum officium efle fui ipforum

notitiam petere ab ipfis cogitationibusjut

quales fint, boni aut mali,jufti aut injufti

dijudicent. Suntetenim & cogitationes

arboris frudus , ex quibus de arbore ju-

diciumlegitimumferatur. Alij equfdem

non nifii de externis operibus , did:is aut

fadtis qualis quis fit cognofcere queunt:

fed nos dc nobis ipfis non tatum ex ope-

ribus externiSjfed etiam ex inteftinis fta-

tuamus. Quinimo ex cogitationibus quae

per infomnia exiliunt conjedluram facia-

mus quo animo fimus erga Deum ,quo

erga proximum* Quamobrem piorum

eft cenfbria virgula fuas per fomnumcogitationes, fi malas & uitiofae funt,per-

cutere ut illis etiam ad humiliratem eru-

diantur : ficut contra ex bonisadDeibenignitatem prjedicandam erigi 8cex-

citari. Deinde notandum piorum co-

gitationes qu^ primse nafcuntur &: ex-

ilirgunt ad judicium&juftitiam fpedare,

Sicutenimex depravata & infitanobis

peccati labe, priufijuam virtute fpiritus in

jgvangelio renafcamur cogitationes e-

manant fuis genitoribus non abfimile»,

Gen.(^.^ .fic illa labe repurgata per Spiri-

tum, omnis generis fructusanalogos pro-

ferimus. Hinc refellitur eorum error

qui putant cogitationes liberasefle , &qijfia dicunt ) vedtigal non pendere. In

civili quidem & Ecclefiaftico fore nonCftuntur; fed ad rribunal Dei connpa-

rere adiguntur, Daniel& focii ejus cum_

intelligeret in menfa regis Babylonij fibi

infidias ftrui illico apud fe cogitabant fe-

ipfos ab illa pollutione fervare. Nec ta-

men haec co dicuntur ac fi cogitatioues

pravse non fubeant juftorum mentes, fed

ut huc contendant pij , ut mundo etiamcorde fint, Math. 5".

Prudentia confiliaimprohrum &c. Non^tantum fubito pullulantes cogitationes,fed quos folerck 8c meditatione adhibita.

A IN PROVE-RBIA 315-

concoxcrunt ad dolum referuntur 6cfpedant. Quafi dicat

, juftorum primsecogitationes vitiofx fint; tamen cnm iUaspenicius confiderant, retexunt necper-gunt: cum improborum cogitationes fe-melconceptas confirmentur; Sccumaddehberandum de re quapiam accedunt,eo funt peioraeorum cogitata&confilia.

10 ^.^"^ cum quidquid confilij capiunt, nonaliunde petunt, quam ex depravata &corrupta fua mente, neceflfe efteaquseex radice tam amara nafcuntur eundemfaporem retinere quemilludhabetuudeortum ducunr. Ex quibus illud etiamliquet,juftorum deliberationes & confifiaquae fumpto fpatio captant

,plus rellpere

& redolere judicium,quam fortuiras co-

gitationes quje facile declinare pofliinr,

V.6. Verbaimproboruminjidian-^° turfanguinii os autem reôrem eri"

pit illos,

In voce»*) (of ) eft meton. fubj. proverbis oris Idem eft fcopus huicprover-bio qui fuit priore ut difcrimen ftatuat

inter juftum &: injuftum,id;q' rebus his exquibus vulgus hominum difcrimen boni&:J'mali non petunt^ Nam utquifque fibi

magnamln cogitando libertatem vendi-

cat , 8c ea ex parte fe etpuTio^MJCp dudv-fic & in verbis & fermone magnam fibi

impunitatem promittit.Verba enim dumfunt , qiije ventum &; halitum vocant, vixadduci polTunt ut credant, ex illis reatumnafci. Cum tamen Chriftus ut huic errori

occurrat , plane affirmat de omni verbootiofo ponendam efle rationem. Hinc eft

quod cogitationes & verba his duobus40 proverbiis, prsteritis fad-is quas ab omni*

bus, fi mala fint, damnantur , reprimat &conftringat. Hujus autem rei judiciumpetit non ex prims tabulse violatione

;

quod omnes fere verbis 8c lingua Deoappropinquare videri volunr,ut difficilius

ex

î^ SALOMONIex rermonc eorum impietas dcprehen-

datur. Cur vero ex ferto mandato hujus

rei judicium quasrat potius, quam ex aliis

fecundas tabul» mandatis ; cumtamenfxpiusin alia mandataab hominibus in

iermone impingatur,maximc; vanitate &;

mendacio : Refp.difcrimen aptiiTim^ hic

fumi quod nufquam fe magis prodit im-

pius, quam in fuam linguam adverfus ju-

ilum & pium ftringendo ; idq'ue nonut ^°

bonis aut fama eum evertat, fed nt vitam

ei eripiat. Equidem ahos, perinde ut ip-

fe eft, improbos lingua impetet : fed pios

&,(juftos lingulari quadam ratione cdit.

Vide teftimonia ex fcrip. Rom, 3. Vide

etiam Pfal. 37. 12. quomodQ improbi

dentibus frendeant.

S, CAP. XII. ?I7prioribus illis maleficiis penituf; adver-fum. undcprius fonsvitae &;arborvit3eappcllatur os jufti.Quorum exempla luntin Rcubene cjui fratres fuos hortatus cftne fratri vim inferrent ; in Daniele qui fe

&: focios a morte exemit : Ebcdmelechiqui os luum pro ler. aperuit. Vide Prov,24. 8,9. Quamobrem danda juftis operane improbi ad effundendum languincmparatiores inveniantur &: magis fitientes,

quam illi ad homines periclitates h mor-tis faucibus extrahendum.

V. 7 . Evertuntfe improbi ita ut

nonjinti famika autemjujlorumjia'

bit^

fprxfentem*/> divi<

In^diaHtur autem fanguini tre \ fm ifuturam,

fue, dufUctter t fc, vclutS

vitAm tellant / con]mliim utram'

Nam infidiatur improbus vitae juftoru

Sc fanguini animarum , dum illum cona^

turadliise improbitatis foeietatem ad-

jungere;c[udd periculi plenum eft.Quod

a non efficiat tum prajfentem vitam ad

oritur impatiens morum & converfatio-

nis illius quae in fummo etiam filentio

nequitiam ejus coarguit , Sc omnibus o-

diofam reddit , Videloh. 1.3. 12. Eft

ubi una eademque opera utrique infidia-

tur, nempe-cum illum ad hujulrnodi fce-

lus pellieit, cujus perpetratione capitis

apud magiftratum,8c animse apud Deumreus agatur. Prioris exemplum eft in

Pharifseis, quiprimo omnibus modis id

agebat ut Baptiftamab officio ergaChri-:

imm abducerenr.Cum illud efficere nonpotuerunt vitae ejusinfidi:3s ftruebant, fi-

cut ex Chrifti teftimonio Marh. ly.con-ftat. Poftremarum infidiarum exempiumeft.Prov.i.ii,i2, 13, 14.

Ex his liquet quid iitjuftorum officium

In voce n'3 (domus) eft meton.fubjed:.^ pro adjuncSlis hominibus. In-iiD;?» (flabtt)

eftfynecd» fpeciei,nam ftandi vocabuloomnem firmitatem intelligit.

Everfio hsec, quam Prophetaimprobisdenunciat.externa eft,&quam Deus hocpraefenti iaeculo exequitur j non illa qu<epoft hanc vitam futura eft. Quod ex ad-jmid:. hujus everfionis \\<\nQ.i{ui:nonfint)

Nam interitus qui eos cum expiraveiinr,

fequitur, improbos tollit.

30 Deinde ex altero hemiftich. illuda-

pert^ ex adverfis confirmatur^Nam cumpoena huic prcemio adverfa , &adverfusimpios ejaculata no nifi hujus vitae termi-nis contineatur; erga pios promiiTionemgrataitam iifdem fpatiis circumfcribi pa-lamcft. In futuro enim faeculo nullara-

tioeft familiae propagandae , autextin-

guendse. Sicut enimibi non eft maritus

aut uxor; fic non eft pater aut fi!ius,avus, ,

aut nepos,&c. Ex quo confequitur Spi-'^^ ritum fancStum in fcripturis pr^fentis fs-

culi fcElicitatis promilfione pios ad pie-

tatem colendani extimulare ;,& impios

incommodorum inhac vita comminatio-

ne ab impietate fua abfterrere. Quain.re

^1% COMMENTARIA IN PROVERBIA ?i9

re Dei confiliutn obfcurii non eft. Namcumpunon iraad futuram vicamafpi-

rent,quin & praefentis rationS habeant,

Sc ut illis in terra bene lit praeoptanr,

Deus , hac praefentis vitse commodorumpromiffione, illos in officio confirmare

voluit,& eorum ftudium exacuere : Im-probi vero cumtoti in prasfentis vitje foe-

licitate defixi haereant , hac Dei commi-natione merito abfterriti ad frugem , 8c

oflicium revoccntur. Nam utut futurs

vitae cupiditate non ducantur, tamen ut

illis hoc ipfo in faeculo conlulatur, viden-

dum, ut a praefcripto Dei verbo non dil-

cedanr. Qwe res una quantam habet vel

eiiam apudimprobos vimeos inofficio

continendi , declarat fatis Sadducaeotumexemplum,qui ob eam rem duntaxat le-

gis Molaic;^ ftudiofi erant m illis hoc ,

modo,5c pra;fenti vita bene fbret 8c ab-"

imde proipiceretur. Qua in re D.eus cle-

mentiff. pater parentum erga fuos:tenel-

los liberos prudentiam fimul cum indui-

geniia imitatur,qui iIIos,ut in ofEcio ma-neant,non tantum h^reditatis promilfio-

fedrerum leviufcularum pollicita-netione pelliciunt,- earuai prajcipu^,quibus

illos capi & obledtari intellexerunr

ceptionem admittunt. Ex quo illad col-ligitur Deum autorem efle everfionis Scexcidii improborum in hoc mundo , idcft , fupplicium peccatis }uftum & debi-tum illi tanquam mundi judici juftifTimo

acceptum ferendum. Quod non tantiimex variis fcripturae teftimoniis elucet Cut

quod non fit malum in civitare,quod do-minusnon fecit; 8cc.) fed ex adverfi

° conftabilitione juftorum : quam cum adomino profeiflam efte omnes agnof-cunt, idcm in improborum everfioneufuveniar neceffum eft. Quamobrem in

im.proborum inreriru 8c in bonorum c6-tinuarione,8c ad multas jetates proroga-tione,ocuIisab his deflexis qui utriufque

jnftrumenta fiierunt, illos in Deura con-jiciamus tanquam juftitise hinc,iftinc veromifericordise fontem»Cum everfionem propriam improbo-

rum defignet , obfervandum eft Deumtanquam fulmine tados illos conficere :

non illos levi brachio ferire ; fed exert^manu : nonuno aut altero digitotali-

rrum,- fed pugnum illis impingereiarqueaut ad illud veniamus quod hujus loci

magis proprium eft, non tantum culmen8c tedbum deturbare , fed penitus totum

Deumhocloco fubintelligi oportere ôsediiicium abipfis fundamentis conveLqui improbos evertat , facile colligitur, lere. Hucrefirturtocus Pro^hetccubidici^

cum quod omnia adminiftrat quae in mu-do eveniunt, tum etiam ex adverfa anti-

thefi, Nam ciim nemo familiam luamftabiliat,ne jufti/iimus, pifi quoad a Deofirmatur , certum eft familiarum everfio-

»em a Deo improbitatis vindjce proma-nare. Huc facit quod poenae pro pcccatis

fumptae Deq tanquam juitiflT. mundiju-

turpios a Deo beYcutivelutiinramo , aut

•pampno : improhos vero cadi veluti in ra"

dice. Vide porro hoc difcrimen Ifa. 27.9,io.MaIach. ^. 19. non relinquetra-

mum aut radicera. Vtcunque igirurho-

minum eriam fummorum graria fulcian-

tur,amicorum prsefidiis muniantur,pecu-

niarum vi ftaruminentur ; ramen ie abdici tribuatur; non autem impiis ipfis,qui 4o everfione vindicare nequeunr, 8c exrre-poenam

, quantum in fe eft , averfantur

Qop eriam Ipedrat quod in prelfis 8c

contradtis fcripturse fententiis , ubi ali-

quid neceffirio intelligendum fit , ad iila

prsecipui recurredum eitqu^s fint maxi-me obvia^ &; quê minime omnium e.x-

ma demolitione. Dcus enim qui illam

minirarur 8c efiicir ,porenrior eft

,quam

ut illi quifquam obfiftat. Quamobremutcunque hominibus, etiam piis aliquan-

do,ita firmari Sc fixas radices habere vi-

deantiirimpr.oborii familia^ s tamen i).int

reipsa

.^4© SALOM0teipsa vcluti domus araiiei , & veluti tu-

«•urium quod fecit cuftos , lob. 27. 18.

Sed quod fcquitur gravius eft cum addit

ita deturbari eorum familias utnonfint.

Namajdes funditus diruuntur, quaepoft

denuo cxtrunntur & inftaurantur. Dein-

de arbores radicitus extirpantur, quae

poft tranfplantatae foelicius proveniunt.

Sed improborum familia it^ demetitur,

ut nunquam Deus pulveris eorum mife-

featux : ita eradicatur , ut nunquam poft

radices agat. Hujus exempla petc ex

impiis Ifr;aelis regibus. unde Plal. de

Docgo ^2.8.r c-

Mutuam operam fibx mter l^ in lui

probatiotie & confirmatione praebent

utraque hemiftich. Nam quod domus

& familia juftorum permanet,argumen-

to eft improbos fubvcrtendos: ut contra

indicio eft juftorum familiam fuperfti-

tem fore quod improborum nullae fint

reliquijc. Cûpd quidem verum elfe do-

cent exempla Abrahae,Davidis,&c. Eo-

que magis admirabile hoc eft quod im-

probornmfamiliis everfis,quae nunquam

a piis fer^ ad interitum qujeruntur : pio -

rumtamen familia ftct, quamviseaad

mortis poenam ab improbis affidue de-

pofcatur. Magis adhuc hoc illuftratur

quod impjorum plerurrique numerofa

proles , qujB fpem faciunt futurae pofteri-

tatis , fnbito fe medio toJlitur': cum pio-

rumpofteritas ab unicifilii tenuiif. filo

fufpenfa teneatur; qui tamen ira foecun-

dus redditur ut ab illo folo gens faepe

enafcatur & fuppullulet. Huc accedit

quod piorum uxores grandiufculae jeta-

te, & fteriles comperrs multos annos ;

improborum concra foemmjB foecundJB

fimulSc juvenes extiterunt, Vide hinc

exemplum Achabi & alorum; ifthinc

Abrahae , Ifaaci , lacobi , Annae matris

Sampfonis,&c. Denique notandum eft

has , cum erga juftos promiiiiones , tumerga improbx camininatioucs (quod de

NIS, CAP. XIi; 32J,

.rebus caducis fint) non in univerfumperfici a Deo^ fcd quoad gloriae Dci, 5c

faluti piorum interht. Nam fieri poteft

ut ftirps piorum (ut Salomonis & lofiae}

extirpetur; cum tamcn improborumfa-milix in pLires 'aetatcs & faecula exten-dantur.Verum hoc ipfum.ut piorum bo-nofit,'quorum ftcriliras aliis beneficiis

compenfarur, Uz\:<^6. 4.5'. ficimp-orum^*' malo etiam in hac vita fit , cum iilspo-

ftentas propagatur utfint Proverbioa-pud omnes ob mendicitatemûtPfa.iop,aut turpes dc foedos morbos ut de loabipofteris traditur.z.Sam. ^.zp.AIiquandoetiam^ non tantum fuo malo propagantardiutius , fed piorum fingulariômmod»Pfal.f9.I2.

20Verf. 8» Pro ratione intelleElus

fui laudahituT vir : Jedperverfus a*

mmo erit contemtui»

Hoc Proverbio refellitur eorum ho-minum error quae rei cujufque bonita-

tem ex prolpero fucceflu,&bono,in fpe-

ciem eventu , vel opinione aliorum me-tiuntur : unde eos demum coUaudant

\

quibus res ex animoccciderunt , & illos

30 damnant quibuspro voto res non fucce-

dutit. Hunc tamen errorcm redarguic

quod rerum bonitas non ex eventu led

caufis judicanda fit. ut fi ex fano & falu-

tari confilio profe(5tum quid fit, illud lau-

de dignum habeatur, & laudem tandetn

confequatur, quodcunque feu periculum

feu damnum inde proveniat. Contra cal-

lida & vafra confilia tametfi popularemauram confequantur , 6c magnialiquid

40 confultor.bus poUiceri videantur,tandem

tamen defpediui 6c ignominiê fore.Nec

enim hoc Proverbio fermo fit de laude

8c ignominia quae hominibus pro merito

debetur , fed quae tandem re etiam prx-

ftatur 3 -Hccunque ad tempus occultetur

j\ oC

liz COMMENTARIA IN PROVERBIA6c delkefcat , ant etlam cotitraria often-

tentur, Hoc igitur in loco non quivis

intelledus defignatur, fed quam Spiritus

fandtus verbi prasdicatione interveniente

inlanimocreavit. Quandoquidem nihil

veram laudem Cqualis in hoc loco intelli-

o-iturjpromeretut , nifiquod a laudato

fllo fonte promanat. Vide Pfal.iip. ubi

fe verbo Dei prudentiorem principibus.

n?qua; facimus ex intelligentia , id eft ver-bi prsjfcripto adminiflrara fuerint.

.

Si quis de Abraha? profedione ex pa-tria fua ftatuere velit, quem fames urge-bat in illa ipfa terra in qua advena eratjfi

de lacobi aLabane in patriam reditu,qui

& periculis , & incommodis circumfe-ptus fuit;Si Ifraelis proelium primnm ad-verfuscives Aj deinde adverfus Benja-

fenibusjinimicis affirmat*- Deinde intel- lo nimitas ex illorum proeliorum initiisquis' " - ' ' '— aeftimare velit, videbuntur illi ftultitije &:

inconlideranti^ fimul infimulandi & da-mnandi abomnibus : fed tandem omncsifti , ut femper in jpfis profedionum &prxliorum initiis laude digni; fic in eximSc extremis Iaudib.cumulatifuerut,quodex peritia & fcientia facrarum fcriptura-rum ,& Spiritus fanari inftindu h^c fu-fcepta funt. Hic Mordechai exemplumlocum habet,qui quod in os reftitit Am-moni fummaautoritatepollenti , infcitia

damnaripoffe videatur : fed fi ex verbopeiaeftimetur hoc ejusfadlum quod di-rinum honorem nemini, nedum tali ho-ftui cum tota ipfius gente bellum «ff,roy-

^^fa judaeis inferendum indixerat Deus)quid tande in eodem defideratur, quodviro fapientc dignum fit? Contr^ fi Alfy-

riorum&Babylcjniorum praslia,qui inte"

ledtus non is notatur qui intus in animo

claufus 6c tacitus tenetur ; fed qui certis

effedtis declaratus in oculos & auresa-

liorum erumpit. Quomodo enimab ho-

minibus laudem promereatur id quod ad

eorum notitiam non pervenit.

Cprier *,lips rtfîcti

HnfifU autem Proverlijj du-JpUx ufw exijiit

jC fofierior nos ipfss.

In priore confiderandum eft,ii quid ab

aliis geftum fi»,quod fua nattfra impro-

bum non fit,ne ad ejus condemnationemfubito alfentiamus,quod Deus illam remnon modo nulla benedi6tione profequi-

tur, fed porro infortuniis oneret maximevero fi adlio a Deo fit imperata,inhiben'

da eft pruriens de ilia maledieendi libido

quod illa adtio comites habet nonnulla

incommoda, qux illamfua innoeentia 50 graregnavel ipib adventu, Scafpedtufpoliare videantur. Nobis ipfis plurimum .

tanti^m fubjiigabaut , ex eventu, non aaprofuerir,ut, cum red:e faAa in malevo-

lorum horninum reprehenfionem incur-

rant,quod illa fucceflum non tam fauftu

& foslicem adepta fint,nobifcum repute^

mus illa prudcnter exDei.prêfcripto lii-

fcepta efle, eoque non dubitandum quin

Deus aliquando exitum dabit nobis pre-

optatum ; tantoque majore laude cumu-^

tem lex confulto in illis bellis fufcipien-

dis,& prudenticonfilio a:ftimare,8c cen-fere ,-quisveIir

, quaîlloslaudibus efte-

rant videre fibi videarur ; quitamenobfuam ambitionem & infatiabilem avart-

tiam, tanquam voragines,ab omnibus fa-

ni judicij hominibus damnandi funt. Ta-metfi vero fpIendoreorum& imperij di-

landum efle , quanto multorum ex ea re 40 gnitas illos acontemptu ad tempus vin-

in nos conjecfta ludibria experti fumus.

NamcumtcfteSal. Eccl. 9, omniano-bis exterius, uf improbis obtingunt;hipc

tamen noftra omnia ab improI)orum fa-

\S:is , 6v ftudiis facilc intetnofceuius , fi

dicavit^ tamen illa dignitate 5c fplendore

exuti gc abdieati ©mnibus contemptuihabentur;

Suntporroalijquibus hoc Provcrbiu

convenit^ Nam pleriqueinveniuntur qui

illaa-

^,4 SALOMONIillas rationes ineunt, quibus ranquam in-

flata tuba,iIIorum in pauperibus reficien-

disprofufio innotefcat. & hiquidemad

rcmpus in pretio funtSc ab omnibus pr^-

dicantur, cum tamen h^c in pauperes e-

rogatio ab intclligenti animo profedta

nonfit. ob eamque caulam vcniettem-

pus , luce Euangelij tenebras ignoratio-

nis diflipante , cum iftiufmodi homines

contemptui fiituri funt. Contra verohi '°

qui jubente fcriptura ,portiones ad pau-

percs mittunt , Scillamin fubveniendis

pauperibus gloriolara non fedlantur, fed

prudcnter ^'prout conditiofert, largitio-

nem faciunt.tametfi aliquandiu contem-ptui habeantur ; tamcn tandem debita

illis ex verbo laude afficientur. OmnesMordocheum primo afpcdu damnant,

x|uod Hammoni in os reftitit j fed quia

ex fcriptur;e placito rem omnem mode- 20ratus fit , tandem ex ea re fingulare lau-

dem confequutus eft. Quod fi minus ab

hominibus tiac, at cerc^ a Deo j fi non in

hoc fasculo, at certh in futuro hsec remu-

neratio erit:a quo demum laudari 8c en-

comiis ornari gloriofum erit ; ficut con-

tra ab illo defpici&: vituperio notari tur-

peducendum eft, 2. Cor. 10. ult.

Pofteriore partedocetur eumquiexverboDei fua aut dida aut fada non di-

^^rigit, utcunq j initio ab hominibus laude

confequatur , tamen tandem eontemptui

fore: ut Siba qui mentiendo hajrilem hf-redjtatem nadtus eftpro prudenti habi-

lusjfed poft omni pofteriftati exofus eft.

V". p. Melior lefi2 <luiagnofcit

Jeyilem 6 fervum habet , eoquife

extollit homre ^deficitur cibo-40

In vocibus 'orh (fanis ) 8c nsj; (fervus)

eftfynecd. vocensj? intelligit res ad vi-

tam commode 8c honefte degendamidoneas,' Voce aurem cnVres illasfine

S, CAP. Xlf. u,,-

quibus vira hêc nullo mcdo, nec incoir,.-

niodc tolerari pofiit.Servus cnim eftad'

miniculum hujus vitae,quo quis carcrc,

tametfi incommode, poteft. Panis vero

feu vicilus hujufmodi cft ut illo deftituti

vita excedere neceffe habcanc.

Scopus igitur hujus Proverbi j cft , u^t

doceat modcftum , & moderatl' de fe

fentientem commodius hanc vitam tran-

figerequam quiakos fpiricus fumentcsad illa afpirant qu6,cum non percingunr,

rebus omnibus quibus vitam hanc tolc-

rent deftiruuntur. Conrr^ quam hominesapud fe cogirant qui rebus magnis, fe in-

gerentes , fore fperanc , ut prjgcipuiali-

quid, & magni confequancur.

Qupd quis de fe modeftfe fentitSc fub-

mifse in caufa eft ne fe altiora quaerat;

fed communi forte contentus nil propri-

um aut fingulare fecftetur. Hinc fit ut,

cum non plura ampled:arur , quam quas

quafi pugno fuo conrinear atque premat,

illa cum minore difEcuItare affequatur ,

tiim parraaflerver, Nam cum vires & o-perae noftr^ ad plura diftracSae latius fc

extendunt, minus comprehendere,6cfi-

bi acquirere dignofcuntur.Quamobremdanda opera eft, ne cupiditates nimis la-

xas 8c difcind:as geramus, c^ûibus inim-

menfum crefcetibus,fit ut his deficiamur,

quibus bajuli potiuntur : unde cruciatus

nafcitur incomparabilis, cum quod inex-

plebili cupiditati non fatisfiat , tum vero

etiam*quod iftis caremus qu? naturse nc-

cefiTitaspoftuIat. Vide Ifa. <). ubi inhian-

tes alienis agris & aedificiis tandemadfummam penuriam redigunturi ufque eo

ut etiam ftipem petere coadi funt Lam.

f. Hujuâutem Proverbij veritas utraq;

fuapartein duobus regibus illuftratur,

patre & filio, lofi^ & leconiah. Nam al-

ter veftitu 8c vidlu commodo Scconve-

nienri conrenrus iifdem perfrud:us eft ;

cnm filius inexplebili quadam multa ha-

bendi 8c conditionem fuam ampliandi

X z cupi-

52(5 COMMENTARIAcupiditare duiVus ob eam ipfam caufam

ad iummam inediam detrulus erat , cumcaptivus Babylouem deportaretur. Videcxemplum Abfalonis & Adoniae quife

efFerentes magno fervorum comitatu c6-

parato randem in fummam miferiam in-

ciderunt.

Haec vanitas in noftrae ajtatishomini-

bus reperitur. Videas enim foeminas qnss

INPKOVERBIA 517bufdam fepibus circumducir

, quarumprxfidio non ram facile perrumpantur.Atque ut feptum & maceries'qua pras-dium circummunirur prsedii nomine eo-tinetur , <& cum ipfo prsedio in unum ali-

quid coalefcit: itidem fit in mandatisUei & his quae ad mandata oblique re-feruntur. Quamobrera . tametfi fsevitia

in bruta animalia non proprie. aut proxi-fe tam delicat^ veftiunt , & eo comitatu 101^^ perfonam hominis attiiiât , tamenftipatseutuntur qu6fevenditenr,utinte- _-:- 1---

•^^- . 1 1

i- - • ,

rim maritus atro pane & hefterno jure fe

pafcere cogatur, Viri aute plerique funt,

qui , ut ftemmatafua Sc-nobilitatem tue-

antur quam habent aut qua non habent,

vcditent,rantos fumptus faclunfc tum in

fatellitibusalendis, tum inveftituexqui-

fitiore comparando ,• utinde gravi xrecontracfto in carceres conj^dtiper famenînediampereant*

.

V . I oXuratjuJim vitamjumen.*

tijui : miferationes autemimprobo'^

rum[unt [wiferationesl crudelM,

In »113« (jumentf) fynecd. numeriinîv {agnofcit) metonym.adjun(5t:i.

Aliud difcrimen.ltatuit inter juftum &improbum ^ quod petitur ex fexrrsân-

quia his initiis ad crudelitatem iirhomi.-

nes itur , non incommode hsec in belJuas. crudelitas inhumanitaris cujufdam pera-

gitur,- Huc fpedat illudde non accipien-

da matre cum pullis,&.de non coquendohoedum matris ladte» Item illud ;- Nonalligabis os bovi,Deut. 25' 4, lumenturaBalaamifemel inomne^ a;tates os ape-ruit, ut illo fuo fermone âmnaret omne

20 in muta jumenta fasvitiam.-Hinc eftutExod.25.Deus noftrse in proximum ca-ritatis experimentum.conitare vult in-ilia

quas erga afinum aut bovem in ejus pra;-

ftatur fubventione. Deus porro apudlonam eum fuam miiericordiam homini-bus^teftdtam relinquere voluit, inter alia

ejus mifericordise indicia hoc allegat

quod inurbe Ninive jumenra tantaiia-

mero inventa funt,Ion.4.ii.Nam,fi quisdati explicatione quzB utramque.partem ?" confcientia divini mandati adcruentan-obfequii & tranfgreffionis eomprehedit.

Et primummandati obfequium in eocollocat , fi quis jumentivkam curet , 5c

ne quid damni accipiat,lblicitusfit. Perc-grinum forte videripoffitquod.mar.iti

jumenti feu curam leu negiedtum .âd

fexti mandati fontem referamus, quod -

torum in perfona proximi tuenda coufu-

mitur, fub cujus proximicompiexu ju-

mentum comprehendi nequit. Sed no-tandum erit in prajceptis contineri nontantum ea quibus illa diredle fervantur,

aut vioIancur,fed & illa quae ad hanc ob-lisrvantiam feu tranigreiiionem referan-

Ey£> DcAjs enim fua mandat^ certis qui-

dum jum.entum taidior tuerit, eum eerte

ad hominem violandum multdmagis-a-verfum & al enum-h&bebimus,

Porro ex hujus unius madati 'zfeSoAa»^

quo circumvallatur pra:ftans , & eximia

regula erumpit ,quê nos cautos & cir-

cumipcc-tos rsddat in totius legis obier-

vatione,iciI, ut quam Jongiiume receda-

mus a peccati finibus; nec iiJtid non mo-"^^donon manibus 8c finu geftemus,fed

nec minimo digitulo attingamus.Iud.23,.

f^lToJfTtSKj rh STOi*TKf cmpKOS iJVthtifjli'

fop)ilatiet. QuaiTiobrem juftus dabito-peraranon tantiiiii ut crafla & in om-

niiim

uS SALOMONIS, CAP. XII. 325)

luum reprehenfionem iucurrentia pec-

eata declinet; fed illa etiam qua; tcnuio-

ra iunc ,quam ut vulgus hominnm dig-

iiofcat non tantCim trabes ; fed fellucas;

non tantumcamelos; fed culices : Nontantum ut graviora legis obfervct ; fcd.

mentham etiam decimet. Hiic accerfe

quod Luc. 16. fcribitur tidelem in mini-

mo &: maximo fidelenr fe -praeftiturum.

In insnK 13)? (colens terram fua^)) fy-

necd. fpeciei unius cjufquc principis va-

cationis legitimae prototo gcncre juftae

& laudatas vocationis,ut cx appofito me-broconftat. inquo agricofs otiofosSc

vanos generaliter opponit. In on'? [ptne)

eftetiam fynecd. membripro integro.

Scopus eft ut abfterriti ab otio & vanis

occupationibus ^&iz omnes in legitima

Davidis exemplum hic ilinftrc eft, quem 10 ^ lege Dei cocefla vocatione exerceanc.

confcientia propria ob eam rem percul-

lit,quod modicum veftimenti5aulis.pra?^

fciderat.

In pofteriore hemiftich,docetur Jonge

aliam efle. improborum conditionem,

Nec enim in his tantiim crudelitatem

exercent ,quse.omnium fere hominum

judicio damnantur; fu-d Sc his ipfis a cru-

delitate Sc faevitia non rccedere in qui-

bus cum fibi tum aliis mifericordiam ex-

hibuifle putantur. Sic Pharao iibi & aliis

perquam humanus vifus eft , quod tan-

dem populum cum liberis dimittere &manumittere acquievit , excepris modoarmentis & gregibus : fed Mofi^ alis

red:e judicantibus parum ex re Ifraclitis

confuluifle vifus sft ,quibus ne ungulani

quidem in jEgypto .relinquendum erat.

Sic Gamaliel omnibus poene, etiam plse-

Inpriore pdrte duo hahentut^

l pramium,

In ofEcio primo requiritur ut fc labor'

dedant. Idem omnibus ex Adami lapfu

Deimandatoincumbir, Gen.^.ip. Itena

i.Thefl^4.ii,n:onetApoft.propriisma-nibus laborandum. Huc referuntur quae

adverfus otitim Sal. fcribit. Hocmendi-o cos&mendicoruprincipesfratres men-dicantes,monachos &.c. convidros tcner,

Deinde illud requiritur ut non tani-ura

operentnr; fed operx pretium faciant,Sc

fe honefta arte SC.occupatione exerceat;ob eamxaufam exemplum ftituitin ter-

rx cultu , quae occupatio omnum prima^ &: antiquiilima , fimul etiam in his quscorpgris viribus gerutur,pr»ftatiC Hanc

'!pfaTi7r\a^Q-\ hanc Patriarchae:, hancrifquebonis vifuseft inapoftoios mitis 30

amplifl^.' exercuerunt. quod êx-& manfuetus fuiife ; cum.eos non morti

tradi , fed flagris cxdi acquievit.^ Hoc in

PJato clariflV cernitur. NamjUtChri-ftum morti eximeret loris ca^dendum

tradidit; cum hoc ejus callido & crudeli

confilio utramque 8c flagrorum 5c mor-

rispoenam Chriftus lueret. Hujus gene-

ris funt qui in pauperes cotijmeliofi elee-

mofynas fuas conferunt. Fit enim fa pius

prefle de Yzziah memoratur. Huc fpe-

diat-Apoft.teftimonium ifytt^^fîfQ- ra'

a >«9ov lalix^?"'*' Eph.4.28. Hac clau-

fula damnajhtur Hfurarii,qui cum propriis ^

pecuniis negotiaripoirent , tamen ut fuo

cum otio , tiim certis commodis profpi-

ciant, fe totos foenerationi dedunt. Hucaccerfantur omnes cum mercatoTes,tum

ut plus triftiti^ pauper ex covitiis accipiat 40-artifices quiin Apocal.ululantes indbcun-

qu^m confolationis ex erogata pecun.a

/^>r/.' II . î coi/t telltiremfuam,

fdtiatur cibo;quivm fidatur va^

m^ iejl] demens, .

tur,quique meretricis Babylonise fpiri-

tuali ftupro &: luxui,fuis & negbtiationi-

bus&artificiis olim miniftraranc. Hucreferuntur omhes hyftriones &mufici

erjronesqui fi iiic inde obaiiibulant.

.

Dg-X 3 niqtie

COMMENTARIA IN PROVERBIA ^^r

promiiTum hoc loco ad ofEcij prêceden-

tis rationem accomodare. Nam tametfi

f«epius fub lege,

prsefentis vitae commo-da , futurs etiam foelicitatis adumbrentatqne obfigncnt^tamen hjec quae hoc lo-

co promiflio fit hujus vitae fcommoditatedefinire ad infequentem poft viram fe

non difiundit, Nam cum officium quodhoc verfu delineatur perinde & bonis &

1° malis commune fit , nec probnm ab im-probo, ut|pleraque alia officia, difcernat;

pr^mium quod praeftiruitur,ejufdem ge-

neris eife efficitur (videndum tamen an-

non fatiari pane propriu fit jufti viri,qu6d

patris acquiefcat,cum improbo nihil fatis-

taciat ; ( Nam fuum agrum colit tam im-

probus, quam vir probus. Magnum au-

tem piis ftimulum ad honeftum laborem

, ' j T. fubeundumaddat,quodDeusvelimpro-vere«WiOTp/o/Ti^KaTWf prodentesi.Pet. ô bis hominibus feex labore fuo vidturos

?3^

nique omnes qui earum aut voluptatum

aut 1 udorum miniftri exiftunt.

Teftium eftinhochemift.quod luum

& proprium agrum colere debent,fi ad-

nexse promiiTionis participes effe vehnt,

neque falcem in alienam meffem immit-

tere. Suut enim qui ita in opere obeun-

do occupantur : ut etiam ihiifyA(o[JAm

funt.Plerique enim funt qui relidtis pro-

priis ne2;otiis, 8cqu»illis pecufiariquo-

dam officio incumbur^t ut aliorum nego-

tia procurenc. Hujiis generis funt qui

munera & officia in rep'ubl. captant qui-

bus adminiftrandis familias fuas defertas

effe patiuncur. Hujus generis funt mi-

niftri no pauci apud nos, qui relidtis pro-

priis gregibus,ad aliorum greges pafcen-

dum tranfvolant idque civiles; inde le ut

.4. if-Qupd fi quaerat aliquis quomodo fervi

;hoc pr^ceptum fervent,qui nullum fuumScproprium agrumhabent aut fi habeant

ei tamen colendo vacare nequeunt,quod

Iherorum agris adfcripti fint,quamdiu illis

expadioinfervire tenentur^ Refp, heri

agrum recê fcrvi agrum cenferi , quodilli ejusculcus ex Dei praefcripto incum-

bat.Sequitur promiffio cum bonis omni-

'bus, quâdvicae praefentis jconfervatio-

nem necelfaria Hani^fatiandum ejfe^ld eft,

Deum ita benedidurum fuis laboribus,

uc undfe commode vivat , illi defaturum

non fit. Hoc promiflum videtur illa com-minatione comprehendi qua Adamo de-

nunciatur illuni in dolore& laborc man-ducaturum pan&m flium : quo fubindicat

his moleftiis obeundis eum hac miferam

vitam toleraturum, Paulus amplius ali-

quid & prolixius poHiceri videtur,Peumnon tantum quod laborantis deefl abun-d^ fuffedturum; fed portro quo aliis indi-

gentibus largiatur fuppeditaturum Eph.

.4,;2,8. Nocandum autem hoc loco Deum

poUicitus fit. Nam fi improbis ex fuo la-

bore,Dei benedi<5tione,profped:um fue-

ric j nedum piis honefte converfancibus

providebicur. Pios igirur pudeat putidi &putridi illius fermonis

,quo dicitur fe ex

llio honefto labore non poffe vivere , nifi

veris & rediis , falfa 6c prava mifceaut

:

nam fi improbis hoc concefferit qui nec30 ab illo benedidtionem petunt , nec ad il-

lum referunt; quantomagis hoc piis prx-ftabit qui illum ut virium& fucceffus da-

torem , utrifque honorare ftudent. Ta-metfi vero beneficium commune fit ; ta-

men ufu longe maximum difcrimeci eft :

nam Pfal. i28.'Beacus prsedicacur Dfejim

timens , cum ex labore fuo parcis vefâ-

cur;quod improbo obcingere & obvemrenunquam poflit ut partorum a fe ufura

beatus fit,

Qui autem ferfequitur vanos vecors eH^

Priorem partem proverbii adverfis illu-

ftrat. In quo primum illud obfervatione

dignum eft,praecipuum quoddam ad oti-

um & vanasoccupationes invitamentum

elfe, quod alios id genus vit« fedantes

vide-

40

vitlcmus ; lincl^ |i^ voces fxph aures per-

fonanc ; Q^^ "i '^'hi perincR' liceac hoc

atqueilii ? Quaftiobrcm Ap. utfuosab

otio rctrahat^ cum eos monec ut fe fub-

ducancab eorum cofortio qui otiofi funr,

tnm fuum illis ad imitandum laborandi

exemplum ob oculos proponit. Qui vero

vani iint, Vide lud. 9.4. 6c ii. 3. & 2.

Chron. 13. 7. Qupd fi qui alios feqnun-

tur ftu^lti funt ; nedum duces Sc antiftites.

Ideo enim potius ledtatorum meminic,

quia fe abfolutos & irreprehenfibiles pu-

tant quod habeant quos fequantur.

Qupd autem dicat eum vecordem efle

qui tales perfequitur , id utrinqtie verum

eft, five hujus vita? fapientiam,five futurae

profpicientiam confideremus. Nam ta-

metfi prius illud colendi terram officium

difcrimen inter bonos & malos non con-

ferat; tamen fe adjungere ociofis & eo-

rum infticuta profequi improrum a bono

d^cernir. Nec enim inter fideles nurne-

randus eft qui infideli decerior eft, cujuf-

modi hr funt qui de fuis racionem non

hrabent, uc illis de hujus vitae commodisconfultum fit.

V". 12, DeJideratimprohMpm-

Jidmm malorum fedradix jujlQrum

dat [illud, ]

Subaudi quod jufti defiderant;

In iijfD ( rece ego verterem , non prae-

fliiium : vide an radix praefidio refpon-

deat j eft metaphora retis pro rebus his

qujeatrahit &; implicar. Senfusautemêft improbosnon contcntos*his quae ho-nefto fuo labore comparata funt, cupidi^

tates fuas ad alia captandadilatare,qui-

SALOMONIS, CAP. XII.535

proximc: antecedenti verfu mentioncmfccit. Prior par? confirmatur ]ac. 4-. i, 2.

10

^. Itcm. I. Tim. 6. 8, 9, 10. hinc eft

quod Chriftus dcfidena & cupidit. no-ftras immoderatas fpinis comparec,Mach. i^.

Pofterior poft confirmatur ex Rom.13. 14. ubidiciturpiosnonhabere curamcarnisfiijB adexplendas cupiditates ; fedhahentes viSlum^ vejiitum his ejfe conten-

tos^ I. Tim. (^. S. Ex quo fit ut eorum cu-

piditates immenfum non funt dilatatse

eoque ipfo ex propriis agris quos colue-runt provencus abunde copiofusilHsfup-

peditacur ; uc non amplius cupianc, quamquo Deus bene^didiione fua eorum labo-res profequicur. Sic Pfal, 103. Satiare di-

citur animam juffi bonis. Hinc eft quodhorcamur rebus pr^fencibus concenti ef-

° fe^Heb.i^.^^^quse fihumano judicio nonfacis eflfe videantur ad vicse fuae fuftenca-

tionem; tamen fide in Dei promiffionemrecumbunt, Non te defer/im neqne unquamderelinquam, [ Dominus mihi eft auxilia-

tor^ non timebo quid faciac mihi homo.]Hujus 'eximium exemplum vide Fhil,.

4.1S.

30V. 13 ./« defeîonelabiorum [ejl\

tendicula mali , ategreditur aban"

gufiiajujitisi

Ih voce n»nfiB' [Idhmum) eft meton,

,

caufae pro efFedto labioru pro fermone,.

In B-p-io (lamens) 'eft/mecaph. dadia ab-

aucupibus. Prout quodque corporis me- -

brum iriftrumentum accommoaatumeft»

;

vel«d pietatem aut impietatem,probita-

tatem aut improbitatem;fic Deus eadem .

busimmoderatis defideriis multismalis'^*^ prxceptisimbuit, ut illis tanqukn ant

implicantur : contra vero. juftorum defi- fraenis a malo inhibeantur ; aut ftimulis

deria expleri his ipfis frudtibus quos De- ad bonum acuantur; unde fit,ut cum fer-*

us illis, & eorum laboribus elargitur, al- mo hominis ad vitam vel mortempluri-

lufione fadta ad terrgg. culturam cujus muni roomenti habeatjUnguam fibiDeus

diH-'-

??4 COMMENTARIA IN PROVERBIA îf

diligenter informandam 8c inftituendam

affumit. Vide lac.^.y^g.unufquifque lin-

guam gerit indomitam , ad eum modumut nemo hominum illam manfuefaciatj

unus Deus eft qui illam fubjugare novit»

Qnpd non aliter efEcit nififcripturae pr?-

ceptis &: documentis ,quibus tanquam

capiftr©^ linguam neinnos infiliatcon-

ftringimus»

Prttnum autemlingu» venenum 6c vi-

rus; poftjfequenti proverbio lingux pr«-

ftantem ufum oftendit. Ejus vero mali-

tiam nobis laquei & tendiculae typo c6-

liderandam proponit : qua metaphora

infidias nobis ftrui in fermone declarat.

Qup didto nos ad fingularem curam &:

folicitudinem exufcitat. Majus enim no-

bis periculum ingruit a clandeftino &c

occulto malo,quam ab eo quod apertum

eft 6c obvium. Prjeterquam enim quodimparati fêpius flimus,cum latens malumnos fugit; fubito etiam in nos involat, &fic percellit ut animum admalifugamadvertere facile non fit. Terrio quod

uno momento irretiti tenemur laqueo;

ut. verbo' unico momento illaqueamur,

JDenique laqueos & tendiculas collocant

aucupes non in defertis aut deifolatis lo-

cis; fed his ad quos aves alimenti caufa

ventitant: ficinfidisein verbis celeber-

rime coUocantur in illa ftatione feu vo-

catione in qua Deus nos coHocavitut Verf'l<\.ExfruUuoris [(iii] virininiftros in minifterio: magiftratui in his ^, . • ,„^ a«„«, ^*:^^ ^^4..,iL ^

•

qu^prjefeduram ejus attingunt: quam- p^ttaturbonm ettamretrtbutionem

obrem ea in re vel maxime nos circum- operumfuorum homo recipitjibi.

fpccftos & expergefad:os effe decet.

Hxc defedtio labiorflffl Vela noftris

vel alienis labiis proficifcitur,ob eamquecaufam ut adverlus laqueum propriorumlabiorum ori noftro cuftodiaapponendaeft,8c oftium erigendum,Pfal. 141.5:. fic

adverfus alienorum labiorum laqueumaures corneas 8c furdas gerere debemus.

In pofteriore hemiftich, docetur ju-

ftum non elfe ab hoc laqueo penitus im-munem,ut aut fuis, aut alienis verbisnon

^° aliquando illaqueetur j fed tameninan-guftias ex hoc malo redadium non de-feri,aut derelinqui a Deo; fed ex laqueovel extricarijvel rupto laqueo veluti evo-lare.Vide 2.Cor.4.3,9. Vide i.Samuel.21.12. quomodo David a verbis fangui-

nolentis fenatus Philiftini er^ptus eft.

Vide i.Sam. 23. Item quomodo a pro-priorum labiorum defec5tione Deus eum

^^ fervavit Abigailis oportuno occurfu. At-que cum juftum affirmet exire ex affli-

(itione,vel anguftia linguae,fimul fubindi-

car improbum cum fuorum tum aliommlabiorum defedtione perire. Sic qui Da-vidiindicavitfe Sauleminterfecilfe, fuo-rumlabiorum defe<5tione periit. IderaAdoniah petitione Abifhag in uxorem,SicPontificii plerique fiiis infulfispreci-

bus fineintelle6tu effutitis,& temerariis

30 votis quotidie pereunt.

Deinde quod non tantum laqueum.vo-

cat defedtioliem malorum labiorum, fed

malum laqueum ; noftras vigilias Sc^x-> cubias conduphcare oportet. Malum au- 40tem laqueum vocat quod artificiofe a Sa-tana nedtitur & contexitur , cum ad ho-mines ingeniofe capiendum,tum ad illos

compraehenfos fortiter retinendum, do-;ijec illos fufiQcatps inrerjmat.

Scil.frudlus oris, qui nifi bonus fit , e-tiam quae ^ nobis manibus parta funt , li-

quefcunt & difpereunt. fVide annonfit fatius pofterius hcmiftichium referrc

ad fa6ta,ficutad di(fta prius.)

In na {fruBu) eft metaph. In is {oris)

meton.effic. In ^3«" {fatiahitur) metaph,a cibis corporis ad animi pabulum. In >-n

cft fynecdoch.captii.v.jo, juftusarbori

affimi-

J.5SALOMONIS, CAP. XII.

aiTimilatu^cujus frucflus eft vita.Hoc au-117

temloco Propheta unum jufti hominis

membrum arbori lecfViJiimx optimos

frudtiisferenti comparat. Quod autem

hoc loco d*^ ore dicitur , id de univerfis

membriscorporis &animi affirmari jure

poteft; itatamen ut veluti viris interar-

bores frucfbum fert pretiofiiFimum : fic

inter membra corporis principis & pre-

tiofiilims arboris exiflimationem os ob-tinet. Atque ut frudtum edit optimum,fic etiam abundantiiTimum , unde dicic

virumoris trudu faiiandum. Namcumpedes , manus , &: al-'a corporismembraopere faciundo cico fatigentur, unicumliaguse feu oris membrum non facile de-fatefcit.; redtoque linguse ufu magis apti

reddimur,ut ea redte uti pergamus.In pofteriore hemift. videtur docere

10

tum copiofum frucftum tempeftivc cdit>

tametfi de frudtu ejus certo non conftec,

&.cametfi feptimo anno intermifTiofiac

6c a fructus colled:ione ceflatio,

V. / ^. Fiaftjilti reHa [ videtur^

in ocuIm ipfiiis : at qui aufcultat con."

Jiliojfapiens efl ^

In voce "T-n ( via ) eftmetaphor. proconver!atione& confuetudine virx.Iterri

invocihm ?:2i-(aufcuftat) &vjv (inoculicjus) cranHara ab exrernis fenfibus ad ani-

mi facultates: hsec ad voluntatis obfequi-um; illa ad intelligentiae lumen»

Stulti nomine intelligitnr, qui a Spiritu

Sandio non eft regenitus. Nam cum vo-luntas Dei perfecta fapientia fit, cui nos

re(fio ufu lingu^, nos labore noftro par- 20 obnitimur tori quanci quanti fiimus,Ronitis frui. Sicut enim clavus totam navemregitjfr^num equum circumagit : fic re-

d:oufu linguse c.^tera corporis membraveluti in officio continentur. Deinde lin-

guse legitimo ufii pacificam vitam agi-

mus, Pfal.34..i^. Atque utlingua male-d;ca atque uioificioia , facultates noftr^

.adalienos dominos Igepius avercuntur; fic

debico lingu^ ufu aut poiTefrae fervantur,

aut ai-erfx & abalienats refldtuuntur. 3oNam cum quis temere pro alio fpondeac

& fe pro ajjo iêbitorem conftiruat hacoris pravitate,partaIaboribus fuisavertit,

Pto\\6. Itemmaledicentia inprincipemfacultatibus eximirur. Vide i. Reg. 21.

ubi blafphemii in Deum vita tolIeHdum,

in regemvero maledicum faculratibus

exuendum docetur. Cum igitur uberri

mus fructus ex legitimo oris ufii pullulet.

8.7.omninos,fapietia orbari necefle eft,

Prov. ?o. unaeetiamin fcripturam ap-pellamr , Pfal. 75. 22. & 92. 6. Equo& mulo , in quibus non eft intelligentia,

comparatur,Pfal. 32. 9. Nequeenimul-lus morio eftiam alienusa communiho-minum fenfii , & intelligentia, quam nosomnes natura , divinse volunratis cogni-tione deftituimur.

Neque vero vacuitas tantum , & pri-

vatiofapientie nobisineftjfed gorro ftoli-

ditatis fpiritus nobisnatura inferitur.quo

ficut a fapientibus coufiliis abftrahimur^

ficad temerarias & futiles cogitatioHes

abripimur, Ori^nale eteuim peccatum

non tantum boni privatione , & abfen-

tia, fed porro mali impr-eilione &fcul-

ptura definitur.Neque enim eft veluti ra-

fa tabula, apta cuivis imagini accipiendses

cumque tam multiples fraftus indeper- 40 fed qus tora atramento perverfitatis noncipiatiir, in hac arbore coienda, putanda,

& diligenrer alfervanda, operam nospo-nere oper^pretium fuerit; ficutCoIonusde illa arbore excolenda&uiendaomni-biis modis lolicitus elt, qus cum bonum.

adfpergitur modo ; fed penitus obduci-

cur. Sicut eaim lirura imaginis divinse in-

ducitur j ita diaboli efEgies & figura ejus

vice reponitur, Gen. ^, Ecquid amplius?

iiô vero ,quod fuperioribus duobus im-

y _probicace

y^%COMMENTARIA IN PROVERBIA

probitate & virulentia non cedit,fc.quod

hac ejus infoelicitate obledatur 8c acqui-

efcit ; addo etiam exgloriatur& trium-

phat,Phil. 5. 19. Tanquam enim lenafi-

bi in fua nequitia applaudit oppido vitia-

ta noftra natura : velutifi quis fpeciofa

forma praeditusincsenum detrufus &. de-

merfus hac deformitate Isetetur.

Atque hsec eft omnium hominum in-

foelix &: luduofa conditio.Stultus autem

qui hoc loco defcribitur , adhuc uequior

& magisperditus exiftit. Nam , ficut ex

pofteriore hemiftichio liquet,ftultum hoc

loco defignat, qui oblatam a Deo fapien-

tiam repellit repudiatque/;? eo enim mun~

dus condemnationiobnoxm eil , quod lux af-

fulfit hominibus^ qui tamen tenebrasfra luce

dilexerum, lohan. 5. i^.^finonvenijfemteccatanonhahuijfent-, loh. 9. 22. 24.De- .

nique ea eft vis peccati in nobisinhaeren- ^qtis ut lege veniente peccatum vires adhuc

majores colligat,ut peccatu% legis inter-

ventu fit magis p^ccans. Parumenim eft

inocnlis noftris refpuere oblatam gratia,

nifi illi nos totos opponamus. Hocmo-do comprobatur quod Proverbio cele-

bratur , Morionem pluris facere fuas tri-

cas feu flabellum, quam turrem Londini,

Et hi funt quos Pfal. ^'.i^ropheta nonilul-

tos, fed infanosplan^ appellat,

Ex quibus illorum opinio refellitur,qui

eoufque liberum hominis arbitrium fu-

pereuedicunt, utpoffit bonopropofito

& oculis objedto illud vel refpuere,vel,fi

libuerit, amplecti : cumProphetainfitam

hominibus ftijltitiam tantam efle doceat,

ut quod bonutn eft , fua fponte non ad-

mittant, Et Apoftolus legis interventu

peccatum naturae dud-u crefcere con-

ÎPbonam fut ajunt) intentionem loh. 16,Rom. 10. Quid? quod in obfequio ergahomines fajpe falluntur , dum fequunturquodillis bonum videtur; ut in Am^leki-ta qui dixit fe Saulem interfeciffe j in &his qui Ilhbolethum trucidarunt.

In altero hemift. definitur fapiens ; ucinpriore defcribitur ftnkus. Atque cum

Q apud homines perhibeatur fuprenm gra-dum fapientiae effe, fi quis ex fe fapiatj in

fecundis vero confiftere fi , cum ipfe nonfapiat , aliis tamen fapientia poHentibusajifcultet ; Propheta docet neminem exfe fapere;fed fummum fapienti^ gradumeife ut alterum monentem audiat.

Hic primum beneficium auris predica-tur, Qupmodo credunt de quo non au-dierunt ? Sed nonfatis eft fiquis audiar,

nifi aufcultetj ut hoc loco difertb dicitur*

Deinde videndum quid audiamus &: cui

rei aufcultemuSjUt Chriftus monet, nem-p^coufilio. Intelligit autem Dei confili-

um, quod<f

'' «^x»' confilium dicitnr : ut

inProv.^tui contemnit verbum autpras-ceptum, id eft Dei : quafifi aliaconfilia

prsecepta, &c. pr^ his non eflent. Deni-que confilium hoc loco hujufinodi noneftquod nobis^ deie(5lui noftrorelin-

quitur, ut in humanis confiliis.

30V. 16. Stuki ipjim indignatiQ

eodem die agnofdtur^tegit vero ignO'

miniamajiutm*

In Bv die eft Synecd. fpeciei, fcil, diei

pro brevi tempore. Item in d^v- eft Syn.generis pro aftuto qui eft in laude. Sum-maproverbij ; improbum effe quiiram

tirmet. Hic meminiffe debemus ejus 40 fuam omnino cohibere non poirit : ficut

quod prêcipitur Deut. 6,1%. ûod bonum contra pium efTe ftatuit qui ilii imperare(3 reBum efi in oculis lehovafacies , &. cap. novit.

12. v. 8. ^rohihexmr in cultu Deifacere Quserendum primo , quis fit quem Sa-

.

modhonumeFtinocuIisno^ris.QnamohrQ lomon hocloco ftultitise nota defignat,

hjcfpatiofus campu§ eft dicendi contra , Eft autem is cui nihil aut. juris auc pote-

ftatis

54<5SALOMONIS, CAP. XII, Ui

ftatis eft in repnmenda , & vinculis pa- Nabale pertulerunt', ilico excanduit 6c

tientijB conftnngenda indignatione fua :

fed qui habenas laxar fuis atfedtibus ; ut

quoties indignationem concipiat , toties

ilJam erud:et&:, effutiat, cuinuUumeft

oftium, nulla repagula, nulli ved:es,cujus

nulla affedibus cuftodia apponitur , cui

nullus murus circumducitur ad remoran-

dum & retinendum animi incompofitos

fuam indignationem temerario juramcn-to, & apparatu armorum reflatus eft.Sedis demum ftultus habendus eftquiad-verfus hunc depravatum affedtum fe&; a-nimi fui vires non opponit, fed illi velutiportas & valvas referat ; nedum qui illi

captum fe reddit; imo promovet. In al-

tera parre verfus docet,eum aftutum efle

Scindomitosaffedus, qui exilire parari ^° quitegitignomiaiamjubivoceaftutimo-

funt. Qui ut olla fervens bullit 8c fpumam do eum intelligit qui eft iii laude. Namejicit* Maxime vero hunc indignationis

affedrum efferatum& exultantem habent

homineSjCui Iraena difficillime injiciuntur.

Unde etiam natum eft elegans Hebrô-rum proverbium hominem h'S prsecipua

quadamratione dignofci 0^221 diss o'33 in

crumena , in calice , & in ira. Hic igitur

cum hxc vox fit natura fua luinc & poflic

in utramque partem vel laudis vel vitu-

perij flei5li,hoc loco,ficut in toto prover-biorum libro , non nifi in laude accipitur

5C hnnh opponitur. De eo autem afErma-tur quod operit ignominiam. Ubi notan-dum quod non dicat eum contegere in-

non tantumdifcimus difcrimen ponere ^q dignationem, fedignominiam. Quareinter improbos &: probos ; fed porro no

ftrum in pietate 8c probitate profedrum

&progreffum excutere. Si enim confci-

entia in Deum indignationem omnmonon fubjugamus , nullas pietas aut probi-

tas eft:fi parum admodumilli affedui im-

peravimus,noftri exilis&parvi admodumprogrefltis indicium eft.

Primum notandum eft non in eo col-

locari ftultiriam quod quis indigneturjfed 30quod iram nequeat contegere , irafcimini

i^ nolitefeccare. Ephef. 4. & Math. 5",

2,2,damnatur qui temere irafcirurtEt cumdocet ftultum effe cjui non tegit indigna-

tionem fuam", iatis indicat prudenti &confulto oboriri indignationem. Deindeneque in eo modo quod quis iram fuamnequit contegerejnam Mofes indignatus

populo illam effutivit Iabiis,mulris eorum

notat primum indignationem ipfam quaeinjufta eft , ignominiofam efle. Deindevultus aut pallorem autruboris fuffufio-

nem, oris diftortionem, aliafque corporisparrium deformitates , quas indignatioparit. Deinde verborum praecipitantiam,

in juramentisblafphemiam» Qiârto fadaa rationis norma aberratia.[Ira enim ho-minis Dei juftitiam non operatur

] Jac.i,

Cum porro ignominiam dicat,non fu-

am ignominiam , ut priore hemiftichio

fuam indignationem dixit, notandum eft

eum qui fuam indignationem cohibet neerumpat , eandem etiam illius ignomini-

am operire cui indignatur. Tametfi enira

peccati admifli admoneat eum cui indi-

gnatur; tame.neam in admonendo mo-derationem fequitur qua delinquentis fa-

mas &; exifl:imarioni maxime profpicit

perfidiofisfacinoribus provocatus.Pfalm. 4o Neque delinquentis ignominias in eo fo-

106. 32. 55. Nu. 26. 10. II. Sed nequepro ftulto aut improbo habendus qui nead diem aut horam iram fiiam non frse-

nat : fic enim foret uc David in numeroftukorum aut improborum cenferetur,

qui relatione nuncij quem ejus legatia

lum contegit, quod delidum ejusin au-

res omnium non evulget; fed quod man-fueta quadam ergaillum converiatione

& colloquio impediac ne delinquens de-

lido peccatum addat, autilludfcelere

cumulet. Quod quidem cum non fiac

Y^ nifi

?4i eOMMENTARIA IN PROVERBIA 345tio libri fa6lum exolvit , fidemque fuamliberat: cum dicat hoc libro tradi nonillatantum quae fapentes & eruditi; fed quse L

etiam homines illiterati&: idiot^ affequa- ^ |

tur 8c comprehendant.Rem tamen attentius confideranti li-

nifi charitate quse operit multitudinem

peccatorum , hanc indignationis cohibi-

tionem non ex callida& vafrainjuriarum

diiTimulatione profedlam efle conftat,

qua tempus vindidtse aptius quis captat&..

aucupatur , ut loab & Abfalom ,quos in

hoc aftuiorum cenfu non comprehendi

inde liquet, quod-ighominiam nonte-

gant, fed prodant tandem ; aut furda au-

re praeterit iniuriam commodi alterius

caufautr. Sam. 10. Saulquiinfignem

injuriam fibi allatam diilimulat,quod e-

jusiiltionemilJi importunam foreagno-

vit, cumnondumin regno confirmatus

eflet.

V. 1 7 . Efflat veritatem [iûqm-

dkat quodjuflumefl , tejlis autem

faljijjimus [efflat]Idolum,-

Expofteriore hemift.ad prius traduci-

tur antithefis teftis falfi, qui eft teftis ye-

rus : & ex priore ad pofterius traducitur

verbum efflandi auf indicandi.

Hoc verfu , cum quis fit pro vero aut

falfo difcernendus , docetur. Inirc' eft

metaph, a flatu ad liberum fermonemtranilata.

Videtur hoc proverbium ita obvium&: expofitum; efie ut indignum videatur

quod a Sal. tam infigni & tam artifieiofa

turba Dei proferatur.Ecquisenim eft qui

non intelligat teftem verum vera & jufta

loqui ; & falfiim teftem contraria quae

funt, facere. Sed intelligendum eft De-um in hoc libro non tantum per recondi-

ta & abftruia tradere ; fed- ea etiam quae

funtante pedes,8cin communi hominumfenfii & intelligenda pofita. Quod qui-

de hoc confilio faeit ut dum illa hoc mo-do Bihrvivêi faciat, homines ad illa cu me-moria retinendum, tum vita & fadis ex-primendum attentiores & magis alacres

reddat.Deindehoc raodo promifliim ini*

quebit fatis fubelfe hoc loco quxdam,quae omnibus non tam facile occurrant.Primum etenim illud requiritur in veraci

10 cefte uc non tantam vera dicat; fed por-ro edam jufta, Nam poterit qms vera di-cere perverfe & malevolo animo : utDoeg de Davide quem apudSaulem tra-

duxit : & falfi te&:es qui adverfus: Chri-ftum fubornati & inftrud:i erant.

.

• Deinde reperiatur aliquis qui, quod lis

fit inter improbum &-juftum,puter, fe

pofie a veritate aliquantulum defleAere,utjufto commodet & ut juftuscaufamobtineati Idem etiam teftemforte a veri-^

rate teftanda abducat ut homini afiiidro

& mifero adverfus opulentum fubveniat,

.

Adverfus hujufmodi homines hoc Pro-verbium fententiam ferr,quo docetur te-ftem veracem veritatem mdicaturum,ta-metfi teftimonium ejus pio aut afflidio

fraudi futurum elfet. Sicut enim judexmerito adm.oneturneaut juftoadverfusimprobum , autegenaadverfusopuien-tum in foropropendeatjfic teftis non fru-

30 ftra aut inopportun^ edocetur neât mhujus detrimentum aut illius commoduminjuft&procurandum linguam fuam con-ferat.

Deinde quod dicit teftem verum effla-

re veritatem ; eo docet veracem teftemteftimonium fponte 8c libere dicereutnullo nec pretio conducatur, nec terrore

ad illud faciendum impellatur» Nam qui

.

his rebus ad teftandam veritate pellecftus

40 aut impnlfuseft veri teftis nome non pro-meretur. Quod idem ii amore aut odioalicujus ex litigantibus teftimonmm ve- •

rum dixerit.Pr^terea fi êritacem plane,

plene, & aperte non dicit , fed qujedam .

aut.

544 SALOMONIS, CAP. XII.

aut rcticet, aut aliquid veritati addar , aut

veritatem dubiis &; flcxuofis iermonibus

obfcuret pro tefte verace habendus non

fuerit. Quibus omnibus opponetur quoddicitur Pf. ij. [ juftum veritatcm ex ani-

mo dicere.] Denique fi veritatem dicar,

fed non fatis perceptam &compertam fi-

bi. Ex his quis fit teftis falfusintelJigitur,

nempe quiaut falfum dicit aut veritatem

cam ( homicidium fir, non illud tantumquod manibus admittitur ; fed quod lin-

gua virulenta patratur. Sanguinolcnti i-

gnitur & fanguine foedati hi coram Deo-reprxfentantur quorum lingu? funt quo-vis bipenni acutiores. Nec mirum fi talis

linguae improbê ctfed:us fit,cum ignis fit

accenfisabiffuinfem, ]ac. ^. 4.. undeilludefficitur nobis , utfumma cautione uten-

20

obfcurat : neque fponte & prompte ju- 10 dum Ht, ne aut nos noftris linguis ad tanti

ftitiam verltatis promovet. fceleris patrationem aburamur , aut hu-jufmodi quid ab aliis nequam hominibuspatiamur ( maxime cura hoc non tantummalitiofe fed per confiderantiam fiat , ut

verbi vis indicat quod Propheta fufiirra-

bit,(dum patientiârmis co^paratis nof»

metadverlus hoc flagellufr» muniamus,Maxime vero hujus lententi? veritas per-

fpiciturin Pfeudo-Dodtorum impoftu-ris

, qui unica fententia aliquot mille ani-

marum errorum fagitta conficiunt. Quodii tanta vis fit verborum mortalis&miferi

hominis ut audientem percutiatj quantaeft verbi divini ex ore omnipotentis emif*fi Sc ejacuIati?Vide Heb.4., maxime veroquam formidabilis iila vox futura eft,qu?

eft Mat. Ite makdiBi ^c^.

Altero hemiftich. contraria bene infti-

tutae lingu^ virtus indicatur, quze non3o minus eft ad fanandum potens, quam illa

altera ad vulnerandum. Ex quo illud li-

quet tanto magis nobis hac aetate conni-

tendiim utlinguas & labra geramus falu-

taria; quanto improbi hoc faeculo linguas

magis quam ante virulentas habent. Pu-deat etenim nos minus ad fanandu inftru

dios effe , quam ad perdendum improbiedo6li funt. Medici cum morbi aut novi,

enafcantur aut vetufti ins:ravefcunt

V« 1 8 . Efl quipronunciatJtmi^

lia transfodientigladioât linguafa-

pientum, medicince,

In ^wfS^lingua)^^ meton, fubj.pro ver-

bis. InNflna ( medicina) metaph. acor-poris medicina tranflata ad animi cura-

donem.Singulare linguae maleficium aut be-

neficium- defignat hoc Proverbio.

Particula b" in hoc libro fpraefixa initio

Proverbiorum videtur defignare axiomafpeciale : ut in illo Proverb. EllviaqUiS

•videtur re&a, (3c. Plerique enim impro-bi fibi fu^ improbitatis eonfcij funt • atq;

in hoc Proverbio idem comprobatur.Noenim omnes improbi verba tam virulen-

ta proferunt,quam hoc Proverbioindi-

catur. Tametfi etenim omnes depravata

fua natura ad hoc fcelus proclives fint , 6c

fub linguis eorum haec delitefcant, Rom.3.15. tamen aliud eft hjec in ore aut fub

iingua habere , aliud vero illa eftiitire &tanûamfagittdi venenatas ejaculari , Pfal, •

^'i. comparat linguam dolafamnovacula a-

cuta, Pf. 13.0 ,fagitti£ fotentjf uncinu ignitis

armata, magis ardentihus quam fruncejui^ 4° mnem operam ponunt ur Medicamentao-

fen^. HoG loco transfixioni , vel potius

transfixionibus gladij . Ex quibus emanatquamnonfinecaula Chriflus fcelusho-

micidij ad verba iram &: vindid;am fpi-

rantiaesteudat ; ut vel aduale (ut ita Cii*

morbi? fuperiora comparent ; & nos iii

hac tai^ prxftanti medicandi arte , cujus

tam ariiplum praemium extat , operamnon daîmus fedulam , ut fauciatas ani-

mas cur^musji

Y.3,

Conftat

54.(5COMMENTARI

Cmiftat etiam hoc verfu fapientum

linguam non illam definiri qu^ non vul-

nerataut nonincendit; nifi etiam medi-

cinam faciat. Non fatis eft fi arbor lin-

gu3e, fruitum non ferat noxinm ; nifi eti-

am edat falutarem : neque fatis eft fi fub

lingua virus non fit; nifi etiam antidotum

in promptu habeat. Hoc eft etiam quodApoft. notat, verba hujufmodi effe opor-

tere qua gi-atiam audimibm conferant ,

Eph.4..29.

Deinde neqjillud fatis eft fi quis bonaverba proferat , nifi illa tempeftive adhi-

beat. Nam verba amicorum lobi , vera

Sc fapientia eranr, fed importuna Bc male

coUocara. Ethocilludeft quod Apoft.

ibidem monet •v^h ohoSônho 7iis Xf*'^^maxime vero Cololf.^.z^.

Quanta autem vis fit utriufque facul-

tatis tum maledicendi tum benedicendi,

videre eft in Nabalis verbis virulentis, &lalutifera Abigailis oratione,qua ignis ille

reftindtus eft quamNabal incenderat.Ite

in verbis Ephraimitarum & lerubbaalis

lud. 8.l>2, 3. Quodfiverbis mordaci-

bustanquam gladiis alia etiam verba pu-

gionum inftar apponantur quantum futu-

rumfitincendium. Vide lud^ 12» l, 2,3.

Inter ornnes autem lapientes hujus ge-nerisminiftriexcellunt qui errores corri-

gunt.De quibus prascipua quadam ratio-

ne verum invenitur quod Ifa. fo. dicitur

ie lingu^ eruditorum aDeo dat^y utverhum

in temfore mrint communicare defejsis,

C^que prout inftrudti funt,aliquod mil-

le uno verbo tanquam fagitta aut confi-

cere aut reficere poterunt,

V. zp. Lahiumveraxflabilitur

in cBternum^ donec momentum tran'

Jigam^ linguafalfa,

In vocibus nse-f Uhiom ^Sci^vîlingua)eft meton. effic, Igbii fcil. Sc lingu» pro

A IN PROVERBIA 54^fermone: deinde eft fynecd membri prointegro homine. Item in n;?'jiN eft fyn*fpeciei momenti fc. pro brevi & anguftotemporis fpatio. Magna in rerum omni-um ignoratione natura verfamur, qua fit

ut nefcii& imprudentes fepius in verita-tem impingamus : poftquam vero tene-brae eaecitatis difpulf^ funt , ilico animinos circumfiftunt perturbationes

, amor10 hujus odium illius,maxime vero formido

fic terror animis injicitur,quo ex notitia

veritatis quam mendaciis corrumpimus

,

magis adhuc pericKtamur,quam H in igl

norationepermanfiiremus. QuamobremDeus hoc Proverbio cum ad veritatemnos animat,tum a mendacio dicendo nosterret.

Homines torquet mirifice cura & co-gitatio continuationis & «ternitatis,par-

20 tim in feipfis, partim vero in fobolis pro-pagatiqne. Cum autem animadvenantodium in veritatem irreconciliabile mu-dopenitus infitum & innatum elfe,me-tu corripiuntur ne fibi aut fuis veritaristeftimonio interitum accerfanr, maximfeob teftimonium illius veritatis quse eftfecundum pietatem. Adverfus hunc me-tum Deus nos confirmat hac promiffio-ne perpetuse permanfionis. Sic Chriftus

30 °.^^'" ^""^ ^^' v^^^'" ûam amittit veri-tatisafferendae caufa, illam inventurum,Nam tametfi propter teftimonium veri-tatis e vita tollendi fint ,• tamen mortuivivunt,non tantum apudDeum,fed etiamgratiflimaacfuavif, fui in terrismemoria.Qupd etenim ad Heb. ii.de Habele

dicmr,eumjammortuum, ferfidem tamenadkucvivere ^ loqui , id etiam verfe affir-

mari poteft de his omnibus qui veritati

,

^Q Euangelii pr2efertim,teftimonium ferunt.

Atque in iitum modum non incommodedici poteft labium Danielis 8c trium fo-

ciorum fuorum adhuc vigere &: durare.

Tum vero vel maximt: complebitur hocdid:uni,cum mortua eorum corpora no-

viflimo

34?SALOMONIS, CAP. XIL * ^^

viiTimo dle ^pulveread vitam excira- y. 20 Doiiis [recidit^ in corfa^buntur : unde etiam lUnd Chniti apud ,< ^- , .

-* /-,. ,

loh,3.<inicreditmmenonwonetur.iL6. bncantium malmn , tn confilmios

qtii wanducat carnem meam (^ bibitfangu-' autem paCtS l(Ctitia ,

inem meum vivet in aternum, C^ cgo excita-

bo illum in tioviffimo die. Qao diAo totius

hominis, corporis&animse vitae seternita-

tem in refurredlione ad vitam conftituit.

In altero hemift. in quo affirmat ad

momentum durare linguam falfitatis,do-

cetur videri poffe ad tempus aliquod,eos

qui mentiuntur aliquid inde proficere,&:

confiftendi fecuritatem fibi comparare ,

tandem tamen omnem illam fpem ftabi-

litatis fuseiu fumum abire. Cujus rei ex-

empla multa extant , five improborum,

five piorum mendacia confideremus. A-

brahse 8c Ifaaci mendacium quo luas ux-

oreSj forores fuas eife prsedicabant , illos

Cordis voce pro anima metaphoriceutitur quia ut cor prjecipuus vitae tons eft

in corporispartibus: fic anima totiiis ho-10 minis Proverbii fcopus eft quod Graeco

Proverbio jzelebratur mm /2«am CiAeu-fftuii j^jtH iTi : ficut contra bene his ce-dere qui aliorum bono &: commodisprofpiciunt^

Primum occurrit hic ut quis fit maliarchitedlus difpiciamus, Omnes ut didueftnaturaapti fumus animo & corporead idquod malum eft patrandum.Quamobrem qui communi illa lue exempti

ad tempus levare & periculo eximere 20 nonfunt TmMyyipia-iqi., eos certe inma-videri poterat: tandem ramen veritas il

luxit: qua patefadta rubore &ignominia

Goram regibus etiam profanis fuffufi funt.

Petrus ciim fe Chriftum noviife perne-

garat ,primiim quidem inde lucrum fe-

ciife exiftimari poterat, quod illius men-dacij beneficio in êdes lacerdotis admif^

fus fit , ad focum cum ca^teris facerdotis

fatellitibus aggregatus,ad illa omnia fpe-

(ftacula , quae tantopere videre difcupie-

bat, admiflus ; fed tamenad momentummodo duravit, namnon mulfopofto-

innia in lucflii&lachrymasconveria funt.

Sic de Gehezi fervo Elizaei dicendumerit : cutn etenim confi.(ô fermone fuo

magnam vim argenti , & pretiofa vefti-

menta domum liiam aNaame reportaP-

fet , fibi ex luo mendacio rem fecifie vi-

fus eft ,• fed ecce ad momentum tantuni

lorum aflidua patratione occupari necel^

fiim eft. Neque tamen inde fequitur

omnes improbosmali artifices efle , qua-leshoc loco defcribuntur. Sunt omneSquidem operarii iniquitatis,8c qui iniqui-

tatem utartem &: occupationem exer-cent : fed quemadmodum in artibus 8c

fcientiis quidam tyrones funt qui tametfi30 in opere faciendo totum occupantur, ta-

men minus efficiunt,quam peritiores una

modo hora : fic etiam in improbis homi-nibus ufuvenit ut aiii plus malorum unodie expediunt quam alii menfe. Plerique

etiam im.probi funt qui de injuriis aliis

inferendis non cogitant : fed fibi-ipfis

maxime inimici&infeftifunt, dumut-fuis cupiditatibus inferviant omnia quse

habent prodigunr. Hi igitur mali archi-

tedii hoc. loco dicuntur,quiut aliis no-

duravit hoc gaudium: fimul et€nimatq,- 4° ceant , femper aliquid mente verfant, Sc

ad Elizaeum venerar. cognito mendaciolepra pereuffiis eft.Huc accerfi poteft ve-ritas religionis quae permanetjcum haere-

fis, ututad tempus obtineat, poft ramenveritatis fulgentibus radiis difpellitur»

manibus tradtant : haud fecus arque ar-

tificesqui autde fabrleaj forma & figura t

apud fe eommentantur , aut illi femelin-

ventse& excogitatse manus ii.co admo-vemt, Hi funt qui maljs inferendis feiffif

vendidef^-

5Yo COMMENTARIvendiderfim, qui f2oSlu malum incuhilihm

confuhant ([uodmani exemantur, dummodb

facuhas fir,ut eft apud Mich. Denique hi

funt quos Apoft.Rom. i^lo.iîvffrkt Ksntui

vocat. Atque ut in artibus quifque ut pe-

ritior eft & operofior mercedem accipit

ampliorem : fic malorum artifices duplo

plus pcenas aliis iniquitaris operariis acci-

pient a Satana, cui ranquam fummo opi-

iici operam fuam navarunt : ut bonorumarchirefti majori prasmio remunerabun-tur a DeOjCui illi defervierunt,

|

De his malorum arrificibus dicitur eos

femper dolum 8c fraudem in his i^n'ani-

mo gerere. Quo didro nos admdnitosvoluit Salomon ne illis blandientibus 8c

omniabona c5 fumma fidei profeflione

,

atque adeo jurejurando interpofito pol-

licetibus unquam credamus ; quod quic-

quid ore profiteantur in his tamen falla-

ciam , & deceptionem cogitent. Qupdquidem quam opportune a Propheta in-

formatur , declarat fatis multorum pio-

rum virorum hac parte levitas & inconfi-

derantia,qui cum certi hominis nequi-

tiam compertam & cerram habent , eo-

rum tamen blandimentis & v erborumlenociniis ita demulcentur, ut nihii ab il-

lis mali extimefcere in animum indu-

cantur. Hoc pa(ftodeceptus:€,ft David^ filiofuoAbfaIomo,quem cum egregiumartificem maleficiorum effe noverar, ejus

tamen fi6tis & fimulatis obfequii fermo-nibus illaqueatus eft. Maxime vero hocluculenter vifum eft in reg^ Ifiraelis qui

Benhadado Syroblandiflimfeipfumallo-

quenti ilico credidit , 8cmorte fimul&captivitate ^ magno fuo malo liberavit

:

In hanc partem plerumque ^ noftris ho-ipinlbus peccatur , quitametfi prob^ no-rint pontificios religione quadam diabo-lica conftringi ne h?reticis(ut illi infignes

haeretici loquuntar) fidem praeftent; eo-rum tamen blanditiis abducuntur , ut fi-

dem ab iiftiufmodi perfidiofis fervatura

A IN PROVERBIA ^j^r

iri fperent : parum memores hujus didri

Salomonis illos intus dolum alere, quic-quid foris prae fe ferant.

Pofteriore hoc hemift.apparet qiti funtartifices malorum , nempe hi qui conful-tant, &: animo agitant quomodo malumperpetrenr. Deinde quod genus mali il-

lud eft in quo fabricando occupent fe,fcil. in malis aliis inferendis, quibuspa-

^° cem &: quierem aliorum-turbent & in-terrumpant; feu illa pax fit animi feucorporis. Hoc noftrum ftudium in pie-tate,& probitate acuere debet, ut in cul-tu Dei,Sc ofEcio erga proximos artifices

evadamus. Indignum enim eft impro-bos in concinnando tentorio Satanê plusartis aflêrre & peritiê

, quam pii ad te-xendum Dei tabernaculum : illos in ex^citando Satanae facello magis folertes 8c

20 induftrios elfe, quam nos in templo Dei

exrruendo : denique illos ad Babyio-nem aedificandam inftrudiores accede-re_,quam nos ad Sionem.Non faris igirurerir pacem aliis non adimere, nifieriampacem illis aflêramus. Neque faris efthoc quomodocunque & perfundtoricfacere , nifi eriam animi aciem in illamrem inrendamus : unde omnibus piis

prxcipir ur pacem quxrant , atque adeo30 illam Fugientem perfequantur , ut fic filii

pacis vocentur 6c finr, 8c hac nota ran-qua pignore Titi filii effe internolcantur,

His adjundni prsemium proponit gau-dium : quod quldem multiplex eft.l^Jam

& in ipfis confiliis pacis cogitandis eft

aliquid quod laborem confultationis le-

vet. Deinde confcientia reiiie fadli mi-rifice hominem recreat. Denique Doibenedidtio 8c remuneratio in hac vita a-

40 nimum gaudio complet. Hinc etiam col-

ligitur artifices mah comitari mcerorem8i: moeftitiam animi

,primum ex ipfi in-

-<5uietudine mala excogitandi, dum in il-

lam rem intetos, eos fiepe nec edere necdormire vacat, Deinde ex mal« con-

fcientiae

?r* SALOMONIS, CAP. XILfdentiê aculeo. Denique quod malumconliJiutn tandc confukori fitpe/Timum.

ferf. 2

1

. Nofi abjicieturjuflm in

uliammolejUamJwprobiautenipleni

erunt mak.

Deus mifcricorditer malorum anfas k

'>r^

dum, quibus inhxrentes adhuc cupidita-tesincfcarcntur. Hoc igitur beneficiumillud c(t,quod Sal.hoc loco celebrat.Hu-jus rei exemplum eximium & illuftre eft.

Exod, 13. abi dicitur Deum, cum popu-lum educeret ex /E^^ypro, illum non du-xiffe via regionis Phîliftaeorum, quêma-ximh compendiofa erat , fed via per de-fertum plurimum devi^ ,• ne fi redta ad

piis avertenSjimprobis juito judicio malo ^° terram Canaan perrexiffent, poenitentia

omnis generis objicit. ^

In voce fKfignificatio cum duplexfitj

altera culpas, poense altera , utramque fi-

Pnificationem hoc loco comprehendi,

roverbium,

reddit magis auguftum.

Maxime ciini non nifi fingulari Dei fa-

pientia fa(5tiim fit ut una modo voce u-

craque fignificatio contineatur , ut fimul

aut tolli aut poni utrumque defignaret

:

dudti ex bello cum Philiftaeis conferendoretrocefrifrent,& iEgyptum,unde ereptierant,rediiffent. i.Reg.i^.il.i^.Hujusreialiud exemplum eft in leroboami fi-

liOjAbiah, & lofiah piorege qui urriqueimmatura morte propterea periillc di-cuntur , ne infequutura mala viderent Scexperirentur , arqueita ^pifetate quamcolebantabducerentur. 2. Reg. 22, 2o.

contr^ quam aut profani ftatuunt, qui 20 Tametfienim piia fide & faluce acecptipxjenam culpas comicem non forecommi-ni{cuntur,aut pontificii qui peccatofubla-

to pcenam tamen expiandam openbus& iacisfad:ionibus fabulatur; quod idem

de vocibus 6c hn dh pr & ocn aflirmari

poteft.

Cumhomo animi & corpore incor-

ruptus-olim extitir,tamen objecftis exre-

rius illedtamentis & illecebris in bara-

nullis unquam aut cupiditatum illecebris

aut maloruffi metu depelli & dimoveripoffunt^ n'hil impedit tamen quo minusDeus ad hanc fidem & conftantiam inilfs fovendam & tuendam mediisqui-bufdam & adminxulis utatur.

Sed huic obfiftere videtur quod Deuspopulum per defercum ducens eos ik-p.us aquê & aliarum rerum inopia ten-

tis

thrumperditionisimpuifus eft.Nunc igi- 3° tavit , utdiferte notatur Deut. b. Refptur cum peccatum infirum penitus & in- Primum hoc malum ex duobus,IfraeIiti<

hserens intusgeftet, tanquam fomitemqu2e facile flammam accipit, quantoindamnationis periculo verfatur,nifi pecca-

ti fraudes &. decipula?,quas partini mun-dus , partim diabolus compararet 6c in-

ftrueret,Deiin nosclementia arcerentur.

Tametfi igitur ad ruendam vit;x cumin-tegJitatem,tum ex integritate incolumi-

tolerabihus fuiffe^ & ob eam caufampo- -

tius illos deferti difHcuItatibus objecifle,

quam bello contra Philiftaeos. -DeindeiDeus fuos tentat , cum ut fuam ipforumanirki corruptelam cognitam habeanr,tum ut Deiopem in illis vindicandis ex-perirentur. Sic^. Chron. 32. ji. provf-

dentia fua primo Babylonios legatos

tatem , magna vis intus eft in veteris ho- 40 EzelsJae mitt^ndos curat. Deinde difert^

minis exuviis , & novi hominisindumen-

to; interna tamen ilia fancStificatio adeodebilis eft &: languida, ut fingularis pro-videnriê Dei fubfidio afTidue egeatad

lllas anf^s &, Qccafionfs foris depellfin-

adjuQgitur Deum dereliquilfe Ezekiat^jut ficcognltam haberet animi proprij jn

bono inconftantiam. Sic porro Davidiobjeda eft vifio Eatsheb^ nudse , . cujus

afpedn David irretjtus tepebaturj nop^Z> tanjwijs

5^4"COMMENTARIA

tantuni ut ille fuam perverfitatem per-

fpedtam haberet j fed ut ex ejus cumlapfujtum inftauratione exemplum exta-

ret humansB miferi3e,fimul & divinas mi-

fericordije ad omnem pofteritatem tranf-

mittendum. Idem de Petri abnegatione

cenfendum, 'cujus occafionem pr^buic

quod lohannes fummo facerdoti notus

erat) 8c aliis id genus exemplis.

Cum vero Deus unusfit qui mali 8c

culpae 8c pcense occafiones 8c anfas aver-

titjtumillud nontantum perfefineulla

noftra opera,nuda fua providentia 8c re-

rum omnium adminiftratione , nobis ne

cogitantibus quidem hoc efficic : fed no-

bis miniftris hujus grati^ 8c beneficii

utitur , dumexcubias agimus utquoaddatur , omnes peccandioccafiones refu*

giamus, nec nos periculis non neceffariis,

,

& quae vocationis noftrae ratione^bis

nonincumbunt, ingeramus, Hinciilud

fervatoris vtgilate & orate ne in tenta-

tionem incidatis. Math.2(J. Ut adulte—

rium declinemus procul abefle debentlupanaria, meretricum familiaritas , 8c

colloquium,ocium,crapuia 8cc. ut ebricr-

tatem fugiamus, abftinendum aconfue-

tudine ebrioforum , a falfis potum attra-

hentibus8cc.

Improbivero pleni funt mal6,intus Sc

foris,culpa8cpoena.Deusenim eos meritoin tentationem inducit in qua allidun-

tur 8c pereunt. Iob.18,9. [l^queus pre-

hendet calcaneum] 8c22.io.ii.Iêo/4-ûei te circumHant , ^ favor repentinus

ferturhat eo, aut tenebrane videas , -aut ag-

menaquarum obteget te. Hsc enim abamicis lobiillitanquam impio attribuun-

tur. EtProv. 25.7. [aculei Sclaqueifuntin via perverfi.] Apud Amofum veroali*

cubi 8c in aliis propheris fjepius Deum a-

des fuam multiplices contra improbosinftruere,urfum,Ieonem,ferpentem,itemgladium, famem

, peftem, ferrum ; utfi

unum exhisaut alterum. effiigiant, ta-

IN PROVERBIA?r?

men in altero opprimantur.Hujus dodlri-nae illuftre exeaiplum eft lud.^.^^.^ûbiBarak jubetur in bellum procedere cumaliquotmillibus milirum, ut hocmodoSileram pr^fedum labinis regis Canaanad pugnam traheret , 8c artraarum fun-derct. Sic lofhua jubetur fugere a faciecivmm Ai ,• uthoc artificio a fua urbe ab-dudti perirent cum urbe ipfa. Maxime

10 veroinfigneeft illud quodhabetur. i,Sam.5. 8c 4. Nam ibi ut Deus Ifraelitasmaxime domum 8c familiam Eli ulcifce-retur,jubet bellum juftum in quo Ifraeli-t*e ab incircumcifis fijndendi erant,

V. 22. Jbominatiom [funt] le»

hova labiafailaciatquiautem aguntJideliter,accepti fmit ei.

In niioK (veritas) 8c latvi fdeledtatio)-ip» ffalfitasj niy^n (abominatio) eft me-ton. adjund:. In 'nflE- Ubia eftSyn.par-tis pro toto homine , 8c meton. fubjed:,p,roadjund.yfr»!o«e. Per labia falfitarisintelhgit non omnem qui falfa loquitur :fed qui falfis efferendis affuefcit , 8c illis

proferendis fe addicit. Nemoenimeftqui non falfum aliquando dicat aut per

30 errorem aut per imprudentiam , aut de-nique per infirmiratem , aut boni confe-quendi,autmali declinandi ergo ,• nectamenidcircoDeo abominandi haben-tur

: fed qui addidi funt mendacijs , ta-metfiper jocum mendacia effutiant , inhocnumerorite cenferi poffunt. Etiamhl qui veritatem dcunt , fed ut noceant,aut nulla veritatis confcientia indudi hocfaciunt. De his dicifur illos effe Deo ab-

^QominandoS: Graveeflec {{ mortalicujusgratiam 8c benevolentiam captamusSc

^

qui nobisufui fit , fi (inquam) illi parum jl

grari 8c accepri fimus : Gravius fi ei- -«

êm exofi fiierimus ; graviilimum fi

nos abomiharioni habeat , id eft nos

%<^6SALOMONIS, CAP. XII. 5^7

qui faciunt , idque fincere & cx animoDeo in dcliciis funt, Vnum malum fi in

nos tyrannidem obtineat , fatis eft adDei odium , atque adeo abominationemaccerfendam ('tametfi mala inter fe com-plicata& connexa fint;) fed ut quis fc

gratum Deoprpbet , oportet inomnibusiion didis tantum,fed & fadtis integrum

fummJj abominetur & deteftandos du-

cat , adeo ut noftri afpecftum non ferat.

Quanto magis nos moleftos haberet

cum immortalis Deus in aliquem itaaf-

fedus fit ? Rem vero ita efle ut dicitur,

cx hoc liquet quod videamus homines

inillos potiflimum exulceratos effe qui

his obIe(ftentur,quibus ipfi maximl" con-

triftantur ; ut fi quis religiofe admodum & incorruptum fe praebere.

matrimonium colat, & fua uxore ac- ^^ Eft autem eximius ad bene facien-

quiefcatisin adulteros vehementifrim& dum ftimulus cûo noftram focordiam

fertur : (i quis fobrie fe gerens parce & excutiamus, cum reputemusid_quod fa-

moderate bibat , is magno odio & pce-

ne Vatiniano ebriofos perfequitur. CumigiturDeus veriflimus fit, &ipfaveri-

tas; eum in mendace.s animum ofFen-

fum habere necefle eft. Ex quo etiam

illud confequetur homines nullum Deierga fe amoris teftimonium colligere

cimus Deo acceptum effe. Hocargu-mentoutitur Ap. Rom.iz^ z, i^Thelf.^.

3. Qui locus hic illuftratur cum non tan-tiim acceptum & gratum effe dicat , fedlongeacceptiffimum. Vide loabi exem-plum,qui cum animadvertit Davidis ftu-

dium 8c voluntatemde revocando Ab-poffe, cummendaciaprobent, quxille 20 falomo fe ftatim iftius rei perficiend^

improbet, falfitatem ament, quamille miniftrum obtulit. Si igiturquandoque

odit ; imo vero mendacio fe obledtent

quod ille abominatur, Si enim nos ab

his alienum animum gerimusqui ano-

ftra vivendi ratione longiflim^ abfunt

;

eundem Dei >erga nos affedtum cogite-

mus , cum ab ejus ingenio 8c veluti mo-ribus magno intervallo difTiti 8c difiun-

dli fimus. Cavendum porro ne men-

aredto abduci periclitemur ftudiocon-ciliandae voluntatis alicujus mortalis , e-tiam principis , fuccurrat iKco quanti fit

benevolentiam Dei retinere.

Notandum porro ex «equo Deum a-bominari improbos , atque piis obIed:a-ri , 8c contra : quod xgrh mortalibusperfuadetur. Tametfi etenim fnducipof-

tiendo hominis gratiam colligamus cum ^° funt utxredant {)ios pIurimiâDeofieri;

jaiiiliura& difpendio favoris Dei.

Deinde praetereundum non eft quodJabia Deo abominationi effe afKrmer.

Tametfi etenim ad totum corpus ( ut

didum eft) Synecd. transferatur ; ta-

men praecipue inillam partem corporis

Dei odium fertur, quo Deus irritatur,

quod eriam poenam peccato analogamhiet» Una etiam notandum Deum non

tamen fummo odio in improbos ferri noucredunt.

V. 2j. Homo caUidti^ tegitfci*'

entiam ^ ammm autem fiolidorum

proclamatfiultitiam»

Ino^yGoreft meton. caufje quiaani-

tantumfalfitatem , fed & falfitateuten- 4omus ftulti caufa eft cur ore fuo ftultitiam

tem abominari ; quod peccatores fibi

perfuaderi non ferunt. In pofteriore

hemift. dicendum videbatur labium ve-

ritatis acceptum fore. Sed Salomon fe-

cusloquiturnam non quiloquuntur, fed

prodit. Item in verbio Nip' clamat eft

metaph.a pr^conibus fumpta qui magnavoce &. magnis lateribus principum edi-

dta proclamant : ficuti ftultus fumma fi-

.ducia 6cmagno nifu .& aviditate ftultitia

Zz ixOiVa

3f8 COMMENTARIfuatn pmmulgat. Cum fuperius didumfit Dny hoc Jibro non nifi in bonam par-

tem ufurpari; quaeri poteft quomodo rite

in bonum 8c piumcadat ut icientiam ce-

let,quas multis ufui efle poteft. Nam fi

qui frumentum cohibet execratione di-

gnusfit: quantomagis execrabiliscen-

lendus eut,quirerum bonarum fcientiam

apud fe repofitam & reconditam habet.

Huic eft ut Mat. 25*. in vituperio, pona-

tur qui talentum defodit in terra, &c Lug.

19. 20. cui infudario reeonditum ajler-

vabatt Contra vero lob, 52. v. 18. ip*

'S.liahMfeinHar vajis vinartj flenumfuijje,

cai nifi fpiraculum detur , ujmpi &c dif-

fringi pericJitatur* Intelligendum eft

quandam occultationem in Jaude effe,

ficut eft in vituperio alia. Ita enim oc-

cultare fcientiam bonarum rerumût aliis

iUarum notitiam invideamus ,- aut^nobis

propriam noftri aut honoris, aatemolu-

nienti , aut.obledtationis caufa referve-

mus,juftam reprehenfionem meretur : ut

qui avaros Sc malevolos artifices imite-

mur, qui, fi quid in acte fua ingeniofum

magisnorint, illud r.ommodi fuicaufa

ufque eo celant,, ut illa myfteria artis fuis

8c propriis noyitiis & tyronibiis-, qui illis

in.difcipijnam.traditifunt, vixaut nevix

quidem aperiant. Sed fi quis fcientiam

luam ita celat ut illam poft in lucem pro-

ferendam magis frudiuofam reddat , is

merito laudandus erit. Haud fecus ac

pater familias ille commendari/Iimus ha-

beri foIec,quifrumentum, vinum,oIeum,

Scaliavititusfubfidia cellis & ,granariis

recondit,ut fuo tempore illa ad hofpitum,

&;.;domcfticorum fuorum ufum pro.êrat.

Qmxl quidem .generatim.-Sc coHfuse

didtum fufius 6c Ipecialius edifferendum

erit. Et ^quidem in hoc genere prim«mlaudandi pccurrunt hi , qui tametfi prae-

ciara alicujus rei cognofcendae fundarraenta jecerunt , tamen non prius in vuli-

gus ||arguntjauccum aliis cominunicant.

A IN PROVERBIA ^rpquam illamplene cognita Sc percepramhabent, Qui fecus faciunt fervos imitan-

tur qui ab heris nuncii parte accepta fta-

tim ad illam partem expediendam fefti-

nant,nec dum totum nuncium expofuerit

herusjprêftolantuf.ln his vel maximc vi-

tuperandi funt qui ecclefiae minifteriura

in fe fufcipiunt, cum centefimam parrera

jQ illius fcienti^ quae minifterio obeundo'- idoneaeft,nondumperceperunt.

Solers praetere^ fcientiam fuam noaomni tempore profert ; fed in diligendo

tempore deled:um 8c*judicium adhibet.

SicAbigailnon prius Nabalem fuae ftul-

titiâdmonuit, qiram iple fuam ebrieta-

tem exhalaffet. Huc etiam fpedlat quodalterius dicentis fermone noninterrum-pit : cum ftulto ita prurit lingua ut eara

continere nequeat,quoad alius dicendi

^^ finem fecerit. Necenimminus deinfi-

piente fuo fermonelaborat, quam parru-

ricns focmina ut partum enitatur. SicChriftus cum Pharifsis dc dodoribusdifputans,tamerfi ille;8c eorumobjedio-^nes & refponfa praecognita habebati ta-

men illis mutuas t^pponendi 6c refpon-dendi vicesconcefTit. Hujus loci eft por-

ro ur primas partes dicendi naru grandio-;

ribus autdodtioribusconcedamus.Sic Eliahu tametfi inftrudior ad dicen-

^^ du, quam omnes lobi amici,& ad dicen-dum tam animatus ut segre fe contineretinon tamen prius diosndi initium fumpfir,

quam provedtiores seratefinem dicendi

feciffe comperiffet. In hanc prudentiamScfolertiam de deleiflu tcmporis peccaaegraviffime qui fine .debitaEccIefiiE voca-

tione minifterium fufcipiunt 5 utcunq; illi

ad; eam rem inftruili 8c parati veniant.

40 Loco eriam peceatur cum quis illud

publice eftutiat quod privatim efferen-

dum : & tontra. Prajterea ut non oimni

tempore ; fic nec omnibus hominibus

fcientiafuam proponunt ; fed histantum

qui ejus idonei fuat au4it,ores, Nec enimfandutrs

^6o

fandlum canibns , aiit margarttas porcls

projiciunn. Vidc Prover.p.Adverfus hanc

cautionem peccant miniftri circumFora-

iiei quideferris propriis grcc>ibus,in alie-

nis gregibus paicendis oberranr,

Ex his facile liquet quid altero hemift.

docetur ,quod priori adverforum lege,

opponitur ; ftultum fcil. noniapientiam,

quam non habet; fed fuam ftukitiam,qua

abundat , eftutire ,. id eft , res parum fibi

compertas loqui. Quod fi quid certi ha-

bet, non fuoloco aut tempore , autapud

eos illud proferr.e apud quos decerer.

Deinde quod vafa inania magis tinniunr,

quodque folers &prudens cund:anter Sc

fufpenfo aliquando animo profert , illud

ftultum confidenter & abfque omni h^-fitatione promulgare ; non fecus atque

pr^co principum refcripta atque edi<£la

promulgati Quod voce proclamandi in-

dicaffe Salomon vifus eft. Denique eoftultitiam fuam efterendi ftudio incendi,

ut vel.tum cum filentium illi ab his quo-

rum intereft , nnponitur , & os ejus lege

autpoena tanquam capiftro conitringitur

tamen animo & defiderio pergit. Silens

veluti loqui.

V, i^. M0im feduIommdo?nL

mbitur^dohfa autemerit trihuaria^

Per manum fynecd.partis defignat to-

tiim hominem,quiamanus inftrumentumeft quo quis punit improbos 6c remune-.rat pios , item inftrumentum quo tribuj-

tuin pendituri In do (tribmum) item fy-

iiecd. fpeciei pro fervitute omnis generis

& abjed:a condifione, i .Sam.2. 3 .Domi-nus dicit , Honorantes me honore afficiam

:

hoc autem. loco dicitur homines fiia mrerumfibi commiflarum diligenti prqcu-

ration.e ad honores provehi. Hic igitur

locum habet quod dicitur fubordinata

non pugnare , neque impedimento elTe

iiivicem,Vide.Proverb,^2,uIt» .

SALOMONIS, CAP. XII. 5^1Hujus exempla funt in lacobo 3<: lo-

fcpho,qui fua in occupationc, af]iduitate,

magni evaferunt. Maximc vero dc Mar-dochaeo hoc verum eft qui cum affiducin porta cffet pro muneris fiii ratione,

poftprinceps eftcdiuseft. Efther 2. 19,Cotra in Iffacare videre licet.Ge.49. 14,Hinc difcendum ne honores ambia-

mus &: more infidelium illis inhiemu.^°Potius operam adhibeamus ut in voca-

tione folicite ambnlemus^quod reliquumeft Deo permittamus, qui excubias agit,

ut promiffis fiîs ftet. Cave tamen ne iii

his mediis fpem ponas. Vide Eccl. 9. 11,quod Dens fieri vult , ne his externis ni-

mis addidi fimus.

Huic opponi videatur debere manusotiofa, fed opponit dolofam : duplici co-

pendio,quod qui otiolus eft idem fraudu-'

lentus eft fere. Per otium fenim fraudes

fabricatur,8c,ut labori fuo parcat, fraude

uritur. Deinde. oriofi &fe 8caIiosfrau-

dant labore qui fibi & aliisdebetur,&:

eft fur feverius aliquando puniendus, .

quam qui publica via latrocinia exercer. .

20

V. 2^. Sallicitaanxietr^ inanU

mo viri deprimit illam , res autem

bona lcetificat illam^ *.

30

Kimchi infuo'?^^3D hanc generis tamfiibitam mutationem inde effe ait quodrelativum alterius' generis cocordet cumfynonymo antecedentis , quod fynony-

mumeftejufdem generiscum relativo*

In nJHB" eft metaph. defumpta a rebus

terrenis & pondere fiio propter gravita-

tem deprimentibus. Mulra cum fint quag

hominem deprimunt, & animuiii ejus

•^^ veluriloco luoininferiorescorporispar-

tes depellunt & exturbant , ut funt labor

ScoccupatioEccI..i. itemorbi, carceresj

: fames, xftus, frigus , 8c alia ejus generis

externa Dei fiagella; tamennihil videtur

Z-3 " hominis

i<jaCOMMENTARIA IN PROVERBIA 5^5

honiinis animo infeftius efle quam cum fis ponitur,ut alibi fepe. atq- ex hac me-

jngerorem in animo intus ^Sc inclufum

habet. Is enim qu6 propius adhaeret a-

nimo , eo animum ferit &: exedit magis,

eoq; dilBcilius avellitur ab animo. Hanc

diftindionem afflidtionum extrinlecaru

8c intrinfecarum. Vide 2 . Cor . 1 1.23 ,24,

af .2(^,27,28,29; maxim&.vero V.28.N0

quod animum non percellant extnnfecae co ad itta externa lubiidia recurrere.quae

afflidtiones, qu« fumpto initio^ corpore ^® etiam (dummodo legitima fint)imperan-

ditatione promiffionis divinse , nos Deocommittere & curas noftras omnes in euconjicere, Pfal. 5* 5^ . 2 3 . Haec autem ja-

dtatio noftri inDeum fit precatione Phil.

4,(5",7. His autem pr2emiflis,tum demumadhibendum vinum, mufica &c. Nec e-

nim hocProverbio prohibemur tertio lo-

ad animum pertinent 8c pertinguntj fed

quod illi dolores 6c mcxrores acriores 8c

magis mordaces exiftunt, quae ab animo

fumpto principio ,poft languore 8c tabe

corpus afficiunt. VideProv. i^. 10.

In pofteriore hemiftichio hujus reme-

dium praefcribit.Homines hujus vit? gau-

diis 8c hilaritati addidti vix incidere pofle

tempora fomniant quibus contriftentur

tur, utProv. 31. Davinumnioeaisanimo^

Et Elizsusmufici inftrumenti adminicu-lum efflagitavit ut fe hoc pa(5l:o

,pulfa a-

nimi triftitia,ad munus comparet,2.Reg.

Hinc liqnet porro in vituperio efle eos

qui in honeftis caufis non optimo animofint, 8c fpe bona quê eos reficiatrimo ve-

rovituperio dari fi ob peccata fuacafti-

autfidolor eos incautos 8c imprudentes ô gati mcsdum in mcEtore non ftatuunt,aut

prjehenderit , fingunt nihil facilius efle.

qu^m mcsrorem profligare , 8c fe illum

levi momento depellere pofle. Qupd fi

altiiisinfideat dolor, quam ut pro eorum

voto abcedat ; illico hujus vitse obIe(5ta-

menta, ludos, jocos, vinum, fuflitum,un-

guenta adhibent, quibus infitum dolore

jproculamandent. Quse tamen omnia aut

non profunt , aut fi ad tempus dolorem

deiflulceant, tamen poft acerbior 8c ve-

hementior recurrit , Sc tanquam obdu-

6tum non perlanatum vuinus recrudef-

cit. In externis qus nobis accidunt ma-lishaec linimenta utilius adhibentur, ut

famen fedarent alimenta, fitimpotus, fa-

tigationem k labore ceflatio , 8cc. fed in

his moeroribus quje animo infixi adhae-

rent unicum remedium eft quod hoc lo-

co Salomon apponit, verbum fc.bonum,

feu confolatio ex yerbo Dei deprompta.

per patienriam fe malis liberationem nonprseftolantur. Atq; hi in primum manda-tu graviter peccant , ubi fpes imperatur,

Vi 26. Obfervat ex poximofuojujlus , cU via improbomm fedu"

cit eos.

m30 Hoc ProverbiumjVideri poteft nihil

continere quod non fit ante pedes pofi-

tum,8c in communi omnium ienfu. Cu-jufmodi enimquaefo, hoc eft, juftum ex-cellentiorem efle eo qui juftus non eft,

timentem Deum profano ? Ecquis eft

,

pr^fertim in his qui pietatem profitentur,

qui hoc nefciat .> Verum fi paululum at-

tendamus, five ad hominum mores com-munes 8c pervulgatos , five ad tentatio-

nes"quibus maximfe pij exercentur, 8c e-

Hinc David ;Pfal. iip. 92. profitetur fe 4o xaminantur,non nihil efle quod hoc Promalisin fuisperiturumfuifle,nifiDei pro-mifTionibus fuftentatusfuiflet. Vide Job.33. 14. ad 24. Sic enim Jerm. 29. 10.

mrbumbomm pro promiflionibus gratio-

verbio docetur,inteIligemus. Nam apudmortales, fi quando comparario de prae-

ftanria hominum inftituatur, pietas 8c ju-

ftitia a tergo rejiciuntur, neque unquamvelut

â SALOMOveluti in lancem afcendunt. Sive enim

contentio fiatinter nos Sc alios, five cer-

tamen ineamus cum aliis pro iiis qui nos

aliqua neceiiitudine contingunt, primas

his deferre folemus , non qui virtute &pietate pr^ftant , fed qui rebus alij ante-

eunt. Si enim deeo agitur quis fuperior

eft Sc aliis prxponendus ,quis ad magi-

ftratum eveiiendus ; illico ad divitias, ad

nobilitatem, ad amicos, ad literas recur-

ritur , & liis tantum externis & adventi-

tiis ornamentis res tota conficitur. Depraeftantia duorum contenditur ? lllico

lis ad hoc deducitur, & revocatur. Quif-

nameorum ditior, quis nobilior,quis do-

d:ior, quis natu major? quis robuftior in-

terjuvenes ? Qusepulcliriorautmelius

dotata inter fceminas ? Vide Jac. 2. 12.

Adverfus hoc Salomonis fententiam fert

cum docet juftum nobilem injufto pras-

ftanriorem , divitem pium impio divite

,

Scc. Imo verojuftum omnibus iftisorna-

mentis deftitutum , &: contrariis vitae in-

commodis deformatum, excellentiorem

efre eo, qui omnibus his conjundiim & a-

cervatim vitse prasfentis commodis mfig-

nitur, Quinetiam fi lingflis hominum &:

Angelorum loqueretur ; quis & montes

loco moveret: gratia tamen falvifica de-

ftitutus, 6c juftitia inde oriunda, haud di-

gnus eft qui ad juftum conferatur.Excel-

lentior eft juftus quovis injufta nobilita-

te generis , ut qui Deum habet patrem ,

Pâl. 1(5. haefeditate, ut qui haeres fit cce-

li & terrse , vidtu ut qui pafcitur coelefti

manna,veftita ut quiChrifti juftitia indui-

I

tur : cum injuftus ne viri quidem nomen

I

meretur, ]erm. ^^. i.

I

Hoc etiam mirifict: pios in illa tenrati-

one fublevat,qua hinc ex fua afflicStacon-

ditionej iliinc ex improborum profgeri-

tate,&omnium bonorum affluentia liim-

me contriftanturiufque eo utad defed:! -

onem a pietate foIlicitentur,Pf.75.&37.

1 Vide Malach,3,i4,ubi Deus queriturde

NTS, CAP, XIL ^j-impia illa voce quam Ifraclitae jadlab •11;

impiis bene effe,& timentes De; operam& oleum perderc. Qijbus Deus illud

apud Ifaiam opponit : Dicitcjufto bene ei

fore; & contra improbis male,cap. ^'^.i^.

ad2i. Matt. 6*11- Succurrat eriam hocSalomonis juftum excellentiorem fuo tre-

:vi»2o,tamet(ifummus&philofophus&im-perator fuerit.Quamobrem juftitia & pi-etas ante omnia , comparanda.

^° In pofteriore hemiftichio rationem red-dit hujus didi^ quia via maIorum,five illa

fiit nobilitatiSjfive divitiarum,five interio-ris fcientias , illos in errorem impellit, ideft , deteriores facit : [ immundis omniafunt immunda. ] Deinde etiam his vitse

commodis, qu£B fequuntur ftudiose ,' im-fronetur illis,qui foelicitate, quam fe con-lequuturos fperant, excidunt.

V. 27. Non ajjabit dolofus quodvenando ceperit

, [ubfiantia autem

hominispretiofafedulus Tfrmtur.'^

20

In voceTin' (4/7^^;> ) eft fynecd.fpe-ciej pro non fruetur. Item in itv ubi ve-natio ponitur pro omni prseda aut fpoliis,

Hominis natura , ut eft fui ipfius lena,

30 levimomento adducitur ut fibi habenaspeccandi remittat

, quas Deus contrahit,

Qupd cum per jaftitiam Deifacere fe n6polfe fperat , nifi id quod agit ex peccati

cenfu& sftimatione eximat , id ut faciat

fedulo conatur. Atque multa cum fint

peccatorum genera qux velut larvata

virtutes mentiantur : tum nullum videtur

'

fere peccatum magis dealbatum & infu-

catum,qukm quod dolo & aflntia rem a- -

4o.Iienamintercipit. Vide i.Theflal. 4.(5.

Eph. 5*. Col.^. Si enim quis dolo & cal-

Ldis confiliis alium rebus fiiis evertere

queat, isquoniam lege civili non tene-

tur , fibitanquam re bena gefta applau-

dititautum abeft ut rubore ex ea re per-

fiin(|a-

^66 COMMENTARIfimJatur.Atq,- cum adolo & aftutia nul-

la in re abhorrent , tum maxime fibi in-

dulgent, (l ilJam in venatione,& ferarum

infedatione exercuerint. Quptusenim

.quifque eft qui fibi non omnia in aucupiis

Sc venationibus licere putat , quod feras

agreftes omnium communes efte ftatuat.

Atqui utut civili lcge cautum non eflet

,

ut quae feptis & macerie cinguntur com-munis juris non fint^ tame alterius agruminvadere,8c ferje agreftis,vel perdicis in-

fedtatione fegetes conculcare, aut demuilla exercitatione ad latietatem uti ,

quid

aliud eft quam dolo&illegitime ptsedam

captare ? Cum igitur prsedam Sc venati-

onem pfohibeat Dens dolo Scasftu inter-

cipi , &: proximum fuum circumvenienti

posnam irroget, palam eft eum in omni

negotio&commercio hominum fraudemexofam & ingratam habere. Haec for-

^mula loquendi e medo petita eft ,quod

fsepfe fiat ut captam venationem canes devorent , & pifcationem catus , denique

quod avesavolent quas auceps aucupio

acquirir,priufquam affentur ; autfi igni

admoveantur tamen inde fijrripiantur:ex

lege petita eft,qu2e peccatoribus 8c legis

divinse violatoribus comminatur eosvine-

am confituros ex cujus vino.non b.ikent, agros

faturos cujus meffctn non percipient , domumadificaturos in qua non habitabunt,o[eum e-

xprejjuros quofe non ungenf.ex quo notan-

dum eam poenam unius mandati violati-

oni irrogari,qu?in lege totius legis tranf-

greflioni infiigitur:ut firoT^ alioqui le-

gom ohfervaris,in uno autem J>enitus in-

ofHcioius reperiaris , totius legis violatae

xeusteneare.

Sed verba expedamus:cum dicit ^nn»,

non oblfure indicat poteftatem injuftis

-&.avariS fieri ut praedam quam captant

fraude, nancifcantur , utdomum fecumreferant . ut pelle exyant , etiam igni adtorrendum admoveant : fedpriufquam

flene torreaturper vim illisauferri, In

AINPROVERBIA 3(^7

quo obfervandum eft hominls fibiipfis

imponere,qui,fi quod cupiunt&affedian-tur , femel intra manus fuas conclufumteneant.ilicorem omnem confedlam pu-tant,5cin vado effeineccogitantpraedamillis aut illos pr^dje priiis abripi,quam illa

uti frui concedatur. Perinde enim uti iJ-

li, faciunt qui pecuniam acquifitam faccoperforato recundunt. Vide Parab. Luc,

^° 1(5^ .qua docet vitae hujus prorogationemnon confiftere in hoc,fi quis multa po/Ii-

deatjCumC uteft in Proverbio )multa ca-

dant intcr calicemfufremaque labra , mutaintcr QS G?oj^?«.Nam ututomnia conve-xiffet Sc comportaflet in horrea & gra-naria ; tamen illi ne gry quidêm guftare

conceflum eft. Vide lob. ig.ubi dicitur

famelicum mejjem faElurum aUenaJemcnti^

2Q SicExod.1d.20.Qnpd vafrecoutraquamillis mandatum eft m craftinum referva-runt , antequam aut codtum aut affatumvenit computruit 8c vermibus fcatebat.Nonnunquam fit ut ufc eo fuccedat do-lushomin;s,utqu6d dolo nadus fit in osingerat. Vide F^rov. zo. 17. Dula-s est

famfa (fttatisfed foji im-plet os e/usjcrups,

Vide hujus rei exemplum. Num. 11.7,1,

.1. Sam. 30. 16, 17,

30 Notandum vero Deum tanto feverius-

vindidiam fumere de hominu fraudibus,

quo illos propius ad fraudi comparatariifacultatum uflim accedere finit. Nam utyeteratores quo propius accedunt ad in-

terverfarum pecuniarum frudlum , & eoIjgtantur magis , & fibi tutam Sc ^lvamearundem cuftodiam fore reputant : fic

fpe illa tam propinqua excidentes gravi-

us & acerbius torquentur. Tolerabilius40 enim ei fuiffet fiaedificioinchoato ,.vinea

nondum vindemiat, mefle nondum in

horreum comportata, &c. illis privatusfuiffet. Tremaot*igitur femper vafri&veteratores, nam ut prêdam capiunt nontame forte donui ducant non torrebunr :

il torjreant, tamen dum adhuc in ore eft,

.regut-

^(^ SALOMONregurgitare cognntui' : Quinctiain,quod

majus eft,etiam fi deglutierint,ramcn ju-

ftoDei jndicio cogentur quod comede-

runt evomere,ut eft apud lobum.

Pofteriore hemift opponit dolofo fe-

dulum; Scopesjufte acquifitas, hisquaz

fraude congeftje funt.AfHrmat autem o-

pus fedulfefle pretiofas, id cft, maf^ni fi-

mul & duraturi ufus. Hinc illud Pfahn.

^7*16. Qup etiam fpedlat quod fuperi-

uscommemoratum eft,Luca£ i(^. Vifam

hominis non confijlere in eo cjubd quis muka

pojjidet^ Quamobrem fi cui cordi fit vi-

tam in terrisprorogare, & illam jucunde

tranfigere , ei ctirse eife debet non tam

( quod ufufit )ut multa accumulet quam

utiufte& legitime abfquefraudeparta

Sccomparata fint.Fraus etenim tanquam

tinea veftes, aut tanquam serugo pecuni-

am erodit atque exedit. Neque p^rofu-

erit foras fures abiger^ , cum intus do-

mique tuae atque adeo in ipfis animi tui

penetrahbus fraudem t*iquam furum

manipulum alas, quaeuna fraus tanquam

'«/[vyii furibusSclatronibus omnes 6c por-

ta§,'&: valvas,5c arcas referabit.

IV.28. ztineYejufmk[efl]vitai

^ vidjemitce ejiis immortahs efi,

In voclbus ns-nj fns' t^t eft metaph.

omnibus obvia. Deinde in vocibus D"n

{vitie)bL ri)^(rnors) eft fynecd.profperita-

tis 6c adveriitatis,

Natura depravata intus,foris vero dia-

bolus & mundus airidue nobis & animis

noftris didtitant ,periculum efte vitse &

valetudinis,fiquis juftitie fededar,&ejus

ftudio ducatur -, neminem eife qui vitam

hanc aegre toleret, nifi laxatis juftitiae ha-

benis, fraudibus locum concedat ; ma-I

- gnum elfe compendium vitê , fi quis

ternporibus, & icen^f quod dicitur Jin-

ferviat, Huic tentationi occurritur cum

is, CAP. xir. 7,69

dicitur vitam elle paratam his , qui in or-

bita juftiti^ infiftunt:viatorcs fe fcre om-nes animati funt, ut illas vias conquiranr,

& inventasineant terantque , inquibusnullum vitae difcrimen cernitur,neque a-quarum inundatione , neque prsecipitiis

,

neque latrociniis. Quum igitur iter no-bis neceflfario ingrediendum fit , nequevia alia in commcrciisgercndis tuta eil&:

^° apericulo exemptaprsetcr juftitiam;eamamplexemur,tam magno pr2efide,autho-

re,iuafore,quam eft Salomon, vel potiusin Salomone Deus.Quod quidem tanto nobis magis faci-

endum erit,quo in viis 6c orbitis confici-

endis oper;K pretium habeturj fi nihil da-niaut periculiafferant, Cum igitur in vi3

juftitise; non modo damni nihilaut peri-

culifitjied porro etiam vitaipfa le nobis

20 iter conficientibus offert, ab illa via dii^

cedere,aut Jatum, quod ajunt . unguemdeiiedere fingularis perverfkatis eft.

In pofteriore hemifticbio docetur om-nes juftitiK ad:iones tanquam tradius 8cfemitas tutas effe. PJerique enim omnesarbitrantur jus&juftitiam effe colendam;&: in plerifque honeftum& utile effe fta-

tuunt ad juftitias fe normam & regulam30 conformarejfed efle cafus quofdam tan-

quam femitas,quibusj non pofliint fine

prsefenti diicrimine infiftere : ut fi ad jus

praeftandum in difcrimen famae , bono-rum , atque adeo ipfius vit^ adducantur

ut fi princeps aliquid quod înjuftum fitf,

fieri mandaret , aut fi pro fidc fervanda

omnium jad:uram faceret.

Deinde cum dicit non efle mortemin femita juftitiae occurrit alteri difficul-

tati. Subit enim animos noftros cogi-

4-0 tare , effe quidemin juftitiee cultu com-modi aliquid , & quod ad vitam perti-

neat : fed effe etiam incommodi aliquid

& quod periculum damnumq; minatur.

His occurrit Salom. cum dicit in femita

.juftitiîe vitam tantum effe-i non mortem,Aa

"non

COMMENTARIA IN PROVERBIAnon y><vu.'it'iK(ii,Ynl nifi quod dulce,8c mel-

licum fit.

GAPUT XIII.

Ferf. I . Filiusfapiens [aufcuUat

eruditioni patris , at denfor neulli

[quidem] aujcultat increpationi, jq

1N voce r^ eft fynecd. ,*^fpeciei , filij pro

omnibus his qui alrerius ditioni & po-

teftati fubfunt ; itidem filij pro liberis u-

friufque fexus -^ ficut in voce :« fynecd,

eft fpeciei pro omnibus his,quiauthori-

tate o^cohomica, civiliaut Ecclefiaftica

praeftant : ita tamen uthis vocibus vel

maxime intelligantur ifta quas vocumproprietas defignat, 20

Inpriore hemiftichio eft elHpfis vocis

ytiv qu? «s-ol kwMw ex pofteriore hemiftic.

accerfenda eft, ut p «»9 lcJum ex priore

hemeftichio.

Magnos ftimulos obpdienti^ admo-vere folet laus

, quse ab hominibushabe-

tur his qui in officio funt ; quamobremgloria quae a Deo hominibus tribuitur

,

eos quam maxime accendere debet , ut

his quonim intereft, obtemperent.Cum 30igitur Deus eosr oinnes pro fapientibus

habeat,qui fuis prar-fedtis^maxime paren^

tibus obfequuntur^ magnx perfidiae indi»

cium eft hominu t) inanem glotiolam ca-»

ptare, Sc veram quae a Deo eft exiftima-

tionem non amplexari. Cum vero multa

epitheta eftent quibus obfequentes filios

& alios,qui alterius poteftati fubfunt,or-

nare poffetDeus;unum tamen hoc virtu-

tis infigne delegit, quod praefenti caufas ^q

oportuniflimum erat^ Nam cum huma-nitus iibi & fuis ingeniis omnes confi-

dant,& himc fere de ê animum induunt,

ut iibiipGs prseclar^ moderari poffe vi-

deantur-j Salomon tamen ut huic natu-

571tx vitiofitati & corruptelse occurreret

,

definit fapientiam eorum qui iubfunt,inobfequio & obedientia confiftere. Qua-obrem non dicit bonum , aut benignum,aut mgenuum,aut gratum filium efte, quiaufcultatpatri^ fed fapientem filium efle,qui &c.Voce eruditionis non tantuif! prsece-

pta & documenta intelligit, kd & cafti-gationes quseadpra-cepta animusalriusinfigcndaaccommodat^funt,ficut ex an-tithefi pofterioris hemifi^chij clarifTimiIiquet. Senfus igitur eftfapientem filiumcaftigationem parentis etiam. duram&a-fperam &; cujufcunque tandem generisfit,admittere .Pieriqueenim reperiunturqui mollem & levi brachio illatam cafti-gationem ûe ferunt; paulo difficihora8c magis afperam rejiciunt : Admittuncquidem illam que verbis mitioribus &Ie-nioribus fit; illam vero quse acerbiratis a«liquid habet renuent:eam qu^ verbisfir,modoabfinrveit>era

: placide accipiantiiilam veroquâd verborum & minarumacerbitatem verbera adjungit,averfantur& refpuunr.

Ita nobis cara & grata efl!e debent do=.cumentajprxfertinlilla quis ad vitam x-ternam referuntar, ut vel aparibus illa i-

mo vero velab inferiore loco confiften»tibus profeifla ambabus ulnis ampledideceat; Nedum cumab hisinformentur& pra^cipiantur qui autlioritate prêfunt

:

maxime vero cum a parentibus, .qui nosquam chariifimos habent,&quos nos ar-dius compledi convenir,ingeruntur. At-que non tantumparentibusaufcultaiu ri-

te & ex verbi prxfcripto corripientibus,

I. Petr. 2. 18. fed modum excedentibusparentibusnonogganniunt,Heb.i2.io.Neque tamen obfequium ita commen-datum nobis eft, utfiflibus quibufdam 8ccancellis non circumfcribatur : femperenim illud meminerimusApoftoIi[indo-mino effe parendum,]

Hinc

.

37Z SALOMONIHinc liquet patris OiHciumeflc libe-

ros admonere ic corrjnere , atquc adeoomnium qui rerum potiuntur,eos qui il-

Jisfubfunt cum verbis, tum verberibus(fi

•res ita poftulat jcaftigare; ut eos in offi-

ciocontineant,aut ab officio dcficientes

ad frugem revocent : neque vel incuria

vel nimia indulengentia committendumut illi vit? fu^ habenas eoru arbitratu aut

laxandas , aut contrahendas , aut remit- * °

tendas aut adducendas permittant. Ne-que fatis fe fecifte exiftiment li illos prae-

ceptis & documentis pietatis Scjuttitice

imbuerint. Hoc a Davide & Elifad-um

abundt: fliiffe quis addubitarit ? Sed ta-

men cum caftigationem aut nullam aut

nonjuftam & debitam adjunxerunt, ilJis

pracTcipitiiScinteritus cum in hoc faeculo,

tum in futuro caufam dederunt. Paren-

tum bonapars , maxime dominorum fe 20

officio fuo pra?clare defundos putant fi

fuis aut filiis aut fervis de vidtu &: veftitu

profpiciant:quod fi documenta fuperad-

dant tum mirifice fibi de munere exple-

to applaudunt : fed amplius aliquid re-

quiri ex hoc loco&aliis plerifq; conftat.

,- In pofteriore hemiftichio fapienri filio

opponit filium derifbrem:quis autem ille

fit breviter definit. Eft auuem is qui

ne parentis quidem fui vel verbo caftiâ- 30tioni aufcultat, aut illaseque fert : cumfapiens nullam non , aut verbis, aut ver-

beribus illatam fibi caftigationem renuit.

Documenta audiet quidem ille qu? in u-

niverfum & in genere traduntur,Ifa. i*

f , (^. Si quid porro fitin quo laudetur',

illud avidfe fatis arripiet : fed cum quse

in genere dicuntur , ad illum vitupera-

torie accommodantur^, ilicoaeftuat, &per impatientiam omnia rejicit. Vide ^qAdor^. quomodo Stephanum prolixa

oratione utentem diutius placide,& qui-

ete ferebant,ufque ad verfum 5^ i . VideAdtor. 22, ad 21, 22 . Quid? quod nonEtntum sequo animo non admittunt ; fed

S,CAP. XII.I.3^^

illos adoriuntur,qui eoS verbis caftigantVidc Prov. 9,&; MaLh.7. Vide Exod.2*i^,i4.Nec tamen propterea dcrifor ha-bendus eft& ilico defcrendus qui fcmelatqueiterum reprehenfionem aut redar-gutionem repudiataut in corripienteminfurgit:Nam & Afa 2. Chronicai^.^,?,p.qui pii regis teftimonio ornatur in hunclapidem femel impegit: fedquipertina-citer& obftinate hoc facit , nec fine lu-

dibrioeorum qui eum corripiunt. VideMath.18.

V. 2* FmUu om[ fui ]cjmsq fru

*

itur bonusânima verdperf7dioJorum

[fruUu ]violentii'^^

In 'r3N' ('cowmeJ/>)eftmetaphor.tran-

flata a comeftioqe ad frwitionem ; quiaquod quis comedit eo fmitur,&'.IIud ha-bet. In voce eâj anima eft fyn.partis proho!!ninisperfbna,Et verbum f?iN' *^ ?*'""''«

repetendum ex priore hemift. Innnjapraevaricantium videtur effe fyn, gene-ris;nam reftringitur ad illam praevarica-

tionem quae ore & lingua admittitur,

Apoftolus anatomen humanaepravita-tis in corporis membris confediurus plusin uno hoc fermonis inftrumento infiftir,

quam inaliis omnibus corporis partibus.

Nec enim fatis habuit illam pravitatem

ex unico fermonisinftrumento arguere,

nifi omnia perfenferet: [guttur fepulchrii

patens eft, linguis fuis ad dolum abutun-

tur, venenum afpidisfub labiis ipforum,

os eorum plenum eft execratione Sc a-

maritudine.]Quamobrem non mirum

videridebet fi inillomembroreforman-do6c poliendo tantoper^ laboretSpiritus

fandtus ,partim adhibitis bladis promiffi-

onibus erga eos prjeftandis qui linguis fii-

isjredfe moderantur;partim minis into-

nando, fi quis laxatis habenis, hnguse pe-

tulantiam non comprimat,.Aa.a Et

j7^COMMENTARIA IN PROVERBIA 57^

Et primum quidem legitimi ufus lin- tentis^& Amalekitae qui Saulem a fe in.

guse compendium notat diffimilitudine

arboris quse non (ibi fed aliis frudlum e-

dit ; cum qui bene & legitime lingua &fermone utitur , frudlum quem fert ipfe

percipiet. Deinde quod in arborum

tru^tibus fsepius fir, ut aliusplantet &. co-

lat hortum , alius frudium auferat : fed

qui lingu? bene moderatur, frudrum re

terfedtum nunciabat,

.

V. 3. §lui cuftoMt os fuum.cori'

fervatfeipjum : quidivancatlabia

fua^contntio {evenitYei*

In verbo pc*} {difiendens ) eft metaph«

.

fert, quemnemoillipraeripiat.Denique 10 ne a diftenfione labiorum deformi adquod arbores femel m anno frudtnm a

gricolis reddant : cum linguas debitus u-

fusaffidue ferax fit bonorum,quibus

gaudetearedleutens. FrucVus autena.

quos fermo purus &; redre iuftirutus pro-

fert, cmn lint genere diverfi fcontra

quamin arboribusiit, quae fere omnesfru61:um unius modo generis edunt)unus

ifque primarius eft.quem Chriftus ex-

verborum turpem redundanriam defig-

nandum ; non difTimilis illi quae habetur4.. 24. ubi verhorum perverfitatem di-

ttortione iliultrat.

.

Hoc proverbium magnam cognatio-nem habetcum proverbio quod extatlo.19.nifi quod ordoinverfus eft

,quia

quod illic pofteriore hemift.commenda^tur hic priore ponitur. Non parvam eti-

preiTit, exverbis tmsjuîficabem. Matth. 20 am cum proxime antecedcnti ptover12. Neq; leve eft quod Apoftolus com-mendat Roman. 6.22. lî%7ovKajvh

v^m iii dyiAff}ihi7o ti Tihoi^mv Atmtov

Cum autem tam munifica fit puri &. in-

corrupti fermoniscompenfatio,nec quid-

quam facilius c^nfeatur inter hommes

,

quam fermones ferere 6c hnguam ver-

lare : noftram infignem effe oportet na-

turae perverfitatem,qui res tanti pretij

tam levi labore non comparemus. Ani-

ma perfidioforum , feu perfidiofi comerdent violentiam , id eft violenter oppri-

mentur , ut fit eodem fenfii quo elt po-

fterius hemiftichium verf.^^.cap.io prov^

Ac fi dicat, quemadmodumlingua rer

d:e utens bonis vefcetur vefcenti gratisSc

concupitis: fic qui i!la ad petulantiam abutitur obruetur malis quas i liiadmodummgrata & acerba erunt, &, quse nifi coa-

«Stus nunquam admitteret.videMatt. 12.

exverhistms condemnabem. Prêterquam

quod pleriqj reperiuntur qui infulse quse

ininus dicebat effutientes, eadem adver-

fus vitam fuam efflarunt, vide exemplumAdoniae Abilagum in naatrimonium pe-

bio affinitarem habet. In eo tantum vi-

detur difcrepare quod cum in fuperioreproverbio purum Sc incorruptumfermo-nem laudet & contrarinm damnet , hocloco parcum linguae ufurn commendat

,

&redundantemexitialem effe pra^dicat,

Verbum •fi;:âffervans)(ign\ficmonemhabere cohibitionisvidey. 11. Videtur*os comparare non incommode porta; ci-

o vitatis, c]uia exomnibus<:orporis parti-

bus pprtas imitatur , ut quod nunc ape-ritur,nunc clauditur,nunc referatiur, moxobferatur, ut fit in portis civiratis : atqueeoipforeliquum hominem urbiaffimilar,

S cnt igiturin urbe abhoftibus obleffaplurimum intereft ut portae opportuneaut claudantur autrecludantur,8c ut fol-

licite caveantnequisdubiaefidei ingre-

diaturaurexeat:fic-etiam inoris diligen-

ti cuftodia,opportuna Ioquutione,aut li-

ientio, fum.ma & veluti caput falutis haminis conftituitiir : hancpartem verfus"*

mirifice amplificat , 6c confirm.at laco-

bus 5:.i. 2.3. Quamobrem opera danda

eft ut fxcut ad portas cuftodiam vigiles

deiig-

40

w(*SALOMONIS, CAP.XIII. ?77

defignancuriita precibus a Deo cuinDa-

vidc contendamus , ut ipfe Sandrum fu-

um Spirirum ori affervando prarficiat,

qui vnus ori moderando idoneus eft.

Nemo enim quantumcunique exper-

redus aut conlultusjeu naturae quadamdexteritate , feu dodtrinse & literarum

inftitutione , ori fuo ita temperare novit

ut animae fuse ex fermonis pravitare &redundantia seternam jadruram nonfa-

ciat , nifi Deus per Spiritum fandum e-

jus regendi curam accipiar. Qiiid? quod

plserique fecundum carnem fipientesju-

dicatijl-iominum etiam tribunali fe obno-

xios reddiderunt ,quod linguamex im-

provifo prascipitarunt, Quod rnajus eft,

non defuerunt pij &. fideles qui affedi-

bus nimium indulgentes , & neglediis

Spiritus fandiexcubijs, fe fceleraris fer

24.4. I2.ubi fermonispefverfitatem aHi-milat ori diftorto & dcformi. In hoc igi-

tur voce delitefcit argumcntum ab ad-juudlo dedecorc quod fernionem im-moderatum fequitiir. Quemadmodumenim labiorum divaricatio liominibus ur-banis odiofa & turpis eft: fic fermo pro-fufus Deo & beatls angelis ^ & demumhominibus bene coufultis mvifus & exo-

^ o fus exiftit.

Alterum argumentum quo tanquamlupato os nimis folutum conftringit , eft

damnum quod inde fcquitur : adverfumpenitus commodoquod percipitisqui fi-

bi in fuis fermonibus temperat. Nam utinde falus cum in hac tum in futura vita»affurgitific ex fermonis profufione no I^-

dimur & vulneramur rantumjfed penitus

convellimur & confringimur. Nam cummonibus in grave vitae periculum conje- -o c.io.ipdicat.in verboru copiano*defu-'

dtarunt.vide exemplum Davidis in jura-

mento quo le ad c^dem Naballs 8c to-

tius familia? fuse conftrinxerar. i. Sam.

25 .Vide etiamlacobi exemplum quo te-

mere pro tota familia fua fufcepit Laba-

iiis idola furto oblata non fuiifeieoque ip-

{o fadto Rachelem morti obnoxiam fe-

ciffe.Gen.31,31.

In pofteriore hemift.docet periculum

turam defed:ionem feu prevaricationem:mirum videri non debet li peccato tan-quam corpore praeeunte, contritio feii

confradtio tanquamrmembra confequan-tur. Hominibus parurri verifimile fic ver-ba quse ram levi labore emittuntur , 5cefferuntur, tanram vim habereuthomi»nem atterant &confr!gant, prxfertimcum verbis nihil autlevius aut mollius

grave qnod dlos manetquibusos nimis 30 videatur : fedSalomon notatmagnumdilatatum eft. Nam ut civitas iiia facile

abhofte capiturcujus portas non affer-

vantur;fic &c. Notandum vero Salomo-

nem in vocc pB-a qua diftentionem& di-

varicationem iabiorum notat (metapho-

ra a corporeis rebus adanimum tranfla-

ta ) turpitudinem 6c deformiratem cor-

rupti & perverfi , maxime redundantis

fermonis defignare, Nam cum omnes

abhorrentab eo qui diducit & divaricat

iabia fua. tanquam ab homine incivili &.

inurbanosnedum hoc juftius facient erga

eum qui verbofitate modum 6c menfu-

ram excedit. Eftque formula loquendi

fimiJis.illi quam fupra notavimus. cap.4,-

pondus illis ineffe vel ad nos in vita fer-

vandum velad more pledtendum,Q^d porrodicit fuperfiuum fermo-

ne fibi confradtionem afcifcere non ca- -

retemphafi. Perinde enim eft ac fi di-

cat f^piusfieri utnoxio fermonehieti-am pereant , quorum ille voces aureg

"^

circumfonant. Sed fiiftudnonfiat(quodaliquando fit ) tamen nunquam tion illi,

interitum confcifcunt qui in fermonc de- •

°Iinquunt. Qupdetiamin priore hcmi-ftichiointelligendum, utu minus mode-rato fermon:s ufu aliis non profimus,

noftras tamen animas liberabimus. vide

Ezeck. 3, ip..'& 18.

Aa 3"

Denie-

^^g COMMENTARIA IN PROVERBIA ^75Denique notandum eft plerofque fere minum genus cujufmodi eft , fuperius ex

omnes paulo confultiores in eo fedulo

laborare &c operam fatis bene ftrenuam

navare , ne quid illis in fermone excidat

quod illos hominibus obnoxios reddat

:

paucos tamen inveniri ,qui cum ad Dei

coUoquium fe fiftant aut admittantur.

6. cap, accepimus. ubi , plseraque ejuscum efFed:a tum adjunda graphice de-pinguntur. Hoc autem loco hunc efFe-

Ctum illi attnbuit, ut frequens 8c multusfit in appetendo feu cocupifccndo.Cujusqudem caufae non contemnendse funr.

loUiciti fint de fuis apud ejus majeftatem quodlabore foluto cupiditates laxatur,

verbis prudenter 8c cauce moderandis : quse opere aliquo faciendo cohiberentur(juodcamen vel maxime faciendmn iive 10 &veIutiinordinemredigerentur. NamDei majeftatem reputemus , five periculi cum homines ita^comparati funr ut ali-

gravitatem cogitemus , quae ex ilia fer

monis temeritate 8c inconfiderantia pro-

manat. Quamobrem SalEccI.^. nos ad

illam fermonis cautione potiffimum ex-

*citat omninoque ftatuendum eft fapien-

tiCSc confuItiC quofque hominum judi-

cio aliquando in fermone erga homines

itapeccare ut inde grave damnum fibi

quid facere neceffe habeant,fit ut labori-bus abjedris ad crebras epulas profiliant.

Deinde quod, cum graviori occupationefatigati famem contrahant qua atrum pa-nem & vihflim.a quseque cibaria gratahabeant ; defidiofi otio torpentes appe-tentiam jacentem habent , eoque exqui-fitiores cibos appetunt* Hinc eftquod

I

accerlSnt ,quia in precando Deum tam 20 gropheta Ezek.Sodomorum otio 8c de-

diffoluti 6c ofcitantes extiterant. lidix panis faturitatem 8c edacitate con -

)^nga.t, Et Ap, l,Tim.$. Viduds juvenes

V.4» Dejiderio permovettir anima âotiofk dtfcunehant lafiiviînfimulau

'Mus pi2ri.(idnM«:] anmaf^t^lt^^^l^^^tfj^.^^rj^îvelimus, nullos animadvertemus qui fer-

monibus fuis & ineptis optionibus huncgul« morbum prodant magis

, quam quiotiofi funt» Hinc enim faepe erumpunt

ipjius pigrijfed

verbfidulorum efficieturpinguis.

In wDj (anima) eftfyn. totius nam tota

anima ponitur pro facultate animx con^

cupifcibili. In verbo w\r) (impnguahitur) 3o infipida vota.O utinam hunc &. illum ci

eft metaph. a corporis obefitate adani-

mas faturitatem.

Ex pofteriore hemift. intelligitur ejus

defiderium verfari in cibis 5c cupedijjs,

tametfi non.alienumeft fihic fynecdo-

chen fpeciei intelligamus. voce hyy(figYi)

defignatur is qui nulla legitima occupa-

tione fe exercet;five is nulli honeftse arti

fe addicar, five artem profeffus illius ex-

burn aut^potum haberemus. O quamfoelices Ifraelitse quibusMan caelitus de-mittebatur quotidie, 6c qui coturnicibuscompluti funt. Optiones etiam de aliis

bonis erud:ant,veluti utdodi autfcientes

effentjperiti hujus & illius artis : fed illas

tamen omnes optiones ad ventrem aut

gulam referunr , ut fcil» fe cibo Sc potutanro commodius infarciant , non quod

ercitium negliget.Quamobrem non tan- 40 iHa pr^clara Dei dona per fe expetant.

tum hi otiofi funt qui nihil agentes defi

dent^fed hi etiam qui circumforanei hucilluc curfitat,6c fe aliena 6c vctfity* agen-doodiofbs prsebent, i. Tim. ^. ea?dem«fyM 8c meiifyt vocantur, Hoc autem ho-

Hujus autem cupiditatis quis efFeftus

fit docetur , nempe quod nihil inde fiiis

defideriis boni accedat ; imo vero pluri-

mum incomodi 8c cruciatus.Namquem-admodum defiderium expletum homini

perju-

^go SALOMONIS, CAP. XIW.peiiucundum eftificdefiderium quo quis

truftratum fe rentit animum cruciatu tor-

quct. Qupd autem nihil habcat defidio-

fus duplici ratione fit. Primo quidem

quod neque cupiditas nuda, ut hoc loco;

iiecverba &. fermones tantum , utpoft

14. 25. magis ad vicfium acquirendum

proficiant, quam fi quisex vento foetum

aut Iiberos,aut ex paleis fementem expe

38rmento confirmatur prior pars hujus ver-fus. 1'amerfi enim nec in cura nec folli-

citudinc cujufquam hoc conftftutum fir,

fed in Dci benedid:ione ; ramen Deus,maximam partem,hominum laboreshacbenedid:!one perfequitur , etiam eorumqui a fbederc alieni funr ; nedum fiiorumqui ejus gloriam quaerunt,

In Iiis autem qui feduli &: folliciti funt

dlaret. Hinc eft quodvulgo apud nos ^^ ad quaercndum regnum cxlorum hocproverbio celebretur. Wishcrs and tvoul- multo magis verum comperirur. NamcUrs are nogoodhouf-holders, Deinde Dei

mandatum huic dodrinae fuftragatur^

Quinm lahorat nonmanducet. 2. Theff.;?.

lo.&illudGen. 3. In fiidore vultiis hic

comedes. Denique plêrifque hominumanimis infidet ingenituquoddamodiumdefidioforum , ur qui in Deurn amore o-

tiofis vi6i:um non intercludunt, tamen il-1 n <

lud facient ingenito quodam defidiofo- 20 atquepudefacit,

rum odio, .

Qupd autemhoc locode hisdicitur

quiinquotidiano w\<Stn comparando fe-

gnes & otiofi funt , id multo verius dici-

tar de his qui cundantur& delidiofi funt

ad panem vit^ comparandum. Nemo e-

nim eft tam a mence fua alienatus quin

cupiat fervari,& ad vitam cseleftem per-

venire,ad eamque rem adipifcendam cre

diligentes & afTiduos in parando vid:u,

aliquando Dei benedidio deftituit: nun-quam autem illis non adeft qui caelefte

pabulum perfequitur.

V. 5. jR^mfalfam odit jufltis^

improbumverb [illa'} reddit fcetidum

In voce 131 verbum eft meton. adjun-d:! vocis pro re fub voce comprehenfa.In t:"N3» (fcetidumfaciet) eft metaph. a re-bus corporeis putredinem accelerannbnstradudta ad res incorporeas fcil. faliita-

tem, qua? non minus homines ea utentes

exoios reddit, quam putredoalimenta.In TSni (viihui dejiciet) eft metaph. tra-

bras, non preces, quas nefcit , fed optio- 30 dudta a fodientibus ad eos qui rubo-

nes ejaculatur. Sed ut defidiofus ahmen- re perfufi ex peccato caput in terram de-

ra avide expetit,&tamen abhorret a mediis quibus ad illa acquirenda perveni-

tur : fic etiam. ufuvenit in his qui in cor-

ruptelis fuis putrefcunt. Quibus utrifque

3ion incomodc quadrat quod veteri pro-

yerbio celebratur : catus Iad;is aur p:fciu

defiderio tenetur, nectamen fuftinet leu

lade feu aquapedes humeotare.

mittunt, inftar eorum qui terram deto-

diunt. Re falfa omnem a veritate de-clinationem5& aberrationem indicat,feu

verbis feufad:isfe cogitationum tenebris

in lucem elatam. Quam omnem Sal. af-

firmat odio haberi a viro jufto, id eft eo,

qui gratis a Deo juftificatus juftitiam co-lit & eam pro fua tenuitate 6c virih parte

Anima autem diligenrium & foHicite 4o tuetur. Quum etenim Dei charitas jufto-

ifivocatione infiftentium pinguis redde-

tur. Multa funt apiid Salomonem qui-

bus ranquam ftimulis fedulorum diligen-

ria in opere honefto faciundo acuatur*

Quo etiam tanquam ex adverfoargu°

rum cordibus infufa fit , fieri .nequit qundivinse erga 1« charitatis fenfu , ilico mu-tuus in Deum amor animis eorum ac-»

cendatur,qui eos ita conftringit ut id om-ne quod Deo adverfum eft cdio perfe»

qûantm'^

38z COMMENTARIA IN PROVERBIA 5^5c\ninmY.unde'u\ud. DiligentesDominum tem quod cupiebat non praBitiJJe, Modoodio habete t]uod malum e^. Pfal. 97. 10.

Deum proinde cum conftet verum efle

Sc ipfam veritatem , falfitatem illt infen-

fam ,juftis ingratam &: infeftam efle ne-

ceflario confequetur,

Hic prsecipu^ notandum eft juftitiae

fummam non in eo tantum conliftere , fi

quis a falfitate fe cohibens illi operamnon det,nec eam aut fadto aut di(5ro ex-

igiturodio malum habeamus & inarmis&: militia contra illud ftemuSjCJus feu in-

fidias feu incurfiones ftudiose defledia-

mus;animis nos confternari nondecer,fi aliquando peccati & diaboli infidiis &t«j9/l«rf intercipiamur aut crcumfcriba-mur : JSIeque uoftram proinde deterio-rem fortem reputemus, quam eft infide-

lium 8c perditorum Iiominum,qui fuis 8c

primat^ fed fi quis ita animo comparatus ^° hominum judicio ab his peccatis liberi

fit ut illam exofam habeat, ejufque odia

mentem,fi non imbutam,at cert^ aliquo-

ufque tindram 2;erat. Sunt enim plseri-

que qui a fraudibusfibi temperant,qiiDd

psnam vel seternam , vel temporaneamreformidenr, quod falfitatisfug^praemiu

vitse aiternje fperent fibi debitum & ju-

ftum, aut ab infamia timeant , aut aurampopularem captent. Haec autemomniacum ab illo prseftari poflunt qui nuUo fal-

litatis odio addudius hoc facit , eum jufti

appellatione indignum cenferi confequi-

tur maxime.-Quamobrem ut juftitiae lau-

dem& teftimonium verum Sc genuinumobtineamus , id nobis cumprimis elabo-

randum erit ut veritatis amore accenfi

falfitatem eicontrariam 8c inimicama-verfemur & oppugnemus. Quamobremnos ipfos eXGUtiamus, & ad hunc lydiumlapidem nos exigamus, ut an vere jufti fi-

mus nos exploremus, an inlarva tantumjuftitiae acquiefcamus.Dicam aliquid amplius,certius fcil.ju-

dicium ver« juftitiae peti ex odio falfita-

t;S tametfi aliquandd in illam impingas,

nec illam femper fadis exprimas; quamfi abilla femper abftineas, nec tame odioin illam feraris, David etenim qui non

20

lunt, quibus nos per carnis infirmitatem

obnoxij fuerimus.

Sed 8c illud notandil porro eft, odiumhoc falfitacis non in aliena modo , fed &in noftra & propria peccata & flagitia

ferri oportere. Videas enim aliquandoqui in aliorum prolapfiones ftatim exar-defcant

,qui iidem in fuasnimispropitij

Scindulgentesfunt.vid.z.Sam.iz.^^.vid.

ludsB cenfuram in Thamarem. Gen. ^g,24. In pofteriore hemift.hoc ipfum con-firmatex effedtis amoris talfitatisinim-

probis,quos amor falficatis veluti oletumdc ftercus putere , eoque ipfo pudefierifacit, Sicut enim mufcae carnem per-flantes putere carnem faciunt: Eccl. 10.i.fic peccatum fup olente 8c impuro ha-litu hominem in eo exercitatun\fe^/W«;w

35 ^ pUYulentum reddit. Nam utpiorumvirtutes aromatum areolis affimilanturCant4. quod gratiff.in Dei 8c beatorumSpirituum naribus odorem emittant : ficcontra vitiorum foetor Deo 8c bonis om-nibusingratus,8c invifus exiftit.Imofuntquaedam falfitatis fpedes quje improbisipfis fcintillas honeftatis in vitiata noftranatura retinentibus fuperftites,admodumdifplicent. Quid ? quod peccatum non

raro,necleviterinhancpartempeccavit 40 modofuaturpitudinefiguratum 8ctransillfs eft infinitis parafangis praeponendus, latum fcetorem pariat , Gen

.54 . 29. fed

qui nunquam fadto deliquerunt, cum ta

men ejus odio elati non fe cohibuerunt.

Hinc eft quod Ap.teftetur,y^;7/«i/ malumfecijjeûod iffum odio hnbebat.r bonumaU'

verum plane 8c germanum foetorem,dum morbos foedbs 8c graveolentes ac-cerfit ut in Davide legimus pf. 38. 6. &c

'

inlob.19. 17, Hinc etiam confequitur

pudore

5^4 SALOMONIS, CAP. XIILj-iudorc' quodatn fuffundi improbos cuni

vident homines a fe abhorrentes efle vi-

dc fi harc vox que propric foderc rerrarn

lit;-ii:ficatper meron. adjund:i pudoremnon fi!2;nihcet, quia qui verecundatur ca-

put&faciem in terram dimirtat tanquamterram defoffiirus. Sed hic pudor noneft femper eum vera refipifcentia con-jundlus; imo vero faepc fic ut iilos in prse-

cipitiil defperationis impellar,uti videre

eft in Saule, i. Sam. v4" ^ Achitophcle

2, 2^. Cum vero eo homines,& quidemimprobos revereamur ut eos noftram nu-

ditatem afpicere nos pudefaciat • quantomagis nosexDei intuitu pudefieri decet,

cuiomnia etiamabditiluraapeccata no-ftra nuda 5c redipina funt: Ex quo etiam

illud eruitur juftorum puram^'&honeftamvitae converfationem eis graciam Scvelu-

'^^9

lO

catur quod pericula & mala nobispicta-tis nominennpendenria rcputantes, Dciprxfidiu & copias nobis adverfus impro-borum impreffioncm Uuxiliarcs aut nonrecolimus, autcerci? paru attcntc & ocu-late expendimus.Cujus noftrx' incurix&foporis quam alia caufam aiTignemus, ni-

fi qucd carnis oculus quo nobi? nocitura

videmus, ad videndum acutior & perfpi-

ciacior eft, quam mentis & Spiritus quooccultum. in cêlis nobis repofitum prsefi-

diia intueridebemus.Copiasadverfus nosinftrud:os profpicimus;ac:em vero quseanobis eft caelefte non fubinde cernimus.Huic tentationi obfiftit Salcmon idq;

periculum ex juftitia natum & profiuens

minime diffitendo; fed fimul adjungit ju-

ftitia non efle foIam,fed magno comita-tatu divini auxiiij ftipatam:imo ipfam ju-

ti gratum odorem apud homines collige- ô ftitiam veluti prsfidiarias copias efle qu?re,& efficere ut ex vita fincere adla nunquampudore fufFundantur.

V.6. luflkia aiflodit mtegril via,

imprQhitm verbpervertitpeccatore,

In hpny ( juHitia) eft met. fubje(5ti.

pro adjundo. Dei pra^fidio & protedi-

one que juftitie individuuscomes exiftit.

excubias agunt ne quid detrimenti capi-ac is,qui in omnibus vitf luss inftitutis in-

teger & incorruptus fir, ad eum modumur qu^ nobis& carnis noftrae judicio las-

tifera & exitialis juftitia videtur, eademnobis falutaris&falvifica aflPuIgeat.Pf 25*.

21. [ Integriias & red-itudo cuftodienc

me, quia te expedto. ] Tanquam enifn

principis filioc domopatrisfui emiflo,fa-

Sicinnrip- {inimitas) eft met. fubjedt. 30 tellirium bene &copiofum& munitumpro adjundto. Dei vindidta & armata

^ manu quse improbos perfequitur.

Homines mirifice a pietatis & juftitia;

ftudio abfterret quod eorum integritate

multorum odio& malevolentije, &cumodio violencia; expofitam & obnoxiam

effe animo percipiant. Qui enim ambu-lanc in tenebris lucem p;^ & honeft^

inftitutas vitas adverfantur,.:Iohan. 3. 20.

attribuitur; &,ut belli tempore fuosnoii

fine cuftodia falva extrudit. Neq; verea-

mur ne non fit fatellitiri illud adomnemadverfariam vim fundendum & fugandii

fatis potens &inftrudtum: vidc 2.Reg,d'.

1^.17. Pf 54.8. Pf Si.ii- Hucaccerfepromiffiones illas munificentiff. qux ex-tanc lob. ^.^ v. ij.ad 24. Cumq; Iingus

fiagellum grave quiddam fit &calumnii$

I.Ioh. i. 12. Eph. ^ . tanquam quas eo- 4oimpetitnr; juftitianosab eorum morfi-

rum turpitudinem tacice coarguat.Atque

ut haec illos opinio non fallit, cum omnes

ûipe volunt vivere in Chrijlolejiiferfecu'

tionempatientur. 2. Tim. ^.12: fic in eo

iiplerifque nobis omnibus graviter pec«

bus vindicabit« Utcunq; etenim ad cem-

pus nobis & famae noftras caliginem of-

fundac , tandem tamen juftitia tanquamfol meridianus omnes illas calumniarum

nubeculas diilipat," "uam-

58(J GOMMENTARIAQuamobrem iidenter & cordace viam

redtam iaeamus , & in ea conftanrer &intrepidl' ftemus , nec ullis terroribus ab

incepta femel & inchoatainregritate,veI

ad dextra, vel finiftram digrediamur: re-

gia viam teneamus,nec nos in diverticula

&remitas improbitatis abduci patiamur.

Sedoccurrac aliquis juftitis cuku ho-

minem in certamen cum multis mahs

IN PROVERBIA 58-,

nus a plerifque ferc laudatum, aut certc

non pro merito exoiiim aut invifum.pcr-mdeDeo infeftum & ineratum exiftiratque prius iliud de divitiarûm falfa iimu-latione. Non diiTimile huic prius pro-pofuit de his qui iram dillimulanc fuam,& vindidtam affervant ut ubi opportu-num fuent,illam exequantur : 6c iliis quiimpotentes ir^ continendx ilico illam

defcendere,<:urnquibusillianxiclu6tan- ^^ produnt. Quprumprioremututpleriouedumerit, tametfi eertus fit tandem elu- tanquarn prudentem admirentur Beus(ftari : quamobrem animum cito fabeat

improborum vitam pr^ftabiliore & ma-gis exoptandam elfe ut qux fit a maiis ilr-

lis quibus pii obnoxii funt , fqluta. Huictentationi occurrit Salom. cum dicit im-probitatem folam (licetmulti prseterea

fint, qui improbis infidientur) improbos

penitus everfuram. Vide Pfal. 34. 22.

Facics emm domini efl adverfus imfrob<^s.

I.Pet. 5. 12. Angeli ctiam imêllunt illos-

in lubrica vi^ injilfentes.^ il/os ferjequun-

?«r, Pfalm.^^^.fj^^. Imo licet nullus ma-num illis injiciat , tamen propriis eorumconfcientiis faepe eonfternantur , & adfolij cafum pertimelcunt, Levit.zd, ^d,

.

Erov.28.1.

eum tamen non minus odio habet, quamqui per impatientiam ftatim minas aceonvitia efHat. Ejufdem generis eft il--lud Prov.17. if. [Qui condemnat inno-centem,& qui juftificat impium, uterqueDechabominabilis.j Qui fmulat dfvitem,cumnihilei fuppecit, mentirur^ quodidem racit qui paupertatem prse fe ferr,

-ô cumdives fit. PrJor airidue mentiturinDeum,. aj^rmando fe aDeo accepiiTequod Deus non dQd[i ; aker in Deummenticur negando fe ab illo accepiffequod accepit - ambo divinx gloria^ ini-

.^J.^9'"^'^P^^/q^ôd liiam conditionem

illi a Deo attributam inique ferat, quemDeo vel ob paupertatem gratum. eiTe de-cet

ji dives quod Deum laudare ob hancHinc liquet improborum exitium fibi

a fe accerfi, & illos fibi fu« infoelicirat s

^ largitionem n'on poteftVq'ui ftiam nSn ae-authores a parentes efTe. Tametfi et- =0 nolcat. Vcerquein honiineseft injurius-enim fua mala. m alios plerumque deri-

vant, atque adeo in ipfum Deum , iui in-

teritus cauiam in Dei decretum & con-

filium transferentesj camen fcrfptura do.-

cet non aliunde proveyire,qiiam a fuis ip-

forum peccatis.

- V. 7«-£/? qui dwitefejaFvat, quumdelintomnia- [i.tem] quipauperemje

fi/igitsCuifubjlantia [eft] ampla,

Vanitatem perftringit SaU hominumfp)-i' u deftitutorum

, aut cerce eo levictr

imburorum. Et pofterius hominum ge«

40

injurius:pnor mulca nomina contrahendo quênequic diflblvere, alcer fajpe pauperibus,quibus aliquid efTet erogandum , magi-ftratui cui tributa funt pendenda , ipfieciam Deoquem divitiis honorare 8c ve-nerari convenic fubducendo. Deiiiquehbupfis nocent,feu hanc vkam , feu futu-ram fpediemus. Nam uterque continua-to & continenti mendacio animas fiias

perdunt. Prior veropatefada fraude qu§diu celari nequit, omnium odium & con-temptionem incurrit : alter , quofaciliusdiiiimulationem tegat acq; paJIiet , etiamgenium proprium fraadat, nec ram com-niode,quatn ejus opesfcrunt, aut veftiinr

auc-

^88SALOMONIS, CAP. XIII. ^^

aut pardtur. Vtriurqiie mali fons & on- «c aliorum de fe laudem 5c pr^comiumgoeftamordivitiarum immoderatus, dc

quoddivitias quae in Dei donis minima

funr,magni^{timamus; Prioris, quod

tantum dWitiis tribuit , ut nullam line his

vitam vitalem efle conftiruat : Pofterio-

ris, quod earum amore ab illis fe charita-

tis,8chumanitatisofficiis abjungir, Luc,

16. quorum nomine divitiasilli a Deoconceff^ 8c elargitse funt. Quamobremminuendus eft hic divitiarum amor , &ad moderationem revocandus. Qupdtum fiet 11 veras divirias comparemus,

Dei timorem qui efficiet ut divitiarum

orlDitas nobis gravis & molefta non fit fu-

tura , ut nec earundem affluentia nos ad

charitatis officia ficcos & aridos reddat,

quae nos debet ad ilia promptos & ala-

cres facere. Nam pietas eft w6f/ff/aoc f/.iy<ts

i.Tim. 6 6,7, 8,9. Itemcogitemus &imitemur illud Apoftoli , Phil. 4. 12, 13.

&:2t.Corinth.d.io.

Hoc Proverbium Jatius patet ; poteft

etenim non incouimodt; nec violenter ad

fpitituales opes traduci,inquibusnon mi-

iior eft,quam in terrenis fimulatio , Deoperinde exofa atcjue prior illa,de qua di-

(5him eft ; aut etiam tanto magis infefta

quam funt ilte divitise iilis aliis longean-

teponendae,

plenius & cumulatius cxtorqueant. Re-pcriuntur etiam qui invidia diifufi fuadona premunr,nec in commune confenefuftincnt, Porro fiint qui per pigririam& fugam laboris , fua quêacceperunt aDeo animi dona contegupt , & rubigi-nem contralrere finunt. Sunt denique quierrore decepri abjedtius 8c magjs.fub-

ô miflê de fuis donis fentiunt:idquefac^ untdupliciter,autanimi quadam fomnoIentS8c ftupore

,quod nunquam Dei in fe li-

beraliraten rede & juftisponderibus ex-animaruntj aut quod tentationis tempe-ftate in h>,i-îr(rvyjtu praecipites a(5ti fint.

Atque ut priores de quibus diximus ma-gis culpandi funt; fic ifti etiam reprehen-fione non carent. Omnes autem adver»

fus illam Apoftoli norma delinquunt qua

20 prajcipitur^foKstci/? 70 ffo^gove/FjIôâ

i2.3.In his vero qui fe divites fupra quamfunt prsedicant , unum genus eft eorumqui fibi probfe fu.ê egeftatis confcii , ta-

men fuas in fpiritualibus divitias , copias8c opes oftentant ; qui infiniti fere lunt,

Omnes enimprope pietatis laudem cap-tanr,quam tamen illi penitus abjiciunt; &:quodpejus eft , malunt fe divites videri,

quam efie , fecus quam in terrenis ope-ribus, Imo vero ne pii quidem ipfi ab

In paupertatis fpiritualis fimulatione 5o^^^j^^^^^^^^ ^^^^ ^^^^^^ ^^ nonplus

de fua pietate pr5edicent,quam quantumrarius 8c parcius peccatur ab hominibus.

Rari etenim inveniuntur qui fe minus

quam revera funt locupletes profitentur.

Non delunt tamen qui hic etiamculpas

~teneantur. _Et primum quidem incidunt

teiiipora cum homines fibi periculum

-creari ex donis Dei fpiritualibus exi&i-

mantes illas non modo difiJimuIant , fed

quseillispenirus adverfa fiintprje fefe- v ,- " ^ . .-

r

rant. In hoc p-enere reus erat David cum. 4o ^" \^sp?fo^s/f < Omniumâutem utriufque

verum fit. Alij vero funt qui putant fe di-

vites effe,errore decepti , cum non fint

:

nequehifolum quiin hxrefi aliquade-

merfi jacent i fed &: hi etiam qui veramreligionem profitentur. Vide Apocal,^,

i^^.lg. Atque bos omnes Apoft . Roma,12. reos peccati peragit , cumhortatur

in Achifi regis aula mentis errorem fimu-

lavit. Plerique etiam ambitione elati obeam caufam fuam in rebus cceleftibus

peritiam inficiantur, ut hac fuainficiatio-

generis, tumqui abjedtiusdefeautlo-'

quuntur,aut fentiunt quam par eft, cum,qui fpiritus fiimeintes fijpra modum effe-

runtur,curario 8c medicina h?cab Apoft,

Bb 2 praefcri-

Ago COMMENTARIA IN PROVERBIA 7,pi

prjEfcribitur , ut quifque de fe fentiat fe- harum difficultates , ficut 8c paupertatis

bona Proverb. {rerftringic , utrorumq'uepleniorum commentationem pioru me-ditationi reiinquens. Grave eft Chrifti

contra divitiarum polleîonem teftimo-nium , difficile ejje divites regnum ccelorum

ingredi, adeoque (fi humanitus rem re-

putemus) "^ rccSûuci7ar. unde natum-eft illud Apoftoli , faucos divites ad regni

TametfiinProverbiisacap.lo.ad50. lo cceleFtisJpcmpertin€re,i.Coi.i.26. Qucd

cundum analogiamfideiquam accepit,Sc

dona Spiritus quae per fidem data funt,

V. 8. l^dempturavitee viri di-

mti(efu(e: atpaupernon a^ditin-

crepationem»

me adeorum fententiam non aggrego mperpetuum fententiarum inter fe nexum&: continuationem confedtantur j tamen

nequeillis accedo qui omnia Proverb:a

inter fe difparata, nec ulla confecutionis

affinitate & copula conjundra efle affir-

mant. Nam ut in nonnuHis aliis , fic hoc

loco aliquointer fevinculo teneriprlus

Proverbium cum hoc quod in manibus

quidem teftimonium ardorem noftrumin divitias meriro reftinguat , nifi fi quifuntqui vitae xternas defiderio non te-

nentur . Atque ut id non fit, tamen fi quis

fit qui prîcnris vitae ftudio ducatur,eam-que aut diuturnam aut placidaxn tranfi-

gere expetitfquod omnibus fere fine ex-ceptione cordi effe folet,) eum non mul-tum ad eam rem confequendam prxfidii

iam habemus manifeftius eft quam ut 20 \^ divitiis collocare confultum fuerit»' 1

- -I1.T /J j;„ »r c .

• /-.

• Tprobationis egeat. Nam cum ftudio 6c

amore divitiarum uterque cum dives

tumpauperin fuam conditionem men-tiantur ; hoc Proverbjo docetur quamasque ferendafitopumabfentia& defi-

derium, quse faepe non fine periculo pof-

iidentur 6c abfque difcrimine defide-

rantur. Negari non poteft fua habere

eommoda in hac vita divitias, & pauper

Saepeetenim ufu-venit ut dives invitê

diia-imen addudtus bonis fuis evertatur,

& que improbo labore congelTitad alie-

num poffeflbrem transferantur : quo in

difcrimine dives fecum bene adtum pu-tabic fi vitam totius fubftantia; fu2e dif.

pendio &: iad;ura redimere poterit , ler.

4l.8.Im_6 vero fepe fit ut divitiarum no-mine \\ix ejus tendiculae collocentur.

tatem lua incommoda ; fed in eo pecca- 5o {intque opes veluti laqueus qui vits di-

tur quod ad minuendum amorem diyi- vitis intercipiendas infidiofe pofitus fit.

tiarum non commentamurnobifcumincommoda divitiarum : & quod ad ae-

quius ferendum paupertatis onus ,pau-

pertatis commoda nonrepuumus; fed

toti quanti fumus , feramur vel ad com-moda diviriarum exputanda, velad ege-

ftatis damna ponderanda. QuamobremSalom. hoc Proverbio noitrae in hoc ne-

Videi.Reg.20.15, 6c 17. Sc r.Reg.zx,Hujus veritatem docemur communi ex-perientia.Ex divitum enim sedibus a no-Cturnis furibus fuitbftis aut perruptis, o-pes 8c quicquid pretioium eft afportan-

tur.Neque hoc legum repagulis eifradtis

fed fxpe -fit ut qui opibus abundant &;fplendidis aedificiis fe nobilitarunt ,. per

gotio ofcitantia; occurrit , &c divitiarum" 40 juris Sclegum nomen 8c prretextum eo-incommoda cum paupertatis compen- rundem nomine violentur ab his qui illis

diis exequitur ; paupertatis vero mcom-moda non expifcatus,quae omnes homi-nes fponte fua animo agitant Sc riman-

ijiirj-ut neque divitiarumcompendia, fed

hanc rerum omnium affluentiam invidetj

8c non modo fuis bonis exuuntur , fedporro vita privantur , ne fortt? in vita lii-

peritites arrepta opporcunitate amiffas-

opcs

y^z SALOMONIS, CAP. XIII.

opes & domicilia recnperent^, Queinad-

niodum etenun fu^^s digitu annulo aureo

ornatuin , cum illutii facile digito detra-

here nequeunt,amputant : fic rapaces 6c

violenti, cum divitias juftis dominis furri-

pi non pofTe putant, nifi domino extindio

& opprefro,de ejuspernicie 6c exitioco-

lilia ineunt. Atque (ut brevi compledtar

qu2e fufius dilferi poifunt) fi dives prola-

batur, aut crimen admicratmorte vindi-^°

candum , ilico in illum accurate inquiri-

cur : iin a ctimine abiit , tamen conlin-

guntur fxpe crimina,quorum nomjne admortem rapiuntur , nifi viram opibus re-

dimant. Quinetiam neipfis quidemdi-vitiis ie motteeripiunt aliquado divites

:

quod canrum violenti agant ne quandoiijperftites ad amiffas 8c interverfas opes

domini revertantur. Ex his igirur liquer, ,qnon modo (quod lervator agitjvitam ho-

minis no confiftere in eo quod quis mul-tum habeat ; fed phirinfim. habendo fa-

pe vitse finem accelerare : eoquc incon-

iiderai^ faciunt qui opes ranti asftimant,

ut fine his nullam vitam vitalem effe pu-

rent. Er hinc fimul emergit ut hominumcupidirates iuvicem pugnent , & confii-

d:entur. Nam ciim divitiasexpetuntut

vitamcommcdfeagant, fit ut divitiarum 30aggeftione & coacervatione non modocommoda vivendi ratione,fed etiam ipfa

vita excidant» Qmmobrem fi quandodominus nos divitiis cafa aliquo exuat,

nonnulla confolatio eft pr^fentem vi-

tam nobishbc padto aliquaverifimilitu-

dine prorogandam. Meminerimus vero

SaIomon's illud , honam ejje fapentiAm

cum fofjejfione , Ecclef. 7. ii. alios tutos

effe fub umbra divitiaram ; fed potiorem 40

umbram effe in fapientia , & fapientiam

melius fuum poifeiTore confervare,quam

divitiae. Vide etiamProv.11.4.

Sed repugnare videtur huic Proverbio

quod fcribicur, Pfal.4.'>. ubi SpiritusSan-

ik^ pr:ecife pernegar mmnpam fojje op-"

— _»

tw,tametfi infinite aucflis vitmfium redrnicre : cum tamcn hoc loco Sal. dwitis 0-

fihus ejiii vitam ajfcri foffe prsedicet : kd.refponjîo in prompru eit , Davidem ne-gare quenquam fe morte cximere , cumDcus illum ad mortem poftulavcrit ; hocautemloco illud modo indicatur , mor-tem decliBaripoffc pretio perfoluto,eamquam hcminesinferrc conantur : Davidmortem inuniverfum ineludiabilem effe;

Salom.vero mortis periculum adtempusdefledti poffe afleverac.

Inaltero hemift. docemur paupertate& rerum inopia non periculmn modovit^ non creari ; fed vel a convitiis 8cprobro feu increpatione pauperes pie-

rumque liberos & immunes effe. Namprimum quidem pauperesfua tenuitate

nonfunc gravioribus pericuhs tambb-noxii. Deinde in pauperum vir^s ratio-

nemcurioie non inquiritur. Pra^tereafi

quid delinquunt confciis hominibus : ta-

men non magnam ejus rei rarionem ha-benr. Putant enjm iilos fua modo pau-pertate.abunde milerosefTe, utnihiii.'s

pra^rerea damni accedat. Hinc efl ut in

fcripturis aliifque hiftoriis,cum fit catho-lica defedtio ab oSicio , ur in populo du-ces pledlacur,reliqui fontes irnpunes eva-dantjNnm.K^.if^ Deniq; plerique per-verfa quadam miferatione adducuntur,utillis facile criraen condonenr. Atque ucprxclara pauperu facinora facile praeter-

eunturÊcclel^lp. if. fic in eorum fcelera

non tam fevere ftatuitur. Veluti enimi iii

valle conftituti, tuti funt a tempeftatibu?»

quibus divites obnoxii funt. Hujus do-cilrinae egregium documentu eft in cap-

tivitareB3by]onica,ubiducibus,divitibus,

8c artificibusin captivitare abreptis, pau-peres coloni in fua patria relinqueban-

xm-^ ur eorum in captivitate , miClior fue-

rit conditio,quam cam regnum ::llud

in fervitutem redacflum nonfuit. Qnam-obrem paupertatem nobis im.mifTangi

B b 3 djfcamus-

594COMMENTARIA INPROVERBIA

difcamus moderate &[pauenrer ferre,

cum in illa hxc bona infinti ut viam faspe

jiobis cum ad futuram vitam acquiren -

dam , Matth. ii. 5*. tum ap praefentem

confervandam muniat,ut ex liocSalomo-

ms Proverbio confirmatur.

5Prcopia pinguedinis rranfmifla , inftar pal-marunni & olearum evadant

, quse folia

fua hyemeretincnt, necfibi virorem de-perire aut execuri patiuntur. Hinc eft

quod Prov. 4. ig , OrhitajufioYwn in luce

jplendente fita dxitur , q>/a lux crefcit^frogrejlus accifit ufqûe addiet meridiem , id

Lux Morum clara erit,eft quoad ad plenam & abfolutam per-iÂjujiyi i*nLv

^ j ^^ fedionem perveniat; quod tum comple-at lucerna improboru exjlinguetur.

In hoc Proverbio eft allegoria feu

metaph. continuata, primum in vocibus

Nn {lux) & 13 {lucerna) quibus adumbra-

tur optatarvita? conditio. Deindein noB"

{gaudehit ) & ^p-i» (extinguetur) quarum

priore continuatio &: incrementum , po-

fteriore decretio 3cconvulfiointelligitur.

Videtur porro in verbo in»» efle meton.

effedi ac fi Ja^tabitur poneretur pro ex-

hilarabitjuftos: cujufmodi eft illa locutio

frata ndent : cujus etiam generis viden-

tur pleraque fub finem Pfal. piJ.

HujusProverbij fcopus videtur efle,ut

doceat juftitia tantum 6c innocentia vits

firmari &ftabiliri bonam & optatam vit?

condirionem : qua juftitia vlri conditio

bona utcunque tenuis initio & obfcura

,

fplendefcit & augetur magis : ficut con-

tra improborum lux,tametfi alioqui illu

migrant. Et quidem quod atrinet ad illa

dona quae cum falute seterna conjundtafunt, ea tantê firmitatis funt ut nunquamintercidant , nec cum his qui illis prsditi

funt confenefcant : fed inftar paimarumvel in fenediute plus frudtus ferunt quot-quot in domo Dei confiti&plantati funt,

Alia vero bona feu animi , feu corporis

,

feufortun«,cum innoce ntia vitse majoris

,Q durationis iiint, quam qus ab improbis

poflidentur; tunj^fublata & detracita piis

lupplementum & fudfidium animae laeti-

tise fibi fnccedens habent,quo illa jadturaabunde compenfaturi [quandoquidemdiligenribus Deum illa omnia in bonumcooperantur.]

Contra vero improborum lux omnisgeneris, intus , foris , tanquam agnorumpinguedo liquefcit.Unde etiam fit ut de-terior illorum conditio fit , quam i\ nulla

minatiilima in infoelicitatem &: tenebras ^" unquam luce coHuftrati fuiffent. Nam fi-

cut qui nodlu incedunt, lucis fubfidio adtempus adverfus noc5turnas tenebras re-

convertetur.

Lux hoc loco eft animi coUuftratio do-

nis Spiritus Sancti, his prxfertim quae ad

seternam vitam , & gloriam, tanquam ad

fuum finem referuntur : deinde externa

bona corporis Scfortunae.Hsec autem lux

innocentia 6c vitas incorruptione , tan-

quam puriffimo oleo fovetur, ut nec no-

creati,poft exund:a luce magis contri-

ftantur , fic qui profperitate ad vitae in-

commodaf lenienda aliquandiu ufi , cumpoftmodo* eadem deftituuntur. Atqueutut lucem aliquam &: lastitiam,quod vi-

vunt , retineant j tamen morte tollitur :

Cixx nec interdiu intereat,eademque tan- 40 neqûe enim eoriim gloriacum 0$ defcendity

quam foUibus aut flabello aucftior fit.

Nam vitîntegritas veluti fucculenta ra-

dix tantam vim humoris4& pinguedinis

tranfiTiittit, ut qui flores 6c viror caetero-

quin marcefcerent, Sc decidui eflent,hac

Pfal.49. Vide lob. 18. & 21. Hinc eft

quod 8c loco foeJicitas & Ixritia juftoruna

luci comparatur quse durat lux folisjfoe-

.licitasvero impiorum lucern» qu« cito

confumitur.

Quan-

^^S SALOMONIS, CAP. XIILQiianquam piignare viderur ciim hoc

Proverbio qnpd fcribitur Provcr. 4, 19.

Nnm ibi dicuntur qmncs iinprobi in te-

nebris elTe ; hoc autem loco Jucerna lilis

tribuitur,tametli non alia quaai quse pau-

lo momento extinguitur.Rerp, non pug-

jiare haec teftimonia, nam lux quse eft in

iinpiis vera lux non eft , led in maximaeorum luce verfantur in tenebris, Qup

^97brarum inrer Apoftolos difceptationum >

Matha'us 18. i, 2, 5, utcx contrarioeipharmacohquido conftat, ncmpc animifubmifiione. Cujiisrei caufam li requi-raSjilJain promptu efl : hinc quod fuper-bus in peccata fua & defedhis minim&inquirens, virrutum & donorum fuorumnimis acutus fpecuJator exiflit ; iftiînc

quod in aliorum peccata feverus cenfor,devide. i.Ioh, 2.3. Qin chantatem non 1° donorum quibus inbuti funr parum se-

habetisin tenehr^s Ambulat : contra vero quus seftimator deprehenditur. Cujus,iiijiii in meMis tembm lux exoritur, ^^.97'

V* 10, Me) afiperbia [vir]edit.

jurgium , Ipenes conjultos [ efi ] j^-

pientia,

^Superbiam grave efTe fcelus in fe cun

cum fe tum alios perverfe judicandi.cau-fa fuperius afTignatur^fciJicet in verbi di-vini cognitione&commentatioue parumdiligens&afiidua exercitatio,Deuter, 17.18.19,20.Sed in verbulo,w2ojf),videtur non par-

vum momentum in effe ad fuperbise cri-

men exaggerandum,quod nobisex"

itat 8c odiofumi^ utpote quod neque ho- 20 pendere es ufu futurum fit. Eft autemnorifice de Deo fentit ^ cujus in fe dona

non agnofcit ; & in homines contume-

liofe affedius eft. Sed pra?ter malu quod

intus apud fe verfat & coquir, ad injuri-

as aliis inferendas procJivis eft:ex quibus

injuriis nafcuntur rix^ & jurgia , ex jur-

giis vero 6c homicidiapuUuJant.Quamo-

brem fuperbus aperte in fextum pra^cep-

tum impingir,quod fi quis obfervare cum

fenfus,fuperbiam unam & ex fe flne cu-

jufquam alius fubiidio contentiones &:lites accenfuram: PJerofque videasquiad lites & contenriones non profiliant

,

nifi autaculeo irê ad illas exftimulati fu-

erinr,aut immodico potuopprefTiâut in-

jufia JaceiTiri, aut modo quopiam alio a-nimis perturbati & inquietati: folum fu-

perbum, quinulia occafione prsebita ,,

animo fao conftituat, is animi eJationem 30 nuJlo nomane autpraetextu oppofito ad

odio tiabere debet. Superbiam autem ri

xas &cxdes parere liquet exZephon.2.

iibi Moab & Ammon maledidta & blaf-

phemias in populum Dei congeflifTe di-

cuntnr ex fuperbia animi fui,Et non ali-

unde jfluxiffe Hammanis infatiabilem

fanguinisfitim,quam reftinguere nonpo-tuitnifiuniverfiDei populi internecione,

Heft, 3. quamex f.iperbia liquido eon

contumelias verboaffurgere, unde lites

& csedes exiftunt. Hujus rei cJarifiimum

exemplum exiftit in tribu Ephraim qu^fui multitudine elata &intumefcens cumGedeone altercantur de ea re de qua ei ^

grati effe debebant,Iud.S.i.Sed cap.12.

I, 2, 3. hoc liquet magis, ubi vocati ad^

proelium non veniebant , tamen cumlephte litigant, quod vocati non effenr,

,

ftat.Vide etiamPfalm.lcverf. 2.ubiyrt- 40 qui jurecum illis expoftulare poterat

ferhice datur quod improbus perfequi

tur vel eum qul affliHus eFt. H'<EC caufa &femen fuit utriufque csedis & homicidii,

quod loabus cum in Abnerum , tum in

Amafam defignavic. Haec etia caufa cre-

quod vocati non veniffenr.Tametfi igi-

tur omnisiniqua contentio in vitio iit,

tamen illa quae ex fuperbise tumore ma-nat graviorem reprehenfionem mereturj

quod nuliis incitamentis ad lites adjuta ^

prorums

598COMMENTARIA IN PROVERBIA gpp

prorutnpat, 5c in altapace clalTicum ca-

mt,& ad arma concIamet.Cujus rei cum

Prophera David prob^ confcius eflet re-

d;e fecum conftituit /z/pert/^m infuafami'

ha minimeferendum,V[A.iLo t

.

Quamobrem ut placidam vitam 8c

quietam tranfigamus, primum demus o-

peram ut hoc êrmentum fuperbiae ani-

mis noftris pellamus : deinde confulte-

musomnes procul fedibus noftns fuga-

re qui ferendis litibus apti funt.

Pofteriore hemiftichio videbatur di-

cendum,j4tqtie humi/es^ Cuhmiffi animis

contentiones averfantur , aut non fe litibui

ingerunt, Sed Salomon.illud legentis m-telligentias permittens, quamhocantepedes pofituin fugere facile nequit,prs-

fertim cum prius idem docuerat cap. Ii.

2,. pro fua fapieritia effecSVum & caulam

animi fubmiifi fubftituit, ut Proverbium 20

lîs-M/uof/itMTepot' redderetur & docu-

mentis reconditioris difcipline oneraret.

Primum igitur nobile eftedtum humilis

& fubmiili animi proponit, animum hene

confultum,id eft, eumqui nonilico obla-

tam difceptandi anfam arripit , & tan-

quam acapnia ligna primam quamquecontendendi fcintillam concipit obje-

(ftam ; fed fecum difceptat & ratiocina'

re, nequc a Deo, nec ab hominibus Con-fultis confilium capere*

Caufam vero humilis & fubmifTi ani-mi notat fapientiam

,quae affecStus luxu-

riantes cohibet , & ratione , non a«temcaeco animi impetu res ad iniftrat fiias

:

hoc modo fuperbum non obfcure ftulti-

tiae infimulans; ficut etiam noftro fenno-ne folemus iUum vocare , Afroud fo le,

Q Quanquam voce fapientise hoc libro fse-

pe intelligitur vera Dei notitia quaj ma-ter eft humilitatis

, qua? hum.ihtas maru-ram deliberationem pra^cipitantize ad-verlam parit.

f^. II. Subflantia esc vanitate ,

diminuetur : qui autem conqreoat

manuaugehit \eam]

In h'ir\{vAnitas)dk.vs\zx.Qn. adjundr.ve-nitatis pro vanifTima arte, occupatione,vel exercitatione animi aut corporis aututriufque.

In m eft metaph. caufe pro arte & fci-

entia utili & neceffaria quse plerumquemanus adminiculo perficitur.Tametfi e-tenimvanse artes magna exparte ma-nu exercentur ; non tamen tam aut 1$:-

tur,primijm an fas fit de objedl^ re con- 30 P^ hocfit , auttantavi & contentione

tenderCjdeinde an expediat hoc facere.

Confiliarius autem adhibet non tant^m

(quod plerique improbi przeftant )Ieges

civiles, fed easquas David adhibendas

fuo exemplo docuit, nempe Dei ftatuta,

Pfalm. 119. Qua de re eximium exem-plum extat Iud.20. ubi tametfi Ifraelit^

ûftum bellum cum Benjamine gefturi

«flent; tamen bellum ilkid non fufcipi-

manus.

^Hacvoceiîtur '?an docetur non tan-rum prohiberi furta,& latrociniaj fed Scillas artes qu^ tametfi corporis labore 8cfalvis legibus civilibusêxercenrur , ta-

mennec ullam ad hominum fbcietatem

honeft^ tuendam , necad Ecclefias fub-fidium operam & induftriam conferunt,

imo farpe etiam noxije inveniuntur. At-

ijnt,nifi Deo prius in confilium adhibito. 40 que hanc occupationum diftindtionem

VideexempIumGed.Iud.S.z.&Abrahs; Apoft. diferte indicat Ephef. 4. 2g. ubi

Genefi2. videri poffitadhunc Salomonis locumHincliquet fiiperbos eofdem temera- allufiife. Nam non fatis effe docet ^\ qus

yios effe & cerebrofos, & afFedtibus fuis non furetur , nifi etiam manibus aliquid

induIgere,non autem rem confilio rege- boni operetur, Harum artium tametfi

nume-

ôo S A L OM O N I S , C A P. X II I. 401numerus prop^ infimtus eft,tamen pofTac fortem deplorare coguntur. Potiflimnmad certa genera revocari, Sunt autempr;mumartescuriorse,non tantum necro-

niantic«,fed & judiciaria aftrologia,phi~

lofophicilapidis rimatfo ,quii infiniti ho-

mines fuas opes in fumum infufflarunt.

Deinde funt voluptuarix & mangonica?,

quibus tanquam abjedta mancipia,fe ex-

plendis hominum cupiditatibus addicut:

cujufinodi funtqui mulierum cycladas &;

adulterina capillitia contexunt , hyftrio-

nes, parafiti, errones mufici, & q'ui feras

beftias fpedrandas circumferunt, funam-buli , 8cc Maxime vero & praecipuum

locuminhis tenent quf idolorum cultui

deferviunt, imaginum pidtores & fcul-

ptores, & infiniti alij de quibus lohannes

inApocalypf 18. 11. & Ad:or. 19, 24.Hisfereartibusfeaddicuntplerique.Pri-

mum quidem quod quasftuofk fere funt.

Homines enim ad explendum turpes &inhoneftas fuas cupiditates pluris ementqua; iilis inferviant adminicula , quamquae honefti ufus funt.Deinde otij amore

& defidise ftudio huc impelluntur ,quod

fficut hocProverbio docetur)parum mo-leftia? & laboris quem homines fugiuat

in illis exercendis praeftatur.

Nec tantum hoc loco leprehenduntur

maleficje & illegitimae artes ; fed 8c illi

vero,quod & perpetuum eft.maleiidtio-nefua Deusbona illegitimti & obliqufecongefta diffipat.. Nam fi legitimis arti-

bus comparata duratura non fiint , cumfpreto Dei cultu coacervantur, Agg. i .2.autaliorum hominum difpendioj nedumilla qux illegitimfe comparantur,qua£ necadculrum fuum conferri, necadhomi-

10 num fiibfidium erogari patitur. Et certfe

fi expetientiam magiflram hicconfula-mus, illa apert^ loquitur juftiusgenerisartifices tametfi multa minimo laborccqngerant , femper fore pauperes. fxpeetiam egeftate premi , atque adeo etiamopprimi^

In pofteriore hemift. extat infignis

promiflio qua propheta remiflasSc flac-cidas manus ad laborem fubeundumconfirmatatquecorroborat. Qupd eti-

^^ am ab Apoft. fingulari promiflione ad-dita vires accipir. Nam ufque eo profe-d"uûm docet eum qui manibus fuis ho-ne^ vidiumqu^rit, ut pofTit etiam alio-

rum inedia laborantinm ihopiae fvibveni-

rc. Eph. 4. Hujusgenerispromifrionesprius accepimus. cap. 10. 4. 12, 24. 27,Vide etiam promiilionem Gen. -^.Infwdare vultus comedes panem. Quamobremin deligendo genere virse confideremus

taxanturquihoneftasexercentesjillisad 3oprimumanquam profiteri conftituimus

res inhoneftas abutuntur , ut futores

veftiarij qui fe omnium voluntatibus ac-

commodant. item pi6tores,ftatuarii,6cc.

lam quod dicitur in fumum abire quodfumo & fucis compararunt , illud Deusmaltifariam effecftum dat. Ssepe enim fit

utverbi prseconiOjUt Aotor, ip.&Apoc*1 8.harum rerum ttupitudo hominibus in-

notefcat, quo fit ut quje magna mercederedimebantur , viliifima habitaautigne 4-o

cremantur aut in ftercorarium defodiun-tur. Aliquando fit eriam ut bonarum dc

falubrium legunrpraefcripto inhibeantur,

unde harum mercium jnercatores fuam

honefta 8c legitima fit. Qupd quo me-lius fiat, fpedlemus qukm reipublicse auC

Ecclefiae utilis fit. Deinde excutiamusquinam artifices adremp. &EccIefiamtuendam rariffimi fint,ut quod deeft fup-

pleamus. Deinde in deliberationem ve-niat potifTimuman arti&occupationi ex-ercends cum ob interna,tumob externa

Dei dona idonei fimus»

V. / 2 . SpespfotraBa (egmm efm

fcit animum \ arhor autem ^^^^^vi"

tcs^ dejideriumadveniens»

402COMMENTARIA

In thr^^T^êxjêSiatiojdi. rsM^ridefUenum)

eft meton. adjunct.

Hujus proverbij renius in Gommuni

inrelligetia &:ante pedes pofitus eft,ut de

illo eruendo non fir laborare necefle.Vi-

dendum ergo quis ejus ufus & frudus

exiftit. Primum igitur docemur nete-

mere & inconfulto nobis ipfis bona pol-

liceamur quorum conlequendorum nul-

la jufta caufa aut cerra rario exiftit nulla

bafis , fundamentum nuUum. Tametfi

enim initio brevis & mqmentaneavo-

luptatis titillatio animum fubintret, dumrei concupirse perfruendse nonnuHaex-

pedatione ladamur : tamen caducum

illud &. momentaneum gaudiumaffidua

foUicitudo cum dolore conjunda fequi-

tur & animum cruentat ; tanto indies

audior fad:a, quoad temporis progreflu

magis ac magis de ê decidentes , tan-

dem quam concepimus fpem penitus

abjicimus. Abfalom & Adoniah animumad regnum Ifraelis obtinendum adjijjjên-

tes , dubio procul non mediocres animi

eruciatus experti funr , quod fua fpe ali-

quoties depulfi , tandem illa fruftrari

funt. Qupd idem de piis & religiofis

Chrifti difcipulis primatum &: principa-

tum aftedantibus facile liquet. Primum^

quidem quod hae libidine dominandi

elatiin crebras contentiones incidebaatj

qux dolorem fecum ferunt, idque de re-

bus nunquam -effec5tum fortituris : poft,

quodhacfpe fruftrati effent , videLuc,

2,4. 17. 21. Conducibile igitur fuerit

nobis ab mcerorem & angorem decli-

nandum ,- &: ad animos noftros folido

gaudio & obiedlatione complendum, ut

earum rerum expedtatione 6c defiderio

teneamur quae Deusverbo iuopollice-

tur,qui quod ore pronunciat, brachio ef-

fedlum dat : cujufmodi fiintDei favor 6c

divini favoris frudtus , improborum exi-

tium quae Deus certiiTirne prajftat , &quibus prasftandis moram non nedit.

IN PROVERBIA 4.05

vid. Luc. 18. & Abac.2. Atque in his

nullum defiderium , nulla expedatio,qnantumcunque vehemens & intenta in

vitUperio eft.

Supereft ut non tantum nobis ipfis

eonfulamus & quieti nofttae , animos a

vanis aut vitiofis expedarior.ibus cohi -

bendo,&: eofdem ad res certas & profu-turas attollendo f led ut non alios con-

10 triftemus providendum erit, dum ilios

rebus promiffis aut debitis fraudemus.Quamobrem in beneficemia collocanda

cavendum ne nubibus illis fimiles fiinus

qua; fpem pluvia? facientes fua lev rare a

ventis circumaCiê in nihilum abeunt

vid. Prover.^. 27. 2g. Maxime vero ca-

vendum ut qua; jufta ac debita funt , eo-

que iplb a jultis dominis expetita 6c ex-

ped:ata,tempore praeftituto & opportu-^° no diffolvamus. In his vero vel maxime

videndum ne mercenarij ftipendiu apud

te pernodiet lac. 5" . 4., cujus fi apud te

mercedem rerinueris , non tantum labo-

rem non compenfas , fed porro doloremanimo ejus lalDore ipfo retriorem injicis,

In quibusomnibus ficut in aliis quaecuu-

que hujus generis funt quae defcripfimus,

paulum momend non habet,cum ad frse-

nandum vanas cupiditates,tum ad ea ex-30 pedandum & appetendum quse officij

noftri funt , quod propheta dicat vanis

expediationibus animum labefad-arij

ficut contra juftis &: licitis defideriis re-

ereatur & veluri vivificatur. Ut qui vana

pollicetur non'rantum in 9. prxceptura,

fed 8c in 6. peccare deprehendatur, namineffraenes animi cupiditates ranquamcarnifices funt quibus animus hominis-

torquetur & cruentarur.

40 Qupd fi defiderimn prorogarum lan-

guidum reddit hominem; nedum in infe—

ris defiderium impiorum illos cruciabit

qui defiderant recreationem e maliSi

quam nunquam accipient.

Deinde non tanium illarum rerumdeiideric

4.0+SALOMONIS, CAP. XIII.

defiderlo Sc expedlatione reneamur qiiie

confequi pofTumus : fed unavidendum

ut res iJJas bonse & licitas fint: alioqui

non tantum rei dilatione , 8c procrafti-

natione torquebimur ; fed iliam obti-

nentes & aflequuti magis faepe angemur

quam cum nondum ea potiebamur.

Confcientiae etenim morfus qui pecca-

tum , tanquam umbra corpus , fequitur.

plus moeroris 8c angoris affert ,quam

'ô;

fervatione deflecait , utfibi Scvoluntat»fu^ obfequatur. Nam tametfi verbi vio"latione fuis aut commodis , aut ob]ed:a-t!oni,aut denique vita; confiilat; taine"inrer verbi feu praxepti contemptore^habendus. vid.Luc. 14. ig.ip. 20.25^. vid»etiam Gen.af^î.^^.. ubi prsecif c iique'^

Efavum primogenitura contemptu/ ha"buifre,tametii illam,ut fe in vivis fervaret»fratri vendiderat vid, Mat.i7,.4tÂ^ .46'

momentaneae deledationis ufura com- 1° Merito igitur contemptus verbi & prae

penfare potefl : ut nihil dicam de Dei

formidabili judicio , quod illicitas & in-

concefTas voluptates comitatur. Vide

Amnonis hiftoriam de compreffa Tha-

mare.Item quomodo Deus Ifraelitis co-

turnicespro voto compluens,tamen ma-ciem immifit &c. Sicut enim phrenetici

8cfebrJcitantes concupita obtinentis eo-

rum ufu deteriores evadunt : fic& hi qui

res a Deo vetitas expetentes, earum c6-

potes 8c participes fadli fibi damnumnon mediocre accerfunt.

Deinde non tantum in rebus ipfis ex-

petitis ratio habenda efl i fed ut defide-

rium modum fervet, nec nimis intentum

fit.Omnis enim celeritas in defiderio ac-

cenfo mora eft, omnifque nimium longa

properanti mora eft,

V: 13. Contemtor verhiyCormm'

fetmille^ qui autem revereturprfe^

ceptumîpfe donaturpace

,

In vocibus in {verhum) 8c mse (fra'ceptum) eft fyn. generis pro verbo &prêcepto Dei. nam Dei verbum 8c prse-

ceptum hoc loco intelligi ex mercede

20

cepri habentur rei qui ob levem volupta"tulam aut triobolare commodum abo^ficio difceduntjSc prjeceptum a tergore-jiciunt. A principis dido non eft facil^

deflediendum, nifi rarione jurameti Deoprseftandihoc fiat ,• quanto magis a Deiedidto defledtendum non eft ? Eccl. §,Deinde obfervandum quod dicit verbumcontemptui non effe habendmn, 8c pras-

ceprum reverentia profequendum* Necenim is modo obnoxius eft qui totam le-

gem aut omnia praecepta Dei voluntati

fux poftponit ; fed qui velunicum pras-

ceprum, vel unius prsecepti ramufcuJum.vide Iac.2. 10. 11. Qupd illos coarguacqui ut fe ab improborum numero exi-

mant fcum tamen certi alxujus praecepti

ratione nuUam agant) plenis buccis liiam

in aliis prjeceptis innocentiam vendicant,

Corruptio illi erit , ideft flbi exirium

accerfit. Nam fi rex fua mandata violata

ulcifciturj quanto magis Deus hocfa-

ciet.5 Atque fi rex quod vult facitj nedumrex regum hoc faciet. Et fi ubicunque

eit regis edidtum , ibi eft dominatio , 8c

potentiaj nedum hoc verum erit in Deiverbo. vid. Eccl. 8. 5, 4« Gladio igitur

principis illegirime imperantis oppona-

adverfa prseceprum reverenris colligitur, 40 musDei vibrantem gladium,poIitum bi-

30

cum unus Deus eft qui pace nos beat.

Hoc loco primiim notandum venit

quis fit qui verbum contemptui habererite 8c jure dicendus eft. Eft autem con-temptor verbi divini quifquis ab ejus ob-

pennem cujus refpedtu regum gladijjun-

cese 8c farundines funt. Commodis item

quibus a regibus exuamur , opponamus

emolumentaquibus no5 Deus privet or-

betque, Perire autem illum '5'id. Luc.14..

C c 2 & Gen.

4^($ COMMENTARIA IN PROVERBIA 407

gc Gen.lf . Nam qui impingit ad verbu,

ad Chriftum impingit. i.Pet.2.8. Dein-

de notandum eit illum perire libi. 1 a-

metfi enim verbi rejedtione arbitrantur fe

conrumeliam infeire Deo, aut Dei mmi-

ftris, aut etiam verbo praedicato ; tamen^

fpeciem , feu exiftimationem apud quoCvis obtineant , in fapientum catalogo feu

c^nfu hêndi non funt: potius cum ftul*

tis 8t infanis aggregandi. Quo eft dete-ftabilior noftira perverfitas qui fucatje fa-

pientiae & a vanis hominibus praedicatje

10

vernm eft quod dicitur hoc loco fe modo fama fed:antes,eam qux vera &: genuina

perirefibi ipfis : ut Luc. 7. go. & ler. 7. eft &. a fapienti Deo comprobatacon.

19. Namverbo Dei nihil difcedit,neque

miniftris quos imptobi contumeli s affi-

cere cupiunt,aliquid deperit , ut qui per-

indemagnam lui minifterij mercedem

accepturi> funt , atque fi illis fides habita

fuifletjnedum Deoquid detrahitur : fed

in eorum perniciem omnes eorum cona-

tusredeunc;.

Quid aatem fit contemnere verbii li-

quebittnagis ex antithefi reverendi pr?-

ceptum Dei,ut ejus obfervantia omnibus

temptim prasterimus, -

Cum nemo fit tamintegri& incorrup-tifermonis, Sc oris circumcifi ut verbisnon peccet, verba proverbij ad illam do-(5krinam revocanda funt

, qu»^ fapiente

& jufto, quoad iapiens & juftus eft pro-

fluunt. Davidem etenim dulcilT. Ifraelis

pfaltem aliquando infipienter-locutum 8ctemere quid efFutiiffe,notrus eft,quam uc

probari debcat. Neque cum a Chrifto.^

difceditur, invenietur mortalis quifquamomniumcaminationibuSi omnibus quo-^ 20 ab origine mutidi qui lingua iaepius Jap-

rumcunque blanditiis & delinitionibus fusnonfir, Undeperfedtus &omnibuspraeponamusvidJf.5d.2.Ecd.9.4-; Q^ numeris-abfolutushabeturqui linguano

docemur quomodo teftimoniu compare

mus veri& infucati timoris Dei ;,nempe

fi^prseceptum timeamus & revereamur.

Cum vero homines a verbi obfequio

metu depellunrur , ne , dum verbo par-

canti pace & profperitate excidant •

contra Sal. docet,legisreverentia pacem

delinquitlac.5.

Deinde obfervatu dignum eft, jnftumfea lapientem non efle eum coargui , cui?

fermofjuftus iScinGorruptus nonfuppetit,

Credidijfrofterealoquumfum Pfal. 116,ut homo eftîta eftfermo 2.Reg , $>;.'i i, Ta-metfi enim non ut olim credentes omnes^

ftabrliri.[Impiis enim pax non eftjjlf.j^. 3o „^^15 linguis, ideft variis multarum gen-

2,3, 24., 25*. Huc etiam Ipeât quod to-

ties in libro Deut, iteratur , obiequium

m-mdatorum Dei idcirco Ifraiîtis impef

rarijUt illis bene fit qui ea obfer.vant,

V. 14. BoUma fapientis ieB]

fcaturigo vit{e,adrecedenaum a ten*

diculumortiSi .

Ex capiio* V* II. apparet eum juftum

^ appellari qui hJc appeliatur fapiens; ut

pro fapiente vere habendus non fit qui

fide juitificatus juftitiam non colit: reli-

qiji-Gmnes.quamcunque fapientiae feu.

tium^îdiomatisornentur;tamenhucu{que

verum eflecomperitur,ut quicunque fide

vera a Deoimbuti funt , iifdem novalin-

guaid eft fermo repurgatus, & labia de-*

laecata caelitus delapfa immittuntur : ut

nonrinepte dici poflit , oflende mihifi^dem

mam exverhps tu»^ '

Effecftum puri fermonis metaphora il-

luftratab aquis vivis leu perenibus dudta,40 cujus hic ferfe fenfus. Ut fiti & aeftu con-

fedlum aqua gelida &' perennis mirifice-

reficit atq; recreat : fic viri lapientis be-ne inftitutus & accomodatus fermo,cumloquentem confcientia officii perfuncfti,

tum audientem fua fuavicate & falubri-'

tate

ô8 SALOMONtate confoldtur& exhilarat.Hinc non eft

difficile fcire quanri prerij juttus in civi-

tate vir fit. Omnes illius urb s amoeniratc

Sc /alubritatem praedicant,quae fontibus

Sc aquaj dudtibus perennis aquse fcatet:

nedum quse bonis & juftis viris abundat.

Maxime vero hoc pra^dicabile eft fi locus

defertus,&; fiticulofus fit.Quamobrem in

hoc'mundotanquam deferto 6c vdftitate,

opera?-pretium eft bonos &: juftoscon-

quirere : In locis auftralibus multa mag-namque operam ponunt,5c magnis fum-

ptibus fontes dilquirunc 8c defodiunt

:

Qnidniigirur magis defudemusur juftos

& fapienres conquiramus.^ Agrefte & in-

civile aur barbarum habitum eftcum Phi-

liftseilfaaci fontes injedlo aggere obtu-

rarunt j nedum cum juftos & fapientes

perimere conantur improbi homines.

DodlriniB jufti feu fapientis praeftantia

arguitur a fine feu efFedlu fpeciali , defle-

xione alaqueis mortis quos nobistendut

mundus,caro,& diabolus, &: quibu&im-

piorii viae conftratê quodammodo fijnt,

m ne veftigium quidem ponant quod fic

a laquei periculo liberum &folutum.ubi,

ut ftimufum addatad dodirinas amplexa-

tionem , non leve aliquod damnum m-cumbere indicat, non captivitatem aut

ferviturem , non pedis aut brachii^luxa-

tionem autrupturam^non capitis diminu-

tioneiuj fedipfam mortem-; eamque nonmomenraneam modo,cujufmodi eft cor-

porisab anima divulfio ; fed acerbiffimas

qua in barathru gehennas totusquantus

quantuseft,animo & corpore prsedpita-

tur.Nobis enim ranqua avibustehdiculae

collocantur , & infidias ponuntur quoti-

die,- idemquenobis acCfdit quod de tur-

do perhibetur turdum fihi malum cacare,

Nam peccatisqua? ipfi admittimus , tan-

quam vifco irretiti tenemur.Nec uUaars

cftquapeccatiillecebras & diabolivete>

ratorij aucupis technas & machinationes

declinemuSjiiifi ad dpdrinam iapi^ntis&

IS, CAP. xiir. 4cp

juftiviri, tanquam ad fontem v'tae advo-lcmus.Horumenim alterutrum tanqiamneccffarium nos manet , ut autmoitis Ja-

qucis pereamus aut do(51:rina? iapientis

participes fad-i vita perfruamur.Dodrmavero fapientis idonea eft , non tai itnm ut

nos a laqueis mortis tutos & incolum es

fervet ; fed ut nos illis jam indutos 8cardius conftridos expediat 8c extricet.

^ ° Atq; non tantum nos ^ noxiis & mor-tuis operibus eximit ; fed 8c ad omne opui

honum probe & inSlruHos , & animatos

reddit. Hinc eft quod pf. canit juftumdodtrinse Dei afliduameditatione?'w/f<?r

arhoris ejjeûxfecm rivos (^ decurfm aqua"rum conferitur , quafruHum maturum ^temfeFtivum affert. Pf, i. Nam cum hocloco dodrifia fapientis fonti aquse pere-

nis comparetur,n6 mirum eft,fi qui illam

20 fibi familiarem reddunc (tanquam illam

fibi prope admoverent) frudlum abund^ferant. vid.Prov.3. v.i2»id. 20. ubido-(ftrina Dei nos cum ^malis op^ribuseri-pere,tum ad bona opera adigere dicitur:

eoqueperfefânormaeffevitsBhumana?,

Ver/, ij". Sticcejfum bonumdat

: gratia^ via Mtemferfidioforum [efi

loajêra^ •

Bonus intelledus quid fit hoc loco '

apparet ex oppofito membronempe via

tranfgrefforum cui ex adverfo refpondec

ea intelligentia veritatis quas eum praxi

virtutis& pietatis conjunda eft,quae fola

bona& falutaris habenda eft : cum,quae

a pi^tate diffociatur rerum caeleftium

cognirio,cognitori exirialis & perniciofa

40 evadit. Haec autem inrelligentia com-mendatur at>efFe(5to quemparit, gratia

'

fcil. apud Deum &: hominem ut fupra •

cap.5.v.4'

'

Etprimum quidem quod Deum atti--

net,non-eftitaacc!pienduae fiDeifavor '^

Cg 5 Scgraria'^

4rG COMMENTARIA IN PROVERBIA^jj

6c gratfa uIJo opere noftro evocarenir

,

am apud homines inire & initam foverequx ipfa omnium in nobis bonorum fons prxiertim improbos qui pietatis & verae'6c parens exiftit: fed quod pietas & bo- cognitionis divinx hoftes exiftant idna inrelligentia ex gratia Dei ortum 5c demum difHcile , aut potius incredibileoriginem duces novam & cumulatiqrem videturj Sed meminerinms Deum penesgratiam attrahitj vel potiusffi proprie lo- efTe omnia hominum corda & illa ut ri-qui velimus) primse &; originalis ( ut ita vos aquarum huc illuc ducere,reduc€re*dicam) gratisB ampliora 6c uberiora tefti- Quamobrem cum hnjuimodi promiffio-monia. Quod idem eft cum eo quod Joh^, nibus homines piosSc intelllgentes locu-I.dicitur nos in ChriiiogYatiamfro rratia lo pletaverit,nihil eft cur magis de vericate.accipere. Ubi obiter,^ notandum eft toto 8cpr2eftatione promifli dubitemus,quamcselo errare puntificios qui primam quifi illam jam in manibus teneremus ; ma-dem gratiam gratuitam eHCe non diffiten- xime cumDeus d ferte confirmet fe hunctur ; fed quae deinceps confertur Dei li- animnm hoftibus inditurum , utgratiamberaIitate,pro^terprimae grati^ debitum 8c mifericordiam illjs prsftent Pf. loi.8c legitimum ufum.in nos noftro meritoconferri. Tantum enim abeft ut hoc no-ftro merito fiat , ut meton, caufje gratiae

nomen retinet quod fecundo confertur.

4.6, Dan. i.p.idquejinfinitisomnium se-tatum & faeculorum illuftriffimis exem-pls comprobavit. In lofepho quiquo-cunqueiveniret in pretio etiam apud im-

Quanti autem lit ut quis apud Deum 20 probimmos tuit. In Ifraelitis quosJE-gratiofus fit ex eo liquet quod ejusinve- gyptij jurati eorum hoftes tanto favoreftigatio tantopere in fcriptura,6c tam in-

figni , 6c inufitata ratione commendaturP1.27.8.P..8C loJ.^.Qup locoapud pios

habetur vide Pf. 4. 7. lUuftratur autemcomparatione minoris fcil. conquirenda

& confed:anda gratia principum, qui ta-

iuen mortales cum fiint , noftris miferiis

faepius fi velint,febvenire nequeunt.Imd

compJea:ebantur,ut iJiis fuas gemmas 6cpeculmm feu aurum vicefimarium fpon-te concederenti oculos porro( ut credi-bile eft)quos iliis darent,eruturos,fi hocabillispoftulaffent

, Huc referantur hl-ftoriae de Cyri & Darij Artax. in popu-lum Deimunificentia, quiiliis cum nati-one, tum religione maxime invifus erat.'«'f*'*''" '*'""''»^ "'"-*"''

"-"i"'-""'-»-^""-' -"~, -^""* »<-*'5*viiv, iiidjiuuc iiiviius erat.vero non regum tantum gratiam foUici- -^ vide Davidis exemplum inperdita Sau-th venamurjfed ejus qui regi fucceflurus Ijs aula, vide Ad:or. 27. quam ?i^«'8^»w>c

*ê"'^ ApoltoIo]uIius,quam humanitatemPaulo& comitibusfuis barbari exhibue-runtAdior.zg.

Hocilluftratur ex adverfis quod pr^-varicatorum via 8c vivendi ratio dura&afpera eft, ideft in humana 6c inclemenseftieoque ipio efficit ut duriter & odios^cum a Deo, tum ab hominibus excipian-

fit,ut Sal.obfervat in Ecclefiafte, tametfi

nondum rerum potitus nihil- noftra cau-

fa efficere queat^Sc qui,propter rerum

humanarum caducam conditionem , aut

vita fruiftus erit priufquam fceptra tra-

£tet , aut , fi praslenti regi fuperftes ex-titerit , in regni tamen folium nunquamafcendet.

Atque ut permagni eft Dei gratiam .q tur. vide exemplum fratrum Jolephiconfequiiita minim^ mirum eft nos rede qui fuum ob peccatum etiam a propnovitam inftituentesDeo acceptos elfe qui fratre eos intime amante duriter 6calpe-tum favore 8c gratia nos complexus eft , re accepti funt. Vide quoties Deus im-rum ex carne viventes fimultates 6c ini- pios inter fe conjuniliiiimos ita inter femicitias cum illo exercuimus; Sed grati- commifit , ut in mutuas iiu c«des irrue-

rint.

îi SALOMONrs,rint. vide exemplum Madianitarum 6c

Syrorum. vide ludic. p.20.23.

V. 16. Omnu afiutm agit fci-

entia»flolulmautempanditjlultitid.

In verbo u-ifi' (expandit) "eft metaph.

tradta ab auleis e]ua£ prius convolura, pe-

nitus poft evolvuntur, Sc omnium oculis

videnda expanduntur.

Solers Teu aftutus hoc loco is eft qui

fapienterfe rebusex circumftantiarum

ufu gerendis accommodat. Cum vero in

hoc libro non nifi in laudefut dicitum eft)

fumatur , homini pio fas efle confequitur

ut prudentiam & cautionem in rebus fu-

is adminiftrandis adhibeat ^ nec ita iim-

plicitatem & apertam agendi rationem

prshendat una manu , ut prudentiam &

10

CAf.XllU413

niaadminiftraffe perhibetur, & a Saule;aftutus admodum vocarur,cui ramenDe-um adfuifle

,pa/Tim fcripturae teftimonio

confirmatur. Non eft equidem inter lu-dos ululandum, nec malum maloretalia-renobis permittitur.Habent igitur pii a-pudMofem fuos expIoratores,habent fuaftratagemata,ut in hift.Iof.Iiquet,habenc

f"0Sa'^;tis.^V&c.

Hujus autem folertis , feu aftuti effe-

tûm a Sol : judicatur , res fuas fcienter

procurare, QW quidem icientia ( ut excontrario membro colligitur ) in eo po-tiff,verfatur,Sc vim fuam exercet, quodnon omnia femel&: ftmul, &c ubique ef-

fundat; fed ita quxdam aut dicit , aut fa-

cit, utaliadicenda, & facienda omittar

,

quae tameu lege veritatis dicere,aut face-

re no prohibetur^ ut no tam, quid fas,aut

Gircumfped:am cautionem altera elabi 20 nefasfit,reipiciat,quaadilIud,quodexpe-

patiatnr ; fed fciat cum fimplicitate co- dit,aut no expeditcollimet;ut qu^da cer-

lumb^ ferpentis(quae cseteris omnibus

brutis callidior eftj prudentiam conjun-

gere.Quod eorum infcitiam refeliir, qui

nunquam fe fatis Chrifti oves probare

polfeputant, nififua jugula inluporum

gulam,&; ingluviem inferant; nunquam

fe pro Chtifti columbis jure haberi ibm

tis loco tempore que,& apud certas per-

fonas faciat,8cdicat,qu? promifcue no fa-

ceret.Hujus exempla exrant in Heftere,qu2e edod:a a Mard* genus 6c ortu reti-

cuit; in Nehem,2.5. ubi proloco cukusDei(quod apud Regem infidelem infipi-

dum., & odiofum foret ) repofuitlocum

niant,nifi fe accipitrum, & aliarum rapa- 3o fgpukhri majorum>fuorum;in Efra,8.22,

cium avium vnguibustradant, feque illis

prsedam faciant ; tanquam ii pieras nos

brutis animantibus inferiores reddat ,

quibus natura di(5tat , ut fe vitamque fu-

am adverfus-incurrentes impetus tuten-

tur,ac defendant; aut quafi pietas lumen

Tationis humano generi conceffum ex-

tingueret , qua mala eventura ad fugam

longe ante prolpicimus ; cii pietas potius

ornne honefâm, & legitimam per.culo-

inPaulo Ad:,22.(5.inChrifto vero paiTim,

maxime cum coram Pilato , & fummisfacerd.fifteretur.

Conira vero ftultus omnia negledlis

temporum, loeorum, 6c perfonarum cir-

cumftantiis,profundit. De qua re vide

prius cap.i2,i5.Quamdiu enim tacet aut

a rebus gerendis abftinet , tanquam au-

laeum convoIuta6c complicata tenetur e-jus infipienria,ut hominum oculos fugiat;.

lum declinationem corroboret 6c con- +^ fed c^^m fefk feu verbis feu fadtis efrert

firmet, Vnde Deur.4. dicitur Dei popu-

lum ejus mandata fervantem populo eti-

am infideli fapientias nomen 6c famamconfequuturum. Vide exemplum Davi-

dis,quiAuIicorum judicio prudenter om'?-

ilico prodit infipienria. Imo vero quam-diu in filentio vivit, f^pe pro fapienri har

betur.

Ferf.iy.Nmicim im^robminci^' >- dit:

414. COMMENTARIAdit in malum : legatis autemopim<e

fidei^medicinamfacit»

Nuncius eft mimfter alterius nomine

.certamandatapr^ferens. Quamobremimprobus nuncius eft qui illegitime ma-

data aut legitima illegitime exequitur;fi-

! delis legatus contr^qui legitimisinftru-

cStus eadem fumma cum fide executioni

IN PROVERBIA 4irDeinde qui aut impia, autinjufta refe-

runt, autnuncium legitimum 8cillis3k

fuis principibus mandatum corrumpunr,additione,detrad:ione, commutatione,inimprobis nunciishabendi.Maledidio ve-ro Dei non tantum in malos authores &principes ftringirur ; fed porroinejuC»dem miniftros. Vide Ifa. lo. i. Hujusexempla extant i. Sam.22. i7,i8.con-

mandat. lam vero cum inveteratus fit a- '° jund. cum Pfal. yi. 2. Reg. i. p . &c.pud omnes fere error,ita ut ^xnh in Pro

verbium abierit,culpam' omnem,ut& rei

bene geftaelaudem ,penes authorem &:

jubentem efTe ; nuncium vero femper vi-

tio carere: Salomon hoc Proverbio illum

errorem retexere &: caftigare voluit,cuI-

p2e vituperium 5c prajclari facinoris lau-

dem cum nuncio feu legato communi-cando. Hinc igitur ne nos miniftros &

hfStot. 22. 18, 19. & Math. 28. 4. Ve-rumquidemeft fuosheros & principesmagna voce & magnis lateribus confir-

mare fe fuos fervos 6c afleclas illos ab 0-mnipericulovindfcaturos; ut conftat2.Sam. 15. 28. fedfuumproptereafcelusnonimpunâuferunt. Quinetiam fituc

faepius miniftri gravius hoc mundo fup-plicium luant

, qukm ipfi authpres ; ut in

prsebitores rerum illicitarum prseftemus, ^° Math. 2S. 4. 2. Reg. 19. QuodfimiHeterremur ; ifthinc vero ad res honeftas

"

noftra opera , tametfi ferviii & mediafti-

na, promovendum incitamur.

niftri poenas luunt, qui fijb jugo aliorum

funt^, & arcaiffimo vinculo fubjedrionisfuis dominis agglutinantur : graviorescerte luent qui fponte fua fefe impiis fla-

îtiis defignandis dedunt.

FideltJJimUiverd legatm medicinamfacU,

Ugn thnisfal/i fiu Q3S fit hidegatus cum vocatione , tummptjFHfiîhf* legationis argumento, tum formula exe-

qautionis ex his quae prius didtis adverfaIn priote genere funtquinullalegiti- 30 funtfatisclareliquet.Cujusquidempri-

êi nuttcius improbtu

rum gencTHiK exifii

reipeda

it wK

mS vocatione inftrucSti , tanquam volun-

tarij magiftratus Sc ôWisjoeiyt/oyifadle-

gationem obeundam profiliunt. Inhocgenere plurimi in mimfterio verbi reperti

iiint , Sc^tiamnumreperiuntur : ut pfeu-

do-ApoftoIi & pfeudo-Prophetae qui fe

immediate k Deo mitti oftentant VideEpift. utramque ad Corinth, Apoc.2.E-

pift. adEphef. uthiquifeab Apoftolis

miflfos perhibebant ^ quibus emifli nonilint ut Acftor.if. utqui vocatione ab ho-

.minibus muniti fiint , Deo fuo illistefti-

.monio non fufFragante. Hi omnes quem-illi cumque nuncium perferuntimprobiiiuncij funt.

mum norma evidentifT. exponitur ^ Pro-ph.tTa.verbum tecum necohibeds^ lerem. i«

17, Ezek. 5.17. exemplamulta prseclara

exiftunt apud lerem. Vide exemplumMofis, qui ne ungulam quidem m .ffigy-

pto relinquere voluit. Vide verba Elia^

ad Achabum,IohannisadHerodem,Na-thanis ad Davidem.Medicinam facere docet locus prior in

Propheta ; ubi propterea jubet ne vocu-'^^ lam unam omittere; fifortfe ( inquit) re-

fipifcant, &c. Vide quam vim habueruncverba Gadis ad Davidem , &. Nathanis

ad eundem. Vide locum lob. 33.25»Qupd.verolanitatem nonafferant repro-

bis.

lO

SALOMONIS, CAP. XIII. 417rulis in qiiibus pec<?atum radices iion tamfixas & confirmaras egic , caftigatiotamneceflaria fir, nedum in adultioribus, &:setare grandioribus. Et i\ ad hominem adcivilem (ocietatem inftituendum corre-(itione opus fit,ad quam formadam prse-

clara quaedam initia cii}ufque mcnti inftra

manent;quanco magis ad fancftam focie-

tatem tuendam, Sc colendam correptio-

neopuseft, cujus ne lemen minimum,aur lcintil|a tenuiff. fuperftes reliiia eft

ex illa vojiutie)* qâe genus humanumpeccati labe evertit?

Legimus Dî;/i«: filios Abfalonem &Adoniam ob eam caufam periifle , quodliberrime, 6c proprio voluntacis arbicratu

abfque caftigationis frêno vitam age-banc, uique eo, uc ne verboquidem vul-

neraci fint.Quod fijure pereant hi,quibus

Quamneceirariafitcaftigatioomnibus .onullaparentum ftulca indulgenthcafti-

ui^nque func q ui ab Adamo origlnem g.^ciq admbita eft 3quanto hi juftms pe-

41(5

bis, int6llig:endum cft , quodvimfuamobrinentinimprobisutillis omnem cx-

cufationem adimanr.Deinde exancjthefi

prioris verfus intelligendum & legatum

ipfumpromotumiri , & fanitatem majo-

rem fibi aequirere , quam reprobisnon

afferc. Sicuc pofteriore hemiftich. anci-

thecicSs intelligendum eft improbumnuncium damnum'non tantiim fibi&per-

niciem accerfere ; fed illis'eciam atferrc

quibus improbum nuncium afterc ; nifi

cautum agant ,, Sc fe ab illis laqueis quos

nunciuscollocat prudenter eximant.

V^ iS, Tâupertca G? ignominm

{eritl abfirahentife [ ah eruditione'.

qui autem fervat CGTfeptionem , ho-

norabitur^

-qmcunque lunc quduxerunc illuftri in lobo fententia com-probacur, lob. 11. 11 , 12. ubi diferce o-

mnes homines dicHOtur vetni , vctaii omni

.intetligentia adeo ut ^vo onagns habeantur

ôtiitsmam homimbih\'Eodemq; loco di-

citur animadverfionis divinf ufiim efleuc

ex onagrjs homines, id eft manlueti red-

dantur. Quemadmodum igicur puUi e-

quorura prius domicoribus traduncur ur

illis poft commode ad icinera facienda

auc ad alioS vitseufus utamur: fic non mi-

siius omnes iiiepti fumus ad cultum Deoprseftandum , aut cum hominibus ucilirer

confuefcendum, priufquam Dei flagellis

«domiti jugoChrifticervices noftras fub-

jiciamus, Prov, 22. 15. affirmatur ifuhi^

ttam alligatam ejje cordipien ," quam virga

eorreEiionps frofligabitÊt Apoft docet^«-

rium non filium ê qui caiiigationisârti- '^^

,(Cep^woMe^,Heb.I2.8.Ex quo veritas hu-

jus Proverbij elucet eum per^verfum elfe

qui fe corredlioni fubducic; etiam pueruaut alium qilemvis qui per etatem de ca-

îgatione difcernere queat, Nam fi pue-

ricuri funt,qui impoficam&imperacam abhis

, quorum inrereft , caftigacionem, 6cfevericacem refpuunt 6c repudiant? Namcum ad benigne caftigationem accipien-

dam nos fcripcura adhorcecur , non eammodo incelligic,quae aDeo coelicus imitri-

tur, 6c immediate,qualem nemo,nifi pro-

digiofe improbus aperte rejicit ( ut hi fa-

c:unc,de quibus loh.inApoc.fcribic 16.%,^^ p.jfed illam eciam,quam Deus per fami-

liam,EccI.autRemp.alicuiinfligic,eciamfi

aliquando injufta fic, fi illos relpicias, qui

virgam adhibenr, i. Pec. 2, ig, ,19. 20,Qupd fi, qui inferiore loco func accipi-

endse caftigacioni placideq; ferend? ob-ftridrifinc, nonminor eft obligacioeo-

rum, qui praefunc, uc juftam fevericacem

in delinquences exerceanc.

Poena vero eorum , qui fe fubdlicunt I

difciplina fam.Eccl.auc Reipub. eft pau-

percas,& ignominia.Cujus quidem,pau-

percacis media,&adminiftra f^pe func ip-

forum in fibi fubjedios indignacio, 8c ita,

qui legitime corre(îone adhibent.Na ut

D 4 bene

4^^^COMMENTARI^

ben-^ eft in hac vita hls ,qui pajentibus

obediunt j fic contra male eft in hac vira,

cmiin eorum imperio non acqmelcun^.

Deinde Scillud aliud adminiculum elt,

quod difciplinam fpernentes nullam ho-

neftam artem difcunt.qua vitam toleret

Nec paupertatem tantum minarur,fed

ignominiofam paupertatem. Eft enim

qloriofa qu^da paupertas,cujufm.odi fuit

iUa Chrifti , Ap. & fideliurn, qui propter

Chriftinomen rei famiharis,&:patrimonij

Jaduram fecerunt. Nec inhonefta eft illa

corum paupertas, qui tenuiter,fed legiti-

me tamen hanc vitam tolerant.Atq; haec

poena ignominiae ideo videtur attexi ,

,

quod improbi refradarij , & caleitrones

ttiaxima parte difciplina feveriore refu-

giunt, quod illam fibi dedecorofami fore

putant. Cui tentationi Sol. occurrit hoc

prsemio dum ignominiam attrahi doceat

recufatibne corre(5tionis,non autem illius

(quodhomines putent ) amplexatione.

Cujus rei infignis picftura exiftitinfilio

prodigo,Luc. ij. qui impatiens dome-

fticx difciplinsB ,quaein patris aedibus vi-

gebat,ex illa fe fubducens fe cum heluo-

nib. Sc deco(ftorib. conjunxir.

Eandem pcEuam luebant Eli,& David

ob negledumincaftigandis filiis officiu,

Nam ejus pofteritas ad fmftum panis ob

eam caufam adadta eft;5c David coadus

eft ob eam caufam a facie Abfalomi fu-

o-am arripere , 6c a propriis fubditisad

tempus alii atque cibari.

In pofteriore hemiftiGhij opponitur

fubducenti fe a caftigatione is,qui obfer-

vat redargutionem. Is autem obfervare

dicitur caiiigationemjion rantu qui illam

placide.admittit,eamq; perfert fed qui e-

jus memor^b iIIispeccatis.recedir,quoru

nomine velipfe flagellum fenfit,velalios

fenfifle animadverric.VideIofi22.2 o.vid,

exempl.filiorum lac, qui ex dura tradla-

tioneSc exagiratione,quaIofephus frater

lllos exctpiebac , ilico nd peccatorum diu

lO

INPROVERBIA ^nante admiflbrum memoriam Scfenfumaddud:i funt.Vide 2. Reg. i.i^ji^.cujus

adverfijm videEzek. per totum cap. ip,iibi Principes lehudae invicem fibi fucce-

dentes praedecceiforum fuorum caftiga-

tionibus non funt ab iifdem fceleribus

revocari, in quse illi impegerunr.

.

Eum aurem, qui obfervar redargurio"

nem , docer veri honoris prxmio ornan-

dum effe.conrra quam vulgo putarur,qui

probro ducunr , fiquisparienret 6c jeque

ferar impofitam caftigarionem. Quceri-

tur aurem, cur non etiam divitiarum do-no hunc cumuladum dicat, ficut pauper-tate urgendum dixir,qui fe a caftigarione

fubducit. Refp.ût hac loquendi ratione

doceret, divitias non femper inôs con-ferri,qui pij funt, fed quoad Deo ita vifii

2Q fuerit ; eoque ipfo etiam inrelligi oporre-

re, non fempeij* paupertare premi,qui ca- -

ftigationem refpuit,

V. 19, DeJideriumeffeBumfua"^^ erit animis ] hujus , ] at abomi*

natimi [ efi] fidhdts recedere h malo,

Ih vfSi (aninia) eft fynecd. membrr pro30 inregra perfona. In n:>};)r(ahcn3matio)Q^

meron. adjuncft.

Narura omnes lastantur , Scexultanr,cum,qu^ animodifcupiunr, illis ad animifiii voJuntatem obveniunt. Er hucufquemtmx ducSlusnec in laude , necin viru-

perio ponitur.Ob eamque caufam ea ap-perenres, quae naûrse convenienria , 6caccommoda lunr(ut funt cibus,'potus,fo-

mnuSj&c. dummodo modum in appete-4^ do , & rarionem non tranfilimus , a vitio

abfumus.Verumenimvero natur^ noftrae

• ex peccato labe , 8c depravatione fir , ut

cam licira ardenrius , & vehem^nrius,

quam fas eft j rum eriam illicira 8c divi-

na lege veritapraeopremus. Conrra Spi-

rim Sando.per femen verbi divin renari

SALOMONIS, CAP. XIII. 4^5modo quodin Pfal." dicltur, 'edvummn'fini tll/i in dicipulam aut rete , iûo irretiti

tcnenntuY, converti.

Pofteriore hemiftich. docet Prophetaimpios ilJud ottine funimib averlari &a-moliri quod cupiditatis fuse explendae 8cexaturandx infeftum & inimicum eft: a-deo ut illud utcunquc in fe pra,'clariun,

non tantum odio habeant , fed etiam a-^° bominentur. Naminftar urf^ funtfuis

catulis orbatre , eoque in omnes incur-jrentesirrumpunt. Vide i. Reg. 22.deodio Vatiniano in Michajah quodcupidi-tatibus ejus femper obftitit, ob eam cau-fam idem Eliam Prophetam/«Mm hoilsmappellat, i. Reg. 21.20, SicSauIpropri-um filium 6c quidem natu maximum in-

terfedturus erat,quodfe defiderio 6c cu-piditati Saulis de Davide perimendo op-

4x0

ea etiam exjpetimns, quv^ pietatcm & ju-

ftitiam refipiunt. De poftremis his dua-

biis depravatae & reformata? noftra? na-

tur? cupiditatibus hujus primo hemiftich.

fntellig'1 videtur. Nihil enim attinet hoc

loco de naturali appetitione,qu? nec lau-

di , nec vituperio ducitur , fermonem in-

ftituere.Et quanquam defideriorum,quf

ad legis divina: normam exiguntur , vix

veftigium aliquod appareat. in hoc pri-

mum tamen defiderium illud excontra-

rio improborum defiderio fProverbij co-

tracStx&preffas naturae congruenter)coI-

ligitur.

Cur autem improborum cupiditatem

potius expreiTit, quam eam, quse eft pio-

rnm?Ratio in promptu effe videtur,quod

defiderium improborum ad malumin-tentius & inflammatius eft ,

quam pio-

rum ad id , quod bonum eft, quiimprobi 20 pofuerat.

defiderio admala feruntur toto natura;

fuK impetu , tanquam equis 6c velis , ali-

quando etiam Satanê impulfu incitati,cu

piorum ad id,quod fandlorum eft, vota

corrupt? reliquiis -etardantur, & tanqua

iibris adhuc inhsrentibus retinentur,

Prioris igitur hemiftich. hic fenfus fit:

>cupiditates improborum illicit^ ^ legiti-

rnaporum defideria expletf atque perfe- ftus me corripiat , non i

dlaanimumjucundiffima quadamvolu- ôQuod fialiquid cupide expetant quodaratione Sclege Dei deflecftit ; tamenfacile inde aliorum admonitione depel-

Contra pij ut bona fere exoptant,qmaeadem quje cupiunta Deo in precibuspetunt, coram cujus majeftate pudet eoslutilia , nedum impia precari ; ita illa o-mnia chare compledluntur quae honeftis

eorum defideriis perficiendis deferviunt,

aut adminiculum afferunt , etiamfi alioqui

acerba funt : unde illud Pfal. 14.1. f. Iii-

irihibeat , &c.

ptate perfundunt. In cupiditate five defi-

derio impiorum , eorum infoelicitas. 6c

maleditita conditio elucet; utpote qui tu

iufeds proximi funt , cumillis omniaadvoluntatem affluunt:ut multo fit illis prx-

ftabilius tetris cruciatibus torqueri quodconcupitis priventur,quam ut in votis po-tiundis Ixtanter exuItent.Hinc eft ut nul-

lum feverius 8c exquifitum magis judici-r • 'a~7-i' n: -

~

um Deusîn hac vita illos exerceat,quam 40 fociatjtehms ^ ejjicieturpejor,

cum illiSjin eis qu? improbe expetiverut,

induIget.Vide Rom. 1. 24. Pf. 81.13.&apud lerem. lumma populi impiobitasliefignatur amhulatione ex injiinSlu cordps

fui^ Atque hoc modo impletur quodam'-

lontur : ut in Davide vifum eft , i. Sam*25". aut fiia fponte illud abjiciunt ut in a-

qua Bethleemitica.

V. 2 . ^^ amhulat cumfapien<

tibm,fapientiorfiet:qui verbfe com*

In •jSn(amhulans ) participio prael^ntls

temporis, indicat continuam Scailiduam

converfationem ut Gen.4. 17. ubi Caia

dicitur r]i)^{isdificans}fic L\ic,io,l7.erani

Dd z edentes

42a COMMENTARIAedentes (3 hihentes ,'6ct. Quod etiam ex

opporitomembro focii eriamnum liquet.

Nec enim qui rem aut commercium ha-

betcum ftulto ilicoftultuseft: tum enim

(utinquir Apoft. j e mundo excedendS ejjet,

l.Cor.^^.fed qui cum eo arctiori focieta-

tis vinculo conjundtus vivit.

QuantusSc quam neceffarius fit ufus

amici in caduca hac vita. Vid. Prov. 17.

17. & 27. 9, 10. Tantusautem eft ut ne j^Chriftus quidem ipfe qui fe omnibus hu-

jusvitx commodis propter nosabdica-^

vit,hoc tam neceffario humanae vit^ fo-

latio carere voluit ; fed potiusfuum fer-

vum in amiciti^ jus & focieratem afcivir,

quam amico deftitui veller. Cuni autem

univerfum genus humanum hoc ipfo ver-

fuinduas parres conilimatur , fapientes

fcil. &c ftultoSji.ex fcripturae,maximfe Da-vidis &; Salomonis loquendi Yormula, 20

probos & improbos : nos hac lege tene-

ri & conftringi palam eft, ut eos in ami—citias focietatem & con^munionemadlti-

beamus qui pij funt^ nifi noftrse temerit^-

tis in aliis diligendis poenas dare velimus.

Qupd non ranrum de amicis intelligi de-

bet ; fed fe porro difFundicad eos omnes.^

quibufcum confuefcendi & converfandi

neceilitas nobis-imponitur ; cujufmodi

funromnesdomeftici. In quibuseonjux 30principem locum rener,qu6d. ab ea prop-

ter perveriitatem religionis aur morurn

(adulrerij crimine .modo exceptoj cor-

ruptelain viro feiibjungere noneojice-

datur . Deinde . fervi hujufmodi conqui-

rediqui Dei timore imbuti^faltem tindti

funt. Vide Plal.ioi.Nam ar qaiaflidue

adiblem ambular eju0'em radiiscolora-

Eur ; & ut Mofes fua cum Deo confuetu-

dine Sc confabuiatione {pleftdorem vuIt ^qtus micantem contraxerat: fic nos homi-num confuetudine ailidua illis animo &vitînftiruroconformamur. HincefturPropheta fe in gyrum obedientiae Deicoar<tiiri^-S} feque obfequij divini cajncel-

,

IN PROVERBIA 42J.

lis circumfcriptuj us profitetur fe focium-

futurum eorum qui Deum timent,V{k,ii^^

fedt.S. viditenim virprudensfe,uccunq;in pietare provedtum , & confirmarum,

.

fine hoc adminiculofocieraris & commu-nionis piorum in coepro pietatis curfu

perftare nequiviife : tantum abefle ut in •

ea incrementum abfque piorum confiie- •

tudine acciperet. Hinc refellirur inftitu-

tum monafticum przeferdm Anachorita-

rum. Maxime vero perftringuntur qui

.

vit£ comitum deledum non magnumhabenr

, parum fibi confcii aur fuje pro-priê iniirmiratis, aur viriu quas in urram-que partem habet cum aiiis vitae confue-tudo. Maximum autem periculum fi quisr

non tantum non deferat ; fed etram ne-gligat cffitus Eceiefiafticos, Hebr. 11.25',

Videquam gravem cafum Thomasac-cepitquod die dominico uno duntaxat afacro conventu Ecclefiae abfuir, .

InTpravo vero perverfoqae conibrtromajor adhuc vis ad nosinficiendij, quaminbonorum confuetadine ad nos eorurapietati conformandum , propternatur^d^pravarae ad omnem viriofiraremprD--

penfionem , & ad virtutem averfionem;

qua; utut impiis hominibus aliquantulum

minuta Sc attrita eft ; fubada tamen &;fubjugata certe non eft: jmnenta 8c ho- •

raines labe aliqua infetSii ejus contagiuniad alios qui focij fiint tranfmittunr ; fedfua ramen fanirare alios non afEciunr : fic

2c in ipiriruali hoc conradtu bonusmaliconforrio facile pejorarur,malus boni vixaurne vix quidjem meliorarur. vide 2,Reg.18.i7. Sc 2.Reg.io.ir. Quprumpriore confirmarur is fenfus Prov. qui

verboiMT indicarur cum fignificarma-

lum&improbum fieri; pofteriore veroteftimonio alrer fenfiis- confirmationeni

accipit qui verbo p^v indicarur fignifican- -'A

teiitrririonem : qui urrique fenlus cum 1lar bene huic loco convenianr,nihiiimpe-:

dit.Quo minus, urrunque ampl?d:amur;wtin ..

4^4- SALOMONut in voce fii^ quse cum cauponam , tummeretricem fignificat.

V. 21» Peccatores infcâtur

malum,jujios autem compenfat bo'

mm»

Profopopo?i-i eft in hoc Proverbio*

Nam advividius & vehemencius homi-

nes afliciendum cum odio peccati , tumamore juftitise ,

pcenas iimul &: prajmio

affingirur vita& judicium difcernendi in-

ter bonum & malum , ut utrique y prout

iegefTerint, Ouveniat. Namcumimpijimpunitatis ipe ad mala facile prolaban-

tur , &: pij segre fibi de fcelici piorum fa-

diorum exftu perfuadeant , utrique hoc

Proverbio oceurrirur, 6c improbis indu-

bitatum exitiam ; probis vero certa falus

denunciatur, utcunque aut illis poenajaut

his praemium ad tempus differtur.

Voce n'«Dn ( ^cccatqres )intelliguntur

non hi qui earnis infirmltate Deimanda-taviolant, inquo genere omnesqupt-

qaoc fumus peccatores fumusjfed eos in-

telligit qui peccatum tanquam artem ex-

ercent. Dequibusloh.p. Denspccatores

nm exaudit, & verfu fequenci: & qui fx-

pius operatores iniquitatis in fcripruriS

appellancur. Hosût umbracorpus,ut ca-

nis venacicus praedam feu venationem^ ut

in.lege redemptor eum. -qui iibi conjun-

d:ifirimum Ofcidit ; infed:atu-r malum feit

Dei vindis3:a:cui ciim a Deo pedes veluci

cervarum , vel alse pocius aquilinse tribu-

iintur^vanam 6c faliam fpem efle oporteE

eam quafe peeeatores Iadat,fore ut poe-

nampeccato eorum juftam eifugiat: Ma-ximecum nulla illis malitiofepecGsntibus

perfugij urbs, afylum leufandtuaria nul-

lumaDeoattributum^ ficutihis quiper

infirmitatem a via defledant.Ututigitur

eqiiis fugiant impij a poena peccatis eo-

mai debitaj dromadiUus tamen Dei vin^

IS, CAP. XIII. î^di6la illos affequetur.-finâlas arripint qui-bus fugamaccclcrent corvinas j vindidaaquilinisinftru(51:a eos antevcrtet. VideZach. I. 5^, (S, Etiamfi cocium fjbvoJent,ad inferos defcendant,marc najiciantjii-

los tamen comitaturDei vindidta.Quam-obrem ut nulios fatellites Frincipis infe-d:antes habeant,nuIJos lidtorcs Prêtoris,.

_&c.Atque utcunque potencia valeanc, 5cingeniof^ fcelus tegere norint^came pce-

^°nampeccaco debicam tandem auferenc.Hmc difcimus, quam momentaneie

iinc peccaci delicia?, & quam earum frui-

tionem care emimus. 'lametfi enim eif-

dem fpoliis, quibus vica,definirencur,necliifi anima; expTratione elaudercncur, ra-men momentaneae j & nullius penedu-rationis futurse effenc. lam verocum fas-

piffime in hac vita ôn interrumpantur

^^ folum , fed acerbiffimis flagellorum Deicondimentis mifceantur , & contempe-rentur,eas tam avide,& fitienter perfequicujus tandem infaniae repucabitur.^

Alterum hemiftichium non minuscer-tam & indubitatam veritatem xomple-<5titur , cum bonis benfe adhim iri & Deibenignitatem Sc benedidionem sequari

diligentia & celeritat e iuiiris veluci a pe-dibus effe , & eofdem a-velMgio infequi»

3q perinde acque malosfnalum infed:atur,

Nam cum hinc vi-ndidâ , ifthinc vero be-nigniras ScbeaedidîoDei quodammo-do emiflarij:finr^ ab eoque-ad deftinacum

^^ ir2e,6<: mifencordiae opus emit-tantur,qu!

idem ad benignitatem,quamadfeve-

ritatemprope.ndet magis ', & qui ad ^dn-

didam quafi invicus pertradus dicitur •

quin bonum non minus in itinere prom*ptum 5c expeditum fit , utbonos remu-

40 neret; ac malum. ad malos ulcifcendum,dubitariGerte nonpoceft.' Huc accedit

quod-improbisa mala concenciffimefu-

gientibus, jufti Dei benigniratem , &benediîonem precibus attrahuntj &

- propeadmovent.Atquecumbenignitas,Dd i .

5cte»--

:42<$ COMMENTARIA5c benedidio Dei improbos piorum po-

fterosobparentumpietatem in hac vita

beaverint,nedum pios iprosDei cultqres

boni*onerabunt. Qinpd majus eft , im-

probi cumin fe, tum in fua pofteritate

Dei externis beneficiis otnati &c ailati

font, tantum quod Deo obfequiu quod-

dam fpecie & hom. iudicio aliquoufque

probatum prarftiterunt (ut Sc in lehu, 8c

IN PROVERBIAnem non nifi cum manore iSfolicitudine co»

medunt; &ci^men faepifT. fua de fpe deci-dunt,&: neunum quidem horum,fummânimi &: corporiscontentione obtinent,

Hoc autem loco Propheta omnia hsec

confequendi fpem injicit his,qui juftitiana

colunt. Nam cum bonum affirmat hae-

teditatem tranfmittere ad nepotes,i. af-

firmat, jufto fuppetere, quo vitamipfe

417

ejuspofteris;) quanto magis hoc taciet lOfaeatur. 2. nondefuturam pofteritatera

vere &:- fincere piisPNon tamapnsaddU"

bitatur , num Deusillos astern^ vit^ co-

rona donabit ; fed illud demura vennla-

tur, an illis hoc fxculo gr-atificaturus fit,

Quamobremhis nos rationibus adverius

hanc tentationemmuniamus,

y, ^z.BomispopJJtQnemtraiiit: ^ _ ^

nebOtibllS , runtque recondlt^ jufio ,0Pendiumpietatis &]uftiti^ inire, quo 8c

"^r > ^ . i - •' ^*

faepius &: certius ilta comparantur, quamhsec ex noftr^ rationis,difcurfationis,;m-

poftremo pofteris parernam hsrcdita-

tem fuperfuturam. Quod 'fiquis excipi-

at , ifta femper , 8c conftanter jufto nonobtingere ,- regerere promptum eft, mi-

nus fa-pe ha^c aflTequi eos,qui

,prseterita

juftitia , omnesad h^cvias & aditus ex-

plorant, 6c confedantur ftudiofiffime.

Multo igitur prseftabilius efthoc com-

opespeccatons,

In D'« '33 (neôm) eft fynecd.part.ne-

potum ,pro pronepotibus , abnepotibus,

6cc.i.tot4pofteritate+

Multos exercet Sc torquet vehemen-

ter cura 5c folicitudo prêfentis vitse , ut

illis de his profpiciatur,quibus vitam hanc

honefte tolerent. Hanc autem de pro-

- pria vita curam 8c anxietatem in ithmen-

fum auget cupiditas de patrimonio po-

fteris conquirendo. Nam primum de

prole 8c fobole profeminanda,in quade-

fundbi quodammodo revivifcant,multum

laborant ; prolem vero Dei liberalitate

alTequuti mox ad divittarum 8c praedio-

rumacquifitionem animos attoUunt, His

tribus curis de proprisevitse cultu,prolis

procreatione,8c haereditate liberis relin-

probique laborismolitioneatque machi-natione fufpendere. Nam ut illud con-cedatur hominem fua induftrii fibimet-

ipfi,dum in vivis eft^poffe aliquouique dehisprofpicere quibus fe vitamque fuamfuftentet ; tamen penes eum non eft li-

beros fufcipere (qui merces Dei dicuntur,

Pfal.127.) 8c mortuus quid effic at, quo

3oacquifitam hsereditatem -in poilerorummanum8cpofleffionemtradat, etiamfi

circumfped:iffim& omnia teftatnentodif»

ponat,8c lege municipali undique jush^-

reditacis circumvallet.

Deus autem piorum patronus in seter-

num vivit , qui juftorum hominum pupil-

los in fuam clientelaai accipit, 8cillis

(omnibus hominibus refragantibus Cfa-

cile profpicit^ Atque utut improbicuniquenda , tanquam fune triplicato homi • 40 ipfi opibus abundent , tum liberos patri-

num animi in rerum terrenarum ftudio

ita detinentur,ut vel coelum fufpicere,aut

de Deo cogitationem fufcipere vix , aut

ne vix quidem concedatur . Hsecît con-

fequantur, m<in^[urgunP^CerQ Qubmt ,f^-

monio 8chaereditate locupletent ; tamenrariffime ad pronepotes liiam hajredita-

tem transferunt. Quamobrem illud fir-

miter teneamus quod Apoftolos docec

petatem adomnia ejjh utilemf ^fromijjio'

ftef

4^% SALOMONIS, CAP. XIM. ^.j^

7tes haUre ehm^Yafsntis , tumfutUYcc vit<e^ ininein divitcm r edclft Prov. lo. 22 . ter-I.Tim. 4.8. & errorem nobis nacuri in-

fitum & morum dcpravatione,& exem-plorum imitacione confirmatum corri-

gamus ,quo omncm fere operam perire

in animum induci patimur, qu^ in divino

cultu & pietatis exercitiisponimus,tan-

tumquerocis detrahi ,quantumarisim-

•penditur^ ac fi frugi efTe & cultui divino

20

tio, quddfau!um ejm quodjujlmhabetj^lumeft.quam abunditia im^roborum multorum^1 i'al. 37. i(^, tamen occurriuir cx liocip-fo loco , neinpe quod divitix mproborumreconditce ^ repofitafint jujio. Cui aftipu-laturvel maximt quod fcribitur Iob.27,i6,iy. Hunclocum Ifaiah<î.^.mirificeaniplificatjcum dicitimprobos & alicnos

ftudere tam effent inter fe pugnantia & 10 ab Ecclefia piis futuros pro paftoribus,«iriis-ara, ut invicem confiftere nequeantj ' • •

••

ufcjue eo ut vel Sabbathum,feu diem do-minicam religiofe obfervare graveple-

rifque 6c moleftum,quod in eo a qua;-

ftuariis occupationibus ceflatio impe-

ratur.

Momentum etiam habet quod dicitur

bonum & pium virum hsereditatem po-fteris tradere,qu2e tameu (nt omne donumhonumy lac.l.j aDeo ejufque immerita

benignitate. proficifcitur. Ad quam remtefertur quod in quinto decalogi man-•dato exprefse dici-tur parentes quodam-inodo efHcere ut obfequentes filij diu-

turnam in hoc fsculo vitam agant. Quodquidem ob eam caufam aSp.Sand:o pro-

ponitur, ut parentibus flimulosad pieta-

rem addar,dum illos in hujus erga pofte-

rosliberalitatisfocietatemadfcifcit:non „ . ^.fecusqualn miniftris Ecclefiae facesad- -i^Qy^T^tttjeinerUu^

movet, ut.minifterium fideliterobeant,

'ûodhec paElo cnm je , thmfuos Jervaturi

/««f,I.Tim.4.

Inpofteriore hemift. eft prolepfis fea

occupatio.Hic enimor-itur dubitario, qui

fiat ut juftus tantam vim opum confequa-

tur qua 8c fibi & pofteris fuis tam abun-

de profpiciat. Cui difficulrati tametfiex

aliis fcripturje locis refportderi poteft: ut

l.exlob. 22,2g, ::4.,25'. Idneincredi-feile fit, propter infeftum mundi in juftos

odium,6c propter ftudinm juftorum erga

pietatem, quo fit ut rebus cseleftibus ad-

• did:i,minus divitiis congerendis vacabiit,

Refp, fecundo qucd benedidio Dei ho-

pro colonis,& pro venitoribus ; tanquampoffeffio terras cflet improborum , cumpii tamen ufufrudtuarii habendi funt : utde his verfe dici poffit eos greges 8c ar-rneuta habere,prata,fruges & vineas, cumnihil poflideanc: congruenter did-o Apo-ftoli nihil habentes (3 omnia fojfidentes,

Deinde notandum eft quod dicat re-conditas effe opes : quo non id tantumintelligit , improbos a thefauris illis effe;

fed porro fubeffe rationes quibus illis vi-

%t^ fubfidiis fuflentetur,qu3ead vitatuen-8am requiruntur : tametfi illud nec ocu-lis videant nec rationis ratiocinanoneanimo comple^li pofTunt,

Vi zyMulm [eji] cihmnoveUhntibuspauperibui s [kd

efiqui con-

Inn^îfukatiom eft Synecd^partis proomni legitima occupatione.

Prioris hemift. vide fenfum & tradta-

tionem cap,i2.ii.& 12* 24* Etvideturfenfus huc redire ut fit idem cu eo quodomnium ore perhibetur.^rfewz alere arti-

jicem. Sed ut fit non deeft prioris pro-verb. locupietatio non contemnenda^

. Q Nam cum affirmat pauperes novationeuberrime vidum parare, docet neminemtenuitate fortun^ fu^ impediri , quo mi-nus fibi ad vitse cukum fufKciat^dummo-do nervos ad eam rem int^ndac , & ma-num ad opiis fedulo admoveat+ Quod

4.30 COMMENTARIA IN PROVERBIA ' '^paupefes vel m^xime faciunt ,

qui, quod perfpicieiitia adverfus rerum omnium,

aêr auguftus fit j in eo -colendo & iubi- quae domi,8c foris funtj corruptionem,5c

gendo magis aiiidu^ verfantur. Plerique in malum declinationem caveatur.Atque

enim funt qui paupertis fux intimoSc hascutafiliishujusfaeculicurantur.itavel

acutilT. fenfuconfternatifpem-vicftuspa-"" v-^ --••..... n^. .^ r^.

.

randi penitus abjicientes aut otio tor-

pent, aut ad mendicandum fe addicunt

,

aut ad fraudes 8c inhoneftas captanda-

rum divitiarum artes animos fuos appli^

maximeapiis praeftantur^Deo naturalemhanc prudendam(qua etiam in improbosconfertj fua gratia &z fapientia ex verbohauftapoliente &: ampliante Pfal.iii.f,ubi eadem vox ufurpatur

, qua; hocloco

cant.vid.proverb.io.iJ.Hujusproverbi) 10 habetur, ut faciliushtintelligere, hunc

fides 8c veritas de abundanti ex labore effe liujusloci,quem fequutifiimus

,ge-

proventu cum apud eos vera comperta

fir,qui a rep,Chriftiana alieni funt^ quan-

toid rnagis conftabit in Sione &: apud

populum Scfederatos Dei, quorum pau-

peres ampliffima promifiTione 8c veluti

privilegio donantur.^ pf. 152, iS- vid.pfa,

37.2,5'. Qupd fi improbo labore id non

confequaatur,Deo benedidionem fuam

i, j^ j^

^, ^»

nuinii fenfa!n,quot!efcunque aliiafferan-

tur.Huc referendum.eft,quod unufquif-

que noftrum difpenlator aDeo confti-

.tuitur eorum,qu2e poffidemus,ut illis co-mode 8c modic^ ad ecrum,quorum ma-xirae intereftjuriiicatem utamur,quando-.quide in difp.requiritur priidentia.Hujus

prudentis difpenfationis, ftn itKmiJw ex-

Hibducente , Primum feipfos confcientia 20 empla funt in joiepho, qui eam rationen»

jufti laboris confolentur. Deinde feeum ,iniit, qua^. annorum ubertas aliorum -^

reputentDeiconfilium hac benedidio-^

nis fuse fubtractione eos ad humilitatedF

&:animi fubmiiTiohem erudire velle.dum

quo I"e fuftentent ab aliis perereSc emen-

dicare cogantur.

Pofteriore hemift. alia virtus requiri-

tur, quêft prudens 8c cauta difpofitio,

8c difpeniatio eorum, quae laboriofe ac-

annorum fterilitatem compeniavit- dein-de in Sol.mirifice illuxit,qui totius J^mi-lise cum in convid:u , tum in veftitu pro-curationem certo ordine Sc ratione initi-

tuit ; denique hujus rei exemplum extatin ChriftoDomino 8cServatQre,quiX)ei

largitione adduci non potuir,ut vel mini-mi fragmenti, autparticuls hordeacii pa-

- quifita funt; qu^ niiladfit,omnia,quanta 30 nis, aut minimorum pifciculorum jacitura

quantafunt facile dilabuntur. Necenim

minor virms eFt , quam quarere,farta tueri.

Hicigiturrationes ineundê funt,nellim-

ptus reditibus 8c vedtigalibus majores

fint,ne prius ad a?dificandum animos ad-

vertamus , quam de his, quae foris 8c in

agris funtjritfeconftituamus; ne atdificio-

rum aut magnificentia, autlaxitas pratis,

aut arvis param conveniat ; utunius anni

feracitas ad alterius anni fterilitate com-peniandam adhibeatur j ut qu^que tem-peftive pro fua lutura ad ufus domefti-

cos accommodentur ; ut peregrinis > 8c

domefticispro cujufque conditione , 8c

dignitatemenfa inftruatur j ut prudenti

fieret. Math.14.. 20. Sc Ioh.(5.i2. Cumautem judicium adhibendum doceatiii

facultatum 8c rei familiaris diipofitione

8c diftributione , id non tam ad parfimo-

niam didium intelligamus,quam adlibe-

ralitatem,8c beneficentiam qua aliis fub-

veniamus ; alioquin nimia ad rem atten-

tione 8c arid^tate fiet ut jufto Dei judicip

in eum transferentur ,qui inopum mife-

.Q ratione ducetur, Idemnoninepte dica-

tur de fpirituali meife, quam tametfi co-

piofam mvehamus 8c coacervemus , ta-

men nifi modo quodam 8c ratione pia

rrieditatione digeratur 8c diipenietur,

irrita nobis 8c inutilis reddicur.

43i SAXOMONIS, CAP, Xlir, *53

y^24,^mCohibet virgamfud,odi( necefTe habeant.vid. Eph.<^4. Hebr.12,Quj-sjâter e^l^qiiifihum non caj}igat? Om-nes fe parente* debitores fponce confti-

tuunt vicilum & veftitum liber.s parandi.

Atqui non minor cura effc debet,ut jufta

caftigatione erudiantur ; aut etiam eomajor, quod. alteroad vitam, altcro veroad piam 8c honeftam vitam provehantur.Ubi vero defideratur hsec corrcptio,

cauia in parentum erga liberos amoreairignatur,redfals6: veram enim hujusnimiae in parentibus indulgentia? caufam&; femen Spiritus fand:us in parentumerga hberos odio coHocat. Sua igitur,&:

infipientium liberorum fuorum opinionefitamor , Sc benignitas paterna ; interim

Dei fapientifr. judicio odiumplane eft,6c

inimicitia gravis. Nam cum frudlus illius

deliri amoris fint noxii,&: infefti,& hofti-

pliumfrum : qui autem amat eumt

tempep^^ procurat eruditionemei.

In^yinv aumat etim eft metaph. ab au-

rora ad celerem Sc maturam agendi ra-

tionemjubi etiam pueritia cumauroradiei comparatur , ficuttota hominisvita

diei fpatio. In nae' virga eft iyn. partis

pro omni genere caftigationis five ver-

biSjfive verberibus, fivepoenam inferen-

dojfive beneficia fubtrahendo. In Mtjfilio

fuo eft eciam fyn, parc. pro inferioribus

omnisgenens,Prophetahac fententia inferiorum pe-

ne omnium,maximfe eorum , qui cenera

setate funf,nonnullorum etiam parentum

errorem defignat,quorum illi caftigatio'

10

«em omnem averfantur , tanquam ex o- 20 les plane,qui corporis 6c animx poft hac

dio parentum manantem : hi nimia infe

riorum Cprjefettim fiberorum, indulgen-

tia correcitionem non adhibent, quod il-

lam k parentum amantium animo alie-

nam efle ftatuant.

Caftigationem pueris neceflariam efle

hujus cap.verf.ig. didrum eft. Qupd vel

ex eo clarius intelligitur , quod omnes

vitam , & plerumque etiam prsefentis vi-

têinteritum afferant: quidni pto odiovere habeat, quod frud:us & efteda edit

non minus perniciola , <juam qu3e ^ jura-

tiC & acerrimo hofte proficilci queantiNec juvat, quod bene illiscupiunt, cumvoluntas inillos non fit cum redra ratio-

ne con^ruens , ut nec [pro Dei cultori-

Adami filij cum finc eorum animis nativas 3o bus &:amatoribus habendi erunt, qui

corrupcionis infidere aliquidpalam eft.

Nam fi a Deo renaci novum homineminduerinc , manenc camen fibrse & feH-

quije veteris Adami , quae debita & pcu-

dentiinftitutipne reveUenda* funt.Quan-

to magis curacio hec,qu2e corredrione fic,

adhibenda erit, cum nondum veters ho-

minis exuvias abjecerinc ? Uc puero nonconvenirecorrepcionem afBrmare perin-

de fic,atque illum Adami filifim efle per-

zelo quodam in Deum arderices , toto

tamen caelo a vero Dei cultu in verbopr^fcripto aberrant. Acque hac voce odij

Spiritus fandius uti maluic, ucparentes fi-

mul, Scliberosad corred::onis debicse

&C juftae ftudium adigeret , nifi liberi pa-

rentes hoftium loco , & paren:es hbero-rum fuorum ofores (quod prod;giofumeftj haberi velint. Arque utcunque infi-

pienies parentes,& liberi hac diflbluto-

negare. EcquisSger tam ferax,ut rau- 40 ne ad tempus deledtentur;tamen paren- '

^catione non egeat .^ Ecquis natura pullus

tam cicur& manfijetus,ut domitare ei o-pus non fit .^ Omnes cert^ aut. ("ut ita di-

•qam) Ephorini,aut Theopompinifijnt,uc

aiic,calcaribusincitari,aut fraenis cohiberi

ces a liberis calcicronibus &. refiradlariis

conrempci , fui in liberos odij fradlus,

magna mercede mucui liberotum in ffi

odij experiuncur Echberi plerumque ad

patibulQ abrepti in parentes indulgentes,

E e tanquanj

454* COMMENTARIAtanquamin hoftes faepius declamitant ut

qui fuam funeftam calamitatem ad illoSi

tanquam (ex nimia indulgentia )autho-

res Sc procreatores referunt,ut no mmus

exitij Uii, quam perfonarum fuarum pa-

rentes extiterint.Hinc liquet quo loco o-

mnis turpis amor habendus fit , five for-

nicantium , feu quocunque alio immun-

ditiae genere peccantium,eoque&ofcula,

& amplexationes,& contrediationes in- ^

honeftas totidem effe virulenti odij tefti-

monia.Non eft praetereundum quod non di*

cit; ûi cohibet virgam, fed qtii cohihet vif

gamfuam^ ideftvirgam, quae filio con-

venit. Nam hic videtur genuinus pro-

verbij fenfus : odio habere filium fuum,

qui inhibet virgam fuam ideft filio con-

venientem. Vel fi pro nomen ad paren-

IN PROVERBIA 4.3$

teneatur: deinde cum adhortatio non ad-

hibeatur ad refipilcentiam. Arque hic

hominesfunt quandoqjincanes aequio-

res, quam in homines. Nam cum canis

ovem jugulaverit,eum coram ove caedut,

ut hac ratione (quoad datur) eani inno-

tefcat,quid fit,cur vapulet. Nec tantum

VHQiar/et adhibenda , fed Kihffêt KVfitt,

deprompta fcil.e doOnmz facrx fcriptu—° rae. Qup in genâ parentibus plerumque

peccatur,qui fuos liberos terricularQentis

inanibus, non autem minis ex lege divina

depromptis ab errore abducunt.In poft. hemift, aliam adhibet legiti-

ma? correptionis cautionem , ut maturefiat,atque quam primum vel fuppullulare

incipiat pueritiae pravitas, ut illis non par-

catur ob corûfculi adhuc tenelli molH-tiem, quo minus aliquam inferant modi-

tes referamus, perinde eft, & fenfus eo- 20 cam faltem erroris admiffi pxnam; ne, fi

dem recidit; caftigandum filium quae pa^

rentem decet. Hic igitur docentur,ut

virga,nou quavis, fed astati ingenio , &:

deli(ft;o,feu errori filii conveniente c^da-

tur. Non igitur vultu & verbis corrigi

.tantum debec , qui verberibus cxdendus

eit (ut I. Sam» in exemplo Eli cerniturj

nec e contra ; neque flagello aut bacillo,

quifurculo ex falice defrad:o,aut refed:©

altiores^peccarum radices agat,pluribus-

Sc graviorihus plagis ad frugem non re-

vocetur,qui paucis (fi opportune impa(5t:^

fuiffent) perfanari potuit. Notum eft,

furculum , quamdiu tenellus eft,paulo

momentohuc illuc fiedii & refledi pof-

fe; Ced cum arborefcir,frangi citius,quam

fied:i foicre. Deinde urtics & fpina?,

nifi maturfe t^rirpentur , frumentum fuf-

corripiendus eftj necpluribus,quipauas 30 focant. Hoc iiiuftratur pullis equorum.

plagis afHciendus eft ; nec afTidueadhi-

benda eft, qua? rarius veluti medieina u-

furpanda. Huc refertur, quod lege cave-

tur,ne ob maxinaumcrimen,quod flagris

vindicatur,& expiatur 4.0. plagarum nu-

merum excedat, Nam utcontra fanita-

rem peccat , fi medicina aut lenior , aut

afperior fit,quam morbi ratio poflÎat

:

fic etiam in animx falutem delinquitur,

ficorredio 6c paena parculpje non fir.

Hic autem cum primis requiritur, ut om-ni correptioni conjungarur (Apoft.moni-

tore) srE7j«. Nec enim homines (ut bel-

Hx) feriendi funt ; quod tum fit , id eft

Ciim quis peccati admiflTi convicStus non,;

& iuvencis,qui , nifi ante domentur 8c.

fubigantur, quam adulti fiant , citius fib!

cervices defringi ,quam domari patiun-

tur. Hinc eft,quod /er.bonum fuiue pro-- feffus eft', ûod jugum Domimab in euntff

iCtate tukrit, Contra vere Eccle. 8- lo.

audaciores homines ad maicficia fiunr,

quia cito nQU puniuntur. QuaVtoveropraeftabilius eft mane , & ineunte x^tate

40 moderata correptione, lalvis liberis.viCa

expurgari, quamut, vitiis vires fumentftr

bus mane jufta Dei vindida liberi ipli

excindantur.? Pfal.ioi,

V» 2^.

.

4^5 SALOMONIS, CAP. XIH.V". 2S* lufius comedit adfatie-

tatem animdjuce , venter autemim-

Yum eget.probori

In "âK (comedh) eft fyn.part.pro rebus

omnibus ad vit^ cukum fpedtantibus.

Cap,i2.2<^* didum eft, juftum hoc ip-

fQ,quod juftus eft,proximo fuo,qui juftus

non eft ,prseftare. Hoc loco potior ejus

conditio declaratur vel in his rebus, qu^

ad hanc vitam fpedtant ;quod copioims

ei etiam de vidu & veftitu perfpicitur

qu^m improbis. Hoc tametfi alus fen-

tentiiSjSc nominatim v, 22. hujuscap. 8c

io*3. fatis teftatum fit,tamen Deus ,qui

probe novit diffidentiae noftr? in his pro-

funditatem , non fat habet illud genera-

tim proponere , nifiilludper partes ex-

plicet; nec femel tantum , fed faepius ad ao vid,2.Reg.7.i4,.i ^.|

majorem,rei certitudinem ingeminat, fi-

cut lofephus iterationis unius reiufum ^âpertfe docet.

Qinm autJn fumus animis averfi ad

hanc de Dei erga nos cura &; procura-

tione perfuafionem inhibendam,declarac

fatis Chrifti fervatoris apud Matt,(^. pro-

lixa, Scargumentis confertaconcio. vid;

Ifai.d'^'*!^* ubi utriufque partis prover-

bij confirmatio habetur^

iiujus autem faturitatis,qu3e jufto tri-

buitur,fi caufas inveftigemus,non omnesin proventus , aut divitiarum abundantia

concluiks Sccollocatas deprxhendemus;

fed partim in eo, -quod jufti paucioribus,

& parciori cibo fatiantur , qu^m impro-

bus, quiinedendo, 8c bibendo fere nul-

lum modum,aut rationem adhibetjdein-

dequod Dei benedidtio largiore men-

, .4-37

admirabile exemplum eft Gen. ^7, ubiiEgyptiisindigcnisfamc furentibus', If-raclitarad faturitatem comederunt.llludetiam memorabile eft

, quod Elias perannum integrum a rapaciff. avibus palci-tur finguiis mane 8c vefperc. i. Reg. 17.Hanc dodirinam Chriftusmultismiracu-lis obfignavit vel etiam, apud eos,qui ju-fti non erant , fed juftitiamprx lefere-bant, & regni cxlorumperquifitionem,Matth.14.15', I0K6. Contra de impro-bis vid.Pfal. j^p. 1^,16. & Mich.d. 14.Atqueimproborumdefed:usnon folumex mopia &: anguftia facultatum nafci-t

tur , fed & ex inexplebili eorum cupidi-tate , deinde quod Deusfua benedidio-'nem fubducit. ( Mich. 6. ) poftremo,quod Deus admirabili fua providentiaefficit, ut etiam W\is defit

,quod habento

30

C A P U T XIV.

Verf. z. Sapientum fceminarum

[quceque^ (sdificatdomumfuam fiul^

taautem manihusfuis defiruit eam.

In niDan (fapentes)&i fhw (flulta)eA

metony. adjund:. In nnia (adificat)e&

fya.part. pro omni bono,quod domui

obtingitjfive sedificando novam,five sedi-

ficatam confervando,five collaplam refi-

ciendo. In rra (domum) eft etiam lyn.

part. Nec enim folum illam domum in-

telligit,quaemateriataeft,fed porro libe-

^w^M^v.. *^^. ^^..^v.j,

— ros, qui quafi columnse xdificij fiint. Sic

fura eorum efculenta profequitur, quam 40 etiam videtur aecipiendum Pfal. 127. id

improborum Cqua de re vid. Pfal. 37. & eft ut ex verfu 5. liquet, & 2.Sam.7.i^.

exemplumXânielis dcc. Dan.i.) maxi- In nn'3 eft metony.effic. prooperibus.

m& vero quod Dei providentia admira- Summa eft , viros nonj debere ita fuas

bilis in illis pafcendis magis excubat, prudentiae confidere , utprudentiscon-

qa^tn in cibandis improbis, Hujus rei jugisadminiculoadfamiliaecommodamJE £ % j)ro£ura-»

45« COMMENTARIA IN PROVERBIA 459pofitum erit , eos fer^ omnes foetninispj:oeuratidMetn,non indigeant.Nam cum

incorrupta Adami conditio hocvitêfo-

latio commode carere non potait , vitiata

cerc^ , &: peccato labefadtata minus ea

deftituatur,

Sapiens foemina . ex confiietudine lo-

cutionis Spiritus fandri in hoclibroeft

pia & Dei timens ; non illa ,quae acri,

acuto,& verfipelli ingenio eft* De hac

qicitur, eam domum fuam^dificare.Pri-

mum enim ex verbo Dei inftituitur,quo-

modo ia tota domus procuratione fe

gerat j quomodo erga anaritum j quopadro erga liberos • qua ratione erga

iervos & ancillas ^ qui denique erga

domefticos. Nam fcriptura , quse rrd-.

niftros Sc F feges ad omnes fui munerispartes abfolut^ informat , Matremfa-^milias in his

,quae ejusfunr., ntidara &

inermem non relinquit. Quod quidemcum paffim& fparfim in omnibus Scri-

pturiB libris praeftet , tum illud quatnmaxime ultimo hujus librr capite exe*quitur,: Deinde multum ad eam remconfert Dei benedid-io ^ qu« cum in

liberorum partu unic^ efficax fit, tumin divitiarum - acquifitione praecipuam.

quandamvim obtinet. Nam cum pa-rentesin filiabus ad matrimonium elo-

candis munifici effe folent, tum piam foe-

minam ( quse eadem Dei iiiia eft -) a

Deo indotatam in mariti manum con-venire incredibile certe eft. Huc acce-dit quod tametfi liberorum procreatiofert- piis foeminis cum impjis communis£t , tamen fbbolem pr.TcIaram , & virtu-

tibus nobilitatam fufcipereperraro, nifi

Dei timentibus ex Dei fe^dere .obtin-

git. Atque in iftiHfmodi fobole fpes

djuturaioris pofteritatis aJitur ,. his fexh

adterciam generationem extindtis, qui

ab improbis parentibus profeminantur.

.

Etquidem luftrantibus & percenfenti-

bus prxitanres eximios in Ecclefia & ,

Repub. virosîllud fcire Qbvium. Scex-

Deum timentibus in hanc lucem editos

effe. Atque cum fervus Deum timensdomum hominis Ethnici scdificar, ur-ia

lofephi, & lacobi exemplis liquet, qui

Pdtipharis ; Pharaonis , dc Labani fami-lias locupletabant

, quanto hoc magisprseftabit pia uxor , qaae ardliff. nexuviro conjunda cumulatiorem

( quam^°fervusj Dei benediiflionem atrraher,

Quamobrem hcc proverbio admonen-tur homines in deligenda Conjuge , gc

vit32 individua comite , non form^ , nondiviiiarum , non ftirpis Sc profapia? ; fedpietatis prajcipjam quandam rationemhabere; nifi fiaam inobfequendis arri-

mi fiii cupiditatibus inicitiam & temeri-

tatem magna mercede experiri velint.

^qHujus autem proverbij veritas multisexemphs confirmatur. . In Rahabme-retrice illuftre exemplum exiftit, quaefua fide & charitatc in Dei fervos nonfuam tantum , fed totius cognationisfuaj yitam feryavit , 6c €^ lerichuntis

!*«v«M§e/« eripuit : Deinde etiam hoc eo--

demobfequio Principiex tribulehudae.

connubio junc5ta-eft, unde >familiat«

fuam nobilitavit. lof. 2. Aliud exem-Seplum memorabile fpedtandum propo-- nitur a.Reg. 4. in Shunatnite

, quae ob;

, hofpitium humanum Prophetse' Elizef

primo fterilis fufcepit filiuin , fecundo-eandem mortuum redivivum accepit,

tenlo permonita de ingruente famecommigratione in- aliam regionem fe

6c fuos ab interitu vir.dicavit. Quartorcditu in patriam faam. Sc. filij fui patri-

monium , ^pr^dia una cum vedtigali-

40:bus,- qusB :illi peregrinationis rempore.praerepta fiint, recuperavrt. Hucnonincommode referatur quod obft^triccs

Ifraeliticê Deum tiirienres caufae exti-

terunt, cur Deus infiuitas familias confti-

tueretExod.i 21.In poiteriori heiivftichioilluftrat prio« •

ren:3 .1

4^3 SALOMONIS, CAP.

rcm dodlnnam ab Advcrf. quod [ftulta,

Icu ^mpia fcemina manibus fuis diruic

Sc dejicit domum fuam. Ncc enim fo-

lum collabi & con'ucre eam patitur

(quod fatis per fe triite cft) fcd ilkmdeturbatj necaliis hasdomum diruendi

partes demandat, fed ipfa fuis fa(-îs, tan-

qqam utrifque -inillam injedbs manibus

exptignat , non tantum cum illa bona fa-

milise prodigit 6c.diffipat, fed vel tum,

cum aa opcs cumulandum animum ad-jungic, ut ruentem domum llatuminet,

Nam fiia impietate Dei malediiftionem

arceiTit, qua una , tanquam ardenti igni

omnia facil^ & nullo modo negotio ab-

fiimuntut . vid. lud. 14. &: 16. de Samfo-nis uxoribus. vid. z.Reg.g. 20. Hucre-ferri poteit Evae exemplum Gen,^.

iXIV. 441vocationis conditione , fic alia atqua ajiia

reditudo exifht. Aiia enim cft rcdli-

tudo Principis, alia fubditi ; alia Miniftri,

alia ejus, cui miniftratur; alia Patris-

familias, alia domefticorum. Quam-

obrem ut nos vere Dei timentes com-probemus,non illa modo operemur, qua;omnibus univerfim Chriftianis commu-nia ftint, fedqua; porroex fingulari , feii

lopropria vocatione incumbunc^, ftudiosc

perfequenda erunc.

Deindeillud porro f^xigitur , ut obfe-quium non inchoemus modo , fed in eoad extremum ufque Spiritum perfte-mus I quod & ambulandi voce , &: prse*

fertim temporis ufurpatione defignaturi

Non igitur a Spiritu initium capientesin carne nos definere oportebit , fedG^ptus obedientiae curfias conficiendus

V. 2. ^hii ambulat reUe , teve' 20 nobis ent,fi brafeium prajripi noluerimus.

fetUT lehovamtpmfmhlm verb vijs^î^^^rn^cuhendum ejl.ut compahendanm.

fkis^jêrmteum^

In-^^n amhulat Sc tît in vip 'fuis e&.

AUegoria, fed trita admodum , acper-

vulgata.

Hujus proverbij caput &fumftiaeft:

de fin2:ulorum cultu & religione exo-

Timore -Dei pietas , & Dei' cuItuS

hocloGo definitur: Qui. tmor non ille

quidem fervilis eft , quoimprobos, at-

que adeo dsemones perfufos & imbutoseifeconftat; fed timorem defignat fi-

lialem & ingenuum ,. quo induti ex a-

mbre in Deum ab illis admittendis , aut

peribus feu btDnis, feu malis ^ftiman- ^Qpmittendis fibi raetuunt, qu^ Deoin-dum; & certiffimum de pietate apud

homines iudiciu;n ex' vitar fus inftituto

perendum* Ubi primiam cautio adhi-

benda , ne animis noftris natura recfti-

tudinem.ullam infidere putemus ,quiab

ipfis) incunabulis corrupri fumus ; Sedre(5titudoT!oftra ,

quae hoc loco comme-moratur,nGn €ft

,quam aut a parentibus

narura haufimus , aut labore & indu

fefta & ingrata elfe norunc : uc Deumcimere vere dicantur

,qui fibi a verito

juramento timent , Ecclef. 9/ Qupdidem ad omnia aiia fcelera

,quae Dei

mandato interdidl-a funr, transferatur»

Eadem enim ratione juftus habeatur, qui

fibi ab adulterio , a furto , ab homicidiopatrando timer j autfibiab eorum,qu2ejubentur , omiffione j auc incermimo-

ftr-ia prppria acquifivmus"; led idcirco ôhemetuitj cujusinanimo Dei timorita

Bofoa d.citur quod iiobis incumbat , & êf^îCi , ut a Deo imperata capeflendaj

a nobis efflagitatur ,&' quod nobis gra- verita iiigienda omni ftudio& animi c6«

tisdatur. Dicitur autem m red:itudine tentione conftituat,

fiia potius , qu^m fimpliciter in redli- Contra pra-fraSu & perverfum in fuae

Sudine5quia prp cujufqu^ ratione j & vit$ inftitutis, id «ft, cupiditatibtis Carnis

44-^COMMENTARIA IN PROVERBIA 445

perbice, labijs verbfapientum conjer^{ax obfequentem & obtemperantem

,

qmcquid pietatis obtendit, & quamcun-

que fpeciem cultus divini pr^ fe ferat, ut

de Deo omnia honorifice & glorios^lo-

quaturjeum tamen Propheta in Dei con-

temptorum cenfu 6c numero habendum

pronunciat : ubi Solomon ex contemptu

mandatorum Deiipiius contemptum ar-

vatioipfbrum^

In rjir^(haculus)eik. metaphora,qua noxijfermones cum baculo comparantur, quo6c aliis,& hbi cumprimisofficit ftultus,

^^,^,,^, ^ ^ .HuicautemProverbiftpropofitumeft

guit. Hinceftquod(2.Sam.i2,) David fuperbê linguse incommoda cum domi-

verf9, verbum Domini fcontemnere di- 10 no,tum aliis indicare , nifi ubi coelefti fa-- ' ' >- r j:-:..-„ t^..,^

pientia muniti cavcant.«aus 10. verf.in fequente dicitur Deum

contemfjljjh : 8c i. Sam,2. 50. Ely & fihj

ejus Deum comempfijje afErmantur, Sed

illudliquidiffime conftatMalach.i. 6, 7.

ubi <ft«^c>.«KS« hoc trad-atur, Quentur

enim Deus , fe^ Sacerdotjbus contemp-

tum: Sacerdotes quseruntquojure hoc

dicatDcus: refpondet Deus, fe ineo

contemptum efle,quod cultum ejus con-

temptui habent , Sc res viles

'

vino peravaritiam admittant.

Deus vero hac voce contemptus hoc

locoutitur, uthomines a maleficiisab-

fterreret. Anenimhominem nonobftu-

pefaceret fecum reputare Deum omni-

potentem , 8c plenum majeftatis contem-

pum ejfe.qm ad mortalisPrincipum con-

temptum cohorrefceret ? David Pfal. 8,

in admirationem rapitur , quod Deus in-

Cum nuikis Proverbiis Salom. antehac linguae errores taxaverit,ifthinc verovirtutes prjedicaverit , tum hoc loco lin-

guse morbum,qui ex fuperbia manat,unlcum medicina

, qua ab illa tuti fimus, in-dicat. Linguse etenim multiplices errorespro caufarum varietate

, quse nos ad per-peram loquendum impellunt : aliquando

Sc res viles in cultu di- 20 ex depravata confuetudine, ex incuria 8cofcitantia ; aliquando vero ex ira ,• non-nunquam exinvidia, 8cc* Qupdautemfuperbis fermonibus baculus a Prophetaaffigitur potiflim. docemur , quam Deoinfeftum,8c odiofum fit fuperbie crimen,utpote quod Dei longanimitatem 8c pa-tientiam abrumpensilU quodammodo adarniaclaiTicumcanit. VidePfal. 12.4,5".-

Cujus exquifitiffima exempla , Vide in

finitegloriofushominemnonafpernetur, 3o PharaoneExod. i. Vide Rabfhacse hift.

fed ejus aliquam rationem habet, 8c m a-

liquo numeroi idq; propter conditonem

ejus humilem,8c abjed:am,hoc ipfo,quod

ex pulvere creatus fit. Quade revide

Abrah. Genef.18,27. Qupdfi Deus nos

jure contemnat , quod ex pulvere nati fi-

mus,quato magis propter peccati labem?

Multo vero maxime , 8c juftiflTime hocfaciat, fiin Deum contemptuofi fimus.

2.Reg.item Nabuchod.Dan,4.8c Hero-dis Ad:.i2.8c Matt. 11.25.

Deinde,ut quam prompta 8c accelera-

taDei vindicSra fit in fuperba 8c ferocia

verba declararet,baculum divinse ultionis

in iplb ore, atq,- verbis coIIocat,tanquam

fi ex ipfifmet illis inflatis^ 8c pertumidis

fermonibus (veluti ex gemma flos , exflorebacca) pullularet. Tanquamenini

Quisergo eft, qui contemnife a Deo 40 lonae recinus, una nodte germinat, efflo-

non jure optimo exped:et,qui eum prius

fuae majeftaris contemptu incitavit ?

V. i. Ori fiuitiine[l baculasfw

iefcit,8c maturitatem confequitur, In fu-

perbo igitur ore , tanquamin paluftri 8c

irriguo, feu prsepingui folo crefcitDei

ultio. Nec dilfimile eft ,quod prius cap.^

13. V,2I, accepitnus ; ubi diciturmalumperfe«jux

^^ SALOMONIS, CAP, XIV.

perfequl peccatoi:es,8îlIos veliiti c vefti-

gio premere.

Deinde quod bnculum adnedit , non

virgam,indicarc videtur,Deum maiono-

do malum cuneum parare. Quod autem

bacuium,vel bacillum potius,n6 gladium,

autlanceam, autinftrumentuin bellicum

minatur fuperbis linguis , videan non ad

perfonae illius contemptionem & delpi'*

cientiarapertinet ad hominum morem,

& agendi rationem,qui,cum adverfarium

contumeliofiffime trad:are velint, non

enfem adhibent,ied bacillum, aut flagel-

lum , quo eum caedant tanquam illi juftae

pugnae honorem dedignantes. Hxcau-tem agendi ratio fuperbis fumme conve-

nir,qui cum fupra omnes non homines

folum,fed aliquando Angelos, atq; adeo

Deum ipfum fe efferant,eorum confiden-

tiam & effraenes animos contumeliofo

fupplicij genere retundi & refringi con-^^

venientiflimum eft. Vide Pfal.123. v.4..

8c verfus duas poftremas voces. Hunchominummorem Deus fa^pius imitatus

eft, ut cum potentiff. Reges Pharaonem

& Herodem abjecaiffi beftiolis ad mor-

tem ; & auguftiff;totius orbis imperato-

rem Nabuchod. ad jumentorum mutc-

nim paftumabjecit.

Cum in priore parte edodti fumus,qu?

ris eft, quam quod in depravatu iioftrumingenium cadat,

V. 4. ûm defunihoves, pm^fepe mundum iefy amplitudo autemproventuum, iejl] viribus bovis,

In n^fi^N {hovzs) & iib' {hos) eft fynecd.^^partispro omni inftrumento ad vicûm

parandum neceflario , item in onn (fr^-

fife) pro omni loco, ubi paftus apponitur.

Scopus &; meta,ad quam collimat hocProverbium,eft,ut doceatin rebusad vi-

tam praefentem fped:antibus illa cumprimis quaerenda, & comparanda effe;

'

qux ufum habent heceflarium ^ non illa,

,

quse ad voluptatem , aut animi remiflio-nem pertinent. Ex omnibus autem ne-ceffarii ufus inftrumentis delegit bovem,

.

perquem csetera omnia defignaret,qu6dbos longe utilifllme habetur ad familiae

fuftentationem, Unde Mofes Deut. 33.lofephum bovem vocat

, quod familiamlacobi patris univerfam abunde famis

^

tempeftate aluerat, Et Pfal.i^^.profpe-ram Reipublic^ conditionem defcnbensbonamejus partemin boum pinguedine "

& robore collocat.

Dicit igitur praefepe mundum effe , id ^

tnala in fuperbam linguam redundenr, ,3o eft , non effe paleam in prsefepi , nedumtum hac pofteriore docemur ,

quomodo frumentum in granariis, ubi non funt bo-

eomparati effe debemus , ut nec ipfimet

nobis hoc damnum inferamus , nec a fu-

perbis illatu nobis periculi aliquid creer.

Id autem non fecus fiet ,quam fapientia

coelitus donata, id eft , vera pietate, quse

una linguae moderari novit. Iacob.i.2(J.

Tametli etenim in hominibus non rena-

tis funt quidam ita mcderati, &plaeidi

ves : non fiipperere jumentis pabulum,nedum cibum hominibus. Hoc autemProverbium eorum hominum infcitiam^

redarguit, qui ad captandas deliciasftu-

dium fuum & omnium adjungunt, priuf-

quam de his profpedum fit, qux funt advitje cultum neceffarja ; priusde genero-(is equis ad curfum , de numeroib fatelli-

ingenii, utfuperbis& praetumidis fermo- 4° tio,fpIendido veftitu; de canibus, & acci-

nibus non facile alios laceffant j tamen

qui laceffiti fe conftanter contineant , ut

aliorum exemplo ad confimile crimen

non adducantur,majoris cujufdam robo-

pitribus ad venaridum & aucupandumiblliciti funt

,quam de inftrumento ad a-

griculturam, aliafque opetas,&: artes ne-

ceffario. Nam ut haec fine illis £tBle fub- -

liftunrj

:

44^ COMMENTARIAfiftunt, nec diu oblediationem tueri , aut

fuftentare poflunt. Quid enim profuerit

vultum pretiofb unguento delibutum ha-

bere,cum iifterim deeft panis,quo robo-

temur?Ad hanc rem,& providam curam

Mos vocat Deus, cum vetat oppignerari

,

aut pro pignore accipere metam, aut ca-

tillum , Deut. 24. (^. Hoc genus infcitise

non raro perfpicitur in cxlefti agricultu-

. ra, ubi nonpauci reperiuntur , qui fe dif- lo

ficillimisquaeftionibus , &alios fatigant

,

qui nondum Chrittianse religionis prima

elementa deguftarunt:qui dodtrinam defide,Refipifcentia,&;c.qua: Heb.(5'. enu-

ir)erantur,negle(5lim pr2etereunt,cum in-

terim de graaibus foelicitatis in coelo cu-

riofius inquirunt.Hulufmodi fant noftro-

rum temporum lchifinatici, quiita peni-

tus in regimine Ecclefiee omnes cogita-

tiones & fenfus defixos habent^ ut nun- 20

quamad religionis fundamenta addif-

cenda animum adjiciant: qui perinde fa-

ciunt , atque qui unguentum confedran-

tur,cum interim panis.quo fe fuftentent,

defit.

In pofteriore hemifl:ichio priore par-

cem abAdverfis arguit Nempe omnia ad

vitam neceffaria abund^ illis fuppetant

,

qui legitimis , 6c a Deo concefTis ad vic-

rum parandum adminiculis utuntur. Si- 20mul etiam videtur indicare^boves, 8c hu-

jufmodi inftrumenta bene curanda , &pafcenda effe ; idque non tantum ut adlabores rufticos exantlandos robufti fint,

uteft Pfalm. 144. fedutab omni vel

Ipecie crudelitatis procul abfimus. Quplpe<3:at,quod Lege fancitum eft, ne bo-

vi trituranri os obligent.

Verf. f, Tefiis optinKe fidei non ^^

wentitur, effat autem mendacia tC'

ttisfalfus^

Huic l*roverbio prima /pecie nullum

INTROVERBIA 447ineffe acumen vitletur; quo nomine inter

Proverbia Salomonis praefertim ( id eft

Spiritus Sandi)referarur:fedpropius in-

tuenti redolere Spiritus fapientiam de-prshendetur.Documentum etenim edit

nobis apprim^ ad difcernendam homi-num vanitatem opportunum.Docet ete-nim adh bitum teltem ad litem compo-nendam & vere teftantem in communi& pervulgato fermone vanum & men-dacem non fore. Qoietenimin re ma-gna fidehs eft, eundem in rebusleviori-busfidele fore dubitari nemo debet;eo-que fieri ut qui fe integrum 8c incorrup-tuminrebus maxitnis prxftiterit, ma-gnam fibi apud omnes in communi vitac

commercio fidem & authoritatem con-ciliavit;maxim^ fi teftimonium,quod di-

xit , cum fuo , aut fuorum non nulio autincommodo, aut periculo conjundlumfit. Hoc confirmaturPauli exemplo, qai«i Corinthiis vanitatis accufatur, quod adillos non veniffet , ficut prioh Epiftolafadhirum receperant, hanceorum ca-Jumniaminde refelht, quod in verbi mi«nifteriolongfe gtaviirim. fideiem &:coa-ftantem curfum femper tenuiffet. Atquehxc Proverbij pars ita eft manifefta , ucampliore teftimonio non egeat. Sedquod fequitur , videtur a vero alienius,

Nec enim fequi videtur eum,qui in com-muni & pervulgato fermone fidem fuamfallit,illic6 in re graviori prsefertim judi-

diciaria perfidioliimfore. NequeveroProverbio affirmatur, eum, qui femel autiteru in re parva mentitur, tefte adhibitu

fide fuam falfuru; fed qui mendacia efflat

in comuni fermone,& mentiri cofueveric

& mentiendi femita multu triverit. Atqjhujus Proverbij veritat^ confirmat Chri-itus, Luc.K^. eum, quiin minimo fidelis

non eft,nein magno quidemfidelemfo-re. Quamobremfiin rebus gravioribus

fidem nobis abrogari nolumus , nofinec

ad veruin in rebus minimis dicenduia

for-

448SAXOMONIS, CAP. XIV. 449

formemus. Arque ut fidem Deo in reli-

cionisprofe/rione datam adfinem ufque

fervemus, hominibus quam fidemde-

dimus, inviolatam & i ntegram tueamur.

Quodfi iilum fenfumhocloco fequi

placeat ,qui eft apertiiruiius , tamen fub

his ethm verbis aliquid continetur, quodomnibusnon itaobvium & expofitum

eft;nempe eum pro vero tefte habendum

effe , non qui omnino non mentiatur, j^

Iquis emmmortaltumeft, in.cujuslingua

aliquis dolus non eft? jfed eum veracem

efle teftem, qui mendacia non iterac at-

que geminat,, antillud ftudiofe faciat

,

quod verbotertia? conjugationis indica-

tur:contrk falfumSc mendacem eum ha-

bendum effe , non qui femel mentiatur

,

aut per infirn:atatem falfum dicatutSa-

za Gen. 17, fed qui vanis lermonibus

afluelcic,

V. S.^mrenti derifo rifapientim

am 3 ea non exftat , Jcientia autem

prudentifacilis eB,

In Sp3 ( levis ) videtur efle metaphor.

in rebus terreflribus pondere appenfis

ad coeleftium rerum comprehenfionem

non exquirit prout vcrbo Dei prascipi-

tur: non quierit ferio,&. diligencer,ut au-rum 8cgemmas,&c.Deindenon exqui-rit hoc confilio , ut fe in viam mandato-rum Dei det , fed ideo voluntatem Deiexquirit , fiforte illam fuis cupiditatibus

fuflragantem habeat , ut magis intrepidtJ

& inculpatc' in carpto improbitaris cur-fu fineul/a confcientiie recIamatione,aui:

ftimulo pergati aut ut fuum animum dul-

ci Miniltrorum fermone & didtionis ele-

gantia obledlet. De priore geaere videlere.4.2.i,i,, &c. item Ezek.20 i,2,&:c,Pofterioris generis vide exemplumEzek,33.5i, 52. Vide exempIum.He-rodis Matth,.2(5. qui expetivit videreChriftum.

Contr^ vero qui exquirit voluntatemDei hoc confilio, ut fe in obfequium tra-

20 dat,eum Deus docebic de voluntate fua,

Ioh.7.17. Deinde Pial.25'. 8, 9. docec

,

[Deum peccatores quidem informatu-rum 8c dedud:urum in viis fuis;] fed nonomnes , fed eos modo qui peccatorumfuorum confcicntia humiles &: manfue-ti fiunt; item tirnentes Deum eodem lo-co. Acque hi funt

, quibus Salomonaffirmat fcientiam obviam & facilem ef-

fe. Nam hi demum prudentes exifti-i

tranflata;perindeacfidiceret,utreslevis 3^ mandi erunt , qui propria: prudentix &:

ponderis ab homine valente & robufto rationis aifcurfui nuntium mitte

facil^geftancur ; fic pio & prudenti yiro

fapientia coeleftis fine omni moleftia &difficultate percipitur.

Hicquaeritur,i.quis fit derifor? eft au-

tem derifor peccator , qui per fuperbiam

& elationem nudis documentis & ver-

borum caftigatiorabus fe emendari &adfruge adduci non ferens, id omne irrifio-

ni habet, quod animi fui libidini adver- 40

fatur. Vide Proverb. 9.V.7. & 13. i. &

Deeoprimum afKrmatur, quodex-quiric fapientiam : at qui cur quserens exDeipromifFione noninvenit? fcil, quod

mittentes fe

T>QO in do(3:rinam & difciplinam tra-

dunt • neque plus fapiunt, quam ex Deieloquiisillisfapereconceditur, vel ( uc

Apoftoli verbis utar ) fupra quam fcribi-

tur,i.Cor. 4.(J. Huic Salom.dido con<-

venit illud Prover. 8.8,9. item 2. Pet, 5ûbi docec , indocôs tantum fcripturas

adfuam pernicie contorquere. Pontificif

ergo,qui dicunt fcripc. difEciles incelle-

d:u effe, & cen ebris ofFufas , hoc ipfo fe-

tencur fe infipiences efle& imperitos, fu-

perbos & Dei cimoris expertes.

Verf7»Ahi h conJ^£ûvirifioli*

¥ £ M,

4^-0 COMMENTARIA INPROVERBIAdi.^lquem ] mti[effefneditum]ver'

hisfitentm»

In i'? eft fynecd, qua non corporis

modoabfcefTus delignatur, fed & aninii

averfio. Nam corpore abfcedere a ftultis

non femper conceditur, ut cum uxori-a

fuo marito.fervo a fuo domino,filio a fu

lom. cum defert^ mandat , ab improbo«-rum nos confortio fiibtrahere.

[ Qujd e-nim juftitise cum injuftitia

, ] 2* Cor. 6 ?[Parum fermenti totam maffam fermen-tatjJi.Cor.^',^^'. JmmundmnnecoTitingite2.Cor. 6. Sicut enim in iege quse resimmunda habebatur alia cmnia

, im-munda reddebat

,quse illius rei contadlu-

afficiebantur; ita improborum fjex & la-

isparentibus difcedere non conceditur. lo bes ad alios manat, qui eos confuetudine

In ^r\s>v{lahi(i)e^ meronym.effic.

Huic Froverbio propofitum eft doce-

re magnum praefidium pietatis effe , fi

quis improborum confuetudinem aver-

letur. Prius docuit cap.15. verl.20. ma-

gnum pietatis incrementum provenire excommercio & confuetudine pioru: nunc

docet non parum virium eife ad pietatis

confirmationem in declinando impiorum

confbrtio.Hoc igiturProverbium occur-

rit eorum tergiverfationi , qui piorum fe

confortio obledari profitebuntur , & il-

lud avid^ fgdiari; fed tamen non ob eamrem omnem cum improbisdiftra(£tione

& divottium concludendum: fatis efre,fx

prxcipua familiaritas nobis cum piis in-

tercedat, ut nos penitus ab improbis noaabjungamus. Sed ex duobus his Prover-

biisinter fe compofitis&: compa^ratis effi-

20

quodammodo contred:ant: Sed perguntporro obftrepere , fe nihil cum illis com-mercij habiruros in rebusfidei, fed in his

rebus modo, quje prajfentis vitae circuiru

terminantur,cum iilis ad:uros. Atquihisipfis commerciis non necefTariis homineseorum improbitate irretiti tenentur, qui-

cum foedera ad hujus vitae commodafpe-drantia iniverunt. Vide Ezelc ^^.ubi ex- •

prefse indicatur , Jfraelitas ad omniumquorumcunque idololatriam fe adjunxif-

fe, quibufcum foedera focietatis, & mu-tuiauxilijpadilunt. Undepraeclara illa

profefTio eft apud Davidem Pf.ad.4.5'.(5',

Atque ut eflent fui juris,& fuis ipfi vo-luntatibus fic affedibus imperare no-fcent, effentqueab alienis vitiis intadi

8c immunesjtamen cum aliorum etiamratio habenda fir, primum mfirmorum &

citur conluetudinem&familiaritatem cu 30 facil^ coHabentium, ne illi noftro exem-piis tantum colendam. Nam ficut ex his« plo fe pr^cipites dent : deinde improbo-propofitionibus j non jnftificamur operi-

bus,& juftificamurfide;Deum colere de-

bemus,8c idolanon debemus,red:fe con-

cluditur, nos fola fide juftificari: , &Deum unice colendum: Sic etiam ex his

axiomatis j confiiefcendum cum piis 8c

non confuefcendum cum impiis tanrijm

Gonfuefcendum.

rum, ne iuis peccatis indormifcant , cumpios fnam confuetudinem expeiere in-

telligant , qui ex religionisprofeflione

celebrantur^ bonorij aim improbis con-fortium&: commerciumfqaoad commo--de daturjfugiendum effe conftcitur. Ne-que vero inde efiligium iifis paret, quodChriftuscum Publicanis &: peccatoribus

Sed hic infurgit callidum & vafrum ^g convivatus fir. Primum enim longe alia

ingenium , nihil opus efle, ut fibi timeat

ab improborum confortio : fe poffe cumillis confuetudinem habere, & interim fe

ab illonm contagio illibatum & pu-rumfervare. Huiclatebrae occurric Sa^

Chrifti acuoftra conditio eft,utqui fem-per fuit omni peccato fuperior & inex-

pugnabilis, quod nulli nnquam mortali-

um(cum abillodifcefferis) obtigit: dein-

de quod non nifi ob hanc caufam eoru fe

focietati

.y^ SALOMONISfocietatl adjanxit , ut iilos ad fanitatem

fidei, & morum bonam fmgem revoca-

ret:«»od fi illi ( atteftante confcientia ad

pe*ibunal , Sc prazfentiam fubvedla)

fecerint quin equidem idem illi faciant

non abnuo.

In pofteriore hemiftichio defcribit fto-

lidum eum effe , cui non fuppetere labia

fcientise, feu fcitum fermonem cognovi-

CAP. XIV. 4f3quem animodcfignant,8c quoiter fuumdirigunt.cognitam & perceptam habent,atque ob eam rem chartam regionis,qua

itur.circumferunt & k tranfeuntibus,qu^

via maxinie pervia eft,percundVantur;

denique adminicula omnia, quae illos ab

erroribus vindicent, follicite adhibenr,maxime cum fperegrini) regionis,quamperagrantjflexus & mseandros ignorant.

mus;utacutedixerir,quidixit;[Ioquere. ^^ lllse etenim tenebrae mentibus noftris

ut te videam qui fis. ] Hoc enim modo,

id eft,exhngu3e ufura facillime & certif-

(ime petitur pietatis 6c impietatis indici-

um. Hinc Chriftus [ex verbis tuis juftifi-

caberis , & ex verbis tuis condemnabe-

ris.jMatth. 1^.37. & i. Cor. if. Col/o^

quia frdva cormmfunt bonos mores : ut fi

eum improbis cohabitandum fit^hi potif-

fimum deligendi fint ,quibus omnis lin-

gux Sc & fermonis ufus pr^reptus eft.

Ferf. S. Sapientia afluti [effll

advertere ad viam fuam , ftultiti^

autemftolidoru^f [ ^^ dolum»

Proverbium hoc ad ocTravum manda-

datum refertur,8c illam particulam man-

dati explicat, quaj nontam otium prohi

offufse.ut non modo quid officij nobis er-

ga Deum incumbat, ied & quid homini-bus, atq,- adeo nobisipfis juftum & de-bitum fit , nefcii fumus. Nam quamvisiiaturae etiam depravatae dud:u videamurfatis bene inftrud:i , quomodo in rebushumanis converfandum fit ; tamen nosdecipi declarat non tantum communisinfirmitatis noftrae experientia , fed Lex

^° Dei de officiislata , qu« nos & aliosat-

tingunt : quam Deus non tuliflet , fi illa

nobis fatis comprehenfa extitiffet.

In hoc autem genere duobus fere mo-dis peccatur : primum quod rationis 8cingenii noftri viribus confifi , nec rei 8cvocationis noftrê magnitudinem repu-tantes de inquifitione , & invefbgatione

visefecuti fumusj adquod caput illud

etiam non incommodereferatur, quodbet,quam ordinatum & redte inftitutum 3o confuetudinis tyrannis nos ita captivos

opus imperans contrarium vetat. "' •'

Apoftolus I. Corinth. 7. vultutquif-

que in ea vocationeperffcet, in qua voca-

tus eft, 8c I. TheC 4.. il. omnes horta-

tur ut fua 8c propria agant; 8c in his mo-do fe occupeat s quas illis ex vocatione

incumbunt. Hoc ut faciant,requiritur ut

quifqi viam 8c vocationem fuam probe

notam 8c perceptam habeat ,quod hoc

loco a Salomone percipitur , 8c ab Apo

tenet, ut nos nonpatiatur ultra id , quodmore receptum eft cogitationem exten-

dere. Alterlapis, ad. quem impingimus

eft, dum aliena , 8c quse nos non attin-

gent,refepifcimus;quod fcriptura aWLOiff

imffnenidi nomine notare voluit, i.Pet. 4.

ly. 8c I. Timoth. 5". 13, 8c 2. Theffal.

3,11. Hinceft, ut fervus melius fere

norit quid heri fit ,quam quid eft fui &

propriiofficii, 8ccontraj ut filius quid

ftoloEph.5'. 15". cjfeffaTwn «j (Dfoi fih"^® fibia patre exhibendum, quamquidpa-

Hxc dodrina illuftratur fimilitudine

dud:a a viatoribus, qui (nifi mente forfan

captifmtj viam, quse ducitadlocumj

mafereferendum.In pofterion hen;iiftichio docetur quo-

modo improbi ,prseterita inveftigatione

proprii officiiatê eorum qu« , ilHsex

Ffz -voca-

4.^4CGMMENTARIA

vocatione incumhunr,fe totos ad fraudes

8c diverticula excogirafcdum conferiinr,

Prov.2. if. Qupd etiam illorum in ma-

lum k exitium redit. Nam & quae fraus

hoc loco ponitur non ad illam modo re-

fertur, quae ab improbo excogitatur , fed

& illam compledi poteft,qua ipfe irreti-

tus tenetur. VidePfov.28 18. Eoque

docetjviro bono,qui niultum op era? in eo

ponir,ut viamintelligat, & pernofcat fua, i'

omnia recSte cafura.Sc prasclare fucceffu-

ra. Nec eniro iliam exquirit tanta dili-

gentia,nifi tit fadtiseam exprimat,

Praeterea notandum eft, Salom. inge-

rios^ excogitatas fraudes ftultitiae titulo

infignire, quaru nomine homines fepro-

lixe venditaiit ; & juftos , qui illa latibula.

exhbrrent,irrifuihabent.

mIN PROVERBIApoena irrogatur. Stultitia enim fua illos

imitantur, qui fyngraphis infiîtis feo-

bligantes & obnoxios reddentes ne mi-nima parte de aere contradto fiHciti

funt], quoad in jusvocati carceribus ad-judicati fint , unde illis exire non con-ceditur,quoad ukimum nummum diffol-

verint. Qupd fi prudentiae fit curamagere, ne hominibus obnoxius fias , ne-

' dum , ne. in Dei omnipotentis sere de-mergaris. Hominem forte decipias, Deonunquam impones. Homine extincto,

una fort^ aes perimitur,fedDeus ad aeter-

num permanet^

Sed hic oblatrant , injuriam illis fieri,

quod fua relaxatione , &:rem.ifi[ione in-

terdicantur : intolerabilem hanc efle

<juorundam feverirarem, quae illos fuis

jocis,8c obledtationibusdeftituat. Sic

y,^,SiulfosmcilmtreamJn'^°^îmin^^^^ comp^ratifunt, utut, fiao

rj . j ^^...7,*..«, «/? illicitls 8c illiberaiibus exerc.tiis arcean=-Ur reUos autem , quod acceptum ejt

^^^^ ^^^^^ ^^ ^^^. recreationis & relaxa-

tionis jure 8c libertate orbari occlament,His pofteriore hemiftichio occurrit Sa=*-

lom. ciim dicar, non ^|(fe redtis , 8cin-tegris hominibus ,- qn^re reficiant 8c ob-lectent interim dumJnreâ virtutis, 8cpiecatis via ineedunt.Vide Pf. I ip.fecit.^,-.

lconciliatmem facit.]

In pe-N (ream) eft metonym. adjundt.

fro peccato , unde reatus contrahitur.

tem in \ysi ( deJicia) pro re grata.Sc

accepta. -

Hoc Prbverb.ad totius legis obfequLa

referrurjnon adunum aliquod preceptum 30 Vi» 1 . Animws agnofcitfiiam ipJitlS

lcîs, utpleraque, ad qu^ duo, tanquamamaritudinhîn htitia ipfius non

acffumma capita^ omnia Proyerb, referri

poflevidentur,.

Huic Proverb. nan diflimile cftillud,

quod habetur 10.2^0 fed (utfit in repeti-

tionibus', quasuIurpatScript.) non fine

ampla, ufurS. Hic autem improborumingenium depingit, qui inde unde maxi-

mum dolorem capere debebant , nullam

itttejmifcetfeextraneu [^mcquam,\,

Iri m» {amamudo)Bc t\nnv {jucunditds}

videtur efle fynecdoch.partium pro om-nibus animi faculratibus^

Scopus eft; ut utriufque aftetftus-Calio-

rumque animi perturbationam) moeroris

moleftiam&moeroiremaccipiunt.Qu.am- 40^ gaudii magnitudine profpe(5ta prob&jdiu etenim nihil nifi reatum conttahunt,nec ob delidtum ad calculos revocan-tur , fupplicio afficiuntur , rident pecca.-

tum, 8c fiios vituperatores irrifioni ha-

b^t tuni demum cqmmoti. folum , cum

nos ad redtum 8c prudentem eoru ufum-comparemus.Qupd hoc loco dicitur,confirmatur A-

poft. teftimonio r. Cor. 2. [Nemo novit -

quaefunLhomini&,mfi Spiritushominis,

4^^ SALOMONIS,CAP. XIV.qui eft in ipCo;] Qua.mohrem neq; moe-

rorem,nec gaudiuin. Nam pra:terquam

quod magna eftjn hominc fimulatio,qua

aliud in animo, aliud in vultu , aliud in

mente , in fronte aliud gerit ,- eft etiam

tantaimbecillitas naturê prjefertim de-

pravatse , ut nec conantes & vires inten-

dentes,quas intus inclufas tenemus,gaii-

dij 8c moeroris afFed:us prodere & pro-

ferrepoirumus,HinceftiIlud,i.Pe£.i,8. i°

8c Apoc.2.17.Ex ifto axiomate primurrivdifciirius

,

inateriam nobis fupperere humiliationis

in lingu^ noftrae impotentia ; quae ut-

cunq ; fxtyetxtuxii tamen nec animi noftri

ienfus & concepta efferre poteft&. quod

eloquitur,corrupte &;depravate pronun-

tiat pras ut fecit anteq.uam peccati' labe-

infea:a, aut potiusimbuta eft. Imo vero

quod majus eft",'tant6minusaniminoftri 20

fenfa & confepta eloqui pofTumuSjquan-

to plus intus vel ddloris , vel gaudij con-

cipimus &:'animi) cirGumpledirnur vid. •

I.Sam.i.io.& 13. Est quo illud colligi-

tur,nemine efle invotandu pr^ter unum'

Deum,ut qui foliis edrdis cognitor eft,8c

illa inrelligir, qu^ nos exprimere nequi-

'

mus:Qupd neque Sand:brum,nec Arig,e-'

lotum aliquis prasftare poteft,

Deinde cum doloris' magnifudo ex j^peccato ,

gaudium verdinesplicabile ex

yitae fadtitate & integritate nafcatur^Gm-

nibus viribus & hetvis contendendum^;

ut , peccato .decliriarb, vitx faricStitatem

perfequamur , nifi in hae*etiam vita pri"

mitiis aeternae&intaminatse fcElicitatis re-

jedtis, pcenae infernalis guftumj &-veluti'

pignusexperirivelimus.^

PrKterea cum tanta fitnoftra in lo-

quendoj&fenia animi noftri expritiien- ^qdojin^ritia,Charitas hbcnobis didtat, ne

jnordicus& nimis exad:£ aliorum verba

Sc fermones accipiamus , unde ad illos

(damnu, aut incommodum redundet,fed'

Hlis potiu^mentis fose magis evolutal ex-

if7plicationem permittamuSjJjr^fei-tim cumm reliqua vit« confuetudine-a fraude a-licni & remoti compcrti fint.

Adhajc, cum praeceptum fit , ut[cumflentibus fleamus,cum gaudencibus,gau-deamus;]h^c dod:tina nos commonefa-ciat in aliorum dolore majus quidda 5cgravius animo eoneipere

, quam quan-tum ab illis exprimi poteftrficque ad ma-jorem commiferationem nos ipfos exci-tare, &illorumimpatientiam ( fiquae-rumpat )asquiusferr€ , & quamminimoexift^mationis fuae difpendio eam inter-

pretari,Hac in parte peccaffelobi amicos

,

conftat ex illa hiftor ia. Contra etiam inalicujus gaudio noftram ad Deum grati-

tudinem exacuamus.la illicitis vero mcEroribus & gaudiis

nbs haec dodtrina cautos reddat , ut mo-dum iJlis ftatuamus 5 ne fi illis indulgea-mus, nos in magnum dtfcrimen praecipi-tesagant.

#

I i . Domtii zmprohorufnperde'

turlientorm atite reUorum florebit,

ecd.pro univerio apparatu domus impro-boram , eorumque pofleritate 5 & procurta , & angufta fupeiied:ile juftorum,eorumque pofteris.In w-^n^ (florebunt)e^

metaph. a plantis, his maxime,qu? tari-

tum pinguedinis habentj utnehyeme'

quidem,ût turbulentifT. tempeftatibus j•

ne in diluvio quidem virorem fuum amit»»^

tantjUt olea,aut Taurus.

Scopus eft,uttnm redta, &jufta rertrm

externarum seftimatione difcrimen inter'

probum,&'iriprobum ftatuat.

Improbi ex xdificiis magnifice exftra»» ;d:is,& fplendideornatis^maximfetum li-J

beris abundant; fblent Deo , & piis om-nibus infultarej& fuis in opibus liduciam -

pbnere, &fibi quadoque perfiiadere,fe 3

Ff 3 Dea >

4f5 COMMENTARIA I

Deo probari , ob eamque cauiam animos

fumuntj&criftasattollunt.vid.job.g.lf.

Horum vanam fiduciam convellit Spi-

rit^s Sancftus cum docet, hsec omnia nontantum Iabefacftanda,{ed pervaftanda pe-

nitus , etiamfi ut arcium aediftcia extru-

ant, nedum eorum tentoria & tabernas,

quod diferre exprimitur^ ]oh. 20. 21.Nam Deus non accipit perfonas,fed pau-peres perinde ut divites,fiquidemimpro- jqbi fmt,evertit,

Atque ut hoc proverb, improborumfuperbiam & hypocrifin retundit : fic

piorum tentationibus occurrir,qui exhacimproborum foelicitate mirifice crucian-

tur,8c ad defedtionem pene folicitantur^

Pfal.73.

Improbi, cum piorum abjedlam con-ditionemintuentur , eos miferrimos efle

ftatuunt , & illis fuperb^ infultant ,• pii e- 20tiam ipfi deprimuntur. Quibus utrifque

malis occurrit Sol. cum doceat 8c illos

efBorefcere & indies virere , eoqq^pêffe asftimandos ex pr^fenti abjedtôn-ditione. Eorum enim tugurium in do-mum, fcu palatium furrigendum efle,

dummodo patienter Deum expe(flen^

,&, praeftolentur.Vid.2.Sam.23.4.

Notandum tamen,has promifliones 8c

minas, de rebus praefentis vitae cum fint, 30non in univerfum fed li^ ê mi6 veras efle.

Nam lob. 21. verf. 2g. apparet , amicoslobi hoc argumento ufos, ut lobum im-pietatis arguerent : Quibus Iob.verf.30.

'refpondet.impiosaliquando e mediis ca-

lamitatibus , in quibus pii opprimuntur,

eripr&exportari^

V» 12Êji via [qucel reUa [vide-

tur] inconjêUu virorunif cujmfinis 4°

leji^ via multiplex admortem,

Sunt quaedam ejus generis , quae natu-«« l«nien,quod etenebrisemicat, 8c ve-

NPROVERBIA45^^

luti fcintillat illico atque cogltatione co-praehenduntur , vitiofa & odio digna di-judicat, utquod Deus non fir, aut colen-dus nonfit,quodparentes non fint hono-re perfequendi

, quod mulierum & pof-fefl^ promifcuus fit ufus, nudum incede-re,datam fidem fallere. Sunc tamen alia

ejus generis,qu3e cum mala fint, fpeciemtamen &phantafiam habentveri,autho-nefti. Atqueadeomajorem veriiimilitu-

dinem veri & honefti.quam quod re ipfa

verum & honeftum fandrum eft ; ut in

cultu divino quam maximos fumptus fa-

cere , tametfi Dei verbo minime manda-tos; quam maxime corpus cruciare &c.In officiis erga proximos , Magiftratibus

Deoinobfequentibus,& ejus religionem

oppugnantibus inofficiofos efle , malummalo rependere,uxorem inobfequentemdimittere, fuos 8c a fe parta fuo arbitratu

adminiftrare, Hoc confirillatur a pari.

Nam ut via quaedam red:a videtur in iti-

neribus conficiendis, quaetamen obliqua

eft; fic in moribus,& vitae inftituto.

Quamobrem non eft intelligentise no-ftr^,tametfi natura acutse,& artse Umat?e

judicare fed fingula ad normam veritatis

divinse exigenda, ut indejudicium fera-

tur. vid.loh.7.24..Chriftus,cui perfedtifll

cum fenfus, tum animi potentiae maximeveget2e,noIuit ex afpedtu, aut auditu fen-

tentiam ferre. Ifai.11.3. Huic Chr. Qui'vuhmem difcifulu5fieri.,abneget ^c.

Hinc coIIigitur,quam frivola & inanis

eftilla defenfioPontlficiorum,& alioruin

de bono ftudio, & fquod dicunt) inten-

tione. Videexemplumin Levita,qui ma-num adarcam luftentandumadmovit, &loh.K^.Qupd dicit extremum & finem ejus,

non viam fed viasmortis, docet, uno er-

roreadmiflb,muItipIices errores pullula-

re,ita funtinter le peccataconcatenata.

Qupd autem dicit , novifiTimum efle

ftU)rcem,cum ipfaetiS initia mal^ fufcepta

admortem

^6o SALOMONIS. CAP. XIV.4.^1

nd mortem di^catit ; hoc ideo fic , quia improbis ufu venit/ed pi's & Dei tfmen-tum velmaximbjapparct: Dcinde quia

vira malfe initio dutita nemincm damnar,

niliinmalopr.Tltet.

V. I s* Etiam exrifu dokt ani'

mtis: (3 tandem lcctitia [fit] mceror,

Senfuseft : faepe homines intus dolo-

r€ uri , cum rirum & gaudium prse fe fe-

runt : atque ut gaudium fit verum, mini-

meque fi(5I:um,tamen iHud in moerore de--

finere. In priore parte videtur defignari

hominum fuperbia^quxDei in fe manum& plagam non agnofcit,qu', ut fe homi-

nibus venditent , feveluti ex communi-homidum forte exiinere ftudentj & , ut

quam optimi hominibus videantur , 8c ^ ^

tibus,ut ]ob.i.i8,i9.& Pfal.ô.y.g.nontantuminillicitis gaudii.sfed etiam in le-gitimis,& permi/iis. Hmc eft quod SoUde ri/ii dixit,rem infunam ejfe , iif. quse ni-hil foelicitatis aflêrrer, Eccl.2.1,2,3, &:c.fere per totum caput; ubi etiam ioquiturdelicitis & ingenuis voluptatibus,

I o Quamobrem illud Apoftoli tenendumeft. i.Cor.7.29,50,^1. id eft ut modumadhibeamus in his vitae pr^fentis obledta-tionibus , neque animos noftros iliis per-fequendisadaicamus, aut eos in illis de-fixos teneamus; denique ne horum frui-

tione in vitae Chrift anx curfu retarde-mur,autimplicati teneamur; idque prop-ter has caufas : Primum quidem quodtempus contrad:um nos admonere de-bet , ne nimis magnum tempus in iftis

peccatis liberrimi, ab omni pcena 8c ma- ^q perfruendis infumamus.2.De nde quod.ledidtione immunes videri cupiunt ; cumnon rantum oblatas doloris occafiones

non repudiare,fed etiam arcefcere dolo-

rem debemus-, qiiipxnitudinem pariat.

Verum quidem eit,tempus effeûbidolo-

rem comprimere ex ufu fir, utLevit. 10.

Nchem. 8. Sed illud tempus pro mult'.-

plici cccafione multo occurrit frequen-

tius quo ad faccos 5c cilicia convocandi

fumus. Prseterea & illud docetur, etiara

utcunque nos in illis diutius verfari pras-

optaremuSjtamen ejus generis funt , quaecito tranfeunt , ut fi illa dimittere minus -

xque feramus , ipfa tamen fponte fiio fu-gam arripient,&: fe a nobis fubducent.

Deinde cum tam fubito gaudio fucce-

dat moeror , 8c maximorum gaudiorummaximi ferh dolores locum fubeant,]obi

exemplum nobisimitadum erit, qui fum-ma & altiir. pace non quievit; fed, rebus

aver^s gaudi s non procul abefle dolo- ^^ ad animi voluntatem fluentibus , timoris

rem , & moerorem pr.« fc-ribus eife , 5c

gaudium veluti calcjbus ita;:imminere

mcErorem ,• ,6c quafi Ixtitiae veftigiapre-

mere , ut animum prius fubire quodam-modo geftiat, qnam fe gaudium toris

expers non erat , ne calamitas aliqua expeccato nata prêfentem fcelicitatem ab-

rumperetôb.^.z^Tj^^^* Quem timorem -

compendium elfe rdepellendi panicu ter-

rorem,docet poftrema pars v.l(J.qua in--

proripuit. Summa igitur eft, £c caput hu- dicatur prseter foIitum,& infuete prorfiis

jus partis Pfoverbij , mundi gaudia fluxa ^ eveniffe, ut talis & tanta calamitas homi-6c caduca efle,quse pau'6 momento eva- ni de peccato declinando bene folicito

nefcunt, 8c contrar;o dolore permutan- 40 oL-tingeret.

tur. V:de Joh. decimofexto 20. 8c i4.

27. ubi diicrimen confertur inter mundigaudium 8c gaudium filiorum Dei. vid.

Iob.2i. 10, II, 12, 13. 8cPfal.78.vid.

l^Thelf,), 3,Qnod equidem non tantum

Denique illud obfervandum eft , gau-

dium conftans , 8c folidum nobis confe-

d:andum,quod nemo auferat, cum hujus

vit« gaudia tam funt fligacia 8c momen-tanea Joh, 14.27, Scc. 16. 22. I.Pet.i.^.

I.loh.j,

4^2 GOMMENTARIAi.Ioh.I. v.3,4. Hoc enim gAudiurnne

tui;n quidem nos deferir, cum calamitati-

bus angimur. Math.f.ii, iz. 6c AcS;,^,

40, 41.

V.i 14. Vns futsfatiabituT {vir\

aveifo animo^ l^bjijht] autem a con'

fortio ejus vir bonm*

_Tn ffnv fatiaUtuY eft.' metaph, tradta a '°

cibis. Nam ut cibis, prout falubres , aut -

Infalubres funt, robur, autinvalitudinem

acquirunt, qui illos percipiunt, idque pro

menfura, qua aut parcius aut plenius eos

comederunt: ficexoperibus feubonjs,

feu malis quifque compenfationem op^-ribus, quac fecit , convenientem accipit.

In ih 310 cof averjum metaph. dudta ^ cor-

poreadanimum. 'Nam ut retroceflio in^^

conficiendis itineribus illaudara eft : fic,

cumanimus in pejus vergit &;quodam-modo retrocedit.

Improbi ita animati funt, ut fecum aut

pro meritofuorum operum adtumirifibi

fere perfuadeant , fxquidem vel fpeciem

bonornm operum habeant , quaj ramenbona opera non funtiaut fi flagitiofafinr,

8c hujufmodi,qu? atteftante eorum con*

fcientia, 6ccomuniomniuexiftimuione 30damnatur,tu fingunt &cominifcuntur,n6prooperu merito fe remunerandos efle,

led Dei mifericordia interventura , quas

pcenam avertet; aut fi jufti Dei judicij, &vinditStse fenfum penitus excutere,& de-

êllere a fe nequeunt,tamen illud faltem

libiinanimum inducere conanrur, ne-

quaquam fecum prêcist: ex operum me-rito adtum iri,feaDeum juftitise erga eos

feveritatem mitigaturum. Piis vero faepe 40in mentem venit,dum praefentem condi-

tionem fêpe miferam contemplantur,nullam efle bonorum operum mercede.Iftorum hominum opiniones minuendas«fle hoc proverbio docemur, Deus eniia

IN PROVERBIA 4<f3

qui inter homines , idq'ue fn hujus vit«commercio & mercimoniis jufta ponde-ra & juftas lances exigit,muIto magis ipfe

(idque in rebus ad ajrernam viram fpe-danribusj hanc jnftidam fervabit. Necigitur pij benefacieudo ufque eo progre-di , & provehi pofllinr

, quo Dei juftiria

hos puniendo,iilos munerando non per-ringat. De Deo enim hanc cogitatio-

nemadmittere, ur non fit urrique cum in

puniendo , rum in benefaciendo fumm^juftus,eft idolum loco Dei ftaruere.

Deinde norandum eft , maliriam qpe-rum nonexternafpecie,fed ex cordis de-fe6tione,&: veluri rerrocefliJ xftimari , utfi omnium hominnm oculis & auriisus

probariflima eflenr,Deo rameninvifa 5cexofa funt , nifi ab animo rit^ compofito6c inftiruro manenr.

Improbi fceleribus luis fe pafcenres,

tanquamcibo& pora, ramen fcelerar^,

5c improbâgendo nunquam explencur.Unde eriam fir,ut fenes & <:0nfecta «era-

Ee, tum, cum per vires 6c valetudinem o-peram libidinibus dare nequeunt, ramentoedis dc obfcjenis fermonibus obleciten-

tur j & qui ficarij 8c gladiarores exrire-

rinr, rum , cum per corporis imbecillira-

rem non amplius cxdibus & fanguiniin-

fidiari queunr,de pugnis ramen & degla-diarionibus fermonem habere geftiunr^

Sed veniettempus valiquando hacvitaj

femper futuraj cum illis fuis facinoribus

ad fummum faftidium Sc naufeam fatia-

buntur. Deinde quia fa?pe fit,ut Dei vin-

didta fufpenfb &; tardo gradu incedar,

nuliam unquam peccatorum fuoru com-penfationem futuram animo fuo commi-nifcuntur. Sed tantum abeft , utexDeilonganimitate hxc conclufio nedtendafit,ut contr^ extremum judicium certifl^

expedrandum fit, qûod in hac vita finguli

pro merito non accipiant.

Denique pii, tametfi in bona opera in-

cunabentes nunqual fibi in benefaciendo

faiis-

4<^4 SALOMONIS, CAP. XIV.fatisfaciunt, Ccd remper juftitiam cfuriunt

^ fitiunCjtamen olim poft lunc vitam uf-

que eo jufte Sc pie vivendo explebuntur,

ut quod prseterea requirant, nihil fit. Et

quamvis in hac vita faepe debitam expromilTo operibus mercedem nonacci-

piant , tamen futuro fasculo plena com-penfatione omnium bonorum operum,

qu« operati funt,remunerabuntur.

V. i;*. Fattttts credit omnibm

rebusâjiutus auteadvertit adgref-

fumfrum,

In ntyxS (grejjus ejm) eft metaph. ab^-

nimantibus ad res inanimatas. Namutilla pedibus fuis gradiunrur ab uô loco

adalterum: fic res,quae adminiftrantur

4<^fhiftoria de Ammonis c^de, unde omncsRegis filios fimul &: femel interemptosfuiffe rumor percrebuit : quem rumo-

tameth vanum & falfum , DavidremiUico arripuit. Sed omnium luculen-tiffimum exemplum illudeft, quoddclacobo narrat fcriptura qui de morte lo-fcphi delatum rumufculum avid^ illico

amplexatus eft : ejufdcm vero vitse nun-lo tium,tametfi certum, & multorum tefti-

monio confirmatum segerrime admifit*Ex iftis facile Iiquet,quam opportuna h?cfitSol. admonitio; fimplicem & incau-tum omni rei fidem habere. Utcunqueigitur homines fibi indulgentes in vitionon ponunt credendi levitatem

, quinetiam naturae cuidam bonitati illud attri-

buant j eam tamen Deus per Spiritut»

fuum peccati damnat. Quantorum au-fuautinitia, fic progreifus habent, quoad 20 tem malorum hsc credendi levitas fe-

veluti ad fuos fines & exitus , tanquam

ad fedes& ftadones veniant.

Miira eft perverfitas natur^ noftra?,

qua falfis 8c vanis rebus inhiamus , 6c illis

penitus abledtamur vera 8c fincera aver-

fantes,& aegerrime in illis acquiefcentes.

Sicut enim Apoft. ex Propheta de ons

perverfitate gravem querelam inftituit,

dum illam mendaciis 8c dolis fcatentem

men & caufa effe poiIit,in uno Saulis ex-emplo teftatum relinquitur.Odium enimillius in Davidem immortale , & velutiVatinianum

, quod feveriflimamperfe-quutionem peperit,inde fluxifle defigna-tur, quod malevolorum Davidis incertis

rumoribus, infufurrationibus Sc fiifpicio-

nibus fidem dedit ; quod quidem , utDavidi maximas moleftias dedir, fic Sau-

depingit; non fecus de omnibus ftatuen- ,^ lum in extremiB perditionis barathrutn

:dum eft,qu2e ad vana & falfa hauriendum

aptae & propenfae funt.

Hujus rei grave 8c illuftre teftimo-

nium exiftit in Regina Sabê ,quas alio-

qui fapientifTima 8c rerum multarum ex-

perta,iis tamen,quaf de Sol.Sapientia in-

audiverat, non credidit. Huc pertinet

exemplum Hannunis RegisAmmonita-rum , qui , quod quibufdam falfis fenatus.

fui fuggeftionlbus aurem prsebuitjiftius 8c

8c prêcipitium jecit. Huc refer horri-

bilem illam ludaeorum defe(5tionem %Chrlfto quod rumori de Chrifti corporee fepulchro fufFurato atque afportaro fi-

dem adhibuerunt.

Hoc vitium tanto folibitius &giendutt»

eft,quod in optimis iifdemque prudentij&

fimis viris locum habuit. Exemplo fit

David, quiZibx contra Mephibofetts

calumnise aurem praebuit , unde gravi:fe

Tegni 8c gentis fuse internecione attraxit. lcelere,8cin Mephib.enormi injuna Con-Qânquam vero haec credulitatis corrup- ftrinxit.

tela m pus, 8c Spiritu Dei regenitis non-nihil fubaiila eft,illius tamen perverfitatis

sreftigia non obfcura fuperfunt, Teftis eft

Anteomniavero cautum agamus , nein rebus ad gloriam Dei , 8c noftram fa-

lutem fped:antibus fidem temere adhi-

G g be5.mu«

^66COMMENTARIA 1

beamus his quibus aut falfa opinione im-

buamur,aut acceptam veritatem amitta-

mus HicPontiBdj mira credulitate lunt,

quifabuHsillisprodigiofisIegenda(qiiam

dicunt ( aurea compreheniis fidem adhi-

bent, )Eoque tenendum, quod Chnitus

monet, [vt,qu:d audiamus, attendamus j

non effe cuivis Spiritui aufcultandum

,

fed probandos effe Spiritus, num a Ueo

fmt:lnon oportere noshac re inrantibus, ^"

autpueriseifenmiles, qui quovis vento

dodrrinse huc illuc circumferuntur*

Quod. quidem tanto circumfpedliuS la-

ciendu,quod in his rebus mira eO. natur^

noftr^ levitas & propenfio vel ad novos

erroresimbibendu, vela vera, quantum-

vis veteri fentcntia difcedendum* Vid,

3t. Their. 2. fub init. ]oh. 2x. 23. Galat.

prim.d.y.&c.Huc refer exemplum Pro-

phetse ad leroboa miffi, & a veteratorio 20

Prophetadecepti i,Reg.i3*

Qmdautem lit ,quod in hoc loco vi-

tuperat,ex pofteriore himiftichio intelli*

gitur;in quo,quid illi probatur,iudica. U-

bi primum iftiifimplici &impentooppo-

nit eum, qui folers eft, & novit cum ho-

minibus converfari , Scprout respoftur

!at,fe accommodare._De illo autem non

affirmat, eum omnibus diffidere, nec ul-_

lius fermoni afrenfionem prjebere , quod 30

perinde in vitio eft,ac fidem fuam omni-,

bus promifcue proftituere,fed dere qua-

que, quae dubitationem habeat, diligen-

ter inquirere , & omnia momenta ratio-

num expendere ,quas( ut >ei narratae fi-.

dem aut adjungat, aut abroget,jure mo-vere pofKint.Nec enim rnmores accipit

,

ut quidam mercatores merces ,quiillas

nec numero definitas , nec pondere ap-

penfas mercantur , fed potius caufas re- 4o

rura,qugedicuntur, indagant; &Ioci, in

quoquid geftum dicitur:temppris,quan-

do tranfad:um eftiSc perfona? per quamconfedumeft^circnmftantiasobfefvant,

ati his indiciis de rei aut veritate » aut fak

N PROVERBIA 4.67

fitate , aut demum probabilitate reO^ftatuant.Hoc fifeciffetSaul,faciIe calum-niatores redarguiffet. Si enim fecum re-

putaffet , quomodo David bella Dominihdeliter &:fapientergeiriffet; lonathani

filio,&:Michaii filisecharus fuiffetjfi men-ti infidere paffu? effet,quam Deo charus

fuiffet, qui illum tam mirifice & infpera-

to tam fsepe ^ mortis faucibus eripuerar;

fi denique illud £robe meditatum habu-iffet, quomodo fe in ejus manus concluu

fum integrum&intactum dimiferatpun-

quam fi.bi in animum induci paffus fuif-

fet,Davidem vitae fuas infidias coUocafle.

Sie David ; fi Zibx perfonam commodafaa quxrentis , & mu^nus afferentis rite

expendiffetj fi Mephibosheti impotenti-

amjfi temporis incommcditatem ad au-

cupandum regnum cnm Davidis filius il-

lud captabat, & ipfius Simei ex familia

Mephib.oriundi teftimonium reputaffet,

quo regnum in proprij filij Abfalom ma-nus devolutum iri di(5tum erat, nunquamcalumniam illam admififTet , faltem ut in

re omnino vera&certa tam iniquam fen-

tentiam non tuliffet.In difcernendis verb

& dijudicandis de regno Dei rumon-bus & dodirmis non alio recurrendumeft,quam ad facras fcripturas maxime adillud axioma, quoChriftus peregrinasdodtrinas a genuinis internolci docet;nempe fi Spiritus

, qui loquitur , Chriftigloriam qua^rat. Spiritus enim Dei fem-per Chriftum, & ejus meritum glorificat

Breviter fic ftatiiendum eft, ut, rebus j

qu^ narrantur,infped:is & penitus inve-itigatisjin his,qu2e indubitatam veritatem

habent,aflenfio & fides pr^benda fit ; in

his, quae certse falfitatis funr , fides 6c

aifenfio deneganda j in his vero quae pe-nitus perveftigari non poflunt , fides in-

hibenda tantifper, quoad ejus explorata

veritas comprehenfa ^ comperta fue»

rit..

¥!($;

46g SALOMONIS, CAP. XIV.4.<fp

V l^» Sapiens timet ac recedit h num gerir, iJJumexprimic, quiarLoremvcnenq fuo jumentis infeftam rollere cu-piens ejus folia &: frudus carpic, aut, ra-mos&: flagelJa defringic,unde poftabun-dancius majore copia repuJJuIac cum ar-boris crunco,auc radici pocius fecuris ad-liiovenda effec.

Deinde uc nuIJius fingularis,aut infoli-

^î peccati- fibi confcius lic , tamen com-

timorlicicusllLlaudacus, iclemquead vi- °^ munis omnium morralium reacus facis

malo , flolidus verb infertfe , ade6

pr(efidensefl,

Eft quidam timor, quem charicas ex-

cludit I. loh. 4.. Sunc eciam cimidi, quos

Deus ^ regno cosli ejedros in ftagnum i-

gnis fulphurârdens compingic. Sed eft

tam pi^,& beace traducendam pernecef-

farius , quo , canquam fr^no homines a

peccato decinencur, &: quo tanquam fti-

mulo , ad oflicium omne genus incitan-

tur.Vulgus hominum eos,tanquam gene-

rofos & bene nacos prsedicat,qui ad res

quafque fufcipiendum , & femel fu-

lceptas conficieiidum parati &: audaces

funt^&: concra eos fucos, ignavos, & ge-neroficacis experces effe Itatuunc

,qui

cundtantur , & pericula fibi ance oculos

proponunt. Huic ergo vulgi errori Spiri-

tus Sandtus obviam ic j & cimorem adprxfencis vicae incommoda decUnandumneceflarium pr<efidium confticuic. Quodquo liquidius conftec, videndum primo

,

quis hic cimor a propheca defignecur,

Eft aucem cimor hoc loco alfedtusani-

mi,quo quis fibi pravicacis fu^ confcius,&

divin2e,qu? illi mericoincubic,ulcionis ad-

20

argumenci nobis adminiftrat , cur nobisa malis, non tancum fcincillancibus, & fui

advencus verifimilicudinem prsebencibus;fed vel occultis , & nulla ivd ipeciem of^tencancibus mecuamus. Acque uc cor-redtionis divinse mecus nos follicitos nontenerec, camen cum Deus aliquando fuis

crucem immiccit, ucillorum fideipericu-

lum facerec, & documencum apud alios

ederec , nos adverfus mala fecuros effe

non convenic. Hunc cimorem Spincusland-us in lobo cap. i. fliiffe memorat ,

quod Deum facrificiis & precibus , ve-nerabatur pro fiJiis & filiabus , ne quidforce iliis convivium agicancibus per im-prudenciam & incogicanciam exciderec.quod Dei in eos iram accenderet. Cap.vero tertio diferte hocpronunciat. Qupdautem illud ei parum ad malum infequu-tum declinandum profuit, illudextra-

verfus culpse & poense malum , nonfine 3° ordinariaquadam ratione ( ucfupradi-

fenfu divinsemifericordi^ cautus & fo

licitns incedit. Exculduntur igicur hocproverbio ,

qui , uc malum poense decli-

nenc,mali culpse fe reos<:onlticuunt:irem

illi, qui peccata refugiunt tantum quod

judicium Dei extimefcunt. Vera enimlapientia timorem peccatiprêcipuîn-

generat. Nam qnod pius hac noca & in-

dicio defignacur quod ajuramento fibi

timec Eccl. 9. (cujus egregium exem-plum inEIeaz. Abr. fervo, &infpecula-coribus)id lacius pacec , & ad omne pec-cati genus difFundicur. Nam qui a poena

modoabhQrrer,neca culpa animnm alie-

40

(Stum) fadtum eft. Profuittamen toti £c-clefia?

, quae ex ejus perpeffionibus iin-

gulare patiencias exem>plu nacfta eft:pro-

fuit& lobo, qui fua incomparabili tole-

rantia apud oranem pofteritatem nobili-

ratus eft. Hujus reiexemplu propoffitur:

in lacobo, Genef.32. Qui, cum nuntiumde fratre Efauo cum 400. adyentanre

accepiffet , tametfi fuse inimicitiê nullum

verbum feciffer, tamen fibi abillo metu-ic , eoque fe adverfus ejus impreflionem

( fi ulla fucura forec j munivit precibus

ad Deum , inftrudio & adornaco ad fra-

trem munere, turmarum fuarum ordma-G% z -tioae

470 COMMENTARIAtione & conmoda diftributione ; ubi eti-

ana indicatur,quibus artibusScinftrumen-

tis homines malum declinent.

Atque ut ifes quaeque,quas tractamus,

gravioresfunt,& majorisponderisîta ti-

morispleniores effe decet,quod multa in

iftiufmodi res fere incidunt'^ quê earum

exoptatum fucceffum aut evertant , aut

cert^ impediant. Hinc eft quod Apoft.

Z.Cor.d.^^.timores fuos inter crucesnu-

merat,quae illum premebant, i.Corintb,

II. 28, Cujus exemplum vide i . ThelF.

f.f.&Ador.i^.^^J.Nec tamen cura & follicitudo de re-

bus levioribus abjicieruia eft viro fapienti,

feu pio,utpote de fontibus 6c puteis ope-

riendisjde igne cineribus obducendoj depinnis, feu loricis domiciliis adnedtendis,

de cornupeta domi includenda.

INPROVERBIA 4.71

Quibus omnibus adverfum obvenit

ejus,quod fapientibus obtingit. Nam

cum iUi fno timore malum declinant; his

accidit ut in mala & exitrum proruant

imprudentes. Quprum omnium caufa

videtur aPfal.affignari; imfrohtimferfu'-

ferbiamanimi fui nolle de Deo inquireret.

Huc referantur plerique noftra xtate,

qui divinj mifericordise pra|fidentes que-

"e^10 vis mala fere patrare auder

V. 17. 'Pmceps iraefficitflulti'

tiam , fed viro circumjpeUiffimo

[eji] odioi

In o»i5N (nares) eft metonym. fubjedl..

quia in naribus, feu narium pallore fimul

&;fiatu ira deprehenditur.In r-h-iH^ftulti'

Stultus fenranfit ^ confidtt] Ille- ple- 20 ^;^j j gft metonymia adjudt.qua notat in-

rumque ftultje cujufdam timiditatis aefti- fignem improbitatem.Idem tropus eft in

mat,pericula fibi , & difcrimina ob ocu-^

los proponere j maximevero ab-ira Dei

f)ropter-delid:a & leviora peccatatrepi-

clare. Unde illi hsec verba fere excidunt;

fore ut ad palese unius agitationem expa-

vefcamus ^ fi flngula velimus ad normamverbi divini exigere; & fi îbil pr«ter

verbi praefcriptijm fufcipere velimus.

nintD {fcelerum}pro viro cogitabundo.

Infioc Proverb. non virtus vitio, ut

plerunque; fed peccatum peccato, ut ali-

quando fit,opponitur , 8c ûidem leviori

gravius,-

Animiaffe(flus& perturbationesaDeohominlbus utiliter dati funt, 6c rerumpr^claregerendarum adminicula &: fub-

Qupd autem fiducia hic vitio datur, quae 30 fidia afferunt,mod6Dei timore,tanquamalibi plurJmum praedicaturîntelligendum

idfiducije hoclocodefignari ,quoquis

infeipfo, propriaque virtute acquiefcit,

autin Deo abfque verboSc promifTione,

atque adeo farpe contra Dei verbum.Hujus rei vide exempium in Goliath,qui

fibi & armis fiiis confifus fe in exitium

prascipitavit. item- hiftoriam Azahelis

,

2„Sam.2.2o, 21, 22, 25;. Vide hiftoriam

fr2eno,in mediocritate contineantur, ne-que pro natur^ noftr« vitiofitate mo-dum tranfire finantur. Quamobrem ira

non vitio datur,fed liquis fit ad iram pro-

clivis,autlevimomento3ccendi fe patia-

tur,ut tanquam fomesignem facile con-cipit, 8cinftaroIIa?Cpotius quam aheni)

qux parvo igne fubj^(fto calet. Hoc eft,

quod Chriftus damnat, Matth.f. ArcfueBalaami

, qui multisindiciis a fuo adRe- ^q hi ferh fiint,dequibus Prov.dicitur,did:ogem Moab. itinere deterritus animum colaphum rependunt. Cujus egregiumtamen obfirmans pergere in fufcepto exempIumvideinLamechoGen.^kconfilio voluit. Vi<le etiam hiftoriam Hcec ira cum in fe peccatum , tum alia

RegisAhaziah & Quinquagenariorum peccata eaque grandia parit. Hocjacobifuorum,^.Reg.j, Apoftoli teftimonio confirmatur ; ;V,t ô-

WUifS

jvs^.^^îi^

47i SALOMONminfi DeijuBitidm non operatur^ Vide

GeneC^-p. deiraLevi&: Sim. Quanta

inala dediflTet ira Davidis in Nabalem,

nifi prudenti & commoda oratione Abi-

gail , fcdata fuilTet , ex illa ipsa oratione

tacileintelligi poteft. Ex quo cujufmodi

monftrum ira effrsenis eft,facile intelligi-

tur , nifiDertimore,quafi vinculis, con-

ftringatur,^magna cautione cocrceatur,

cum in piis & regenitis tam formidabiles

frudtusedat. Nemoigitur pietatefretus,

&,SpirituDei quo imbuitur habenashuic

tam infanse beftice remittat,cum, qui tam

largiter ex aqua vit« biberant , hunc ig-

nem perincuriam rumpere , & incendio

fuofuas 8c proximorum veluti jedes va-

ftarepalfifint.

Peccati atrocitas ex eo etiam liquetj

quia plen^ & fumme opponitur proprie-

tati,quae eft in Deo, qui D'Sn thk dicitur;

ad cujus exemplar nos ipfos conformari

oportetj ficut ad fand:itatis,&: mifericor-

diae imitationem invitamur.

In pofteriore hemifticbio perftringjt

Salom. eum,qi;i,aceepta injuriavel reip-

fa,vel opinê fua,illam itadifrimulat,&

filentio trahfit, ut interrm alta mente re-

condet opportunitate captans,qiiadx3,quo

Ioco,quibus modis fe probe ulcifcatur.

Hocautem peccatum priore arocius

eft,id eft,quia ddfEcilius fanatur, ut quod

intus premitur & coquitur , cum prior

ille fuambilem effundens citius placa-

tur,2. quod ebulliens ira fenfum &: judi-

cium homini adimit, ut veluti mentis pa-

rum compos in eum,a quo fe lasfum fen-

tit, ruat. 3. quodabeo, qui iramfuamvultu &: . voce profitetur , facilius cave-

tur, & inftrumentapropellend» violen-

tiae parantiir, cum adverfus hunc nul-

lis armis praemunimur, cum f)rior fibi ip-

fi fer^ plus noceat , quam aiiis quod im-

paratus hoftem invadat faep^. Deni-f

que quod hic certam magis & indubi-

tatam cae.dem infert, utquj fere nun»

IS, CAP. XIV, 475quam hoftem aggreditiir mfi cum ccr-rafpeeum perdendi. Hujus expreffumexemplum eft in Caine Genef. 4. &inAbfal. qui infignem injuriam in fororeviolata acceptam aliquot annos diflimu-lavit, Hinc eft quod Salom pofterioremfiunc odio habendum dicar, ut qui mali-tia deliberata ultionem fumaticum prior,

jQ qui iubita iraaccenfus malum infert, co-miferatione potius dignus fit.

V. iS". VoJJidentfatuiftultitiam,

afluti autem coronamentum texunt

fcienti(0^

In itjna (fojjtdebutit ) eft metaph, quodut hsereditas haeredi, fic ftultitia fatuo: i-

tem in n'n3' ( coronahuntur ) eft metapb,

2Q quia ut coronamentum capiti , fic fcien-

tia prudenti ornamento eft. In rf7Mt(ilut~

titij.m)dct):}-^'(firentia)mQt^TphovSnhic<î

pro adjiincito frudtu»

D'Nn£(y;;72f/icw)funt(ut excap.p. con-ftat ) omnes quotquot ab Adami lumbisattrad:am & derivatam intcitiam reti-

nentes,Spiritu Dei regeniti Sc renati noniunt . unde quam miferam & infcelicem

conditionem nacfti fiimus , liquido con-ftat.Non tantum filij Adami,fed & hêre-

des omnes fumus. At quam ludiuofse &calamitofae h^reditatislEjus fcilicer qu3eextrema paupertate damnofior eft. Mi-nima enim pars noftrae infoelicitatis eft

,

quam Apoftolus i.Timoth.^.d. exlobocommemorat ; nos nudos in hunc mun-dum cditoSj&nudos exituros & emun-"do emigraturos. Nam hac ha^redirate

ftultitiae primvim juftiti^ & r-egni cceIc-

40 ftis,adeoque omni jure,&Iegitimapofle-

flione rerra2,maris,&reliqtjarum cteatu-»

rarum exhsredes conftituimur. Deindehac haereditate ftukitise filii&heredes irse

divinae, eadeque operainferni evadimus*Qup. milerior coditio noftra eftjqui jftam

Gg 5 ftulti=

4-74COMMENTARIA IN PROVERBIA

4.7^

ftulritiam , tanquam haereditatem perfe- ferit radicumm vifceribm terra alt^ demer-

quimur,&; illi adhaeremus

Deinde haec ftultitije hsereditas per-

quam ferax &: fbecunda eft. Nam non

annuos tantum,aut menftruosfat qu?damarbores) frud:us , fed diurnos, imo hora-

rios , atgue adeo momentaneos fruiftus,

eofquemortiferps-profert. Nam tametfi

farttm infalubritatem(3acerbitatem norunfûam imferitinon nift exfruBuum amari'tudineintelliguntijic G? doî ad regnumD«;Math. 15. 5-2. ^quiferhabitum in-genia habent exercitata ad dtfcretionem bo-ni ^ maii,H&h. ^, 14. radtcem amaritu-dinis cordis humani bene notam ex fe

copiofa ejusmeflis feu vindemia ad diem habent, Quum vero ej us noxiam & da-mortis,aut potiijs extremi judicii rejici- ^°mnofamnaturam perceptam habeamus.tur,&; refervatur, interim tamen, duminhac vitafiimus,continenter cordis obdu-rationem , & a Deo majorem ab ahena-rionemparit,& fubinde diverfis, & variis

flagellis aliquam vit^ noftrê partem a-

fpergit. Non llint equidem omnes ejus

frudtus noftro corrupto guftui acresSc

acerbi,nec ejus omnes morius ftatim fen-

riuntur,autpungunt aculei.

Nam ficutin corporis morbisfemenmorbi alicujus,0t fundamentum diu ante

jaitum eft,quam dolore afficiatifk: etiam

in animi Corruptelis fit,ut no prorinus do-

lore urgeami'ir,cum aliquid adverfusDei

gloriam 8c falutem noftram admittitur.

Accedit povro ad hujus hEereditatis acer-

bitatem Sc miferiam, quod fummsedura-rionisfit, 8c quam abjicere nequimus.

demusoperam , utilla'm divina virtutefreti.excuriamus , qua^ tot malorum pa-rens eft & pro.creatrix , & quae vel in ip-iis Dei filiis fevere fane & alpere cafti-

gatur.

In altero hemiftichio docetur, Dei ve-ram&incorruptam notiriam coronamen-tum texere, quod capiti ejus imponit,qui

Q illa imbutus exiftit, id eft, non minus eumcoram Deo , Angelis , & piis viris acce-ptum 8c gloriofum reddir, quam, cum a-licujus caput corona redimitum gratum

, aliis 5c fpedabile redditur. Pellit igiturprimum ignominiam

, quse nobis penitusinnata & infita eft : deinde honorem 8cdecus adjungit.Qup referantur,qu?priusinitio Proverb. didta funt : ubi lapienriainftar torquis, armillarum, & annulorum

cumvolumus. Patrimonium a parenti- 30 effed:cituradiIIosornandum,quieapre-

bus acxeptum facile 6c abligurire & de- dici funt. Huc pertinet quoque. quod incoquere , aut ad alium transferre polfu-

mus : atque ut illam in vita tueamur 8c

retineamus, tamen in morte deperditur:

Haec autem haereditas infcelix nos in

/aiorteipfa comitatur,nec a fepulchro ex-

cluditur,

Difcamus igitur quam acerbum8ca-marumpeccatum,feuftultitia eft. Si ejus

Bcclef dicitut cap. 8.[ fapientiam' homi-nisfaciem illuftrare,

] 8c efficere ut luce-at. Metaphora autem corona? fubinnuit,pios omnes reges effe, 8c hac vira coronatum geftare fcientiie 8c noritis veritatis,

gloriae 8c fummse digniratiscoronam ge-ftaturi.Hinc eft quod Pial.i^.inclyri vo-cantur. Ex quo liquet, frudum (bonam

amaroremin radice non percipimus, fal- 4o partem)quem fatuusex fua fatuitate per-tem in frudliu ejus acerbitatem , 8c acri

rnoniam comprehendamus : fi in caufa

illam non agnofcimus, quod fapientum

eft; in effedhi tamen, illam cognitamhabeamus

, quod vel ftulri affequuntur.

iêmadmodum enim in herhii (5 flantfs

cipit , effe ignominiam 8c contemptum*Sunt enim plane improbi omnes manci-pia Diaboli, 8c fervi peccari.

Hujus autem coronae frudlus guftanturin hac vita, percipiuntur futura ; neque in

annos 8c menfes,8cc. fedin f«cula ixcum

lorum.

4.^($ SALOMONIS,lomtn, Sed neccoronafloridaeft, quas

marcefcit, fed ex auro puri/Timo qiiae

perpetux; & seternas durationis eft> quxin morre nos no deferic. Stultitiae vero ut

radix fuavis hominib* corrupti guftus, &grata, frucStus veroamariffimus;(icfcien-

tia2 radix quidem amara , fru«5lus autemdrilcifTimus. Quamobrem ex frudtuum

dulcedme difcamus fcientiam amare , &

CAP. XIV*477

pofitis, aut dupIicib».TS,praec!puum 8c pri-mum eft pietas & vita» innocentia

, qu^radios lucis emittir fic in ocuJos improbo-rum incurrentes , ur pietatis nomine co-gantur illos vereri & revereri. Hinc eftillud Ecclefiaftis capite 8. & verfu i. fa-pientiam refplendere facerefaciem ho-minis.Quo fpedat quod priusaiJatum eft

Proverb. g.ic^.divitias & honorem ad fi-

eanosobled:are,tanquam.coronamento. lOniftram fapientije confiftere. M iftummodum Herodes coadtus eft lohannem

Ferfn 19. Incurvantfe mali CO"

mm honis , ^ improbi adportasju'

fh.

In intr ( incm^vant) eft fynecdoch. fpe-

ciei incurvationis pro omnis generis re-

verentia Sc honorejeft etiam fynecdoeh*

in'-iyt:' pro omniabjed:a 6c humihfub-20inifTione, feudeditione.

Pfai. 10.docet Propheta,improbos iefe

incurvare & pyofternere coram piis hqc

tanrum confilio , ut pios incautos interci-

piant, non fecus atque Leo ,quife in ve-

preto, aut dumeto incurvus abdit, donec

prseda tranfieric , quam unguibuscqrre-

ptam dilaniet. Sed de ilia incurvatione

non loqnitur hoc loco Propheta , fed de

fubmiffione,qua ad decus, & dignitatem

pij afficiuntur.

Hic primiim caufse difquirend^ veni-

unt, quibus improbi , qui natura fiiperbi

funt iidemque bonorum ofores teterrimi

adfe coram piis abjiciendum impellan-

tur.Sunc autem caufe duorum generum:

Dei in pios dona eximia,&Deus ipfe^qui

etiam gratiamillis conciJiat citra dono-

rum eminentiam.

Ih donis nonnuUa eft diverfitas.

Baptiftam alioqui cum veftitu,tum vidusrationeabiectum& defpicabiiem revere-ri. Hoc modo honore aftecit Balaam If-raelitas, dum mortem illorum fimilemexoptat. Et Sa ul, tametfi rex, Davidemfabditum honore afficit,cum illumi fe me-liorem confireatur, & rogat, ut ejusfil\!s

& nepotibus propitius fir.

Hic igitur difcamus pietati operam

^ interna '^

V. externa J

CJimfliiiay

eadtm^l^cemôjita.

Iri ijiternis , iifdemque minime com-

dare, & errorem noftrum corrigere, quinihil virium in pietate collocamus ad gra-tiam &: honorem acquirendum : im.o

(quod deceftabilius eftjpietatem dignirati

& honori adverfum ftatuimus, ufque eo,

ut eum honori longum vale dare reputcmus, qui virtutem ampIecSticur, Satis no-bis & plus fatis ad nos in pietatis ftudiis

confirm.andum , quod Deus pios honore

30 afficit^quod AngeIi,&homines eleiflipios

honore perfequantur , ut omnes impij in

faciem noftram confpuerenc , & nos tan-

quam lucum placearum conculcarent,

lam vero cum non hi tantum fponce fija

6C nos honore perfequuntur, 6c Jaudibus

onerant, fed improbi etiam tamlongointervallo a piis remoti hoc laspe faciunt,

vse noftrse infidelitari,qui tam inique de

pictate 6c vitae infegritate fentimus, ut ii-

40 lam cum honore & dignitate perpetuas

6c irrecociliabiles inimicitias exercere in

animum noftrum inducamns*Quodfiimprobi faepe amore pietatis

-

capiuntur , quomodo nobis & animis no-

^th perfuadebimus , nos inter yere pios •

cenferi

10

478 COMMENTARIAcenferijqui pios malfe odimus,quod fcil.in

nos offenfioresfint,& noslevi aliqua in-

juria affecerint ! nedum fi nobis non alia

caula exofi&ingrati fint,qukm quod pie-

tatem colant, & juftitia? operam dent.

Ha(Stenas de honore adtum eft,

qui

profluit ex mera, nuda, feu fimplici pieta-

te ; fequitur de eo, qui promanat ex pie-

tate zliis etiam Dei donis cumulata &conjuncfta.

Compofita eft, quse pietati fibi alias e-

tiam animi praeftantes dotes adjun<3:as

habec j ut cum Deus dona linguarumi fa-

nitatis,aut aliorum miraculorum edendo-rum facultatem confert ,• aut pietati ho-

norem magiftratus-aut Ecclefiafticimini-

fterij adnedtit. In priore genere fuit lo-

fephus,cui fratres natu majores fuppHca-

te coadti fant,& coram illo genu fledle-

re : qui ut prorfiis improbi non erant, ta-

men fe in ftatremlofephum improbe gef-

ferant , Genef. ^-o. & alibi. Huc Ipedat; honos, qui habitus eft Mofiab omnibus^gyptiis , quos tamen multis fignis &portentis afflixerat. Item honos, qui ha-bitus eft Danieli & fociis ejus lupra alios

regni nativos fubditos,& proceresChal-daeos.Quo docemur,Deum f«pe illa do-na conferre in fuos & fe timentes

,quo-

,rum improbi tanto defiderio tenentur, ut

eorum gratiam 5c voluntatem captare,8caucupari cogantur^ Simul etiam nos con-firmet de honoribus confequendis inter

populares noftros & Dei popuIum,fi e re

noftra fit, cum apud Barbaros & impioshonor piis habitus fit. Imo nonnunquamfiit , ut non tantum fe coram bonis incur-

. vent, fed fubmifliffimi, & veluti ad por-tam excubantes eorum auxilium & fub-ventionem quasrant. Cujus genus eft il-

lud Naamanis , cum improbus eifet; qui

cum magno equorumftrepituSc curruumpompa ad Elizjei ( fpecie externa abjedi& pauperis,&qui ad hordeaceum panem

,

per penuriam adaîtus eft ; portam accef-

IN PROVERBIA 475fit, 2. Reg. 5". Item.2.Regesimpij Edo-mi & Ifraelis 2. Reg. 3. 12. 6c JoaC 2,Reg. 13.

Hocnoftrumdoloremlevet,8cpatien-tiam confirmet , fi quando cogamur adportam improborum confiftere, quodimprobi etiam fsepiuscoram piisfepro-fternunt, & quod viciflitudo olim fu-tura cft,

Denique admirabilesamores fui pietas8c Dei dona concitant,ut improbi adora-bundi fe ad piorum pedesadvolvant, utillos inftar Deorum colant. Yide exem-plum Nebuchod.Dan.4,A6tor.i4.Namutcunque improbe hoc faciant , & invitis

piis, tamen nihii eft quod hujus Proverbijveritatem confirmet magis. Hxc bene-didtio in hac vita inchoatur, idque non inomnibus improbis, fed aliquot modo,

20 quorum animos Deus ad pietati& inte-

gritatifavenduminfledit : extremo verojudicio , & beato illo mane ab omnibusimpiis fiet , quibus jufti dominabunturPfal,49.8c quos judicabunt,etiam repro-bos Angeios, i. Cor. 6.Alterum membrum caufarum eftDeus,

qui etiam ut nulla piecas fitaut^dona exi-

gua, tamen impiorum animos infled:ir,uc

30 honorem habeant fuo populo : ut Mgy-ptiorum Ifraelitis,licet eorumidololatrise

infeftis. Pij vero improbos contemnunr,Pfalm. 15:. 4. Nam ut illis honorem ha-beant , quod in eminentia conftituti funt,

tamen ex improbitate illos nunquamlaudant, aut honore afficiunt.

V. 20, Etiamproximo ipjitis odio

eflpauper^ amici autem divitis muU40 ti [funt, 3

inyT hoc loco pro amico fumitur , nonpro proximo , ut ex fequenti conftat 'snN

(amantes.)

Ut qui odio habeat carnem fuam , aut

ullun^.

'4«o

ullum, qui ufpiam eft, hominem , contra

officium eft Ifa.5^8.7. Atqui ut amicum,

& amore fibi conjundlum odio perfe-

quatur, quid ab humanitace alienius eft ?

Sedillud demumadimmanitatem acce-

dit propius , fi quo nomine charitatis of-

ficia magis exercere convenit, eo fe mi-nus benevolum & amantem prober,

Qupd etiam magis adhuc ferum & bar-

SALOMONIS, CAP. XIV.4:5^

charitate pcrfequimUf ! utnim Dei in eoadumbratam imaginem,anmundi potiusfalJacem fpcciem & pompam diligimus:utrum denique animam, potiorem lono-6partem quantumvis inconfpicuam , ancorpus, & quse fenfibus obvia funr, charaducimus, Amati verodocemur, neni-mium hominibus nondum exploratis &perfpedlis confidamusi nec in hominum

barum eft,quoad in illum iniquiores lunt 10 erga nos benevolentia acquiefcamus,homines , qui fadtta e Dei manu emifsa fed in maxima amicorum frequentia infaucius & transfixus eft. Siquis enim a

mortali vulneretur , in eum plerumquehomines bonse indolis commiferatione

iiruntur ; Quanto hoc magis fieri debet,

cum quisDei ferula percumis fit? Ex quoilludliquet, fsep^ homines fibi ipfisim-

ponere , dum qui amant, fe hominum a-

mantes effe exiftiment,& qui amantur, fe

Dei unius prasfidio & protedtione re-cumbere. Vide lobi exemplum

, qui kpropriis fervis & u.xore defertus eft. Vi-de Ifraelitarum everfam Rempubl, la-^

ment. Ter« i. In Chriftum potiflimutnhoc fadtum, Math.2(J.

Pauperes hic admonentur cpportunSDeum adire &illi adhserefcere tanto fir-»ijaiit^,j,.n,_ tAiiLinitiii.,(^«-juiaiJ.»"'ii.ui,iv. Avtuiiiauiic wk-nn au.iia;icn_crc tanconr

charos aliis efle ftatuant.Quod fecus efle 20 mius,quoad ab hominibus deferti func.

comprobatur,cum divitias.non hominesin amoribus efle fortunas mutatio decla-

rec liquidiflime. Quare fit, ut amantiumlatens hypocrifis,&amarorum ftultus er-

ffor coarguatur : dum illi,fe homines,aut

pios homines amare , fibi in animum in-

ducunt; hi ver6fe,q0od homines fint,aut

quod pii,quod do(fti,6cc. amari& in de-liciis efle fecum-conftituant.

Hsec autem hypocrifis tanto eft dete-ftabiIior,qu6d homines ita feipfos amantSCftfâotu fiint, ut fe & fuas perfbnas di-

vitiis & aliis Dei donis praeferantjUt om-nium potius- jad:uram fecere prseoptent,cûam.vit^ fu.^ difpendium pari : At veroin fiio erga alios amore divitias & alia

dona , qujE illis commodo effe poffint ita

hominibjpfi prseponunt, ur, illis remotis& abjundlis, amor non evanefcat modo,fed porro in odium convertatur.Qup de amantes admonemur , ut ani-

mos &: renes noftros exploremus, an a-mor rit^ & fincerfe fundatus fit: utrumhominem propter Deum,an propternoscompIe(5timur ; utiura fe an fâ porius

Pofteriore hemift. prius 'confirmatur,ficut pofterius priore arguirur: ubi nontantum corroboratur,quod Chriftus Pro-verbio docez^habenti dabitur, hoc fcilicet

confiIio,ut plus accipiat : fed fimul etiatn

ingenii humani pravitas detegitur, quod

divitias, quas Chriftus minimi facit Luc,16. pluris seftimat

, quam vel hominetnipfiim, qui divitiis oneratur, aut ulla ejus,

^^ quantumvis praeftantiff.Dei dona,quibusexornatur. Nam , fi vete judicare veli-

mus, plures divitiis conciliari, quam ullo

vel ledtifr.6c longe pretiofiiTimoDd do-no deprsehendemus.

V. 2 / . îm contemnitproxmumJuumjuturus eBpeccator : quiau»

temgratiamfacitpauperibuSiO bea»'^^ tumillum,

In isis^n eft fynecdoch.gen.pro gravi-

ter peccat, Nam alioqui peccat,qui vel

minimum defledit ab amore & eharita-

te in lege imperata,

Hh Infupe*

484 eOMMENTARIA IN PROVERBIAIn fuperiore Proverb. damnatur odi-

um alterius:hoc vero etiam contemptus

,

utcunque ad odium veluti informatum

Scabfolutumnon pertingat.Deinde pri-

ore Proverbio damnatur ,qui in amicum

pauperem inofficiofus exift,t:hoc loco is,

qui inproximum,tametliamicus non fit.

Denique fuperiore Proverb. damnatur

,

qui in pauperem iniquus eft , & incle-

mens : hoc autem Proverbio ,qui in

pauperem,^grotum',ignobilem , indo-

(9:uminofficiofus eft,dummodo(quod de

quovis verum eft)proxiffli-nomen ei ob-

tingat. Nam quibufcunqj miferiis & ca-

lamitatibus circumdatur,tamen nbn defi-

nit efle proximus tuus,id eft , tibi ard:is

vinculis conjundtus. . Nam primum eaf«

dem reliquias divinse imaginis , quas tu

geftas, iple circumfert,quo uno nomine

amore compledtendus eft , ur alia omnia 20

abeflent. Siquisoccurrerer,qui vuku,8c

corporis ftatura te plurrmum exprime-

ret , in eum certe benevola quadam vo-

luntate prae casteris propenderes, Quiigitur te anima, prasftanti tua parte , ex-

primit , nedum illum compledli debes j

maxime cum, qua tui fimilis eft, Dei pa-

tris noftri imaginem refert : deinde de-formitate Sc turpi Adami effigie teadvivum repraefentet. Qucg res,ut amorem 3°

non conciliei", contemptum fane cohibe-

re & fiigare debet , & re ad miferatio-

nem infledlere, Qupd fi iide ChriftoinC-

tus ejus etiam imaginem induerit,, novo •

&fortiiiimo propinquitatis nexutibi c6-junctum eum interius Sc ardentiias a-

mare debes ; nin, ut Deum in fuaimagi-ne , fic Chriftam in fua effigie contemp-rui habereplacuerit. (ôd fi,_te adChri-fti imaginem conformato, ipfe ab ea ali-

'^^

4S3

enus lit,quis tamen(obfecrojte difcrevit?

Num tu hoc feceris, an Deus?& quam-obrem difcrevit , & difcrimencontulit?Num tuo merito & operum dignitate 5

aut mera,& gratuira gratia? Giatia cerre,

8c liberrima volunrate fua hoc fecit 1,Cormth, 4. Summa hucredit, neminemeo miferiarum

, & peccatorum devolvipofle,quinimpreflahabeat ilJa glori^di-vine veftigia,qu? eu apud homines meri-toacontemptuvindicent.Videlfa.j8.7.

jsuin(êcc^f)quod nec proximi nobili-tatem &:excellentiam,nec propriamuti-litatem Scdeformitatem reputat : quod

1° oblitus fit communismiferi£e,cui ipfe ob-noxius cft, qui in proximi miferia facile

,

6c uno velutrmomento devolvi&impellipoterit- ficut etiam proximus in ejus for-tunatam conditionem(' fiquaipfeutitur )

fubito & repente attolli poceft.Neq -ve-roin proximum modo fuperbus & info-lens eft, fed porro in Deum contumelio-fus exiftit.Nam qui proximum quod mi-fer&afflidtus fit,contenir, Deu,qui mife-ria intulit,conremptui habet Prov 17 f

In pofteriore hemiftichio contrariumftatuit ejusaberrationis ab officio

, quamprms indicavit,& fimul prioris partis fen-ium luGulenter illuftrat. PrimumigiturGontemptui proximi opponit grati^ prx-ftationem : Vnde, quis fit proxlmi con-temptor,elucefatmagis.Neque enim ismodo proximi contemptor habendus eftqui illumpedibus proculcat, aurcalci-bus proteritût in faciem ejus confpuit -

aut ahqua infigniori contumelia eumafficit:fedqui grariam non facir,Scfavoreeum non compledlitur,Sic Levita,&poftSacerdos

,qui traiifeunres & icer facien-

tes per femimortuum , illum contemne-bant, tametfinihiliJJi maiiintuleruntneverbis quidem aut vultu -, unusSamarira-nus,qui opem pra;ftitit,a contemptu im-munis erar.

Quod addit ( afflidis ) aperte indicat,qualem proximum priore parte hujusProverbii inteliexic , nempe cum , quimiferiis & calamitatibus obruitur.

"

Si-mul docemur

, quid fit, quod con-

temptum & defpedum in fratres &c

proxic

itU

proximos in anlmis noftris ingenerat

;

non pec(iata,autrcelera,qu;£ revera ma-

la funt (impliciter &: pure, fedserumn^

,

quje fua natura, mala 8c exofa non funt

,

iit fuperius proverb. affirmavit: non pec-

cata, quibus ipfi fe conftringunt , fed c^-

lamitates, quas Dei manus iliis imponit

:

non mala, quje ex inferis & diabolo ma-

nant,fed qu? caelitus immifla funt,&:quo»

rum Deus author exiftit.

De ejufmodi. n. malis vere dicitur

;

[ non efie malum in civitate ,quod non

fecit Dominus. iHic igitur difcamus judi-

cii noftri perverfitatem corrigere : fcili-

cet male odimus frudus,&: arborem ex-

ofam non Iiabemus : invifae. nobis funt

propagines & rami ; interim, dum radix

unde omnis amaritudo provenit ,fatis

nobis amica,&, grata eft.

Qupd autem dicit , beatum effe ,qui

gratiam prxftat afflidtis,fubindicar,infoe-

lices effe,qui proximos conremptui ha-

bent. Vtcunque enim fe beatos judicanr,

8c pro foelicitate fua alios miferiis onu-

ftos contemnunt, tanquam infoslices,

tamen ipfi re iunt miierrimi &: infoelicifr.

homunciones* ,^.

Hic vero quseri poteftjquomodo foeli-

dtatem operibus tribuit , atque adeo uni

eleemofynas ? Refp. non tribui foslicita-

tem operibus , tanquam caufis foslicita-

tis , fed tanquam frudiibus beati viri,

Qupd autem uni operi bono hoc tribuit

,

ideo facit,qtiod virtutesTheoIogiaeinter

fe connexje & devind:^ funt.Sed qussri-

tur porro,quomodo beatus vere dica-

tur qui gratiam praeftat affliitis,quando

quidem Pontificij, &: Turcae , aliique in-

fideles hoc facianr,qui tamen execrabi-

lesDeofunt. Refp. illos largiri &: ero-

garealiquidin affliaorum fubventionem;

Sed illud non facere obfequio in Deum,fed potius , ut aut famam aucupentur

,

aut metu inferorum. Neque hoc charita-

te in proximum faciunt , fed quod fuiip-

SALOMONIS, CAP. XIV. ^.gj.

forum amantes funt,dum his rebus fe fe-

lutc promerituros fibi in animu inducunr»

V»22, 'Nonne errant quifabu'

cant malum^benignitds verb ^ fides

[efljlfabncaîtium bonum»

In 'tiîN^^rrf/omjeft metaph. ab arato-

lo ribus , & a rebus corporeis ad animumtranflata

, qua; videtur continuari in ver-

bo n;;n' ( deviant'. ) Sicut enim qu! agrumarant, fajpe liras, & porcas, tortuofas 8c

devias ducunt;fic qui malum fabricantur,

&: machinantur,fua fpe fruftrantur.

Nihil fere eft, quod homines improbifuis artibus & technis non fe confequi

poffe fpetant. Sic qui turrem Babiloni»

cam extruere conati funt , de effecStu ni-

20 hildubitabantGen.ii.&Pf.i2.fe linguis

fuis omnia confedturos fibi pollicentur

,

&Proverb,i.ii.i2.i3.SicIfai.7.impiide expugnatione leruf. certo apudfeconflituebant , atque adeo quem regemludaico regno adhuc integro praefedturi

erant,nominatim defignarunt. Et. Pf. 2,de Chrifto ipfb regno fuo abjudicando.

Sed Propheta, eos fua fpe falfosfore

declarat,& illorum vana? fiducice, quamde rebus fuis metis ad exitum perducen-dis concipiunr, certiflimam , & omneshaefitationis expertem Dei fententiamopponit. Ob quam caufam fententia perinterrogationem effert.Quod etiam fimi-

litudine videtur confirmare. Quemad-modum enim qui arando tortuofas por-

cas,Iiras8cfuIcos ducit,fementem fpera-

tam non accipit,fed faepe meflis excidit:

fic mala macninantes fuo, que expedlat

,

.Q eventu carent, Ifai.8. [ Confilium inite

,

fententiam decernire^ non fiet, fed Im-manuelisconfilium. ] HucaccerfePro-verb.i z%.FxfeBatio imfrohrrumprihit^

Na tametfi aliquandofit,utimpii votis &cupiditatibus fuispotiatur, tamen que fi-

Hh 2. iêm

30

m COMMENTARIAnem perfequuntur, non attingunt. Namneque illis commodum 6c vtile eft,quod

aflequantur,fed majori & graviori eorumexitio cedit,- nec pios( lirut praeoptant

)

damno afficiunr, nedum extinguunt,

cum piorum calamitates illis ad majo-

rem in hac vita iand:ita£em,in futura.glo»

riam redundantj 5c ex piorum cineribus

numerofior Ecclefiae proles profemina-

tur.Deiede.quicquid eft, quod impij pro

animi fui libidine aflequuntur,omnes ta- ^ °

men eorum feu gaudium, feu expedtatio.

morte definitar.Proverb. 11.7.

Inaltero hemiftichio docetureorum ,

,

qui rebus bonis & k Deo imperatis k-dulam operam dant , nunquam jucundo

& optabilifru.<itu carere.Dicite jufto be-ne illi fore Ifai.3. Heb.d. lo. A<3:. lo. 4.

Mat, 10.42..

Qupd autem dicit benignitatem feu

benelicentiam eos manere , eo indicat ,^°

non deberi compenlationem ex operis

rnerIro,fed gratuita Dei voluntate & .be-

iieplacit.o^ Cum autem adjungit verita-

tem benignitati,rei certitudinem,qu? fel-

lere.nequit, declarat ; & difert^ opponit

ei,.quod didiumteft.de artificibus impro-

bitatis , quos certiilim^ errare & fua fpe

€xcidere,prius affirmavit.Fit noarardut-

piis juftorum conatihus multa impedi- -^mentaobjedta (intjfaspe etiam fit,ut moe-

rorescorporis, fimul & animi crux p;o-

rurn incepta excipiant : denique, ut n hil,

adverfi obveniant, tamen bonum ,quod

fe(Stantur,& cui ftrenue.incumbunt,in 16-

gum tempus reijcitur &; certo Dei confi-

lio tardatur, ijamen exitus & cataftrophe.

comici & jucundi,funt. Videquot annos.

Abr.benedidlum ferne expeiflavit. QuotIlaacus fuum Jacobum ; quot Zach. |o- ^qhannem; quot annos David regnum &c.Bed tandem Deus veniendo veniet A-bac. 3. & fuam fecvim mercedem mani-bus fert.Ifai Qui ftipendio ferviunr, con-diCtum die habentjquo mercedem labo-,

IN PROVERBIA 4^7ribus debitam & juftam accipiant , vide-licet fimul ac prseftitutum , de quo intereos convenit,opus abfolverint ; fed qui-mercedem gratuitam largiuntur, nolunteam anguftis d:erum aut annorum circu-fcribi terminis : fed fuo arbitratui & vo-Juntati Jiberrime relinqui. Quamobreni-Deus,qui omniabenigne,&nobis imme-rentibus fua dona &: prsemia confert,.non vult certis temporum periodis&can-cellis circumcludi. Servietiam infingu-los annos,aut femiannos falarium accipi-unt • mercenarij in fingulos dies fuam-mercedem.

.

Quamobrem filegem exadle&exDle-te perfecifti,potes tu quidem audaderScpr^cife debitam mercedem illico pofce-re, filijautemnonitem, utquinuIJumtempus liberalitarispaternae. accipiend»praefcriptum habent , & qui plerumqueante parentum obitum paternam bene?-ficentiam non experiuntur. Nec tamenfequeturpropterea, filiorum fortem de-teriorem efle fervorum , aut mercenari-orum* Atque ob eam rem filios mode-ftepetitio decet, quaita petitiones in-ftituant, ut rem totam patris voluntati.permittant. Quicquidaccidit , illud cer-te ftatuendum eft

, [ Deum efle bonumSchenignum Ifreli, &;his5 quifuutin-tegro corde.

] Atque ut improbis ipes

,

omnes falrem in morte pereunt ; fic.

contra piorum opera illos faltem in mor-tefequuntur. MuJta enim Deuspiorumopera in diem mortis compenlanda re-fejrvare folet,

.

V.23'. Jn omnilaborei eji ]emolu4

mentum 5 atin veibo labiomm tm^,tumêgejias

efi,

Vox-in»?; quandoque refiduum, quan-doq; aburdantia veJ excelJentiam fignf-ficat

: hoc loco pro ahundantia fumi ar=.-

guiturex opppfitavoce Ton» (fenuria)

Sen-o.

.

43S SALOMONSenfus eftiimprobo labore abunde pa-

rari, qu:c ad hujus viraj cultum fpedianr ^

vano autem , futili , 8c inefficaci de vid:u

qujerendo fermone nil nifi egeftatem

confequi.

Et primum quidem quod ad priorem

hujus Proverbij partem attinet,ejus veri-

tas videtur ex promifllone Adamo fadra

derivari.lSIam utcunq; verbaillaCiw/ttôre

vultui tui comedes panem tuum )commina-

lionem compleaantur illigatam , ta-

men &: implicitam habent promifTio-

nem: quondam fore fcilicet utfi gnavirer

& ftienue laborent , omnia ad vitam tu-

enda neceffaria alfatim fuppeditanda fint.

Ubi etiam, uthocin loco moleftusla-

bor, fic-illic durus & fatigationis ple-

nusa domino praecipitur: utcunque labor

ille vel corporis viribus, yel animi facul-

tatibus , vel utrifque conjundtis exantle-

tur. HucacceditApoft. teftimonium.z..

Theff.3.10. .

Hinc difGimus,omnem illum quaeftum,

qui ex chartis pid:is , alea, fcena, feu hi-

ftrionia .& id genus illiberahbus ludis in

ventum abUej nec ullum folidum fru-

d:um illos confequi, qui inde lucrum au-

cupantur. Nec hi tantum, fed S^-M^ qui

honeftis& ing.enuis lufibus ( ut funi fa-

gittarii , 8cqui globulis ludunt 8cc.jom-

jiem operam& ftudium ponunt , &: inde' vidum qufrunt, aut vitam tuentur. Nonm& mifcebo quseftioni ; an fas fit pecu-

nia ludere- , &: certo. pretio ludendo-

certare^fed hoc extra controverfiam eft,-

nemini licere ullo ludendi quantumvrs.

liberatiff. genere fe, aut fuosalere. Cu-:

jus rei graviff. teftiseft Sal. Prov.15. ^ i*

ubi in hunc modum faturjopw ex vanitate

{^',^r\ixz.dix)minnenturi qui autem colli"

gttmanu,augebit (iCtOê^.)

Veritatem hujus fententiae in fpeciem.

labefadla re videtur,quod fcribitur Pf.

37. nbiin vanumdACuniut laboraremanc

Jurgere,Jiro cubitum ire^tenuiter[e^jafi^re^

IS,CAP. XIV. ^^nifi Diminus hominum conatihui^ lahoribui

aJpiraverit.Deinde. i .6. Mercenarius,quioperamfua locans pretium laborisacci-

pit,diciturin pertufos &:perforatos locu-losidem conijcere.Hoc autem proverbioSpiritus fandtus omnia penes laborantecollocare videtur, ut nemo vidu deftitu-atur qui in opere faciundo aifiduus. eft.

Sed meminiffe debemus, fententias iftas1° & promifliones

, quae ad praefentcm vi-

tam referuntur, '0'^. 7»' "mxu veras elfe, 8chanc exceptionem femper implcitam ha-^

herQ-Ji Deofapentij^. ita vifum fuerit. A-deo enim hujus fententi^ veritasjclare

elucet, utplerofque fere omnes etiam'improbos&: aDeoalienos, dummodofedulo laborantes , Dei- benedicStio pro-fequatur. Sin autem (quod fitjDeus be-

,^ nedidtione fuam fubtrahir, tametfi res advoluntate non affluant,nec abunde fuppe-tantjCommiferatione tamen permotiijlis

ferefubvenirefolet homines, quos' labo-riofosScfedulos in opere deprehedesinr.

Ih poft. hemift. videtur Spiritus San-(Sus multorum hominum ftultam vanita-'

tem vellicare,quibus folemne eft multosfennones de laboribus 8c occupationi-

bus ferere,-8cinterim tamen manum ope-

30 ri non admovere» Sxpius enim invemas,

qui de fuis caeptis 8c conatibus, quos ag-

gredi fecum conftituunt, multa verba fa-

ciuntj cumtamen ne pedemquidem adopus defignaturn moveant.Huic Sal.fen-

tentise nonabfimile eft,quod dicitur If.

'i)6.S-^^'i^3.hsh.beIiumnenverb^,nDnfer-'

mone /abiorum, fed viribus (^ fotentia con'

fici. Hoc videtur illuftrari polfe exemplofiliorumlacobijqui perftringuntur, quod

40 de profedionein TEgyptum multum ul-

tra,citraque verbis difceptarent, tantum-que temporis in d'iceptarione confump-ferint

,quantum itineri abfolvendo fatis

elfe potuilfet Gen.4.2.i.8c 43.10.Docemur porro utrarumque oppofi-

tionum in hoc prover^comparatione ho-

H fi^ mines -^

490 COMMENTARImines loquaces 6c verbofos femper in

opere faciundo cunclari , & defidiofos

elfe. Namimprobum laborem, Scla-

boriofam induftriam Sal. opponit verbo-

fitati 6c multiloquio. Quod non tantum

communi experienria comprobatut , fed

MquidiffimoPauIiteftimonio i, Timoth.

J. i^Qupd tamen non eft ica accipiendum,

ac fi fas non effet,aut vero non etiam ex-

pediret de rebus his prius fermonem c6-

ferre,quas re &: apere aggreifuri fumus.

Hic enim potius ad imitationem propo-

ni debec,quod a Levita prudenter ludic,

19.^0. proponitur.

Hoc Prdverb. nonincommod^ ad ea,

quse funt viri futurse , transferri poilit.

Non enim qui verbis profitentur fidem;

fed qui fidem fadtis exprimit,falvus erit,

Sc deliciis regni Dei faturabitur Matt.7^

non omnis,ûi dicityDommejDomine Scc,

V. 2|. Coronafapientum [funt]

divitice ipforum ^jiultitiaflolidorum

flultitia ^manet']

In mwj? (corona) eft metaph.a rebus

corporeis ad incorporeas tradu6ta*Sicut

enim corona capitis decus 8c ornamen-tum eft; fic divitia? fapientum illorum fa-

pientiam commendant , & fpecStabilem

magis reddunt. In fecundo hemift . nV^x

(ftultitia) eft fynecd. generis, ftultitise

vid. pro infigni& notabili ftultitia.

Summa huju^ Proverbij eft . divirias

perinde effe,utquis illis utitur. Si /n ho-minem pium & lapientem incidunt , illi

ad omnia opportunas & accommodaselfe : contra fieri fi ftulto Sc impio obtin-gant: ex ftulto enim divitiarum acceflio-

ne rabiofum aliquem Sc furentem eva-dere. Qupd non ita accipiendum eft , acfi divitiae

, quae Dei donum funt , earumabufii boni naturam amitterent , autin

A IN PROVEREIA 4-pi

malum commutarenturj fed earum abu-fum abutentibus infeftum, 6c damnofumeffe.

Quamobrem utcunque divitise homi-nem nec bonum,nec malumjnec /apien-tem,nec infipientem faciunt,tamen hancvim habent, ut bonitatem, aut mahtiam;fapientiam aur ftukitiam prodant , & in

umbra delitefcentem , velutiin folem &10 apricum educant. Qnemadmodum enim

gladius in manum hominis inditus illumnec fobrium , nec furentem reddit ; fed,

uter fit,ejus ufudeclarat : ficdiviti.ie cumidoneafint inftrumenca quibus internus

animi affedtus fadlis externisfe exerceat,ex earundem ad excernum opus appli-

carione palam faciunt quis fit internus

animi affed:us Arque ut de magiftratudicitur, eo virum argui : fic de divitiis

20 perinde enuntiari poteft. Unde illud Ec-clef.7.11^ Bona ej}fapientiaam foJfeJJiO"

ne &c. Bona quidem eft fine polf. fedintelligit, rum magis fplendere cum ad-jundam fibi habeat polfeilionem. Quodautem dicitur,facile exemplorum appofi-tione liquebit. Et primum quidem bene-ficentiam & animi benignitatem intusinclulam patefacit, dum peregrinos &hofpites liberaliter accipiant. tjuo no-

30 mine Abr.Sc Lotus, tanquam corona re-dimiticelebres Scnominati in fcript.per-

hibentur. Maxime verocum in Dei cul-tum largitione utuntur,ut qui ad ftrudiu-

ram tabernaculi Exod. 35". & deincepstempli, munera pretiofiff, attulerunti,

Chr.2p. Sed omnium,quje ufpiam ex-

empla conquiri poffunt,longe auguftifli-

mum in Sal. habetur. Qupmodo enimfapientia illa incomparabilis unquamvel

ô minima fui parte illuxiffec , five in natur^

rerum perveftigatione, five in R egije, aut

temphsedificatione^five in fervorumapra&decentiordinatione, five deniquein

Cibariorume/KowAt'? > & Regni totius po-

litia , nifi Deus eum diyitiarum amplitu-

dine

lO

^pj SALOMONIS, CAP. XIV.

dine cnmulafTet ? Ut divitiae ipfius capiti ciis perfequantur

,

majusornamentum adjunxerint, quamdiadema illud,quod mater Bathsh.artifi-

ciosein diem nuptiarum ejus comparari

5c concinnari fecerat.

Sicutin divitiarum pofTellione fapien-

tum lapientia fplendefcit: fic & in earun-

dem amiffione eorum virtus mirificos ra-

dios emittit : Qupd Sal : teftimonio coii-

firmatur egregieÊccl.7. i2.Neque enim

Abrahami manluetus 6c mitis animus

(dum Loto concefTitj unquam ita nobi-

litatus fuiiTet,ni(i divitiis & opibus omnis

generis onuftus fuiflet. Nam cêtero-

quin imparitate quadam cum Loto con-

tendendi de fuo jure difceffifle videri

poterat. Sed illud in lobo prsecipufe con-

ipicitur , cujus sequanimitas & patientia

ex lautarum opum jadtura & amiffione

celeberrima &: nominatiff. cognita eft :^°

quod tamen,nifi opum maximarum ante-

greffa polfeffio nunquam futurum fuiifet,

Gap. I.

Hocfi in fe nonelucefcit,ex contraria

tamen ftultorum in urendis divitiis per-

verfitate dignofci poteft. Nam prseter-

quam quod hic locum habet, quod Pro-

verbio ]z^3X.m;fimiam ejfejjmiam,€tiamfi

aurea infigniageBetiiiuhiuam eorum au-

geri,aur certe manifeftari magis, primum 3o

quidem ex eo conftat , quod divitia?&opes ftulcis inftar areis funt,cui confidant

& innitantur,ut Sal.prius docuit.Deinde

quodillarum fiducia fuperbifint, Sc in

Deum infolefcantjUt de Nebuch. 8c A-lexandrofcriptura memoriae tradit.Dan.

4.7, 10. Porro divitiarum prajfidentia in

homiues etiam praeftantiff. contumelioft

exiftunt,ut NabalinDavidem i.Sam.2f. -

Deniquead omn:'a omnis generisfcele-

ta. adminiftrse funt diviti3e,8c illisexplen-

dis6c perficiendis inferviunt : ut fiquis

libidinofus fit & turpitudiniaddid-us; fi-

qui in gulr^m 8c ebrietatem animo pro-

pendeant • iiluxumin veftitu autaedifi-

45>?

opum adminiculoinfcelerum pra;cipitia ruunt, feque in pec-catis,ad qu3e animo propendent,profun-diffimb demergunt,Hinc difcimuSjdivitias non tantum ex-

petendas non effe,fed omni rationeaver-fandas,nifi una cum divitiarum uluraDeigratiam precibus emendicemus

, qua ju-

ftam &: legitimam earum diftracftionem

8c collocationem conlequamur. Eoqueintelligimus quam crafse hallucinantur,

qui magnam partem beatitatis in hoccolIocat,fiquis opibus affluat,utcunque delegitimo earum ufu minime aut laborer,

aut folicitus fit. Qua dementia non hi fo-

lum corripiuntur , qui ipfi funt divites,

quod minus mirum effetjfed vel hi etiam,

qui opibus nudi funt, 8c alienarum opummodo otiofi fpedtatores.

Deinde 8cillud animadvertendum eft,

magnam elfeinhis hominibus perverfi-

tatem, qui fuos vel filios , velnepotes,

quantumvis ftultos 8c impios, amplis pa-

trimoniis,feu hsereditatum, feu donorumonerant, quibus 8cfe 8c alios inexitium

praecipites conjiciunt,

Verf, 2^, Liberat animas teflis

veraXi conflat autem mendacia^do-'

kflM,

In nfl' (efflat) eft metaph. qua infiam-

rnatum ftudium mentiendi defignatur,

ficut qui Spiritum efflat , nonnulla vi 8c

contentione hoc facit. In O' visi (animm)

eft fynecd. membri pro integro homine,Summa 8c caput hujus Proverbij eft,

nos docere ,quantse vires in hngua funt,

five ad fervandum , five ad perdendum :

"^^ maximevero in veriIoquio,8c illi oppofi-

tomendacio.Voxn;? (7-£/?w)aliquando ftrid:impro

eo fumirur, qui pubHcc five civiliter, five

eeclefiaftice- fententiam fuam de re ali-

qua

494.COMMENTARI

quaprofert. In quogenere hujus Pro-

verbij veritas pr2ed])ua quadafn ratione

cernirur. Namfivejudex pro tribunali

fedens, five ifeftis ad rem aliqaam con-

troverfam confirmandam , aut refellen-

dam produd:us; five denique Minifter

•pro concione dicens fuerit,magnum fin-

guli momentum afFerunt ad homines ^

cnalis omnibus , atque adeo a morte ipfa

prasfenti , aut asterna eximendum , fi ad

veritatis normam fuam fententiam exe-

gerint; aut eofdem in mortis Scmalorumfaucibus concludendum. AUquando e-

tiam largius fumitur pro eo, qui privatim

aliquidvel verum, vel falfum proximodicit, Atque hoc fenfii verum eft ,

quodProverb. hoc afilrmatur. Praeterquamenim quod qui mentitur , animam fuamoccidit,aIiorum eciarn animas perdit,qui

fe prava imitatione corrumpunt : ficut

contra fervat cum fe , tum alios , qui exconfcientia bona vera loquitur.

Hinc difcimus , vitse & necispotefta-

tem in linguje ufu effe , idque non unius

modo hominis, qui ver&.aut fecus lingua

utirurjfed aliorum ; unde etiam arhonvi'

ta comparatur & aûfs dulcibus iingua ri-

it informata : ficut & arbor mortis , Sc

aqua amara re(5t^ cenferi poteft, quas eft

doIofa+Sed quia de hac re ffpius didrumeft & pluribuSjhoc loco plura accumula-re fuper fedebimus.

V . 2 (5 . /« reverentia lehovcs [ejl]

fiducia valida^ qûifilijsfmsejjefolet

receptui*

V. 27. ^verentia lehovce [ejl]

fcaturigo vitceâdrecedendum a ten-

diculis mortis,

In riNV {timor) utrfufque verfus eft fy-

necd.partis pro univerfo vero Dei cultu.

In i?M3 (fiUts) eft duplex fynecd, partis

A IN PROVERBIA 4^;& fpecieijfiliorum fcil. pro filiis, nepoti-

bus, pro nepotibus &c. & marium pro

maribus fimul 6c foeminis. In ncns fêy-

fngiiim) eft metaph. tradudia a vulgari,

& corporalimilitia ad milit.fpiric.& cae-

leftem.

In •wpja (fons) eft met. a rebus itemcorporeis ad incorporeas, quod idem in-

telligitur in 'rp»» (Uûeis) ubipeccara 5c01 graves tentationes retibus 8cnailisaffi-

milantur ,quibus beftiols implicatae &

conftrid:se tenentur, ut inde fe expedire

nequeant,

Primum in vocibus timoris Domini eft

homonym. quae diftinguenda eft. Nameft timor fervilis, qualis fiiit in Adamo,qui illum adegit , ut a Dei praefentia fu-

geret. Gen,^. 11. qui etiam in improbis

eft,atque adeo inipfis dsemonibus Iac.2.

Eftetiam inipfis belluis metusquidam^Deo injeitus, quo tanquam frseno Deusilbs cohibet maxima ex parte,ut nihil mhominem tentare audeantGen.9.2. Sedeft filialis quidam cimor, qui in improbisnoneft Gen.2o»lo.fed tantumin piis 8c

fideUbus , quo pra? amore in Deum , 8c

grato animi anedtu metuunt fibi aDeiofFenfione.

Deindetimor lehova hic requiritur,ut

hominum timorem excludat, qui Dei ti-

30 mori contrarius eft, aut uUo modo obfi-

ftat, Math. 10. item IdoIorum2. Reg,

Hinc eft ut Deut.io.iiJ. dicatur, Demmaximus,fortijJimm Sc reverendus,feufor"

midabilis^ 8c vehementius illud exprimi-

tur, Pfal,7(^.8»

Hujus autem fru(5tus feu efFedrus eft,

ut quis a malo recedat, lob.i.i. eadem-que opera bonum faciat : qua?,utcunque

4-0 diftindta funt,nunquam tamen diifocian-

tur. Quamobrem intelligendum eft, ni-

hil nos boni aggredi,neque difceflionem,

a malo meditari,quin illico exiUat vel in-

tus in animis noftris, vel foris in mundovel

^^6 SALOMONIS, CAP. XIV.vcl utrobique obflaculum ali^quid , quo

i, boni executione , vel mali fuga abfter-

reamur; nunquam ut delit Dei timo-

ri antagonifta qui cum ilio congredi , &in proelium delcendere paratusiit. In

hoc igitur verus Dei timor non confiftir,

fi nulla fit adverfus pios motus , & cona-

tus noftros pugna Sc manuum veJuti

confertio ( illud enim nobis in hac ca-

duca vita ne expecftandum quidem ericjj

fed in hoc verfatur & verus comproba-tur , fiin luda fuperior contravenientes

adverfarios profternat aut in fugam ver-

tat ; fi in domicilio & velutiarce corpo-

risSc animae noftr» Imperator &pr«-fedrus pr3etorio( apud nos comrollor Jre-

fraâarios 6c adverfus Dei obfequiumcommoventes fe afted:us&: cogitatio-

nes comprefferit & veluti in ordinemcoegeritj fi quod Apoftol Coloff. 3..I5'*

de pace Dei pronuntiat , illam in animis

noftris êst^tOnv, m Dei etiam timorem a-

nimis noftris infixum competat. Qupdtamen non ita accipiendum, ac fi Dei ti-

mor femper triumpharet,atq; jrebelles a-

nimi motus fubigeret , necunqua infur-

gencibus in fe corruptis motibus locum

cederet; fed quod fugatus & ftationem

fuam deferens illico ad priftinam ftatio-

nem redit, hoftibus majori,quam ante, vi

gc virtute fubadis,&; foras pulfis.

Eoftquam quid Sc cujufmodi fit Deitimpr , intelleximus ; quod fit ejus prae-

mium, & quaea Deo remuneratio,difpi-

ciamus.

i97

Bji autm dupUx

1

Pritr ai iffos 1)e< ti-

mtntet.

Âltera adJierot

10

tnram {9-

In priore dicitur,Deitimorem'efre ro-

buftum propugnaculum , cui quis fecure

confidat. [Pietas enim ad omnia utilis eft

Sc proniiffiones habet pr^fentis&futur»

nuUa re bona deftituentur Leones &c.Vnicaetiam invocationedivini nominismunita arx eft, ad quam fe recipiens fal-

vus erit,quibufcunque calamitatibus pre-

mitur,Adtor.2,&Proverb.iS.io,ubiex-preffe opponitur fiducix,quam fallb col-

locant h6minesindivitiis:£t videtur hocProverbium priori fubnecti , ne nimiumdivitiis tribuiffe videri poffet, cum coro-na infigni illas ornayit. Perinde ac fi di-

ceret j faepe divitiae laborantibus piis ad-miniculo effepoiTintjfed firmum & fbli-

dum nullum prarfidium eft adverfus ad-ventantes & incurfantes calamitates,nifi

in Dei vero timore &: legitima invocati-

oneinon in divitiis,non in fcientia, robo-re , amicis Scc. Vide Eccl. 9. 1 1. VideGenef.35'. ubi lacob a vicinis nationibus

20 6c urbibus omni verifimilitudine devo-randus ob caedem horrendama filiis ad-miffam jubetur ad Bethlehem confuge-re,8c ibivota fua perfolyere, Vide Ifai.4,

duobusulc.verf.

Altera promiffio ad pofteros fpedtat

,

prout etiam in Decal.promiffione conti-

netur. VidePfal. %6.i6. Sedejusipe-dâtifTexempIum extac in Iehujqui,quo-

niam deturbavit cultum Baalis ex DeijQ mandato , tametfi verum non inftituir, 3

Deo tamen cum ipie , tum ab illo pro-feminati ad quarcam generationem %multisingruentibuspericulis ereptus eit.

Hominesnatura duce de pofteris curamfufcipiunt,6cutdefund:ihacvitapatrimo-

nium ad illos tranfmittanc vehemencer fb

liciri funt ; qui incerim de pietace ne per

fomnium cogicanc. Ab his quaererem,an

Dei promilfis fidem non adjunganc .^ cui

.Q apert^ refragari non'audent. Deindequaero an putent illud, quod apud fe oc-

clufum&congeftum tenent,certioris pol-

feffionis, & durationis effe,quani quo(i

Dei promiffione nobis in ejus veluti ar"

culafervatur,^

li VeiC

.5

COMMENTARIA IN PROVERBIA ^j^

Verr 27- Hoc Proverbio Dei erga fui rigini comparet,in eo videtur abundanti-

timentes munificentia amplian magis

adhuc videtur,prxut in fuperion Prover.

exprelTumeft. Nam cum ifthic Dei ti-

morem fulcro firmiff.aflimilarir^quod ta-

men foris extrinfecum ell j hic vitae Ica-

turiffinicomparat.unde quifquis bibit, a-

quam vit^ in ipfa vifcera, &minmas ani-

mx parresintmmittit.Atquej:um lupen-

am & divitias vitas defignare, 8c copio-fam falutem. ]oh. lo. lo. 2. Pet. 1. 11.Qupd quidem tanto nobis eharius effe

deber, quod foemin^ iJIi in Euangelio fi-

miles fumus, quae fanguinis fluxu &c fca-

turiginelaborabat: adquem fanguinemeluendum expurgandumque ' opus eft

magna aquarum eopia , qua & juftifice-

oreProverb. Deitimorem Salom. pro- 10 mur ab omnibus peccatis,qua&fad:ifice-

pofuilfet tanquam vindicemSc propulla- mur ab inhserente nobis peGcatorum lue.

torem^ malorum, qu^nodis in hac vita

obveniunt; hoG Proverb. hancyim 8ce-

nergiam illi,atribuit,ut nos, ne in pencu-

lum dilabamur, & malorumfraudibus 8c

infidiis circumveniamurieripiat. Quamo-

brem ex conjunda' utriufque Proverb:

eonfideratione liquido conftat, quompretio pietas & Dei timor apud omnes

Hujus autem copiofae inChrifto redemp-tionis eftedius in pofteiiore hemiftichio

indicatur,Gum doGetur,hujus fontis bene-ficio recedere, homines non ab uno, auc

altero laqueojfed ab omnibus laqueis 2c

naflis mortis*

Deinde quod non tantum fontem efle

doceat, fed perennis etiam aqu^,plenum

elfe debet: cujus praefidio cum mala pel- 20 confolationis eft , dum eo certiores red-

luntur,tum bona accerfuntur,pax&:tran-

quillitas procuratur, bellum excitatum

fopitur, vita intromittitur , &; morstoras

eiicitur,denique caelum aperitur, Sc mte-

rorum portse occluduntur &c obferantur.

Quantum autem&quam eximmm hoc

benefi^cium fic, quod comparetur Ica-

turigini, vitas ,primum i",*^^^'^^^^^*

dimurjhanc vitam femel in nobis incho-

atam in omne jevum duraturam, Joh» 4.

Hac enim re plurimum difcrepat ab om-nibus corporis & praefentrs vitas potioni-

bus. Nam nullus eft pptus tam falutifer

,

qui nos adverfus venenatas potiones

munire poteft, quin eo interimamtns fi in

illas inciderimus,' Atqui hjec aqua 6jus

quodomnesfumusIitibundi,3cfitifpin- sogeneriseft, utqmillam femel biberir

tuali,nifi nobis profpiciatur,perituri.Ifai. nunquam fit ex haufto poft veneno inte

5:5"

. i. 8c loh, 7; 37. ut necirerra fitien-

tiir. nec dracones igniti plus aquarum e-

geant, quam nos aquarum vitae, qus hic

proponuntur, Ddndemeditandumno-biseftnosiu regioneayftrali verfari, ubi

difficilis eft aquaruni aeûifitio.Vid.Ger,

2,l.& ab. 18.&C. & Pfal. 126. 4" QhJ^quod in mundo,tanquam in deferto ver-

famur,ubi difficili^ft aquarum invctio?

riturus,

Illud in utrifque Proverb. alienum vi-

deri p6Ifit,qupd pietati,& cultui divino,

feu primse tûl^ operibus tribuitur,

quod Chrifto, feu juftificationi per fidem

debetur modo. Chriftus enim fpes & fi-

ducia noftra eftjille perfugium , feu um-braculum , ad quod nos tuto recipiamus

IIai.32.2.3.deniqueipfe eft fons aquse vi-

NecenimdefertumdefoIatiCf. aquisma- +0 t^,Ier.i7.&Pfal.5(J.io.Refpondeo; in

gis deftitutum eft , quam hommes aqua

vivente. Ex quo colligere non eft diffi-

cile, quantum nobis beneficium hocin

locopropoDitur,

Deinde CLUodtimore fonti ,ieu fcaru?

timore Dei non excludi fidem in Chri-

ftum,&proptereainilIius merito,tanqu3

falutis caulahiaspromiff. confiftere; &Chriftojtanquam fundamento & bafi ni- -

tiroperibusautem & pietati inDeum non .;

aliter.'

ôo SALOMONIS, CAP, XIV* yoialitct haec competere quam quoad fm- in j icicndo , five noxio& inFefto proprio(Slus funt ex pura&mcra Dei gratia pro-

vcnientesjnec quicquam ex fe aDeo pro-

merentes, fedprimumex gratuitaDei

voluntate accipientes. Qupd fi nullo no-

ftro merito bona conferuntur , nedum in

pofteros majorum merito, quod Pontifi-

cij colligunt ex fuperiori verfu,

V»2g. Itt multitudinepopuli[ efl j

decor regis , at defeUu nationis con ,

tritiodominatom[ advenit. ]

In r\r\r\n{con!lernatio )eft metaph k re-

bus corporeis,qu« in partes & frufta dif-

fiiiunt,ad res incorporeas,qus perinde ut

corporeaf, diffluunt, nifi debitis Scjuftis

pr^fidiis fulciantur.

Docetur hoc Proverb.quod fitRegum

& Principum officiumideinde argumen-ta fubnecluntur. quibus ad munus fuumobeundum adducantur.

Officium Magiftratus eftprocurare,

ut qui illis fubfunt , magno numero fint

;

obeamq: caufam illam gubernandi ratio-

nem inire,qua gens popuIola& numero-ia fit.Ad quam rem operam ponant opor-tetjUt pax in ditionibus fuis colatur, quje

ad populi multiplicationem quam aptiff*

eft. Quamobrem prima cura effe debet

,

ut populum ab externis hoftium incurfi-

onibus tutum Sc tednm confervent: de-

inde ne domefticis injuriis premantur :

eoque fibi ipfis temperandum effe , ne in

corpora eorum fa2via..t. Hinc coarguun-

tur Regni judices ilii, qui iniqu^ ferunt

,

fiquis captivi, & ad judicium capitis per-

tracfti innocentiam exponlt • ac fi adver-

rum bonorumufu. Huc rcferuntur, cumpro communibus non habcntur, quae-autliia natura , aut ufu &: occupationc com-munia funt; cum in pafcua convertunturnovalia & (cmenti deftinatajcum ager a-gro aedes jedibus accumulantur* Ifaiae

f. Cujushic effediusdeformis^ Pro.

lo P^^'^^ notatur, Regum igitur & priiKi-pum ftudia hic taxantur

, qui proferendisregni fiu' finibus operam dantes , fubdi-tos belligerando amittant; qui ut thefau-ros coacervent , & divitiis inhient, autfplendidis ^dificiis extruendis , equis &canibusalendis animum appellant,popu-li fui incrementum negligunt. Deindeprocurandum porro non tantum ut inpace

,_ fed ut religios^ & honefte vivantliibditi. Si fecus fecerint , ut homines

2Q moleftiam non aflêrant , tamen Dûsfa-mem & peftem inferet

, quibus populusabfumetur. Vide eximium exemplum in

Mofe,Deut.i.&SaIomonis i.Reg.Namfub horum gubernatione populus au(5luseftinimmenfum.Argumentum prius eft,quod populi ex

provida & lolicita Regis procurationemultiplicatio dignitati Regiae futura fit

;

eique plus decoris adjunget,quam ullius,

quantumvis gloriolae coron^ geftatio : ut30 nunquam corona illi-defutura fit , quam-

diu illius procurationis memoria man-fent. Nam ut liberorum numerus gloria

eft parentum ; ut gregis multicudo pa-ftoris eft laus : fic fubditorum Regis.Hicquserirur quid fit, quod Deus inDavi-dem ita exarferit,quod inpopulo tanto-

pere audto gloriatus fit, 2*Samu. quan-doquidem Deus ipfe velit , ut Regibus,

fus principem caufam diceret : quum is 40 hoc in decus cedant ? Refp. decus & di-

vel maxim^ Principis caafam agat ,qui gnitate huic adminiftrationi ita adnedi

fubditum de vita periclitantem jufte eri-

pit.Videndum etiam.ne fubditorum bq-na invadant ; nec ut invicem fe concuti-

ant, fivîn alterius poffeffionesthanus

ut interim homines illud captare , aut ilJi

inhiarenondebant.

Alterum argumentum eft ab adjund:a

contritione,qu« cbntraria admiiiiftrat ei,

I i 2 qus

Sfoa eOMME:NTARrA IN PROVERBIA fcj-

quse fupra defcripta eft , fequitur . Con-

tritio veroilJadupliciter affurget. Nampewculofis temporibus , defiderabit fub-

ditos,qui illum adverfus hoftium impref-

fionesjuvent j Sc quipauci exillius ty-

rannide , &perverfa gubernatione reli-

qui fiantjparum illiiidelesfuturi funr.

Deinde ex hoc hemittichio pofteriore,

liquet , aucftum & numerofum populum

perturbatione animi ponitur,ficut ex ad-verlo oppofitionis membro conftare vi--

deri polfit.

Longu? irarum non eft,qui diu iraki-

tur , & iram concepram non facil^ dimit-

tit* Quandoquidem hoc vituperio datur

Proverb,27.3, iicut contra laudi ducitur,

jSquis iram conceptam animo ante folis

occafum deponat. Is ergo longus ira di-

Regi non:tantum dignitati , fed robore ^°citur,qui ad accipiendam oftenfionem

fore , ficut.ex primo.hemiftichiocoUigi

tur : tyranno luam tyrannidem rion tan-

tum contritioni fed & dedecori fore.

Ex his liquet-,qualis fit populus 8c qua-

les fubditi, quos Salom. intelligit, id eft,

fideles 8c obfequentes. QuandoquidemJ[i;rebelles&;'reFractarii func,tanto magis

dedecori erant,quanto fuerint multipli-

cati magis : & eo minorem contritionem

tardus eft^&ffecundum tropum didum

)

fuis affed:ibus ita imperat & moderatut,ut intempeftive non erumpanr , & veluri •

animi fores non effringanr. Animi enimaffedius , qui natura 8c prima creatione

moderati & ordinati erant,peccati labe

infedli violenti turbulentique fad-i func

fe. 6c fuos dominos in mortis & inferni

.

prsecipitia agentes , quoad fpiritus rege- •

R.egi exfubditisimminere,qu6-fuerinL3oneratione , tanquam fecunda quadamnumero pauaoresHinc etiam diducitur , piis dandum o--

peram cffe, ut fubditi regniDei 8c Chri-

fti numerofiores indies evadant,fiquidem

Dei gloriam 8c decus procurare velimus:

Ec ob eam -caufam illos adhuc magis in-

tolerabiles efle, qui, quse confuetudo

communiafecir,adprivatum ufijm in his

locis convertunt , ubiiEuangelium viget,

.

creatione. Tefingantut , 8c reformentur.Omnium autem perturbationum nulla

impotentior ira,qu2e, tanquam lobiRhi-noceros nullis-humanis viribus. aut vin-

culisdomari , autmanfuefieripoteft.U-

nius Dei Spir. illi fraenum in os injicere,

8ccapiftro comprimere 8c cohibere no-vit. Hoc cum fapientifl'. Deus percep-

tum haberet,qui omniumcorda perno-

Quandoquidem hoe fadto non tantum -3° vit,adhancperturbationem fubigendamterreniRegis,fedChriftidominiregt?um « /. .•

ar«3:ioribus finibus circumfcribitur.

V. 2 9 . ârdus adiram abundat

mtelligentia: pmceps mtem excitat.

fiultitiam»

In »'13 (ekvat) eft metaphora, dudta a

rcbus Gorporeis ad incorporeas fignifi-

candum. Namut res in altumelataablomnibus conlpicitur * fic. ejus infcitia

multis fpecStanda objiqitur ,qui.fpirirum ,

fuum continere nequit. Videtur etiam

dfe lyn.ec.doch. in q^sh j,ubi ira prp omni

,

operam 8c ftudium cum primis contulit;

ficut ex Proverb. multitudine ad hanc

rem diredta 8c accommodara liquido

conftare poteft ; qua veluti multiplici

fraeno 8c capiftro conftrid:am teneat^non

rantum ne t^mere , 8c nulla occafione

oblata , excurrat , fed ne tum quidemcum gravis irafcendi ania illis praebeturj

. ut cum Sichemi filius lacobi filiam com.''^

preiTiflet : 8c Nabal in Davidem indi-

gnifl'. convitia cumulaflet. Hujus vero

moderandi fcientiam Sc peritiam ad fin-

gularem intelligentiam tanquam ad fon-

tem refert , unde profluit 8c promanar,

Cujus quidem intelligentix,cum omnes..

famam

ô4 SALOMONIS, CAP. XIV. jôj

famam & laudem tantopete expetanr, conceptum habet,illicoprodir; cujusaf-

tamen quhm paucirepehuntur, quifraz

nand» irae(qua hanc laudem coniequan-

tur) operam dant ? Contra quam multi

fuflt, qui id agunr,ut illam quam longiff.

a fe, &: hnibus fuis arceant ; 6claudi du-

cuntjfi levilf. offenfa tanquam aura com-

moveri fe patiantur; inde gloriam aucu-

pantes,unde eos pudore operiri,&: obrui- beiliae omnis genens irruunt , &; erum-

ex officio foret. ô punt ; tanquam navis , quae gubernatore

tedtusin ipfaora 6c liiperficie animi fcde

habent,non in imum deprefli , unde cito

exlifuntj qui inltat domuseft , cui nuUae

fores,aut vedtesj inftar urbis,quae nullis

muris cindta eit; nulla cultod;a aut cxcu-biis affervata; tanquam pratum nullaaut

f2epe,autmaceriacircumdudtum,.n quod

Demde&iilud animadverfione dignif-

fimum eit, Spir. Sandum hoc loco per-

veriae hominum opinioni redtilf. judi-

cium fuum opponere, & eorum tenebn-

cofum fenfum fuae Jententiae luce redar-

guere.Nam ad unum fere omnes ftulti-

tix tribuunt, fiquiSi accepm mjuria , non

illicoexcandefcat,&: eam fummaultione

nonprofequatur : contra DeushocPro-

& clavo deltituta quov s venti & iludius

momento impell tur; cujus animus facde

admitt t perturbationum argumenta ,

quas femel admiflas illico extrudit.

De hujufmodi vero pronuntiat Pro-pheta, eum itultitlam extollere , &c om-nium oculis fpedtandum proponere,qua2

alioqui intus delituilfet,niii hac affedtuumimpotentia , tanquam praecone ftultitiam

verbiopkcidum k manfuetum animum 20 ptomulgante emerfilfet, 6c evulgata fuif-

nobilitat. Sic Chnftus Matth. ^- Man' ^'^' ' "rnnpn.^^n.^^nm o1,k, ^,^nn. ^fl-

iuetcs beatas padicat* Hinc etiam eft

,

quod Mofes hoc maniuetudinis titulo,

tanquam corona capiti fuo impofita fupra

omnes in orbe terrarum mortales extoU

litur. Suiirequidem nonnulli,quiftupo-'

re quodam percuifi, aut ignorantia inju-

risriibHllat^ ne leviff.quidem fenfu mali

illis impofiti afEeiuntur ; his,quae hoc lo-

fet : ut quemadmodum alibi did:um eft,

ftultumjquamdiu tacetjiapientem videri;

fic& hoc loco affirmari poirit; ftultum,

nifi iracundus, aut ali/s perturbationibus

obnoxius effet , pro fepiente vendicari

poHe. Quemadmodum enim longanimis

intelligentiam cêteroquin in animo ab-diram 6c occultam fua patientia & tole-

rantia palam facit ^ fic perturbationibus

colaus tribuitur^nullomodocompecit, 30 luccumbens ftultitiam aperte prodit

quorum A.«/«&»^f in vituperio cenferi de» Qapd autem dicitur, illum attollere ftul

bet. Sed is demum praedicandus eft,qui

jufto illatae injuriae fenfu attad:us illam

tamen placide &aequeferr.

Haec autem intelligentia non eft hu-

mana , fcd ccElitus delapfa a patre lumi-

rwxm dequi lacob.i. &Proverb.5. Exquo etiam illud iiquet ,

quanti fit pietas,

quje tamferam, immanem , SCtruculen-

tam beftiam domare novit , Sc tam placi-

dam,qaam agna eft,reddere* ^ 4°

- Brevem fpiritu dicit eum , cujus brevi

ipario erumpunt exanimo mentis per-

turbationes, qoae premendae erunt &c in-

tus Gohibendsejqui fimulac aliquid animo

titiam,illud non tantum ad eum refertur,

quialium irritat, fed illum ipfum fuo am-bitu complex^titur

, qui ab eo fine caufa

irritatur. Nec ineorantum iiiamftulti-

tiam prodit, quod ad iram faciie concita-

tur ; fed quod eade opera cum ipfe prae-

ceps 6c inconfideratus ad ftulta remedia

fe recipit, tum ut alii hoc faciant, excitat,'

quos fua infcitia irritavit.

V. 30. Vitacarnium lefi] dnimus

fanansyûtredo verb ojjium , invi'

dentid^

50(S COMMENTARIAInotntya {carnium) eft fynec.pams pro

toto corpore; qiiod etiam intelligendum

eft in voce niDyy offium^

Animus fanans/eu beneficus, qui alio-

rum miferias mifertus illis medicinam,

quoad datur & pro facultate facit , dumillisexhis,qu2e Deus inillum contulit,

fubfidium affert vide Prov. 17.22. ipfe

fibi cum viram prorogat,tum vero eti^m

valetudinemconfervat.

Hujus rei caufa multiplex amgnatur,

prim6,qu6d hoc fado gaudium& betitia

animi nafcitur , quse non minus vitam 8c

valetudinem confervant,quam moeror 8c

triftitia utcumquelabefaclat , Proyerb.

17.22. Gaudium autem hoc dupliciter

nafcitur ,primo ,

quidem ex mente fibi

10

INPROVERBIA ^crqu« medicinaadmovet : fed animo duh-taxat, Quandoquidem ut primum ex hisnubesimitatur, qux ficcx 8c aquarumexpertes funt ; ficpoftrema duo promif-fione deftituuntur,nifi adfjtanimus bene-ficus, qui vel tum nobis prodeft ad tuen-dam vitam 8c vaietudinem,cum vires de-fint, quibus

, quod cupimus, exequi de-negatur.

Denique animadverfione dignum eft,

animum munificum , Sc erga eos benefi-cumquiafflidti & caJamitofi funt , no«tantum valetudinem intus confervare,fed efEcere. Porro ut vegetus 8c vivaxquis fit , & afpecftum non deformem ha-beat. Id enim notare videtur

, quoddi-cituranimum fanantem carnem vegetam

bene conIcia,quod omnibus prodelfe cu- & vivam reddere,- quod ex oppof.mem-piat,qua; juge convivium cenfetur: dein- bro poft.hem.plen us perfpicietur:Qupddequodquianimiprompticudinead^hos 20 etiamconfirmatuTProv.i^^.ig.*

juvandum alacriter accurrir,fibi ipli in le-

o-itimis hujusvir^ praefidiis nondeerit,

fed illis moderatâd fuam ipfius recrea-

tionem utetur; cum f^pe fiat, ut qui in a-

lios reftridlus eft,ifl feipfum etiam parcus

Sc tenax exiftat.

Prajtere^ qui ad aliis fuccurrendum

promptus eft, Dei promiliionibus muni-

tur; illi necelfariis fuis temporibus fub-

, Putredo ojjlum invidentia,JNam cum

moerore& moeftitia ofla defccantur (ut.Sal. alibi docet Prov.i^^^^j) moeror au-tem &: animi angor perpetuus fit invi-denti^ 8c individuuscomes, fieri nequit,quin invidentia deficcentur 8c arefcancofla» Siccitatem vero neceflario non itamulto poft confequitur putredo. Hicautem animi angor,quo cruenratur invi-

ventumiri. Namutfanguinolentimedia 30 dus,oritur exanimo fibi mal^ccnfcio;a£tate rapacibus mortis manibus abripi-

untur, fic contra allorum vitam conler-

vantes fuam hac opera prorogant.Id ve-

f6 fic vel ^ Deo immediat^ , vel median-

tibus hominibus , quorum animos Deusinfiecftit ut nobis benignitatem aliis pras-

ftantibus alij itidem compenfationem

veddant. Vide exemplum Sunamita?,8c

pauperis vidu^, quarum prior in Eli-

Primum quidem quod nihil eroget adaliorum fanitatem conftituendamjdeindequod indignatur

, quod alteri bene fit 8cprolpere fuccedat :" quibus duobus, tan-quam fangui-fugis8c h-rudinibus ita fuc-cus corporis exhauritur , ut non modopallor in vuitu fit, 8c macies carnem de-paicat 8c exedat,- fedporro ofla ipfa ve-luti corporis fundamenta confumantur

:

?£um, pofterioi in Eliam beneficia ex- . ^ unde nuUa Ipes reiiqua eftrecuperandsetitit. valetudinis amiflae, quaj tamen inftaurari

poteftjcum vitium in carne tantum fit.

Nulla enim buccella eft , quam alius

(cuiinvidet) comedit, quje invidum nonarrodic ; nuUa acceflio divitiarum , cum

illana

Notandum promifiSonem hanc ani-

mo fanantifieri,non ori,quodbeneficen-tiam verbis prse fe fert : fed neque pedi,

qui ad medendmn accurric ; aut manui.

^0% SALOMONIS, CAP. XIV.

illamaut vldeat , aut famam decaaccc-

pcric ,qu3J illum non pauperiorem red-

dac ; nulla honoris cumulatio quae illum

quodammodo nondeprimat, & minus

honoratum faciat ; denique nulla foelici-

tas,qu2eillum infoslicem non reddac.

Ett enim invidia dolor ex alterius com-

modo nafcens. Ut veftes tinea , & rubi-

gine ferrum corrumpitur : fic animus in-

vidia: adeo ut invidus fui ipfius carnifex qexiftat 8c i^ttôfiî 8c i^^ftx-rlnt. Quid

quodfibi ipfi incommodum fponteac-

cerfet,ut alteri , in quem invidia perfuliis

®ft,damnum afferat ; atque adeo utrum-

que oculum fibi erui non inique feret ut

proximum uno tantum privari intelligat.

Atque cum hic morbus pios Spiritu San-

&.0 imbutos plurimijm infeftet, utinjo-

fephi fratribus, & Chrifti difcipulis faau

odio habet: fed illam cnmprlmis, quaviolantur.hi,qui fua impotcntia 8c imbe-cillitate aliorum injunis obnoxii & ex-pofiti funt,

Nemoenim in divitcm,quod diveseft,

irruit , fed plerunque ferb omnes in pau-peres,& eos,quibus ad refiftcndum vires

defunt incurrunt. Quamobrem Spiritus

fandius hoc Proverb. propugnaculumextruit, quohomines abinjuriispauperi-

bus inferendis arceantur, Hoc argumen-tum luculenter tradtaturjacob.2. & va-riis rationibus munitur. Frima eft ab ad-

juncSta perfonarum acceptione , a quaDeus alienus fuos 'etiam fibi conformes,

& proinde ab ea longt; remotos effe im-

perat. Secunda ratio eft dud:aacauf.

effic. Dei fcilicet amore in pauperum e-

ledione, qu^ fuos deberetad eorundemperfpicimuSj-non mirum eft,fi impios hoc 20 amorem 5c exiftimationem traducere.

crimen admodum cruentet 8c tabidos TertiaratioabefFedlispauperum, quiil-

reddat. Vide etiamquoinpericuIoDa-

vid verfatus eft" asmulatione in impro-

bos,ut facilius, quantii-fit invidentia? ma-

lum diguofcatur»

Huic morbo ut occurratur , nobifcum

commentemur Deum pro infinita fua fa-

pientia dona hominibus ea menfura , Sc

varietate-diftribuiffe, quae optima eft, 8c

quse nobis ipfis commoda 8c utilis eft,

losnuUa injuria afKciunt , quod arguitur

ab adverfis,quod divites eosinjuriis one- •

rant. Poftremo quod Dei nomen a pau-

peribusinvocatur', quod amplificatur ab

adverfa divitum blafphemia. Sed hoc

intereft inter locum lacobi , & Salom.

quod ille de pauperibus piis ftridtim Iq-

quatur, idq'ue contentione fada cum di-

viribusafide Chrifti alienis; hicvero no-qusenobis ipiis commocia oc utuiseix, 5^ vitibusahdeunnmaiienisjiiicvciuuo

dummodo adEccIefi? corpus fpedemus. ^fter Propheta de pauperibus in univer

funi fermonem inftituat. Ratio vero.

V. 3 1 .^2 opprimit tenuem»pro*

bro aficit opificem ejus \ hunc autem

honotatiquigratiamfacit egenti»

In h-] (fauperem) 5c Ivas (egenum) eft

fynecdochefpeci, pro omnibusafflidtis,

iitpote viduis, pupillis, ca^cis, mutis, de-

formibus, &c. -

Summa & caput eft , in pauperes cle-

mentia & humanitate utendum effe.

Deus omnem oppreffionem & inju-

riam,cuicunque infertur,3c a quocunque

40

qua hanc in pauperes contumeliam inhi-

bere conatur , ab effedis ducitur , quod

contumelia in pauperem inDeum redun»

det,cujus pauper eft fadlura acopifidum,

Qupd quidem opificium dupliciter intel-

ligitur, id eft ,generaliter , quod ad l)ei

imaginem crea^tus fit, Deinde fpeciaL

quod Deus fapienter ocuIatifTima fua re-

rum omnium adminiftratione pauperta-

tisonus hisimpofuit, qui hanc pauperta-

tis conditionem fubeunt : qux pofterior

opificii acceptio videtur propriiff, huic •

loco convenjre,

.

Pauper-

5 10 COMMENTARIA IN FROVERBIA 'jîi

criminis , dum hominem Dei manu per-Paupertatem autem a domino immitti

declaratur primum generali axiomate

;

[non efle malum in civitate,quod'non fa-

citdominus, Amos ^.fpecialir Sam.2.7.

dominus paaperem tacit,6c divitem red-

ditj] hunc deiicit, illum vero elevat. Cu-jus exemplum extat |ob. i. Dominus de-

dit, dommus abftulit, &c. Et quanquampaupertas fimul Sc divitiae k domino,tan-

quam authore promanant profluuntque, ô

tame paupertas hoc uno videtur adDeummagis referenda, quod in ea merepatia-

mur, ut ne voluntas quidem noftraacce-

dat : .quandoquidem nemo lubens pau-

per efficitur : ficut divitias nemo non ex-

petit. Sicut igitur nemo (ine nefario fce-

lere Dei creaturas creatoris fententia &ore fandtiilim.collaudatas pravitatis, aut

imperfedionis incufat: fic nonminorecrimine hoc opus divinse providenti» in 20

vituperium trahat. Et ficut nemo crea-

turam infimulat,qui eadem opera in cre-

atorem ipfum non aflurgir : fic etiam ne-

mo paupereminfe(3tatur,quapauper,qua

,c^cus ,

quinidem in Deum, qui provi-

dentia fua hoc perfecit contumeliofus

exiftat. In tportali familia fi cui pater-

familias humilem §c abjedtam conditio-

nem attribuat,utpote leceffus, aut latrin?

purgationem,quis eft,qui illi hoc probro ^qdet quin domini fui offenfionem ilico in-

currat ? quanto id fiet magis, cum DeusjuftifT. & (apientifT. aliquem ad infimum

locum detrudit ? Quam autem indigne

illud fiat,non facile cogitatu,nedum didtu

eft. Nam cum varije caufae funt,cur De-us pauperem aliquem conftituat,tum illa

non eft minima , ut te divitem ad grati-

arum ei adtionem excitet Scacuat, qui

hocdifcrimeu inter te 8c illum contulit» 40Summe ingrati animi labe non abeft , te

inde occafionem Deum contumelia affi-

ciendi arripere , ubi laudandi materiem

6c fegetem amplam fuppeditat. Huc ac-

cedit, quod fc reum conftituit graviffimi

cuffum aliis 6c iteratis plagis affligit.

Quod fi ipfe decodlione bonorum,autfegnitie iftam paupertatem fibi afcivit

,

nihil impedit quo minus fu^ improbita-

tis poenas non nullas det ex probro &contumeliain eumconjedta. Necenimtam^ Deo, quam afeipfo contrahitur

hujufhiodi paupertas: & promde Prov.

d.li.paupertas8c defedtus dicitur.Quod

tamen non ita intelligendum eft , ut uni-

cuiq'; fas fit in illum debacchari 8c os fu-

um folvere^fed iis tantum, quorum inte-

reft , 8c qui in eum authoritate aliqua

prsediti funt, autnecefTitudine attingunt,

Nam cum probro eum onerare vindid:?,

feu poenae quaedam fpecies fit, id a quo-vis exerceri contra officium eft.

Quemadmodum vero alii hoc Prov,

ad modeftam erga pauper^s converfa-

tionem erudiuntur: fic etiam pauper ad-patientiam comparatur, dum hoc non a-

liunde, quam a Dei fapienti, jufta (addoetiam mifericordi) providentia 8c admi-niftr. proficifci cogitar, ob eamq; caufana"

debereDeo etiamgratum fe prxbere.

Quod fi pauperi ipfi afflidto hoc offici-

um , Dei ex fua paupertate laudandi in-

cumbatjquam indignum fuerit aliis, qui

ejus paupertatem non fentiunt, inde Deiblafphemandi 8c contumeliis onerandi

anfam arripere,undeipfi caufam Deibe-nedicendi accedit

!

Prius hemiftich. pofteriore confirma-

tur ab Adverfis. Nam fi qui pauperi gra-

tiam facit,Deum honoreafficit,eum, qui

illum opprimit,Deum contumelia affice-

re, confequetur, In quo Spir.Sandt.no-

bisadverfus pauperis contemptum fin-

gulare remedium fuppeditat. Nam fi

ufq; eo fuperbia animum noftrum incef*

fit, ut pauperem indignum effejudice-

mus , qui a nobis honore aliquo afficia-

tur; tamen, nifi in Deum ingrati 8c impii

effe veliraus,necefre eft, ut pauperis rati-

gneini

^12. 'SALOMONIScionem habeamus. Et inter mortalcs vi-

dcmus infimorum , adeocj -,f'uc in Pro-

verbio dicitur ) canis viliflimi curam ge-n,{iquidem,cujus Hinc,honore & charira-

tecompledtimur.Porr6|jocandum eft,non dici eum ho-

nore Deum afficere, qui pauperem nonopprimir,fed quiilli gratiam facic. Necenim fatis elt, fi ab injuria & concumelia

CAP. XIV. ^xjemplum Nabaiis ex metu fncerto mori-cntis,SauIis,qui proprio gladio incubuic,Achicoph. &Iud«,qui fibi morcc confci-verunt. Afflidioncs enim cum fint malc-didtioncs ob pcccatu immiffie,ex fe&fuanatura mortifcras & lethaies fimr,& acu-leo fuo homines ufque ad infcros pun-gunt & fodicant. Acque ficuc canes pe-dicis &; vinculis conftridti, dum fe expe-

abftineamus.nifi -n/Msâ^f^quadam&com- ô^ji^.^ conancur, ardius fe conftrineunc &:nodos duplicanc : fic improbi Dei com-pedibus compedici , dum excutere co-nancur, illasardanc, & adducuncmagis.Quis ergofibi ab improborum machi-nacionibus valde metuat,qui fibi ipfis fu-is illis artificiose fabrefadris malisexitf-um & luem accerfuntPAutquis inde anf-

mum abijciat, quod nullius Magiftratus

Videtur in priori parce Proverbii effe ,q armacam in improbos manum perfpiciat.

miferacione illi laboranti opitulemur &:

fubveniamus.

Verf, 32. Inmalumfuumimpel-

Ik fe imprQbus , recipit fe etiam in

mortefuajujlas

elljpfis' rniDa (in morte ejus ) quod fup

plendum eft ex pofteriori hemift. In

imna eft fynecdoch.pro gravi afflidtione,.

Caput&fumma e4t,.improbos, pra^-

fertim afflid:os ( acque ad hunc fenfum

dodtrina , qu3e fequitur , eft accommo-danda) fibinon neceffaria malaaccer-

fere: probos in mahs ,quaeneceffari6 ob-

,veniunt,nildamni accipere.

cum ipfi exicium parenc , 6c fui carnifices

exiftanc.^Quamobrem via ad pajnam de-clinandum compendiofiff. eft a peccato,tanquam apefte refugere.

Improbi porro , cum in medio malo-rum verfancur,fua mala nunc in alios ho-mines, nunc in forcunam, nunc in Deumipfum derivant, Sed Spiricus Sandinsfuorum malorum caufam 8c femen in ip-

Improbis Tiihil prius&: anciquius eft sofishominibusconftituit&eosiv^MTorsfefle

.quam ne malum aliquodposns illos at-

ttingac,qui incerirn de malo culp^negruquidem folicici func. Fit autem juftiC

Dei judicioviic^x poense mala maximeabhorreanCjilla eis obcinganc,nec obtin-

gantmodo, fedeorumpeccatis tanquampropriis manibus mala in fe attrahanc

,

atque accelerenc, Vid.Prov.i .î.& fae-

pifTiin Proverb.& Pfalmis. Citius enim a

declarat, Aliquando enim peccata quâdmittunt, ejus generis func ut acies , &:mucro,quibus peccantes jugulantur, illis

penicusadhjereat, uc in crapula, ebrieta-

te,prodigiofis libidinibus &c. Niinquanii

vero , uccunque a periculo longiflime a-beffe videancur, acque adeo fpeciem

l&[uandaprce fe feranc prsefidium aliquod

& vicse adminjculum afferendi ; tamenorpore umbram,ab afino fcucicam fepa- 4o iKcft«8»Dei '<A<jM«,quod aflidue excubat,noi5

res,quam ^ peccandi indefeflb ftudioDei paticur fcelus illud inuteum abire, ied

..vindifSta. -Sed haec non eft maxima eorum miferia

,quae in eo v^rfacur , quod

manu Dei percuffi fibi per impatienciam

alia Dei punicione graviora in fe accer-

fanc,& fui ipforu carnifices fint, Vide ex-=

[caelitus ira Dei revelatur in omnemim«piecatem & injuftitiam hominum/]

Juftus peccaca folicice deciinando ea-

dem operapeccaci pa?nas effugitad eum.modum j uc quae mala illi necelfario ex

K k cadttca

fi4 COMMENTARIaA IN PROVERBIA^^^

caduca hominis conditione obveniunt labore paratam firmiter retineat od(cujufmodi funt morbus &: mors) nul- portunis tempore & loco fuam fapienlumdamnum afferant,fed lucropotius r.am aH f;,-««i;^;^v.— ;„r„ .• .

r

deputentur, quod inillisafflidionibus ad

Deumferecipiat, Quod omne fit ex fo

licito & experrecto itadio peccatum cui

illa adjacent &. circumfiftunt,deciinandi,

dum per patientiam 8c confolationem

fcripturarum omnemin morbis, & mor-iv-ijptuidiuui uiii"*-"i»" "'v-ii^'>»5 wv "'w- tN, iciinuiiciii naoeat • led quteipfa aculeum retundat. [Diligentibus ^^ amet & compledatur. Nam

tiam ad fimpliciorum informationem ex"promere.Primam obfervandum

, fapientiamprudentis non confiftere .in ea, quod il-lam mtelligat

, quod memoria iJJam re-tmeat, aut etiam

, qu6d de illa loquacurmonpm h^h..r . f^^ quod illam

& lermonem habeat

enim Deum omnia cooperantur inbo-

num.] Rom.8* Hinc colIigitur,quando

potilT. nobis adverfuapeccati infidias ex-

cubi^ funt agend» -, tempore fc licet

crucis & afflidtionis. Hinc etiameft,ut

nobis hoc tempore precandi partes jm-perentur. Pfal. ^'o. &: i.Pet.y. 8.9. tumdemum adverfarius nofter diaboius di-

citur,tanquamIeo rugire» Obeamquecaufam fobrietas mentis praefertim , &excubiae praecipiuntur.Sicut enim beftio-

iis tum maxime periculum imminet,cumleo fame confedtus rugit ; ficnobis,cum

adverfario noftro nunquam non fangui-

nis fitientiflimo annuit Deus , utmanummitcat &. nos vel noftra attingat,

V. s^* In animoprudentis requiB'

fcit fapientia: [quod] autem [efi] in

ftoliidis,fe cognofcendum exhibet»

fedesaffedtuum. Hinc eft quod Pfalm.119. dicitur verhumDei in intimkanimifui;pracordti5 remiditum ^ repofitum effetanquam femenbonum, quod tempeiti-ve trudtum fert ; aut tanquam theikurusundique circumtedtus & abfconditus, neturum & graflatorum aut fraude , aut viauferatur. Vid. Proverb. 10. 14.& 12.23. Hinc etiam eft,ut ApoftoIusz.Thef

20 2. caulam perfidis & apoftafis ab E-uang.m eoponat,quod veritatem amorecomplexi non funr. Nam fiquis fapien-tiam amet

,eum illam intelligere & me-

moria retinere neceffe eft : non contra,amare fapientiam confequitur eum , quiillammtelligentia & memoria comp?e-henlam haber. ^

Neque tamen fapjentiam ita recon-ditam afTervat, qu6 minus eam oppor-

30 tune m medium afferat. Nam difertfediatur Proverb. 10.13. ^«7,,^^^,^^^,«

I , , . , n - i^- /x "i"""î"'^"«»-Opportunitatem veio

l"Sirill T^X-. "'"1^5"! /i!"i'5?!fe"'i'iie5gnat .fcilicet cnmin corde eft fedes affeituum. In ma:

.

(qufefcit)€^ metaph.tranflata ^ rebus cor-

poreis,quaddignatur,prudentes,fciena3

animis hrmiter retenta, eam non nifi opt.

portun^ & tempeftive proferre. In anp

(rnedio) eft metaph. Quemadmodumenim qui in medio coronae 6c cjetus con-fiftens docet", is facile exauditur & in-

telligitur ; fic prudensita fapientia fuamproponitjUt ab ignaris 6c imperitis quamcommodiirimfe percipiatur.

Summaeft^ptudentem, cum fcientiam

mcurritinftukos & fapientia deftitutos,quibus parentis loco ex Dei mandatocffedebet Vid.Rom. 2.17,18,19,20.Non proftituit margaritas fuas porcis

,

quii.Ias pedibus proterent & proculca-bunt

; non canibus obijciet, qui in iJIumînlurgent. fed neque his proponet, qai

ilio prudentiores eum accuratius infti-tuerenorunt; fedillis potius auremaddifcendum

, quam labia ad doeendumaccomtnod^bit.

^16 SALOMONIS, CAP. XIV.

V.^^» luîtia exaltat fentem^

probro autem [ffi]nationwus pec-

catum»

In 05in (exahat) eft metaph, ^ rebus

corporeis,qu«e graves pondere, vi tamen

& viribusadjun(ftis,in akum attolluntur:

fic gens lua natura ignominia deprimi na-

ta , juftitije tamen adminiftratione &ex-ercitio honorata,&.velutifupremo mloco

coUocata videtur,

Deut.28. 13. Siârnens S<.c.J}atuet te

lehova in caût non autem in caudam, utfis

tantummodoJuperior non inferior ; deinde

V.I2. mutuo dabifi non accipes^ 5c Deut.

- 4. 6. etiam ipfis gentibus frofanis popu-

lus intelligens £c prudens 6c maximusvidebitur.

Formula autem loquendi emphatica

eft,cum per prolbpop. juftitiae veiuti ma-nus affinguntur,quibus natio plurimi fiat,

Scin fublime elevetur.q, d. ut nemoho-minuin gentem hujufmodi profequatur,

juftitia tamen,quam exercet , non patie-

tur illam negled:am &c inhonoratam ja-

cere. Tametli enim Deus modo fit,cujus

manus bunc attollit,iIIum deprimit i fint-

que mortales ad Deum debito fuo hono-

re privandum proclives , tamen ut omni-

genus non nifi per filium , tanquam me-diatorem 6c advocatum confert : fic nosDeus b. juftitia plus nimis averfos ad ex-aItat;onem illam quam cupidiS fatis am-bimus

, non nifi ex juftitise obfervationcadfpirare voluit.

Hujus Proverbij veritas comprobaturhiftor. Reg. & Chron^ ubi quamqueRempub. Judseorum flotentem videreeft, ut quxque erat luftitise , & xquitatis

10 tenaciflima. Sub Davide,fub Sal. lub E-zckiah &c. Qutnctiamin Rebufp.kRe-pub. Chrifti prorfus alienis , ubi umbrajuftmas & xquitatis potius,quam vera ju-ftitia culta eft , tamenufque eo juftitiam

Deus hominibus commendatiff. redderevoluit , ur fucatam illam dc umbratilemnonfine prêmio pacis , & profperitatis

externae remuneratam abire pafTus fit,

Sicut enim Achabi jejunium, tametfi im-pium &; jftiperftitiofum , Deus magnamercede compenfavit,ut ad verum jeju-

nium colendum homines invitaret : fic

Deus ut oftendat quanto quamque fbli-

do honore verse juftitiae ftudium ex purocorde profedlum cumulaturus fit , ejuf-

dem larvam in externa aliqua executio-ne pofitam

, pr«miis non contemnendisafficere folet,

Hujus autem dodrin^ quam necefS-

20

bus magis innotefcat , Deum mortalium ^ rius ufus fit , declarant fatis mortalium a-

non,nifi juftitise interventu & adminicu-

lo,quenquam honore profequi j quod il-

liusproprium eft , ad juftitiam, quae illius

duntaxatancilla eft,transfert, ut hac arte

homines ab amore Scftudio juftitije aver-

fos 6c alienos ad ejus ofcula 6c amplexus

attrahat. Sic Deus , ut minifterium Ec-

clefif ^ contemptu,cui perqua obnoxiumeft, vindicet , illi fervandi homines virtu-

tem & titulum attribuit,quae tamen unius

Dei propria eft* Sicut enim Rex, ut filio

fuo gratiam apud populum , qui illum

«xofum habent , & authoritatem conci-

liet, munera fua,, & beneficiorum omne

nimi hoc errore impliciti 8c irretiti peni-

tuSjUt exiftimet, nuiium efle ad honores

aditum, nift fi mentiantur, fimulent,difii-

mulent,adulentur, 8c veluti ex ipfis frau-

dibus fad:i &. concreti fint, Quod quid

aliud eft , quam diabolum munerum

,

dignitatum,& honorum diftributorem

conftituere ; qui , cum horum vitiorum

.Q author fit,eorundem remuneratorem effe

neceffe eft ?

Qupdfijuftitia gentem in altumfub-

vehat atque fuftollat,nedum unum homi-nemhonore cumulabit, Si enim juftitia

gente in excdliim efferaf,qu« nunquam

5i8: COMMENTARIAitaperpurffata &defoecata eft,quinmul-

tosimprobos conjunacs habeatqmiu-

uminmftiti^ vrrus intus induium tenentj

nedumeum, quijuftuseft, &aequitatis

cultor.Et fiDeus fpecie quaaam externa

apparentem juftitiam iine corona non •

dimittar , nednm finceram& infucatam

coronadonabit..

Superiorgm parfem Proverbi) ex ad-

verfis eonfirn^t., quod peccandi ftudium lo

gentem y quantumvis am.plam & nume-

rofam ,Iateque dominantem probro sx-.

ponit, ut vei m Prover-bium abeant, Sca

prêtereuntibus fibido excipiantur , aut

etiam in exemplum ultioms divinae fta- •

tuantur.VideDeut.2,8. eruntin cauda,non -^

incAptei eruniin imts , noninfufemKi ac-

cipent wutu b , non .dabunt^ Hujus exem-

plum vide in f . civitatibus propter inufi- ^

catamterras teracitatefine dubio, popu- 20

lofiiT. Vid«hiftor» infi^nem de*ibu Ben-

jamin ob violatam Xevit^ uxorem pen^

deletam.Iudic.19.ao. Itemc.i.lament,

fer.ubi ludaici regni latc longeque olim

dominantislud-aofum excidium delcnbi-.

tur^VideTit. quomodo Cretenfespro-.

bro mendacij,&(. Ad.iy. Athenienfes cu-

riofitatisnota denigraakur.Quod hDeus

amplas genres ob.peccata exterminatj.^Q

nedum familias: Sc fi has ,;inter quastaj-

men boai aliqui permifti iiint (ut in Da,

3ibroliquet/j quatominusparcetimpro-i

bojinquonihii boniît.quod Deijuitam

dtionem remorerur:& retardet?

Y^:^S;* Benevolmtia re^s erga^

fervum inteUigentem , juror autem

ejtis lerit] contm.pudefacientem> •

Eiiipfis eft in priofe parte verfus qusfupplenda eft ex edntrario b"3d ( fudefa-

ciemem) quod eftitosa {honorans) ellipiis

iremalteraeftinpoft. hem. exôntrario

hîvr3(intell,gens) quod eft '^-bs {fatuum.) .

40

IN PROVERBIA 5-19

Altera eft in verbq fubftantivo ,_quod in

pofteiiore expreiium,in priore iubintel-

ligitur. Denique , h nota dativi cafus'•

praepofitum ns;; (ferum) in polteriore in-

teiligitur.

Summa eft,fervi conditionem non effe

adeo abjedtam , aut contemptam ,quin >

benefaciendo magnam mercedem , &:

malefaciendo grave damnum in fe ac»

cerfat,attrahatque.

Cum parentis ambisu" & ccmplexu in

5::^ raaiid. comprehendantur Reges, Do-mini &c. lub nlioru' acceptione &: com-prehenfione contineri eriam ilibditos/

lisrvos &c. confequitur. Quamobremficutfiiiorum eftj)arentum honorem pro=

curare , fic & fervorum eftprovidere.ut

ita fe gerantjUt inde ad heros redeat ho-

nos. Ad quam rem pr^cipue moveredebet confdienria in Detim, qnicum hoc-

imperat , tum vero obfequij a fe imperati

munificus remunerator exiftit , nec finit

eos fine juftopraemioabire, qm in ofiicio

erga hebos mJanent. Sed & illudeoKimalacritarem exacuere , & fegnitiem cor-rrgere deber, quod hoc-Ioeo promittitur

fore,ut indeliciis fint hero. Deus enimqui hoc promittit , hominum coida regit,

&illa pro arbitratu, fledtir, refledit^ du=cit,reducitque. Qupdfi Reges, quibustanta copia & fatietas deliciarum fuppe-tit, in mancipro'adc6 obledtantur j utin

illopenâcquiefcant; quidni idem mul-

tomagis abiis expedtemus, quibus^tanta

delic arum & deledtationum abundantianon lubejt ?

Regfes 6c Ddtnini admonentur etiamfui-^mcij , ut fint erga lervos fuos animoplape paterno , *ut nbn ita liberos" ardte

coi(npled:antur, ut interin;i -fuos fervos

fpernant, & conterrlpmi habeant ; necmajdre iervoru fuorum rationehabeant,

quam bovis,aut equi,quosideopafcunr,

ut bene paiti commodius illis lubfer-

viant. Qoodenimin univerium dicitur,

Deuin

fio SALOMONIS, CAP, XIV*j^î

Dcum cligcre res viles & conteniptas , acl]cgcndos fore profiteatur, qni Dcum

quarum minifterlo res magnas eflkit^

id hac in re vcru compcrituv.Vid.cxem-

pl. ancillcT Naamanij&icrvi ejus 2.Rcg.

Vidc ctiam lolephi cum in Putiph.fami-

Iia, tum in Phar.aulaj item Dan, & foci-

orum cjus,qui illud pro Rege efl"ecerunt,

quod nullus ex patria natione efficere

potuit.In cifdem iIlis,fiNaamanum exci-' pias,videre'eft,quomodoferViRegibus&: oheris fummo &:em6lumento & obledia-

mento fuerunt. Qupdquidem cum lad;,u:

fit ab heris alienigenis & ( quod magis

eft)a Deo alienis, quidni illud exped:ent

feryi ab heris, qui concives funs; ex eo-

dem populo oriundi,& Deum timentes,?

Hic Saulis exemplum memorabile eft,

quijcum inDavidem fervumbene meri-

tum ingrafus & malevolus extitit,tamen

Deus ita mirifice omnia rexit, ut iilis ipfis 20confiliis, quibus mortem ejus machina-

tus eftiillum honoratum reddidit?utcum

generum adlegebat,- & toti exercitui e-

um praefecit.Huc referendum eft,quod

eftiniege prêceptumhcrisin mancipi-

orum fuorum manumiffione,uEiIIosina-

nes non dimittant^fed eos onerent bene-

didtionibus, quibus Deus heros locuple-

taverat, •

Hic fi quseratUr,quis Cit fervus intelli-

^,ens,Refpondeo,fervumDeitimentem.Primum enim qtji timore Dei imbuitur,

aliis donis Dei ,praefertim afiqua in re-

busgerendis.prudentia non deftitui-

tur* Vid. Pfal. 119, f. ig* ubiDavid fe

fuishoftibus, fenioribus, prsecepteribus

prudentiorem affirmat hoc uno,quod-

dodlrin^ Dei amore captus aifiduein ea

meditatusfit. Deinde timor Dei veluti

ftimulus eft, quo ad officmm exfequen-(dijm impeliitur. Denique Dei benedi-

d:io, quae c^ptis noftris luccelTum opta-

tum tribuit,

piorum (ervorum eona-tus provehit & fecundat. Hinc eft-

Wfc<Dayid Plal, loi, eos fibiin fervos

timcnt,

Sicut autem prudens fcrvus Reo-emhonorando Rcgis be«evolentiam ôl-liginita ftultus cum fc , tum P>.egcm pu-detaciendo,ejus ferventem &exundan-tem iram incendit. In quo iliud perfpici-tur,quantu damni quis fuftinet ^ ftulto

,

feu improbo lervo.l^jus enim perverfitas& inlcina. tanti eft , ut poflet non fe tan-tum,led ipfbm Regem dignitatis, & ma-jeftatis plenum pudore fuffundere. Vid.Exempium Gehefi. Hammonis. Zibx.

°

CAPUT XV.

V. r. Tlf^QnJio mollls avertiteX'

candefcentiam \ verbum autem mo*kjlum excitat iram»

lr\r^f\iyjn(reJponfiomitis) eft fynecd,part. pro omni oratione

, qua; adhvbeturad fedandumfurorem,feu exeandefcen-.tiam. In ns-i (verburn) eft item fyii. part.verbi pro inregra oratione.

Summa eft viam commonftrare, qua

ô pr^ceps & ternerariaira cohibeatur.Cum [ira hominis juftitiam Dei non

operetur.] laeob. i. 20. operse-pretiumeft rationem inire, qua ram noxi^ & ef-i

freni beftise lupatum injiciamus,ne in nosinfurgens fuo nos dente mordeat. Cujusquanra vis fitin uno Lamecho pervide-tur; Gen. 4. 23. fed in Ham. magis, quioboffenfam exuno Mardoch. iratus to-tam Juda?orum nationem funditus ever-tere voluit. Eft,^.^,^^. Multa autem cumfint,qujehu-tc re- inlerviant,tum nihileft,

cujusm hoc negotioinajor, aut frequen-tior ulus lit

,quam linguê ,' quae ad illam

vel efterendam , vel cicurandam pluri--

mum valet.Cujus reidocumentu pr^beto-

Kk 3 ' quocl

40

2,aCOMMENTARIA IN PROVERBIA y^g

nuodira quantumvis accenfa &; fumi- moeroremafterente. Ubinotandumeft,

gans , moHi tamen Sc manfueta oratipne

!eftinffuatur. Hujus rei veritas primo fi-

militudine adumbrtitur. Nam tam.eth

alienumvideatur, utira, quaeduraeit

Gen. 4.9. 7. -^ t"olli relponlo recludere-

tur, tamen videas globos feu ferreos,feu

lapideos ^ tormentis, fi in rem duram in-

c:dunt,aut frangere, aut frangi, contra fi

tantam efle in animis hominum ad iramproclivitatem & propenfitatem,utveI u-no vocabulo, & velut; fyilaba una, addoetiam,folo nutu Scvultu homines irriten-

tur congruenter Proverbio noftro : Atvord ana a bhw . Hujus rei vide exemplii

ladic. I2..l.4..(^. ubiobunum verbulum,feu probrum erronum 42.000. interfe<5li

rnTul7erTm,Tut:lanam torquêantur, eo- lofunt. item i. Sam. i. 2f. lo.n.&c.

rum id:us retunduntur, & abfque damno Quod fi ob verbulum, nedum ob malefi-

refledtuntur. Hujus rei exemplum extat

in Davide,qui ira in totam famiiiam Na-balis accenfus placida &: manfueta Abig.

otatione ita liquefcebat , ut agno iplo

manfuetior fadtus fit. Hujus moUis refpo-

llonis vis & energia magis elucet in ho-

minibus fuperbis,cujufmodi erant Ephra-

jimitse ludie. 8. 1.2.3. puinetiamin

ipfis reprobis.tanquam filicibus

menti eft, ut iilos etiam ira furentes fub-

egerit, Sc tanquam in gyrum rationis

compulerit.

Sunt quidemmonftra & prodigiaho-

minum potius quam homines ,qui molli

orationenon raanfuefcant ; ut in prodi-

tore conftat, Matt. z6. if. quorumper-

dita malitia quafi|)raeteritione hic aSalo-

mone notatur.

QupdfiverbismoUioribus ira mite-

fcat, quantomagisbeneficiisPEt primumquidem videas ira furentes hoc ipfb cuminfenfif.hoftibus rediiffe in gratiam,quod

malo aftedti non fint ab his,quorum in

poteftate erat,eosl«dere.i.Sam.24.i7.

& 2(J. Zl. Quanto magis conciliabun-

tur,fietiam beneficioaflSciantur ? Rom.i2.lo.Gen.52. 55.

Hoc arguitur ex poft. hemiftichio ubi

cia & verbera,

V. 2. Linguafapientum bonam

profertfcientia?7i : os autemjlolido'

rum eruUatflultitiam,

ln\wh (lingHa) &;ns (os) eftmetony.tanti mo- 20 caufse, In y*>{eru&at aut ebullit) eft me-

/r.utaph. ^ fcaturigine, quae magna copia&impetu aquas ebullit. In vh-\v{ftultitiam)

eft metonym. adjundi pro infipientibus

verbis.

Summa eft,Iong^ maximum difcrimefapientis & ftulti elfe in fermonis ufu.

In ftulti filentio ( ut inquic5aIomon )

non difcernitur ftultus ^ fapiente , fed in

fermonis ufu mirificc differre deprehen-

30 duntur.De fapientibus autem affirmatur,

eos fermone rem., de qua fermonem in-

fttuunt, bonam facere, feu ornare.Nampriufquam os aperir, prius fecum & cumanimo fuo confiderat, quid, &quomodoloquendum' fit. videExod. 3. 13, Orienim fuo cuftodiam apponit , & Dei ti-

morem veluti labiorum fuorum janitore

conftituit, quiverbis in medium profe-

rendis veniam non facir , nifi fe prius adquemadmodum fuperiore parte Prover- 40 lanae rationis norma conformes effe pro-

bij docetur iram excitatam Scaccenfamfermonis dulcedine reftingui: fic hoc lo-

co docetur, ibi , ubi nulla ira erat ( imo-veroubi etiam conjuncitioammorum ob-tinuit ) iram accendi fermone duriore &

baverint, Expendunt enim an locus, antempusopportunum fitj hominuminge-nium, apud quos dicunt, reputant verba

etiam fua ad lancem , vel potius adian-

duarij ftateram exigunt j &an hsc, anilU

iî'SALOMONIS, CAP. XV.

ilk ad rem.quatn parant, aptiora finr,dif-

quirunt : rem laudaturi ita fe, & fermo-

ncs fuos componunt, ut virtutis dignitate

nihilindignum dicaturjncc quicquamilli

decedat, quod ilii jure competic, Qupdfiquis excipiat, aliquando fapienti incum-

bere ex vocatione de re vitiofa fermone

habere, quam nemo bonam & laudatam

reddat oratione artificiofiffime inftrucSta;

Refpondeo , bonam illam caufam fieri, lo

cum rei turpitudo vivis coloribus ad ejus

odium Scdeteftationem depingitur.Sicut

enim gnarus piitor non minorem artis

fu^ laudem meretur deformitatem alicu-

jus expreffe, & vivis coloribus effingen-

do, quamalterius pulchritudinem repr^-

fentando;fic non minorem fapientiam in

dicendo prodit,qui vitia pro merito de-

primit,quam qui jufta Sc debita laude

virtutem extoliit. Atque in ipfis malefi- 20ciis pertradandis norunt illa vel exagge-

rare , ad refipifcentiam ingenerandam,

aut prudenter modificare, ne peccatores

abforbeantur. Cujus exemplum vide e-

ximium in lofepho Gen.5o.2o.&c.Hucfpedrtat quod Apoftolus tradit. Col 4. 6,

Os autemfiultorum eruât) effistit quic-

quid in buccam venerit fine omni dele-

cfcu. Sicut enim aqua ex fcaturigine flu-

cns magna vi Sccum fumma celeritate e- 3o

rumpit : fic ftultus abfque deledtu loci

,

temporis, perfonarum, quicquid in men-tem venit, fine omni commentationeprofundit„ Bonam caufam tracStatione

infipiente malam quodammodo , malampejorem reddit. Qupd fi quid proferar,

quod bonitatis in fe aliquid continet, ta-

men perfonarum, temporls, loci circum-

ftantia praeterita ne^lediaque, bonum il-

l«d evanefcit, Sc infipidum fit. 40

V. 3. In omni loco ocuU Jeho*

vte [fmt, ] Jêcukntes tnalos 6bonos*

r^rIn ui;? {ocuU) eft metaphor. ubi oculi

fumuntur profcientia, feu providenria

Dei. In msiy [frojpicientes) eft item mc-taphor. tradta ab his, qui in fpecula con-ftituti funt, ut excubias aganc, 6c profpi-

cianr, quid extra urbem fiat.

Summa eft , nihil effe omnium quae mmundo fiant

, quod providentiae divinae

ambitu non comprehendatur.Cum AngeliDei creatur» pleni oculis

cum a fronte , tum a tergo apud Ezeck,delcribantur, inDeum creatorem multoid magisconvenit,quinon tam plenus o-culis

, quam totus (quantus quantus eft)

cculus. Quod porro fpeculari dicuntur

ejus oculi, eo defignatur, Deum, ficut eft

oculadffimusficin hoc incumbere, ut o-mnia pervideat. Quanquam enim Deoopus non eft ulla contentione virium uti

ad res humanas pernofcendum , nec loci

altiorls adminiculo,unde omnia& fingu-

la unointuitu afpiciat, tamen adnoftramfocordiam & inertiam expergefacienda

,

fcriptura illi fpeculatoris partes attribuit,

&: illum in ccelis editiflimis , tanquam in

fpecula collocat; unde etiam defcendere

dicitur ad caufarum graviorum cognitio-

nem, Gen, 11. 18.

Hinc eft:, quod Pfal. 121. dicitur Demne dormitare quidem,nedum dormire. Qua-quam enim fpeculatores etiam vigilantes

aliquando dormiant , faltem dormitenr,

ramen inDeum hoc non cadit. Nec mo-mento caret , quod dicitur eum in omni

loco excubias agere. Speculatores enim

non nifi uno loco confiftiint,unde aliquqt

miliarium ambitum ex fpecula profpici-

untjaut fi in diverfis locis excubias agant,

tamen illud per temporum vices faciunt.

Deus autem femel & eodem momentoomnibus in locis fpeculatorium munus

exercet. Deniqj cum fpeculatores fuum

officium faciantjScindicium prjebent eo-

rum 5quae ab ipfis aliquo locorum inter-

vallc remota funt , unde acies oculorumaliquando

52^ COMMENTARUaliquando fallitur^praeferdm fi nubes,aut

caligo intervenerit: Deus omnibus in lo-

cis prsefens eft, & rebus ab illo perceptis

adeft, cum omniain illo fint,&: ille in o-

ninibus; ob eamque caufam nequaquam

errare, fallii aut decipi poteft,- Pmereacuni Dei providenda res omnes comple-

-dlacur fuo compiexu , tamen Propheta

jC55Ti vnôx'^ Dei excubias quodammodoad homines reftringit ,

propter diligente lo

& exquifitam,quam de illis habet infpe-

dliqnem : nec minus improbos intuetur,

ut ilios puniatj quam bonos,ut. illos prae-

mio afHciat. Vide Pfablgp» a verf. 7.

ad 14.Hujus Provetbii ufus eft i. adverlus

eos, qui omnia fortuito & cafu fieri 6c e-

venire dicunt,aut naturse quodam inftin-

d:urebusind;tio inlitoque,

2. Maximevero improborum blafphe- 20

miis occurrit,qui dicunt Deum non videre,

id eft non admodum curare,quin ad illo-

rumraaIeficiaGohnivet,& relipifcentiam

.pi-«fto.laturinec adlingula eorum fcelera

fuIminafua^coelisvibretcVidePfal. 10.

. 5, Deinde .ut pLGrum infirmitatibus

fubveniat, quorum mentesfcûod diutius

in malis jacent) hxe cogitado fubitj Deunon tantam fui curam agere ,

quantam

. verbisScpromiflis gratuitis fe curare pro- 30

fitetur. Unde.querelse frequentesjDeum

furdumagere,&faciem fuam abfconde-

re oblitum effe mifericordiam pr^ftare,

4.. Hocetiamnosdoceat,nequidim-

probum in angulis, aut in penitiflim. lo-

€is,abftrufiflimifq; faciamus,quodin me-

diis pIateis,&:coram fole non faceremus..

V. 4. Curatio linguce , arhons^^

vitis [efl: ] perverfitas autem ex ea,

velut confraUio a vento,

InnwV (lingua) eft fynecdoche parr.ic metony, fubjea:, in ip ann [arhorvitis)

IN PROVERBIA ^lij

metaphora eft ducta ab arbore vitae,quae

vitx perennis in Adamo confervatrix fu-

turafuiiret, fi in obfequio Dei manfiffet.

Item in Viina (fanans) metaphora a me-dicina. Item pi^ (venm.)Summa eft, peneslinguam efle, prout

afFedt"a eft,magflum vel commodum lan-

guenti, vel damnum valend itnportare. ?

Magni eft hominem corpore graviter

fauciatum veteri fanitad reftituere, Sc

chirurgia, qua hoc beneficium prseftatur,

merito plurimifit: mediciperid, quicor-

pus mo^^bo debilitatum priftinê valetu^

dini reddunt, pluris seftimantur : nec in-

juria. Quanto igitur magis magni a^fti-

manda eft lingua pii viri , qua animusvulneratus 6c quafi trasfixus perfanatur;

imo qua fimuldi: corpus & animus laban-

tes fuftentantur? S^pe enim fit,ut, animoi6to, corporis valetudo per fympatniamcum morbo conflid-etur,unde etiam fit

,

utanimo recreato 8ccorroborato,eademopera corpus convalefcat, dcvaletudinemrecuperet.

Animi morbusduobus modiscontra-hitur , aut peccati reatu 6c confcientia

,

qua inquietatur & irrequietus manet;aut posna peccad&afflid;ione,quam De-us immitdt. Vtrumcunque vero horurahominem infeftat,ejus remedium & me-dicinaafinguapetitur. Vide2. ThefT.

5.14.

Hoc vero cum omnlbus piis communeeftjtum vero DeiMiniftris fingulariqua-

dam ratione competit. Illorum enimlingua , veluti officina aromatoria , feu

pharmacopolium effe debet,unde medi-camentum omne genus petendumeft,cum (Aatpwi^xTiwf

^ tum &»e;swju'n«ti', Vide

Ifaiam, ubidicitur, ProphetamnoJJever'-'

hum in tewpore froferre,quo lajfos defatiga-

tos recreet. Vide etiamc.^y.^z, 23. Item

î. I, &c, LUC.4.S. ]ob. 33. 22, 23,

24, 2^Pofteriore hemiftich, hoc confirmatnr

ab

^z% SALOMONIS, CAP. XIV.ab adverfis

,' quod plaga ^ lingua viru-

icnta impofita lasthalis eft , & hominemperfringit, non fecus quam ventus vehe-

mens]ob.8.2.arbores,& ipfarobora fuo

impetu de)icit diruitque, idque inelud:a-

bili-quadam ratione , cui nullus obviameat. Natti a gladio 6clancea hoftisquis

caveat ; feda linguaj id:u, qua quis cumprocul petitur,tum etiam clam & occul-

tbjquis cautum agatPUnicum contra lin- ^

guse id:um eft , Deum precari ut ille nos

cedtosreddat^linguaenagello, ut PfaU

I20. Domineylibera animam meam a labio

tnendacij i3 lingua doloja: maxirae veroa

virulenta lingua Pfeudo-prophetarum.

Et quoniam juftoBei judicio fit,ut qua

menfura metimuraliis, eadem remetie-

tur nobis , danda opera eft, ne nos alios

iingua vulneremus.

Certamen igitur fit linguae fanac &medicantis cu venenata,ne hsec plus poC*

fit ad mortem,quam illaad vitam.

12.9

V. y. StultusJpemit eruditionem

patrispd ,qui autem ohjeruat cor*

reptionem, valde aflutm [ <^. ]

In i'5K(/>^mj ^yttf)eftfynecdoch. fpec.

prohis,qui praefunt.Item in vkj' ( rejicit)

pro omniabjedtione, five per contemp-tum,five per negled:um,five per odium.

In Ti^-yy^lpudens m>)eftmetaphor.dud:a

ab his,qui siudi funt

,qui fe in omnes

partes vef fant; fic qui prudens eft prout

opportunum eft tempore , loco Scc fe

accoaimodat,

Summa eft inftrudionis 5c caftigatio-

Kis amplexatione , velabjedtioneinter-

nofci probum ab improbo.Nafcimur ftulti,&veluti pulli indomiti,

lob.i r.Nam ut illi ad ufus hujus vitie in-

utiles funt : fic nos ad res coeleftes inep-ti. Sicut autem pulli domitoribus ad^curandum traditi manfuefcunt Sc ad

humanosufuscommodiredduntur : fic

homines erudirionc & correcftione adfrugem comparantur. Scd ficut pulli in-

veniuntur adeo refradlarii & calcitro-nes, utcitius fibi exitium 6c mortem ac-cerfant,qu|in ut fe domari patiantur: fi"c

inveniuntuîomines, quiextrema quse-que pati maJiint, Sc fe in barathrum infe-rorum prascipites dare

, quam in gyrum& n ormam divinje voluntatis compellrcompingique.Quamobrem natura morioj&ftuItusinftru6tionis 8c corredtionis re-cufatione duplorftultior , vel potiusinfa-nus efficitur.

Qupd aute fpcrnere dicatur eruditio-nem& caftigationem, eo intehgit om-nem eruditionis 8cc. rejedtionem five

per odium,five percontemptum ,fiveper

incuriam , five per focordiam ; denique20 qui eam non amat. Namis folus fapi-

entis nomine dignus habetur,qui erudit,,

8c caftigat, amar. Qui igitur argentum ^

aut aurum,praefert, nedum voluptatulamfuam pluris «ftimat, is fpernit, &c. Ta-metfi enim correcaio&caftigatioin fe uqfunt tam expet€ndse,tamen ob pretiofumfrudum fapientia?, quem aflfert

, plurimifaciendaeft. VideProv.3. n 12,15,14.

Amplificant autem hanc ftultitiam k^° fubje(5t.ejus,qui erudit & caftigat;patris

lcilicet cujus eruditio &caftigatio cumtob fingularem authoritatem , tum verointeriorem amorem unde promanat,grata filio pr^fertim & accepta elfe de-bet. Atque hac loquutione deploratamftulti illius conditionem defignat. Namne patris quidem fui bene monentis &moderat^ caftigantis eruditionem & ca-

ftigationem admittit* Nullius cert^ a-lius inftrudionem & corredtionem je-

^° quo animoferet ; non admittit focii &fratris, nedum ejus ,

qui iUo inferior eft,

Vide exemplumSodomir. Genef, 19.9,

Nabalis !jSamuel.25'.& 2.Chronic24*

20,2i^& z.Chronâ^". 14,15,1^.

Ll Qiwn-

13<>COMMENTARIA INPROVERBIA

Quanquatn ftultitia hsc adhuc major

eft quod nontantum patr.s authoritatem

afpernatur , fed Dei ipfius impenumre-

pudiat. VideProv.5.11.

Qui fervat redargutionem cum me-jnoriaeaniretinendo, tum fn6]:is expri-

mendojis demumprudens & aftutus eft,

vel aftutum fe praebet , vel ex aftucia &c

prudentia,quapraedituseft,al:ospruden- .- -^

tes facit : ficut ftultus ftultitia fua alios 10 tumturexleje.

infipientes reddit.

Obfervandum eft ,prudentiam 8c fo-

lettiam definirijnon eo, quod quis etudi-

tionem accipitjled'quod Jfedargutionem

& caftigationem admittit, Videas enim

ylurimos', qui dotftrinam pietati&& vir-

tutis avide primum arripiant, qui iidem,

poftquam ob vitje fiue corruptelam acer-

bius punguntur 5 maxime vero cum Ec-clefiafticae dilciplinas feveritatem,& falu- 20tarem cenliiram fubire oporteret , ilico

offenduntur &: jugum domini excutiunt.

rnQui autem obfervat redargutionem

& caftigationem quin idem dodrinam& inftitutionem obfervaturus lit, dubi-tari eertfenon debet, quod tamen ^ con^verfo non femper conlequitur».

V. 6, In ddmo jufti robuf [ eftl

magnum: atproventtts improbi, CQn»

Videtur efle metarheffs propodtiQnis

3 propter verfum poftpofitse : videtur

proponendavoeulaen'3 in initioverfus ;

ubieft etiam fynecdochedomusprodo-mo,^ tota domus fupelled:ile, vel potius

metonym.fubjed:. ex oppofito membrooSumma.eft j ftabilem modopoffeilio-

nem effe jufte partorum

.

Sicut de parandis divitiis multum cu-

rae&laborisponicur j ficadillarum con«fervationem plurimum defudatur. Unde

In hoc genere funt etiam hi,quibusGhri- pefliilorum, ferarum, & vediium ,parie

ftus Math.i^, notam impietatis inurir,

qui exoriens & illue^fcens Euangelium

cum gaudio amplexantur , poft tamencum Sol perfequutionis iiicalefcit , pro-

tinus dcfidunt. Atquehi nondiffimiles.

iili funt , quiampli aedificii ftrud:uram in ^ mamentorum nullum majus autftabilius

tum,pontium,&c. variusufus,quibus do»mus adverfus furum fraudem &graffato-rum vim& impreilionemmunitur. La-teres etiam &]apidescontraincendii pe-riculum comparantur;- Sed omnium fir-

fe fufcipiens^, nec tamen . fumptum fe- ^ inveniri,aut excogitari poreft,quam cumcum, & cum animo exputans , poftcumpudore nohdum abfolutum & confum-matum jedificium inchoatum opus de-

ferir5operamque.& oleam perdit, Gon-tra vero prudens vel inferioris & abje-

iilioris cnm eruditionem , tum etiam ca*

ftigationera non? recufabit.-: Vide Pfal,

41. 5". ubi David magni jeftimaturum fe.

pDlIicetur cujufpiam redargutiQnem mo-

jufte acquifitê divitise a julto dominopoflidentur, Juftitia enim domini inftar

omnium horum eft , & hajc omnia firmi-

tate & falva cuftodiafup.erar.Undeetiam

jufti taberna, tygurium, & tentorium adomnem adverfam & noxiam vim pro-

pulfandam plus virium, habet,quam im°

proborum robuftiiflimum &firmiffimuni

paIatium,arces,propugnacuIa : juftorum

do juftam.Vide exemplumNaamanis, "^^papyracei parietes improborum ferreis

quiin fervi redargudone' acquiefcit , 2. & seneis; illorum ftraminea tediorum in-

Re^.5'.2.& Gen,2o.id'. Quicunq; enim., tegumenta horumlaminis acregulis; il-

is eft,& quaiifcunque,quicoarguit,ipfam Ibrum ligamina horum fer.s & peffuIiSa

a Deo caftigationem manare, verti& Cuju&ficaufam quaeris, illam tibi indica-

ppudeiiter judicat,

.

bitînvidiose quidem , led vere tamen &faipturae

w^j SALOMONIS, CAP. XV. y^5

fcriptuf» Tacr^ congruenter , ipfc Satan, humani cordis plcna manu jadlent. Ta-

lob.l.Il- Hujus rei exempJum yideas in mctfi enim dicuntur apud le fapicntiam

Patriarchis, Abrahamo, &c. qui, cum in recondcrc , & cam non , nifi opportuno

tentoriis habitarent,eflentque totimundo loco 2»: tempore expromerc; tamen non

exofi, tamen Deus non eft pafltis , ut illis funr inAgricolarum illorum numero cen-

mali aliquid obtingcret: Sclfraclitie^cum fcndi, qui vcntos & nubcs obiervant, &;

in deferto fub tabernaculis habitabant, difficultatcsnon neceflarias , & pcricula

tamen&c.VidePfalpo. Itemvidclo- non extimcfccnda fibi proponunt ; fed

cum,ubipromittitDeus,fefuisa,circum- minimam opportunitatem loquendi 8c

fifl:entibus hoftibus protecftioni foTe,cum lo docendi nad:i illam arripiunt , fiiccefluir-

Hierofolymaomnesmares exlegepro- & eventum fationis Deo permittentcs»

ficifci tenebantur. .^P^ bona fe fuftentantes,fore, ut Dcus il-

Divitize vero, feu vedtigalia improbo- lorum labori benedi(5turus fit : imo vcro

rum- prjeterquam quod praeda funt graf- confidenter,& indubitata fiducia perfuafi

latoribus (qua de re vide multa in lobo^ funt , non deperiturum femen bonum

,

ipfie fua fponte , ut nullus manus injiciat, quod jecerint. Nam praeter difcrimen

ifquefcunt, Vide Haggaei i .6. vide etiam hujus iacri feminis ab ifto terreno long^

lob. ubi eorum domus aranei tela com- maximum,hoc etiam intereft^quod, cun:!

parantur, VideetiamProverb.io.Z. fementem hanc aliquando nuilameffis20 excipit,iIUm tamen coeleftem fementem

V 7 Lahia Capientum fhargunt fempermeffisfequitur,qu?6cadDeum,„,/* *«„ (li%^n^*,rfi ^ ^'^ fatorem redit.E/? enim Deo inChri-fcienttam:anfmmautemjmtaorum, y^,^„^^^ ^^^^ j^^ ^„.^^^ admortem,mquadsbefl £L retio» vero ad vitam. Quamobremfi Agricolae-^ liberrimfe 6c cupidfe fuum femen jacStent

In mfiB- (hhia) cft fynecd.ufitata. Item in terram; quidni nos hoc noftrum? Hinc

in aS (cor ) In pofteriori parte eft elliphs eft,quod Elihu verba fcienti» fuae com-

verbi Tit» quod eft in priori parte. In nt» parat vino mufto in utribus,unde difrum-

(difbarzunt)^^ metaphora petita a fatori- pi utres necefle eft , nifi fpiraculum Gt ,

bus quifetnenincukosagrosdifpargunt. 30 lob, Si.Vide etiamlerem.iîo.&ali-

Snmma eftj ^ piis bona,ab impns mala bi,ubi docet, verha Dei injiar ignfs ^frU'

cum intus,tum forisabunde provenir e. narumfmjje,\it no potuerit illa coprimere^

Mundus,feuhominesin mundofunt Eft autem in prima parte Proverbii

veluti ao-er,Matth,i3.cujus coIendi,fubi- ellpfis integrse fententiê, five axiomatisy

p-endi & fem.nandi .prsecipuum & penfc nempe fapientes fcientiam intus apud fe,

unicum inftrumentum funt lingu» , feu & cum animo fuo verfare,&animum eo-

labia hominis : Coloni funt Deus ,qui rum fcientiam quodammodo ipargere,

emittitpios,qui bonurn femen pietatis Quemadmodum enim Agricola ,priuf-

& juftitisB fp*argunt; & diabolus, quiim- ûam femen fuum in agrum exportar,

pios exfufcitat ,qui zizania difleminent. iUud domi &intus ventitat , cribrat , &

De piis hoc loco affirmatur,eos fpargere ^ ^ zizaniis & aliis firumenti vitns expur-

fcientiam. Quo primum indicatur,omnia gat : fic vir fapienspnmum lecum, quicl

plena eflb infcitia & ignoratione Dei: loqueretur,expendit,ut verba pura&de^

piosvero pretiofum fuum femen fcien- foecatafint,qu«gratiamauaitoribuscon^

ti^sexportare, quodin fulcos&porcas ferant,1 fte^

nf eOMMENTARIA INPROVERBIA y??

In pofteriore hemiftichio qusen po-

teftjcur ad plenam antithelin conftituen-

dam non dicac potius , labia ftultorum

fpargere ,quod rednm non eft

,quam

cor.autanimum? Cuirefponfum aptari

poteft, quod improbi fa?pe fuo commo-do (imulent pietatem , Sc improbitatem,

feu infcitiam fuam diffimulent, cum ani-

mus nunquam non , &: fine omni inter-

iniflione,quod impium eft,cudat,& ver-

fet,& tum maxime, cum verba pietatem

& juftitiam pr^ fe ferant. Verba enini

mellita & oleofa funr, cum intus & in a-

nimo bellum fic Sclancese. Vide Pfa.^f.

lSyl6. & Gen.^7.5^Hinc liquet,animum improborum ve-

lutiofficinam elfe &; receptaailum om-nitnn malorum, tanquam barathrum efle

refertum anguibus , viperis & ferpenti

improbi in externo cultu magis &aflidai

& munifici funt,quam pii. Quanto enimmagis vera & fincera pietate deftituun-

tur, tanro plus operam dant , ut in quo ^pietate recedunt Iongius,in eo quam pro-xime fpecie quadam accedere \ndeantur.

Deus veroin hac fimilitudiue & cogna-tione difcrimen longe maximum anim-advertit, quantum interfit inter ccelum

10 6c terram, vel inferos potius, Ex quo il-

lud colligitur,nonacquiefcendum effe in'

hominum judicio, quamumvispiorum,

nifi etiam porro Deo cordium cognitori

.

nos probemus.Sicut autem aliorum de impiis judici-

um long^ fallitur, & a vero aberrat : fic

ipfi impij iibi ipfis in fuo Dei cultu impo-ponunt. Sibi enim ipfisadurantur,&per-

luadenr fe fuis ceremonifs & cultus ex-busimpiorumcogitanonum, & confilio- 20 terni pr^ftatione Deum promereri. Cu-rum exitialium. Qupd quidem non pre- * •

' - ^-

munt intijs &: apud fe. Eft enim illishoc

grave 6c moleftum.' Neque excidere.

poteft illius fententix veritas, quam pro-

«uUt Chti^vi&iexabundmtiacQrdKos toûii

^VideMath,iZ.34,3S'»

V. 5*. SamficiumimpTohorum,

abomimtimn {eflllehovce: oratioaum^

tem reôr.um,accepta [eft] ei,

In tiiv(facnficium) eft fynecdoch,par-

tis pro cultu Dei.In ns^^nn (ahominatio)dz.

MVih (deleBatio) eft meton.adjund:._

Summa eft,Iongemaximum difcrimen

effeinter cultum impioram & piorum.

Hominum judicio magna eft cognatio

Sc fimilitudo piorum cum hypocricis

:

jus rei exemplum proponitur Efa. i,ir,12,&c. Vide I. Sam.15'. quomodo SauJfibiin animum induxit,lefacrificiisDeuin •

pIaGaturum,tametfiinandatum ejus vio-

lalfet. Vide etiam Prover. 7. exemplummeretricis verCi«$.. Hcm.ines enim in«

-

fipieneesputanc , fe fiib clipco facrificio-'

rum 6c externi cultus ab êftu divini ju--

dicij probe circuratedros iri,

30 Jam vero -audiamus,quod fit Dei de:

impiorum cultu judicium, aliorum homi- -

num, Sc ipforum impiorum opinioni lon-r

g^ maxime adverfum. Grave eft, fi va-

nus fit eorum cultus, Matth. 15". fi Deus-illum improbatÎed gravius,fi odio habe-at-fed graviflimum,fi illum non odio ha-^

beat modo, fed etiam abominetur : gra-

viilimo vero-gravius 6c atrocius eft,quod

illi abominationi fit &illum fumme abo-uterque Deum ie fcire & colere profite- ^^ minetur.Quod cumdicit,omnem gravius

tur^ uterque Eeclefiam accedit ;genibus

fe provolvic , veriDum Dei audit^ facrifi-

cium offeri, Deum precatur, facramentapercipit^ eleemofynam largitur. Non-cunquam-êro fir,ut Cqua dilfimiksfint,

&:-acerbius, aliquid dicendi aditum pr§-

clufit.Sic Ifa. I. foeteredicuntur, ita ut

Deus eorum odorem, aut.afpe<itum fer-

re non poflitj oneriilli elfej & eum quo-

damoiodo lafliim reddere.

ns SALOMONIS, CAP. XV.HujuS abominationis caufa fi forte re-

quiratur-, eam pete ex pra^cedente Pro-

verbio. Nam cumcor impiorum penicus

corruptum.ni!,njfi malum &:perniciorum

verfet (qucd tamenDeus pra^cipua qua-

dam ratione refpicit) hominemperver-

fum& corruptum efle confequitur.Cum

autem munus offerentis caula acceptum

ftt , offerentem vero conftat ingratum

^17€orum voluntatem fe conforment. Videexemplum in duobus fervis Davidis,qui cum intellcxiffent , eum ftudio

Bethleemitica; aquae teneri, fe in certumvitaedifcrimen eonjecerunc. Item loabiexemplum,qui cum certis indiciis explo-raffetDavidis defiderium de Abfolonisreditu , ilico petitionem fuam de ea rc

apud Davidem inftituit. Hoc cum mor-Deo effe, quin munus exofum fic , dubi* ^° talibus praeftamus quanto magis Deo?

20

tari non debet. Homines quidem munus

illius fa?pe gratum habent,cujus perfonam

odio Sc defpedtui habent. Sed in Deolonge fecusres fe habet, qui nullius mu-nus gratum habetj quinpriusofterentem

gratum 6c diledium habet,

In pofteriore parte docet cultiim

piofumeffe Deo voluptati , &idemvi-detur argumento minorb confirmare.

Quafi diceret ; preces fideles& pix , ut-

cunque a facrifido disjundtae , funt ac-

ceptaj.Qmmvis enim quidam fuerint ca-

fus, in quibus facrificium offerre confti-

tutum eft : ikpe tamen facrificia volun-

taria fuerunt , & in cujufque arbitratu

{jofiira : ac dei ifthoc proprie genere hic

fermo fieri videtur, Qupd h tempore

legis , cum cultus a Deo prêftitucus&imperacus facrificiorum madiacionem

cum precibus conjungebac, folaoracio 30

( exGluio facrificio ) tanti momenti Sc

ponderis apud Deum fuit ; nedum tem-

pore Euangelij longe gratiflime futura

eft, cunx .facrifida etiam illicita «fle

conftet.

Hocautem fingularem ftimulumpre-candi nobis addac ,

quod fciamus preces

Boftras Deo non placere modo , fed fin-

gulari quadam rarione ei acceptas efle.

Cum hoc facimus tantum conjedtura nixi

fore aliquid gratum , nedum Deo hocpr^ftemus quem certo fcimus predbusnoftris oblectan.

V. 9* Ahominationi eji lehoviS

via improbiêumautem quijeâtur

juflitiam^diU^to

In 111 (via) eft trita meraphoi:.trad:a kviatoribus , quibus unicum Iroc proponi-tur , ut inftitutum conficianc ; nec quic-

quam aliud auc agunr, aut animo agitant.

In t^n (?w/^^^w^«r)eft fnetaphor.ducSta

item a viatoribus,vel curforibus, qui eos,

qui ie in itinere , aut ftadio antevertunr,

maxim3,qua poffunt virium contentione

infequuiitur,quoad illos aflequantur.

Summa eft,Iongemaximum difcrimen

effe inter probos &improbo&in fecunda;

tabul* operibus.

Hic quaerat aliquis,€ur Sal. duob.Pro-

verbiis proponit, qupd unico potuit ex-

pedire, Videtur enimnon minus com-mode (

&' magi&^tamen compendiofe;)

didurus , fi omnia ftudia , & ogera im-proborum Deo exofa efle dixiflet j illa

vero, qusea piis congruenter verbo DeiQupargumentorfcripturafaspeutitur,ut 4o fiunt, Deogrataeffe» Relpondeo, hocnoftram iiiertiam in officio faciendo cor.

srigat,8c diligentiam ad obfequium pr«e'-

ftandum exacuat. Rom,i2.2, i.Theflal,

4/1- Homines ftudiofe obfervanr, qua re

^rin!cip€S.hujus fsec.uli obledentur, ut ad

duplici Proverbia melius occurfumeffe

diverfis hominu opinionibuside improbo-ru operibus. Sicut enim pleriq; funt, qui

cultu improborum',tanquam illegitimum

damnant; iic pauci admodu reperiuntur^ -

LI 3 qu!.-

COMMENTA.RIA IN PROVERBIA ^?<)

tia fa(5ta: fed quod apud Deum nulla

non modo merces illa manet , fed gravis

etiam poena.

Neque ha:c ita exiftimanda funf", ac fi

nihil interfit inter haec Pontif. fadta &Ja-trociniajplurimum intereft; fed fi ob hxcnon red^ &, fincere fada punientur, ne-dum ob rapinas & homicidia.

In pofteriore hemiftichio docetur i.

qui improborum in fecunda tabula exter-

num &: fpecie tenus obfequium non plu-

rimi fac.ant.

Nomine improbi cum is intelligatur

,

qui fide juftificatus non fit ut Rom. 4. 5",

conftar cenfum genuinum hujus Prover-

bij hunc efTciquodq; veftigium Scunum-quemque pedemjquem improbusponit,

feu unumquodque opus,quod exercet,

five cogitando , five loquendo, feu deni- ô quod Ut officium pij viri, fcilicet non tan-

quefaciendo, inhis, qua^ ad proximumreferuntur,Deo execrabile elTe,

Sicutautemin priore Proverbio verumcukorem componitPropheta,non cum a-

theo,'dololatra, aut eo,qui divinum cul-

tum afpernatur, fed cum eo, qui externu

cultum no minus ftudiosfe exercet, quamqui Deum ver^ &: fincere colit ; fic hoc

loco piorum ftudia non componit cumimprob6rumfurtis,homicidiis,adulteriis,

proditionibus j fed cum gloriofiifimis 8c

Iplendidiflimis improborum facinoribus,

§c geftis laudatifiTimis. Dequibustamenomnibus in univerfum affirmatSalomon,

illa Deo exofa 8c execranda efte.Quam-

obrem improborum erga parentes^bfe-

quium , ordinatifli. praefeCtura , ftudium

humani generis conrervandi,caftitas, ele-

emofyna,veritasinfermonej ad unum o

tum, quod juftum eft, quaerere^ fed illud

periequi, &, magnaaddita contentione,

iUud moliri. Quod enim fpecialiter depace perfequenda didium eft Pfal. 34.id deomni opere bono in univerfum in-

telligendum eft, Vide i. Corint.id, 15,Tit. 3.8.&14..

Deinde ilJud etiam obfervatu dignum,piorum conatus in bonis oper bus Deo

20 acceptos efle , tametfiabaiiis ( maximfevero ab Angelis &:coe]eftibus fpiritibus

,

ad quorum innocentiam collimari nos o-portet)fuperentur.Dummodo enim per-lequantur

, quod redum eft,

grati funt

Deotametfimetam non attingant. Hocergo pios fuftentare debet,qui confcien-

tia infirmitatis fuae confternuntur, Vide-mus parentes fuorum liberorum conatus

laudatosprobare , tametfi plurimum ab-

mnia Dto exofa funt.Oportet enim pri- 30 errent a fcopo. Quanto magis pater coe-

munv arborem bonam efle, priufquamfrudus boni efle poflint; fontem& lca-

turiginem pura elfc; oportet , antequamqui rivuli ducuncur/, limpidifiant. Fonsautem omnium ^dtionum & ftudiorumcum cor fit , quod non nifi fide in Chri-ftum purgari poteft,fit, ut fine fide omniafocteant, dc putrida fint. Qup etiam re-fertur pofter. hemift.verf.y.hujus cap.

leftis hoc faciat , a quo omiiis paternitas

nominatur ?

Denique ftimulum addat oportet bo-nisoperibus przeftandis, quod Deusinhis occupatos diligit, id eft conftanter Sc

perenni amore compIecftitur.Prius dixe-

rat, Deum hisfumm^ deledlari, jamam-plius aliquid & majus dicit, Sunt enimqui obIed:antur aliorum fadlis Sc mori-

Ex his liquet,quo pretio jeftimandse 4o bus, quostamen charos non habentj/cilj

funt Templorum, Aenodochiorum,Pto-chotrophaeorum, Collegiorura ftrudturae

k Pqntificiis inftitutae.

Non, quod non fit Jaus aliqua apud

homines ob ifta tam prieclara Scpr^ftan-

quod voluptatum fuarum miniftri fint &prsebitores ; Deus autem eos femper a-

more compIe(5litur, quorum moribus &converfatione deledtatur.Vide Cant.i.ii

tuus amoYp^SlatvinOi^c,\M etiam notac

caulam

^43 SALOMONIS,caufatii cur non amemus, quod hujus

liiundi illecebris yeluti conftupramur,

Pudeat autem Chriftianos &. Euange-

licos,in illis,quasdiximus,praeclaris ftru-

(jturis Pbntificiis inferiores ette, cum tameximia Sc incomparabilia habcant ad be-

ne agendum incitamenta. Si enimquaeminima ab illis proficifcuntur, dona Deograta fint, grata erunt, quc-e non nifi ma

CAP. XV. Hifta tam execrabili & ma!edid:a conditione nos exemptos & vindicatos efTc fen-ferimus. Simul etiam curam agamus DeiSpiritum emendicare,qui dodtrinam no-bisfoecundam, & fruAuofam reddat.Ad^hanc normam expedit nos exigf.

Nos ipfos idcirco excutiamus an gra-ye nqbis fit inftrui in redta via , & femitajuftitia?. Id enim fi fit, tum illud procul

gnis fumptibus 6c laboribus xdificantur lo dubio in nos quadrat, quod hoc loco di-monumenta omni pofteritati profutura. -^

• - -

V. lo, Eruditm [viêtur'] mala

derelinfiuenti iter^qtii odit correptio"

nem, monetur»

Iii niN (via ngia) eft metaphora dudak,viis,qua?^ viatoribus magna frequentia

teruntur, feu Regiis.

Summa eftj improbos indociles 6c in-

tra<2:abiles fibi exitium accerfere.

Res eft plena miferias , homines in er-

rorem & a via aberrationem propenfos

efle& prascipitesin devia ruere , triftius

eft, quod in viam dire(5li illam non tantu

perimprudentiam, fed Ipor^te 6c confcij

erroris fui abilla defled:unt,vel in adver-

fam prorfum refledtuntur. Omnium au-

tem ludtuofiilimum eft,quod in viam re-

tradti& revocati in errore fua perftant

,

H€C fe ab eo abduci finunt. Viatoribus

,

peregrinis prasfertim , obtingat facile ut

via defle^ftantj in viam etiam didudii per

imprudentia ab illa declinare facilfe pof-

funt: fed ut aut fponte & confcij recxum

iter deferant , aut erroris admoniti in via

non redeant, non nifiin fatuos vel potius

veianos & furiofos cadit.Ex quo liqu'do

eonftat,quanta fit natur^ noftrs pravitas; ^^maxime eorum, qui participes grati^ di-

vinaefadli ab illa defled:unt 6c deficiunt^

.

ut eam lachrimarum quafi rivulis deflea-

mus,&; nosipfos ex tanta perverfitate fa-

ftidientes Deo gratosprigftemtts, fi ab>-.

citur, nosviamregiamdeferuifie. Hu-jus reirationem Chriftusreddit Iohan.3,19. 20.In pofteriore hemiftich.docetur mon-

ftrofa Sc prodigiofa magis adhuc impro-borum perverfitas,quibus reprehenfio 5c©rroris redargutio non tantum difplicet, .

led etiam exofa & infefta eft. Satis a-mentiae erat in iano confiHoSc reprehen-

20 fione non acquiefcere eamq j repudiare ;

fed illam porro odio habere perdir^ 8cdefperatse perverfitatis ett. Hujus rei e-xemplum eft in Nabale. i. Sam. z^^.qui

ne verbuluiii quidem reprehenfionis fer-

re potuit : maxime vero in Achabo,qui

profitetur,feMicheam odio habere,quodingrata fempier prsedicabat. Qurd quodne illam qaiidem redargutionem

, quê

filentio fir, non verbis, fed re , contraria;

prorfiis fquam eft eorum) converfationis

8c vitse inftitutOjHanc enim redargutio-

nem docet Apoft.Eph.j^.iiaz. 15. S&^vel tum fe redargui inique ferunt , cumquis eifckm veftigiisnon infiftat, quibus

-

illiineedunt. Vid.i.]oh.3.i2.& i.ret.4,

.

4. Etquofdam imirantur &: exprimuntj ..

qui podagra laborantes non modo ta-

(5tum non ferunt,fed eriam, ^\ quis prope

accedatjexclamant.

Paena autem ejedt^ reprehenfionis

eft morshujus vit^ f^pe, ut in Nabale a ^

Deo percufib , in Aehaboab homin;bus

confoffo, femperautemvitsefuturê, ali"

quando utriufque,ut in Sodomitis. Namextra viam regwfunr praecipitia, Jeones

,

usfi.

30

COMMENTARIA IN PROVERBIA<±Z c;UMiviiiiNi/iiviAir<ri\uviits.JBiA 5^45

urfi, ferpentes, Scquidquid exitiofum . diturifed, quod ad pcenam repfoborumn ^ — :„£:.:„ u.v^„

—

.u,-,c n,,,^^ attinet neqne magnitudine , nec diutur-nitate fua circumicribi & defiiuri poteft.

eft. Secus enim fit in his erroribus, quam

in aliis ubi poena erroris eft caflus & va-

. nus labor.

V. ir. Infemm ^ perditioco'

ram lehova [funt,] ^mntbmagis a^

nimi hominum f

Summa eft; coram Deo abditiflima

nuda 8c refupina Qi^t,

ler. 17. 9. Fraudulentum eSi cor ipfum

fupra omnia, (^ mortiferum. Qm cognoj

ilfud ? Huicquaeftioni refpondetDeusverf. 10. Ego lehovahJcrutatorcord^, fro-

bator renum, Ad:. I. 24., Ks^t^ftoytafm. gc

Pfal.7. 10. Hoc tametli fcire in promtufit, quandoquidem omnia novit loh. 21,

Quemadmodum enim Efai. (J4.. f . Cor,2. 9. piorum in cselis gaudium hujufino-i

di elfe confirmat, quod oculm non vidit ,

aurii non audivit , nec in cor hominis intra-vif. fic de inferorum cruciatibus non fe-cus affirmari poteft. Unde 'vife-rarum

10 rnorfui&C Bimulo, igni inextinguihi/iMar^

9. 6c Efai 50. 53. ignt lignuaggeHo, cufmveluti fol/fs e^flatus Dei infnitm , cora-paratur,

Deus igitur,cum ha»c nota & coftiper-

tahabeat, nedumcorda hominumex-ploratiflimenovit. Hominibus ipfisfuusanimitf propter multiplices latebras &recelTus, & propterignorantiam non pe-nitusnotus eft. Vnde etiam i.Ioh.J.De-

17. tamen propter hominum perverfita- 20 «»' major animis miiris dicitur.Qaam ftul-

tatem ,qua Dei cognitione fe eximere tum igitur eft exiftimare Deum aliquid

poffe fibi perfuadent ,,ei rei proinde pro» fugere,cujus ipfe tibi confcius es? Quid ,

band? infiftit.Probatautem duplici com- quod Deus cogitationes noftras novit

,

paratione majoris. Cognofcit enim fe- ^nro^,,.,», <,r„Vr,^ «<>v^«.,,.^ <:,^. .5 c:...-

pulchrum & ftatum mortuorum , etiam

infernum , item inferorum psenas utcun-

que infinitas ; eoque multo magis cor

hominis.

Infernus, feu locus damnatorum Spi

rituum longi^ profandiflime eft. Undeetiam Luc, 8. 51. ahyjfus vocatur, 8c

Rom. 10, 7. Vide Efai. 50. 53. ubij?ro-

fundijfimm^ fimul ^latiffimm vocatur,fU-

bi fatis amplum &capacem fore prêdicat

Regi Afliriorum cum toto ejus comitatu

excipiendo. Qupd quidem eorum vani-

tatem coarguit , qui ex eo , quod multo

maximam hominum partem perituram

audiunt, ludificantur, &fibinullum locu

antequam animo perceptje funt ? Sicutenim dicitur,[non effe verbum in lingua,

quod Deus non novit: ]fic etiam verfe af-

firmatur,non effe cogitationem in corde,quam non ipfe callet. Imo vero priuf»

quam ipfi homines exifterent, quid auc

jQ boni aut mali cogitaturi & confulturi

effent , Deus bene & bell^ novit : ut iii

Cyro,Iofiah,aliifque liquido conftat,

Qupd fi quseratur, quis fit hujus pro-verbij ufus ,• Refpondeo, multiplex, &primo quidem ille, qaem ler. fupra cita-

to loco fubjicit, nempe ut cuique fecun-

dum acftiones , retribuat luas five bonas,

five malas.Qu^êdam enim aftiones intus

in animo inclu& tenentur,quas remune-fuperfuturam diditant, Vide. loh,26'6. 40 rarc, prout jus poftulat,no poflet nifi ani

Poft comparationem inftituit cordis

humanicum inferorum pcEna,qnae,quan-

tafit, cogitationecomprehendi nequit.

Nam, quodadinferosattinet, cumfit

pars mundi , certe menfura comprehen-

mos penetrarec.Deinde quê foras ema-nant,ex animi afFedlnScdifpofitione ?fti-

mandse funt ; quarum.juftus judex Deusno foret,nificordium cognitor exifteret,

Deindead difcutiendamSc fugaîdam

^ hypo-

hypocirifin apprime utile & commodumeft. Si enim morcalis ocnlum reveremur

ufoue e6,uCnihiI,quod turpe fit, & eumortendac, admittere velimus

;quanto

inagis Dei flammancum oculum, & om-«ia pervadentem venerarioportet, qui

abdita & occulta cordis elarius pervider,

quam mortalium nullus ea, qux meridie

in confpedlu omnium geruntur. Vid,

Froverb.sr.2o.2i.

V. 12 ^ No« diligit: derifir corri'

pientemfitfapientes ?ion ddit,

Summa eftjderiforem inrus & in ani-

mo luum vituperatorem odio habentemforas id ipfiim prodere.

Defiforis nomine illum defcribit Sal.

SALOMONIS, CAP. XV.^^^

bus benc de eo loquendi , & beneficiofi res poftulac jafficiendi tTecIaremuSjpe-riculum eft, nein cathedra deriforumconfidcamus, ubi malitia hominis cerni-tur pervicaciffima. Nam nuntii apudmortales aliqua aequitate prajditos im-munes fiint: in Dei tamen legatione nontantum nuntius reijcicur , fed interduminterficitur.Vid.Mat. 22.Contra ^\ illumcharum &gratum habemus,qui nospec-cati coarguir, certiff. judicio & teftimo-nio nobis elfe poreft, nos in vero fapien-tum numerocenferi: ficut expreffe dici-tur Prov.p.&hoc ipfoProverbio non ob-fcur^ indicatur.

In poft.hem^fuperiorisodij efFedbun:»

declarat ; lc. quod fe ad vituperatorumftiorum confortium , non recipit , fed abiliis tanquam ab angue fe fubducic,aur il-

lO

qui fnispeccatis ita adh^refcit, ut, quod 20 jos ad fe venientes fugat & abigit. Cu-illiMvitae emendationem proponitnr,

aut verbis , aut vita: converfatione , aut

utrifque,pro ludo Scjoco habeat.Vel po-tius ex primo Pfal.derifor is eft ,

qui fe-

cum & animo fuo penitus conftituit ad-

amatis fuispeccatis mordicus adhxrere.

Id enim prorfijs judicare videtur Pfal-

mus, cum iiiis non ambulationem,ftati-

onem.fed feflionem in peccatis tribuit.

jus exemplum illuftre videin Pharao-ne,qui Mofem exturbavit, adjedta com-minatione mortis,fi rurfum accederec,Hinc etiaiti liquet , eum in cenfijm fa-

pientum habendum efle, qui eorum con-tbrtio & confuetudine gaudec , qujvitag

fuse corruptelas reprehendunc & infe-

dtantur; ejufque oSicium effe nontan-tum fapientes ad fe venientes admitte-

De ifto autem derifore prsedicatur, e- 3o re , fed illos etiam adire 8c exquirere.

um fuum vituperatorem non amat^jrum,

Proverb.9. dicitur,eum fuum reprehen-

ibrem odio profequutiirum.Ex quo efH-

citur, non'amate^d£m€ffe,quod odio

habexcC^ autem amor on^nis efficax

iir,& fe frudtibusillum, quem amamus,

juvandiprodit, illudquoque efficitur

,

odium proximi latius fe diffundere , 8c

majoris effe capaciratis,quam ab homi-

nibusexiftimatur.

Profuerit autem nos ipfos ad hujus

pr.normam & amufTim exigere & dif-

cutere quo animo fimus erga eum , qui

5i6s peccaticoarguit. Nifi enim eumbe-aiev<)kfltia,compie(5ticnur

,quamfruî-

vide' exemplum Petri , qui coram om-nibus a Paulo reprehenfus 2. Epift. eura

dUectum fratrem appellat , & epiftolas

ab eo foriptas diligenter legit : Sc muli-

eris Cananeas Mat. 15.

Denique notandudleft , eundum efTe

ad fapientem,8c eum, qui alterii peccati

coarguit:ex qua confequitur^ fapietia in-

ftructos&prfditos eos effe oportere qui-

40 cunqj redarguedipartesinfe fufcipiunc,

V . 1 3 . Animus latus hene afficit

vultum : ^ dolore animi jhiritus

frangitur^ ^M m. 5i^

i4SCOMMENTARl

In tt'ifi(w/^w;eft fynecd.partis pro to-

tocorpore. .

Summa eft ; ex animi conftitutione 6c

affeducorporis habitudinem bonam,aut

malam perdere.r r r i.nr

Animi& corpons tametfi lua lubltan-

tia & materia longe maximum difcri-

menfitjtamen tam ard:o illa vinculo De-uscoUigavit , utmutuafitutriufque inter

fe invice compaffio, feu oi/,w»«8««» Nam

,

corpore afflidto , dolor ad animum re-

dit ; & contraanimo exu!cerato,corpus

concutitur. Sed major ramen corporis

quaffatio, cum malum ab animo initium

capit,quam cum contra fit. Tametfi vero

malum per totum corpus fe diffiindat

,

ramen quiaejusmalijnditium primuminvultuaîcitur, ideoSal. vukusprae-

cipuam mentionem facit ; 8c docet, ani-

mum laetum & hilarem non tantum fa-

num corpus efficere , fed porro redde-

re vultum alped:abilem Sc amabilem,ut

licutcorpuslanumeft, ficetiam fanum

8c alacre appareat. Vnde fit,ut cum cor

Istumfit, oculusfitvividus, verfatilis,

& ad videndum acutus , genae fint rubi-

cundae , fanguis purus & purgatus, cutis

pulchra & ip^âbilis: contra vero, cumanimus afflidus eft.

Hoc quanti fit ad omnes vitaj partes

,

non facile eft explicatu. Namin cultu

divino operae pretium eft , ut animo

iaeto 8c alacri fiat. Hinc eft,quod Ifaa-

cus ad filiorum fuorum propheticam be-

nedidtionem fe accjngens prius man-dat ferinam fibi ^mparari , 8c vinum ,

quibus exhilaratus liberiiis poflet munuspropheticum obire Gen : 27, Elizxus

contriftatus alpedu impij Regis lora-

mi , antequam quid conatus fit, quo 3.

Reges fiti laborantes reficerentur , iuflit

fibi peritum mufices adduci cujus arte,&in pulfando peritia moerorem pelleret,

Quod fi Prophetse, quiperinfpirationemloquuti funyioc I«titi« animi adminiculo

A IN PROVERBIA ^47

opus habent ad cultum Dei pro dignita-

teexerccndum j2. Reg. 3. ij. nedumalii. Vide etiam quomodo queritur Do-minus apud Malac. de maritorum feve-

ritate , qua uxores illachrimari coadtae

funr,cum ad altare accederentEt 2.Cor,

%,Dew AUigit hilarum datorem,

Apud homines etiam officia,qfl3e a tri-

ftibus & moeftis prasftantur ingrata funr,

^° ut in Mardochaeo , &:Nehemia liquido.

conftat.Eft.4,2.Nehem.2.i.2.

Animum vero Isetum vultum jucun-

dum reddere apparet exemplo Efaui

,

qui munere a lacobo exhilaratus vultu

tam fe amabilem 6c jucundum exhibuir,

utjacobus in eo vifas fitDei faciem beni-

gnam intueri Gen.53.10.Sed inpiis hoc

magis iliuftre eft,qui pace conlcientiae

20 recreati vultum habe^r&afpedtum ama-^

bilem. Vide Nazarseos , qui cum vinum-

non biberent,tamen Scc. Vide porro ex-^

emplum Danielis 8c fociorum, qui , ta-

metfi leguminibus & aqua pafcerentur

tamen Scc. Hsec igitur animi laetitia,quag

eonfiftit in reconciliatione cumDeo ».

unde nafcitur bona confcientia , omni-busfucis Scpigmentis, quae mollesScdelicatae fxminse ftudiose ad fe infucan-

30 dum 8c pingendum conquirunt,potior 5cprseftabilior eft

, prjeftabilior omni diae-

ta Scdeledtu ciborum,in quo tam.en plu-

rimimultum ponunt, vel omnia potius

,

quae ad valetudinem , 8c colorem tusn-

dum pertinent.

In poft.hem.eft sWkW-j.^» Nam intel-

ligendu eft prioris partis adverfum nem-pe vultum deformari 8c pallefcere. Videexemplum Gaini Gen. 4. Ammonisz.

40 Sam. 13. 2. & Achabi, q,uiex moerore,

utAmmon, jegrotabat. BtiamNehem»quantumvis pij.Neque vero vultum tan-

tum deformat , fed ôxto etiam pulmo--

nem corrumpit, unde refpiratio gravius

laeditur. Na ficut pulmones cordi aeftum .(

aere fubmiflbSc fuppeditato refrigerant:

fia

^48 SALOMONIS. CAP.fic cor per yenarum vcluti tubos & ca-

nales fanguinem ex fe pulinonibus fub-

miniftrat, quo aluntur; Unde corde con-triftato fanguis exhauftus ad pulmonestransferri &c traduci nequit. Vox etiam

Spiritus fut faepealiasj ad animum ipfum

refertur. Nam animi triftitia inteUigendi

facultas retunditur , memoria etiam Ix-

ditur, & animi affedtus omnes enervan-

tur. Qup docemur , mcerores omnes lo

( nifi qui fecundum Deum funt)pel-

lendos & omni fatione amoliendos effe.

Deus etenim ita eft erga nos affedtus, ut

matres benignae & pise, qu^ liberosplo-

rantes segre ferunt , & lachrimas hac arte

deficcant , dicendo , quod faciem infan-

tes flendo deforment. Moeror autem,

qui fecundum Deum eft , valetudini Sc

vita? non officit , cum vitx & valetudinis

XV. yÎn r^yr (fafcetur) eft metaph. duc5la ab

alimentis corporis ad pabulum animi ; &'B C<jy ( comparatur animo , quia ut cibusore, fic ttultitia mente tanquam ore acci-pitur.

Summa eft; imbutum vera fapientia il-

lamperfequi ; cum ejus inanis erroribus

& nugis inhiet , & illis ( tanquam fatur)

acquiefcit.

Hic defcribitur prudens : defcribitur

autem ab effed-is inveftigandi , & per-

quirendifcientiam.Hominisperverfana-tura Sc ftultum ingenium ita inftitutum

eft, ut nunquam Deum, aut fcientiam vel

per fomnum inquirat , aut inveftiget?»;

Unde eft,ut in univerfum verum fit,quod

dicitur • invenmfum ab hps , qui me nonqutefiverunt. Poftquam autem Deus nosinvenit , ilico hunc animum nobis irdit.

promiilionem conjundtam habet. Nam 20 ut illum ftudios^ qujeramus, Guftatoe-ficutlegumina& aquse potus Dan.Sc fo

ciis ejus non nocuerunt neque vires la-

befaâando , neque decus & dignitatem

vultus imminuendo ,quod ex pietateilla

vidlus ratio inita fit : fic neque moeror,

qui juftis caufis fufcipitur. Deinde dolor,

qui eft fecundum Deum , femper tamcumulato & conferto gaudio compenfa-

tur , utnulluminde valetudinis damnumquis accipiat,

Quodfiquis excipiat , vultum laepe ab

hominibus fingi 5c fimulari , Sc triftem

videri , cum animus laetus fit, & contra

:

Refp. nonita facile effe dolorem Sc gau-

dium ita intus premere 6c concoquere,quinin vultum erumpant , fiquis attente

confideret , ut exemplo Nehemi» con-

ftat cap.2, Quamquam ad Proverbij ve-

ritatem tuendam fatiseft, fifua natura

res ita fe habeat, aut etiam <^ t3 iniu,

^ \f,i^.Animusprudentisqmrit

jcientiam : os autemJMidorumpaf-

€itarjiuititia.

nim femel Chrifto , ita prudentibus fua-

vis (5c jucundus eft, ut illius ftudio ampli-

us teneri nos necefle fit. Sicut enim in-

fans , guftato femelladte materno, po-ftea magna fiigendi cupiditate ducitur

,

nihil utfit , quod (infantis judicio & gu-ftu)cum ladte matriscomparari poffit: fic

qui femine immortali verbi Dei regene-ratus eft, mmfich lacfermonis D«appetit,

20 nec nifi ejus paftu placari poteft. I. Pet,

2. 23. Quamobrem etiam wei??aflimila-

tur , 6c mellisfavo propter admirabilem

dulcedinem , quse illi ineft. Pfal. ip. Sedhoc intereft, quod qui mellis plurimu co-

medit, mellisnaufea corripiatur & falti-

dio : contra vero fiat in verbi divini ufuj,

quod liberali fuo dimenfo animi appeten-

tiam non obruit, aut obtundit , led acuit

potiusScextimuIat, vid, Pfal. 42. Hi©igitur patet multorum , qui Evangelium

profiten.tur , ftultitia funuISc hypocrifis

quifevi quadam notitia Evangelij inflati

jlitocontumefcunt, fibiquein Deino-titiaprovedifatis videntur; atqueinde

faftidiojverbiaudiendi corripife finunt.

Mm a Qjpd

40

iio COMMENTARfA IN PROVERBIA ffrquis audir, fuum in iJIo accipicndo defi-

derium orisapeLtione,6c vclu:i hiatuin-

dicat»

Quod fi retbi Dei folida Scfalutari fcien-

tia imbuti funt , tantum abeft , ut in illa

acquiefcant, ut unumquodque fruftum ,

quodabillis perceptum belfe digeritur

novam quafiappetitionem excitet acuat-

que. Hincetiameft, quod olim diki-

puliappellatifuntsqui nuncChriftiani di-

cuntur.

Deinde non fatis eft paftum quasrere,

fed illum perfequi. Vid.Pro. 8.i7*ut mi-

rum non fit quod Chrifti oves ,. fi domi

non paftum habent,^ foras illum quajrant

nedum ut illis appofitum paftum re-

Ipuant»

Deinde: notandumeft' quoddieltur

;

[cor prudentfs perlequifcientiam, ]Nonfatiseftfi defcientialoquamur, aurilli-

us auditores fimus ,. nifi atnimusea peni-

tus affedlus & perfufus fit. Nam fi-

V. if.Omnes diespciupem , mali

[fmtilhtiautem animo[Junt Jcon"

viviumjuge^

10 InTon nns>}i ( convlvium continuum)eft metaph, a rebus corporeis ad res in-

corporeas; ubi bona cbnfcientia aflTimi-

latur convivio jugi & continuo ; quomoeror pellitur, &gaudium inducitur,

Summa eft; unicum folamen adverfus

resadverfas efle bonam confcientiam fi-

de in Chriftum purgatam.Hoc Proverbio primo inftituimur fie-

ri non pofle,quin rebus triflnbus & affli-

quis fit,qui lcientiam amat,&: animi inti- ^° <5tis contriftemur. Neque enim fieripO'

mis vifceribus eam compled:itur , is de-

mum prudens eft. Vid. Proverb. 8. 17.Namfi animo & afFed:u quis fcientiam

perfequatur,auris, oculus, lingua, pedes,

& caetera corporis membra famulanter

,

8c animi nutum & imperium fequentur.

InpQft.hem.docet,ii:olidos non mino-

re deIe(ftationeftuItitiaeduci,quam pru-

dens fcientiae : atqueadeo tanto vehe-

teft,quin,cum caro & languis fimus,noaaut lapides aut ferrum, calamitatibus no-bis advenientibus nioveamur , atqueadeotanquam aculeis& ftimulisdivinas

\xx pungamur.Vid, Heb.12. ii.Dicun--

tur fagitta Dei lob. 16. potari abfynthio

&felle lerm.p. Stoica enim kiai&>i7jt exrepub. Chriftiana rejicienda eft ; quamtamen noftrorum temporum Anabapti-^

nientiusferriftudioinfciti3e,quiae6om- 3oftae& Libertini ab inferisveluti exci-

m naturê impera fponte accurrit.Quam'-obrem comparat ftultitiam pabulo , auc

potioni, quibus obled:atur |.& animumejus ori,quQ pabulum accipitur, & quodiugurgitandae ftultitiê, feu rebus ftul-

tis totum pateat j nt pifces non tamaquam abund^ deglutiant ,.nec locu^

ftse herbam.virentem, quam impro-

bi improbitatem. Ex quo etiam doce-mur , <:jiiomodo affedieffe deb^mus in ^^

conquirenda fcientia; nempe ut illa tan-

<ûam cibo & potu nos obledemus.Hu-jus autem animi aviditatis ad imbibendaft_ultitiam aliquando oris apertio indi-

qum eft: qûat\doquidein quod avidQ

rarunt,

Deinde docetur remedium, quo mQe-rores illi non modo mukeantur & leni-

antur , fed porro eorum loco laetitia &gaudium inferatur; nempe,-fiqiiis animofit bono & confcientiae bonae teftimo-

nio fuftentetur,Vim vero& virtute bon^confcientije poeta expreilit , cum dixit;

Hic murus aheneui eflo, nil confcirejibi ,

nullapa/lefcre culfa:

Tametfi ignoravit,qua in re pur« con-fcientis bonitas confiftat ; quam Apoft,

I. Tim. 5. iaeo pofitam effedocet,

diim per fidem juftificati , pacem apudDeum habemus, necullius nobismali

con-.-

^jj SALOMONIS, CAP. XV. yyj

confcij fumus, quod pcccata iioftra dele- quhm tbeCaurUS amplus ubi ( efl) ve^ta fint. Vid. Ait. 3. v. 8. 8C39. ^

. "^^ ^ "^ ^

Hoc autem gaudium depingiturnobis

fimilitudine convivij, quo homines ma?fti

refici & recreari folentnon tantumci-

bis, fed «qualium conforrio , 8c muficis

inftrumentis. Unde etiam laudatus a-

pud Dei populummoseft calicemcon-

folationisporrigere pullato ex morre eo-

rum, qui ei chari fuerunt. Qupd quid a-

liud eft,quam convivium inltruere , 8c

lautam menfam ? Vide jerem. 21. & 2,

Sam, 12. 20.Deindehoc docet convivium juge ef-

fe & fine intermiffione. [ Egoenimdopacem meam non quemadmodum mun-dus dat,] ]oh.i4..27.InGomparabile con-

viviumeft, quod femper durat. Sacrahi-

ftoriatradic inftitutum fuiffe convivium

natw,

In nni» ( titnoY ) eft fynecd. parris provero Dei cultu. In utroque liemift vide-tur ellipfis.In priore fuppletur cx contra-

nopofterioris,videI.tumultu,feufiu(itua-

tioneanimi. In pofteriore fuppleturex10 contrario prioris , nempe divini cultus i-

gnorarione , aut contemptu.

Summaeft; prsefentis vitje commo-dorum jucundus & optatus ufus^ Dqicultu petendus eft.

Pietas in Deum fingulare prsefidium

eft parandi ea , qiise ad| hujus vitae ufumreferiintur, Pfal. 54. io»ii.Matt,(5.33*

I, Tim. 4,. 8- PfaL37. 25". Parum autemfuerit bona hujus vit» poffidere , niff

abAhafruero,quoddurabati8o.dies:quo 20 peug^ tanquam murusilla circumfiftac

lob. I : deinde nifi eorum uHis aliquis

jucundus Sc commqdus exiftat. Hoc au-

tem nos confequi pietatis beneficio ap-

paret ex hoc loco , quo docetur, tantamefle vim ScvigoremtimorisDei, ut quodmodicamnopisfuppetit, plus nobispro-

fitad vitaci hanc commode &jucundetranfigendum

,quam magni theiauri 6c

..x-.w- , .-www„

^

^, >. amplafupellex eorum , qui Dei timoie,

pus intermittuntur : fed hoc convivium 30 & vera religione deftituuntnr. Vid.Q

nunquam interrumpitur. Et quidem, fal. ^7, l<5'. ubi hiclocus mirfe amplifica-

tam diuturno convivio amplitudinem re

gni fui, &c gloriam ejus inclarefcere con-

ftiruit , cum 127. Provinciis imperaret.

Quanta igitur eft Deigloria 6c beatitas

populi D€i,cui jugein aeterntnn,non taii-

£um nobihbus ( utillic) fed omnibu^ eti^

am tenuiflimis convivium inftruitur. Ec

quidem, quod ad principum convivia ac-

tinec , noctu omnino, & interdiu ad tem-

quod ad eorum convivia fpe.d:at, fufpen

w aliunde tenentur,nemp.e ex foro,6cfo«

rum ex anni foecunditate : in hoc auteni

convivk» apparatus omnis domi eft , ubi

nulla caritate annons laboratur, Deni-

que in aliis conviviis praefertim repetitis

& faepius iteratis fubripit naufea 6c fafti-

dium, quo laboramuSjUt fsepe tenuiorem

dietam expetamus:quod in hoc fpirituali.

convivio non accedir.^

Ferf. 26» Meliiis [ efi 2 pa*

mm €um reverentia lehovis ,

tur,cum unius jufti âriim pluris fit, quamraagnae divitije mulcorum improborum ;

ejusinopia illorum opulentia; ejus tugu-

rium eorum palatiis ; ejus deftitutio illo-

rum numerofis amicis,- denique ejus nihU

eorum in omnibus affluentia, Vide 2»

Cor. 6. 10. Cujus caufae funt ; primumquidem natura parvo contenta eft : ande

.Q natum Proverb, facilius effe ventrem,

quam oculum fatiare : deinde quod vita

hominis in copia bonorum non confiftic,

Luc. 12. poftea,qnod illis folishujus vitae -

commoda licita,6c per verbura & gratia-

rum aîonem fand:ifi.cata funt.Unde stia

Mm .5 eonie--

f^4COMMENTARIA

confequiturjpios illis liberiore , & magis

folutoanimouti j cuni reliqui , tanquam

fures & malsefidei pofleflbres aliquando

trepidare & contremifcere cogantur,

femper autem tremendi juttam caufam

habent. Deinde quod Dei benedidtio,

undefrudtus & efficacia commodorumhujus vitae manat , copioliuS effunditurin

pios & Deum timentes,quam in impios.

Vide Agg. J.^,6. Prxterea quod , cumDeus fit, qui cum cibis & aliis hujus vit«

commodisanimbs hominumimpleatlx-

titia, Ad:or.i4. 17. illam Isetitiamin fuos

plenius confert , quam in hoftes. Atque

hanccaufamrion obfcure indicatpolte-

riore hemiftichio quo vexationem attri-

buens thefauris improborunCtacituS pa-

cem & tranquiliitatem Dei timentibus

adefle fignificat.

Tumultu vero 6c vexatione torqueri

10

IN PROVERBIA^f^

ubi efl dtleîo, quam bovisfaginati

ubi [eft'^ odium,

In pT nmK (cibantim olerts) eft fynecdfpec pro omni viliaut craffb alimento'quale eft ferculum radiciim , aut legumi-num: ficut contra oi3n •iie' (bosfa^matus)pro dapibus omnis generis'.

Summa vero eft ; pacem cum omni-bus (his praefertim

, quibufcum convivi-mus & focietate jund:! fumus) jucun-datp & gratam menlkm efficeres & con-tra ofium delicatiffima quaeque infipidareddere.

*^

Eft autemaîqua exparte hypothefisgeneralis illius fententi^, qu^pr^ceiTit,quodtenui fupelledtili fubjicitur tenuisconvidtus, qunn contentionem & com-parationem venit cum lauto convivio.

"1

xuiximLu vcnj t\. vtAa».v«ji"- w^—-w-- j7— -...v^».v,»ii »v.ijn, vûm liiULO COnVlVIO»Sc cruciari animos improborum necefle 20 quemadmodum ampli thefauri compo-eft

, quia fidein Deum non reclinantes , nebantur cum tenui fupellecftile. Alteraneque fua permittentes , tanto magisin

angoribus $c folicitudine verfari eos ne-

eeflTeeft, quopluribusthefauris , &:hujus

vitae praefidiis muniuntur.Deinde impro-

bi,qui multa poffident, plerumq; magnacupiditate plus halpendi torquentur &cruciantur. Prjetere^ qui Deum nonti-

metjis invitus(utut rumpaturjcogitur ho-

mines & malignosfpiritus,tonitrua,fures

lapaces* atque adeo creaturas omnes ti-

mere : etiam ab his , quiilium ex o0icio

timere tenenturjut in Herode Math,i4*6c in PharifasisMath. i6. & lohan. 7. Sc

ahbi perfpicu^ cernitur ; qui dicuntur fibi

kpopulo metuifle , qui illos debebant exvocationis fu<e ratione timere. Qupd fi

hujufmodi fit , de quo ChriftusLuc. 185

loquitur,qui nec Deum,nec homines re- ^^vereatur , auttimeat, tamen ^ propria iLliusconfcientia perceUitur, & horrorecontremifcic,

V". 17, MeUus eft cibanum oiem

aute parte Proverbii continetur ^x^ro^*êoriim

, qux placatam & tranquillamconlaentiam comitantur , & hujus vitsecommoda jucunda reddunt , membrumiecundum. Prius enim eft Dei timor 6cvera religio Pfoverbio proxime antece-dente comprelienfum: pofterius eftamor

^ proximi,eoruni prêfertim, quibufcum in. vita? curfu confuefcimus.

Docet autem Propheta, tantameflevim & virtutem pacis & concordise, utvilem & craflTum conviCtum ,(in quo ge-nere eft acetarium pr^fertim viridiumherbarum nullo aromatum inaugonioconditum & confedum) prseftantioremScpotiorem faciat lauto convivio,cui lites

& difcordia mifcentur; pleno ventre

prsftantioremeum,cujusappetentiapau-citate cibi acuitur potius,quam faturatur.Dicam amplius , nec tamen quicquam kVeritate abfiorrensj cibumjultorum , 6cproximum amore profequentium, quan-tuaivis infalubrem 6c fanitati tuend^ ad-

verfura.

^^(S SALOMONIS, CAP, XV. ^y^veiTum,ad vitam conrcrvandum, & vires conciJiatf fibi Dei expetic , is etiaiii cumaugendum plus condacere,quam iinpro-

borum, Sc odio in proximos fiagrantium

6c jeftuantium faluberrimam menfam,Amantium aqua odio habentium vino

melior ; optatior illorum panis ater exglandibus confed:us,horum pane ex pol-

iine lediffimi. rritici ; padnse ligneae ar-

genceis ; legumina placentis & aliis ex-

roximo, maxime fratribus pacem colat.

rioque magis, quoad lis & fimultas jlJi abimprobis & Dei hoftibus imminent.Un-de iJludChrifti; [fe veniffe non urpaceminterrammitteret,fed&.c.

j Math. lo,

Sed hic quaerat aliquis, cur Prophetam cibo fumendo magis dilectionem po-

quilitilf.dapibus. Hujusrei ratioeftpri- to ftulat, quam inaliis vitse commerciis,

ma ,quidem quod in amore eft gaudium ' K efp.quia convicSus& una menfa

,pro

conjundium, ficut in odio moeror ; quodetiam longe maxima jucunditas cibi fu-

mendifitaeft in convidioribus , quibus

obledamur. Cum igitur aequis oculi s a-

liquem ex convivis intueri nequimus,nec

oculum ad eum toJIere , quin mcerore

corripiamur,muItum detrahit IsetitifjCû?

ex cibo capco percipitur.

feirio eft, & quoddam quafi JymboJum$c cefleraamoris 6c charitatis.Hiuc Aga-pae olim in Ecclefiis Apoftol.temporibus,quaj cerce , fi fuo tempore adhibitae fuil-

lent , ufum non contemnendum habuif-fent.Huc refertur,foIenne fuilfe apud ho-mines licibus ^ fimultacibus diftradros

fuam reconciliacionem convivio veluti

Hujus rei egregium documentum 20 obfignare , ut exemplo lacobi & Laba-

praebetur Prover.23.<^.7,8. Deinde cumfermones jucundi condimentum opti-

mum fintj inter ilJos, qui non amant , aut

fiimmum filentium eft ; aut fi fermones

ferantjvel adlirem 8c contenCionem fpe-

(ftant', vel fi obled:amenri quid habenr,

totum illud fimulatum eft & infidiofum,

eoqueipfo a periculo non remotum

nis,Genef 51, 4,5 .Ifaacj, Sc AbimelechiGonftatjGenef.ad.ô.

Quo magis maligni 5c malevoli funtj^

qui una menfa conviventes concordianon cenentur.Qupd igitur Apoft.adEph,.,

4. 2^. monet, utante occafum folis iramdeponamus, ad menfam traduci non in-

commod^ poteft, ut antequam menfÎnfingulari beneficio coIlo£atur,quod 30 accumbamus,malitiamabjician:ius.

Ifraelitje ab hoftium incurfione , atque

etiam metu immunes & liberi poterant

increpidS , non in aedibus modo , fed fub

dio in fuis hortis fub ficu 8c vinea men»fam inftruere, Quanto majusbeneficium

eft, cum abinceftinis odiis aJieni fumus!

Tanco cerce praeftabilius,quoad bellum

& lites inteftina magis noxia & pericu-

loia funr , quam bellum hoftile & excer-

num. Et quidem verus Salomon Chri-

itus lefw in mundum venic , uc pacem in- 40ser homines ftabilirec ; & proindc apudEfaiam 9. Princepspaai dicicur. & Eph,a. non cantum nos Deo reconciliaffe di-

citUT , fed 8c homines cum hominibus%Lerf,i^, I;, îigitur teftimonium re-

Quod fi gravefit, communicibo vefci

difcordes Jc fimultacem exercences, ne-

dum fceleftum erit hoc fecere in fa-

crofandlse coense epulo, Vide Math, 5,,

23j24-

Ferf. 18. Vir iracmivs mifcet

contentwnem^ longanimis autemfe-

dathtem,

Eft Hebraifmus in r-iDn cik ( hoffjofer^

uoris^n^sK i^n^longuura^hmWmis: ubi eft-

metonym.adj. ad majcrem emphafim,

Summa eftiiracundiam fomentum ef^

fe lieiSjquam patientia fedatj .

^

In.

tis COMME^TAHLIA IN PROVBRBIA ffp

InfuperioTe Proverbio amoris bene- ad ftrages & cxdes veniatur. Nam ir^

ficium & odiicruciatum &. malignitatem excitat rixas,rixa convitia,convitia icSus^

proponens hocProverbio femen& fon- icaus vulnera , vulnera faep^ mors confe-

tem iitriufque defignat,ut hujus fuga , il- -quitusr. Ob eam r^m dihgenter circum-

lius vero amplexatione vitam hanc com- fpiciendum eft & cautio adhibenda , ut

liiodam & fuavem reddamus.Et quidem omnis adiram aditus & meatusprsclu-

primum litis Sc difcordi^ caufan^ ftatuit, datur, G velimns vitam pacificam colere :

virum ira ferventem &: seftuantem. eoque ab illis etiam lufibus & jocis nobis

Notat enim primum effedtum itx in temperandum, ex quibus ira inceuditur.

ipfoiraticorpore,inquo3eftum&fervo- lo Cujus rei egregium exemplum , vide 2.t^ ,> r...^\x ... :^^: «.^.-.t^ ^ Sam.2,iz.&c.rem accendit; ufque eo, ut irati parum ^

febri abfint,cum excandefcant non aliter

quamin leonibus exulceratis ufuvenire

tradunt,ut commotioresfebricitent,

Quid quod aliquando inflammatiore

irainparalyfinconjiciunturj $c membro-

rum folutionem ?Ut vel hoc nomine ira-

cundia fugienda fit .? quod iracundus non

alterius modo,ut eft, fed & fui ipfius ho-

Pofteriore hemift. priorem partemProverbii ex adverfb confirmat. Sicut

enim qui cito ad iram concitatur, lites 8c

contentiones mifcet ; fic tardus adiramnon tantum lites non movet , fed ab aliis

motas& excitatas confopit. Cum enimiracundus inftar ignis fit, hic, qui ad iramtardus eft,gelidam aquam quodammodo

aicerius iiiouu,ul eii, icu i^ lui ^^^^^<>^^— —-—- —,d ~.-----i-.- -- ^ ...

. „

middafit,&fuam ipfiusautconvellat,aut 20 adumbratexprimitque.Exquointeiiigi-

certe imminuat yaletudinem. Hinc (ni

fallor) nata eft diftindio ferventisfrigidi

fanguinis apud jurifconfultos.

Hujus Proverbii veritatis cauui €ft,pri-

mum quidem quod iracundus facile Jitis

occafionem prsebet^deinde quod ab aliis

prjebitam prompte accipit admittitque.

Sicut enim fomes fua ficcitate& ad acc:-

piendum ignem aptitudine lucernae pro-

piusadmotafutut lucernam non attingat,

neque ei contiguafit) flammam accipit

fnedum fi lucernam attingat:) fic iracun-

dus non tantum laceflitus irritatur , fed

fponte fua,nullapr2ebita ofFenfa , in iram

ruit. Cui accedit, quod tanta in homini-

bus peiverfitas fit , ut quos iracundos c6-

perierint , illos irritare pro ludo 8c loco

habeut. Quid quod tenebris ignoranti»

ita demergimur, ut inde materiam & fe-

30

tur ,quantipretii fit , & quandfaciendus

longanimus ; ut qui eandem appellatio-

nemfortitur,quîpfi Deo actribuitur,

nec immeritoeorum in cenfu eft haben-dus

,qui vulgo apud nos pacis juftitiarii,

hac infula appellantur,

V. 1 9. Viapigri [ e^ ] velut /e-

pimettimjpimfumi iter autemre^Q'

rumaggeftumejl,

Eft utroque hemift.allegoria, fed om-nibus obvia.

Summa eft,- pigro omnia dura& afpe-

ra,etiam quaeinfe funtfacillima : contr^

red:is,qui feduli funt, omnia, etiam diffi-

cillima pervia effe.

Hoc ut doceat Salom. a paribus argu-

getem irafcendi arripiamus, unde amoris ^^ mentumducit: perinde enimotiofise-

& benevoletiae fubfunt juftiifim^ caufe?

Ex quibus liquet, quam non fme caufa

Chriftus Matth. ^. iram nobis facie fan-

guinolentam reprefentet exprimatque,

cum ab ira fumpto init:o,quain&piirin:^

venire,atque his, qui fepimento ex fpinis

contorto 8c conftrucSloinambulant.Sicut

enim aJperum & durum eft fpineUis in-

fiftere ; fic etiam operae pretium facere,

&remhonefti&; laudatiufiis durum Sc

afperum^

i6o SALOMONIS, CAP. XV.arperum.Unde etkm conrequitur,utde-

'fidiofus omnia confed-ans, quneanimo

iuo jucunda funt,8c illa refugiens,qu:e in

fc moleftiae quid continent; tamcn quamvolnptatem expetit,non affequitur.Cum

enim a labore abhorreat , fit vel conatus

& manus ad opus admotio , tametfi re-

miffa admodum & mollisfit, eitamen

plus moleftije faceflat ,quam cum nervos

r<î

improbitatisartifir.cmProverb. 6, 12,Quamobrem otiofus cft omnibus familiis

Ecclefiis, Rebufpub. exturbandus , cui

nc cibus quidem aut hujus vitx alimentaprarbenda Sc fuppeditanda funt, 2 Thef-lal. 5. 10. quinon laborat, non manducetaQuo etiam refertur, quod ibidcm ab A-poftolo afllmilantur militibus , qui fuanuin acie ftationem deferunt,2.Thefl.^.($'„

& vires omnesintendanthi ,quiad opus lo £cii, Quae res quam noxia in bellofic

praeftitutum alacres & voluntarij acce-

dunt. Hinc etiamaliud malum nafcitur.

Quia enim propter animum h. labore pe-

nitus averfum, quod in manibus fufcipit,

foinofum & pungens eft , fit utin opere

faciundo lente & fufpenfo gradu ince-

dat, tanquam extremis tentum digitis

veftigia premens ( apud AngIos,fce goeth

gingerly, ) Gradusenim teftudineus eft

omnes facile intelligunt, qui rem milita«

rem vel leviter deguftarunc.

Viro autem fedulo in vocatione fua ,

in qua a Deo pofitus eft , incedenti om-nia pervia, expedita, & facilia funt ; ucviator aggeftam viam facile fuperat,&iUla citato graduincedit.

V. 20. Ftlius fapiens lcetificat

&:îk^^^^^^modum addidus fit , &; illi indulgeat ;

Eum experreitus& a led:o recedens to-

tum diem veluti fomno fopitus eft: Ne-que immerito otiofi vitam mortem di-

xerunt,alii juges & afiTiduas ferias. Cumveroad omneopus bonumtandus, aut

ineptus fit , tum vero ad maleficij omnegenus-impiger^Sc celer eft.Proverb. 6,

10. 8c verf. i^. & 2. Theflalonic.i^. 11.

Haec commode ad eos transferantur

,

quibus graveScafperum eft in viis domi-

ni infiftere.Vide Mat.2 T .2d.

In pofteriore hemiftichio videtur an-

tithefeos ratio poltuIare,ut diceret femi-

tam,feuorbitamfeduIi &: impigri homi-

nis efle veluti aggeftam viam. Quod non

fecit 2.de caufis: Prior eft, ut oppofitio-

ne viri recfti pigro 8c defidiofo otiofum

30

matremfuam,

Eft fynecd. partis in i3( filius)pro libe-

ris utriufque fexus: item in ^n(fatrem) 8c^m{matrem )quibus ntrumque parentemdefignat. Item eftellipfis in priori hemi-ftich. contrarii , fcilicet ejus, quod eft in

pofteriore,id efi honorat, SC in pofteriore

eft ellipfis contrani ejus, quod eft in pri-

ore, id eft contriâtur , ut integrum Pro-verbium fit : liberi parentum contemptueos contriftant.

Proverbium hinc affine admodum re-peritur cap. 14. verf. i. unde petendafunc, quas ad hunc locum fpec5tant. Hocunum ex hoc loco fuppeditatur , quodpriori Proverbio comprehenfum noneft , fcilicec in quo conliftit fapientia Sc

mprobitatis convinceret. Deinde quod "^^ftultitia,quibus parentes auc exhilarantur

nonfatiseftadres probe expedendum,Cquis fedulus & diligens fii nifi porrore-

ditudini operamdet.Ex quo illud primum liquet omnem

defidiofum improbum elfe/ve! potius

aut contriftantur , nempe honorem de-

bitum prxftando, aut illos afpernando,

Hic autem feu honos, feu contemprusinitiuminipfa animi fede accipiens poft

inaiîones excernas erumpit , nontan-

N n mv.

^^Z COMMENTARIA 1

tum genuum flexione.&capitisnudatio-

ne-fcd praecipu^ in eorum moniris,atque

adeo caftigationibusaGquiefcendo.

In liocautem Proverbio fpeciale eft,

quod contemptum in marrem potius ad-

mitti defignet,qu3m in patrem. Plerique,

enim iiberi reperitatur.qui fe patri in fpe-

ciem morigeros praeftant, quiiidemin

rnatres inobfequentes reperiuntur;quan-

doque quod in illis ut in foeminis, aliquid ^^

animadvertunt reprehenlione di.gnum;

deinde quod imbelles finE,-nec fiiasin fe

admiffas injurias perfequi pofTent.Pr^pe-

rea quod patrimonij&; hsereditatis diftri-

butio8cdifpenfariopenespatres,non ma-tres eft.Quandoque quad non tam nobili

familia prognar^ fint. Quicquid autemiit

,quod illos ab obfequio marrum de -

pellittjCerte improbum eftSc officio repu-

gnans; eoque ipfo etiam patribus jmmo- ^^

rigeriefre coarguUntur. Qupd enim ob-fequium illis prcBftant,curn exDei timore

non proveniat,in rebellione potiu.s,quam .

obfequio cenfepdum eft.

Matribus igitur circun^fpe^l^ ambulan-

dum, ne contemptusoccafionem prsBe-atitrquod faciunt,dum Uberos recens na-tos a fe amandant , nec ofEcium matrumliberosJad:ando praeftant, fed tantum il-

losinlucem proierunt,quod declinare 3o

inequeunt:Deinde dum faepiufcul^ liberis

fuisjiimium feindulgente^ prsebeant, &filiis etiam m his , in quibus minime con-ve,nit,obfequuntur : unde jufto Dei judi- .

cip a liberis fpernuntur.^

Cum vero hic adverfiis matres coterri-

ptusfere fiat,poftquani liberi adulti fint,

hinc difcimus, omni tempore & setate-

cqnditione tam coelibi ,quam conjugara

pbfequium utriqueparenti praeftandum. 40

V. ^l, Stultitia lcetiti(teflve?-'

cordi.Jedvir inteUigenticE reUufadt

l^ût,itadicam,reîfca.t]greJSim.

N PROVERBTA f^r^

In priore partc eft ellipfis contrarii,(c.

reHigreJpu, & in pcfter. UtiticCy ut plena

fenrenria firîmpios fuain peccaro oble-(ilarione ad maleficium porro incitari:pi-

os vero gaudio ex virtutis afFecitos ulteri-

lis in virtutis ftudio pergere.

Summa eft; impios psccando«bk<3:a-ri : pios vero ex bene fadis & cdio pec-cati,quod admirtunt, vitae fuse rationemcorrigere,& ad red:itudinem corendere.

Cum operasprerium fit chriftiano ho-mini amplum& cumulatum teftimoniumpropriae falutis apud fe depofitum & ob-lignatum habere ; ficut illius rei fcientia

ex omnibus facr? fcripturae libris petiturj

fic nullus fere liber exftat ," qui hujus do-dlrin^ feracior efl,quam liberProverbio-

jrum. Atque adeo hoc iplum Prov. quodinmanibus habemus, ejus rei praeclara

doeumenta edit. .Nam hoc inProv. di-

fcrimen ftatuitur longc maximum inter-

pi©s & impios ; unde quis aut hic,aut ille

fit facile internofcat, Er primo quidemimprobo-proprium&peculiare eft pecca-to le obIed:are,in deliciis habere;cui pec«carum ludus & jocus eftjquijtametfi nul»

lo tentarionis impulfu , aut irritamentoincirerur , fiiaramen fponre in peccarumruir. Huc perriner,quod hoc ipfo cap. v»

l4.propolirum eft ; imfrobos fdfcifua tm-frobitatîqusQ fimilitudo paftus&alimenti

.

graphicedepin^rurrob.zo.UbiProphetaimprobos his ammilat

,qui delicato cibo

& cupediis capiuntur,quas,Gum in os c6-jecennt, diuinore conrinent,& hucilluc

volvunt & fub palato conftringunt, ne, fi

cito illas deglutirentjomnem cupediarumfuarum dulcedinem amitterent : non fe-

cus quam epuIones& epicurej illi.qui fibl

gruis Gollum exoptarenc,qui diuturnam

alimenri fui voluprarem perciperent.Huc

quoque refertur, quod fuperius in hoc li-^

bro did:um eft; imfrobosfomnum nmfoffeinire, nifi aliquidmaliferfetrarint.Qaem-

admodum enim qui Itomacho inanes &:

vacui..

â SALOMONIS, CAP. XV, j.^-

vacui funt 'non facil^ dormiunt:fic im- ratione reAa facere,feufut fra dicajrcdti-

probi.nifi peccato tanquam cibo pafti &Iktiati fomnii capere nequeunt.Hujus rei

tei^cs appello eos » qui citra fitim fe vino

Scficera ingurgitant ufq; eo ut etia fani-

tatis & valetudinis jadiura faciat.AppeUo

êtia ilIos,qui, cu domi in patemis «dibus

felegitime partis cibis honeft^ & com-mode faturarepoflunt, malint tame eun--

ficare.Neque enim fieri poteft,qmn,qui»lohdo gaudio ex re bene gefta afficitur,aut etiam ferio moerore ex pcccato cor-ripitur,vitae emendationi ftudeat.

V.22. DiJJipatio efi cogitationum

abfque confdio : fed in multitudine

deipfum cibu,quem domi legitime ufur- lo Conjihanorum furget { unaquiequepant,foras 6c furtim comparare:congrue- cogitatio, Jter dicflo S3lom.fuYtiv£ aquafunt dulces.

Hinc priore hemift.contrariu ei, quod

eft in pofter.eft fupplendumjnempe ftul-

tum,Ieu improbum indies peccandi libi-

.:dine roborari , & in pejus ruere. Ex hac

>enim decIinatione,quam ex peccato per-

dpit , animus ejus porro ad peccandum

incenditur,atque inflammatur, ut hac ex

Metaphora e{}iinib:\(Mffipaeio){umptia rebus corporeis, exempli gratia paleis,aut gluma , aliiCve ejus generis leviufculisrebus& ad corporeas tradu(5ta.

Summa eft ^ res temere fufceptas caf-fas effe 3c irritas; contr^ confiho munitas& prsemeditatione fuum eventum fosli-

parte fit diilimilitudo improbi cum his, 20 cem&optatumconfequi.qui cibo pafcuntur, Namhicibo, hbera-

3ius praslertim fumpto,faturanturjifti au-

tem peccando fibinunqua fatisfaciunt;ut

cum his potius com.parandi fint,qui hy-

drope laborant,quoru fitis nunquam ex-

pletur; qui,quo magis bibunt, eo funt ad

bibendum avidiores.Atque hoc Apoft.ad

Eph.4..io.pIan6 confirmat,cum improbis

-hocattribuitjUt cum aviditate quadam

peccent. Hic igitur quifque fe explorets

quo animoinpeccandofit:an peccatum,

quod admifit,illi placeat &: gratum fit.

In poft.hem.fupplendu videtur, primu

aiud ipfum,quodin prior.hem. exprefsu

eft,l?titiabene agedi]oh.4.54.^ P^r c6-

fequentia mosrorex maleficio : viru fcil.

intelligente & pium ex peccato adm.flb

vald^ contriftari, & peccatu ilhfelle ipfo

^ abfynthio magis amaru efle. Hac rem

Spiritus fand:us hoc Proverbio monetin rebusfufcipiendisanimi motus &per-torbationes procul amandandos& able-gandosefle: nihilperiram, autexcan-defcentiamjnihil per amorem,aut odium;nihil per cascam cupiditatem , & reliqua

id genus fufcipiendum efle.

Salom. Proverb. 2p. 20. [Vidifti, in-

quit, virum pr^cipitem in fuis fermoni-

2Q bus? Major Ipes eft de morione,quam dehujufmodi viro.] Qupd fi in verbis pr^-cipitium ftultiti» coarguitur , nedum ia

fadtis. Deinde Pfal. 112. 5 .de viro Deunatimente dicitur, eum res fuas judicio ad-hibito perficere. Item Pfal.i 19. fecit.r,

verf 3. David profitetur,fe de viisfuis ib'

Jicite cogitafle. Hujus rei egregium ex-emplum vide ludic. 19.30. Quid, quodDeus hujus rei quodammodo exempun»

.confirmat Apoft.Rom.7. QuodoSo habeo 40 praebet, qui Genef i. fad noftram intel-

feccatum, ilIudfacto,&LC. a.Cor.^.io.Il

Hinc confequitur, nimirum ex gaudio

in ben^ agendo, &: mo&rore in maiefaci-

endo,quod eft in pofter.part.Prov.pofi-

xum,viaun bonu luum greflum , feu yit%

iigentiam) inducitur, a Mofe deUberans

& confilium capiens de hominis creatio-

ne,tanquam re magna ? Contra verore-

rum ablque confilio,&: per animipertur-

bationeHi fufceptarum exemplum , vide

Nna i.5am.

COMMENTARIAi.Sam. 2f. in Davide, qui fubito juravit

mortem Nabaalis,&c. Vide etiam Dan,

^. 19,20,21,22. Herodisqui fubitaani-

mi perturbatione commotus promifit ja-

ramentOjGujus poftea eum pqenityit.Hoc

cum omnibus praeftandam, tum maxime|uventuti,qua? fervore quodam fanguinis

prêceps fercur.Vide 2.Tim.2.22.Maxi-

ine vero confilia negligunt potentiores

viribus^quibus vaient confi ; nec repurant

ingeniumviresfuperare, ut inmaciiinis

artifices oftendunt;

Deinde quod dicit; in multirudine co-

filiariorum res ftabiliri,non|7onor«w;coh-

filiaindicat pravaconfilia non efle digna-

nomine confiliorum;

Qupd fi quseraturjquomodb quiscon-

filiumcapiar ; Refpon. a magno confilia-

riOjde quo eft Efa. p. qui per preces ad-cundus eft : deinde a Lege Deipeten-dnmcoftfiiium,urquse fanclioris Senarus

loco nobis data eft,Pfal.ii9. Atquehocpacfto non minus certo nobis de volun-

tate Dei conftabit,quamolim Ifraeiitis*

qui oraculum per fummum facerdotem

confiilebant ; aut nubis vel ftatione , vel

migratione, de fua aut quiete,auc migra-tione edod:i fiint,

Ance omnia vero in rebus , quse ad re—gnum coslorum percinent-, matura con-

lultatio adhibenda eft cum in ipfo ad.tu

6c ingreifu profeiTionis Euang. Luc.14.

28.9. ?o.i,2. tum verointotocultusdi-

vini exercitio. VideExod.- 3.5,4-. 5'. 6c

Eicel.4.verf.ult. ac.5, i,

V. z^.Ecetitia efi unicuique eos-

fermom omfii^ verbum intcm^

porefuo,6quambomml

Itr -r-iij?Q (rejponjidne) eft (ynecd gene*ris^pro fermoneprobo , ut ex pofter oreparte vprfusconftac. Alrerd eriam eft ly-

ne,c4.fpe€, ,Nam. refponii ,vox ex more

INPROVERBIA f(f/

Hebr. pro omni genere fermonfs po-nitur; ficur 6c in Euangelio ufurpatur

tam pro eo , qui fermonem orditur ,

quam pro eo , qui in fermone fecunduS'

eft.

Summa eftj fermonis puri fempe^ hucfru^ftum effe,ut loquentem exhilarer , &> .

confoletur confcientia re(5te didli i faepe

etiam fieri,uc alifs mirificum fruclu ferat,

1 Hic quseritur prim. cur dfcar, Isetitiarri ^

effe rectfe didli , cum potius dicendumffuit; omnium, qua; re(5le fiunr, five cogi--

tandojfive loquendo,five agendolxxitiam

redire ad eum,3 quohaec geruntur.^Refp.

de cogicarionibus nihil hk dixit, quia

bonse cogitationes omnipericulo, quodâb impiis Itruitur, vacant. Deinde de di-

&.ls hoc pronunriat magis^quam de'fa(Sis

20 qnia homines fibi in loquehdo magnamItbertatem (licentiam potius) arrogantj

cum tamen gaudium fit ex omnibus his.

Inquo Dei incredibilis munificentia ar--

guitiirjCubonaetiamminimaremunereta-Eft infignis frudtus red^ didora mer--

cedeinde referre virae 3erernje,qua Deusgratuita promiilione reddet unicaiqaelViath.12.37. Arque, ut nullus prjetere^

effer,tamen merito ftimulum adderet adSobene 8c prob^ loquendura. lam vero

cum prajtere^ ex Rom. <5. 22, appareacv

hunc alterum frudtum efle, quod re&.^

di6tis,feu fadtis magis,in hac vita fan(5tifi«

camur, 8c os noftrum natura.execratio-

ne plenum repurgatur; cumqueaccedataliusperquam nobilisfrucitus & eximius,.

utnos inhacvica miferiarum plena refi-

ciacacqj recreec cu«i ex confcienciabe-ne di(Sti,tum ex ucilirace,quam alii« afterc^

40 quis non videtjOperae pretium eife , ut o-peramnavemus puro & incorrupcofer-

moni: maxim^vero cumhuncfru(5tumnemo nobis auferre poceric } Tamecfi, e-mni vera

,pia , & honefta loquendo no-

bis invid;am apud improbos, & malevo-ienaam coijiiemus . camen gaudiumî

quod -^^

naod ex confcientia recflb di(5l:i nafcitur

iemper maner, quod nobis nemo aut ho-minum, aut dajmonum eripiet.

Inpoft. liem.2. proponuntur : unutti

«ft defcriptio commodi did:i,alrerum deejus praeftanria. In priore illud eft , uc

non tantum bonum fit, quod loquimur,

«ommodis & aptis verbis elatnm , fedporro tempeftive fiat. Nam ut frudtus

generofilT. arboris infipidus autamarus jêft, nifi maturus {it,8c tempeftivus : & li-

cut, pluvia tempeftiva multum recreat,

intempeftiva etiam nocet : fic fermo, ta-

«netfi bonus , nifi etiam fuo tempore ad-hibeatur, Hinc eft illud-Eccl. S. ubidi-citur , cor fapienris obiervafe tempus &:

rationem rei gerendae.-Hujus exemplumexiftitin Abig. qui^de viri fic ebnetatefiluic

, quod crapulam fuam edormiviflet.

Sic David tempore magniepuli , quod 20Nabal fuis tonioribus inftruxit,mifit fuos

fervos , ut aliquid viatici ^ Nabaie obti-

neret, Idem de jejunio & convivioj deaedificatione » feu ftrudura intelligen-

dura. Maximum; autem temporis mo-tnentum minifterio,ut,cum Deus porramaperitintroducendi, autconfirmandi, &ad omnem asternitatem ftabiliendi, iliud

non negligamus, Deinde etiam ut fcianc

Miniftriverbamtempeftiveadhibere.E- 3ofai. ô. 4.

Aiterum eft in hac parte Proverbij dedid:i commodi fingulari prjeftantia ,

quaetanta eft , ut facilius fit eamadmirari,qu3verbis exequi. Vid. i. Sam.2f. quomo-doDavid ceiebrecorationem Abig.quodtam tempeftive adhibita eft.Maxim^û-tem hujus fummusufus eft in minifterio.

Sicuc enim fpeciofi funt pedesEvangeli-zancium paetm : fie funt etiam temporaj- 40inquibus plus virium habet ad cdnverfi-onem animarum; ut fi quis tempus mor-bi aut a/Hidionisobfervet. ]ob. 5?. Itenasempore

, quo Deus hominibus fingula-

êmgracianipr^ftit.t.utfenfu benigniia»

SALOMONIS, CAP. XV.tisdivinaealtiis doAvlns animis infidear,

Vid. 2. Chron. i^-. i. 2. ?. 4. &c.Norandum porro emphafim jvel ver-

bum unicum magni momenti& prajftan-

tix effe,fi ver^ & tempeftiviâdhibcatur,

ut fit modo etiam, aut mn.

V. ^ f . Orbita znt ? eruditi fuper-

natendit, ut declimt hfspukhr o m*

ferne , idefi [abniferis,]

Summa eft ; unicam viam deciinandi

mortem xternam effe animumSc cogita-

riones attolere ad cselum,

De- erudito & pr^clare ad regniTtn

Dei inftitutQ duo prjedicantur : primo

quid facir ,' alterum in quem finem facir.

In priore 2* norantur5qtiid fic

, qucdille quserir, & quomodo illud inveftigat.

Inveftigatautem orbitam vits. Inquoillud confiderandum eft ; neminem , nifi

caslitus regenitumjquse funt vir^ a;ternf^

perfeqnr.Ut enim quis illa periequatur,

eoTundem cognitione iIluftrari,Sc fenfu,

& amore aliquo imibur oporter, Qupdenim auc nefcic quis auc defiderio «l':is

non cenetur, illud perfequi qd poteft?

Quemadmodum nemo,nifi regenicus or^

bicam vit^ Itquitur: fic nemo nonrege-*

nicusiiiud praeftac.Ex quovidendum no-

bis eft, quo ioco fumus ; an filij irae & rei

nebrarum,anlucis&:gratia?.Nam.nifiTi-

tam aeternam fe(5temur, palam eft,nos in

morte manere , necdum h poteftate dia*

boli & tenebrarum in regnum filijDeiSc

lucis tradu6tos& ^ranflatosêffe.Oporcel:

enim omnes mercatori illi Mar. i ^. fimi-

les effe,quiiilico, ut pretiofum lapidem

invenit 3; orania vendir ^ ut iilud acqui-

rac,

Hsec aucem invefbgacio orbitae virfe

quam neceffaria fit,inde percipirur.quod

una tancum fic, cum orbitae,qua2 ad mor-

êmducimr, finc infintss : deindeq-Jod

Nn ^

COMMENTARIAINPROVERBIA: ariSa fit & angufta, non lata & rpeciofa,

ut fimt vi^,quae ad mortem tendunt:_Et

ob eam caufam contentione, veldimica-

tione potius utendum eft (ficut Chr. ipie

loquitur Luc .

.

1 5 .) ut illam ineamus , §2

femel iiiitam conftanter teneamus.

Sequitur modus & ratio ,quaorbitattx

' vitae qu^ramus; nempe fi animum & co-

gitationesnoftrasad ea,qu? ftiperna lunt,

referamus , nec patiainur nos ipfos humi

Tepere , &: cupiditates noftras 8c afTedus

interra defixashabere. Tametfi enim

m terra agimus,tamen converlado noftra Tn n-a (domnm) dc ^nj {Umitem) eft fy^

in cselis eft.Phil. 3. ip. Si cum Chrifto necd.part.pro quavis.poiTeffione : & in

furreximus,quse fuperna funt,qna?ramus, ma ett porro meton. fubjedt. pro his ,qui

ubi Clir. eft ad dextram Patris CoL 5 rl . func in domo. In nsD^jN [vidncc) eft altera

Hinc eft, quod Pfal. if. caelum monti |yneGd.part,pro-omnibusabjed;is Sc opecomparatur , qui nobis in dies iingulos defl:itutis,

fcandendus & confcendendus efi. Ec Summa eft| ampliffima qusque fii-

Cantic.7.9. Ecclefia ex-deferto afcendit 20 perborum a Deodiffipari ; contra mini-

f7tcoelum; alcera,quae ad inferos ducitjcon-tra purgatorium Pontific. Convellitaretiam pontifidus limbus , in quo patresfideles ante Chriftum conclufos elfe do-cent , necjue quenquam ante Chriftutn'afcenfumin coslum receptum efle.

'f^rf, 2^, Domum fuperborum

j^ diruitbommm :fedflahilii krriitem

vidufs.

fuperne. Ubividetur alludereadafcen-

fum populi Dei ex .ffigypto in terram

Canaanper defertumj&cap.^. v.^.f.d.

ubi docetur,fas non effe hic in terris cumGhrifto manere : ubi Ecclefia feipfam

corrigit, quod dixerat, le velle Chriftum

femper in domo matris retinere.

Qucxl quidemeo& aequius& animo-

fius praeftandum, quod Chr. e caelis deiP'

cenditsUt nos ad caelum attraheret; idque

multo majore labore proptcr montis de-

cHvitatem,quam nos aicendendo capere

poffumus. Huc accedit,quod dicitur

montes prasaltos noftra causa fqperaffe

&. fubfiliiffe. Cantic.g.ult.

Supereft finis ; ut fcil, recedamusa fe-

pulchro , quod deorfum fertur , id eftab

inferis. Cujusiter praecipitiocomparatur,

& montis defcenfiii, quo plerunque om-

maquxque, quse viribus deftituuntur, abeo confirmari.

Celebre eft illud lacobi cap, 5-. Dem.fuprhK rejiftit; atq; adeo in Proverbiumjn Republ. Dei abjit ; eum

, quife ejfert >Jejiciendum ejfe. Quodunicumex fe de-beret homines h. fuperbia abfterrere,cuni;

intelligant , fe ex fua fuperbia inimicitias

cum E>eo exercere, & bellum quodam-30 modo indicere. lam vero cum non tan-

tum in fuperborum perfonas ftringitur

gladius irse divinjB , fed ejusfurormo-mnes etiam fuperborum poffefSones,veAigalia, &: pofteros exardefcat , du-plexquafifr^numinjicitur, quohomi-nes in modeflia & fobrietate continean-tur. Qu^ Dei in fuperbos feveritas ex eojuftacomprobatur, quod poifeffionibus

omnisgenerisfeu fundis, feu domiciiiisnes viatores gaudent,quodfaciIe &nulIo 40 crefcant,& efFerantur eorum animi.Quisnegotio, nulla virium contentione hujuf^

modi via conficitur. Unde non inepte

comparatur defcenfui in yEgyptum , qui

Dei populo interdicitur. Hinc etiam U-û^tjdviastanmm vias efle j una, quê ad

Regum seque ferat ex fubditis fuis aliqueeo infolentise procedere , ut adverfus fe

infurgat; aut infiatum ex latifundiis,qui-

busa fe iccupletatus eft, pofleflionibus

nonexuat,quibus Regis gloriam & fple-

dorem

^72 SALOMONdorem obfcurafe conatur ? Tametfi ve-

ro aliquando fuos fubditos in id culmen

honons hi attollunt, unde eos deturbare

nequeunt, tamen, tamen hoc , ut juftilfi-

me, lic facillimt^ efficit Deus. Utcunqueenim fe Sc fua, feu arces, feu turres, feu

regias &: palatia in altum attollunt , itaut

ffi fieri poifer) caelum attingant: Deus ta-

men illis omnibus eminenrior&fuperior,

utneque illum ullotelo peterepolfint,&:

fint omnibus ejus belli machinis, grandi-

nibus,fulguri.bus, fulminibufq; obnoxij.

]SIifi igitur fpe vana ducantur , Deum e

folio luo csslefti deturbandi, caveanr, ne

animos & 5piritus fumant : 8c fumptos

quamprimum deponant , nifi Deum ve-

lint in le & fiia vindicem experire.Cujus

rei exempla in Scripture frequentia oc-

currunt, Monarcharum Aflirise,. Babiio-

niae, Perfias, GrjeciajjHammanis,- 5c alio-^

rum. Illuftratur porro fimilitudine pro»-

ditorum & eorumquilasf^ majcftatis c6-

vid:i tenenturjqui non tantum ipfi laqueo

vitam finiunt, fed ex lege municipali no-

ftradomus eorum fubruendê , arbores

radicltus evellend?,ag(sr devaftandus eft.

Nam cum fuperbi majeftatis I^fe rei funt

apud Deum , idque fpeciali quadam ra-

cione, & veluti in fummo gradu , eorumetiam familiam everti aDeoiniquum nori

eft. Qua in re divinum judicium femperJuftum humanum judicium 8c.terreftre

tribunal fuperat.Nam illi in innoxiam fa-

miliam graflari non debent , ut eft in le-

ge,& exemplo Amafia? conftat: fedSce.'

Sieut autem fuperbi ex amplitudine pof-

feilionum fijarum animos fupra modumarfollunt^fic his quibusangufta fuppelles

fuppetit, fuae viduitatis & paupertatis in-

tmtu delpondeni animos: quos S.Sandt,

erigere & eonfirmare vult. Scitum enimillud eft lacobij Deum humilibus 8c ab-

|e(9tis gratiam referre j nec illis tantum

fuccurritjfed eorum omnia lub tutela fua

fetâtg ut contra fuperbis facit, Qu^ e-

IS, CAP. XV. ^jinim in nobis vires & robur deficiunt, a-

nimi abje(5lionem nobis injicere non de-benr, potius animum exclrare & exacu-ere; quo magis in nobis ipfis exhaufti fii-

mus, eo ardpntius Deum fut noftros de-fedtus fuppleat ) invocemus. Hujus au-rem utriufque partisPlroverbij documen-ta funtin cantione Mariae Luc. 1.5:1. 2.;5.

quse ia hac vira inchoara pleiiiifim^ 8c^° perfedtifiime olim in f^culo futuro com-

plebuntur.

V. 26, Coîtationes maliabjOm

,minationifunt Jebov^ ifedmundQ"

rumfermones amoenifunt,

In utraque parteProverbij videtur efie

3A>i«;Tfr«f,quae ab invicem mutuo fupplen-20 tiir , priorum ex pofteriore adverlb , 8c

ppfteriore ex primo adverfoj ut integru

proverbium fitrcogitationesmali funt ]e-

hovse abominatiorjj, &proinde eorumfermones ex cogitationibus manantes*cogitationes vero mundorum funt amoe-ne, eoque ipfo fermones Deo gratifunr,

Summa eft 5 prour cogirationes malaâ

aut bon« funt: lic fermo Deo aut ingra-

tus, aut acceptus eftj congruenter dtd:o3° Chrifti Matthri2. ex thefauro cordis Scc.

In hujus cap. v. 8. item 9. Propheta

declaravit cultum,arque totam improbo-

rum converfationem exteriorum Deo"abominatiom effe : Illud efietantum defe videri potuit , ut

,quê fit Dei de eo-»

"

lum cogitatis fententia, declararet. Tri-

tum enim eft fermone Proverbium , coo

gitatbnes ved:igalia non pendcre, tan-'

quam effet liBerum'& conceffumomni-^^ bus pro Iibidine,quidlubet, aniiiK) cogi-

tare . Nam fit Ikpe ut homines ineonfi-

~ derate de foro 6c tribunali Dei perinde

ftatuanr,utdemortaiiumforo. Quiae-nimliomiries cogitata in jus non vocant ^ -

ideo.ne Deum quidem ilUxkbere in ju-

dicium. -

1

COMMENTARIdicium adducere animo fuo affingunt?;

fed falfo. Deus enim cum coturti-homi-

nem integram fecit, & incorru:ptum,non

tantum verbis 8c fadis,ledcogitatis,jure' hancomnem innocentianipoftulat,quam

ipfe contulit. Deinde cum cogitationes

maleficiorum omnium parentes 6c femenfunt

, qax iuftitia foret filios punire , 6c

matres impunes dimittere ?^ Aut quae a-

griculturse peritia-de noxiishcrbis excin-_

dendis laborarCj cum interim femen, aut

radicem, unde nafcuntur, puiluiare patir

amur : Cumque nidus, vel cavea fit, ubi

-omnes immundse Sc exofae aves exclu-

.duntur,non tanrum pulli necandi, fed ni-

dus 6c cavea deturbanda. Quae etiam illa

mundities partem externam patinse pur-

gare, 8c interiorem purredine 8c rubigi-

-nepati corruptam manere? Pr^terea in-

ter mortales quisprinceps,autRex,quan-

tumvis auguftus reperietur,qui in ratio-

nibus ineundis , Scfubducendis non mo-do librarum & coronatorum, fed vel 9-

bulorum &quadrantLim rationem exigit.^

Et cum homines , quod malum fub fen-

fum aut oculorum, aut aurium cadit, fup-

plicio pledtunt, quidni Deus,qui videt

& audif, quae cor agitat, &: loquitur, fe

ejus maHtiae ultorem prêbeat ? Deus i-

gitur legis iii? obligatione non minus cor

conftridtum tenet,quam aiit raanlis aut

pedes: maxime cum illud Deus fibi prae-

cipue , tanquam domicilium poftulet, in

.quo per S . fuum San(5tum habitet,

Cum cogitationes funt malae,fequitur

fermones , utcunque in fpeciem aureos,

aut mellitos, Deo eife abominationi. Exquoliquec, quamvana & futilis eorumorariD iit,qui,cum corruptiSc impuri fer-

monis conviiti tenentur,fuum peccatumcxfenuantjquod nil mali cogitarunr;cum

vicioli fermones non nili ex perverfis co-

gitationibus promanarepouunt. Sicuti-

gitur lac. 4.. g. dicitur ymundatemanm^pccatorei (quod uc hu) fmtUficats corda;

h IN PROVERBIA -^7^

fic dici iridem poreft -, mundafe ora, pec»catores ('quodutpraeftetisj lanîficatecorda, b duplices animo,

In poft. notandum elt , non in univet-fum oppofitionem & antithefim plenameffe, Nam tametfi improborum cum co-

- gitationes tantummodb^rial^ funr , idq;omni tempore Gen.(J. rum fermonesjn-de provenientes eandem perverlitatem

jo continue refipiant ; ramenbonorum nec. cogitatiohes , nec fermones femper puriinveni«ntur

j quod in piis peccatum in'

habitet, cum improbi,quanti,q uanti fint,

nihil nifi improbitas funt,

Quam autem aniceni Deo funt fermo-nespiorum , fuperius ex diverfis Cantic,teftimoniis auciivimus, Qood fi Deo a-moeni fint, nobis, qui vere pij fumus , in-grati, aut infipidi eife non poifunt, Prius

20 2 j.hujus cap, commendaturfermo con-ditus fale ex fingulari uti!icate,quam cunialiisadfert. Hoc autem loco graviore 8cilluftri magis argumento utitur

, quo nosadutiles 8c fanctosfermones exfufcicer,

viz.quodD eograti funt. Qupd enimDeo acceptum eit , faciendum torec , ut-eunqne cam nobis,tumaIiis graveSc mo-leftum effet, Vid. Rom. 12. Ne igitur kbonis fermonibus os noftrum obitruat,

,^ quod hominibus ingratos fbre fufpice-

mur : potius non fijftentet atque recreechoc, quod dicicur, Deum illos in deliciis

habere.

V, 27. Conturhat domtimjuatn

qu(ufiui deditm :fed odio habensdg^.

m vivei:,

Eft ellipfis in hoc Proverbio quas fup-

plenda videtur hoc modo ^ Avarus 8c ip-

fe peribit Scfamiliam conturbac : fed o- .^

dio habens dona cum ipfe vivec , tum fa-

miliam iiaam pacifi^cam&quietam reddic.

Summa eitjpro male parcis cum perire

eratfaco-

f^6 SALOMONIgraflatorem , tum familiam ejus conttir-

bari : contra moderatis &c legitim^ partis

divitiis cum patremfam, vitam fuam pro-

rog^re,tum familiam tutam 6c pacificam

confervare.

Avaritia eft vitiofus animi affedtis hu-jus vitse divitias plus latis appetens. Hocin loco notamr adjundto

,quod fit dedi-

tus quaeftui.^^Quamobrem fi animum ad-

vertit 5c applicat divitiis, Sc^fi amator di-^°

vitiarum fit , tit loquitur Apoft- etfi ni-

hil acc[uirat , tametfi ,quicquid acqui-

tit , illud profundit , tametfi denique

non nifilegitimis & honeftis artibus hocfaciat , tamenavarus eft , lucro deditus,

atque ob hoc ipfum & fibi 6c fuis nonbene faciens fed plane noxius.

Hic vide veritatem illius did:i, quod^Pf. 53. 10. [Deumirritasfacereho-minum cogitationes & confilia. ] Avari 20

cnim accumulandis divitiis operam na-

vant 2. de caufis, cum ut ipfi vitam quamlongifT, vivant , tum vero ut fuas familias

inomnem pofteritatem ftabiliant. Ho-ram neutrum fit. Neque enim ( inquit

Chriftus) [vita hominisin in eoconfiftitj

Suod plurimum divitiarum illi fuppetat]

,uc. 12. If. Non tantum vero confilia

£t cogitationes irritas facit , fedporroin 3o

eorum ipforum perniciem illa contor-

quet. Nec enim folum non profunt di-

vitiae ad eum finem , ad quem parantur,

fed porro ( ut hoc proverbio conftatjno-

cent plurimun!. Qus^ enim tanquam cli-

peus comparantur,quo fe tegant ab hu-

jius vitae injuriis, in gladios vertuntur,

quibus jugulantur : Sc qu^ tanquam fta-

3:umina& pedamenta perquirunt fulcien-

dis 8c ftatuminandis familiiSjVeluti i"m\e.t

funt,qu!b. domus expugnetur: quod fci- 40

pionis loco fore putabant , cui incumbe-rent 6cinniterentur5in arundinem ^gy-pti convertitur, qua manus eorumpun»gitur 6cfodicatur:6cquod opinione con-

i:eperant,murum futurum^quo cinda do-

S, CAP. XV. ^77mus tuta foret , fit tormeftttim bellicum,

quo dejicitur Sc deturbatur.Sic munitio-nes &: ingeniofa inventa, quae ad fervan-

dasopesexcogitantur^ quid aliudfurttj,

quam totidem veluti cotes ad latronum&grafracorum ingenia acuendum,quibusillaomniaaut vi pertundant , aut arte &calliditate diflblvantPNifi igitur ex animoavaritiam pellas,qu? veluti dux raprorumeft & latronum antefignanus , fruftrao-

mnia feris & vedribus communieris»lam vero fi quaeratur ,

quomodo lucro

deditus , fibi laepe mortem immaturamaccerfat

, quomodo familiae interitum;

Refpondeo opera fua &aIiorum.In prio-

re gen. eftj quod fe curis faepe 8c folici-

tudinibus conficit Sc cruentat 2. deindequodhoc modo fomnum a fe pellit, 8c kdomefticis, nimiis laboribus ,

quibus eosfatigat. 3. quod nimiaad rem attentione

juftumScdebitum alimentum nec fibi,nec

fuis fuggerit.4. quod rerum partarum ja-

d-urafupra modum cruentatur, utali-

quado laqueo ipfe fibi morte confciifclt,'

f<

fUtronilrus ^ \. fiiribtif, \

< >

' gyaffeittribus «^ i

V effrtêritus, J

mAnumfa»cMltatibut^

& fibi aimhufHA-

>AUa'Initus

rum J I

vel

t divinitKs , felofiatu & malediîone ettm

\^ fe^ tttmfuitixedente.

Huc fpedtant teftimonia, quibus cofl»

firmatur, impiumthefauros colligerepro

piis. Iob.27.15. Prov.28.8. Hujus rei il-

luftre teftimoniura extat jer.17. ii.ubfdicitur cum ipfum perire media aetate,

tum divitias difTipari, id quod illulirat fi-

militudine perdicis.

Sicut enim qui moderate comedit,aIi-

tur cibo , 8c cibus illi in ftomacho manetj

contra vero evomitur,cii plurimu infarci-

turific quidivitias avide accumulat coge-

tur denuo regutgitare. Vide lobi 20,15*4

Oo Hujus

^78 COMMENTARIA IN PROVERBIA r?^

Hujus rei exemplum eft in Achane,

fjm fua avaritia fe, atque adeo univerfum

Dei populum & totam fuam familiam

conturbavit: itemin Achabi numerofa

prole ,quse tota periit inter alia ex vinea

Nabothiper tyrannidem erepta.Vide e-

tiam exemplum inloacimoler.22.

Inpoft. parte notandum eft,laudem

jufti viri non in eo verfari , quod non ac-

cipiat munera & corruptelas , fed quod

illa odio habeat. Sic dicitur alibi Pfal. 9.7.

10. Qttotûot amatts Deum, pdio habete il-

ludyûoi malum e!i. Sicutenim avaritia in

eo , quod quis divifias amet : fic vera 6c

chriftiana liberalitas in odio omnium il-

legitimarum artium,quibus illa parari fo-

lent, confiftit. Quiamobrem ut hoc ad

omnes rped;at,quibus optatius efle debet

dare quam accipere : fic praeeipub ad ma-giftrarus fped:at,quibus fingulariquadam

cura a munerum. corruptelis cavendum

eft..

Neque tamen hdc didlo damnanturdona & munera honoraria, quihus grati-

tudinem & benevolentiam teftamur, &amicitiam aut partam confirmamus, aut

amiflam recuperamus.

10

20

Summa eft ; difcerni juftum ab impro-bb fermonis pr^cipitantia , aut confulta-

tione,

Quod fuperius didlum eft de fadis,nunc itidem de didlis intelligendum

,, urnihil dicatur per csecum amorem,od)umj

.

iram , libidinem, aliamvequampiam ani-

mi perturbationem.

Cbi quaeri poteft ; qua neceflitate hcenobis incumbit? Nam cum [ex cordisabundantia GS loquitur,] & jufti homim>cor juftum fit , videtur nihil inde poflemanare,nifi,quod juftum fit;Refp. jufti»

tiam noftram inchoatam folummododfe, & injuftitias nobis innatje & penitusinfitae adjacerei eoque opus efleanimad-verfione&: cautione, ne

, quod in nobisinjuftum manet,bono,quod Deus in no-bis operatus eft, pr^currat. Quod etiati

eo ftudiofius & operofius faciendum , .

quod,quasnatur«inftin6hifacimus (prae-fertim cum ufus & confuetudo naturamfirmayit6tcorrob6ravit,)faciIius& prom-pdusa nobis prodeunt,quam quae adven-titia funt , & depravatae naturje adverfa 5ut in equis natura fuccutientibus, & artead incedendum formatis videmus illos

Qupd^:fi non fit fas muneribus& donis ^ (prêfertim fi urgeanturj ad id, quod na-inhiare,quibus nihilefle pofle dicunt magis liberale & ab injuria alienum -, ne-

dum rapinis 8c oppreflionibus& exadi-onibus.

Qjiam vero hocproverbium verum fir,

yide, m, exemplo lofiae a Ier« amplif,22>.

V. 28. Cot jufti meditatur ad7e]pondendam X fed os improbomm

sruâtmalum^

In rMy {rejponjionein) eft fynecd, fpec.

pro omnis gen. fermone. In^'3» {ehuUit)

eft metaphor. dudta ^fcaturigine aqua-ffttm, quaeline onaui jniermiffione aquam

50

turadidat, fubinde recurrere , iiifiaddu-

d:o fr^no cohibeantur. Deinde juftus

non in eo tantum eft , atquod bonum &juftum eftjloquatur, fed porro animo co-gitat , ut quam commodiifime modo

,

tempore, perfona, & loco proferaturj&ut non tantum aurea did:a fint,quae pro-feruntur , fed ut afgenteis incifionibus admajus decus & orâtum intertexantur.

Qoamobrem videmusincumbere,om=» -

nibus piis , ut fuis fermonibus meditatio-nem praemittant : ob eamcfue caufam utnihil perturbate , nihil per coecum amo-s:em, odium, iram, vel libidinem lo-quantur* Cui egregie confentit , quodprjecipiturlacob. I, ut tardifmm ad lo'

^mndMm^ . Atque cuin lingua fit .inftar

ckvi-

Y8© SALOMONIS, CAP, XV. j-g^

tiofum & depravamm fermonem ab im-probis CLimulat^ & abundt profluere. Ucenim plenum flumen aquarum nonpo-teft non abunde aquas emittere : fic im-probus plenus malitia iftam continerenequit. Ab homine enim improbo quidpoteft manare , nifi quod improbum eft?Qwimodo enim foteflis ( inquit Chriftus

)

cipitur, ne finamus verbum emitti , ante- bonaprofene , cum fitis mali ? Math. 12*ûam gratia \:an<yizmfalecondiatur. Hu- ^^ Improbi igitur quo loquaciores funt, eo

claviin nave hujus corporis noftri , non-

ne, tanquam clavus confiderate mo-venda ? Cumque frasnum fic , quo indo-

mitusnaturjB noftrae pullus regendus &fledendus eft , in illo & adducendo 6c

remittendo, infledendo, refledlendo ju-

dicium 8c prudentiam adhibere opus eft,

Huc fpeto, quod Coloflenf. 4. 6. pr«-

jus didti,quod etjam habetur Pral.37.50

rationes dux aflignari videnturv.?!.?^.

una quod doc5trina Dei fit in corde jufti

:

^lia quod improbus affidue fpeculatur 8c

«xcubias agitj ut juftumintercipiat.

Deinde pro rei,de qua loquimur, gra-

vitate major cautio eft adhibenda,maxi-

m^ cum de Dei cultu, & rebus ad regnu

Chrifti fpedrantibus fermo inftituitur.

Quamobrg Nehem.cum Regem acceflit 20

cum eo de rebus ad Ecclefiam fpedtanti-

bus acSurus, priufquam fuam petitionera

apudRegem propofuit, tacitus apud fe

Deumoravit fubita & ejaculata prece,

Nehem.2.4. Vide porro Eccle.^:. i. At-

que cum in oratione ab omnibus hocte-

quiratur,nedum a Miniftris,cum in verbi

pneconio , tum in precibus concipiendis.

majus&gravius judicium fibi accumulaTjut fingula verba totidem veluti prunae fu-turas funt, quib. ignis divinaeirae ardebitmagis & inflammatius.

Sed hic quazritur, an improborum fer-

mo perpetuo & conftanter fit malus?Sci-musenim A<;hitophelis didba inftarora-culi^cujufdara fuiue. Refp. bona effenonfibi^fed aliis prodefle pofle,

Inhoc igitur verfatur difcrimen jufti

Sc injufti.non quod juftus aliquandononloquatur ftulte & nequiter , utin PetroMath. 16. 22. & in Davide i. Sam.^f.conftat • fedineo difcrimen ftatuitur,

quod pii , utcunque aliquando labanturatamen non id pcrpetuo faciunt,

V.29. Proculefi dominus abim^

'''E"S"quon,odoverbano. soH^ = feôratmemjuprumex.

ftra numeremus & juftis quafi ponderi-

bus appendamus. Sicut enim preriofas

merces omfes numero & pondere da-

mus : fic, cum fermo res pretiofafit, exa-

tninemus eum, & ad ftateram exigamus:

ori noftro cuftodiam , ^ veluti oftiarium

apponamus.Quod fi in fermone dando hxc cautio

adhibenda eft, certe in illo accipiendo &admirtendo non minor cura adhibenda ^° eorum preces exaudit.

mdit,

In pmi (procul) eft metaphor. ab ho-minibus tradud:a, qui procul diffitife

vocantes nec videre , nec audire queunt,Eft autem ellipfis in utraque parte Pro-verbij

, quae fuppletur hoc modo : Deusprocul eft ab improbis , nec eorum pre-

ces exaudit : eft autem prope juftos , 8c

eft,ut itidem numero & pondere eos aut

approbemus , aut reprobemus : quare

Chriftus monet, quid^ (^ quomodo audia-

?»wj,Marc.4.24. Luc.8.18.

In pofteriorelieipifellliQ 49§etur , vi-

Summaeft ; Deum nonnifipios fe le-

gitime invocantes exaudire ; ne aut im-probi vana fpe fe ladtet precum fuarumjaut pii animis cadant, &. fe exaudire dif-

fidantp

Qo % Inpriore

ro

fja COMMENTARIAIn priorc part€ docetur,improbos, ut-

cunque DeuminGlamentj^ Deo nonex-

audiri. Quod ut doceat, illud fimilitudi-

ne illuftrac homjnis procul difliti , ut ex-

audire,aut videre nequeac.N^wDe«^,f»w

ceeliim^ terram impleaty longe r:motm non

e^^cum in ipjo vivimm,movemur-,&fumm;nec quoad eflentiam fuam piis propioK

eft, quamimpiis : fed dicitur longe difli-

eus,quiagratiofaiiIius prasfentia, qua illis

fuccurrat,autfubveniat, non adeft,nec fe

invocantes exaudit, fed veluci faciem ab

ilIisavertit,autabfcondit, dum nihil eorii

accipiunt,qu3e petunt.Vide Pfo. 1.28*29.Efai. 1. 15'. Cujus rei caufa aflignatur

,

I,Tim.2. Efai.i. Prov.1.29.

Tametfi grave fic non exaudiri , cumDeum inelamant periclitantes , taraeu

gravius quiddam illos manet. Nam nontantum caflae funt eorumpreces^fed por-

ro inpeccatum vertuntur,Pfa.iop. Quod

enim ex fide noneH-ffeccatum eji. Sicut e-

«im fic ut homines perfonam odio ha-

bentes,non ferunt aeque ut illosalloqua-

tur,- fed quamagis illos folicitac, eo ma-gisira accenduntur , ut in Artax. & Ha-t

man. fic &c.Ex quibusliquet cotnmunis

liominum error , qui exiftimant omnescoelu petere,qui.expiraturi Glamant;De«/,

mJJereremeis, cum horumverborum pro-

untiatio illosab inferis non eximet.

In pofteriore docetur , Deum prope

efle juftos & juftorum preces exaudire,

Pfal.145'. 18. tanquam fsmper prope fit,

antequam invocent , 8c cum nondumpreces abfolverint, Efai. ^z.i^»^^')^24. Dan.p. 20. Ad:or. 10.50. îcunqtê

quceritt invenit : fulfanti , i3c. dc SîC'.

quidptieritps afatre in nomine meo ; dabit

mbJs,

Sed hoc loco quaeritur ,quomodo hu-

ius Proverbii veritas conftat , cum fxpe

queruntur pij , [Deum procul ftare,vul-:

tum fuum abfcondere,& furdum agere.]

Eefpon.,Deumpropeeffe, taniecii nos

INPRaVERBIA fgj'

illum non magis videamus , quam Agaraquam

, quse ance pedes & coram erar,

Undeeciam in Cantlc. diciturponepo-ftem, auc oftium ftare. Quamobrem hu-jufmodi loquendi formulae ex tentationeproveniunt y quod Deus ilico non exe-quucioni mandat, quod precibusimpestrarunt,.

Ferf so, Lux &cuIorum exbiia^

rat anmumi auditio bom impitp'

guatos;

In 3*7 (cor) eft fynecd.partispro totahomine:: &- in \vy (impinguat) eft itemfynecd. pinguedinis pro bona totius cor-ppris & animi habitudine.

Summa eft ; honefto & legitimo fen-fiiumulu hominem & animo & corpore.

^ confervarij fed majorem tamen efle vimin auditione pofitam

, quam in vifione ^,-

quod- indicatur verbo nyy (os) quo fir-

miusbeneficium defignatur auribus per-ceptum.

Lucis & folis alpe(5lus quam mirifice

animum recreat , in communi fenfu 8comnium inteiligentia pofitum eft. Quod& ex eo magis intelligi ppteft , cum Goe-:

jg lum nubibus obfcurat , aut flocfte obte-nebratur; quo tempore multum obledla-tioni noftrs decedic& detrahitur.Liqui-diffimevero iiludarguitur, extenebris^gypciacis, quxgraviff. mcerore Êgy--ptiosafficiebanc: item ex tenebris, quactempore paflionis , ipfa meridie adCliri-ftum gravius torquendum & cruentan-dum emiife funt.Denique quod in pcenisimpiis irrogandis tenebra^rnumerantur.

ô Alia pleraque funt, quibus oculorum a-

fpecarus reficirur & recreatur,uc arborumviridicas, flores verficoJores , & id genusalia

, quK Deus ad hominem exhilaran-dum creavit.

Hic wmen diligenteircavendum eftj

CS--:

SALOMONIS, CAP. XV.ne oculofultt abufu illa nobis fraudi finc

8c nocumento , qnx Deus noftro bonolargitur. Unde iilud Pfal, 119. averte

oculos meos,ne videam 'Oanitatem : ut cumquis alienam 'intuetur ad concupifeen-

dumjvinum, cumin calice rubec lalifq';.

Utut enim ad tempus animum exhilarat

hujufmodi afpedtus, ejus tamen voluptas

inomento evanefcens poft animi cruen-

tationem,& fodicationem, eamquediu- 1°

turnam aiferc.

In pofter. parte Proverbii videtur Sa-

lom. auditionem rei bonae praeferre re-

ffum bonarum vifioni ; utpote qui fenfiis

fic ad fcientiam parandam, maxim^ vero"

ad Euangel. perdifcendum,in quo lalucis

lumma pofita eft,accommodatior. Undeetiam fit , ut lumen illud intelligentise Sc

fcientiaeinintimos animorum receifusin-

feratur &importetur,fine quo lux illa fo- 20

lis externa nuilam folidam &, diuturnam

deledtatione fuppeditare poceft. Quam-obrem cavendum eft, ne aures adhibea-

mu9 fermonib^pravis& eorruptis.Quan-

to enim plus ucilitatis ad homines legiti-

mo ejus ufu redic, tanto eft ejus damno-fior & periculofior abufuSa .

VstC. 51. Aum aukultans cdr^

reption* vitce itir medio Japentum

pemoUabitm

In ]î<(aum)e^ fynecd. partis : icemîri

r^{ferno£iabit))pto ailidua converiacione

Sc confuecudine.

Summa eft;'?^»**»^*^!- effe homines falu-

tares correpciones admiccere, cum gau-

denc confortio fapienrum,qui illos reaar-

guereiwrunr. ^^

Hoc Proverbium eundem 6c fenfum

Sc lcopum hab^, quem illud , quod du-

odecimo hujus capitis continetur , 6c

ab adverfis idem ipfiim corroborat,

Simttanjien-(utfit).qu«edam quaedo»'-

^SS"drinam ampUficant 8c cfariorem ted-dunc.

Derifori hoc in loco opponic eum,quiaufculcac correptioni,fed addic hoc loco,correptio vicae, ad diftindionem correp-tionum. Nam funt qui ex benefadris

,

& iancfla confueCudine & converfati-one nos infedabuncur & exagitabunc,quibus tamen aufculcare , autauresad-jungerefas non eft,^cum fit correpciomortis, non-vitae. Ec in hdc genere mukivicuperatores reperiunrur^ multi etiam

,

qui in ilHs reprehenfionibus acquiefcunt,Non eiiim inviti viam falucisingrediun-tur; fed cum fe ea infiftere non poffe in-telligunc,nifi cum fociofum fubriim ludi-brio, aucconcemptione, ilico^viavic^deflecStuiit : neque vel ipfa improborumChrifti causi- dideria ferre nomnt , nedum bonorum fuorumj aut vitse difpen-diumfacere.Quibus Chriftus apertfe de-nuntiat,/5^«Jori? ex illjs coramfanîsAng-e'lisfuffufumiri, quod eos fui, &;fermonisfui eoram mortalibus 6c miferis pudeat.Tantum autem abeft , ut foiis aeftum proChrifto ferant meridie plena lucente , utne leviff. ejus « t« '^«> ^* plagam feranr.

In pofteriore homiftichio eontrariumftatuit verf.12.Nam ibi de deriforeaffir-

matur,illum ad-fapientes non icurumrhic

contradicicur,^ iftum, qui fe jure corri-

pi a?que ferr j eorum confueradinem ex-petere , quorum correptione fapienti-

or evadat, Qupd etiam argument-o com-paration.moJGris probac. Namnenodiequidem, tempore masim^ ad converfa-

tiotiem incommodo ab illis fe abduci

|>atitu5?,nednmincerdiu3 quod idem eft^

acque eum iilis habitare & commQra«fi. Hincillud eft, quod David Pial; 14.1-.

f.fe feciffe profitetAir.Vide quamodo A-bigaele David poft correptionsm huma<"niffime accepit, nec deftitic, quoad uxo"rem fibi illam adjunxiffec, VideHift.mii-

lieris Canane» , Math. 15. masime veroOo 5 - csc^

'

COMMENTAJIIA IN PROVERBIA f^yAbftrahit autem fe ab eruditione i.

quidem qui fe ab illis locis fubducit , ubiDei notitia docetjsr & viget.ficut prodi-gusfilius Luc. ly. quiinique ferensfubpaterno regimine vitam degere,petiit utaccepto patrimonio , illi liceret peregr^proficifci.Hujusgeneris inveniuntur ple-riqueliberi, qui pertaefi domefticx difci-

plin? magnoperegrinandi ftudio ducun-tur : Item fervi plerique, qui ab illis fa-

V. 52. î ahflrahitfe ab erU' mifiisabhorrentemanimumgerunt, ub«

mfcmanscmepttonipojjtdetsor*

caeciillius, dequoeftiLuc.18, quiquo

magis reprehenfus eft , tjuod Cnriftum

inclamaretjjeo vehementius invocabat.^

Ex hoc loco facil^ conftare poteft,qua

pauci germani Chriftiani& fapientiae di-

fcipuli funtjUt qui ab admonitionibus ab-

horrent , non fecus quam fcholares hi

quos ob negligentiam & lafciviam cafti-

gatos ilico fcholae t^dium capit.10

Summa eftreruditione 8c correptione

confervari hominesi 8c contra earum

contemptuperire.Cum homnines natura fua prae igno-

ratione Dei inftar brutorum animantium 20 hunt etiam fe', qui ofcitanter Scabfquefint Prov. 10. & Pfal.92. 7. & apud ]o- ullis animi, intelligenti*e , & affedlus vi-

ipermittitur.

Deinde abftahit fe, qui, tametfi cor-pore prxfens fir per metum eorum , qulpraefunt,aut commodi lui caufa,tamen a-nimo & ftudio ram abeft, quam fi 1000.terrarum intervallo remotus eflet.In quogenere non pauci reperiuntur. Abftra-

hnm p4lloindomito comparentur,qui viam

tenere nequit: in promptu eft eos erudi-

tione opus habere, fine qua viam vitje ne

inire quidem norunt.Quemadmod. vero

natura expertes fumus verae Dei cogniti-

onis ,'ita etiam ejufdemnaturae pravitatc

gc perverfitate animum ab eruditione,&

fcientia Dei abhorrentem gerimus ; ut

ribus ad dodirinam percipiendam acce-dunt, ut liquer Matth. 22. Deniquefeabftrahunt

, qui , tametfi intenti& dili-

gentes fint,ramen aIio,quam oportet,re-fpiciunt, ut qui ideo audiunt, ut infidien-

tur , aut ut poffint de religione diiputa-

re, aut altercari potius.

Quod dicit hujufinodi animas fua iper-

nullus equus ad ephippia , nullus bos ad ^° nere, eo docet longh diverfum eventumjugum admittendum magis refradarius effe hujus fubdud:ionis

,quam illi cogi-

&recaIcitro fit,quam eft homo ad veram

Dei notitiam imbibendum. Nam befti?,

utcunque efferatae& effrenes, hominumtameft opera & induftria cicurantur.Ho-

mines vero nifi Dei h coelis operatione

nunquam ad ftugem revocantur. Sedcum unius fpiritus Dei inftindtu coelitus

dimiifi hoc nat, tamen hominum inftitu

tant, Illi enim fe fubducendo, ut animofuo obfequantur, putant le animabus fiiis

honorem habere, & contra fervile quid-dam efle, & abjedum fcholae Chrifti ad*didtum & afcriptum effe : fedlonge fal-

luntur, Nam planfe animas fuas fpernunt,

quaff hocmodo in ignorantia,& in coeno,

&:veluti fanguine nativ? pravitatis fu? ja-

tione & informatione Deus adeam rem 4o cent;necjacenttantum,Iedindiesmajo-

efliciendamutitur, parentum, praecepto-

i:am,herorum,& miniftrorum opera:fine

quibus fpiritum fuum non confert. Qua-obrem hoc Prov. dicitur,eum,qui fe fub-

.d^citab eruditione,animS fuamfpernere.

rem & coecicatem & duritatem feu per-

verfiratemaccerfunt attrahuntque, quo-ad peccatis onuftae in imum barathrumdemergantur. Quae autem haec inconfi-

derantia corporis volupiatibusinfervire,

ûibiis

SALOMONIS, CAP. XV. jj^guibus aiilma hominis nobliiT. pars pcf- Sfcut enim in familiis&fcholfs virgae con-iumeat; perindeac fiquis , ut redivivorii

dolori medeatur,capitis fui viamnum pa-

teretur ? Tametfi nec corpori hoc modoprofpicitur, quod ejufdem cumanimainteritus particeps erit.

In pofteriore hemiftichio affirmat, efi

poftidere animam fuam, qui correptioni

aufcultat. Inquoi. dOcetur, nonfatis

efle ad pietatemSc veram fapientiam ac-

quirendum,fiquis falutarib. pr2eeeptis,&

dodlrina fana imbuatur nifi porroacce-dat correptio. Prasclar^ enim nobifcumagi reputare debemus in hac naturae; no-ftr^ corruptela 6c perverfitate,fi omnib.fimulSc cojundlis rationib. a Dfio inftitu-

tis ad falute proficiamus.Natur^ enim.in-

ertis&afinin» femper in nobis fuperfunt

.reliquiae,quae fcutica& flagellt) opus ha-

tredtatio fola metum inijcit,6c in republ.virgarum&fecurium.feu gladij antePr^-forem praelacio & prsegettatio terroremincutir, & audacium animos conftringit,ut

, prout corum naturafert , non erum-pant

: fic etiamin Ecclefiafola & nudadifciplinae & correprionis ftabilitio mul-tos in officio retiner,Deut . 1 3 . 12. 1 .Tim

.

10 7.28. Deinde caftigantur homines, nontantum cum ipfi corripiuntur, fed cum a-lios caftigari. & cornpividenr. Etcerteifta & illa correptio ex his,qu« hoc Pro-verbio cominentur , & inquapiosom-nes proficere ex ofEcio eft.

Quod autem dicir, eum poffidereani-mam fuam,qui aufcultat correptioni,non€ft diffimile illi nunquam faris laudatse

fententi2e,quam Chriftus protuIitMatth.bent.TametfienimSp.promptuseft^ta- 2020.22. Luc. 21. 19. In fatientU tojjide.

men caro viribus=deficitur,Math.26.Hoe

partium enumeratione liquido conftat,

rrimum enim in familia virga corripien-

dis liberis neceflaria eft. Qui enim parcit

virg3e,odit filium.In Davidis familia Deinotitia ampla & copiofa extitit, ubi Da-vidis vitje exemplum {^x Uriae fad:um ex-

cipias ) lucidum &:fulgens in totius fami-

lia? oculis refplenduit,perierunt tamen

hitii animasveBras. Nam'aufcuItare'cor-reptioni quaedam jâtientia eft : Ut facilfe

Gonftet, jaduram l^cere eos animi fui, Scproinde etiam animae , qui correptionemrepudiant.

Hinc etiam colIigitur,quam iniqua eft

eorii fententia,qui gravat^ ferunr,dod:ri-nam Evangelij adhortatione admota, 6cftimulis reprehenfionis propius applicari;

CHmAbfalom tumAdoniah,quiavirga soquique dicunt , Miniftris fatis efle , fi

corredlionis fubtradta eft,ut fcriptura di

lerte notat. In republicaidem ulii venire

conftat, Ecclef. g.ii.in Ecclefia Chrifti

tanto magis-opus eft correptione , quodmagis homines inepti ad officium in Ec-clefiapraeftandum, quamvelin familia

aut republ. quod ad Ibcietates illas tuen-

(das.Sc confervandas quaedam feminana-tura haufimus,quae nulla funt ad illa prse-

dodWnam proponant, & unicuique ejuf-

dem applicationem permitrant : perindeac fi in Ipirituali convivio fatiseflet men-fam bene inftruere,&cuiqurliberumfa-cere , quo ex ferculo ipfe manducare &fe pafcere velit, cum Scripturajubeat, uc

Miniftri dividant & diftribuant cuiqaedimenfiim fiium, & illos oeconomis afli-

milat, qujcuiquein faitnilia pro aetatiSjvi-ftanda& perficienda,quae inEccIefia Dei ^^ rium,'vaietud]nis,genero fitat s, & fexusffequiruntur, Math. 18. i. Connth.^.f. conditione &.viaum &veftitura fuppe-flurimum autem protuerit , ut correptio ditantitabiliatur & exerceatur; imo vero ibia

sllius in omni focietate conftabilitio plu- ir a -.

mmm prodeftad frfnandum peccatHiu, ^' S3* Jmmrevmnttam erw

fê COMMENTARIA IN PROVERBUditiofapientW'^^ ante bonorm bn-

miktas»

m

Samma^ft ^ viatft veratii & comptn"diofameitead omnem foelicitatem cumpietatem, tum honorem pietatis primumper falutaris correptionis admiflionem,

quae ex animi hutallitate , & abjecitione

profluit.

Duo hoc Porverbio docentur^qaorumakerutrum alterutriusfulcrum & fuften-

taculum exiftit , ita unius yeritas akerius

veritatem illuftret.

.

Et cum duo fint,qu? adperfecftam foe-

iicLtatem requiruntur ; unum ut veri 8c

germani Dei cultores ftnus , alterum ut

pr^mium illiuspietatis aDeo accipiamus^

ad prius iter eft per illam inftrudtionem,

quae jdifciplinam& correptionem adjun-

otam habetjad pofteriusper humilitatem

&.abjec3:ion.em animi.

Et quidem, quod ad prius atdnet, -pa-

hm eft.neminem unquam ad veram Deicognitionem,aut Dei reverentiam addu-iftum., nifipriusJegis divinae ftimulis &aculeis.compundtus fuerit. Hujus rej te-

ftimonium eft A<3:. 2.37. Luc. 3. io.8cc,

(Bc Adtor. 9. 4.5. &:c. Sicut enim nullus

aut equus , aut bos tam docilis & tradta-

bilis eft, quinpriufqu^ autad ephippia,

aut ad jugum portandum manfuefiat,cal-

car, aut ftimulum fenfitjfic nec quifquammortalium invenitur , tam flexibilis &manfueti ingenij,ut poflit ad frugem fine

minis, & im divinae aliquo fenfu adduci,

P^nde quod hanc QTndmonemJapien-'

tiaeruditionem vocat facilfeindicatur,non

qna!vis feverirare homines adfrugead-duci, fedilla, quam De\ lapientia docet,

8c in Scripturis tradidit: ob eamquecau-fam vanam effe illam feyeiitatem , quse a

rPontificiis adhibetur,per fijiipfiusflagel-

lationem, per peregrinationes nudis pe-.dibus fufeeptas

, per nefdo quaai.a ctbis.

10

20

8c potionibus abftinentiam , antequant,

quidverum jejunium fitjperceperint.Sed

eruditio, de qua Propheta loquitur , eft

peccatorum graphica 8c vera defcriprio,

8c veiuti picftura; deinde judicii divini 8cinferni €xpref& repraefenratio.

Hinc liquet, eum veras pietatis expet-tem efle,qui nuuquam fenfu peccatorumfiiorum vulneratus , vel compuncbus eft,

'qui feorfim Sc per fe peccata fua non de- i

fievit, ut olim lofiam defleverunt ludsei,

ut parensprimogeniti,aut unici filiimor-

tem, ut fponfa mortem fponfi Sc recens

matrimonio juncfti.VideZachar. 11.Ne-dum illi procul a pietateabfunt , qui pec-catorum fuorum reprehenfionem,8c cor-

reptionem ferrenequeunt,

In pofteriore hemiftichio viam ad ho-norem efle docet per humilitatemScfub^

miflionem animi. Qupd quidem, fivedchonore in hac vira,fivein altera potiundoverumcomperietur. Etquidem, quodad honorem attinet, qui in futuro faeculo

abanimo (ubmiflishabebitur, fciendmneft', viam in coelum fcandendi eflead in-

feros prius defcendere vero 8c vivofen-

fu peccatorum noftrorum , 8c mercedis,

quae nobis ex peccatis debetur. Côdexparabola Pharifa?i 8c Publicani Luc. 18.

30 8c filij prodigi 8c frugi Luc. 15". 8c con-vivarumfLuc. 14. illuftratur , 8cProver-biotrito, 8c Chriftiauthomate 8ctefti-

monio corroborato eomprobatur j jQ««/e

humiliat, exaltahitur.

Ad honorem vero quod attinetquiin

hoc fêcnlohabetur.tametfi humana pru-

dentia did:et,hominem femper contem-ptum id, qui fe non ingeiit& promovet;eumque aliorum judiciocalcatum iri

, qui4^ fuo Scproprio judicio abje(ilus eft^tamen

cum [ elatio 8c principatus neque ab ori-

ente,nec ab occid€rite,nec a deferto ve-

'

niat -y fed Deus unus eft, qui hunc attolit,

illum deprimit , ] ccrtum eft illos in cul-

men honoris attollendos eiTe, guilfuo

)udicio

>02t SALOMONjudicio maxime abjedi llint,8c fubmifli.

Hocarguitur exemplo Davidis, qui,cum

patrisoyes pafcere dedignatus non effety

paftor totius populi creatus eft.Vide ex-

emplum Abigaelis i.Sam.25. 41«'^ P^"

tri Luc, f. verf. 8, 9> lo.

CAPUT XVI.

V. I. HoTmnesfuntdiJjôJitiones

acierum animi :[edh Dominoefire»

^mfum linguie^

In isve eft metaphor.k re bellica tran-

flata ad cogitationes ordine militari ani-

mo digeftasj&inftrudas. In ^wh{lingua)

eftfynecd. partis.

Surama eft j non prodeiTe meditatio-

nem & commentationem eorum ,quae

poft eloquimur & enuntiamus, nifi Deus

linguam dirigat, ut prsemeditataproferat

6cproloquatur. . .

Alienum a dodrinade providentia vi-

deri poteft ,quod hoc Proverbio propo-

nitur ;quandoquidem Salom. humanas

adiones ita difpartitur , ut unam, Sc eam

quidem potiorem homini , alteram Deotribuat. Nam cogitationes ordinatimSc

compofite inftrucre & dirigere majoris

cujufdam facultatis effevidetur, quamquod cogitatum 8c commentatum eft,

proloqui, hls prêfertim, qui iinguam ce-

lerem^ volubilem habent. qu busnihil

facilius videtur,quam,quid voIunt,in me-

dium proponere. Sed primum quidem,

quod ad cogitationes piorom Juftas8c li-

citasattinet,fcimusillas non aliunde,qua

a Deo,tanquam fonte promanare;quan-

doquidem non fumus ex nobis idonei

bonialiquid cogitare : Qupdautemadxogitationes improborum attinet, utcun-

ûe omnia illis liberrima videantur,tame

IS,CAP^XVlI. 5^95

falli illos, 8c decipi liquidq conftat. NonpoiTunt equidem non, qu3e funr perverfa

8c impia , cftgitare j fed interim etiam in

illa perverfitate non mentem eorumfu-bit, quicquid illis libet, fed quod bonumvidetur. Vnde etiam Deus dicitur fibilo

advocare tyrannos,ut bellum genti infe-

rantiEfai.^-.a^^.Scy.ig.ite excitare gen-tem,8c attrahere in pugnam,Habac i.6,

lo Iudic.4.:)-7. Qupd ergo dicuntur homi-nes aciem cogitationum 8c confiliorum

fuorum inftruere, eo fit, quia, utcunque.Deus regat 8c moderetur eorum cogi-

tata 8c confilia, tamen hac Dei redionenon toUitur hominum in his rebus liber-

tas , quin quod cogitant 8c confultant,

fpGnte8c voluntate fiia faciant 8c animo-rum facultates ad confilia adhibeant,

Relponfum linguse elfe h Domino ^

20 probatur firmilT.argiunetispempe quod. pii a Deo petunt oris apertionem Eph,

6, 19. 8ccuftodiam apponi ori eorum,Deinde quod precatur,ut fibi in fuis fal-

fis accufationibus parum conftent,Pf. 5^ s^

9.Qupd etiam exemplis illuftratur:i.Ba-

laami,qui,cum profedius fuilfet hoc con-filiOjUtmalediceret pop.Dei,8ccum ani-

mo fuo fsepius hoc conftituiflet ; tamennon modo maledicere non potuit , led

^Q porro ^raeter inftitutum liium illis bene-dixit,Num.22.5y.8c25.v.i.8cc,2jdeniintelligipoteft ex Labane, qui , cum de-creviflet acerbiflimis vcrbis lacobumobjurgare , illud non potuit tamen pras-

ftare,Deo illi fraenum in itinere injicien-

te,Gen.Î.28.

Prover, 15. 28.docetur, viri jufl^ par-

tes meditarirefponfum: jam vero ex hocProverbio aliud officiu viri jufti coUigi-

40 mus,nemp^ ut non tantym meditetyr re-fponfum, autorationem, fed porro in re

majoris mometi preces adhibeat, quibus

a Deo impetret,ut, quod prob^ fecii c6-mentatus eft, aut etia memorie m^davit^

commode proferatScproponat aliisjqua-

V p doqui-

^P4.commentaria in prover&ia

:idîlli

f>rdoquidem alioqui facile excidat ilU mter

dicendura ,quod meditatus eft. Quod

officium tanto alacvius & fliidiorius ta-

ciendum,qu6d oratio,utcunque commo-

de dida aut inftituta , niiUas ad perfua-

dendumvires obtinet,mfi Deusillam fua

benedidione fkdendo auditorum ani-

nnosprorequatur. Quod cum omnibus

faciendum,tum Miniitris potiff. hoc pr^-

ftandu propter fubj.argumeti prxftantia.

Quod fi^quaeprsemeditamur, proterre

Sc proloqui nequimus , nedu executioni

iUudmandare ,quodanimo defignavi-

inus,nifiDeus manumdirigat,& conati-

bus noftris benedicat.

V. 2. Omnes cujmqtie vm pumJuntinoculisfuis :fid expendensî-

ritusefldominis»

In '2T» eft metaphor.ufitata pro homi"

num ftudiis 8c acaionibus. Iteoi in i5-jr

eft meta.tranflata ab oculorum vifione ad

aiiimi judicium. Item in ?5ri eft metaph.a,

ponderibus quibus levitas 8c gravitas

mercium examinantur , ad Dei omni-fciam intelligentiam defignandam.

Summaeftjnonplacere Deo,inquib.

homines fibi mirific^ placent.

In priore parte propheta perftringit hu-

manae iiaturas in fuo de fe judicio per--

verfitatem: notat etiam fpeciem perver-

litatis, fc. quod fibi adulatur, & luiipfius

lena fit, quod omnia fibi fe praeclara per-

fuadet , cum tamenpeflinie cum iUaagi-

£ur : haud-fecus quam fi foemina defor-

miSjfibi in animum fuum inducar, fe pul-

chram &; /peciofam efle; aut fiquispannis

obfituSjfe ornatiflime veftitum incedere

opinaretur. Namhaec|)lanenoftracon-ditioeftj ficur Ezek. uS. docemur,.8<: abAp. qui noftrê naturs corrupteJam pan-nis 8c veteramentls afl!imilat. Tametfienim nemo tam ftupidus fit ,

qui fibiali-

cujus mali confcius nonfit, quiatamenfere fit, ut nobifipfisplaceamus , faiis eft

adProverbii veritatem tuendamj prae-terquamque malain nobis funt,extenua-mus, 8c minusquam funt, peiverfa judi-

cantesilla in aliquem boni gradum 8cnumerum attollimus. Hujus Proverbiiveritas mirifice inde apparet,quod homi*num inventa tenacius retinemus

,quam

lo Dei cuhum geuuinu. Sicut fit,ut gravius

ftatuant in eum , qui carnem die veneris

comedit, quam qui proximi uxore moe-chatur ; Se ftudiofius pleraque fefta abhominibus invefyâ.qua diem dominicuma Deo imperatu obfervat,vide Mathaij'.Quamobrem piorum officium eft fibi

difplicere, 8c fuaomnia femper fijfpecSta

habere,im6 preftantifl^.quafque acîioneSj

tanquam quas aiiquid refipiunt veteris 8c20 corrupti Adami,quem non penitusexue-

. runt. Vidêxemplum in]obo,quiin A-gapis fandis, quas filii ejus celebrarunt,,

lemper aliquid fubrepfiffe fufpicabatur,,

quoADei iram in fe 8cfuosaccerferet,

lob.i.Quid,quodinhis,inquibus nuUiuS'

mali fibi confcii fiint, tamen aliquid fub-efle fufpicantur

, quod legi divinae con-fentaneumnon eft,i.Cor.4.4. i.Ioh.3,

20. Hic nos ipfos excutiarnus , an fumus30 in iis, qui manus noftras ofculemur

, qui^

retibus neftris facrificemus, noftris animiinventis geniculemur, 8t veluti nos ipfos

provolvaraus ; maxime cum Chriftus af-

iirmetjWDW -ôjje nos eumfequi^ mji nojmet--

ipfosahnegsmn!.

In pofter.parte docetur, Deoiilanonprobarij 8c fimul ratio adjungitur

, quodipiritus expendir 8c rimatur ,- quod nonintuetur modoiiIa,quae foris apparet, fed

intimos,animaru receflus, unde acftiones

8cftudia proflimnt,qui nifi fide purgati

funt,quae ab iUis manat,omn;a cora Deofsetec.Qup fit,ut,quod nobis aurum vide-

tur,ille xs efle coperit ; quod nobis rofa

apparet,corai!lo4irtica fitjaut fpina:quod

nobis

40

5f95SALOMONIS, CAP, XVI,

nobis fragrins & aromaticum exiftima-

tur, coram eo fit ftercoreum

.

Ex quo hoc liquido conftat, quid cau-

fss fit , cur noftris viis & ftudiis obledle-

tnur. Caula. n, hoc loco Sal, indicavit

non oblcure ; quia animos noftros non

excutimus,num fint finceri,necne; An ex

timore Dei quid , aut metu hominumproveniat; an ex amore Dei,aut ^paxwî»;

an Dei gloriam nobis proponimus an xt»o.

i'^^'*! noftram , utrum privatum noftrum

commodii fpedtemuSjan Ecclefi», Reip.

famili»,in quibus fumus. Ad hunc locum

videtur Chr. allufiffe,ubi nontantum di-

iplicere Deo, fed ahominahileDeo effe,r\on

tantum quod placet , fed quod hominibm

glonofim eft; Luc. id. i^ ubieadem ra-

Eio afTRgnatur,quae hoc loco;nempe quod

Deus corda hominum novit ,quaeilli ipfi

5'P7

WerJ, 3. Devolvein Dominumopera tua , ^jiabikenturcoîtatiO'

7iestuce,

In ^3 (devolve) eft metaphor.tra(5ta abhominibus,qui onere opprefiTi illud ad a-limn robuftiorcm transrerunt.

Simima eft ; negotia noftra graviora,10 quaiff ut illafuftinendo fimus , Deo per-

mittamus.

Eftgenus hominum ftupidum &bar-dum quod negotiorum fuorum pondus& gravitatem non intelligunt, eoque ip-

fo de illis promovendis , aut ad foelicemexirum producendis foliciti non funt.Eft

Scaliud genus hominum,qui negotiorumfuorum magnitudinem & difficultatem

animo quidem concipiunt & comple-ignorant. Perinde enim eft in a(ftionibus aodtuntur, fed hujus vitje voluptatibus &hominum, atque in rebus inflatis atq; mtumefcentibus,puta,veficis Scc. quaz fpe

ciem habent magnitudinis , cum ,flatu

difcuflb, difplof» fint , ilico in anguftum

contrahuntur. Et quidem (ut ad fuperiq-

rem fimilitudinem redeamusj his foerni-

nis rite aflimilantur, qua^, quod infucatae

funt , opinionem habent pulchritudinis,

neque volunt fibi larvam illam detrahi.

illecebriscapti & deliniti illa kfeabji-ciunt,ut fe voluptatibus expleant.Eft ter-

tium genus eorum , qui rerum fuarummomentum & pondus animo compre-hendentes & afua propriaque folertia Scinduftria carum effedtionem & laetumfucceflum fuipendentes , continenter 6cailidue animo torquentur Sc crueiantur

curis & foIicitudinibus,metu,&diffid€n-

ne vultus fui deformiratem cogajitur in- ô tia , nequid earum fecus quam exoptanctueri; aut his

, qu2e aut fpeculum nolunt. excidat. Unde eft, quod ne vitam(quod

intueri,ne fuas ftrumas videat, aut ipecula

illa.qu^ adulrerina funt,& adulatoria,

Deinde etia ex hoc loco notemus , ne

nimiii Spiritus fumamus,cum ab homini-

bus,utcunque bonis &fapientibus laude-

mur,quia tantu,qu3e externafunt, intueri

poflunt; ad animOI, qui eft adtionis fons,

penerrareacie oculorii ffloru nequeunt.

dicunt) vitalem agant, fomnum quietumnon capiant , cibum jucundum non lu-

mant; nedum ut Deum cum obIed:atio-

ne; & alacrirer colant. Quamobrem Sa-lomon hoc Proverbio iftas corruptelas,

& a vera fapientia aberrationes condem-nans viam nobis redtam commonftrat.

Nam, cum jubet nos devolvereîllud

edpotiusftudeamus nos Deoprobare. .^ genus hominum perftringit,

qui nihil

I.Cor.4. 5^. Isenimlaude dignuself, quemDeus laudat,non homines.htq; ne tu quidecaput attollamus,cii'nob's optime inftru-

<Stis nullius culpae confcii fumus, quodDeus cordenoftro fiimajor.iJeh.SlOj

fentiunt & apprehendunt.Non potefte-

n:m onus devolvere in alium , qui nullo

fenfu oneris tangitur.Deinde illos etiain

pervellit, qui difficultatcm rerum com-

fledentes animo,omnia abijciunt,ut vo-

Pp 2, lupta-

^98 COMMENTARIA IN PROVERBIA ^^plupratibusinhienr. Nam cum dicit, ofera

i^factatuadevohe, apparet Deumhocimperare,ut fein occupatione rerum fu-

aram retineat. Deindeeosaperte pun-

git, qui dlfficultatisrerum confcij earum

effed:ionem&: laetumeventumafeipfis

fufpendunt , quia onera in Deum ,non

reijciunt,qu3e ipfi fubire nequeunt.*

Quamobrem conftat , officium Chri-

ftiani hominiseife rerum fuarum ^ni-um difficuhatem, & quid periculoru in-.

fe habent, genitus pernofcere. Secando

ilKs adminiftrandis manum admovere ,,

nec quicquam eorum ofcitanter pr^te-

rire,qux ad earum effedionem momen-tum afferaut. Tertio nuUo modo fe an-

goribusex fecceffu 5c eventu rerum fu-

arum conficere &cruentare,tametfi pe-

riculo res vacare non videatur,&non ni-

lud videtur potius , quam lperandum>inquit aliquis. Refpondeo, fcripturam.

viam hanc nobis certam &: indubitatammonftrare, eamque non difficilem, utcte-

lum afcendamui, aut.maretrajiciamus, aut

ad fYofundum nos dimittamus.Confide DeOyinquit David, Pfal. ij. 5-, Qni ergo fidu-

ciam in Deo collocat , iscerte hocfacileprseftitefit. Quantum igitur fidei habe-

lOmus, tantum de perfidiofis iftis curis,

angoribus , animi cruciatibus de rerumfoelici exitu detradlum eft. Qupd Ti nonpoffumus non a noftra & circumipedtio-ne penitus& omnino pendere,argumen-to eft 3 nos Deo non cofidere.

Alia ratio eft in Deumifta rejicrendf,

quamApoft. doeuitjnempeficuras no-ftras , folicitudines , anxietaês corro-gantesundique illas omnes fideiioratio»

hilmetusinfecontinere.SicagricoIaeSc 2oneincIufas & involutas a nobis in Deumvinitores, cumfumptum&laboremfece- refundimus. Petamus igitur a Deo, utrint ,

placid^ omnia Deo permittentes

exfpedant frudlum. Satis nobis eft pri-

mum de rerum adminiftratione confili-

um captafle,deinde operi manum admo-vifle,8c lobore nos fatigaife: Quae tamen

cum nobis impofita &:lmperata funt , a

nobis .viribus a Deo fuppeditatis perfer-

nobis "condonatis erroribusvel aberra-tionibus ,,quas in negotiorum noftrorumprocuratione admifimus , . ipfe rebus no-ftris itaprêfideredignetur, ut exirimi adfuam gloriam , &: noftram confolatio-

nemjucundum &.falutarem fortianturi

Hujus rei exemplum eximium extat, E-ri poflunt. Deus vero ,

qui vires noftras fter. 4. penult. Sic: Cliriltus fimulaccognitas habet, curam -& folicltudinem

deêventu noluit nobis imponere., ut

qui- novit , nos illis portandis impares

efle.Quamobrem congruenter .huic con-

filio Salomonis , & patris ejus Davidis

hoc onus in Deum reijciamus. Vt quid

€ten'm fub onere fuccumberevis, vel

potius fab illo obrui obterique ? Ecquls •

enim eft, qui graviter onuftus non liben-

ter oryjsfuum in alium robuftiorem.o-

peram fuam QflFerentem transferret >

Hicautem difficilis cogitatio occurrit,

quomodo quis poflit curas 8c folicitudi-

nes tam mordicus affixas & adhserentes

afeabjicere. Quis nobis viam hujusrei

commonftrabit ? Qptandum quidem il-

precatus eft,]oh.i7.illic6 fe recipit ad lo-

cum,ubi prodiroreu ofleJideretJoh.iS^

In poft.hem.eft promiffio, fore ut re-

d:e cedant qux Deo promifimus , &capta a nobis confilia prolpere nobis ca-

fara. In qua prolepfi relpondet ad il-

lud, quod car.o obgannire&objicere po-terat in hunc modum ; Si ego curam ha"rurri rerum abjicio, quis earum accipiet ?

Refpondet Sal.Deii eflFed:urum,ut pro--

^^beomnia curentur. Haec cum prolepfii

refpondeoliquidiuselucetapudPetrum^

qui, cum ex hoc Solomonisloco admo-nuiflet,ut cura in Deum conjicerentjfub-

jungit,nos Deo curae efle.

Hinc liquet, eorum confilia non fiic-

ceflii*.

£oo SALOMONIS, CAP. XVI.ceflura ,

qui aut rerum difficultatem non6oi

confideraut, aut comprehendenres in

Deum tamen illa laborando & fe occu-

pando in vocatione non rejiciunt.

V .4 . Omnia operatus efi Domi -

nm propter feipfum i atqtie etiam

improbumin diem mali,.

Summa eft ; Deo ex omnibus operi-

bus fuis deberi gloriam, vel ex his,quas

humano judicio minime omniu videntur.

Proverbrurn nobile & infigne eft,quo

praerer creationis opus aliquoufque ra-

tbnis humanse ambiru comprehenfas

,

duo- prxcipua religionis arcana huma-num 6c Angelicum captum fuperantia

confirmantur. . Unum eorum eft de pro-

videntia Dei late fe ad omnia diffunden- '

, te j alterum eft de Dositrina praedeftina-

tionis.

In priore clare & liquido confirmat,

omnia a Deo fieri tam magna,quam par-

vaj tam fortuita,quam ea,quorum caufas

notas &c comprehenfx funt ; tam adver-

fa,quam prolpera. Secus enim longe fit

in Dei,quam in hominum operibus.Nam

fabri & aiii artifices,conftrud:a domo, 6c

ftiae deorfiim in terram defiMtur fine

Dei providentia. Cujus rei cfocumentapla:raque extant in libro lonse, ubi miri-ficl' confirmatur in venti fubita excitario-nead caftigandum lonx fugam , Scinfubita cjufdem pacatione, in cxti praepa-rationc ad illud momentum,in quo |onahin mare eft"conjed;us , & cxn in aridamappulfu,inricini fubito viroreprimum,&:

o poft arefaAioiie.jb pifcc, qui drachmamiir ore tenens ilico ad hainum Petri fe ca-piendum fiftic.

Qnid fibi vult hoc,quod d.citur, etiamimprobum ad diem mali-y nifi quod hac for-mula ioquendi indicare vulc eciam hocipfujna Deo fieri & adminiftrari

,quod

homiiium judicio &opinione a Deo alie-

numvidecur, uc fenfuslir prorfusidemcuin Apoftoh exciamatione Rom. 11.33,

° 34' BT '' Ur plant; adverfo fpiritu ducan-tur ei, qui erac in Sal. & Paulo

,qui nihil

Deo , nifi cujus requitarem & jult:tiam

ipfi pervidenr, perm;ccere volunc . Non

inuident Regibus & Principibus faa ar- -

cana, in quêfubdici fi inquirerent eaqueperveftigarcnc

,procaces &: nimium cu--

riolbs^pronunriarenc; cum interim adfuam hac in parce procacitacem mulcom.agis inlblenre prorfus connivenr.Hujus

abfoluto opere, ejus ufum & adminiftra- 30 autem hominum procacitaris prefc;aDei

tionem aliis permittunt : fed Deusopus, omnifcientia ob eam caufam particulam

quod fecit , regit & gubernac fuq arbi

tratu. Etiam quae mala funt &:vitiofa,qu3e

ipfe non fedt^& quorum author non eft,.

g5jbernat camen adfuam gloriam,&:fuo-

rum commodum.Ec primum quidem , omnia in univer-

fum a Deo fieri & adminiftrari,Scripiura ,

cum hoc loco , tu aliis celtimoniisapert^

docet.Rom.ii.ult. Epb.i.ii.

Nec hoc folum generali ornnium ad-

miniftratione.Sc.infpedlione , ut plerique

affirmanc ; fed fpeciali fingulorum cura

& adminiftratione feorfim, ut ne digitus

li9ininis,roJlatHr furfum , nec ungula be-

addit 5- ut ihi veritatem fortius muniretj

unde eam gravius oppugnatairi praefcj-

vit. Hinc eft quocfl non dicit , eledtos ad

'

diem boni,fed.&t. Sunt enim plerique^-.

qui gratuitam fidelium eled:ionem anteniundi jad:a fundamenta aftruunt , (|ui

iidem reprobarionem non admittunt.Hujus docftrinseufus mulriplex eft,pxi-

.Q mo quidem utnosgraros Deoreddat &.gratitudinem incendat, dum reputamus,quicquid boni nobis accedit, qujbulcun=.'

que. mediis feu parentum , feu-Princi-

pum,feu amicorum,feudenique proprissi

iQlQiiix 6c,Iaboris,a Deo rame fummo 5c

.

P.p 3 folo.

COMMENTARIA IN PROVERBIA ^^^

folo authore provenire. Qupd idem ef-

ficirur confideratione gratuica eledibnis

ieu pra;deftinacionis ad vitam.

Secundo in adverfis noftram patienti-

entiam fuftentat , & ab immoderata in

homines ira&vindidia cohibet,dum cumanimisnoftris cogitemus, non tam hoc

ab illis injufte & gracis', quam aDeo no-

ftromerito promanare. Vide lofephi

exemplum erga fratres in fe iniquos.

Tertioinipfisetiam, quae admittimuS

peccatis, refipifcentiam noftram promo-vet, Sc interiorisgraviorifque dolorisfti-

mulus eft , dum anjmo revolvimus jufto

Dei judicio facftum effe ^ ut ob peccata

noftra in fenfum tam turpem Sc foedum

conijciamur.

Huc aceedit quartus fru(5lus, nempeutDeum timeamus. Eccl. 12, 15, Et

Hoc autem Proverbio tametfi idem do-ceatur , tamen cum foenore proponitur,Foenus vero in eo confiftit primo quodcaufa fupplicii eorum formidabilis red-ditur, Dei fcilicec abominatio. Deindefubjedumfuperbiaeprsecipuum, &ori-ginale, hominis animus, ubi potifT.fuper-

bia fedem habec. Deniqne judicij &ul-tionis divinse ineludabilis &: inevitabiiis

10 certitudo.

In caufa divin^ ultionis adverfiis fu-

perbum notandum eft , Prophetam oc-currere ancipiti piorum tentationi, quadefixis oculis intuentes in fuperborumfplendorem, apparatum, pompam in ve-

ftitu ,epulis,aedificiis, comitatu,equitatu,

clientelisuique eo in admirationem eo-

rum attolluntur , ut illos terque quater-

que beatos judicenc, & fe illis fimiles &quintus denique ut Deum glorificemus 20 conformes fieri pene exoptent. HancRom. II uit. etiam in peccatis noftris

,

in quibus ejus juftitia fumme refplendet.

Dies mali hoc in locointelligitur dies

mortis, & ultimi judicij, quidiesinfau-

ftusimpiis eritjpiis autem dies laetitiae

,

Bcgaudij. Quannobrem ne invideamus

impiis fuos,quos illi exiftimant halcioni-

os dies,fiquidem veniet dies mali,qui il-

lorumlsetitiam in triftiam convertet^fed

patienterferamus.

V. $. Abominatio efllehova om-

fm elatus corde : mam ad manum

, addita, non erit inmcens.

In 's'{mmm )eft metony. fubj.proad-

|un,(Stis viribus & robore ,qu« funt in

manu.In dijtj'? (^Hon erit innocens)Q&. me-tony.caufae pro efFedt.vindidae.

Summa eft; fuperbium & elatum a«i-

mo impune non evafurum.

Cap.15',25'. gravem comminationemhabet adverfus fuperbos, & eorum cumpofteros , tnm etlam domus & praedia.

flnltam admirationem convellere Sc pe-nitus extirpare deber,quod hoc loco di-

citur, eum, utcunqueinhominum ocu-lis gloriofum, coram Deo pejus uUo ca-

davere foetere , tantoque maîseiabo-minationi elTe^quanto magis his,quae di-

xijfuperbia? irritamentis circumfiuic.

Difcamus igitur illos abominationi

habere, quosDeusabominatur, &eos-QftimmfeaDominari, quosDeuscumpri-

mis abominatur , ut eft Proverb. 6. 16»qui in 7.illis exofis peccatis hoc maximeodio habet in his fcil. quse funt fecundae

tabulx; nequenosobledtare auxiliato-

rum poteftate cum elati facilime a Deofuperbiae fu» prsefidiis nudantur.

Ad fubjecSt.fuperbiae quod attinet,no-

tandum eft,faepe fieri,utfuperbia refide-

at in oculis Prov. d.&in vultu Pf.io.ali-

40 quando in veftitu & comitatu, cum quis

modum excedat , & confuetam ratio-

nem,vel etiam facultatem tranililit; ied

Deum fuperbiam illam odio habere,qu«in animo eft,tametfi in vultum,aut exter-

num apparatum non erumpat, Eft enimhominum

<jo4 SALOMONIS> CAP. XVLhominum genus, qui, cum fint animis fu-

pramodum elatis , tamcn externo vultu,

geltu, veftitu lummam modcftiam fimu-

lant : eoquc ipioapud homines exanimifubmiflioneplurimum laudantur, hosta-

inen Deus fumme abominatur, Exem-plo funt Abfalom-. 2. Sam. 1 5^. 2. 5. 4.. f

.

&,c. item fratcrculi pontilicij,quibus in

Ipeciem cum nihil magis humile lit,reipfa

tamen nihil magis fupcrbum.

Poftremum eft de certitudine judicj

divini, quodillis imminet, in qua S. San-

dûs occurrit cum fuperborum dc fe,tum

piorum deXuperbis falfê opinioni. Pij e-

nim illos itaundique munitos & amicitiis

-& clientelis cireumfeptos putant , ut fua

profpera conditione excidere nequeant

:

fuperbi vero fe tam altein fua illa fortuna

radicatos &fundatos elfe fibi perfuadent,

ut? nulla machina inde exturbari poflint.

Unde Plal» io.dicitur,Dei judiciaprocul

ab eorum confpedtu remota eifc ^ adeo-

que ipli eodem Plal. de fe predicant , fe

nunquam in malo futuros. Quibus utrif-

que refpondet Sal. fuperbum,quafcun-

quecopias iiabet, quibufcwique amicis

&; clientelis communitus fit, nunquam a-

Jiimi fui fuperbiam impune ablaturum.

tfof

cnim dc hominis benigultate '& fidc in^

tclliguiitur hx voces ; fa:pifrimc tamenad Deibenignitateminprom.ittcndo, &hdem in fcrvando promifla crga homi-neSjUt hoc Iocointcll;gi neccifc cft.Namfi benignitate &; fidc erga homines pcc-cata expiarentur , infidelium etiam pec-cata expiarcntur,cum intcrimpios ik in-

lideles non pauci reperiuntur , qui ergahomines benigni 6c iidelcs cxiitunt, qui-

bus pcccata condonari abfurdum prorlus

elt.Ncc pugnat cum hac docStnna, quod

citatur de Nabuh. cui a Dan . pr(^ceptum

afiirmant, ut redimat peccata iLiaelee-

mofyna, Dan. 4. 24. Namin hebrajo

contextu nihil tale eft, quo folum prseci-

piturjUt peccata fua abrumpat juftitie ex-

ercitio, & gratiacrga afRid:os, non ut

redimat. Deiude de tine fuo Dan. diftin=

guit inter cxpiationem peccati, & illam a

peccato ceifationcm , ad quam Nabuch„adhortatuti nempe quod illi cx hujufmo-

diceilatione non rediretaut peccatorum

condonatfojautejus frud:us,3eterna falusj

fed tantum prorogatio externse profpe-

ritatis, quam obtinebac.

In priore voce docetur , peccatorum

remiiiionem elfemere gratuitam ex Ibla

QuandoquidemDeus folus omnes eorum 30 Dei benignitate & beneplacito erga ho

copias & cHentelas, & uno digitulo omnes manus, quibus fuftentanturjdiilipare

novit. Efai. 2, ii.ad 17.

V. ^. Be?i7gmi:ate &fideexpia^

iur imquitm : & tmore Det recedi'

turamalo.

mines fufpenfamfine ull'us meriti noftri

vei minima admixtione. Rcm. 4.7. 8,

Qup pertinet,quod peccata noftra dicun-

tur remitti & deb-ta condonari, & quod

fide iineGperibusjuftificamur.

Deinde cum d:cit,fide Dei expiari,be=

nignitatem Dei fquam homines pro ani-

mi fui cupiditate diftendere iblent)certs

finibus cireumfcribit j nempenon iatius

Summa eft, Deum exmera gratia co- 40 patere, nec iilterius fe diffundere, quam

gruenter promiiTionifaae peccata con

donareboc confiIio,ut deincepshomines

vero Dei timore imbutiad veterapecca-

ta, tanquam vomitum non revertantur."

In priore parte eit vocum aequivoca-

tio' j feu acceptio multiplex, Aliquando

verbo & promiiTionefe benignum fore-

pollicitus eft ,• fubjed:. loco , videlicet in

ecciefia, fubj.perfonis nempe refipifce»-

tibus 6C Deura timentibusitempore,qua»

diu tempus acceptum fit & Evangelium,^

Si ergo eccleiia exe^damus , fi no,itros

animo5

6t6 COMMENTARIAanimos obfirmemus,fi tempus vocationis

noftrs negligenter& ofcitanter praetcri-

refinamus , Deus nobis obligatusnon

eft.

In altera parte Proverbij docetur lan-

dtificatio, utin priore juftificatio : ubi fi-

nis purgationis a peccato doceturjnon ut

in peccato nos volutemus, 8c ad peccata,

a quibus expiamur redeamus , fed ut de-

inceps omnibus diebus vit^ noftras in^ju-

ftitiaScfand-itate coramDeo ambulemus.

Luc. I. ^f. Quis enim magno pretio ab

hoftium poteftate & captivitate redem-ptus illico fe illis in fervitutem dat?[Numenim peccabimus, ut abundet gratiapAb-

fit] Rom.f.&d. &7.Hinc etiam liquet , eos non pofTe non

peccare, qui Dei timore nonjimbuiintur.

IN PROVERBIA €67

bendo, at cert^ Deum fuis peccatis irri-

tando,quibus ilJum quodammodo impu-lerunt, ut hoc animorum cum fuis divor-tium efficiat.

s Hinc eft ut hominibus ftrenue & con-tentiff. ftudiis in hoc incumbentibus, uc

vel amiflam gratiam recuperent, aut no-vam ( ad fuos ulus acquirant)omnia priusverfent , & in mentem venire patiantur

10 potiusquam hoc, quod hoc loco confuli-tur de refipifcentia a peccatis , & vitse e-mendarione j quod tamen cum primrsmentem&^cogitationem fubire debebar,Quamobrem iJIud ftatuunt apud fe , eo-rumadobfquium fe comparaturos

, quosoffenliores habent , interim de Deoneper fomnum quidem cogitant. Dei au-tem Spiritus eft , qui hominum animosfledit.

Deus enim Spiritus eft , Sc tanquamgIuten,quo res maxime difparate coalef-cunt & conglutinantur : ipfe eft coagulii

oTof,quo ficut lac fluidum&: liquidum co-agulaturjfic animi hominis diiiidentes &;diffluenres difcordia confidantur:unus i!-

le efficere poteft , ut ferrum & lutum ideftresad conjundionem &mixtionemineptiffima? inter fe commifceantur ; ip-

fe facit [lupum cum agno , vitulum cumurfo , pardalim cum capella , cum leonebovemamicepafcere,] Efai. ii.j^^.Quid

quod SpiritusSandhis iilam vim & robureffe teftatur in requirendo & invocandoDeo j ut hac ratione fbederatx hujufrno-

di fianrfylveftres fer^ , atque adeo lapi-"

des fenfus expertes.^ Quemadmodum e-nim qui Regi foederati func , cum omni-bus ejus fiibditis paceinhabent : ficqui

Deo conciIiantur,omnes ejus cum incê-

20V. 7. Cumplacent Dominovmcujufquam, etiam inimicos ejuspa»

cem cum eo colerefacit.

Summa eft , viam ad hominum bene-volentiam colligendum maxime perviameffe, fiquis fe ad Dei obfequium ftudiosfe

componat.Quam multi occuirrunc,qui illos offen-

iiores fentiunc, quos benevolos fibi fieri

difcuperent, Principes, parentes, uxores,

liberos , amicos , dominos , & dominas?

Sed quam pauci reperiuntur, quicogi-

tant , caufam hujus alienationis domi in

fuisipforum animis refidere ? Plerique

fiint, qui fortunam fuam accufant , quodab illis parvi fiant,a quibus fe plurimi fie-

ri eorum intereft? Prjeterea fecum repu-

lant illorum feu levitatem, feu pervicaci-

tatem,qui nulli« eorum xlemeritis fuos 4o lis, cum in terris exercitus benevolos ha-

animos abalienarunc, Quod non inficior, bent, ut a nullo ejus imperio fubjecfto le-

quin facile fiat. Interim fe non excuti-

Vint,nec feipfos reputant hujus diftractio-

nis praecipuos &primos authores effe , fi

Bon illis juftam abalienatiouis caufaprê-

dantur, Tantoque hoc magis aDeo con-ciliato prsftatur, quam ab ullo Rege,quod nullus exDei fubditis fe contra nosIme Dei voluntate commovere poteft;

cum.

dog SALOMONIS, CAP. XVI.cam, Rege pkcato,fton tamen ilJicoRe-

fisfubditos benevolos habemusi utin

bnero liquet , qui Davidi reconciliatus

^ loabo interfedlus eft. Huc accedit illu-

ftre teftimonium ,quodefti. Reg, 8,

48- 49. fo. quoexprefle hajcdoClrina

confirmatur. Vid. 2. Chron. 7. 10.

II. Hujus reiexempla funt in Jacqbo,

qui fratris Efavi morcale, & irreconcilia-

bile odium perfentifcens, & ejufdemtri-

ftes & amaros frucftus mox percipiens

ad Deum fe convertit , Sc precibus cuni

«o agit,qui ferocem & immanem Efavi

animumin manfueium & mitem com-mutavit. Quod exemplum tantomagis

obfervari debef,û6d res difficilis eft fra-

tres diflentientes , maxime cum unus lit

reprobus, conciliare. Vi4e Proverb.18.

Iv. Sic eum lacobus fibi ex Sichemitaru

per fHios fuos caede timeret, ne omnia vi-

cinaoppidainillum irruerent ,julfuseft

Bethelem adire, & Deo vota fuaperfol-

vere , tanquam unicum remedium , quo

ab imminente fibiSc fuispericulo immu-ns fbret.

Nec tamen proptere^ pra?termittenda

fut admJnicuIa& lubfidiaoblequij& mu •

nerum , quibus hominum animi4emul-

centur, ut in Jacobo videmus.

Qupd fi cum Deo in gratiam redeun-

tibus hoftes noftri amici fiunt,quid de no-

bis ftatuendum eft , cum qui nobis con-

jundfci , &: amoris ardifllmo vinculo de-

vinAia nobisanimum alienumgerunt.?

Annon juftam caufam habemus noftra

peccata excutiendi , & Deum a nobis a-

verfum & alienum quserendi, &: verare-

lipifcentia placandi.!^

Hic queritur,an,cum odium in nos ho-

10

rninumventatiscaufaexcitatur,^hocho- 4o Prov. 3. 26.

fummi beneficij loco veritatis cau/a in

hominumodiaincurrere. Ncqueramenhoc nobis obftaculo fit

, quo minus nosad examen peccatorum noftrorum exi-

geremus , quorum debitaexaminationc.Dei in nos beneficium rclucet magis,quod inimicitia,quae peccatis noftris jufta

& debita eft.in veritatis caufa tranftulit.

Denique notandum eft, hanc promiCfionem de rebus ad hanc vitam fpe<5tan-

tibusdatam ufque eoduntaxat fervari,

quoad Dei gloriae , noftrae ipforum faluti

adverfum non fit, id eft s^' â mu' ut nonperpetuo argumentum firmuns fit noftr^

obftinationis in peccatis , fi inimici nobisbenevoli non fint , modo nos illos bene-lentia compledtentes ofEciis charitatis

profequamur,

V» 8» Melitis efi modxcum cum

jufiitia , multitudine proventuum

abjque]ure.

Summaeftj juftam polTeffionem etf-

am anguftarn amplje &: injufte partae an-teponendam.

Cap. 15". verf. t6, 17. Proverbia funt

huic perquam affinia. Difcrime eftjquod^

cum primum cavebat , nequid, violata30 religione , acquiramus. Secundum ne-

quid commodorum cum charitat:s erga

proximum jad:ura comparemus i Ter-tium hoc monet , nequid per vim , aut

fraudem contra jus juftis dominis aufe-

ramus , aut etiam inhibeamus. lufti au-

tem domini funt, non hi tantum , qui auc

patrimonio , aut proprio labore & indu-

ftria quidpiam fibi jurevendicare norint,,

fed porro pauperes,qui noftra ope egentj,

zo

minum odioad peccacorum noftrorum

confcientiam & arguitionem deduceiidi

fumus,prêfertim cum Chrift. jubet nos

de ea re fummfe & folide gaudere ? Mat,

I, lOj II. Refpondeo; Eftquidemhoc

Quod autem melius efle dicit,jid mul"tiplici ratione verum eft:& i. quidem adconfcientiae tranquillitatem , cum nullius

in proximum injurie nobis conlcij fimus,

Deinde ad prajfentem hujus vitse ufuna,»

ÎQ COMMENTARIA IN PROVERBIA îr

. quia qua ratione illi Te divites fore fibi eft mandatum.Hujufmodi allquid extat,- '

— — '—n.;-«jj„„w,„ Efai. ^. 27. 28.Hinc i:quet,quam vana & fuperba eft

eorum jadtantia & gloriatio, fe hoc & il-

lud perfecSturos aflSrmantium.abrque ui-

la exceptione voluntatisdivir.ae.VideJa-

eob.4.13,14, iy,i<J.

perfuadent, auperes exhaufti redduntur

Proverb. 10.4. 2.quia paftus & veftitus,

qui inde paratur , honiinem non com-

mode aut aiit , aut veftit , Proverb. 20.

17. 5. quodad durationemaccommo-danonfuntinjufte parta , fed citodila-

buntur. Nam li Deus dîpat fubftanti-

am improborum. Prover. 10. ^.tametfi

jufte &: debit^ paraverint , ncdum in fu-

mii abeiit,quae male parta funt&injufte, 1°

y^^.Cor hominis reco^tat viam

fuam : [edDeus Sjônitgrejfumfu"

um,

In Tn {via) & ir» {gfejjiu ) eft Allego-

ria de negotiis humanis &. illorum pro-

greffu.

V. 10. SagacitmfitfuprkhiaJ^gis : injudicionetranfgrediatot

osejus^

In oDp {fagacitof) eft metaphor, dud:aab hisjqui resarcanas & communem in-

felligentiam fugientes pericrutantes eaf-

dem in aliorum aut faiutem, aut pernici»-

em proferunt. Et quidem fiequcntiilim,

in Scriptura ufurpatur inmalampartempro his

, qui diabolicis artibus abdita ri-

Summa eft ; hominem nulla lua vel mantur : led aliquando etiam , utEfai,

maxime lolertiinduftria res fuas confice

re pofle , nifi Deus manum fuam admo-vens illas ad optatum exitum deducat.

Primum cogitatio non itahominiat-

tribuitur, ut Deus excludatur,cum cogi-

tatio menteKi hominisfiibire nequit ,Tiifi

Deo annuente, Exod. 214. 24.

Hoe Proverbium affine eft illi, quod

habetur. i.liujuscap. Hoctameninter-eflevidetur, quodillud de fermonis di-

red:ione , hoc de commerciorum & ne-

gotiorum omni genere fit intelligendu :

atque adeo de via &: greflu proprie & fi-

nemetaph, fumptis,utconftat2. Reg.

23, 25^. & 2. Chron. y;. 20, &c.Deinde aliud difcrimen ftatuitur in

Deo ; quod non tantum exitus rei , fed

media omnia,qUiB ad exitum& eventum

5. & Ezek. 13. 6- ufurpatur in bonanjpartem pro his,qui aliquid arcani propo-nunt, quod leg tim^ veJ revelaticne divi»

na , vel folerti inveftigatione aflequuti

funt. Senfus igitur eft; Reges & Princi-

pes operam dare debent,ut ex reconditarerum cognitione poiTii.t de rebus fta-

tuere , quae fub adminiftrationem fiiam

jQ cadunt. In vs (os ejus) eft, fynecd. partis

untata : & in voce iSd {regis)

Summa eft ; Regi & Magiftratui in-

cumbendum, ut exintima rerum cogni-tone poflit dehis, qu« funt fuiofficij

(maxime in judicio, ) quod ccrtuai eft,

pronunciare.

Hoc Proverbio docentur Regcs &Magiftratus , ut verborum vanitatem&feifitatemproculafe, & labiis fuis pel-

referuntur, uique ad fingulos greflus re- ô lantjquandoquidem illis ad menciendumgit, atque difponit. Cujus rei illuftre ex-emplum eft, Mich.i. ^ verfu 9. ad finem

cap. ubi Propheta hoftis venturi fingulos

quafi pafliis in certis pagis& oppidis lon-

ge prius defcribit^ quam quid executioni

& fallendum irritamentis , & impulfibus

liberi fiint, quibus alij mortales lunt ob-

noxij. Primum enirn lcim.us metum cau-fam efle,qua pleriquead mendacium im-

pellunturjUtmSarf exemplo experimur; ^

€ii ÂLOMONIS, CAP. XVI.Rcgutnvemilla authorltas eft,&poten-

tia,ut non niagis ^ fuis fubditis timerc cle-

beant ,quam Leo a reliquis animalibus,

Alii funt,qui lucri caufa mendaciis fua Ja-

bia polluunc , ut qui merces vendunt : h

quibus Printipes 8c jurifconfuki tanto

magis abhorrere debent , ut magna re-

rum omnium abundantia circumflunnt

:

NonnuIJi ut honoribus veJificentur_j^ quo

iS!iMajor autem adhuc animi vis inten-

denda erir, cum pro tribunali fedet , &loJium judicii confcenderit , ne quidqua,quod vel latum unguem a vero aberret*proferat

, quia Dei judicium non homi-num exercet, Deute. r.17. z.Chron.-p.6. Demde quod Deus iple in medio iu-d[cumfedeat,PfaI.82.i. Quamobremprimumtempus & diiigentiam adhibe-

illiquam alienilfimi eflfe debent, qui cul- ^° ant ad veritatem indagandum, ficut lobmen di faftigium honoris attigerunt:De- fe feciffe profitecur in caufis difEciliori

*

nique alii,ut vel malum fugiant, vel boni

aliquid affequantur ; ^ quorum altero

cum Reges longius removentur , altero

vero plenius potiuntur,quam alii homi-

nes,gravius peccare Reges qua alii mor-tales, cum mendacio fe eorrumpunt , li-

quido conftat,Prov.i7.Eocfue peccarunt

gravius Fe^tJx& Feftus; quorum ille utri-

que 3c pecunia?^ & populari gratiae in- 20

hiabatjh!C,ut ludaeorum gtatiam aucupa-

rerur, jus violare voluerat.

Sed hoc non eft corum,quodRegi in-

cumbit. Nec enim fufficic , ut animo &voluntate a mendaciis dicendis alienus

fit, 5c animo ad veritatem propenfo pro-

ferendamj fed porrolabore & induftria

finguiari iiii contendendum erit, uc veri-

tatem alt& intenebrisdemerfam eruat,6c

multis mendacij faJebris impeditam ex- l^hpides loCuU»

plicet extricetque , ut qus communemhominum captum fuperent , ejus intelli-

gentiam non fugiant. Nam cum Dei no*men Ulis fit communicatum , Pfal.82.<$^.

omnino danda illis opera eft , ut nullumillis verbum exc!dat,quod quodammodoDei fapientije no congruat.Quamobremillis incUiHbit Scripturam facramaiTidu^

verfare,8c alia (cripta Jegere,qu3e illorum

vocationi maxime accommodata funt. ô

bus, Iob.29.l(J. Deinde Deus precibusfiediendus , ut iWis judicia fua det , Pfal.

7\^\ Sc fiet, quod Job de fe prxdicarjjuftitia & judicio fe , tanquaminfignibu$& ornamentis Regibus in jure dicundoconfuetis condecoratos effe, lob.^p 14,Videhujus fagacitatis exemplumm Sa*lomone, i.Reg.5,

Hinc iiquer , Reges olim omnes judi-ces fuifTe^^&protribunali federe debere»quod 8c hodife iliis incumbit. Tametfi e-nim omnes judices Reges non func,tameReges omnes judices efle oportere , exiBfinitisfcripturae teftimoniis conftat.

V. zi. Libra ^ lances jtulicij

funt Domini ; opus ejus funt omnes

Tantoque hoc ilis magisincumbit,quodomnes,qui illos circumftant ,illis adulari

parati funt, ut, nifi libris, qui adulari nco

fciunt, juventur, deillis.(maxima parte)aduniiic.

InoVi)(/?^>'4J& wrKs(/<i«e« )eft fynecd.pro omnib.menfuris & ponderibus, qujgin mercium commutatione,auc venditio-ne adhibentur.

Summa eftiDeum authorenLefre pon.derum^ 8c menfurarum : eotpjin eumpeecare , qui illis ad fraudem abutun-tur.

Negari non poteft,quin ponderaSc la-

ces ab hominibus ad commodiorem co-merciorum ufum inventa fint. Sed<:unitam nobile inventii finc,8cad omnes pr«-

*fentis vitag uliis mirifice utiie , Deus fii-

um inftitutum vocat , cum quod homi-

Q^ z nibus

^14 COMMEHTARIA IN PRO VERBXA €i$

mbusprudendam fuppeditavit,& fagaci-

tatemlUa exGogitandi, cumveroetiam

qtod iuo calculo hoc tam ingeniofum

inventum comprobat, SxGen. ^.Deus

.dicitur tunicas Adamo & Evx recifle

,

quiaillis hanc prudent am illas excogi-

tandi dedit , & hoc inventum tanquam

Beceifarium & honeftum comprobavit,

( Ex quo illud » ^^^^. notandum eft,

omne prseclarum 8c utile inventum ad xo

Peum , tanquam verum authorem refe-

rendum,non ad homines,qui illud exco-

gitant. Contra fit ab hominibus, qui fuis

ritibus facrificant.)Quamdiu enim rite

& legitime ufurpantur, tanquam judices

( utcunque muti ) cuique ,quod fuum

eft , attribuunt. In ufu igitur ponderum& menfurarum cogitandum nobis,- nonmodo Magiftratus , fed & Dei ipfius

cam lances , tum lapilli sequales fint, &fcapus manu debite &. rea:e teneatur

,

impoftura admittitur.

V. 12. Ahominatio fit êgi fa^

cereiTnprobitatem ,• quandoûidem

jufiittafrmaturfolium»

In t<o^(fo!ium)e.&i meton.adj. foliipro

fub)ed:.regno,ieu imperio.

Summa eftj juftaregni adminiilratio-

ne regnu ftabiliri , labefadari contraria,

Et primum quidemobfervandum eft

,

Regis boni effe non tantum injuftitiam

non eommittere,fed illam porroodio, i-

mo abominationi habere.Nam fiquis an-naies replicare velit,inveniet aIiquos,qui

juftitiam exadl^ & accuratfe exercue-

authoritatem intercedere, qujenos ad 20 runt, qui tamenajuftitiâmore procul

legitimum eorum ufum extimulet, &ab illicito iniquoque cohibeat, Si-

quis menfur^s & pondera Principis li-

gillo obfignatas corrumpat , vitietque, ei

periculum ex violata lege imminet , ne-

dum, cum Deus fuo mandato, tanquamappofito figillo h«c firmavit.

Vt igitur animos noftros ad iujtitiam

in menfuris & ponderibus exacuamus,

aberantj qui in juftitiam declinabanc

ftudiofe, qui tamen nullo iniuftitiae odioinducebantur 5 fed vel ut popularem au-ram aucuparentur,vel ut dignitatem, adquam evedri funtjtuercnturjVel quod ti-

bi a vindicta Dei metuerent modo , vel

denique ut vitam xternam mererentur

,

injuftitiascuram incubuerunt. Isautemj uftus habendus eft ( referente philofo-

Sc a fraude cohibeamus,, Deusnobis, ur..,^ pho, )quicum quodjuftum eft,facit;tunio- _;.-j j..„

iliud juft^ 8c juitiniê amore.facit.5c pro-pter Deum;8ccontraab injuftitia,ejus o-

- dio,im6 abominatione recedit,

Deinde quod dicit,Regi abominatio-ni effe oporrere improbitatem potius

,

quam odio^queri poteft,cur hoc a Regi-bus exigit, quod omnibus commune of-

ficium eft. Nam & h Itibditis & privatis

hoc requirimr,non tantum a Regibus,&Magiftratibus. Refp. quia fingulari qua-

" dam ratione hoc Regibus competic. Ob -

quamcaulammajoriautodii, aut amo-ris,& cumulatiore menfura Reges jufti-

tiam Sc injuftitiam profequi debent,

quam alii homines ; ut fi alii injuftitiam

odio .-

remunerator, & vindex proponenduseit : Qui tanto gravius hujufmodi frau-

des ulcilcetnr, quod hoc tam prseclarum

Dei iuftitutum ad juftitutum &,3Equita-

tem inter homines tuendam introda-

dtumad fraudera &.in,juftitiam trans-

feruni||S|||mnin6 etiam tolerabilius forer,

ppnderibus &. menfuris prasteritis ali-

quem fallere, qu^m per fpeciem juftitise

&asquum.faci€ndi proximumin com-mercio fubvertere.,

Scapi vero, lancium & lapillorum obeam caufam expreffam mentionem fe-

eit, quia his omnibus cum iuncftim tuna

fe.orfim bominjbusimponatur, Nam3,nlfi

fSj6 SALOMONIS, CAP. XVi:odio habent , ilH eam deteftentur ,• fi ali

j

juftitiam ament , Reges illam deperire,

gc adamareteneantur.Sicut enim Apoft.

x. Tim. ^. virtutes quafdam omnibusChriftianis communes a verbi Miniftris

exigenseafdem ab illis magis abund^ 8c

confertim, quam ab aliis requirir,ut gre-

gi prajluceant , & exemplo fint : fic hoc

loco Salom. a Regibus , non tantum ut

617vis pietate imbutusjquantumvis ad mira-culum fapiens,&; fenatu fandliore &c lon-gt:confultiirimocommunitus

, fuumre-gnum ad filium transferre non potuit,

quodpopulum fibi fubjedtum ffequenti-bus tributis &: canonibus onerafTct? Vidcl.Reg. 2. 3,4.. Principes toti in hoc funt,

ut fe copiis equitum peditumq'ue,& cur-ruum muniant,quibus fi affluunr,fe probfe

tUit„

improbitatem odio habeant , fed porro ^° adverfusomnemhoftilem vim tutosfore

utillamabominentur, efflagitat, Qupd confidunc : fed Deus longe fecus fta

documento fit,quemque

,quo plus a

Deo accepit , eo magis cum juftitia? ftu-

dio,tum improbitatis odio duci oportere,

Verr.io.lagacitatem poftulat j?rophe-

ta ad regij muneris juftam miniftratio-

nem : hoc autem P^-overbio exigit etiam

juftitiam , ut duabus his, veluti columnis

omnis legitimaRep.procuratio fiat.Nani

cum verfu 8 . docuit,ne domum quidem, 20 b^jeis ufitata.

V. 75« ObleBailo êgumfmtQlahiajuîtm ; C^ reUa loquentem di'

ligitOo

In fisfi (obleSiatio) eft meton.ad j . He-

aut familiamdiu confiftere , nifi juftitiam

in omnibus acquifitionibus colat ; rem-

publ. ( cujus adminiftratio majoris mo-

lis eft) fine juftitia diu ftare poffe ftultiim

foret fomnâre.

Satis Reg:bus efTe debuit ad juftitias

cultum &. amorem, quod Deus ea oble-

«Stetur, q-uod illisipfis majorem divinae in

Summa eft 5 Regum cum primis offi-

eium effe ex intimo veritatis amore his

obled:ari, qui vera dicunt.

Curn dicitur,obled:ari debere Regemveris dicendis , inteliigendum eftidge-nus veritatispraecipafe intelligi, quod car-

ni ingratum , fpiritui & homini pio acce-

prum fit. (ôd etenim ( cedo ) vel pie-

fe dilecftionis ftduciam adjungunt. Sed 3o tatjs^yelf^pjentiaefpecimen eftillagrata

-Salom.aliam rationem apponit,qua regu

6c Magiftratuum animos juftirise ftudio

incendat, cum dicat ,juftitia ftabiliri Re-

gis folium. Propheta regni Chrifti aeter-

nitatem proponens non aliud hujus sefer-

nitatis & durationis fuIcrumSc pedamen-

tum affignat , quam quodTceptrum «-

quitatis fit.fceptrum-ejus, quod juftitiam

amet,8cimprobitatem odio habeat,Heb,

l.8.Pfal45*.'7.8c Etcertequod hujusf^-

culi regna ruant & radicitus evellanturj-

non aliunde eft,quara quod per fpeciem

regiae authoritatis latrocinia exercent^

Hujusreitefteslocupletes funt Monar-chiarum convulfioSc in minimas partica-

ias concritlo, Quid quod Sal, iple,qaan«

&. accepta habere , qux ncbis ex animx

noftri optione narfantur.^ Ut fi quis nobis

veri aliquid appbrtet, quod comcda no-

ftra,qu2e fed:amur,gc qux maxime volu-

mus,provehat atq; promoveat ^ aut nun-

cius fit alicujus honoris adipifcendi ? Ee-quis eft tam ferus 6c inhumanusvut huncnuncûm gratum^'8c optatum non ample-xetur ? Quamobrem proculdubto de illis

potiff. veridicis Proverbium hoc diciturj

*° qui, quae triftia 8c ingrata , fed faluiaria

tamen §c med cinam facientiadicunt. -

Quod a rege hoc esigit,quod omni-

bus hominibus commune ofSciumefti-

deo ftt, quia a Regibus Cutfuperiore'ver-

iu didu eftj hoc grxcipua quada ratione

3 exigiturs

COMMENTARIA IN PROV^RBIA (fj^

_exigitur t Cujusratioin promptu eft, i.

quia nullum hominum genus eft , cujus

hoc magis intereft, ut vera dicantur qu5

Regum ,qui non ipfi modo, fed imperio

eorum fubjecfti aut veritatis didtione

juvantur,aut contraria falfltate teduntur.

2. quia eorum in captandis m.endaciis

exemplum omnibus fubditis eft pernici-

ofum. 3. quod hac promptitudine men-daciis aufcultandi multi ex fubditis & ^®

fatellitibus ad falfa illis annuntiandumpcrtrahuntur : quofit,utmendacianuIIi

non noxiajRegibus&.his,qui in eminen-

tia conftituti funt,p€niiciofa fint, 4.qu:a,

cum magno numero accurrunt, qui ju-

cunda ScquaeftuofaRegibus dicunt,pauci

admodum reperiuntur, qui falutare moe-rorem veritatisteftificatione afferunt; ut

\ in Proverbium abierit,Trz.^^J nuncios j>er

tlaudum alitjuemy aut fedibus capum mit-

tendos effe* Nifi igitur in tanta paucitate

Rex aut Dynaftes eos fovet & benevo-

\t accipit, qui hsec minus grata afFerunt

,

a(ûm de illo eftjut qui prius in omniummalorum gurgite &: voragine verfatur

,

quam quicquam > quo periculum decli-

net^rekifcat. Quje res Reges 6c Pnnci-

pes admoneat, ut in lecflione librorum

,

maxim^ Sacr^ Scripturae affidui fint,qui

mentiri,aut aflentari nefciunt.

Hujusrei illuftre exemplum eft inEli

facerdote,qui, cum Deum fibi offenfum

ufque eo fenfiflet, ut illi nollet fe ampli-

us patefacere,6cfufpicaretur,Deum ali-

quid Samueli puero indicafle, quodilli

grave forer,diris & execratione Samue-lem adjuravit,nequid eorum celaret, qu?DeusillicommunicafTet. Atque cum tri-

ftiffima illi cum de fe, tum de tota fami-

vocatione hoc nobis incumbit.meminerj-

mus, Deum facil^ gratiam nobis etiamapud impiosconciLaturum,utcumqae af^

pera& luduofa referamus.ExempIo no-bis fit Daniel , qui , cum Nabuchod. &Bakhafaritriftilfima dixiffer, ramenabillis utrifque honorificentifTime accep-tuseft, & magnificis prxmiis affecStus»

Dan.2.4,8c f.

Contra aliquando fit, atnunciiverita-

tis mal^ accip;antur,ut Johan.Baptifta abHerode, Matth. 14, & ab Achabo Mic-heas, I. Regiim ii.de quo liquet ex hi-

ftoria,eum ob eam caufam perifle, quodjucunda quatnvis falfa triftibus, fed veris

nunciis prsetulerit. Quainre quamini-qui homines fint,inde peti poteft , quodPtincipum Legatis jure gentium cautuna

eft, nequid damni patiantur, quantumvis^^ res triftes atFerant, Cum igitur quis Dei

legatione fungens ex vocatioms fuse ra-tione de rebus adverfis aliquem prjemo-net,illum citra periculum hocfacere nonpoffe contra jus& asquum eft.

V. 14. Excandefcentia I{egui

ejl multiplex nuncitis mortisifed vir

Japiens expiabitillam.

30

In 13'"?» (nuncij )eft metaphor.^ rebusanimatis Sccorporeis ad illa, quae fcnfusexpertia funt.Nuncij enim ponuntur projudiciis &; fignis rei infequuturae.

Summa eft ; potentum & authoritate

inftrudlorum inflammatam iram mortiscaufam effe his,quibus irafcunturj cui nifi

pia prudenlia obiifti nequif.

Fieri quidem poteft , ut quis in aliumlia fua recitaffet ,j:amen , qusediceban- '^^

irafcatur, & non ilco ei vitam adimicu-"^piat.fedfiquisfit(cujufcunq;coudition's

& fortis, ) qui ira in alium incalefcat &

inflammetur, fieri nequit, quin ilico ani-

mumejus invadat vindictaj cnpiditasai

eum modum, ut illam extindtum oprec,

Quam-

tur, omnia aequiflimus 6c benigniflimus

tulit. Quamobrem fi quam de Principis

pietate opinionem arripimus , ne dubi-

temus hoc officium dicendi veritatem

prjeftare, Atque ut impii fint , ramenfi

^.^ SALOMONIS, CAP. XVI,Quamobrem quod vivit , in quem quis

tam exulcerato animo eft , vel impoten-

tix , & virium ad illum tollendum clcfc-

d:ui*vel poen^ formidini tnbuendum eft.

His autem impedimentis cum Rex non

prxpeditur, necremoratur, utpotecui

mortisinftrumenta & abundc fuppetanr,

&: qui fibi k nemine fubditione iua me-

cuit, effedum eft , Regis & pra?potentis

excandefcentiam exitialem efle.

H'nc petuntur dpdrinae cum Regi,

tum fubditis perutiles.Et quidem Reges

hoc Proverbio admonentur , neirse&;

seftuifrcena remittant laxentque ; quo?

niam,fi irse ScafFedibusindulgere velint,

fe gravifllmorum fcelerum , &c fummâudelitatis reos conftituent , m.aximc

cum,innoxio fanguine femel haufto, poft

omnisfere csedis patrandae fenfusamit^

dtur.

(Sit

Subditi Sc inferiore loco conftituti di-

fcant,quod Salom.alibiutilitermonet, ut

osRegis omnes obfervent, quoad per

obfequium Sc fccduscum Deopadumlicet: ut nemo fe facile ab ejus imperio 6c

obedientia fubtrahar,Ecc]e.8.-2,3,4. Re=gem enim pro voluntate fua & libito fa-

(Storum fuorum ratio depofcatur: Et

quamvislonge a Regis prjefenria remo-

vearis, non tamen audacius illeirritan-,

dus,qma ejus potentia late diffufa eft,^

Quod fi Principis indignatio tam fbr-

midabilisfit,quem penes eft tantum cor-

pus perdere.i quam nobis metuendumeft ab aeftu Dei , quem penes eft corpus,

& animam perderelQuamobrem fi con-

fultum eft a Regis obfequio non temere -

difcedere,^ Dei obedientia te fubdueere:

abfurdum forec

tem impendentem propellat, fir.ut 8c fu-pridocuit. Prov.io.2. Nam Regcmir-riratum graviter munera iion poflunc

placare,qui divitiis abundet; neque ope-ra 6c folertia , ut qui alios habct fibi fub-dicos,quorum opera utatur : unalapien-tia & pietas hoc prxftarc poteft,ut Rcgisaiftum reftinguat.i.Sam.ip.^j^^j^J.

Hoc autem perficitur partim precibus1« ad Deum fufis , utin Nehemia videmus,

qui fibi graviter a Principis ira metuens,cum quod fubtriftior eflet , tum quodrniirionem exaula petiturus elTet^tamen

precibus a Deo impetraverar, ut Regemfacilem & exorabilem habuerat. Sedomnium luculentiffime illud conftare po-teft in Abigaile qui Davidem caedem 8c

fanguinem fpirantem, & in mbrtem Na-balis &; totius famili» juratum , ut placi-

20 d.um agnum pia & prudenti oratione ef-

fecitjI.Sam.zs^.Item in Davide,quiSau-lem femeiatqueiterum eumadmortemsrequirentem ita meiiita oratione flexic,uE

illumvelutt ulnisfuis amplexari paratas

fuerit,

Y»iS.Inlucefaciei\I{egisêfl vl^

ia , ^ benevolmtia ejus tanquam

denfa tmbesfluviaferoMncs,

In »5S n\H [lucejaciei) eft metaph. a fo-

lis jucundo fulgoread vultas hilaritatem

traflata. ItemVin cip^yD (fluvia ferofina)

eft allegoria afrugibus ferotina, eadem-que copiofa pluvia humefaîs , sd ho-minem Regia propensa voluntate exhi-^

laratum,

Summa eft,- Regis hilarem vuitum eKQupd dicit 5 illam excandefcentiam ^ ^^ benevolentia & affediu interiore profe

viro iapiente expiariCut fere in hoc libro) &.ntn vitam eumjucundam.tum commo*fapientemi intelhgit eum,quicum fapien- dam reddere.s:ia pietatem conjundtam liabet, non cal- Proverbium hoc ex luperiore confir=>

liditatem &verlutiamcarnalem. Inquo mationem habet. Ex adverforum enimvim vti:«.fapieniiae notat

,quseuna mor- ratione arguiturinpn minus exRegis ex-

porre-d:^

6'aa COMMENTARIA INPROVERBIA €Z^

porreda fronte vitam confervan , quam parate prudentiam,qudm 4)ptatiui

ex contrada fronte & irato vultu vitam ^/7 / . ,

perimi. Si enim lacobus ex hilari fratns ^Jârgento \

Efauivultuperinde recreatum feprofi-

tetur , ac fi Deus amabili afpediu illum

intuitus fuiflet ; nedum in Regis hilari a-

fpedu reficituf 8c exhilaratur fubdiius.

Deinde quod dicit,RegisbenevoIentiam

inftar denfae nubis efle,quae flnbrem ube-

rem emittit maturandis frugibus idonea; j^docet,non tantum Vitam confervari Re-gjs benevolentia, fed jucundam 8c com-modam reddi.

Ubi primo notandum eft, non probari

quod Stoici docent, unum&eundemomnitempore vultum efle bportere. Sa-

lom.enimduos Regi attribuit ; unum,

qui fit terroriimpiis;aIterum, quopii, 8c

-fideles fubditi recreentur : ut his ferenus

fit,illis veluti nubecula indutus.i

Deinde docet , animi affetStum & be-

nevolentiam a vultu fereno difcludi nondebere. Nam cum omnibus turpe fit,

aliud vultu praeferre ; aliud ih animo in-

clufum haberejuno amoris indicia often-

tare , alio vero odium §c malevolentiam

premere & coquere , tum in Rege 5c

Principe illud multo foedius.

Denique8c Ulud Regibus ex hocPro-

In aUYo& argemo eft fynecdoch. par-

tisjitem eft metaphor , tranflataa merci-

bus , 8c poffeflionibus momentaneis 8c

perituris.Quemadmodum liquet ex cap,

Summa eft; veram pietatem multis

parafangis excellere pofleflTionem pre-

tiofifllmam,

Pîfnum hoc loco quêritur , quid dit'

crimiriis fit inter fapientiam 8c pruden-tiam. Videtur autem fapientia eile fcien-

tia rerum 'cs'*' «a*,prudentia aute fcientia

KSiTkfjiiesiy nempe intelligentia , qua quis

novit ea, quas cognofcit , ad temporum,locorum, perfonarum circumftantias ac-

20 commodare : ut fapientia pi oprie refpi-

ciatfcientiam^qua an licita res lir,cogno-

fcimus, prudentia autem in hoc verfetur,

ut,an expediat, dijudicemus ; ut prior adintelligentiam Ipedet, ad judiaum alte-

ra , 8c difcretionem. Sxpe enim fit , ut

quis res probe intelligat, qui tamen illis

probe 8c pente uti nefciat.

Deinde quod docet comparandamt^Q prae divitiis , auro , 8c argento, idem

verbio difcendum eft, illos non minus ad 30 eft , quod Salom. fuperiu^; docu t , cumbonos praemiis afficiendum^quam ad improbos fuppliciis onerandum promptos

8c incitatos elfe debere. Plerique enimfunt Princip'es,qui in puniendis fceleratis

acres funt 8c ^cerbi iatis,qui iidem in

pips beneficiis profequendo' perqua tar-

di 8c reftri<5ti iunt. Una quidem manugeftant ,êd altera manu

,qu^ corollam

tenere debent , inanes funt. Reges au—

monet, comparandam efle prxomnibuspoflefl'. domus, agri, fupellectilis, auri 8cargenti, Prov.4..7. 8c Prov. 8. lo. Necdiffimile eft didto , quod protuiit Chri-ftuSj lsAath.6.frimum quarite regnum cce-

lorum, ^ iSia omnia aajicientnr vohis, Inquo occurrit hominum corruptelae 8cperverfitati,qui divitias lapientiaepraspo-

nunt,8c vero Dei timori. Hoc autem lo-

tem ampla vedtigalia in hunc finem con- ô co Proverbium hoc inferuifle videtur, utcefla habent , ut largitione in pios ftimu

los virtuti colendae addant.

V* i<5, Comparare fapientiamy

ûam meiius eji auroeffqffb: Etcorn'

peculiarem fapienti;^ 8c prudentiae ufumdoceret. Nam eft veluti conclufio dudtaex Proverbio, quod praemiffiim eft v.14,

ubi docet, fapientia expiari pofle excan-

quam hocProver-

bium

delcentiam Regis

<^24 SALOMONIS, CAP. XVI.biutn ainplificat ^ co'xiparatis,qiiafi dicat,

aurum &:argenmm non poUunnexpiare

Rcgisirami led lapicntia poteft,vide Ec-

r.ler.7. 1^.14-. Qaamobrcm (apientiapo-

tior eit divicas. Hujus exiniium exem-

plum extat Dam. 4., Nam cum Nabucli.

excandefcens edido juMit omnes magos

Sc iapientes Cliald.-eorum , inquibuse-

rantDanicl Sc ejus ttes locii, nihil profe

6zfnes cxpofiti funt^ rcmotus eft, Huc /pe-(5tat

,quod qui vedle vitam fuam , & ex

Dei prajlcriptoinitituunt, dicuntur in Ju-cc &indieambuIare,utcontra intene-brisSc no6te,qui contrariaincunt.Quem-admodum igiturin luce ambulantesabimpad:ionibus Jibcri exiftuntrlic qui ma-lum decIinant.Hoc autem intereft, quod.in fumm^ aggeftis viisSc in meridiana lu-

ciiTet DanieliapudRegem, li illimontes ^° ce quisimpingerepoteft,cum malum deaureos obtulifTet ,

quibus Reges non tam clinando nunquam poffir labi.

opushabent: yerumtamen fiia fapientia Hocigitur Proverbio Sal. tentationi

& intelligentia Regem placavic,-&fe, occurrit,quapleriquecrua"antur,quipec-

fuos focios , & Chald . a poena mortis li- cari, & malorum hominum fuga grave a-

beravit. liquid damni fe accepcurosfibiperfha-Deinde quod dicit, quatn C^cdeclarat, dent. Siquis inopia urgetur , multa maJa

pr2eflai|tiam pr^ auro tantam effe , ut ne famis.ignomini^, fibi inde imminere co-animo quidem. & cogitatione comple- gitat, ni(iinopi^fu3eremediumin furto

pledi, 1'iedum lingua , aut calamo expri- ^ fraude quserar. Si facinus defignavit,

mere ûispoffit.Pr^terquamênimquod 20 poenam exitiaJem fibiimpendereapudfeBobiseripi nequir, cumad prajfentem, conftituic, nifimendacio, malo.qiiodde-tum ad futuram vicam commoda efl.Qup betur ei ex fcelere ocdurrac. Si injuria il-

accedit, quodabfqueauro, aut argenro

paracury.gracuito Dei dono, Efa. 55.V. i.-

V. 17. A^gejlavtateBorumefi

ncedeieamalo :fervat vitamjuamy

qui cufiodit viamfiam.

In r\har:(aggeftaviaj&t):^'^'^ {vfdmjuam)

eft metaph.cnta.

Summa eft j tutifiimum efle deciinan-

do malum, invocacione, qua quis vosattus

cft, apud Deum maiiere,

Qupd in itinere faciendo eft aggefta&

ftrata via, i. in vitae Chriftiange inftiruco, a

malo declinacio. Videamus igitur , cui

iafui infbrvit via aggefta in itinere facien-

.do. Ec primum quidemilIudoccurrir,vi-

am edicam&elacam hoc commodi habe-

re,ac firtutavnec oftendxulis ad quae via-

for im.pingac-^, camobnoxia, quamaliae

viae^qu^ func depreflfe: fic qui a malo re-

cedic:, procul apericulis^quibus alij homi-

laca lac^fTitus maiu ex lege calionis malonon rependic , verecur ne cum HJe, a quoJaefus eft,cum alij propofica hac impanita-te, injuriam injuria cumuleiic &c. Quibusomnibus,& hujus generis 6co. aliis Spi-ricus Sandtus occurric , & nobis fancle

30 confirmat , nil mali nobis obvenire pofTe,

dummodo a maJo,&maIishominibus re-

cedamus. Si maJum aliquid faciendo bo-ni aliquid confequi pofremus,canien[ir.a'-

lum non eft faciendum , ut inde bonumeveniat] Rom. 3. jamvero cum hoc ~

Proverbiodocemur, maJi fuga hos a ma;-

lo immunes fore , & hoc bcni confequi',

ut extra teli jadtum fimus;qus (maJum

j

haec amentiaeft , nos ica fafcinari , ur im-probe agendo nos proficere poffe exifti-

memus, & ex infructuoiis operibu^frir-*

d:um percipere?

In aggefta via hoc porrb boni ineft-;

quod ficut tuta eft , iic facilis cognitu 6c

inventu. Sua enim elatione cito^ fad^

ie ab aliis vds difcernitur. Qupd iUis

R-r refponfo

40

6z6 COMMENTARIA IN PROVERBIA 627

refponfo efle poilir.qui veriratis difficul-

tatetn queruntur ; ac fi tam alte in terra

defofia 6c demerfa effetût nufquam uUainduftriainveftigari& eruipoflet, cumvia Regia dicatur , 6c aggefta , anglic^

The kjnges high tvay , or thc Fojfe , or Dun-fiahles high tvay. [Omnes enim fermones

Dei func obvij 5c expoliti intelligenti]

Prov.8.9. [Et Ciiriftus dicit, eumcogni-turum de dodtrina fua,qui facit volunta-

tem DeJ.] Ioh.7.17.

Inpoit. hem. prêmium proponit ei,

qui Regiam & aggeftam viam tenet,de-

clinando quod eft malum , nempe quodanimam fervat ,

qui cuftodit viam fuam

:

ubi animas cuftodia intelligitur cum hu-

jus 8c prsefentis , tum futurae virae confe-

quutio. Pietoi enim ad omnia utilk eji , i3tromijjlones habet vitafrafent^ ^ futura.

Sed cautione opus eft.Na fiquis exagge-fta & in altum elata via defle6tit,gravio-

rem lapfum accipit, quam fi in valle, aut

planitie ambularet,aut equitaret.Et cert^

prajiaret nuqua ingreffos ejfe viam veritatKy

quam iUamfemel initam deferere, 2.Pet,2,

20.21.22.Deinde aliam notam adjungit vi«e rutf

Sc facilis, non tanrum fi quis a malo de-

10

20

aliquod damnum,quod quisjuftoDeiju-dicio accipit.

Summa eft^ fuperbiam, quas praecipuein animo fedg biibet, grave Dei judiciumin eum,qui fuperbia elatus eftjaccerfere,

Hujufmodi quid accepimus cap. 11,verf.2. profopop. fieura exornatum, fed

aliis verbis,& meta.Koc loco proponitur.

Sunt autem in hoc Prov. 2. prinio de-fcriptio fuperbi2e,deinde explicatio effe-

d"orum ejus. In fuperbiaitem2.funt,i.

fonsipfe & bafis fuperbiae, quze eft in

parte verfus ^pofteriore , nempe fpiritus

altitudojfive animusinflatus; deindeela-tio & ja(3:atio fijiipfius exteriore aliquo

indicio prodita: unde defcriptio qua?damfuperbiae peti pofle videtur ad hurx mo-dum ; fuperbia eft immodica alicujus defe exiftimatio eum ad ea

,quse fupra fe

funtjfacienda impellens.Hoc cofirmatur

verbis Pfal. 1 3 1. 1, Primum enim ut pro-pheta fe a fuperbize & ambirioniscalum-nia illi ab Aulicis impofira purget , profi-

tetur, fe animo elatum non efle ; deindeilla non aggreffum effe , aut in fe fufce-

giffe,quze illo majora , aut ardua magis

iunt,quam quje illi convenirent. His co-mode adjungens, quod Apoft. proponir.

crnet , fed porro fiquisin ea vocatione 3o Rom. 12. ubiw tS x^tf^^foPM* hoc confe-

permaneat , qua vocatus eft. Nec enin» qui docet,ut corporis membrum aliquod

fatis eft,fi quid boni facimus, nifi illud exvocationis noftrae praefcripto fiat.

V. z 8* Jnte coTifra,Uio?ie eflfuper-

hia^^ ante lapfum altitudoSpiritm^

In I3S' confra(fliGnem eft metaph, ^

fibi aliorum membrorum in eodem cor-

pore officium & munus arroget,feque in

ea ingerat,quae illius propria non funt.

Hujus autem peccatilues & corrupte-

la longe lateque ferpit, fefeq; per omnesfere vitse adtiones diffundit, Sive enimtecum agas quid , five cum altero confe-

ras.magna vis fuperbix ineft ad iila labe-

rebus fragilibus, feu figulinis vafis,quae 4o fadtandum, quae quis per luperbjam ag-

cafiiin minimas parciculas comminuun-tur,ad homines, qui in gravem 8c triftem

admodum calamitatemincidunt.

Itera metaph.eft in ^^fv^-^lapfum') tra-

&a. a lapfu corporis ex impadione ad la-

pidem , aut aliud offendiculum ad grave

greditur.Qupd ex adverfa nymnff, liqui-

do conftat. Nam Apoftolus xdificium &ftru6turam bonorum operum excitare

conatus illis omnibus tanquam bafin &:

fundametii fubfternit mTnitf^critlu). Eph.

4.2. Quamobrem nemo dubitare poteft,

quin

<^2? SALOMONIS, CAP. XVI.<J2S>

quiii adfceleru mukiplice partir ta valeat W .jg.Meliorefl fuhmijjus Spin^

iuperbia,quaad virtutu foecunditatc ani-

mi fubnniffio.Neq; certe ulla focietas eft,

privata,aut pnblica;civilis,aut Ecclefiafti-

ca,qua fuperbia no aur c6vell!t,aut cert^

labefadat.Sicut enim charitas&ei cotra-

riu vitiu fe per omnes vit^ noftrse adtio-

nes diffundit : fic etiam animi fubmijTio,

5c ei contrarium peccatum per omnia

fuam vim&enerfîam fpargerevidentur.

Videmus effe(â,qu:e fuperbia produ-

eit,qu3e expendenda nobis funt,quod il-

lis a fuperbie peccatoabfterreamur.Qn^

etiam tanto 'magis ponderanda funt , cjc

animis altius infidere debent ,quod fu-

perbia in his eft,quibus nullu fupplicium

ab hominibus ftatuitur. Deberentqui-

, dem fuperbi ab hominum fanda focie-

tate exulare, ficut conftat ex iucfoîa! qua

Davidinftituit.Pfal.ioi.f.

Sed cum homines hoc fere negligant,

oculos attollamusad Deum juftum judi-

cem & vindicem hujus fceleris. Duo au-

tem affignat,quorum pofterius (lapfus)

eft caufa prioris,fcil.c6frad-ionis. Quam-obremillud ftatuamus, eos ,

qui fe effe-

runt, dejedos iri , & decafuj^ls , etiamfi

vertice coelum attigerint : unde noftro

etiam Proverbio jadVatur , fride mllbane

lO

tii cum affliîs, quam ut quis par'

tiaturjpolia cumfuperbis,

Summaeft; potiorem effe conditio-nem fubmijTi & humilis Spiritu

, quan-tumvis afflidti: quam divitiis afflucre , in-terim dQ animoelato quis fit,& tumido.Propheta hoc Proverbio piorum ani-

mosadverfusfuperbise peftem commu-nit atque corroborat.Magnum enimirri-tamentum eft, & illecebra ad animi fub-milTionem abjiciendum,& elationem in-duendum

,quod qui fubn:iiffi funt, & de

fe abjed:e fentiunt, ab aiiis fere contem-ptui,habentur,ut illis hoc modo ad hono-res, &hujusvit2e commodaaditus inter-

cludatur, ut penein Proverbium abjerir,

nunquam rem fac3:urumaliquem,nifi tan-quam candidatus honores aut com.modaemendicet,6c feipfum efferat ; lacere e-nim eoSj & delpicatui haberi, qui fe noningerunt, aut honores 6c commoda cap-tant ; contra provehi & promoveri iilos,

quijfuperbis Sp-iritibus,aJta petunt.His tametfi multifariam refponderi

poiTit;neminem fc.feipfum ingerere de-bere, fed Dei vocarionem placide & pa-

rt f^//, quantoque magis elati fuerint , Sc 3o tienter praeftolari; [Deinde honores &in altum fubvedti , tantograviore cafu in

terram fternentur. Sicut enim hominespraealta ftatura cadentesgravius quaflan-

turSc cotundunturificût quifq; inflatiore

animo eft,graviore plaga ferietur.Nemo

igitur impiis fuam celfitudine invidebit,fi

qui confequitur caium,fecu reputet.Ec-

quis latroni fcalam fcandenti , unde poft

deorfum praecipitandus eft,iDvidet ?

divitias neque ab Oriente,neque ab Oc"cidente,nequeab Aquilone, neque a de-ferto provenire : fedDeum modo effe,

quihunc deprimit,illum attol]it:hunc di-

tat,illum pauperem facit : ] tamen Pro-pheta hoc locoaliud refponfum aptat \;

pr^ftabilius elfe, ut animo fubmi.ffo fis iii

afflidta & tenuiconditione tanqua vidtus

Sc captivus,quam per fuperbiam fummaHujus dodtrinse esempla paffim in ô rerum omnium copia circumfluere.

fcript, occurrunt: Nabuch". Hammanis.Ablal.AdOoHerod. Sed nec ipfis fandliif.

Dei viris fuperbia elatis parcitum eft ; fi-

cut ex Davidis , & Hezekix exeniplis

%aidoconftat.2,Sam,24. Eiai,58.

Vox hebrjea videtur dubise fignifica-

tionis effeiConfonantibus enim affldlos,

feu pauperes ; vocalibus autem manfue-tos defignare: fed res eodem recid;t , 6cforte. utrumq; hominu genuscompled:i

Rr 2,. voluita

^7,6 COMMENTARIA IN PROVERBIAvoluit. Sic enim fer^ comparatum eft, ut

quiafflidii Tunt & tenue§, iidem etia mi-

tes 5c manfueti fint: undePi"". lo.quiuno

veriu afflidi,altero manilieti appellantur.

Sxiit eriam contra ufu venire Ibiet.ut qui

dtvitesfunt,& in honore conltituti,iidem

fua profperitace inflecur & intumefcant.

Prêftabilius autem efle humilem 8c

pauperem,quam divitem & fuperbum,

facil^ conftat.Nam ipla afflidorum con-

^31Duo igiturhoc proverbioproponun-

tur; unum eft, utquam quifque rem ag-greditur, probefic accurat^ cognofcat;alterum , ut peritije 5c intelligentix fure

non innitatur,fed Deo vivenri.

Ad primum quod artmet , non ita pri-

dem accepimus,lingulare prxfidium elle

ad res noltras tranfigendas conlilium, 8cconliliariorum copia res commodc con-lici. Hujusrei etiam ciarilT. teftimon-um

ditio a manfuetudine disjundla fpeciali 1° extacEfai.^.ubipropheta exitium]ude3s

Dei protedtione prje his , qui affiid-i non

funt, munitur ad eum mcdum , ut injuria

illis illata gravius vindicetur'-, quam qu»in eos admittitur , qui fux profperitatis

fcecibus infident &: incumbunt.Matt.il.

5*. Deinde afflidti ad regnum caelorum

aptiores funt. i .Cor.i.iy.Adhuc in gra-

viif. Dei judiciis , qux' regionem , tan-

quam aquarum illuvies obruunt ,paupe-

res & afflidb leyiuspuniuntur, utin cap-

tiv.Babylon. lam vero cum ad afflidam

condidonem accedit animi fubmiirio

,

qua Deus tanquam propria imagine o-

bled:atur,dici no poteft, quam proted:io

ejusibi duplicarur &: multiplicaturj qua

omnes donorum luorum fpirituaiium

fontes referantur , omnes thefaurorum

fjorum arcae & conceptacula aperiun-

tur. Contra^xro Deus fuperbisbellum

indicit , 5c illis in faciem reliftit maximetum, cumfuis divitiarum & honorummuneribus ad fuperbiam abutuntur.

V. 2 . Intelhgensfuper verbo tn"

veniet bumm: ac beatiis ille quicon'

^ciit in Domino,fi^

denuntiatts minatur potentes, bellatoris,

judicis,prophet^,fagacis, arq;lenis, per-feCli quinquagenis, honorabilis conlilia-

rii,perui arc ficis,& orarons, quibus Ref-puh, & Ecclelia,tanquam fepes fuis palis

innititur.deftruclionem.Hfcigiturregu-

ia &.cynofura nobis elle poteft,quain

voeatione dirigamur, uc quam quilq; no-vic arrem.jin ea fe exerceat,ut in prover-

^ bio eft; traBant FabriUa Fabri.

Hoc , ucin omnibusarcibus , fcientiis,

profefTionibuSjin famiiia,Repub. Ecclefia

obfervandum eft; ita ut quxque ars, feu

profeiriomajorismiomentieft.in ulia fo-

cietate publ;ca,aurprivara; facra,aut pro-phana ; ficiftudioiius & magis obfervan-

ter eiactetMendum eft. Qua? una res auc

obfervata focietates confervat , aut ne-

3q gleCla eafdem funditus convellit& labe-

faiftat. Hujus ii ratio haberetur , in pace -

Magiftratus,in bello Dux,in EcclefiaMi-

nifter nunquam hsc munera fiifciperet,

nifi fibi fux in his rebus, quas ex vocatio-

ne trad:atur,peritia? probe confcij eflenr;

ne tum quidem, quum aliorum fuftragi s

& optione ad illa munera eled:i elfenc,

Hic igitur multoram pen-eriitas &im-probitas arguitur

,^qui rerum imperiti,

In -13-1 verbo eft metonym.adj.pro re- 40 quas procurandas fulcipiunt,audent fe in

bus verbo comprehenfis

Summa eft ,• ad rem quamque hone-ftam commod^ perficiendQ requid tumrei, qux tradtatur, peritiam, tuminDôfidem.

vocationem aliquam ingerere,tametfific

ad abjediifimi mancipii operas illibera-

les exercendum, Nec m nus reprehen-

denda eft illorum amentia,quiad fummain Repub.& Ecclefia munera eos adhi-

bebunr.

lO

<$^2 SALOMONIbebunr, qui ad utriufque habenas mo-derandum inepci funt, idcfue proprio ip-

forum judicio, qui eos coopcanc. QiKjd

non aliunde accidit,quam quia pcr grati-

am, aut alicujus commodi itudio, hoc ut

faciant, adducuntur.

Quod autem dicit, eum bonum invcn-

turum ,qui fuper verbo intelligit , iilud

liquidoconftareporeft. Infcitia enim &imperitia in rebus agendis nos in magnosangores & anxietatesconijcitrncut con-

tra animum valde reficit recreatque,cum

res tractamus, quae probe nobis cognitae

& exploratas iintjfciamufque Scviam ini-

re,& omnes ejus femitas & diyerticula

pernofcere.

Et quidem hacSbenus de priore parte :

fequitur altera de fidein Deum. Diffici-

le enim perfed:o eft homini admodumperito, animum & cogirationem a peri- •ô

tia ita abducere, ut in iila fua peritia nonpenitus acquiefcat. Qoamobrem Sal.fa-

pienter huic malo occurrir, dum docet

,

non effe fidendum fapientiae fuae, aut in-

telligentiae in rebus gerendis, fed in u-nico Deo vivenre.Quod nifi tac:at,even-

rurum,ur fua periria non proficiar. Aut

enim quod conatur facere pentiae fuae

beneficio &; ope, non efficiet- autfi effi-

cit, tamen non fuccedet illi ad honeftos ^^

iLIos ufus.ad quos fuam operam deftinat.

Hujus rei clariflT. ftrmamentum ponturPfal.127.Item Agg.i.verf.d. &. p.EccI.

p.i^.Quamobrem egregiumeft illudSa-

lorr.onis confilium Proverb.^.^.<$.7.

Quamobrem qui confidic in Domino,is in omni negotio , prêfertirn graviori,

tametfi peritilfimus attifex fir^ ut olim

Bazaliel& AhoIjab,tame precibus aDeoconredet,ut,quod aggreditur opus,pro- 4o

be fuccedarîd eit,ut&; peritiailliinpro-

pru & ad manum fit, qua rem perficiat

,

6c perfecta ufui h;sfit,qu;bus deftinatur.

Hinc eit quod Labani, quod Putiphari,

quod Pharaoni omnia tam profpere ca,-

S, CAP. XVI.(jg3

debant, qui lacobo & lofepho fcrvis 8cadminiftris utebantur. Haec fi a patribusfamiliasprqbe repurarentur

, nunquamne abjectiflima quidcmofficia homini-busaut imp:is,autimprobi.s, blafphemis,fcortator!bus,autebriofispermitterenc.

De hujufmodi dicitur, perbeatum il-

lum effe : ficut nullius rei periria fuumpoffefforem bearum reddar , ne illa qui-dem,quae eft facrarum literarum, & cx-lefbum mylteriorum

, etiamfi omnia adunguem teneat. Quinetiam bcata qua-dantenus erit Refpub.l:cclefxa,feu fami-lia,quarum ille negotia procurabic.

V'2i.Sapi(nticorde nomen inda'

tur prudentisjedjiiavitas labwrumaddit docirinam,

In pT^^p {fuavitas ) eft metaph.a dulce-dine rerum fenfibiiium ad res illas

, quaemente & intelligentia percipiuntur. I-tem in «Dp» (mminahttur )viderur effe fy-necd gen .appellationis pro celebri&no-minata appellatione.

Summaeftj prseftabiliorem effeelo-quentiam cum fapienria conjundlam

,

qua cum qu s animo egregie fapiensani-rm fui fefa commode exprimere nequir.

Propheta hoc Proverbio videtur cumhominum amb.tionem , & inanis gloriae

captarionem tacitb perfttingere, tum li-

mul viam, quam tenere debenr, rectamcommonftrare.Nam pierique omnts ilia

fedtantur , & in illa incum^bunt , maxim^quse illos mrer homines celebres & no-mmacos efficiant. Et quia fapientâ & re-rum fcientia cum humatiarum , tum di-vuiarum magni fir apud homines, ideo inillud unice fere incumbunt , & ftrenuan:»operam navant, ut quam fcientiff. &: fa«

pient ffimifinc,& habeanrur. Hoc pec-carum. oliminvaluerat apud Corinrhios»ur iila xzs/.r(A*-:z potifiimum fe-iârentuf,

Rr 3 q'.i«

654. COMMENTARIA IN PROVERBIA (f^^

fuperbâliosarpernemur, quibus eademdona collata non funt. V:de ex-emplumMofis & Aharonis, quorum prior intelli-gentia

, aker fermone precipue valebat,Vid etiam 2. Cer. 11,6,

qu2e plurimi apud homines aeftimaban-

tur : Uunde linguarum dona al is donis

long^ praeftantioribus proponebant. Ethaec ipfa vanitas apud nos hodie obtinet,

ut quifqjin artlbus& fcientiis perfequen-dis hoc fibi unice ob oculos proponat , ut

illarum rerum fibi notitiam comparet,quae illum quam maxime celebrem 8cnominatum reddant.Perinde ac fi quis in

cxftruendo sedificium illaligna &lapidescomportarer,qu3e fpeciem pulchritudinis

prse fe ferrent, pr^terita foliditate & fir-

mitate, cui ^diticij pondusimponatur.Altera parteProverbij viam redam in-

dicat, quseineunda, 8c cui infiftendumeft : nempe mediocrem fapientiam cumdicendi facultate coniuncaram ob eamrem pr^ponendam e{re,quia plus utilita-

tisadaliosinformandos adfert, quam fi

V. 22. Fons vitce efiintelliêntia

dominorum ejus :fed emditiofiulto.ô rum efifiuititia.

In îpD (fons) eft metaph. qua cum pe-rennis

, tum copiola vita defignatur exfohda fcientia proveniens. In nh-^Hinuki-na) eft metony. adj.pro eo,quod eft ftul-timmum.Summa eftjab intelligente viro omni-

bus modis promanare,qu2e ad vitam du-cunt ; & contra a ftulto non nifi ad mor-

quishactacultatenudasprofundarerum 20 tem fpecaantia profluere \

maximarum cognitione imbueretur. Indeligendo igitur vitx genere, dummodonobis per parentes, &eos,quarum fubdi-tiqne & imperio vivimus,liberum & per-milTum fit, videndum primum & ante o-mnia, quae fint illa, quibus refpub.Sc Ec-clcfia maxim^ opus habent. Delnde qu^fint dona feunatur^, feu acquifitionis

,

quorum adtniniculo illa adipifcamur,qu^Reipub.&EecIefi? fummi ufus funr.Hinc 30 abundare ; Deut, 12. item de Elimo^di-

Non ita pridem Sal. virum fapientemarbori vit» comparavit j unde

, quantoinpretioeft habendus, non obfcurefi-gnificavit

, cum in boftili agro permilfumnon fit arborem frugiferam cujufcunquegeneris excindere. Hac etiam metaph.non minus illud de pretio pij viri exornat,Deus enim terram Canaan populo com-mendaturus hoc illi attribuit , iliam aquis

eft , quod Apoft. I . Cor. 14.1 . monet utzeloprofequamur praeftantiora dona,ilIamaxime,quibusalios aedificemus; in quogenere ponit Prophetiam. Hoc fi obfer-vatumeflet, pauciores jurifconfultos 5cmedicos,& plures ad minifterium idone-os haberemus,Deinde notat,quis fit finis eloquentise,

non ut fe quis venditet, aut alium ad fuas

citur loco palmis abundante , ibi fuiffe

12. fontes. Exod. i^r. 27. Quamob-rem illa terra , illa urbs.illa denique do-mus foelix eft,ubi hujufmodifontes funt.Eftque magnx iniquitatis , vel impietatispotiusiftos fonres,&;icaturigines obtura-re

, aut occafionem obturandi prjebere.Nec enim Philiftaeis meliores funt quiAbrahae 6c Ifaaci fonres 6c fcaturigines

partes orationis fijavitate pertrahat,&au- 40 occluferunt , & injedio pulvere &; csnores demulceat

; fed ut tanto commodius obturarunt : Imo tantq gravius peccantaliosiehis informet, quas illorum fcireintereft.

Deindenotandum, variaDeidona ef-2e, qua^, prout vult, diipenfat, ne nimium

qui tontes aquarum infinitis gradibusmagis pretiofarum deficcant. Qupd qui-demutde omnibuspiisintelligitur j fic

maxim^ depiisChrilti Miniftris,qui veluti

communes

€l6 SALOMONIS, CAP. XVI. 6^7commiines totius oppidicanalesSc aqu?-

dudus funt.Domi iux fontem viva; aqu<j

habere iingulare beneficium eft,fed iJium

in foro proftare , ubi totius urbis ufiii in-

ferviar, divinius eft.

Exadverfa antithefi inpoft.hem.vide-

tur Propheta in priore Proverbij parte

defignare, virum intelligentem muJtis

modis fuam inteJIigentiam communica- . , . ^ -,- , ,. ^— ,,.

re, etiam tum, cum minime omnium iotmbiîtos{uum;(3perlabiafuaaddit

hoc expeitares ,• non tantum cum res ei dMrimm,

ilia non utitur , adaliorumcommoda, is

noneft veJutifons aquarum fai.entium,

fed veJuti aqua ttagnans & Iacus>Prov.($'.'

13. Contra ftultus non tantum in fermo-ne, fed in greflii fa£pe,& geftu fuam ftul-

titiam prodit,

Y. 2-^, Corfapiejns intelligentia

ad voluntatem fuccedunt,fed etiam cum,

reflantibusventis , res aliter cadunt , e-

tiam inter c3enandum&prandendum,nontantumcumferiatradtat, & incathedra

fedet, fed etiam rum,cum per jocum agit

Sc fe remiflioni dat. Qupd ex poft. parte

proverbij colligitur,qua confirmatur,ftuI-

torum etiam eruditionem, inftitutionem,

Summaeft; nontantumexabundan-tia cordis os loqui , fed porro magnumprsefidium ad bene fenfa animi proferen-dum in eo pofitum efle , fiquis prob^remcognitam&perceptam habet,de qua fer-

moneminftttuit.

Qupd Servator cocinne dixit, cx Alun»

& informandiconatum plenum efle ftul- 20 AantiA cordis os loûiy ^ ex bono cordu thctitise : imofaepe fieri,ut, quo majoris mo-menti funt, quse aggrediuntur,tanto ma-

-gis fuam inlcitiam prodant.

Meminerimus igitur , quod Apoft. ad

CoIofT. monet, fermonem Dei copiose

inter nos habitare oportere , non tantum

in Ecclefia, fedin Aula, & cubiculis; non

tantum in rebus feriis, fed cum ad remif-

Conem animorum defcendimus j non

fauro quajunt bona,de^romi,hocProvethioconfirmatur.Qupd quidem adverfus illos

obfervandum eft, qui, cum turplter , autmalitiofe loquantur,fe nihil mali cogitaf^

fe profitebuntur ; cum vitiofi fermonesveluti fagittJE funt in cordis pharetra, re»

condit2e&conclufae,qu3e lingua tanquamarcu ejaculantur.

Sed videtur aliquid ampiius hoc Pro-tantum in precibus, fed & in familiari 30 verbiocomprehendi, nempe juvari fer

fermone,qui gratia , tanquam fale con

diendus eftinon domi folum fed in agroj

non tantum cum furgis , fed & cum le-

dtum petis"; non in otio modo , fed & in

negotio.Hujus rei exemplum proponitur

in Sal. qui non tantum in facrificiis , 2c

cum pro tribiuiali fedebat, fed & in dice-

ta, sedificiis , in fervorum veftitu , feflio-

ne, ftatione,&c.fapientiam fuam binc,in-

monis facultatem rei , de qua loquimur,

penitiore intelligentia , ut idem fit cutn

didto illo; quemquefatis ejje difertum in eoquodintelligit. Quo tamen Proverbionon convellitur.quod verf.î.docuimus;

aliud effe donum fapientias aliud facun-

dia£, Namtametfi dicendi elegantia fa-

pientJa ornamr & expolitur , tamen quia

res ipf^ verba veluti pariunt , nihil impe-

de fpargebat.i.Reg.io.^.ad 8. Ide per- 40 dit, quo minus magnum momentum ad

fpicitur adhuc magis in ChriitoDomino, Kar.^ a\^^.â.— ^cc^^^r ^c,; Ap^ n.io Airî^

<qui interim,dum cibum capiebat, dum in

itinere effetjomnes an!as caprabat doce-di 6c inftituendi ad extremum ufque fpi

dtum.Nam iiquis intelligentia inftrufitus

bene dicendum afFerat rei , de quadici-

tur , accurata comprehenfio. Hinc eft,

(juod damnatur ftultitia?,8c nota infamiae

iii inuritur, qui refpondet,antequam remaudiat, Proverb. 18, 13, Etcerte qui

maxim^

d^S COMxMENTARIA IN PROVERBIAmaxim^ lingua impeditus & tardus eft.

îr

commodiurde qualibet re, quam intelli-

git, dicet,quam ii fermone valentiilimus

& ciifertiffimus elTetjCum rem bene per-

ceptam & exploratam non iiabet. Hinc

elt, quod Apoft. quofdam dodores infi-

mulet, quod, quae dicerent,aut de quibus

afleveranter Ifeuebantur non fcirent , i.

Tim. 1 . 7, Q^d vitium iiodie apud nos

longilateque pervagatur, non tantum in

communi lermone , fed in fuggeftu , ut

quidam linguas &: verborum vqlubilitati>

confidentes inMinifterium fefeingerant.

Neque defunt aud tores,quidummodo

verba fine hsefitatione fundant , in admi-

rationem rapiuntur , & hujulmodi pr^-

conum laudes decantantjk quibus.fi quid

ab illis didicerint, poftulentur , ilico ob-

mutefcunt.

ornentur, oper.^pretium primo eritdi-

fpicere, quae fint amoena verba, ne , IT in

illis halucinemur,omnem hujus Pro verbii

;

frud:um amittamus, & quod gravius eft,

.

in periculii incidamus. Qui vero funt fer-

mones amoeni,non aliunde aptius&com-modiiis peti poteft, quam ab ipfo Sal. Etl.qu^demexcap.i^^.v.id.illuddefinitur,

cum dicat ; Mundorumfunt amoeni fer-

^°mones>-§c la. v. 17.18. Inclina auremtuam,(3 audiverbafapentum,^ cortuumadjice adfciendim me,. 'Namarnanume^,Hinc liquet verba mundorum & iapien-

tum verba effe amcena , denique fcienti«e

§c Gognitionis Dei, Si igitur mundorum ^

& fapientum fint , ilico amoena effe de-bent inquocunquegenerefint j fivefinc

promiffiones , feu eomminationes, five

lint admonitiones , leu reprehenfiones.Deinde frequenti ufu fapientiae,&:con- 20 pierique enim funt

, qui do6lrinas, quse

tinuodehis, quae ad veram fapientam - ••

Ipedtant, fermone, lingua expeditur , &acceleratur.

Denique notandum , fermonemfem^per ex jnente. &:.intelle(5lu , non ex afFe-

îbus, &animi perturbatiombus, odio,

amore, invidia,ira promanare debere,

V,24.Favm mellisfuntverba «-

moenitatis- dulceejf; unumqmdque

amma , ^falutiferum offi cuique..

Dratiqefttota Allegorica. . Namis-s"»

*.u- {favmmellK) metaph. efta dulcedine

fenfibilium ad delictas fpirituales ,tran-

flatai (Pfii (îwiW) fynccd.eft pro toto fta-

tu hominis', qui ad seternam vita fpedlat,

30

fcientiam pariunt , libenter admittunt

,

promiiriones avide arripiunt^ cum autemad admonitiones venituf-, âegrfe illasfe-

runt. Ita enim fuperbi funt , ut fe adnso-neri iniq; ferant , reprehendi ver6,aut c^ -

minationibus feriri nullo modo patifitur.

Deinde docetur,quam illa amosna

funt ; nempe ut mel,quo nihil dulcius,

ut favum mellisv ( Anglice lifi, hcny)

Pfalm.io.quod adhucdelicatius,& pala-

togratius, utquodfponte fluitexfavo

mellisi abfque eo , ut , vi adhibita,expri-

matur ',quod in melle longe pretiofiili-

mum. exiftit. Hic ergo nos examinemus, ,

quem guftum habeat apud nos verba fa-

pientiae,id eft verba Dei ; anpalatum no-

ttrum fapiant,an animo jnoftro grata fint,

ut hinc de nobis ipfis judieium faciamus;

.

îcxxtmy( ojfi) eft:fynecd, pr© totoftata ^ Sunt enim quibus non plus.fapiunt,quam

foamihis, quoad hanc vitam continet.

Sumf]aa eft j fermones pios & probo^magnuttj momentum . aflferre ad. vitam-

prsefeBtem & futuram.^ "

Cumamoena verba, feu fermonestam'jp|:3scl^ris elogiis & pr«conio ^ Propheta-

vitellusimo quam fell.

Deinde.cum dicit , animae grata efle

verbaamasna., docet.j non tantum degu-ftanda,fed deglutienda,&mente& com«mentatione penitus digereda effe, ur nc-

bis profint, .Nara figuftentur tantum,£Q

^ê SALOMONIS, CAP. XVI. (T^t

poft expuanturjvel fi deghitiantur, dcde- amcena ejfe verhaut tnel, &c, fed non eflc

uiceps revomantur , certe animum exhi- omnia amoena & verfe jucunda, quae no-

larare nequeunt.Hinc eft quodProverb. bis ita videntur.,

,' «

22 17 i8 requiritur, ut animum adijcia- In mandatis fecud^ tabulae Deus polt

mus ad cognitionem Dei* • 6c tum fore lapfum, nonnullas fcienti^Sc cognitionis

amcena dicit, cum illa in ventre,feu inti- redi & pravi,eqei& iniqui fcintiUasreli-

mis animi penetralibus aflervaveris&poft quit,quarum adminicuIo,quae bona untr,

illa intus cocoda&digefta labiis difpoas. perfequamur , & contrana his decline-

Deinde aliud beneficium confertur in mus ; Sed has micantesm tenebns lcin-

hos quibus Dei fermones dulces funt, i» tillaspartim prava exeducatiope con-

nempe mod ofrafanat , id eft fanitatem fuetudo obfulcat ,partim animi pertur-

corporis affert, atque adeo morbo con-

feâos fanitati reft tuit, etiam tum, cum

graviflhio morbo laborant. Nammor-bus ill-e ex omnibus deploratiflimus

€ft cum ofla, quae veluti corporis funda-

menta funt, corrumpuntur , aut commi-

nuuntur. Sicutenimmel nondulce mo-

do, fed etiam falubre : fic amoeni fermo-

bationes & affedus turbulenti extingu-

unt,ur quod ratio ex fe probe judicat, il-

lud perturbationibus vi^taSccaptiva per-

pera ftatuat.Hinc eft, ut,fpecie utilitatis,

aut libertatis objedta, parentibus & Ma-giftris refiftaturjvindiCtx cupiditate pro-

ximi csdes tanquam nobis opportunaSs

falutaris appareat ; cum aliena m(s^do,fedetiamlalut>re: iicamoenuermo- laiuudri^ apt^d^wa>. , û^. »..,.™ -.^^

ês Videlob ;2. I9. &c. VideMatth, aochatioin bonis numeretur ,mterverfiq

o Fili conUe\ remitmntur tihi peccata. bonoru nobiscommoda videtur proximi!

fC.l 'u.:;.,:.,;.L r.r«miflrinnp. iL Drae- calumniaad extimationem noftramauEcalumniaad extimationem noftramauE

confervandam, aut promovendam ido-

nea videatur. Cum enimratione judicc»

hsec omnia deformem& naufeabundum

afpedum habeant parvatamen educati-

one,&animi perturbata commotioe ler-

va illis juducitur, qu? nobis deformitatis

afpedium aufert , & veluti fuco 8c pig-

Quje hujus vitse promiliiones ita pras

:^tur, quodillae Deiglorias , & noftr^

faluti conducunt,

y, 2^, Efi via reUa in confpeUu

hominu^cujusfinis eft via muitifkx

^ mortem.

4orum intuitu ad animi intelligentiam

£radu6ta;adeo ut Proverbium totum re-

re allegoricum fit,. .

Summa eftihominibJenfus8c ranoms

propriae didamine bonum 8c utile perfe

(Stant eft quidem comunis qu?dam notia

confufa de cultu Dei ingenita hucufqjuc

Deum efle cognofcamus,eum effe colen-

dum, de illo non nifi cum fumma obfer-

vatione loquendum, tempus aliquod ad

auentib.contrariumobvenire:eltqjpror- ^)".,, ^ ^ •. ;u4 r»^r» /-.ilrn? fpmn-lseademc„,.ill6ProverHo.quodleft4oft^^^

'^&.o^Î'^^^^^-^^^^^' do e^s nomen fanaificmus, au? ne vi-

pSpiiq.LnqulTnlfocaliqaoddir- oletir,caveamus:demquequodatem.

SenlonCtur in nexu cIm ftpe- - pus, quo colendus eft, 8c ^"0"°''° h°=

d42 COMMENTARIA IN PROVERBIA 6i^

rationis radiis cognofcimus. Quamob- Jibimoleîamexhibet, 'iâminip-rem quirationis magiftri vel

V^^f^-^^f ramrefleîturJiS fuum,rirpmnt.ranonemducemreauentescrai- J J ^ Jtiterunt,rarionem ducem feque

fiffimfe &: turpiir.omnium errarunt.Vnde

ctiam in his mandatis hoc Proverbium

prsecipu^ locum habet. Sive.n. rationis

praefcripto obiequarIs,qu3e Deo inimica

6c invifa eft, five confuetudinem perve-

ruftam, & morem majorum , autquic-

quid fit, quod tibi proponis, praeter uni- lo

cum Dei verbum , illa te via ad certam

mortem ducet. Exquo liquet,quamilla

imbecilla bafis verse religionis fit , cui

Pontificii innituntur,quibonam (

quamdicunt intentionem tantoper^ laudant

,

ut in caufa religionis a via declinare vix

poife contfefidaat^ dummodo ftudio &intentione bona , quamvocant, resfiat.

Qua ratione jufti pronuntiantur Apofto

In e>b:i{anima)eik fynecd, partJrem in

wt>(osfuum).

Summa eft; homine machinanti pro-

ximomalum verbis infidiofis , malum in

authorem refled:i,& repercuti.

Qui malum aliis,calumniis, obtredlati-

onibus,& conviciis ftruunt, hoc fibi fore

proponunt , ut aliis incommodando fua

commoda curent aut faltemut aliis I?fis,

ipfi intadli & illaefi evadant. Spiritus

San(5tusver6 uthuic opinioni occurrar,

& hunc errorem evellat, docet, contra.

fieri, quam illi exiftimant. Saepe enimfit , ut quod in alios malum cogitant 8c

confuhaiit ad exitum ab illis optatum.

lorum homicidae lohan. 6. imo ipfius 20 non perducunt.Qui autem in alios male-Chrifti interfedtores , quorum magnapars , fe cultum Deo praeftare exifti-

marunt Rom.io.i.Cor.i, Vide exem-plumVzzae.<ôdautem affirmat, finem&exi-

lum multiplicem effead mortemviam,ijd etiaminquo delinquitur,peccato ve-

rum comperietur. Nam cum mandato'

ficia "machnantur , femper in ipforumcaput recidunt.Et quidem cum fuis con -

filiis excidunt , & concupito maleficio,

quod patrare cogitant,tum ilico nafcitur

& fuppulluiat dirusanimi cruciatus,quo

torquentur & cruentantur ,quod animo

defignatu ab illis fcelus no perficiant.De-

inde perpetua confcientia fceleris , quodrum obfervatio praemiohujus & futurae velpatrarunt,ve! patrare cogitarunt, illos

vitae duplici muneratur,eorundem viola- exagitat,nec interquiefcere finet.Deniqjtinnpm nrrannp morrp ramnpnfari ne- ' '

• .• • ^ i

tionem utraque morte campenlan ne

ceflario confequitur. Deinde in uno eo-

demque peccato non duplex, fedmulti-

plex ad interitum via eft.Nam in vita li-

bidinola, viribus exhauftis, corporisva-

letudo lebefadtatur , ut in dies fingulos

quodammodo moriatur^ deinde ad fru-

ftum panis& lummam egeftatem redu-cltur^praetereaignominia obruitur: quo

quod malum in aiios inftruebant etiamin hac vita plerunque jufto Dei judicio in

ipfos refledtitur. Cujusinfinita exempla.extant in fcriptura, Doegi, ludae , Ha-man, Adonibezeki, 8c aliorum. Hincfunt crebrae illse Prophetarum vocesj m-cidere in foffam^quam iffi effhderunttinfro-

frtumverticem reciderefagittam^ (eula-

pidem , feu aliquid ejus generis , quodjfuirj oinnium fenfus§c confcientia homi- '^^ quifquam in aerem excuffit , feu ejacu-

iie inftar gravis oneris deorfiim ad infe

Tos deprimunt,praeterpraefentis vitae pri-

vatione, qua Lex Dei adulteris imponit,

y-26, Ammamolefiiam exhibens

latus eft. Qui enim iege cavet, ut oeulus

fro ocub^fesfrofede^denspo dente,(^c.illf!

frafcindatur, qui alteriui corpm muti/avitt

fuae juftitiae non deerit in iliius generis

compenjTatione quam hominesredderene~

(^44-SALOMON

nequeunt, In quo gencre eft obtreda-

tiOjCalumnia, feu infidiofa accufatio,qua

feu vita, feu facultates, feu fama alterius

petitur. ludices enim inter mortales

non debent calumniaj calumniam op-

ponere: fed Deus juftiiTime hoc facit.

Quamobreiii non tantum improbita-

tis , fed vefaniae 8c furoris qujedam fpe-

cles eft calumnias &; obtrectatioiies ad-

verfus alios ferere , cum (quod in Pro-

verbio dicitur) ^n"^ /giAvi t^ CnKiViretvn

KUKi^ Hinc enim quadantenus dici po-

teft,quod ab Apoft. ad Ephef.fcribitur :

ÛKproprtam carnem unquam odio habuit?

Quandoquidem, quod malum alteri pa-

rat, in fe redundet. Quod fi in hac vita

vindida non fumatur, nec injuria reta-

lietur , quamin alium quis inftituir, ta-

men Deus juftus judex pleniore men-furaillamin ultimo judicio compenfa-

bit. Quamobrem fi quis confcientia ob-

fequii in Deum adduci nequit, ut lingu-

am,neinproximi malum ftringatur, co-

hibeatj acômmodi fui caufa hoc faciat:

ii amore proximi duci nequit,ut a male-

dicentia fibi temperet; at faltem hoc fa-

ciat odio fibi ipfiincommodandi.

Sed hic quaeritur,quomodo in os mo-leftiam exhibentis refledtitur, cumineos etiam, quibusmoleftiaexhibetur

,

grave malum infertur , ut qui in fui fuf-

pendio remedium quxrant. Quid, quodetiaminDeum ipfum redundat,qui blaf-

phemiis & juramentis ab eo, qui affligi-

tur, petitur. Sed verum eft etiam; haec

omnia in caput moleftiam exhibentis,

redire ; maxime quod in Deum fertur

magno impetn in ipfius caput recidit, fi-

* £.ut,qu^ deorfum reruntur omnia,

V« ^7. Nequam effodit malum ;

C^ [uper lahia ejus eji veluti imuadurens.

In m3( effbdit )eft metaphora ab his

,

IS.CAP. XVI. c^^qui clam feris infidiantur , ut illas incau-tas irretiant.

Summa eftjhominem nequam infiî-

os^ malum & exitium alteri inftruere.

quod poft virulentae linguae beneficioinmedium profert.

Primum vrdeamus,quis fit is quem

Propheta nequam appellat. Ex vocis e-tymologia iseft, quinehilum quidem

^° proficit. Qupd nobis documento eft,quo

loco funt, qui pietatisincrementumnonaccipiunt, nempe efle perditae conditio-

nis. Verum quidem eft, quod Apoftolusafiirmat , imfrobos omnes & frajligiatO'»

resindiesinimprobitatefroficerey 2. Ti-T moth, 3. 1 5, fed Propheta maluit homi-

nem nequam hoc modo defcribere , ut

noftram ad bona opera folicitudinem

exacueret, dum non tantum eum fcele-20 ftum pronunciat, qui improbitati fedulo

operam dat, fed eum , quiprobitatis ve-

ftigiis non infiftit , imo qui indies gref-

fum fuum in probitate & firmiorem, &celeriorem non reddit. Hinceft, quodChriftiani hominis conditio naturalisho-

minis indies au(5li conditioni compare-tur, quoad ad juftam virilis aetatis Itatu-

ram perveniat. Vnde etiam eft,quod dcIoh.Bapt.8c Clirifto Luc.2. dicatur, eos

3o ut §iaturajtafapientiacreviJfe.Yn naturali

hac vita deforme eft mancum effe , neq;

cum aetate corporis magnirudine auge*

ri:fed monftrum plan^ efTet , fiquis pue-rulus brevis ftuturae indies decrefceret,

Deinde nonproficere 8c non afcendere,

redl^ dici poffunt, quod, qnaj fua impro-

bitate feoiantur, Sc animo defignant,

non affequuntur. Vnde etiam ertilJutl

Apoftolijquod improbi non proficiem ,

40fed eorum amentia ommhus innotefcet , 2,Timoth.3.9.Qupd dicit, eos malum effodere y effe-

ctum indicar viri nequam, quinonper

imprudenriam, aut infHtiam, non fubita

aliqua perturbatione commotus, vel per

S f 2 infir*

COMMENTARIA IN PROVERBIAififirmitatgm malum alteri machinatur,

non qui femel aut raro hoc a Satana cir-

cumventus Sc occupatus facit : fed qui

fciens data opera , & aifidufe improbita-

tem fuam tanquam artem exercet, is de-

snum vir «equam cenfcendus eft, Fieri

enim poteft.ut vir pius peturbatione cor-

feptus malum clam machinetur ; fed ifte

Kotamfe addicit maleficiis patrandis.Un-

de etiam his comparatur,qui ferarum ve-

83atione vi6lurtyparant,aut metallariis,aut

Iiis, quiin fodinis laborant , aut cunicula^

ffiis, qui omnes improbum laborem ha-

feent. Deinde hancillis, quam exercent,

ittribuens^ illisnotam gravem infamiae

inurit, maximfe fi vocatione fua honeftio-

lem in Repub. aut Ecclefialocum obti-

sient,utquidefixis oculis in terram fem-

per ihtenti , &• ad abjecaas 8c illjberales

occupationes abje(5ti j maximfequod o-

Eerari fiium opus cum die. claudant , hoc

pminum genus ne nosilu quidem ab ex.-

cogitandis malis interquielcit.

Alterum effed:u virr nequam eft, quodejus labiis ignis infidet. Lingua hominis

improbi (kêignimeity^vd tum,cum alL-

quid illi per imprudentiam,aut percurba-

rionem excidit : fed cum malum longe

antepraemeditatum &concod:um eft,tii

demum linguaeplagauc ignis penetran-

tior:&ferventior exlftit,- Atquehocillud

eft, quod lerem.p.^^. dicitur, eos linguas

fuas ad fallumdicendum docuifTeJiujufr

modi fjnrûi in hoc incumbunt, ut-alios

(juftosprlefertimjcalumniis oneret. Me-jrito autem comparatur,;|g«i,. ut Jacob. 5,

ctiam abinferfs accenfi. EtPfalm. 120.

prum juniperi ' Quia lingua urbes , atque

adeoxegna connagrarunt.Vide quantummcendium facftum efllingua obtre<5tato-

ria Doegi , ut majuskSheba filij Bichri,

2. Sani..2o. I, quiunico didto 10. tribus

I fui Regis obfequio fiibduxit. : Si igitur

.

periculofum eft incendiarium indomo,vÛEbe eflfe , non micus periculi in ho»-

IQ

mine ftatuamus, qui fe cafumniis exco-

gitandis addicit îmo vero tanto graviu%quod hicignisexipfis inferais erumpensnon lam faeile reftinguitur. Unde e-tiam magis adhuc liquet , quanti fit pre-tii vir bonus , qui ore fuo perennis aquaefontem exprimit, utignem ab inferis ac-cenlum reftinguat.

V. 28 . Virperverjiiatum imittlt

CQTitentionem : ^fifurro disjunmt

Ducem»

Inmasnn {ferverfuatem)^.^ metonymad)an(5t. In niS« (^cewzjeftiynecdpart,

pro omni eo , quiakeri. ar(5to focietatis

vinculo conjuncftus eft.-

Summa efr; hominem perverfitatibus

deditum contentiones mifcere velinter

2G eos, qui maxime cqnjuncSti funt.

Hic, ut in fuperiore Proverbiojquaeri"

tur,quis fit

,quem Propheta virum per»-

verfitatibus deditum appellat.Quae qu«-ftiocommodiffimeexSalom. &;Apoft,expediri.pofTe videtur.Etprimum exSal, .

2.v.i2,i3,i4,i5'.ubiperverfitash^ccoi-

loczx.m-4nverborum fravitate ^ defirtione

-- "oia reBje,ut ineat tenebroftsviai. SedPro,6, fpecialis magis defcriptio extat , ubi

lootiofum^ dejidiofum depingesilli crfsfef

verjitatem attribuit,pr«eterea-^«o^ animo

fabricaturmala^ i3 immittitlitem. M.exi"

tiffimeautem otiofus vir .perverfitatum

appellatur, qui ordinem naturae invertit,

quando.quidem cum <t^ hborem natusfit^

utfcintilla igmfirfum volant ^ huncor-dinem convellit. UndeA|)oft.i,Thefia-

lonic. 5

.

1

1

. hunc tituliim iMKluv otiofis

& ignavis fucis attribuit, Deinde non in-

40 commode vir perverfitatu dicitur, quodomnia cum di(5t:a,tnm fa(5ta illorum^quos .

ftatuit traducere in peffimam parteai

contorquet,

Hujus perverfi effe^fium defignatim-

miflio contentionis, Namcum nuIJi ho-neftag..c

s:alomonisneftse occupationl fe det^qua fe fuftentet,

nec tamen animus, qui in continua agita-

rione & motu verfatur , interquieicere

poteft , fit ut malis fabricandis& eifdem

promulgandi» fe totum occupet, uthoc

modo otii 6c deiidiae pan^m comedat,

Vide i.Timoth.5'. i^. Scz.Thefr^.ii.

Hinc liquet quantopere otium fugiendu

Ct a nobilium praefertim fatellitibus , 6c

ducum milifibus, jquibusnuUi funt dati lo

ifji>/[i<tK<mi^ qui eos ad opus agendum im-

pellant, aut ab illisrationes repetant, ut,

nifiipfi fuHipfis ifyf- fint, de illispenitus

adum fit : praeterquam quod familias 6c

focietates, in quibus funt, perturbanr jo-

cofis fcommatis,8c petulantise mordaci fe

addicunt , ut fe & alios aliorum-moerQre ;

exhilarentw

,. Deinde efficientem , feu inftrumenta-

lem caufam,qua contentiQnesmifcet,de- 20

fignat,nempe muiTitationes clandeltinas,

& fufurros. Nam inftar ferpent;s,qui li-

bihndo ferit,clam omnia facif.Nam pri-

mum cum defidiofus fit, 8c ignavus,me-

tuit fibi a periculo. Deinde ita unum tra-

ducit apud alteruin.ut paratus fit eundem

ipfum traducere,apnd quem prioremac-

cufationem depofuit. De hujufmodi-fu-

furrdnibusDavidfsepilf. queritur, maxi-

me uero Pfai.5 s . ubi docet,eos coram fe 30

& in prasfentiarum ejus calamitatem êr

fpeciem luxifle,qui poft ab illo egreili

millum debacchati fui>t, 8C illi illufe--

runt,

Denique fubj. notat eorum,mter qups-

litesdiffeminat, Necenim tantum con-

-

tentiones alit & fovet jam excitatas , fed

pc?rr6 novas immittit, idque inter eos,qui '

conjundiff. funt , & effe debent , inter

Ducem 8c fubditos , inter maritum &«xorem&c. VideexempIuminDoego6c Sheba fupr^' commemoratis. Contra

quam Chrilt.monet , nemihem debere dis'

jungere^quodDm conjunxit , Math.I9 .

5^

.

^pd ii beatiâcificf j tum ifticontentio,-

40

, CAP. XVI. €ipnum authores maledidi (iint: & Sal. ilios

Deo detejiandos pronuntiat,j«; interfratres

litesferunt^ Prov.d.Ip.

V. 29, Vir violenticepellicitprO'

ximumfuum^^ deducit eum via non

bona,'

Summa eft j improbitate confedu pe-nitus nihil intentatu relinquere

,quo de-

fignatu animd in proximu malii perficiar.

Vir violentus is dicitur,qui, jure divino

contempto,& omnibusaequi bonique le-

gib. perfra(3:iSiillud,quod cocupivit, ma-lumadmittit, Etidem protfus eft cumeo,quem David Pf 17. effyaBorem\ocax^

qui omnia repagula 6c valvas asqui &honefti perrump;t. In quoillud alienum

videtur,quod violentum appellans, tameeum dicat blanditiis & lenociniis verbo-rum utijUt proximum irretiat. Potius e-nim videntur violenti omnia per vim &aperte agere. Sed Propheta violentiam

hanc ad animi impotenciam refert ,qui

nunquam interquiefcere novit,nifi malo,

quoddefignavit, patrato , adeo ut ne ci-

bum fuu capere , nec fbmnum inire pof^

fetjuifi conted:o fcelerejquijcum una via

improbitatis non fucceffit , alia rlico ag-

greditur,qui leoninse pelli vulpinaafru.tj,

ut concupitum fcelus admittai,qui , ta-

metfi fuperbus fit praecep modum,tamen3ut eft Pfal,io. inftar leonis fe incurvat 6c

deprimit,ut p;os fubito eorripiat.

Hujus reiexemplum eft in Caino, qui

fratrem fuum verois blandis in agrun:!

pellex-i!ût eum interficerer,

Y i •ô: CQnnivens-QCuUs connivet

ad excogitandum malumi concideris

labiaperficitmalum^

Summa eftj fepe fieri, ut fuam improBi

Sf 3 :.- 'exterms

€so COMMENTARIexternis corporis geftibus nequitiam

prodant.

Hujus lib.cap. 6. v.l?. dicaum eft de

otiofo cum oculis nidarcpedibus loqui,

& digitis fuis indicium praebere fuae de-

fidi^: Hoc autem ioco Proverbium lati-

us patet. Tametii enim certum judici-

um nemo formare poflit ex vuJtuSc cor-

poris gefticulatione , tamen iaepe fit , ut

non contemnenda animi figna &c con-

jedlur^ ex corporis, vultus prsecipu^ ge-

ftueliciantur adrei, quam expetimus,

notitiam confequendam. Ynde.i. Reg.

zo.fervi Benhadadi jam in bello vic3:i ad.

Achabum aucupandse gratise in Ben-had. conferendse caufa accedenres, per-

quam intenti erant, ut non ex fermone

mod6,fed porro ex vultu 8c corporis ge-

ftu explorarent , quo animo eflet RexAchab. erga fuum herum, aperto, an fi-

mulato. Sic etiam apud Euang. apparet,

difcipulos 'Chrifti ignaros , quis ex illis

Chriftu proditurus erat poftquam Chri-

ftus unum ex eorum numero traditorem

fore prjenunciaffet, mutuo fuos ipforum

vultus intuitos efle, fi forte vel ex pallo-

re, feu rubore fubito hoc dignofcerent

,

lohan. 1^.22.Etquidem, quodad oculorumcon-

niventiam attinet videtur ex omnibusgeftibus corporis ad excogitandum feu

bonum, feu maIum(prout, autimprobi

{unt,qui conniventâptiflimus. Claufis

enim oculis rem confiderans in ejus at-

tenta confideratione abfq ,• ulla injedta

interruptione & interpellatione manet.

Nam, apertis oculis, quicquid viiui obji-

citur,animum alio abciucit abripitque.

Qupd autem ad labiorum conciiio-

nem attinet,five oratio fimplex.feu figu-

ratametony. cauf.pro fermone, omnino& morfus hbii ex indignatione & vin-

didfcae cupiditate, &fermo concifusSc

truncatus indicat illum,qui ita affedius eft

ut pcsnam inferre ftatuerit fecum.

A IN PROVERBIA ^nHic ficut docemur fpiritum difcretio-

nis & judicii in nobis confirmare, quo

facilius nobis ab improbis caveamusific

docemur non tantum fac3:orum & di(5to-

rum,fed &corporis geftuum nos ratione

reddere oportere. Nam cum in infor-

mandis 8c inftituendispueris ad Regiaeaulae ufum multum operas ponatur,ut vel

geftus decori,&honefti finr,quanto ma-^° gis incumbendum erit , ut geftus noftri

Deo fummoRegi placeant.Et fi in fcenaputida operaemultum pon3tur,ne perfo-natus hiftrio quempiam ex fpec5tatoribus

ofFendat ; nedum in theatro Chriftianse

vitse , cujus Deus , & fandi Angeli fpe-

dtatores funt, multo magis hoc prxftan-dum erit. Ex quo illud Iiquet,quam tur-

piter hallucinantur,qui fibi in animum in-

ducunt, Deum non habere rationem ca-^° pillitii,aut barb?,quin poffint hominesil-

lis uti 8c abuti pro arbitratu fuo, cum debarba,tum de capillis mandata dederit.

V. 3 1. Corona decom eft caniti*

es: in viajujiitice inveniatur^

In r^ys3y(corom)Q^ metaphora a Regi-bus coronis ad majorem reverentiam in-

3p generandum redimitis. In .-t3t<£n;rfecomj

metonym.adj.In risê-^c.wwVi-jitem me-ton.adj.pro fenecflute.

_Summa eft; fenecStutem illam praefer-

tim , qucepiisaDeo donatur,honoran-damefle.

Primumigitur obfervandumeftfene-(Stutis beneficium ipfum fenem

, qui illa

donatur, adverfiis fenecftutis incommo-da 8c difficultates recreare debere,8c fe-

^^ nesad gratiarum acftionem excitare; neceum modo , fed omnes

, qui funt illius

famili^. Sicac enim loco maledicftioniseftjcu nullus in familia fenex eft,i.Sam.2. 51. 52. fic beneficii loco habendum»cum fenes funt in familia,

PotiffiA

<5^2 SALOMONIS,Potiflimum vero alios juniores admo-

net,ut illis honorem habeant.Qm pileum

ex ferico , velinfigne aliquid ornamen-

tum in capite geftat, illi honos habetur.

Qui igitur canitie , tanquam coronaor-natur,muIto,quain eft aurea corona gem-mis confita pretiofa matîs, redimitur,at-

que adornatur,is &c. Si igitur eum ,qui

coronam &: diadema geftar,reveremur,

quidni fenem ? Si hominem,cujusmor-tales coronam capiri impofuerunt , ne-

dum fenem , eujus immortalis Deus co-

ronam capiti impofuit. Eorumigiturin

corpore imbecillitatem , in dorfo curvi-

tatem , in alis coiporis membris impo-

tentiam Deus haccanitie,6c vkx diutur-

nitate a contemptione vindicavit. Qnxres tantje 5c tam clarae aequitatis eft , ut

etiam apud Gentes,quae fine Deo inhoc

CAP, XVI.<^S^

lO

etiamProphetapopulo- ruinam &inter-necionem denuntians inter alia dicit

Deumfeneme medio I{eipub,fublafurum.Efai.3, 2. Qupd fi prudentia deftituitur,

ficut eo nomine non ram venerandus,quam fi illa valeret ; ita honore ob cani-tiem privandus non eft.

Hincliquet, quam male confulti filii

funt,vel fervi,vel fubditi, qui ex fenili x-tate & impotentia

, qua? iilam comitan-tur, occafionem arripiunt fuos feu paren-tes , feuheros , feu Reges minus hono-randi ; ficut verifimile eft, filios Samuelisfecifle. i.Sam.8.^. & Adoniam,qui,cumpaterdecrepitusefTer, & lecftoaffixus,

regnum fratri SaJ. prxripereconatus eft»

i.Reg. I. Qupd vel maximeiiquet inde,

quod exprels^ cavetur , ne quis matremgrandaevam & state confe(5tam con-

mundo vixerunt, obtinuerit, ut fenes ob 20 remptuihabeat. Pirov.z^. 22. Vide quo-aetatem reveritae fint. Hinceft ,

quodFrophetae feritati etiam in hofte tribuat,

iifaciêmfenjs nm rejpiciat. lament, 4- 34.

E-t alibi collapfae , vel convulfa? jJolitis.

argumentum ducitur, eum natu minores

in fenes & grandasvos fe attoUunt. Efai.

3. f

.

Nunc fi quxritur, qua in re honorandi

modo Deus in ^z.pueros fulminavit, qui:

Elizseo Jalvitium fuum per ludibrium ob-}ecerunt.2.Reg.2.24.

In poft.hem. cum docetin via juftitije

inventam iri hanc coronam,fatis indicar,

quis fit,qui hac canitJei corona homines

ornat, & in quod potiC hoc beneficiumconfertur , nempe ineos, qui infiftunt

funt , fcriptura hanc quazftionem expe- 3o nnandatisDei. Promittitur quidem Ipe-

diet. Etprimumquidemillis alfurgen

da.de via decedendo,in accubitu illis pri-

mam fedem concedendo , honorifice il-

los appellando , & quae alia funt hujus

generrs, Lev.ip.^^- i.Tim.f.i.z.Deiri-

de illisprimas in loquendopartesa tri-

buendo.Iob.^^.^^'.^.

Quod fi quseratur ,quamobrem fufpi-

ciendi& reverendi fintj Refp.Lquidem

ciali quadam rarione his,qui parentibus

obfequuntnr j fed perinde ut prînium

proponiturhis,qui ambulantin mandaris

Dei.- Cujus rei multa teftimonia& pene;

infinita reperiutur.Sed nos paucis cotenti

erimus. Vide Prov.4.2o.2i.22.&: 5.15.

Quam multi funt,qui multos annosex-peiunt,praefertim cum pace conjuncitos ?.

Sed quampauci fijnt, qui hos qu^runr in.

ob ipfam caniciem 6c numerofos annos, via juftitise .? Quserunt illos convid:u , in^

quod annofitate propius ad Dei imagi- 40 medicina,in opibus; fed ubi fe obviamil^'

nem accedunt,qui amiquus di^rum appel- lis praebent , in via juftitice npn qu^runt».

fetur.Dan.7.9. Ipfa enim canicies , tan- Cum autem invenitur in via juftitise, tumquamcorona eft. Deinde propterpru- duplicaturhonoscanitieidebitus.

dentiam , quia multarum rerum ufu & Tametfi vero omnibus jnftis hoc mUiexperientia glerumque valent,.. Unde. obtingit ,, tamen promifiTio Dei vana &.

irxita.

.^f4 COMMENTARIifrita non eft, quandocjuidem ad vetita-

tem hujus promillionis tuendum fatis

eft , fi plerunque hoc fiat , tamerfi non

jCemper ; maxim^ cum hujus vitae bre-

viras lonîore in fumma beatitate vit^

,compenlatur,

V. 32» Melior efi lonîrarum

rohujioi qui domimtur in Spiri-

tumfuum eo,qui capit urhem^

Summa eft ; longanimem , utcunque

apudhomines contemptui Scdefpedtui

habitum^ coram Deo &. Angelii magis

pretiofum efle, quam robuft. qui plurimi

litapudhomines.Comparatio hicinftituitur inter i, bo-

Ba,utru fitmelius^&optabilius. In bello

enim fortitudo& vires in bonis funt , 6c

qui illis valuerunt , etiam ab ipfo fp.ritu

fan(5to apud Sam.&Chron.pr^dicantur

& encomiis qrnantur. Quineriam inre-

probo Saule ejus in bello fortitudo ^

Spiritu fandto decantatur. Sed collata

cumionganimitate &patientia illis,tan-

quam magis iliuftribus quafi affurgere

debet, &eis poftponi. Utrumque Dei,

donum eft , ex auo bon^m omne donumfro'venit ; fed fortitudo in homines ^ t)QO

confertur aliquando naturae noinuHo be-

neficio ,quia a parentibus in filios tranf-

mittitur,vel iniitatione aIioru,qui magna-pimi {unt,aIiquando acquirituriPatientise

vero & longanimitas non item. Deindefortitudo , feu robur animi a Deo inim-pios confertur^fed longanimitas non, nifi

in eledos: ille pugnat gladio ferri ; ifte

gladio fpiritus ; ille clipeo chalybeo , ifte

clipeofidei : ille maxima parte verfatur

in plagis inferendis; femperhic inillis

fortiter perferendis. Quanto autem ma-Jor animofitas eft in zeque fuftinendis

yulneribus,quam in infligedis, nemo BoninieUigit,

AINPROVERBIA ^^Deinde axiomatis hujus veritate.pro-

bat ab effedlis utriufque virtutis inrer (<~ cornpofitis, Nam,patiens,feuIonganimisfuum ipfius Spiritum vincit , robuftus au-rem civitatem.Majus autem quiddam eft

Spiritum,feu animum vincere, quam ho-minuminfinita corpora fubjugare , cuininterimanimi & Spiritus eorum,quos vi-cifti, fiib jugum milii non funt. Deinde

10 ut mille ca^tivos ad currum alligatos mcriumphum ducas , cuminterim tupro-priis affed:ibus captivus fis,& vile manci-pium exiftas. (Nam a quo (jujsfuperatur^

ejusfervui eji,) quisinde ad te redibit ho •

nor,quandoqu-dcm dufiionbuscatenis dCcraflioribus chordis conftridtus teneris,

quamquibus tu aiios devinxifti ? Quid,quod longanimis , non homincs modo,-kdfrincipes ^poteftates tenebrarum pa,-

20 tiendo,&perferendo injurias vincit;Eph,

6^12. cum, qui urbem occupavit , homi-num modo vi(5tor esjît ? Quamobremhic non incommode quadrabit canticumillud mulierum Ifraeliricarura,qu^ Ifrae-litisa bello redeuntibus occurrentes,5"<?«.

iemfuum 1000 , Davidemautem loooo inheUo interficijfe cecinerunt. Qupd fi homi-nes has laudes debitas & juitas non red-dut,at certe Deus & Angeli fancfti,^ qui-

20 bus laudari laudatum eft,hoshonoreshis,

qui patientes& loganimes funt,habebut,Qupd fi ranri fit iram vincere, videant

quid Deo refpondeant ,qui pro ludo 8c

joco habenr fuum proximu, imoin Chri-fto fratrem ad iram concitare aliqua in-juria oblata.

Pofterior hsec Proverbij pars omnesqaafcunque animi perturbationes com.ple(5titur , & propterea ad eas traducipoteft.

40

V* 3 3, In (jinum conijciturforjX

fed a Domino eji totum jucUciumejus^

lu

S^S SALOMONIIn p'rt {jinum) eft (ynecdoche /peciei

pro gremio, urna aut hujufinodi, inquodibrtes conjiciuntur.

Summa eft ; omnia, etiam qu» mini-

vmfeomnium videntur, Dei oculatiflim,

providentia difponi.

Cum forci res permittitur, homines in

re (brti adjudicanda fuum votu & judici-

um cohibent ; & proinde in fortis in fi-

num,feu gremium,feu urnam injecflione, ô

hominum confilium & ratio intervenit

:

led in fortis exitu longe fecus. Ibi enimDeus fiue hominum ulla deliberatione

pr?fider.

Cujus rei argumentumfirmi/Iiip.quod

fotiQs omnes ,quarum infcriptione fit

mentio , ita exierunt & illum efFed:um

confequuta funt, ut omnes non occoecati

fadle mtelligant.Deum fortis exitum &eventumrexifle. Prima fors, quam a Dco 20

imperatam legimushabetur, Jof. 7. ad

deJigendum Achanem,qui anathema fu-

ratus 6rat: Ubi multipkx Deiproviden-

tiaelucet i. in tribu , deinde in familia,

poftremo in ipIoAchane.qui facrilegium

admiferar . Secunda fors erat Jof. 1 5 . in

diftributione terr? Canaan, ubi Dei ad-

mirabilis providenria refplenduit ,qua

forres ita rexi t» ut cuique tribui illa pars

terrae obvenerat, quamjacob looante'°

annis obventuram pr^dixerar.Tertia for-

ris jadtatio habetur, i. Sam 14. ubi forte

qusefiti ,qui , prseterito Regis mandaro,

aliquid comederat , lonathan forte in-

ventuseft. Quartafors ett lonî. ubi

fors in lonam cecidit , qui maris procel-

lofi & tempeftatis caufa extiterat.Deni-

que 5. & ultima habetur in novo Tefta-

ment. Ador. i. ubi fors ex duob. difci-

pulis, quis futurus efiet Apoftolus , diri- 4°

mebat. Ex quibus omnibus fapientifi!i-

me & profpieacifl'. redis & difpenfatis

apparecjfortem a D&o regi.

Qupd autem dicit, mumjudicium ejui

h Deo eê,e.o indicat,tam eiie aDeo,qvio4

s, CAP. xvi; (^^7

hic rejedus eft , quam quod ille eft ele-d:us; tam effe ^ Deo, quod unusad mot""tem& fiifpendium adjudicatur, quamguo i alter morte abfolvitur^ tam elfe abillo , quod hic pr?ftantius patrimoniumconfequutus fit

, quam quod ille deteriusfjrtitus fit : Sc ob eam caufam tam huicargumentum Dei laudandi , quam illi

J?Iacide& xqueferendi,quicquid Deus

Ibrte ftatuerit.

Deinde qnodJortem appelhtjudiciumydocet, non , nifi in rebus gravioribus , &alicujus magni momenti ad fortis judi-cium recurrendum,maximt;cum per for-

rem Deus ipfe in jadicio fedeat. Sicutenim Deus per lethronem confuluit , ut,

caufis levioribusab aliisjudicibus diju»

dicatis , difiiciles Mofis cognitioni refer-»

varentur : fic Deusinftituit, ut, qu^ nuUacujufquam ingenij vi & perfpicientia»

caufa dignofci poflet , ad fe per forti»

judicium deferretur. Quo fpe(Stat, quod

fortes hae femper religiose apud Dei populum , & fand:^ cum fumma reverentiatradat^ funt. Vnde lof. j.populusju-hQmvfefanFlificarey antequam ad fbrtemjaciendam accedant.Et lof. 1 5 . Eleazarusfummus facerdosunus ex his defignatur,

qui fortibus jaciendis prasefle debebant.Et A(5tor. I. Petrus precibus totius Ec-clefi? Deo fupplicat,ut ipfe fortis exitumregat. Quinetiam Saul, quantumvis im-pius , tamen non fine precibus fortemaggrelTus^ft. Tantum legimus propha-

nos nautas , apud lonam nullas ad fuos

Deos preces forti pr?mififle.

Hinc liquet,quantus apud nos hujus

fandifl'. Dei judicij abufus eft, qui ad res

minimas levifllmafque ad ludum & jo«

cum fortem adhibemusj cum nulli rei

forsadhibenda lit , cui preces 6c ferveps

ad Deum oratio adjungenda non fit.

7% CAPVT

£fgCOMMENTARIAINl^ROVERBIA ^f^

CAPUT, XVII. Quod fi quis excipiat, amorem v; 1 5.

I7.& quietem hoc verfu comprehenfam

rerf» I." Meitor ejl buccajtccay eadem effej is intelligat, amorem.qui in

audcum eHtrammUkm ,quam k- hocmundoinchoatuseft,nonfemperha-

ûen,u/fit,jn.iu.^tc^ î*. /i bere quietem & tranquiUitarem conjun-

muspletia maclatlS ammaltbm COft' fSt^m, Nam inter conjages, quiardiflV

tetltionis»âmoris vineulo inter fecolligati {unt,

nonnunquam ramen funt fimultates 6c

1N v\ [contentiom) eft metony. adi fci- rixa?,

licet convivij contentiofi pro convivis ^^ ArtificiumigiturfinguIarenobis^Sp

ritu Sand:o proponitur, quomodo men-

fam noftram femper laute & abunde in-

ftrudam reddamus , vel tum , cum atropane , & falpa feu acetariis vitam, parce& duriter fuftenramus : quomodo etiampatrimonium,utcunqueanguftum^.augu»

ftum reddamus.

V. 2. Servmintelligensdomi»—.

_ nabitur filio pudefacienti G? inter& hoc ad fextum mandatum referatur* - i j-

Quanquam autem ad diverfa mandata fratrespartietur bteremtafem»

pertineanr, cum prioraad bonorum pof-

contentiofis.

Summa eft eademj-quje fuit 15.17. de

quQ prius didum.Quartum hoc Proverbium eft ,

quod

nos erudir , ut parvo contenti fimus , &quod parum,atque etiam vile cum pieta-

te& juftitiapraefertur cumcopije, tum

deliciis a pietate& juftitiafeparatis rita

tamen ut ex illis duo Cap.i5.i6.& 16.8.

ad mandatum odavum ; duo alia 15.17. 20

feffionem, alia ad vid:us commoditatemi3eferantur,tamen quae in alterutris virtus

Kquiritur ad utrumque cum ad prjeftan-

l&n pofleflfionem,' tumadfaiubrem &commodam diaetam conftituendam ple-

lasque referuntur. Nam ad praefiantem

InnVns (haredkatem) eftfynecdochefpec. per omni genere pofleffionum.

Summa eft; frugi fervum prxponenduetiam in pofieflionem diftributione filio

decodtori , aut aHa ratione parentes pu-defacientiiob eamque caufam fapientiam

poffeflionem. efficiendum haec 4. requi- 30 etiam'm vili mancipio ingenuitati & \i

mntur. i, utadfitDeitimor, 2,ucjufte bertati anteferendum.

acquifitafit. 3. ut cumamore& benevo- Homines plerique omnes frt«»»»« abre»^

Jentia proximorum illam pofiideat quis. pti fuos, 6c ex fe oriundos ita deperiunr,

4. ut quiete &tranquille perfruatur.H^c ut illos , tametfi ob vitam prodigiofam

iiadfint , tametfi vedigal lenue fit , &; indignifiimos,omni &honore& divitiis

perangufta poflefl!io , tamen prseftabilior quoad poflxint, onerent,pr£Eteritis fervis,

«ftampliff.pofi'. &latifundiis. Ideme- tametfivirtute&induftriapraeftantibus,

tiam de vidtus rationeScdioeta dicendum Hane corruptelam pervellir, Primum i-

eft. Si enim 4. h<e virtutes tanquam con- gitur definiatur , quis fit filius pudefaci-

vivae ,i& quidem convivarum juftnmfer- 4-° ens. Quod quidem aptifljme liquec exculum, feu menfa adfint , menfa illa, non 10. t . ubi Jlukum appe/latqm hic pude-modo R tenuis 6c parca , fed fi incompta

& fubruftica fit , cft tamen Dio nyfianis

dapibus &exquifitis epulis long^ ante-

fonenda.»

faciens appellatur: ftultum appellat, noneum rantum,quimorio efti fed improbu,ut fxpius vidimus.

^^«i^^^feuaffedusquo quis, n^tura du-cea

,^60 SALOMONlS,CAP. XVII. ^S6i

ce, eos'compleditur, qui illi languine, 5c^ Quod fequitur de partienJa cumfratn"

affinitate conjuncJti funt , res licita eft, &in laude duciturjficut contrahoc naturali

aflfedu deftltuti in vituperio funt.Rom. i.

3o.Sed(»|i>» hjecjfuis nifi cancellis &, me-

tis circumcludatur.Deo plurimum difpli-

cet, Tum autem animus pofitos limites

tranfilit &. tranfgreditur , cum cbariores

hus hareditate,duvius eft. Saspecnim fit,ut

fervumprudentem ftuito & infipienti ii-

lio fiJii fiii comodo prsficianti cujus con-filio & prudenria rcgatur, interim tamenab eo abhorrent, ut pofTefirionis fuas parsad fervum,utcunque prudentcm transfe-

ratur.Sed Sal.fervum aliquando dignunj

nobis fint,qui ex nobis or.undi iiinr,quam ^ cenfet, qui inrer frarres hxreditatem di-

qui ex Deo nati & profeminati; cum ^ vidat.Saepeenimfit,utfer.viprudentis o-pluris eos facimus,qui noftram imaginem

exprimunt,quam quiDei expreffani ima-

ginem referunt ; cum denique ardius il-

los complecftimur qui carniscopuIa,quam

qui Spiritus vinculo nobiicumiiintcon-

jundti,

Adi:orrigendum hunc errorem confi-

êremus, quid S.Sandius judicat, & quo

ille animo eft. Et.quidem primum fervu

peravita hcri,aIiquando digniras, &: exi-ltimatio,i§pe etiampatrimonium confer-yara fintrprxterquam quod fama & ex-iftimatio una cum vedigali &patrimonionon tantum confiJio , fedfervi induftria

parta & acquifita funt. Cum vero ftulro

&; pudendo fiiio, tantum ut nomen fuumadpofteritatem tranfmittant , quicquideft aut opum , aut vedtigalium , aut patri-

quifrugi eft, authoritate filrppudendo 2Qmoniirelinquant,quidaTiudfaciunt,quam

prsponit , cum d cit , filio dominaturum;

eoque ipfo filium iUi caput aperturum,ai-

furredturum,de via difcelfurum. Ex quo

illud liquer,in creandis jMagiftratibus ra-

tionem non habendam effe vel opum,veI

iiobiiitatis , vel fanguinis prQpinquiratisj

quod tamen fere fit ; Unde Kerumpub.everfioiies , dum ex cenfu Magiftratus

conftituuntur,, Siquidem virtus & pietas

ut arma furiofo pr^beant,quibus Rem-

pub. & Ecclefiam magno damno affi-

ciant,maxime in ij/a Repub. ubi honoresex cenfli & vedtigaliu rarione habentur?Atque olim majorem fervorum fide-

liumhabitam effe ration^ videmus. Cumenim Abrahamo non effent Jiberi , cogi-tavit hjereditatem & patrimonium adEieazarum tranfmittere , & illum haere-

cam cenfu Sc nobilirate conjuiidas funt, 50 dem fibi inftituere , tametfi non deerant

pietas cerce,qua£ talibus fubfidiis ornatur, illi ex cognatione iiia Lotus_&; ejus fUi^

iili pietati in prsfed:ura inftituendaprje-

ferenda eft, quae his ornamentis deititui-

tur,Hoc,qudd ifto loco d citur,a lacoboprxftitum eft,Gen.49.7. qui Reubenemfilium jurc primogenicurae tratribus fuis

aliquoulque dominantem dominatu ftio

abjudicatum frarri lehud^, qui illi tan-

^quam lervus fururus , fubmifit, tantum

Gen.ij', 2.3. Deinde cum Sal. auguftiflC

Princeps fiJias fuas fervis fuisnuptume-iocarat, i.Chr.2.24.25'.i.Reg.4.io.i44

quid aliud fecit quamquodhocjocoaf-firmatur, prudenu fervo iocum inter frai

tres concedere .5 Sic Pharaoh lofepho in

matrimonium dedit filiam prindpis Puta-

phari Afnath. Hanc prudentiam pleri-

quod, conicenfoparris ledto, eum pude- 40 que mercatores imitantur , qui fuas £tecii.Qupd fecit etiam tum,cumReubenadmiffi cum focru fua fceleriS poeniten-

tiam egiffer. Sic Pharaoh joleplium, ta-

jpetfi mancip'um, toii le^no 3 eoque ipfo

luishber sprsfedc.

has fervis a fe educatis , quorum fides

illis periped:a eft ^ in matrimonium elo-

:Cant„

V, z* Fufonum vas aroentum,

Ti 2. sAurm

662 COîMENTARIAcatinmaurem probat : fedptahans

corda eji Dominm*

Summa eft; Deum accuratiiTim^ per-

nofcere,quicquid inanimo eft.

Vt dodrinam hanc de omnifcientia

DeiS. Sand:us akius & firmius animis

fioftris infigat, quse nobis magno cffui fic,

cum ad mala declinandum, tum ad bonaperfequendum ; Propheta Ulamduplici lo

imaginenobisdeping t; unaexpurgan-diargenti, alteradeiecandiauri.Senfos

cftquemadmodum argentum & aurumcum aliis merallis contufa & conturba-

ta,utnnllusilla fecernat , arte tamen au-

fificis igne fuia tande pura, defcecata, Sc

omnifcoria feparata evadunt : fic Deuspenitus hominum animosvariis cogitati-

onibus confufos explorat , nihil ut in il-

lis fit,quod eum fugiat. Sicutetiamignis 20penetrans aurum& argentum excoquit:

iic oculi Dei ignifi & fiammantes om-rieshominu cogitationes difcernut.Apce.

I. 14. Eftautem, inquohaeediilimilia

funt, Namfuforium vas &c. illa modomeralla difparatSc fecernit,qua auro c6-

fulatum funt»cum ad purgatione adhibe-

EurjDeus autem cogirationes non modopra?fetes & cogitatas,fed qxm ofm futu-

rae funt multos poft annos pra?nofcit. Si- ^^

cut enim in Pfal.dicitur , none/fe unicum

in Hnguavirbulum, quod Demnonfu/ckremvit^Sitequam ejfetatur

ificnon eftin

mente, aut cordecogitario, quamillenonmulto ante percipit, quam, aniroumfubintrar,

Deinde fecus fit in exploratio-ne cor-

diumjatque auri argentique.Nam metal-Jaufqueeodefsecantur & depurantur,ut

nulla fa?x,fcoria nuIJa illis affixamaneat: 40

fed Deus,non ufque eo probat , quoadquicquid in nobis mali eft, depuret, &excoquatur. Tum enim vitam nobisa-dimeret

,quod, quamdiu in vivis fumus,

fjeccatum noftnsmebris inhxrens ctrcu-

IN PROVERBIA €61geftamus. Vnde apud Prophetam Deusprofitetur- fe exploratumm Juos in catino

affiiîonfS;fed non utfoknt aurifices argen»f«m.Efai,48.io. '

Quis fit hujus dodlrina? ufus.fupra ex-pofitumin 15'. II. Prsetereacum, Deusfolus fit iu£, jioj,»»?»--, ut catino folo aurumprobatur,cavendum., ne honrMnes hoc X\-

bi vei.dxent.

Prxterea cum folus Deus corda no-vit, iilefolus mvocandus.utquigemitus,quos eloqui non pofliimus , penitus per-nofcit.Non ergo Angeli,qui nos circum-fiftunt^neduiii fandi, qui tam procul dif-

fiti funt,

V. 4, Isiakficm attmdit lahicr

mdefacQ, i3 vir falfitatis aufcultat

lingucecerumnarum,

ln^^w;K{mendens efi)S^ j'}» aufcultanre/?jeft fynecd.part.auris fc.pro omnibusânimi facultatibus , -& corporis organis,quibus concupitum malum effed:u der,Sicin ]jvh(lingua)&c rsc^/^jîoêft meton.fubpn fiKf moleitiit)^ r\ir(arumnarum,)Summa eft^deditum âddicftum ma-

lis perpatrandis omnia adminicula forasqu^rere, quibus defignatum animo ma»iumperficrat.

Qui fe . maleficiis patrandis mancipa-vit , is non contentus illa pravitate,feu.af.

bonoaverfione, feuadmaium patrau'dum aptitudme,. quam in fe inclufam&infixam habet,aliundeetiaScforas omnia^maleficia & improbitatisfomenta&ad-minicula conquirit. Natura noftra nimis-

(proh dalorljfumus-ad malum agendumcum ingeniofi, tum valentes:tamen tan-

quam famelici & fitibundi aliunde Gon-quirimuSjquibus-infatiabile peccadi defi-

derium expleamus. In quo hydropicos i-

mitantur improb3,qui, cu plus fatis vitio-

Ibru humoiu in corpore quocidie circu-

feruntj,

j

^^4 SALOMONISferunt,tamen indefatigabili ftudio tenen-

tur quotidie illam in corpore fentinam,

feu puteu amphandijSc pro eo,quod fen-

tinam propriam exhaunre deberenc,alie-

nam etiam ad fe transferunt. Hinc clt,ut

aures adjungant his,qui in fceleribus pa-

trandis magis exercitati , aut plus inge-

niofi funt,quam ipfi. Hinc elt quod ocu-

los in omnes partes circumfcrant ut fi

quse exempla pernicioia oculis occur- ô

rant,illa fua imitatione faciant, Denique

hinc eft quod libelli,qui improbitate,im-

puritate,& malis arcibus pleni funt,cupi-

de ad legendum conquiruntur.^_

Hujusrei documentamulrain fcnp-

turisoccurrunt3 nt Achabi, qui,cum nul-

lam xationem exfe adinvenire potuit ,

qna. Nabothi vineam ,quam tantopere

€xpetivit,extorqueret,tandem uxori fu-

^ obfequutus eft , & in ejus fraudibus 20

acquievit. i. Reg. 22. ScAmnon, cum

nullis viribus ipfe elTet ad turpem in fo-

roremlibidinemexplendam , ionadabi

cofilio aufcultavit,quo nefario amore fuo

potituseft Hnc d.fcimus,quod fit eo-

rum officiumjfûi virtuti & probitatiani-

mum fuum adjungunt, ut virium fuarum

anguftiis,autuigenii proprij tenuitate r,6

acquiefcant , fed.adminicL.la &: fubfidia

bene agendi ab aliis mutuentur,Non pu- 30

detimprqbos aliunde emendicare ,, quo

improbitatern luam animo defignatam

ad exitum perducant:v^ etgo fubruftico

pudori noftro, quo erubefc.mus foras 6c

abaliis pedamenra veluri virtutis & pro-

bitatis mutuari.

V* $. Subfan?imu.pauperemprO'

hroafficit faUorem [uum : gaidens 40

exitio non eminnouns,~

Summa eft; malo afficiendum, qui al-

ticrius malo infultat & laetatur.

Cap,i4.3l.Proverbium hu:c no diffi-

»CAP. XVII. 66%mile expofitum eft j undepeti poffunt,

quaj ad nunc locum (pedtant. Quaeri ve-

ro hic poteft, quid fit, cur huc de paupe-refpeciatim enunciat, quodin umver-fum de mortalibus omnis generis enun-tiandum erat; maxime cum fijbfannario

ex contemptu ejus, quem fubfannamus,originem fuam ducat, 5c ob eam caufamfajpiiis cumfublannandivoce conjunga-tur,fitque praeceptum, ne quis fuam car-

nem contemnat. Relpondeo , cau-fam duplicem efle , cur de paupere Sc

aerumnofo hoc pra^c pua quadam ratio-

neproferatur. Prima eft, quod ea fit ho-mmum malitia & perverfitas, ut in pau-^

peres Sccalamitofos didteria fua jadrent,

non autem in divites & prolpera fortuna

utenteSjtametfi in iUis faepe copiofior io-

candi& Indificandi matena 6c ieges fup-

peditetur. Eorum enim divitias 8c rerumaffluentia inftar pallii funt,quo eorum n^-

v,vclftrumaepocius teguntur, & veluti

c.ipeus,feu parma, fub qua ab iftiufmodi

linguse petulantiaintadtimanent ; ficut

Gontra paupertace omnes vel minimi n^-vi,tanquam nudi patent, yel potius fcedi-

cres,quam funr,apparent.

Altera, eaq; praecipua caufa eft, quod,tametfi contra officium fit quempiam f3-

nis irrifioniexponere, tamen multo gra-

viuspeccet, quitenuem &afilid'umlu-

dibrlisonerat. Nam cum Dei manu jamantepercuffi funt, humanitatisefletillos:

a Deo affli(ftos recreare & dejgdtos re-

levare,non autem(quod fitjhumi proftra-

tos calctbus & pedibus obterere. VidePial.109,. quam diraimprecatur ei ,

qui-

affii6i:um &pauperem perfequitur .Quid,

quod Chaldaeis ab omni pietate alienis.

huc obiicit& exprobrat, quod in popu-lum iuum a fe percuflum miferic6rdia ufi

non fintrEfa.4.7.(5,Ira ut diaboIicAim pla-

nfe fit homini afflidro affli(5tionem adde-re.Neque enm exiitimandum eft,nobis

fas eum percutere,quem Dominus per-

Xc 3.- cuiritj.

^S6 COMMENTARIA. cuffit , m qui debitam& juftam plagam

intulit: fed potiijisputandnm eft, Deumob eam cauiam afflixifle, ut noftrae in il-

lum charitatis &: commiferationis peri-

culum &:experimentum caperet.

Quod dicit, hoc ludibrium in Deum

,

qui illum &; fecit, & paupere conftituit,

redundare, non ita intelligi debet , ac fi

pauperi 8c serumnofo gravis injuria nonfieretj fed percomparationedicitur,fcil. joinDeum praecipue hoc probrum ftringi^

idque eo confitio, ut hujufmodiludifica-

tores a fuis ludibriis deterreret, qui inde

hidificandi fpiritus fiimunt, quod fe cumpaupere & aerumnofo rem haberearbi-

trentur, qui nullis.fiint ad injuriam repe-

dendum viribus. Propheta ergo docet

,

illis rem effe cum Deo, quem fi ludifica-

IN PROVERBIA €<Sf

Hoc eos admoneat, quiaIioS,qui po&i»

nasdant, fiveciviles, five Ecclefiafticas,

iudificantur , idque non ob peccata, quasadmiferunt ( quod contra officium eft»

cum illi pcenitudine dudti funtJfed quodpaenas dederuntrin quo nihil mali eft,fed

boniplurimum, fi illas sque ferant, Gal,

6.1.

V. 6. Coronafenum funtfilijfili»

^ decusfilmumfmtâtres

ipforum»

orum

In mta;?( corona ) eft metaph. quas po-

fter. hemift. in voce mNsn(dectit ) ex-

ponitur.

Summa eftj tam ornari a Deo liberos

te illis cordi fitjpofle eos*in panperem & 20 ^*^"?^^^ majorum fuorum vita, quamserumnofijm fua probra & ludibria con-

jicere. Qupdfi horrendum illis videa-

tur Deo opulentifiRmo 8c omni beatitate

completo fannis illudere , cavendum ,

ne in pauperem Sc afflidlum contumeli-

ofi fint,

Idem eft judicium de his, qui homini

crafllioris & pinguioris ingenii illudunt.

Qup , ut nihil indignius, fic nihil magis

majores multiplici progenie liberorum,JBeneficium pofteritatis pUirimis fcrip*

turs teftimoniis commedatur,PfaI.i27,8c i28.ardentibuspiorumadDeumVo-tis. Abrahami, Ifaaci, Rachelis, Annap,ZacharijB & aliorum, qu! hoc pofterita-

tisbeneficium contentiilime petieruut,

Atque cum ipfa lenedius in bonis nume-ratur, nedum cum pofteritatis beneficio

ufitatem. Quafi non latis gravisplagaa socumulatur, & duplici corona redimitur.

Deoimmiflafit, cum illi fpiritum quo-dammodo vindemiavifldem de morio-nibus confendum eft , quos tamen om-rês ferepro ludo 8c joco habent. Atqueita quae nos Dei judicia ad humilitatemerudire debent, 8c tremorem, in faftum

8c fuperbiam attollunt, Perinde fentien-

dum eft de his,quiilludunt gibbofis, luf-

cis, frontonibus, claudis, aliifque naturae

Vitiis,

Cumdicit, non fore innocentes, illis

gravemDei vindidtam interminatur,qu?

plerunque ejufdem gen.eft, quo in alios

infolentes fuerimus. Sic Shemei inful-

tans petulanter Davidis miferiis Dei ju-

ft flimapoft Vindidta op^refllis f>eriit.

Qupdfi liberiin magno beneficiocol-locantur,Pfal, \i%.6. certeliberilibero-

rumdivinius quiddam efle necelTe eft,

Hoc beneficium prasdicat lacobus Gen,4.8.l2.quod, cum fecum ipfe cogitaflet

,

fenunquam lofephum vifurum , tamenDeus fecilfet,ut coram, lofephi etia po-fteritatem videret.Quod tamen ita inrel-

ligendum eft fi pofteritas fit bene edu-40 cata. Alioqui enim funt mcerori paren-

tibus, 8c pudori fimul. Quamobrem 8cprecibus 8c ftudio laborandum non tan-

tum pro wBAi/ypi/.irf g^»a»Mor«f</;i«^fe£i niul-

to magis pro pia pofteritate. Hoc autembeneficium a Deo conferri , 8c quidemhis potifl.quiDeum timet,luculeflter do-

cetur

S6Z SALOMONIS, CAP, XVII. 6^^^

cetur Iob.5'.lf.rametfi caiJ.ai.Iob affir- corein rebus corporeis atl res ;ntelle(5tu

maCjlioc beneficium ieneCturis & pofte

ritatis multiplicis in improbos nonnun-.

quam conferri : fed maxima ex parte

confertur in pios Plal.i28.<5.

Altera pars Proverbii fequitur, filios &nepotes tanquam corona redimiri majo-

rum 8c parentum fuorum canitie &: vicae

longitudine. £t quidem ,quod ad prio-

rem partem Proverbii,'nemo ignorat,pa-

renteshonori &c decori fibi ducere ,h li-

beri Sc nepotes illis in vita fuperfunt , ut

periculum plerunque fit, ne non nimium

de boc beneficio triumphenr,&plus juito

de eo laetenfur: cup fiiij & nepotes,qni-

buS par decus efx in majorum fuorum

longaevavita, faepeimmemores beneficii

^ parentibus accepri in patrios annos in-

quirunt , & aliquid in eorum pra^matura

morte beneficium collocant. Si enim pa-

rentes obfcuri funt , illos extindos ob

eam rem optai»t,ne ignobilitatis propn»

veftigia maneant : Qupd fi divites fint,6c

opulenti, tum voto eorum mortem acce-

krantjUt eorum opibus luccedant. Prae»-

terquam quod omnes ferfe parentu mortc

fibi libidinum frsena laxari exiftimanr.

Cujus rei luculentum exemplum propo-

nitur in Efavo, qui , extindtopatre , tra-

, trem ad mortem defignavit.

Hoc Proverbium non incommode ad

parentes gcfiliosfpirltualesrransferri po-

teft,qui invicem,& mutuo fibiornameii-

to iunt : eoque magis, quo ornamentum

hoc hujus vitse fpatiis non terminatur ,

quod tamen in haturali generatione fir,

fed ad diem ufque domini^êrtingit, ficut

-(8onftat,i.Theii;2.i9.

perceptas tradud:a. In nsB- {labium) eft

metonym.cauf.proefFed.&Iynecd.par-tispro omnibus loquendi initrumentis.

Item in Sn» [nxcellemice) dc ipt? (mendacij

eftmetonym.adj.Summa eft; fermonem cum fandtum,

tum fincerum Deo probari : contra im-probari, qui aut vitioius, aut fucatus ex-

lo iftit,

Stultus Salomoni pro confueta & fua

& patris loquendi formula idem eft cumimprobo. Hic autem difficilis dubitatio

oritur,an vox nms referatur ad judicium&animum improbi,quem gerit ergafer-monempurum & fandium , an potius adDei,Angelorum,& plorum judic um,qui-busomnibus difplicet, quod improbusvita & fadtis , verbis tamen & fermone

20 probus videri vulr. Et quidem, quodadyerborum fignificationem & veritatemipiam,uterque feniiis admitti poteft.Sedli acceptionem vocis mNsconfideremusin hoc libro; maxime vero fi antithefin,

quae eft in hoc Proverbio , expendamus,videtur pofterior fenfusmagis genuinuSj

&. ad praefens inftitutum accommoda-tior. Sicut enim in omnibus aliis rebus,

veftitu , aedificiis , membrorum corporis

proportione, concinnitas& convenientia

partium requiritur ad decorum confti-

tuendum: ficin Ghriftiani hominisvita

multo hoc magis requiritur,quoniam,

quod eft in oculis Dei indecorum exo-

fum magis & odiofum eft,quam quod

hominum oculis difplicer, Ut fi omnesfaeieipartes veriuftaeelfent , unusautem'nailismonftrofusforet,& deformem ad-

30

modum afpedum eifet habiturus , reli-

V. 7. Tôn eji decorutn Jiukola' ^q quarumpartiumforma in nafo turpitudi-

»• *71 *.^ ô^„»*7 7««z.»7»y/i//» nem magis odiofam redderet : vel fiquis

tmm eXCeUenm-.nedummgenuQ-la-g,i,,^^^,îerico aurointextum gerens

biumfaljitatis, reliquum corporis habitum vilem& la-

cerum haberet , nuHam inde non modo

Ixk niS3 {decornm) eft metaphora a de-s nitoris laudem acciperet , fcd pptius om-

670 COMMENTARIAINPROVERBIA 671

nium irrifioni fe expoueret : fic cum ora-

t"one quis exukat,fadis autem,& reliqua

vitae ratione jaceat atque fuccumbat,om-

nino odiofus & infeftus eft Deo 8c ho-

minibus ; 'ut cum avarus liberalitatem,

fcortum caftitatem praedicat,aut .iatro de

juftitia concionem habet.

Quamobrem Propheta graviter eumexagitat,qui, cum fcelerate vivat , tamen

audet ftatuta domini narrare j & ore fuo ^^

fcedus Dei accipere, Pfal. 50. if. ad 19.

Hinc eft,quodChriftus fijentium indixit

fpiritibus immundis, qui ipfum confite-

bantur,Marc. 1.24,25'. item quod Paulus

fuccenfuitimmundo fpiritui, qui puellam

occupabat,quod fe 8c comites fuos dilau-

daret , Ador. 16. I7. 18. Nam cumres

fandaea tam impuris depredicantur,nau-

feam & faftidium quoddamhujufmodi

puro didto non item proficiatur. Ex quoquam Davidem dedecuit morionis inftar,

aut infani fermonem habere apud Rc-gem Philift. liquido conftare poteft,

Quamobrem danda nobisopera eft-,uc

filum vitae piae perpetuo tenore Sc sequa-

litate ad extremum ufque pertexatur»

cum minima vel in verbis difparitas ran-

tam deformitatem pariar,

V. <?. Lapls gratice eft munus in

oculis dominorumejus , adquodcun»

que rejpiciet, projperabitur,

In T3K (Upis) eft fynec. gen. pro gem-ma. Inpeft meton. adj. In 's^y eft me-taph. tranflata a corporis vifione ad ani-

mijudicium. InvS-jjameton.fubjedt. pro

prseconium in omnium animis ingenerat 20 acceptione muneris, aut vendicatione, ut

rerum earum,qu« fua naturapraeftantilf. dominus alicujus poireflionis,quam acci-

funt. Pii enim inde magnoper& contri

ftantur ; improbi vero inde fibi obftacula

coUigunt , quibus a veritatis amote lon-

giusvertuntur.

Quambbrem confilium Apoft. hoc lo-

co opportunum eft , ut omties,qui lefum

nominant, ab iniquitate difcedant^ 2.Tim,

Pofterius hemiftich . eft conclufiope-

6ta ^ comparatione minoris. Nam fi be-

ne loqui improbo non conceditur,nedumingenuo& excelienti viro,ut falfa 8c im-

proba eftutiat : & fi improbo fas non eft

luamimprobitatem tegere & fucare pu-

ro eloquio, nedumviro bonofas eritim-

puro fermone fuam integritatem inficere

8c omnibus contemptam reddere : fi illi

fas non fit indudto veluti ftibio tyrpitudi-

pit,8c fibi vendicat.

Summa eft ; nihil effe in judicio tamfan(5tum, quod munerum corruptela nonviolatur.

Per lapidem gratise gemmam fpediatu

gratiflimam intelligit ; cui munus corru-

ptelae ob eam rem comparat , quia ficut

qui gemmam geftat , in illam oculos de-

3o fixos habet,quod e]usformam infpicien-

do obledbetur : ficjudices corruptimu-

neribus accipiendis obledtationem ca-

p'unt ; 8c oculi animorum fuorum nonminus in munera defixi funt , quam oculi

corporis in gemmam gratifl'. Unde etiam

illud efEcitur , ut munusfententiam evo-

cet,quamcunque isoptat, qui munus ob-tulit. Si en.m judex nequam fit

,qui fibi

lucrum ob oculos proponat,8cfententiam

nem infucare , nedum alteri venuftatem 4o in judicio fuam ad cujufquam donum of-

vultus deformare , 8c denigrando tetri

cum reddere.Cujus ratio in prompta eft,

quia puroimpuri fermone reperinntur exhis,qui validiores 8c confirmatiores funt,

qui proficiunt j cum expii Scprobiim-

ferentis libidinem accommodare fecumftatuat , tum conftupratum iri judicium

palameft. Qupdfi judex juftusfit, qui'

fecum 8c cum animofuo ftaiuit jus dicere

8Cmcorruptam fententiam fcrre,tamen (i

femel

(572 SALOMONIS, CAP. XVII.fcmcl munus admiferit , ilico ad faciem

accipiendam paratus eft. Quamobremmunus excajcare dicitur oculos oculato-

rum , & fapientum 6c jultorum verba

pervertere,Exod.25.8.Deut.i(J.i9.

675praercrir, dilcdlionem alere? ficutcontra

dilizordias & diftracliones fcrere,qui tc-

merl* illa refricat renovatquc.In communi fcnfu & ante pcdes po-

fitum eft.naruramamoris eam efle, uc il-

Qupdautem dicimr^munus iSudprojpe- , lum.quem charum aliquis habet, quamy4yf,videcur animumaddere ei , qui mu- optimum effe praeoptct ; quod non afTc-

nusofFerr, ut illam rationem ineat, qua quicur,pioximum effe, ut eum qunm mi-

judicem munerum corruptela corruni- nitnemalumcfrevelic. eoqueipfo, quodpatjmaximl' fi fibi in re fua bene confci- ^^ commoda interpretarioneauceycufari,

usfit,8c febonacaufamin judiciuaddu- auteciam demicigari poceft idproviri-

cere,fibi in animum inducac.Sed incelli-

gendumeft nonpurb 8c fimpliciter hoc

affirmari, qmdfrojperahitur, fcd ad illud

mod6,quod,qui munus ofterc, fibi ob o-

culos proponit, id eft, caufam obrinebit:

cum tamen prxftabilius foret caula ce-

cidilTe, quam conftuprati judicii caulam

dedifle.Nam fi,quiRegis pecuniam cor-

li aut e peccatis eximitjaut,fi id non que-atjfaltem in delidis m.odo & erraris du-cic. Deinde & illud perajque norum &pervulgatum eft, eos, qui alium charuoi

habent.id agere, ut non k (e tantum, fedabaliis quoque diligaturSc xftimetur,

Vnde etiam efficitur, ut in his, qua: deli-

querunt illi, quos charitate comple(5tun-

rumpit.capitis teneatur, nedumquiDei 20 cur,itaafFe(flifunt,uteorunSpraevaricati-

in judicio imaginem violare conatus eft. ones te(5tas qua maxim^& occulras efle

difcupiant. Quod fi amoris ingeniumin aliis diligendis ob amoris tepiditatem

cernere nequimus,at in noftra v^t^ti* e-jus naturam pernofcere promptum eft •

qui in nos iplbs nunquam acres & feve-

ros nos judices prasbemus, neqne noftra

ipforu delidtafacil^&temere evulgamus,Hujus amoris vide exemplum in lo-

V. 9. Te£ens pravaricatwnem^^ (epÔyGen,/^§,^,6,7,8.S^â.uloiAepia,

perfequiturcLkaUml/eUtteransacfPhilem. ubiaffi_rmatOnefimum,de6

Quamobrem cavendum difceptaroribus

in judicio, ne munerum corruptelis judi-

ces aggrediantur,aut pertencenr. Qupdii fiat,judicibus videndum,ne ut gemmasgratiff.& pretiofilT.munera afpiciant, fcd

potius ilJa , ut filices & lapidcs maxim^

viles & plebejos intueantur.

rem dlsjungitûcem^

In na3D( tegens )eft metaphora^ rebus

corporeis turpitudinislabe infe(5l:is,& ab

oculoriim afpe<5tu,fummotis, ad peccata

quseabillisnon vindicantur, adverfus,

quos admittuntur. In nat?(iterans ) eft ^ ^ ^ . -^ .-

fynccd. partibus repecendi pro muko- ^^ patrem iuum noftram innocentiam & in-

ties. in taj^ verhum ) erit fyiiecd gene- tegritate ob oculos ponit, loh. 17.(^,7, J-

ab illo femel fugiffe, ut deinccps lemper

cum illo maneret; femel fuifle infrugife-

rum.ut deinceps in omnem aetatem utilis

foret, Sed longfe amplilT. & luculentifC

hu)us exemplum eft in Deo , qui infinita

nobis peccata codonans illategit.Matth,

18.27^ Pfal.52.& in Chrifto, qui multi-

plicibus peccatis noftris praeteritis, apud

ris pro delido. Item in t\\S»{ dticem )pro

omni eo,cum quo quis arcftiori colligati-

one tenerur.

Swmma eft ; eum, qui peocata debit&

leguntur vero peccata, cum non vm-dicanturjitem cum privatimcorripiunturj

nec in vulgus efFeruntur : maxim^ fiquifi

pro malo Bonu repedit,Rom,i2,2o. 2r,*Vv l.Pec.

67i-GOMMENTARIA IN PROVERBIA (f^

i.Pet.^.l^.Sic enim conciiiatur amor e-

tiaminrer inimicos. Quod tamen ita in-

telligendum eft, ut nec Ecclefiafticse pro

peccatis cenrura?,nec inRepubl. civilia

fupplicia, nec in familia caftigationes o-

mitti, aut laxari debeant. Vnde Davi-

dis in filios Abrol.Sc Adon.Sc Eliin Ho-phni & Phinias. indulgentia , & aliorum

conniventia jure damnatur^ Hoc enim

loGo fermo eft de privaris iiijuriis, 8c oc-

cultis peccatis.

Hoc, quod eft in priore hemift.confir-

matur ab adverfo pofteriore, ficut 5c il-

lud mutuam a priore confirmatione ac-

cipit.Nam cjuemadmodumcjvii diftradti

funt, conciliantur eonniventia ,prajteri-

rione, & remiflione deIid:orum:fic pec-

cata refricando & reponendo qui con-

jundtiCrunt, diffociantur, Hujusexem-

& leniffima caftigatione ad refipiicenti-

am proficerejcum impii feveriffimis Deiaut comminationibus , aut etiam judi-

ciis non mollefcant, fed obdurentur p6-tius.

Caufam inquirentibus, cur intelligen-

tes increpatione , tametfiunica & mollis

fit,proficiant, non alia afliâri poteft,

quarn quod Deus Spiritus fui virtute, la-

jo pideis eorum cordibus exemptis, carnealilis indiderit 8c inferuerit.Ezech.^j^.z^

unde exiftit, ut, quamvis virtutis impref-fionem facile recipiant. Deinde quodaures tenellas,circumcifas, 8c perforatas

habentaDeo: exquofit,ut increpatio

aures piorum fubiens abfque ullo obfta-

culo , aut impedimento ad cordis veluti

fundum promeat.Deniqj quod pioru au-

res non tanrum externa admonitoris voxplumeftiriShebafilioBichri, qui, poft- ^^ pulfat, fedvirtuteSpiritusfancftiftipatur,.

quamludslei cum lo.rribubus mutuo dif-

ceptaflent,utri eorum plus juris haberent

in Davide, difceptationefinita, eamre-fticando & renovando ucramqne popu*-

lum inter fe commifit,ii.Sam.ip .20.

Qôd: tamen non ita intelligendum

eft,quinMiniftri prasteritapeceata fsepius

repetere, 8c replicare poflint, ut bomi-

nes obftinatiores ad refipifcentiam ad-

ducant:8c quipacem interlitigantes c6-

ftituunt,poirunt,& debent plerunq; inju-

rias ultrojcitroque illatas refricare, ut, re

penitus perfpeda , pax 8c commodiusiheaturs&.firmius teneatur,

•

V. i<^» Pntincrepatio intelltgen'

tem mag^ , qukmjifiolidum centies

penutias,

In nnn(«n>)eft metaphor,ubi increpa-

tioignicomparatur,quodpenetret8cper-

cellat.ln nNDfce/i^w.jeftlynecd. numeri^

certi pro incerto.

Syinma eftj piosminima corredione,

8c eo veluti comite cordis 8c animae val-

vae,fea portse referantur,

Hujus rei exemplain feriptura oceur-runtrEt primo quidem Davidis,qui, cumtotum fert; annum peccato adulterijin-

dormiviflet, unica ramen Nathanis pro-

phetje refponfione e veterno fuo ex-perrecftus ad fe rediit,refipuitque. Itemaliud exemplum eft in Sarah , quae, etfi

5^ materefletomnium fidelium, tameninreprehenfione Abimelechi Regisacqui**

evit,Genef.2o. 16. Sed praefenri loco il-

lud eft longe accommodatifllquod de 2«

difcipuIisEmauntem proficifcentibusme-. morarur, ubi exprefle dicitur , iliorum>

corda veluti igne quodam accenfa con-

flagraflre,Luc.24.25* 32.Hinc difcimus, prajftanris cujufdam

40 fapienriae efle erga reprehenfiones tene-

rum 8c fubad:um animum gerere ; cumtamen plerique ftultitiae ducunt, fiquis fit

de accepta reprehenfione pauio Iblici-

tior; 8c contra magnanimirati cuidam,8c

animo elato deputant ad reprehenfio-

ftes,qu« verbis fiunt,occalefcere.

InpQ-5

^S SALOMONIn pofteriore hemiftichio quo dicitur,

improbos loo flagK non refipifiere , cauHe

etiam indagandas funt.quae caufis prioris

partis Proverb.plan&contrariae funt.Pri-

raum enim auribus funt incircumcifis &ad audiendum gravibus, maxim^ fiquid

aae& acerbum fit. Illud enim omne a-

verfantur pruritu quodam verboru blan-

ditiisinhiantes.Deinde corde faxeo funt

& ia,pideo, & tanquam ping«edine,quae

omnis fenfus expers eft, obdudi: tan-

tumque abeft , ut verbis ad refipifcen-

tiamproficiant,ut ne plagis 5[uidem,8c i-

îbus,quamvis liepius repetitisScingemi-

tiatis ad refipifcentiam impellantur . Cu -

jus rei memorabile exemplum eft inPha-

raone& -ffigyptiis.qui graviflimispoenis,

tanquam fulminibus percufli ^ lua ta-

men improbitate non modo non recef-

feruntjfed magis magifque cordis callum

contraxerunt. donec extremamDei ma-flum experti in mari rubro perierunt.

Non diflimile eft illud , quod de Philli-

ftaeis memoratur , qui a domino ob cap-

tivamarcam exquifitiflimis fuppliciis a-

ffedi , ne tum quidem refipuerunt cumfuis & propriis judiciis de Dei manu il-

los feriente edodti fuerunt.

Hinc difcimuSjinfignis effe ftultitiaj ad

Dei caftigationeSi maxim^ quae vefberi-

bus fiunt, obdurefcere ; utcunque homi-nesplerumquehocipfum animofitati &forcitudini tribuant.

V. 1 1. Tantumrebellionem qua-

fit malus: fednuncius crudelis mit"

tetU7tneum0

In "jmVd^ nuncius Jeft fynecd. part. pro

omni infortunio', feu plaga quacumque,quam Deus five immediat^ , five me-diate hominum , aut ferarum opera im-

mittit.

Summa eftiimprobum fuae feu inDeuj

IS,CvP. XVIL 6y7ieuin homines rebellionis.pervicaciK, &animi refradtarii mercedem juftam ac-cipere tandem.

Improbum, minimeque fpiritu per fi-

dem renatum Deo hoftem & adverfiimeffe infiniris fcript.teftimo.palam eft. Naex maia arbore ftultum foret quippiainpraeter putres & vitiofos frudrus expe-dizrt.An enim exJpinK uvdiydut ex tribulis

ficmcolliguHt?Mzth.j. i6.Swe igitur quid^° cogitant,loquuntur,autfaciunt, id omnc

peccato deputatur : fsepeque fit ut quomagis fe & vires fuas intendunt,iit,quod

Deo gratiflimum eft,faciant,tanto inDeii

atrocius deiinquant:ut univerfa improbivita ^ primo die, ad extremum ufque vi-

tse articulum nihil aliud fit, quam mera

in Deum rebellio.

Sedmajorem dubitationemhabet,animprobus inhomines tantum rebellio-

nem meditetur.Videas enim multos im-probos qui ie contra Principem &Magi-ftratu non commovent.Quamobre qu?ri

poteft, anin univerfum verum fit , quodcommuni fermone }i(âtmihomtnibus non

forefidum,ûiinDeumferfiduseIi.Videtut

autem non longe k vero recedere hocProverbiuj ficut pluribus apud Joh.incul-

catur,Mo« amare Deum, quifratrem non a-

3q »24î.]oh.2.3,4..Sic i.Ioh.j^.&converfo

dicitur,ex eo dignofci,nos filios Dei dili-

gere,fi Deum diligimus,6c mandata ejus

fervamus.Cumigiturimprobi necDeumament,nec ejus vel minimum mandatumfervent,aut etia fervare pofJint,eos filios

Deinon diligere efHcitur. Quod finon

diligunt,cert^ illosodio habent:quos au-

tem odio profequuntur , eos periiffe ex-

petunt : Quamobrem etiam animos ad-

40 verfus illos rebelles gerut.Hinc eft,quod

David, tanquam pius cum paterfamilias,

tum Reipubl parens profitetur , fe nonpaffurum, utautinfamilia, autetiamin

regno maneat improbus,Pfal. loi.

Hoc liquidius conftabit, fihujusre*

Vv 2. bellio-

^78 COMMENTARIA IN PROVERBIA (jy^

bellioms in caufam inquiramus. Eft au- giftratu ad fiimendu ultionem ire julTus,

I'

10

tem illa impetus animi, qui eft in impto-

bo ,qui illum non patitur intcrquiefcere,

nifi re confe^fta ,quam expetit improbe.

Unde etiam Propheta improbi animum

mariturbuIento,& flud-ibus inflato fem-

er coeni aliquid ingurgitanti aflimilat,

fai.f^.zo. ^ . jQupd ergo plenque improbi, ut apud

nos Pontificii, Athei &c. feplacidfe &quiete gerunt , non ideo eft ,

quod erga

pium Principem beneaffedi funt, led

quod pacem, quod liberos , quod vedi-

galiaamer>t, quibus friii fe non poffeex-

iftimant,fi Refpubl,externis,aut inteftmis

motibusinvolveretur : vel quia metuunt

nenonfatis inftrudi fint viribusadid,

quod cupiunt,pr«ftandum : ficut David

de fuis quibufdam fubditis loquitur,cum

dicit , illos , tametfi alienos ab illo ani-

mos gererent, tamen fibi mentitos elfe

,

& fummam obedientiam fimulalfe , Pfal»

18.43-, tr

Hujus docarlnae exempla paflim oc-

currunt in libro ]udicum,ubi conftat Ca-

nanaeosab Ifraeiitis in vivis fervatos nul-

lis in fe beneficiis coUatis adduci p6-

tuifle,quin, quotiesper vires, licuit, jugo

excuflo , in Ifrael. tyrannidem exercue-

rint , Sc illis , tanquam in oculo fpma?,

in lateribus vero flimuli extiterint, Imo

ne tum quidem , cum connubia cum ill:s

kiirenr, &fecumfanguinis, tumreiigio-

nis fupcrftitioI« vinculis fe illis conjun-

xiflcnt.

P?na fequitar hujufmodi improbis de-

bita, ubi tametfi reticetur cauU eflicietis

Deus, tamen promptum eft , Deum im-

Kiiflae vindicftae authoremefle. Necenim 4oIfraelis impietatem hac metaph, adum

qui ideo crudelis a Sal.dicitur,non quodfeveritate modum 8c rarionem tranfi-

liat, fed quod inexorabilis eft , nec quic-

quam de pr^ftitutaab eo,qui illum Icgar,

paena remittet, Inquogenere prajcipu^

eft pallida mors,quam infernus lequitur,

& veluti calcesejus premit,Apoc.(J.8.

Hic nuncius fxpe in hac vita immitti-

tur,fed non femper.ut judicii futuri indeDeus fidem omnibus faciat, quodin ali-

quos hic non animadvertaturT^Qupd fi

fiat , tum tanto gravius fupplicium fumi-

tur ,quoad debira peccatori & rebelli

pcena proferrur & retardatur,

Hic porro nuncius tanto formidabilior

eft,quod improbis omnibus fubitus & in-

expediatus fupervenit, Tum ut cum illi

^

de pace fecuri omnia fibi laeta & faufta' polhcentur,ianquam in nocê fur, in illos

iiiruit.

\f,i2,0ccurrat urfa orbainvi'

rum , ^ non fiultus in jiultitia

fia.

Ellipfis eft in Visc (orha) intelligit,cat0!»

3olisfuis,

Summa eft; fl:ulti,feu impiiiracundiana

indomitam eflc.

Hujus beftiae prxfertim catulis orbatas

feriras immanis in Scripturis decantatur,

Nam Chufeus ferociam Davidis Sc mili-

tum fuorum ob oculos Abfhalomis po-nens, illos jam exulceratos & ira incelbs

urfae orbsB comparat , 2.Szm,ij. 8. Sedmeljus adhuc liquet , ublkDeus ultor in

malum eil in civitatCy quod nonfacit Deus.

Amos^.d. Necdubiumeft,quininftru-mentalis caufa hujus inflidas parnae non-

nunquam fit Angelus vel beatus , vel re-

probus caslitus miflus Pf.3 5.5'. i.Ssm.19.

9.nonnunquaIi(a:or,vel carnifex ^ Magi-

bratur.5 & urfe feritatis effe(5him propo-nitur , nempequod occurrentem fibi di-

lacerare & dilaniare non defiftit, quoad

omnibus fuis integumentis & involucris

cor exutum devorare pofl!it,Hoi!i5.8.

JzxnJiultHs comparatur urJaS<. ftultus in

ftuluti^

68o SALOMONIS, CAP, XVII. €91

ftultitla'ttrr« catulis crbarsc : & qniclem

iu comparatur, ut uria orbata catulis ini-

nus malum a Sal.conftituatur. H«c ipitur

difpicienda nobis funt.Et i.quidcm illud

qua2ritur,cur Propheta dicat, Jlultum in

fiuhinafuaalJimilari urfie orba, An enim

tempus aliquid occurrat , in quo ftultitia

ftuko non adhaereat ; ficut tcmpus ali-

quodo-currit, cum urfa orba non eft ?

includtabilis fit in improbis certius intcl-

ligamus. David Nabalis morofo Scincivili refponfo irritatus magno animifurorc percitus , adverte, qux^fo^quo-ufque irS incitatus ducitur. Primum

,

facramento fe aftrin^>;it , fe h.^nc inju-

riam ulturum & vindicaturum fanpûine.

Deinde u(que eo prarceps ruit,ut juravir,

fe non tantum Nabalem , fed totam cjus

itefp. ftultitiaftulcihoclocofumiturpro lo familiaminnoxiam, imo veroeos, qui

ftultitias im ut cum perturbatione aliqua

commotus prseceps ad illud,ad quod fua

cupiditate ducitur, ruit, maxime cum fu-

rorepercitus excandefcit, uturfaorba.

Improbus enim , nulla oceaiiqne impro-

bitatis oblata,fuam ad tempus improbita-

tem tegat& diflimulet.

Quamobrem inftituatur comparatio

inter urfam orbam & ftultum,feu impro

cauiam ejus corv:r& Nabalis contume-liofa coivitia defendilfent , interimere

velIe,i,Sam.2 5.

Quid ergOjinquit aliquis,intertftinrer

Davidis fapientis ftuiticiam, & fculn Itul-

titiam?Hoc fc. quodilliprudenci &. mo-defta oratione 8c adhortationc a fuis iii-

ceptis depelli non polfunr : David autemAbigaelis fapienti oratione &ccmmone-

bum iracundia percitum. Urfa orba ruit 20 fadtione defervefcens ab improbo fuo

in hominem; fic ftultus , abjedis rationis inftituto deftitit.

habenis, impotenter fertur ad iram fuam

explendam: Dan.3. 19,20.21,22. urfa,

quemcunque fibi obvium,tametfi catulos

foos non afportetjinvadit; idem facit irn-

probus in ira fua. Nam in innocentes etia

involat, & eifdem pcenis cum nocentibus

involvitjAdt. 12.19. i.Sam.22,11.12. 8c

«fqueadiS. .

urfaorba a ftulto in ftulcitia (uafupera- nonreceaet malum a domo ejus.

Quamobrem , utcunque perturbatia-moris,aut irje.aliarumve perturbationumpedicis & laqueis incauci capiamur ; ra-men, nifi in improborum cenfu & efTe 8chaberivelimus , ad fandras admonirio-nes , correptiones , 8c documenta refi-

p!fcamus.

tur, Nam funt artes, quibus urfae quis fu

rorem decliriet, ut fiquis unum ex catulis

projieiatjillo arrepto,&ad antrum depor-

tato,hominem,in quemircurfabat,defe-

ler. Stultum vero nullisblanditiis , necacrimonia, nuHa verborum incantatione,

tametfi fiimma arte inftru(fta,a furoris fui

ftultitiadepellat.

, Hoc quo melius adhuc liqueat , confi-^

deremus fapiemem, id eft probum 6c

pium virum in fua ftultitia, ut , cum, quae

fit vis iracundiae , feu ftultiiiae in pio viro

fc ipiritu lantô imbiito 3 quan;]^

In in>3 (domo efus) eft metony.fubj. vrf'

fynecd. part. domus fc. leu ftruAurae, 8ctotius,qu« in domo eft,familiaf.

Summa eft; feritatem malum pro bo«no retribuendi Deum ipfum de coelo adcxcidium §c v»*oxv8f,nej ulcifci.

40 Deus fiiis civibus hanc legem fert , mfrQmalQ bonumreddam , Rom.12. 20.21,etiam a politia fuaalienis u.t bonum bon®rependant, Quje res ita apud Perfas reli-»

giosl culta & obfervata eft , ut ingratum

§c beue.ficii immemorem licuerit etiaiij

V V 3 ia ju5

^82 COMMENTARIA IN PROVERBIA «fg^

ûs vocare,8c ingrati animi Conyidum , genui funt', & bonae indolis , ibpe in hacin

C3nqu3 criminofum fupplicio afficiebant,

Xenoph. inxtte*)"»*»»

Quamobrem ferinum&immane quid-

dam eft omnis,non modo pietatis, fed &humanitatis expers , fi quis bene de fe

promeritum malo afficiat. Atque fi poe-

ram adeo meretur ,qui malum malo re-

parte peccant , dum oculos fuos in illos

tantum defixos habent,qui in ipfos bene-fici fuerunt, Deo prseterito, qui in hac li-

beralitate primus & princeps eft , ut qui

cum facultates ad beneficentiam contu-litj&animum largitoris ad beneficentiam

iniiexit: perindeacfiquis, acceptoab

pendir,quid illi fiet, qui malum^ro bono hero beneficio , eratiam fervo haberet,

compenfat? Qupd quidem cuminom- ^°cujus herus minitterio tantum ufus eft.

nibus grave flagitium fit, tumin his multoatrocius,qui Chriftum & Euang. pro-

ficentes in {cript.bemgni& benefici appel-

lantur. Pfal. I2. r. Hinc eft quod David

regno potitus de gratitudineerga omnes,

a quibus beneficio affe(5tus eft,praeftanda

rationem inieritjqua in re ne eosquidem

praeteribat, qui ^ Dei politia hofpites &:

aUeni erant.

Hujus fceleris gradus etiam conftitu-

untur. Namaut pro magnitudine bene-

ficiorum, quas quisaccepit, auc marorumatrocitate, qua in beneficum fibi ufus eft,

crefcit hoc fcelus,&veluti canduplicatur.

Hoc fcelus in fe grave & atrox adjun-

dtapaena, quam Propheta infligendam

denuntiat, immane & truculentum effe

comprobatur. Neque enim in illius per-

fona ,qui hanc infignem injuriam intulit.

ipfo hero negledbo , cujus illud benefi-

cium eft.

V. 14. Vtqui lassataqucu y ejl

caput contentionis : ^ antequam

mifceatur contsndere, Aejifle*

Summa eft ; jnitia contentionis , tan-20 quam plenaper^culiftudiosi^declinanda:

coortavero contentione.ilxo, priufquampartes inter fe committantur , defiften-

dum.Ad illuftrandum illius peccatum

,qui

Iitigandi& Contendendi occafione prae-

bet, compar. paris afl:'ertur , qua aequatur

illi , qui ftagnum , vel flumen aquarumlaxat,quae ripam perrumpentes & agge-rem oppofitum praeterfluentes neq; qu«

fcelus expiatur ,fedad totam ejus fami- Ôeffluxerunt, retundi & reduci omnmoliam & pofteritatem fe difFundit , atque

perringit. Sed ne hocquidemultio divi-

na fatiatur, Non enim certis temporumfpatiis hjEC ultio concluditur , fed nunquaa domo ejus recedere dicitur. Hujus rei

exemplum illuftre fped:atur in Pharaone& j^gyptiis, qui ,

quod beneficia 'k ]ofe-

pho in illud regnum collata non funt re-

cordati , extrema internecione tandemdeletifunt. Exod.14.

Hic tamen circumfpede cavendumeft, ne, dum in homines nos gratos prae-

ttare cupimus , in Deum (quod faepe ficj

ingrati & immemores reperiamur.Qupdeomagis cavendum eft,quoniam, qui m-

40

pofliint , neque facile cohiberi & con-ftringi, quo minus , audtis continuoviri-

bus, fuarapiditate omnia obftaculaob-

je(5t:a abripiant. Nos communi & per-

vulgato Proverbio dicimus , eum ruinofoi

jedes in verticemfitum attrahere. Sed fimi-

licudo haec aptiff. eft, qua cum femen &initium, tum fomentum & incrementumlitis periculofifl". efle docetur.

Inos communi Proverbio dicimus,

ignem ^ atjuam res omnis mifericordice eX"

fertes ejje propter impetuofam violentiam

& imprelfionem,qua ea invadunt,in quje

femel irruunt. Quamobrem S. Sandtus,

ut nos^contentionis ftudio deterrear,his

duobus

^54.SALOMONIS, CAP. XVII. ,?§^

duobus contentionem affimilac^ Nam 2.Sam. 4. fupr^ memoratam. Namju-Prov.2($'. 21, docetur perinde elfe virum

liti deditum,ac carbo ad prunas, & ligna

ad ignem accendendum. Ac Iudic.9.19.

20. aflimilarur contentioigni.

Quamobrem cavendum eft, ne litis

materiem & argumentum praebeamus.

Sxpe enim fit , ur cum vellemus pedemex lite referre, ita inftar aquarum gurgi-

venes,qui per jocum Jitigabant , invicemconfedti & confofli funt : & loabus, quifecundus in haclite fuit,ibi fratris chariCjaduram fccir. Maxime Abneri-verbaV. 26. notanda funt : An non noftiquoiextremum G? exitm erit amarus ? Ir.emmemorabile eft , quod lotham ludic. 9.prxdicit , nempe ignem ex Abimelecho

tis, autflamma» ignis eruiiipat , ut illam ro prodituru, qiii confumprurus erat Siche-

componere nequeamus. Vide 2.Sam,2.

i^-.iy.&verf.id. Quiddico fsepe, cumnunquam non hoc fiat , quin maie fit ei,

qui femen 8c caufa exiftit > Nanr^t'.* Hli

prxfertlm, fer auem offenft eit. Matt.i$.

Qgin etiam ipie , qui litis occafionem

dedit,dummodo pius iit, dolore 5c mc£-

rore perfundetur, quod litis materiem

dederit.

mitas,8c viciffim aSich. qui confumptu-r us eflet Abimel. Et illud Apoft". ad Gal.videte, ne,fi invicem mordeatis, ahinvicemcofifiiniamini,

Hinc l;quet, quod fit officium circum-ftantium &: fped-atonim , cum litigantes

vident ; nempe operam dare , ut litem

componant. Sicut enim ad incendium, -

feu ad aquarum coUuvionem omnes ac-

Qupd fequitur , prxcipn^ adeum fpe- 20 currunt fic &:c. Contra tamen fit Ijepe,

dât , qui in lite pofterior eft ;quem mo

net Sol. ne oblatam contendendi occa-

fionem arripiat3&: feliti immifceat.Quod

opportun^ admodum fit. Quotus enim

quifque invenietur , qui , accepta ab airo

injuria,non fe jure litigare & contendere

|)t>ffe putat.^ In quo tamen longe fallitur:

quandoquidem pugna non , nifi illiusul-

tione & vindidta initur , neque mifcetisr.

Deinde fi malum malo compenlare cae-

teroquin liceret , tamen vel Iioc uno liO'

mine a vindi(5taabftinendumeft, quodnemo in propria caufa judex eft; & prs-terea quod perturbatione .conamotus

jiunquam asquitatem fervabit. Scdpraef-

cipue ex hoc proverbio dxfcendum eft,ut

defiftat & aJite defletStat,quia ut aquie

crumpentes,nifi ilico retundantur,acqui-

fitis viribus,obturari nequeuJi^necfiamma

ut nequam homines oleum igni infunda^

Joco aquae.

V. 15* lufltficans improhum) ^condemmm-ipaupeêmlpfium abo"

mmatio Iehov(S etiam uterque^

In p^-nv: (jufificans) & p-^vin {ccndem--

30 nans) eft merony. effed:. videl.pronun-

ciandi alix|uem juftum,aut improbum^ &I aut paena afficiendi pro eo

,qui eiEcit

juftum eum,qui improb. eft ; aut impro-bum

, qui juftijs eft. Ubi obiter confir-

rnatur fignificatio juftificationis,qua nos^

a Deo juftificamur per fidem; quam tan-

topere Pontificii averfanr,dc quo nomineEuang. oblarrant.

Summa eft ; m judicando redto pedfe'

aedescorripiens,n;limatur^reftinguarur, ^'^ incedendum, ut neq; ad finiftram juftum

fed quicquid obvium eft coRfamit&per-vaftat.

Nequever6putet,qui eftin litefecuni-

dus,ei fuam litem bene ceffuram^quia in-

vieem litigantes GDnfumuntur,Viok fcift,-

condemnando , nec ad dextram impro-

bum abfolvendo defied^mus; cumutra-

tjue res fit Deo perinde odioiav

.

ludiciumautemhoceft;

.

s^*

6%6Cprivatum,

aut<l^puhliciaftt

COMMENTARIA IN PROVERBIA 6B7fubinnuar ; DeumiJlumnonhahimYUmfYOinnocente. Qm) cfeteftabiiior eft Ponrif,

blafphenius error quo Deo hanc injufti-

tiam imponunt ; fideles in judicio (poenl

refervata) abfblvcndi,

Quod autem dicit , utraqueDeo abo-minationi efle,in eo depravato hotninutn

judicio occurrit , & illud injuftitiê con-

vincit.Homines enim in quibus veftigium

lOaliquod & figniiicatio virtutis apparet,

hoc fere animo funt,ut indignum facinus

effe ftatuant juftum condemnare j fcd abbatum, ut a'b ip|^fo Deo profe(5tum videa- improbi tamen abfolutione non perinde

tur,& illo non indignum, Hicliquisex- abhoi:,rent. Hominisenimlpecie, &di-

ftmnet Mauh.7« ^ , ^

l,Migiflrt.tum tAHtumj

Qui judicium hoc pofterius exerccnt,

cogitare debent , fe Dei perfonam fufti-

nere , cum judicandi partes Dei iint 2\

Chron. 19.(^.7. Qiiamobrem illis otnni

clira &. cogitatione incumbendum,ut ju-

dicium Sc jusdicatur tam pururh Sc illi-

gnitate capti.aut meritotum in bello.qu^

aut fecerunt olim , aut quse in pofterum

elfe poifunt , intuitu , ad mifericordiam

fie(ûntur, aut aliorum poftulatis aliquid

concedunt : quod omne Deo abomina-&,perfoIuto pretiojimpietatem expiare; 26 tio eft , a quocunque illud fiat , five pio

cipia^,De«»j mpiumjuftificaYe,K6,4-S «^^

que ipfo jus in Repub.dicgti idem licere:

is intelligat primo Deo licere, quod ho-

minibus neras eft: dcinde Deum impium

juftificando eu ex impio juftum reddere

Eraetcrea aliam mentem, quam priusha-

uit,ei indere. Qupd cum nemo morta-

lium faciat , vanum eft Dei exemplumobtendere,8cad fui patrocinium raptare.

luftificat impiumj&condemnatjuftumaliquis multis modis. Et primo quidem,cum, fententia injuftb lata, illam excqui-

tur : Deinde hoc fit juris dilatione , 8c

diem eximendo 8c prorogando. Quam

five impio. Nam,utcunqj p i Dco fempetchari funtetiam tura, cum eaadmittunt,

qu« abominationi funt; tatncn,qua: mal»faciunt,non m.nus odiohabet,quam quae

ab impiis improbfc aguntur : eoq; etiata

magis,quo illud malum decl.nandi pluri-

bus officiis devinciuntur. Nam cum im-probi abfblvuntur , primo ipfi abfoluti

rer& femper deteriores evadunt. 2.probi

diu enim judicium fufpenfum tenetur, . pardmhaciadulgentiatriftantur.partiin

tamdiu,qui juftus eft , faepe pro injufto fibi fracna ad nequitiam laxant. ^.improbi

habetur,- & contra injuftus pro jufto.Hacigitur cund:atione K juris proeraftina-

tionejufto fua juftitia detrahitur,&injufto

jufticia adjungitur. Denique hoc fit,cum,

fententia rit^Sc debit^lata, fententias

exequurioaut omnino non confequitur,aut temp^ftive & matur^ excquutioninon mandatur. Unde eft , ut fcript. una& eadem voce culpam 6c posnam com- 40pledtatur, co deciarans , eum pro incul-pato haberi , cui poena nulla irrogatur.

Hinc etiam eft;,quod ^.i.tab.mand. poe-naminterminansilli, qui Dei nomen vio-javerit,eandem hisverbis fubindicet atqj

praecipites in fcelera ruunt.

Qupd fi , qui altenitrum horum com-mittit, abominationi fit coram Deo ; qut

in utroqueproIabitur,Dei indignationem

majori menfura in fe accerfit,

V. id* ûorfum efi pretium in

manuftultif jid acquirendum fa^

pentiam/ Sednon eft iUi cor»

In t» {manu) eft metaph. pro pofJeilio-

ne qnia quod quis habet , videtur quafi

naanu tenere. Item in aV (coy) eft meton.% fftbj.

,m SALOMONISfubj. pro ammi dotlbus , intelligentia &c

voluntate.

Summa eflj ftulto,feu improbo divitias

nihil boni conferre , fed ob eam caufam

officere , quod fcientia illis utendi defti-

ruitur.

In priore parte Proverbij docet , im-

probo nuUum juftum & legitimum ufumeffe divitiarum & dignitatis. Qupd eo

fortiusconfirmat, quoillud ie?»refj»T"'«« xo

proponit, tanquamomnes incertamen

proVocans,ecquid poflintcotra proferre,

quo doceant , hujus vitse commoda iili-

jptoho ufui elfe:tanquam diceret Sal,non

magis divitias & honorem ftultum dece-

re,quam bovem clitell^B. Cum enim di-

vitiae 6c honos hominibus concelfa funt

primo quidem,ut Deus his colatur &ho-iioretur, Pro.^.p.improbusopum fuarumimpendio Deum ignominia pro virili af- 20

fitit , & pecunias ad Dei gloriam obfcu-

randum diftrahit. Deinde cum dati funr,

jut iplitis lalutem provehant, contra fit,ut

horum pofleffione aditusad regnum coe-

lorum illis inacceffjs & interclufus red-

datur. Marc.io.2 5. Nam divitiis confi-

dendo.v.i^.idoJolatrjeluntjEph.f.j^.aut

illas voluptatibus perfequendis profun-

dunr,aut illis freri fuperbiunt,&aliosprse 30

fe afperhantur , aut modo quopiam alio

ad fuam perniciem abutuntur. l.Tim.(J.

17.18. Deniqueadalios opprimendum,aut luxu 6c libidine corrumpendum illis

abutuncur: r.Sam.25'. vid.exempl.Nab.Merito ut quseri pofTit; Quorfumfretitim

inmanumfioljdiindereinr? Necenimillimagis profunt ,« quam (iquis giadium in

infands, velfuriofi potius manum infere-

ret , qui ilio aut non omnino uti , aut adfuam & aliorum perniciem abuti norunt. 40

, Occurrat hic aliquis, impio? veluti vil-

licos effe & qus^ftores, qui in ufum pio-

rum pecunias colligunt , domos aedifi-

cant &c. Refp. hoc Dei folius benefi-

cium effe,*IIis etiam invitis.

,CAP. XVII. ^gÔccurrac iterum tnulros amicos (ex

Proverbio) hoc modo colligi. Sed Refp.veros illosamicos npn c(fc,fed affentato- '

rcs,qui divitiaruni nomine iios amant.Inpoft. hem. eft prolepfis cujus occu-

lâtio eft; ftukus pretio poteft fapientiamiibi comparare; fubjedio eft^ fed quijDoteft fapientiam comparare,cum vecorsfic , nec fapientiê pcrcipiendss' facultate

prseditus; nedum ut ejusaliquo ftudioteneatur .^ Qup in did:o Sal illud nobisconfirmatum redditur, quod fuperius di-

(ftum efi:,drvitiasidcirco h Deo nobis da-tas , ut earum fubfidio ad pietatem pro"*

vehamur.Hoc etiam locoillud confirma-tur,nullum nobis ad pietatem aditum pa-tere proprio marte , aut viribus propriis,

antequam Deus nos fua gratia proveniat^

non magis quam ftoiidoaut morioni , utprofundiff&abditiff. rerum maximarumcaufas perfcrutetur. Unde etiam natur^

brutikS. Sand:oappellamur, Ier.5^1,17.

Prov. 50. 2. antequam Deus Spiritus lu£

fiilgore mentes noftras illuftraverit.

Deinde illud etiam emergit , nos diyi-

tias non alia Iege,aut conditione expeteredebere,nifi cum divitiis Deus una donumillis probt utendi donaverit ; nifi fort^ ta

mal^feriati fimus, ut noftram ipforum

peftem& exitium expetamus.

PrsBterea & illud docemur,neq; Prin-

cipes in Repub. nec parentes in familia

fuas feu dignitates,feu patrimoniain im-probos, feu fijbdiros , feu filjos conferre

oportere; nifi hoc cum fuo probro , tumReip.damno facere illisadhibuerit.

Hictamen quis excipiat , Deum divi-

tias,hoHores,&alia hujus vitae commodapromifcufe in bonos fimul, &, malos con-

ferre; eoque illis licere, quod a Deo fieri»

compertum. habent. Retp, fsepe di(3:umj,~

Dei exemplum nobis ad imitandum pro-

fonere fine ejus mandato tutum no efle.

Quod in hac re liquidiff.perfpicitur.Na ^Dei e?cepliiiiic imitemur,nos iu divitiisSc

^x ' ' bonori

€9d.~ COMMENTARInonoribus conferendis erga improbosmagis profufos convenit,quam erga pro-bos: quandoquidem improbi hujus vitae

commodisplusafBuunr, quam piiPfal.17.

l^.Deinde DeusilJos his beneficiis one-rar,ut magis inexcufabiles reddatiprsete-

re^ ut piorum parientiam exerceatrPfal,

-vr.qus hominibus facere fas non eft.

Ferf, 17. Omni tempore diligk

amimsj ^ fiater in afflichone ena-

fciturF m

In hnffr^ferjeft metaph.iumpta abhis,

qui ianguine nobifcum c<Jnjun(il:i funt

,

& ad eos, qui voluntate Scamore nobif-

cum conjundH funt, tradudta. Itemin^hY{enafcitur)Qi^. altera metaphora, Que-madmodto enimcumquis inJuceedi-

tur, tum primum cernitur & oculis con-ipicitur : (ic \'erus amicus tummaximedifcernitur ; ut qui tum. ad opem feren-

dum accurrir , tametii prius nullum ami-

eitiae fpeclmen, autindicium praebuerit.

Summaeft , verum amicum in amoreconftantem , lum illummaximfe teftari,

cum ejus maximus ufus eft,

In amoreDeum,qui amorem mandat,

imitari pulchrum eft. Nam ille in amoreerga fuosCquos omnes amcos vocatjloh.

IJ. 14.17. perftat. Ego Deus, quinon mti-

tor'. nec in illo variatio vlla vel vicijjitudinis

umbra invenitur,licob.i, 1 7. Hoc autem

loco videtur interiorem illum & ardtioir

rem diledionem indicare,qui eft inter

eos, qui in fingulari amoris n^xu Sc vin-

culo colIigantur.Ioh.15.i4.

Sunt plerique, qui amicitiam, & alio-

runînteriorem amorem fimulant, camrevera amici non flint, ut quivel propri^

aut utilitatis, aut voluptatis, aut honor^s

ergoad amandum ducuntur;qusefi de^-ciuiic.iixo in amore frigent. Sunt alii,qui

fimilitudine conditionisvita;, morum &

AINPROVIRBIA ^îingeniiad alterius amorem impelluntur,quorumtamen amor inftabiJiseft. lilaautem amicitia

, quae ex virtute 8c pie-tate inirium, & fundamentum habet, fb-Ja eft vera amicitia, quia, pietate nunquadeficiente

, quae nos ad alicujus am-plexus adduxir,neque amicitia, qu^ ta-li fiindamento innititur , labefadtari po-teft. De hisigiturdicitur,illosinamore

10 conftantes efie , amare cum divitiis affiu-

unt, cum pauperes funt-5 cumhonorati,& cum inhonorati funt; cum profpe-ra, autadverfa fortunafruuntur.Quam-obrem ifta pauro interiusinfpiciamus.Elprimo quidem utcunque amicitia verain profperis alterius rebusvixcerni, autdijudicari poffe videtur, pVopius tatoeii

intuentes animadvertemus , non levemomentum verae amicitije in eo coUoca-

20 ri , fiamici profperitatem xqu^ & ixteferat. Suntenim plerique,qui aJios ejuf-dem fecum ordinis chare compledun-tur, quibus potiorem, quam fua eft, con-ditionem invident. Exemplo eftSauI,qui primo Davidem amavit, i. Sam.ld.21.22, fed poftquam foeminarum ju-dicio fibi prazpofitum inteIlexit,ilico ejusamorin mortale odium converfuseft,I. Sam. jS, 6, 8. Hinc eft quod lona-

jQ thani fummaelaudiiiribuitur, quodDavi-dem fibi in regno prxponendum amarenon deftitit.Sed praecipuum amiciti^ ex-«

perimentum ex afiflida amici conditio-ne capitur. Qua in re videmus eximiumexemplum in Abrahamo.qui Lotum cap-tivum erait e poteftate hoftium; Gen.i^.in Ittai&Chushi amicis Davidis;2,Sam

.

i^^.^l. 37.in lonathane,qui fe vit^pe-

riculo expofuitproDavide. Hujus eti-

40 am exemplum proponitur in lohanne

,

quem Chr. amicum deligere fibi digna-tus eft;qui ad extremum ufque SpiritumChriftum in carne non deferuit,cum ca-teri difcipuli ilium defertum paffi funt,

Hoc etiS aliquoufxûe in virgine cerniturj

item

69i

itemin Nicodemo, ScArimatheo, qui,

cam clam Chriftum totam vitam profef^

fi funt.poft tamen apert^& confidenter

illudprxftiterunt.

Ad hoc Proverbiu etiam fpedat, quodnon praefentes.fed abfentes;GaI. 4.18 i.

ThelT. 2, 17. non vivos (blum , fed 8c

mortuos diligere debemus , & charitate

compledi.ltuth.:^ .ip

SALOMONIS, CAP. XVII. ^pjnondebet,âcfi fidcjuberefas non fif

Cum enim vitam pro amico exponereofficium fit , cert^ ut jacftura? periculumfubeat recufandum non elt.

Temeritatem autcm 6c praecipitanti-

am damnari,non rem ipfampur&,2.argu-mentis evinciturjuno quod verbum pr^-

fenti tempore pofitum afliduitatem 5cfrequentiam in fidejubendodefignetâl-

Quamobrem fummacautio eftinde- lo tero quod iili hanc vecordiae noram inu-

ledtû amicorum adhibenda, uthi fint,

quibusfas eft in fummo ipforum difcri-

mine fuppetias ferre ; quia omnis fubvc-

tioProverbio ufûe adaras circufcribitur.

V. /8» ômo vems complodit

palmami fidejuhetfdejujjione ante

proximumjuum [ tdeft antequam

proximus hocab iljopojiulat, j

In najrtJft (palmam cmfloAit ) eft me-tony*adj.proj7owJe? , feu fe/ponforem iti'

terponit,

Summa eft; hominesimprovidi & in-

confulti efle fe temere pro asre alieno

fponforem interponere, aut aliena peri-

cula fua facere.

Nemo exiftimet, Sal. prophetiae can-

cellos hoc loco tranfilire , & in alienam

meflem falce immittere, cum oeconom,praecepta tradat; quamdoquidem Apoft.

l»Tim.5.in eandemprsecipiendi ratione

incidatjCum doceat,Ethnico pejorem e!f"

fe,qui fuaefamilise non profpicit.Eaq; eft

Ecclefije cum oecon &Polit.adeoq;ard:a

colligatio,ut,una labefadtata.alteram ru-

ere& in deter. vergere necefle fit, Vn-de etiam c.6. hujus ii.vehementer horta-

tur, ut fidejuffione & Iponfione implica-

tusoperam ftrenuam navet , utfequamprimum explicet,nedum ut, illis vin culis

iblutis , iterum feijfdem temereinduat,Quod tamen in eam fenEentiam accipi

rit, qui etia non rogatus fe huic periculo

ingeret. Sic enim converti oportere,do-

cetillelocus/]oh.io.8. Quptquotantemivenerunt,furesfum. &c. Sicut & ille lo-

cushujus Proverbij phrafi & loquendiformula illuftratur.

Hic igitur circumfped:& confideran-

dum,quis fit,pro quo fidejubemus;quodejus erga EccIefiamâutRempub.aut de*

20 inceps extare poterit meritum ; an luxu

& profufione ad inopiam reda(5tus fic

& patrimonium decoxerit; an Dei a-

liquo inelucflabili judieio attritus fit. V-bi oblivioni tradendum non eft,eum, qui

fefponforem conftituit, fecumreputa-

se debere , & rationem non aliam ifiire,

quam fi proprio nomine debitum foret

;

nec minus de illo diflblvendo labora-

re,quam fi propria debitio eflet, Qupdab omnibui ferenegligitur

,qui pro ali-

is fpondent plus quam ipfi diflblvant;

Sc qui ita ftipulantur , ac fi de folutione

per eum ,pro quo ftipulantur, certi

eflent.

30

40

V. 19. Diligit defeUionem, qui

diligitjurûm: ampliatjanuam c-

jm qui quceritJraUuram,

In \npit(januam ejusyiin{ampliat eft al-

legoria pro eo, quod eft defed:ion€ logfe

lateq:propagat;ficut qui janua dilatat,via

plus indomu infgredi aperit.Deinde vide

X"x a tur

694- COMMENTARIA IN PROVERBIA i^fquo genere erant & nunc fnnt Pontif,

Rom. quifuamtyrannidem Regum 8cPrincipum inter le digladiatione mirifi-

co auxerunt, maxime Germanorum. Alif

fuis viribus 6c animofitate freti ad pu-gnandum paratifunt, 8c contendendianfas aucupantur,qui iidem non invite a-

liorum inter fe difcordias intuentur.

De his autem dicitur, illos portam^^ multis & infinitis malis introducendisa-

perire. Priusdidiumeft eum, quicon-tendendi anfam prxbet,]axare ftagnum,quodjubi velit,obftruere & obturarene-quit;nec ignem,leu flammam concentio-

nis extinûere : quo nomine lites vehe-menter fugiendê lunt. Hoc autem locomajus 6c gravius malum indicatur, nem-pe eum

,qui dilfociationem eorum , qm

inter fe cpnjundti funt quaerit , januam

tur effe i^'ipi^tin vitraq; parte proverbii,

nc pr^dicatum fubjeiitoutriufqjaxioma-

tisprseponatur.

Eft ut virtutum inter fe colligatio, fic

etiam vitiorum. Nam qui una modo ve-

re imbutus eft virtute , is reliquarum

virtutum ftudio non duci non poteft,

quo ad fibi illse innotuerint : ficquiviti-

um uniim modo adamaverit , is ,pro-

ut opportunum erir , a nullo fcelere ab-

hortebit. Qupd igitur hoc loco dicitur,

hominem jurgia amantem , amare defecii^

onemîd <stt' iôx'^ intelligendum eft,ho-

minem jurgio deditum majpri quadamratione plerifque aliis peccatis le implica-

re; &non tanrum potenria alia in fe vit'a

habere, fed ilIisprorfusaddid:um elfe,6c

ea exercere. Quamobrem Fropheta im-

pios in Deum 5c inhomines improbos

defcribens illos vocat turmam arundtfe'' zo multis aliis malis intromittendis reclude-

ram,& popu/um,qui bellii obleciantur,FiaK re. Fit enim ut eontentiones de re priVa-

<5S.:ô.utqui pugnê ftudiofumSc cnpidu

dixitjisomni vitioquodammodo cooper-

tum dixit. Et quidem hoc ipfo iibro ac-

cepimus contentiofum elTe fuperbum ,

Prover.^.io. Qupd vitium,ut tetrumeft

&fumme exofu Deo, quem reda petit,

iSccai Deusin faciem refiftir^fic non fine

magnoaliorum peccatorum comitatufti-

patum conlpicitur. Deinde hoc conten-

dendi ftudium alio loco profiianare dici-

tur ab otio & defidia,Prov.(^, 1 2 .Otiofus

vero eodem loco dicitur homo multis

fceleribus coopertus Vy^Sa c"n( homo heli'

-dis. )Vnde non incommode diaboli pul-

vinar a quibulHam appellatur, quodim-mundus lpiritus,toto iniquitatis pondere

sl!i incumbat & inniratur.

Quiautem contentiofi funt, non unius

ta poft ad Reipublicae gravilf. damnumferpantjdii, his privatim litigantibusple-

rique hincinde fe adjungantj unde Ref^publ.fcinditur. Deindeeum decertant

hi,qui in Republ,pr2efunr, illaeft naturas

noftr.Y perverfitas, ur ob diffenfionem ia

rebns privat;s,etiam in fententiis de Re*pubi.dicendis diftrahamur, Qjod etiam

'graviuseft, domefticse litesfsepe nosinipfis DeijSc religionis caufis dirjmunt at-

que disjungunt , ut fi adverfarius xtiSth

de rehgione fentiat , nos in conrrariam

partem impetuquodam perturbato ra-

piamur& ruamus. Vnde" Apoft.ut nos in -

unitate fidei retineat, vehementer ad_

concordiam hortatur,i.Cor,l,io.

V . ô. Terverftu corde non inve-

generis funt.filSfiim funt, qui ipfi pugnare 4o pjet bonum ^^ varius. Ungua fua Ca^

nolunt per ignaviam quandam & timi-

ditatem iugeniiam , fed tamen qui coh-

tentione inter alios fcrunt, &veluti belii

&: pugnse faces funt, ut ex aliorum difii.

diis §c difcordiis commQdum capiant.In,

det in malum»

Ir\iFi:p(perverfu5)e^ metaph, a perver-

fitate rerum materiatarum ad animum»qui exêrs eft materias,_

4^6 SALOMONISSumma efl: ; e:^cidere & fruftrari fpc

iiia ,qui fraude & fimulatione cum in-

cominoda declinare,tum commoda con-fequi exiftimant,

Quis fit perverfiis corde , facile coUi-gitur ex Proverb 11.20. ubi opponiturfiominiaperto,ingenuo&integrc:>.Quam-

obrem perverfus corde eft, qui, abjedtoftxno timoris Dei,ad id,quod bonam ip-

li videtur,fe accommodat,&(fi uao ver-, 10

bo pIacetaccipere)hypocnta. Idemdueeft, queip Propheta frofundmn corde ap-pellat,Pla!m.d4.6.cujus animum fermo-ne & lingua ejas,veluti fitulus , authau-ftro peuetrare, aut expJorare nequit, E-fai. 2Pi. I f . ProphetaaJio loco eum de- -

fcribens duplex iJIi cor atrribuir : perin-

deac fiunocorde lingua impelleretur „

.

altero fenfus animi reconderetur -, Piax.

12.2, Quodidlo Spir. fandushypccri- 20

tam portento aifimilans illum omnibusexofumScodioHim reddit.Si enim homi--nibus deforme fit bicipitem effe

, quod.natura cuique unicum caput attribuit,ne-* -

dum coram Deo turpem afpecftum habi-

£uruseft,fiquis 2.ariimas habeat.Vnde e-tiam Prov:i 1 .20, dicuntur Deo abomina^hiles ejje qtiifunt ferverfi ccrde.

Varius lingua fua idem eft, qaipriusperverfus animo didros eft. Eft enim e- 3o

jffedum hypoerit^ bilinguis & multilin-

guis eile.. Hi enim funt, qufad gratiam

aflfentatorie loquuntur, qui, prout funt ,

,

quibufcum converfantur autcommerciuhabent,fic fermones fuos accommodanr, '

five de rebus,ad fiituram,five praefentem .

vitam fpedantibus quaeftio - habeatu^.Vnde exiftJt ut ficut a , oorde lingua dif-

cjrepat, ficipfalingua, ranquamdifciflaarfeipfadisjungatur,!. Timorli.3. S. Ex 40quo aliud:et.iam monftrum naturê nafci- -

tur,ficut etiam Apoftolusalicubi adnota--vit,lac.5,iOjir_

Qupd fiquis excipiat , neminem effe

»

(^l aliquando.noo. fecus loquitur , atque-

, CAP. XVIL €(>7

fcntitj-necquaerendoinvenirc pofTe, quifibi per omnes totius vita? iermoncs con-veniat; Refpon. Prophetrim iliis modohocfcelus impingere, quihanc fimula-tionem , tanquam artem affiduc excr-cair, & iJli fe, tanquam mancipia addi-cunt. Alioquin Abraham,Ilaac, fic lacobaliter loquuti aliquando comperiuntur,quam fenferu-nt.

lampoena fequitur hispervcrfispro-pofita: illaaurem graviflima delcribitur.

Primum enim dickur , illos l>onum nonconfequijdeindein malum incidereiquq

2. conjuncla fumm-am inf«;icitaten:j

conftituunt. Qua in re Prophera, iilos

fua fpe excidere docer, quaii: animo 'uo

confinxerunt. Nam iftiufmodihomines

fuis fraudibus, &. fimulatione , & ii>om-

nes quafi formas converiione exiftimanc

fe,quodvis bonum,quod appecunt,confe-

qui polTe5*quodvis itemmalum,quodme-.tuuntjdeclinare. Vnde eft iIIad,quod a-

pud quendam Prophetam jaiflant/e /w-

guafuapievalituros, Pial. 12. 4.. Contravero fcriptura docet , hypocritas iftos

mukilingues a propriis ipforum linguis

confieiendos 6c configendos eife , PfaL(54-8.2.Sam.i.i6.^4.8,9Mat'25.Quod

ut fsepe ufii venit in hac vita , fic multomagis fururum eft , cum omnes improbicoram tribunali Chrifti fiftentur extre- -

ma condemnationis fententta aecepturia

Et hoc peccatum ranto gravms Deus -

perfequitur,quod hominum 1ud icio, au£

'

caiîgationibus non eft obnoxium, -

.

V. 21. Gignensflohdaml gig'

nU] adfkierQremfibiîinQlMatums .

^paterjlultio

.

Ir^2h(pater^&Cryv^gignitêR fyneccl^

partis pro ntroque parenre. ' Sic in Vds(jto!idim)&zhD4'{ffulmi ) fynecd» pro u-:

troque iexu.

X.x 3 Summa

69% COMMBNTARISuinma eft ; in KpMmttJ[eia. tantummo-

do fuppetere argumentum moeroris,

Cum ormesfint naturafilii ira^ Eph.2.

3. & omnesab Adamooriundi ,perinde

ur Adamus , Gen. 5:, 5. liberos ad fuamimaginem profeminent,id eft corruptam

& depravatam ; videri poteft hoc Pro-

verbio omnium ad liberos gignendumftudium frangere. Relp. omnes in fe na-

tura filios ira?, fed tamen ratione gratuiti

foederis pios nonnunqua natura ludaeos,

Galat.2. 15". feu Chriftianos gignere , id

eft eos , quos Deus gratuito fuo Ipiritu

fandtificat.fimulatque generantur

.

Quamobrem nontam dewM^r.Iabo-randum, quam de pia prole. Proinde pri-

m6,cura adhibenda, ut jufto matrimonioliberi in hicem prodeant : quandoqui-defpurii arcana Dei maledicStione maxi-ma parte improbi & fcelerati eradunt,

Deinde delectus habendus conjugis piae,

Math.2. 15". quod ex insequalibus conju-giis defectores fere nafcuntur, Genai.2,Math.2. II. Tertio precibus conniten-

dum & contendendum eft, utDeusno-ftrimifertus nobis hujufmodiliberQS c6-

cedat , quosipfe a nobis vicillim accipe-

re dignabitîL^ i. Sam. 1. 11, Deniqueliimma cura fuftipienda eft , ut in^timore

Dei , & in dcxStrina , & monitis Dominierudiantur, Ephef.(5.4.

Prov. r o. I . dicitur ^fiolidumfilium ma-tti mcerori ejje. Scimus autem foeminas

natura molliores Sc magis delicatas efle,

facilius contriftari, quam viros. Deindenon tam prudentia valentes elle,ut mole-leftias fibi a ftultis liberis illatas depel-lant. Quamobrem hoc Proverbio Saio-mon docet , ne viros quidem ipfos tanta

aut prudentia , aut animofitate prjeditos

^^.ffejUt moerori,quem ftolidi liberiillis in-

ferunt,queantrefiftere,quo minus velin-vici cogantur fuo malo liberorum ftulto-

rum incommodum experiri : Ita ut, quiiaftarfagittarum fttfun eflentjquibus h«-

A INPROVERBIA ^^^ftes fuos transfigant,Pfal,i27.4.. in fagit-tas conyertantur, quibus parentes ipfi

tranO/erberentur.

Atqui videmus Efavum fiia in venandaperitia patri Ifaaco grandsevo delicias,quibusfe oble(5tavit, fupp^ditaflfe : Necdubium eft , quin David incredibili pul-cliritudine fui filii plurimum obledtatusfit. Refponfio. Non loquitur Propheta

10 de oblea:ationibus,quae percipiuntur lac-

pe,fed qua? percipi debent. Deinde mo-mentaneam & vanam obledationem

,

quam parentibus attulerunt, graviilimis

Sl diuturnis doloribus compenfarunt ; utEiavuSjCu uxores accepit Hittaeas.&fra-tremjacobu exulare coegit^&AbfhalomAmmonis cjede , in patrem proditione

,

concubinarum congreifu,denique formi-dabili & horrenda morte,

20

V. 22. Corhtum hene medici"

mmfam : ^Jîritm ager exiccat

os»

In oii (os) eft fynecdoch: membri,Summa eft^ Ixtitia honefta& licita re--

cuperari labefadam valetudinem, ^

contr^ non neceflaria animi aegritudine30 convelli bonam valetudinem.

Omnes paffim in hanc fententiaeunr,cordis

, feu afiimi hilaritatem plurimumvaiere ad fanitatis confervationem,-quin-etiam in animi jucunditate magnumpon-dus ineflTe ad amiflam valetudinem recu-perandum. Unde, ut facete,fic non om-ninojinepte^ quodam didum eft. 3.D0-c5tores ad amiflie ianitatis reftitutionemdefiderari , D.Quietem, D.Dixtam, D.

40 Jocularem,feu facetum,vulgariter, DoBordiet,0.iûiet and D,fnerryman, Hocautemcum inter omnes conftat , tum illud nonperinde convenit

, qujenam iila hilaritas

eft,qua animus tantopere reficitur & re-cr(,âtur, Omngnautem hilaritatemva-

« letudini

700 SALOMONIS, CAP. XVII.letudiniamicatr» efTe pernegatur. Hilari-

tatem enim^qua? elt in compotatidnibus,

luxurie , & vagis libidinibus , valetudini

etiam infeftam, Scquandoquelethalem,

trjulfis experiment;s edodti fumus.

Inquo autera laetitia potiir. co.nfiftit,

•qua fanitaS procuratur, Sal. prius docuit,-

nempe in bona conibientia,qu^ inftar

jugisconvivii eft,Prover.i5'.i5'. quo quis

nodtu&interdiu exhJaretur. Hinc eft,

quod Salom. timori Dei ,qui bonaz con-

fcientiaEindividuus comes eft, hunc effe-

ûm actribuat,ut umbelicum fanum red-

dat,8c ofla pinguedine & medulla iuifu-

fa,Prov.5.7,8. &4. 22. Exhocfontepromanac illa irempromiffiod£fuavi&:

dulci fomno,Pr ov. 3. 2 5.24.quifingulare

fanitatis fubiidium ab omnibus aguofci-

tur, Hinc eftjUt p«nis& vini, &aliorumalimentorum veluti baculus , feu virtus 2° fum^ftejPfal.^z.^.&alibi [oflaquerirur.

701firmamenra inillal«titia collocari, quainDcus in animos piorum infundit ex t#-

ftimonio bona? confcientiae per fidem in

Chriftum perpurgata? : fine qua qui va-lecudinem & vires quazrunr, perindefa-ciunt , ur qui captcis dolorem curare cu-pientcs emplaftra exterius adhiibcHt,

venrricuIo,unde maceries doloribus fup-peditatur,minime perpurgaro.

Prjushemift.poftenoreconfirmaturabadverfo; ficur ik pofterius a pr. mutuamconfirmationem accipic. Proverbio enimapud nos celebratur, [dolorem leu moe-rorem ficcum efle.] Siccitas autem illa,

rametfi or€ praecipue percipitur,penetrat

tamen ad omnes corporis partes etiain

maxime intimas & fucci plenifl'. Hinceft,quod Propheta queritur , prseftaDtifT.

humorem fuum in êftus aeftivos conver-

fuam ad nos pafcendum vim obtineac

Efa.^.i.ficuc ex adveribconftacAggse.i.

Denique non aliunde provenic, quod

veftibus k frigore cuci fimus,ficut exAgg.

icidem conftac liquidiffim^. Exemplahujus dodtrinse luculentifl'. exranc in Ca-lebo, qui obfequium Deo prseftitit , cuno

alii defecerunr,qui odtogenarius perinde

validuseratdc vegetus, quamcumô

inltar foci exardefcere ; cor , tanquamherbam exarefcere,& osadhasrere carni]

Pfal. 102. 4,^,(J. Hinc , quod Chriftus

dolore exhauitus tanta fiti conficererur,

Math.27. Hic igitur forte quaerar aliquis

quo jure Miniftri verbi de dolore incu-

tiendoin animos hominum rancopere la-

borant. Videnmr enim hoc modo vitam

hanc illis eripere , aut certe m.ortem ac-

annosnatuseflet,]of.i4.(5.iteminMofe, jocelerare, quod inhumanum eft. Refpdolorem ob peccata acceprum , cum kcujus acies oculorum in lumma fenedtute

nonomnino caligaverac , & qui eundemvirorem vigoremque obtinebat lao. an-

nos nacus,jitque unquam ante. Itera in

Davide , quidicic , fe quodammodo re-

creatum & renovatum ex fenfu miferi-

cordiaedivinae^Pfal.io^.f.

Qude non ita dicuntur , ac fi prsefidia

fexcema fanitatis in ciboram faiabricate,

corporis exercitio, animi remiiiione a

gravioribus ftud.is , denique medicinjB

lcientia , cum valetudo labefad:ata eft,

abjlcienda eflenr, (hoc enim effec Deumtentare, j fed uc inteliigarar pr^cipua va-

;Igtudjnis & bon^ corpor.s habirud;n's

Deo pr^c:piatur,vaIetudininon oflicere,

fed dolorem ex rebus mundi phirimumnocere, 2.Cor.7,io. Brevis enundoloôfficiose acceptus magno 8c diutu-*^-<*

gaudio eompenlatur,

V. 23. Mu?ms e fnu ifiprobus

acapit adpervertendum i^meraju~

In p^n (ftnu) eft me4^^= ad notandufn

occuitam feu iumv^ ôm feu dacio-

nem, f?a acceptio^'»i J nu:a quodeft mfinu.

ô^ COMMENTARIA IN PROVERBIA 705

finu , occultnm & abditum eft. Item in

n>mK iitinerajeii mctaphora pro procef-

-iu multiplici.

Summa eftjin improbls habendum, qui

dando, aut accipiendo munus ,jus violat.

]us Deo facrum effe, ex multis Scriptu-

rJB teftimoniis oftendirur. Quanto autem

res h^c pretiolior eft, ad fandam focie-

tatem tuendara apprimfe neceiTaria^tanto

fceleratior eft improbitas eojtum ,qui e-

jus veluti virginitateni & integritatem

conftuprare conantur, Iftius verojuris

10

in nobis eft-,illi corruptelas obviam non e-

amus. Hoc Prov. confirmaturêneralis

illa dod:rina: mnfacies malum^ ut inde e-

veniat bonum, Rom. 5^. 8.

Qupddicitur, imfrohum^finumunmaccifere, videtur prolepfis efle, cujusoc-cupatio filentio praeterita hxc eft ; .pro

improbo jure habendum, fi munus, rete-

drafacie & perfrida fronte, dat, auc ac-cipit : fed non perinde pro improbo faa-

bendum , fi clam aut occult^ hoc facic."

Subje<5lio eft, illum etiam improbum ce»

amplitudo & majeftas aliquoufq; adum- fendum eife, qui illud clam auc dat, au£

brata eft in illo aueuftiifimo folio ,quod

Salomon fibi ex ebore & puriif.auro ex-

trui curavir , unde jus populo diceret, i.

Reg. 10.18. Qu^ folij praeftantia cumjudices inprimis , tum litigantes & jure

difceptantes admonebat , nequid indig-

accipit. Apette enim hoc, & meridieia-cere deplorat^ 5c perditaj fpei hominemdeclarat. Ejinu enim accipere videtur op-poni ei, qui ex loculis , aut crumena mu-nus defumptum illud aut dat, aut accipit.

In quo docemur , e«s , qui peccata tamnum tanta amplitudine facerent. Hujus 20 tedih & occukfe admrttunt , uc hominumauri fplendor femper nobis ob oculos notitiamfugiaiir,nonobeamremabfol-obfervari debet, utnobis reverentiam

injiciat,ne qua improbitate noftra folium

hoc deturpemus. Sed illud maxime nos

permoveat, quodDeus in foliojudicij

confidec omhia undique , qu3e in judicio

fiunt, autdicuntur, obfervans, ut merce-

dem debitam reponat. -

Sicut autem multis modis violatur jus.

VI. Sic tamen fere homines comparacifunt, ut de Dei notitia, non laborent, du-modo homines celent ; de Dei tribunali

rionfintfoliciti, dummodo injuscoramhominibus non vocentur ; gloriofos Deijoculos non reverentur , dummodo mor-talium ie oculis eripiant.Quum ad ebrie-tatem ufq j biberint , dummodo fe clam.

fciIicetinfcitiajuris,invidentiaôdio, le- 30 & aliis non confciis incubicula iiiareci-

vitare,& tumultuaria juris tradationejfic

inter alia munerum corruptela conftupra-

tur judicium.Quod quidem non uno mo-do fit. Nam non tantum vitiatur,cum is,

a,ui judex pro tribunali fedet,jjnunus ac-

cipt; fed cum adtor, vel reus in jure di-

fcefrantes mnnus judiciofFerunr.Uterq;

enim nunus accipit; difceptator, ut det;

|udex v^ro, ut illo perfruatur. Nec tan-

pere pollmt, ubi vinum fuum edormianr,etiamfi morbum ex ebrietate contrahac»

tamen veluti ftupidi non femel contre-mifcunt. Et verendum eft,n^fi non ma-ture refipifcanr, tandemillos Deus jufto

judicio in reprobum fenfum tradat,ut co*ram fole, & meridie improb^ facere nonreformident. Mirum aurem eft,hom;nes

Chrifti fidem profitentes ne tum. quidemrum violauir , cum in caufa mala datur , 40 j^gj alpedum reformidare, cumin catuaur accipiattv • fed vel tum, cum,';ut bo- Eccleliaftico verfaates propius Dei pr^-nam caufam cJ^jtii-.eamus, munus inftrui- fentix admoventur , ut colludere, fubri-

mus. Ador. 24 ad. Neque tum folum, dere, dormire non erubefcant, dummo-cumipfihocfacihus; fed cum illud per do hominum oculos fugiant. Hoccinealios heri procuran^js;.quinimo rh qtioad eft cominemer coram Deo mhulare ; C?fi

inte-

yo4. SALOMONIS,integmpy£?ldre ? Quod tamen ab omni-

bus fidelibus,tanquam Abrahami fiJiis re-

quiritur.

Qiwd dicit, hanc munerum corrupte-

lam itmera juris pervertere,eo docet,non

tantum jus perverti munerum datione,

autacceptione ; fed porro nihii tam par-

vum, autexileefleinjudicio Scjuredi-

cundo, quod pretio redimi fas fit : ne, ut

CAP. XVII. 705'

niculo ad rei alicujus perveftigationem;ob eamque caufam non eflfe ad nos illud

contorquendum,quod de Chrifto enun-tiatur. Deinde tametfi ex unico obtutunonfitfasdedignitate& virtute alicu-jus iudicare,fquod Sam.fecit,}ramen exdiuturna vultus geftufque obfervationejudicium faltem probabile ferripoteft.

Qupd igirur hoc loco dicitur a Salom.qu5 & patienter audiatur, aur fententia ^^ alicubi confirmatur

, ubi fapienti» com-juftaacceleretur. Qupdvoce ?iMi-\H(hi

nera) defignari viderur.

V« 14. AdeflfacieiintelltgentM

Jhpientia : Jed oculi ftultt fiint adextremitatemtena,

In »js (faciei) eft fynecd. proomnicorporis compofito ftatu habituque; fed

moda admirans affirmat, [ lapientiam il-

luminare, & illuftrem facere vultum ho-minis,8ci!laduplicari firmitatem vultus,]

Eccl. g. I. Hujus rei illuftre exemplumextat in lobo, qui ea in vultu gravitate

erat, ut vel tum , cum rideret, illum nonrififle , aut jocatum fuifle exiftimarenr,

qui cum illo confuefcebant, lob. 29.24.__ .

^ _^„_,~ Qupd de vultu intelligentis didtum,ad

de mde^r t^x^ dicitur, fapientiam ibi^'^ alia corporis membra accommodaride-

refidere. Eadem fynecd. in ^vy ( oculi)

Ir^yiN r»sp [extremitatem terne) eftitem

fynecd. & il la hyperbolica.

Summa eft; fa?pe ex corporis geftu

compofito, aut incompofito dignolci fa-

pientem k ftulto,

Vidimus fijpra (J. 15. & 10. ô. figna

nequitiae dignofci ex corporis habitu &gefticulatfone.Quod ipfum hocloco ple

bet.Nam cum ratio initur de vultus mo-do compofitiofle , eaque ad fapientiae 8cpiecatis norma exigenda fit,quid eft tamtenue & contemptum in toto curfii hu-manae vitae , quod ab ejufdem fapientiae

moderamine eximatur ? Quamobremmirum videri non debet,fi capillitfum adhanc regulam revocetur. Utcunq; enimhumariie leges de minimis non curam , nihi!

nius docetur , & fuo adverfo iiluftratur; 3o tamen tam minutum & leve eft,quod adpietatis fcil.& fapientiar fignificationem

eflein ipfo vultu & aliis corporis parti-

bus ordinace & compofit^ moderaris.

Sed antequam longius progrediamur,diffblvendus nodus eft

,quem nobis lo-

cus Prophetae neolere videtur & veluti

manuui injicere , ne ex vultus intuitu dequopiam ftatuamus. Nam de Chrifto

dominoaffirmacur , t/Ium ?ieque ex cculo-

Dei tribunal non fiftatur.

Hoc porro confirmatur ab Adverfb,

cum dicit , oculos Huhi ad extremitatem

terrê excurrere. Quo dicfto primum vide-

tur ejusinconftantiam perltringere,dum

huc illuc animo incertus vagetur , necquid certi habet quod fequatur; nunc a-

nimumadhanc remadjicit, mox illius

tssdio afFedlus ad aliam transfugit , &rumajpeElu,neque ex nunum auditufsnten' ''"^ tanquam Euripus in ommbus (uis confi-

ttamlaturum , £fai. n. 3, Quo accedic

quod Sam, ^ Deo coarguitur , quod exafpedrude Regis conveniente deledtu

judicabit,i.Sam.i<5. 6.7. Refp. Chrifto

ia';</;»5j,v««-4i nihil opus effe feiifuum admi-

liis fludtuat. Solum in inceptis plurimumfe profuturum fibi in animum ftultfe in-

ducit; cum tamen quocunque fe recipit,

ftukicia fua ad calces ipllim premic ; necan:mum mucat,cum ccefum mutavit,

Y Y Peinde

^qS COMMENTARIAINPROVERBIA 707

Deinde hac foriimla loquendi videtur fignatur, quam in voce vexationis, qu»

ejus infcitiam in eo traducere,quod,rpre- patri affignatur,) Dei juftiiT. judicium e-

tis his, qnx ante pedes funt, & penes ip- Iucet,quo tit.ut illa cruentetur magis,que

fum, ad illa fe retert, qu^ captum ipfius, magis fua iudulgentia corrumpit liberosl

lO

& vires fuperant. Omnino enim ad ul

timas terrae partes oculorum acies pene-

trare nequit. Quod nos Proverbio dici-

mus ; adtficat arces in aere. He huildeth

CaBlesin the ayr

,

V. 2$, Vexatio patri fmefifi-

UusfiuUm , C^ amaritudo genitrici

In n»a {anmitudo)eSi metaphora ab

alimentis acerbis adanimi cruciatus gra-

ves tr^nlhta,

Sicut i6.^'). didruni eft , unum idem-

(jue Proverb, iifdem prorfus verbis repe- -°

tijUt Proverbii praeftantia Sceximius ufus

iHdicetur,idem quoque in hujus Prover-

bii repetitione cenfendum eft. Qup ac-

cedit , quod Spiritus fandtus profpiciens

homiHum in parentum obfequio defe-

d:um frequentem efle,& parentum in li-

berorum educatione ftultam indulgen-

tiam hac Proverbii reiteratione huic

inalo oGcurrendum judicavit.

Quanqua videtur in hocProverbio am- 3°

plificatio, quse in fuperioribus Proverbiis

non habetur. PIus enim eft in verbis cio

{vexatio) & nno (amaritudo, ) quam in fu-

perioribus vocibus,quibus dolorem , aut

moeTorem , aut gaudii vacuitatem & pri-

vationem fignificavit.

Qup admonentur hi,qui liberis carent,

aequius ferre feu fterilitatem, feu orbita-

tem liberorum,quos profeminarunt: illi

vero, quos Deus hoc beneficio afficit, ut 4^

magna cura & cogitatione ineumbantinpiam lib. fijorum educationem , quaunamalum hoc declinent atque eftugiant. '

Cumporro amaritudomzin attribui-

tur (qua voce major doloris acerbitas de-

Denique hujus repetition;s , ut illius

Proverbii, quod eft 16. ^5'. pr«cipuacauia efle videtur , ut Provei^b. proximînfequens fuo nexu 5c collatione illu-

ftret;ficut tn iliius Proverbii explicatione

perfpicietur.

' V. 26, Etiam muMarejuflumquempiam noneflbonum ,

percutere

mgenuosprater reûm.

Summa eft ; rem efle Deo fummediiplicentem infontes tanquam fontes

punire,

In communi omnium fenfu pofitumeft,rem perquam ejcofam Deo 6c homi-nibus efle , cum liberi in parentes ingrati

i;ion tantum vices pietatis non rependunr,

&mutuis benevolentiae officiis parentumin fe beneficia non profequuntur,ied eo-rum'etiam in fe largitionera m^fieiis

& fcekre compenfant. Quod quidemcum omnes non ferini & belluini ingenii

homines libenter agnofcunt, tu vero pa-

rentes ipfi,qui hacinjuria affeciti funt, in-

teriori quoda & teneriori hujus reifenfu

tanguntur.Nec fane Deo minus exofum8c infeftii eft,parentes feu domi propriis

liberis praefedlos , feuin Repub. civibus

imperantes (erga quos parent^s animuminduere decetj innoxios poena & fup-

plicio aflicere.

Apoft. docer,eos,qui in principatu c6-ftituti funt, non efleformidini bene ope-rantibus , fed male; & unicam viam effe,

qua fe a metu Magiftratus eximant, fi

benefaciant.Ko. 15.^.Cum vero^ ple<ûn-

tur piiSc juftijconvellitur penitus 8clabe-

fadtatur Dei confiliu in principatu inter

homines inftituedo.Pr^terea tibi(inquit)

qui

7oS SALOMONIS, CAP. XVII, 7op

qui bene facis, Maglftratus tuo bono or- Summa eft ; linguae tnoderationem i.

dinatus-eft. Quamobrem malo objul'

titiam afFedtus in peftem verticur qui la-

lutem populi procurare debet. Hinc eft,

quod Sstlom.vanitatem ducit,ûodviderae

fYobuniy cui accidity quod impo ; G? contrii^

Ecclef.8 14. Grave eft mercedem jufti-

tj[se 6c rede fad:orum non accipere , five

iausilla fit,(ive pr^miu aliud virtuti8cpie

fpiritu fedato & placido profluentemprxclarae fapientiae indicium praebere.

Parcus linguae ufus in univerfiim prxr-

cipitur. Qupd enimdiciturEcclef.5'. in

cultu Dei prxcipitnr, ut[ verba fint pau-ca, quia ut ex commetciorum multitu-

dine nafcuntur inf6ir!a,fic ex multis ver-bis oratio ftolida; ]fed & latius patet,&

tati debitum. Loco antem pr«mii poena 10 ad illos etia fe extendit fermones,qui cu

ftiuldtari multo adhuc gravius &ab omni homm;K„c .Jr!-- /'i>.-,rf.,o 1,^^;^^,.. nî^,^

juftitia abhorrens eft.Sic enim fiet,ut ju-

ftitjje ftudiu hac juftitia retufum languef-

cat: imo vero faepe in improbitate defle-

d:et. Neque vero ad iliu modo hujus rei

damnii pervenietâutinilliusperfbna h^-

rebit,fed fead quamplurimos difFundet.

N^&improboru manus ad flagitiaper-

petrada confirmabuntur,&:iuftoru inin-

nocentia perfequenda ftudiij vacillabit,

Injuftitise eft , 8c alios ad injuftitiam

admittendum ftimul3t,cum virtutis prae-

mium juftum tempeftiv^&expedit^ non

redditur ; nedum cum praemii loco pce-

nam mercedem accipit,EccI.8.ii.

Ecquis eft tam ferreus , ut equo ftia

fponte 8cquidem celerrime currenti cal-

caria addat , autflagellumtaut canes fa-

gaciff. 8c venationi ex voto infervientes

hominibus ultracitracfuehabetur. Etjac.

i.praeceptii videtur fiio ambitu8cc6ple-su omne fermonis genus coprehedere.Vnde etiam natum eft tritum fermone

Proverbiu, vafa,feu doliavacua flurimumrofonare;contr^ vero plena vino,aut falu-

briliquore ftrepitum non edere. Hocautem officiofum filentium utinomni-bus laudabilejfic potiff. inclarefcit, cum

20 quis , praebita occafione ex injuria , aut

contumelia ipfiiIIata,fiIentio illud prjete-

rit, aut cert^ verborum acrimonia illam

non profequitur.

Atq;ut nos Spir.fatidbus ad hoc offici-

um extimularet , illud fummis laudibus

efFert, 8c eximiae cuidam 8c fingulari fci-

entiae 8c prudentise attribuit. Nam cumdicat,eum fcire fcientiam,8c virum intel-

ligenriae effejhanc linguae moderationem

baculoferiatPQuod quidem fi abfurdum 30 in gradu fapientiae excelfo admodu con-

videatur , multo magis abfonum 8c alie

numeftjuftitiae operam navantemmul-

d:are.

Hictamen nos cogitatio pr.^mii olim

a Deo reddendiinofficio 8c juftitiae ftu-

diocontinere debet,utcunque ab homi-

nibus inique accepti fimus.

V. 27. Cohihens verba fua novit

ftituir.Omnes contendunt fore,ut ex fa-

pientise opinione celebres 8c nominatievadant. Quin ergo demus operam , ut

injuria provocati 8c irritati linguam abacerbitate cohibeamus. Quod fi nos in

hujus rei difciplinam tradere velimus;

ecce Davidem,qui ejus informandae

fcho,lam aperic,pfal, ^9. Ubi primum

documentum eft, nos ejus exemplo hoc

rctentiam(probe fcitilS efi ) ^ friai. 40 cumnoftrisanimisconftituereoportere.

dilS fpiritu viretlintellmnti^.""

Sicenimloquitur; Dmr.mid eft animoutnjjyiniî* f^''' j ^ penicusdecrevi. Hocenim eltpnncipi-

In n^ ip [frigidmlpiritu ) metaph. eft

abaquis frigidis, qua? pr^ buIUentibus

placidse 8c quietx func.

umbeneagendi.Vid.Adl.li.PIeriquee-

nim func,quos pudecpro placidisScman-

fuetis haberi. Mallenc enim ficariorum

Yy z appel-

20

71» COMMENTARIAappellatione infigniri,quam manfuetom

.

Quinetiara non defunt, qui, cu vecordes

ScTsjnavi natura funt, tamen malunt pro

fucaus gladiatoribus liaberi ,quaminter

patientes numerari.Secundum docume-

tum eit, eum conftituifle per totum vits

fua? curfum hoc facere. Tertiu illud de-

crevifle facere , nec velle patientiam fu-

am interrumpere, tametfi milliesab im-

probisinjuriis lacefleretur.Quartum ca- lo

piftrum ori, & linguae fuac aîbiturum,

quo linguae petulantia conftringeretur,

& domaretur ferocia,id eft tametfi gra-

ve & moleftum foret linguam compri-

mere,tamen noti deftiturum a propofiro

fibi filentio.Poft docet,quid efFecerit,ne-

pe cohibuiffe linguam vel tum , cum ju-

ftiif.defenfione &:apologiam texere po-

suerit.Ejusreivide.exempl. Pfal.58. i?,.

24. i f . Vbi quod fsepius a fe fatitum fuit,

sroStetur. Exemplum vero fpecialius

uculentiffreperitur 2 Sa.mî6.$.6.7.

Fontem vero &c fcaturiginem huius

tanrae fapientijedoceteife ipiritum fri-

gtdum,ideftj quinonfacile ira incale-

lcir.Quando enisn ira accenfi luirus,intus

in intellinis noftris ieftum &c calorem in-

folitnm §c minime naturale perfentim.us.

Vnde etiara Propheta Pf. ^p. docer, fe, 30

poftquamincaluerat, & ignis intus veluti

ardere incepsrat, aliquaaiulum a pro-

pofita patientia & fikntio deflesifTe , &in verba temeraria & incofjka prorupif-

le, quorum veniam deprecarur^Quifquis

igiturfpiritupIacidoSccompofito non fa-

cile ad iraminicitatur,is eft,qui hujus ex-

imis virtutis apicem attingit.In quoge-nere praeter Chr.quiut agnus mutus co-ram tonforibus, infinitas injurias pertu- 4o

lit,Mofem fuifle comperimus,qui omniii

hominummitiCmanfiietiiIimufq;perhi-

betur. Num, 12. Nam animo femel ita

accenib.ilico erumpunt convitia,utChri-

ftusMat.^'. docet.Iraenimaeftusanimi

malus eft loquedi magifter.Sicut enim in

Ji

IN PROVERBIA yuaquarum illuviohe omnia prêcipitanter

feruntur: fic ira,ranquam impetuofo im-pulfu verba temere 6c confufe ejaculan-

tur. VndealibiurbiaflTimlantur murocarenti, qui fuum Spiritum cohibere ne=queunt. Pr0v.2j.ult.

Hic aute excipiat aliquis,quofdam na-tura ita efle compofitos, ut placidius fe-

rant injurias,nec ita cito exardefcant: fe

vero ita malum efl«& conftitutum,ut fu..

os motus fraenare&compeftei^ nequeat.Equidem non inficior, quin quidem fint

natura & corporis conftitutione ad ira-

cundiam magis incitati& irritabiles.Sed

hsec natura,cum vitiofa fit,cohibeda no-bis, &fubjuganda,tantoque magis conte-dendum,ut huic refraâarijB naturas obfi-

ftamus,nequeDei gratia nobis conitenti-

bus&:c6tedetibusdeerit,Iacob.2.4.5.(f.

Deinde cum Saii hic loquatur de fci*

entia & intelligentia cxltus demifla ;quamplurimi homines funt

, qui ab hacgratia exclufifunt. Tamenimhi, quicholerici funt,quam qui funt phlegmati-ci,ejus participesfunt.Qupd tumappare-bit mag :s,fi ex Davide caufam placidi&f^gidi Ip.confideremus. David enim Pl^

^g.Kj.caufim patietis&placiditatis red-dens,quod furdus & mutus fueric , cumimprobiillum damno afficiebant , hancconftituit, qnod Deum expedavit &;prseftolatus eft,ut eum exaudiret.Infide-iitati igitur tribuendum erit,quod homi"nes tam irritabiles ilico ad vindidam &convicia profiliant. Cor enim hominis fi-

de purgatum iftos furores, & an^morumferventes motus reftingueret, certe plu-

rimum refrigeraret.

Hic videmus, quid Spiritus Sandius ^fuis requirit,ut non tantum a maleficiis,

fed etiam a convitiis & probris abftine-

ant,qui injuria afted-i funt.

Sed hxc inrelligenda funtde iliaani-

mi manfuetudine , qux in propriisinju-

riis perferendis cernitur.Cu enim deDeigloria,

712 SALOMONIS, CAP. XVII.gIoria,& Ecclefiae bono agitur,filcntium

hoc non eft lenitati , Ted lentitudini du-cendum.Quamobrem Mofes in propria

vindidta perfequenda inftar agni mitis

& mutus, in Dei caufa ulciicenda inftar

leonis rugiebac.

niaut modum ftatuent, dutnmodo iJlis hocjmpunb facere licuerit.Atque^Mw(inquit)vos affligetifi boni imitatorei effis? i . Fet.

^.13. Atque illud ex Pfa!. egregie con-nrmat. Ubimaximum ad vitx quieremcompendium cfTe docet,-fi iinguam cohi-beas, pacem quxras, & ilJam fugicntemperfequaris. Pfal, ^4. ig. CuiusilluftreV. 5 5'. Etiam jlultusJilensfapies

teputahitutiohturans lahiaprudens, eêmplum extat in Syris qm humanitcr^° a Rege Ifrael acceptiita ilia humanitate

Prioris Proverbij confirmatio \ com- liqudcebant,ut deinceps diu a belJo mo-par.minoris, five generaliter & >«Mit«>,(i

ve ««ft"»' , de quo Vid. lob. 15". 5*. Vel

cnim( inquit )ftultuspro fapiente&c.

Inquo Proverbio videtur elle prolep-

iis cujus occupatio tacita ab adjundio ita

inftituiturj Atqui fi accepta injuria, illam

neque verbis , nec verberibus repende-

ro,pro bruto,profuco, & fungo & ftoli-

dohabebor. Subjedlioeft acomp. ma-joris. Non modo ftultus,ueutiquam ha-

beberis , fed porro vel ftultus , feu im-

probus fe non vindicans pro fapiente&intelligente reputabitur. Nam poft viti-

ataiti ab Ammone Thamarem quis Ab-shalonem virum bonum non exiftimaf-

fet ,quandiuinjuriamfibiinfororeilJa-

tamî/Timulavir .> aSami^. Quicquid

vendo interquieverunt.2.Reg.(^.

Nihil tamenimpedit, quo minus duohaec poftrema hujus capitis Proverbia adfilentium juftum & debitum in omninegotioj&adanimi frigiditate inquovisofficio referatur. Docemur enim hocproverbio, ea animorum fedatione ef-

le,qua? omnes fubitos animi motus&per-20 turbationes cohibeat , ut ira?,fic amoris^

ut gaudii,fic moeroris, metus &c.Vna e-tiam prohibemur, ne his animi motibusimpulfi aliquid temere effutiamus , five

inlaudem, fivein vituperium, live fit

ad gaudium noftrum teftandum , five

ad prodendum dolorem &c. Tum vero.

filentium ftulti vel maxim&in laude eft

,

cum confcientia imbecilf tatis& infcitiê

igitur improbi judicant de conmventia 3o fux filetût ab aliis, qui fapientia pollenr,

-^ " ' informetur. QuodfialioconfiJiotacear,

ut fuam filentioftultitiam non gyodatjita

fapientiae tribuendum aon eft.

ad acceptam injuriam, & utcunque ftul

titiae, autamentise deputent , hoc tamenDei , Angelorum & piorum hominumjudicium eft , eum in fapientibus efle,qui

liias injurias-nec re, nec verbis perfequi-

tur. Quamobrem age,alterutriusex his

optio datur, velifne Deo , & fan(£tis An-geIis,&pioru choro iapiens haberi,an abhominibus impiis Deo&Angelis exofis.

- Sed hoc loco alia difficultas oboritur,

quae nos in hoc Dei obfequio tardiores 40

facit ; quje a Petro tacite fubindicata.

ab eodem diflblvitur. Subit enimani-mos noftros , hac manfiietudine nos ho-minum injuriis expofitos & prqftitutos-

cfle, qui nullum injuriam inferendifine,.

e A p V T X V II r,

V. iPralibito qmrit^quife fepa-

rat-în omne^qucd eji.fi tmmffcet»

Summa eft; hominem fuis ftndiis de-ledtacum&alios pras fefpernentem,dum.-illa fequirur,qu£e animo luo collibita fut,,

fe omnibus temere,tanquJim ''iM'iv«>(ww«:

inger^re^

Yy 3 Homi='

jf^ COMMENTARIAHomines ad focietatem & communio-

nem inter fe tuendam & confervandam

nati funt. Qood quidem adeo verum eft,

ut non defuerint viri prudentiflimi &fummi phiiofophi, qui aut Deum, aut fe-

ram beitiam eUe, qui ab aliorum focieta-

te fe difiungit, Arift. polit. i. diduripo-

tiiis aut Deum, aut daemonemeffe^fiqui-

dem de daemonibus damnatis aliquid co-

gnoviflent. Tametfi hoc proverbium vi- ^^

detur, non de eo folum intelligi,qui fe ab

aliorum hominum confortio dirimit , fed

& de his, qui fua qu^dam ftudia , in qui-

bus fe ab aliis difiungere conacur, fequu-

tur . De utrifque vero dicitur, eos res in-

quirereSc perveftigare pro fuo libito;de-

inde fe in omnia negotiaimmifcere. Ubiex mala caufa peifimi efFedtus confe-

quunrur:caufa aurem facil^ elicitur,in fe,

& fua fapientia fiducia:quod Sal.magno- 20pere improbat. Prov, 1.^.6.

Deinde prior efFea:us eft , illum res

pro iibito fuo inquirere Scinveftigare.

Qui enim animo elato funt, & majus ali-

quod de fe animis concipiunt, hi hac ani-

mi elatione inflati arbitrantur , fe fibi na-?

tos elfe,fibi vivere& mori oportere.Quj-nimo alios etiam fu^ libidinis miniftros

6c prjebitores elfe oportererentur.Abiis .^fi fad:i fui caufam repofcat quis , nihil illis

magis confuetum eft, quam ut ilico re-

fpondeant , hoc & illud fefacere, quodiUis ita coUibitum eft. Cujus rei exem-plumvidez. Sam. 13.28. UbimandatideAmmoneinterficiendo non aliam cau-fam affert

,quam quod ipfe hoc fieri juf-

fit.Atqui fi fuibp^rentum,aut domini po-teftate fit,ad illoûm nutum fe & fua ftu-

dia dirigere debeat ; quod fi fiii juris fit,^^

non tamen quod eicolJibitum eft, illico

fufcipiendum,fed vires& facultates.qui-

bus prxditus fit , excutiendae , & quse in

nos Dei donacollata fiinr, pernolcenda,ut ad illa potiff, nos conferamus

, quibusrradand.sSc conficiendis maxim^ inftru-

INPROVERBIA 715iSti fumus, ut nobis & aliTs quam maxitneprofimus,

Alius porro effeAus eft,quod omnibtjsfe ingerit & immifcet cum fuis, tum alie-nis. Illi enim prorfus conftitutum eft fibi

obfequi, & animo fuo in omnibus place-re:unde fi quando fuarum rerum txdiumillum ceperit , ad alienas res tranfvolat,Hmc eft

, quod Apoft. Rom. 12. ut Ec-cleliae cives quofque ad fuas res tradan-dasrevocaret , illos ad modeftam & me-diocrem de fe exiftimationem adhorta-tur.Et DavidjUt fe ab ambirione alienumprobaret, nec altiora fe qusrere, fui ani-mihumilicatem allegat, fequeanimatamhumili fuiffe confirmat , arque infans re-censamatnsladedepLilfus, Pfal, 131.Contra autem m Monachis fe ab homi-uum confortio & focietate abftrahenti-bus vidimus ftudium fibi & iuo animo^genioque placendi ; deinde in fummo o-tio irrequ;etum ftudium fefe his immi-fcendi, quibus impares plane erant. Sdtenim ingerebanc omnikis ferfe antiquo-rum fcriptis, quse autperfide j aut per in-fcitiam corruperunt. Nimio etiam ftudiofui placendi nonnulli fe ad Magiam , &Ephefinas ( quod dicitur ) arces contule-runt.

V. 2. Non deleUatur flultusin-'

teUigentia; [edut continenter rete-*

gat corpium^

Summa eftjhominem impiumanimumab omni bono alienum gerentem in ma-lis admittendis penitus obledari.

Pnori parte Proverbij omnibusin uni-verfum inipiis competere docerur , nuUaobledtatione duci pietacis& vircutis.Nonnegatur

, quin polfint,quse funt pietatis

difcere,&; illa etiam percepta Sccompre-henfa habere ; fed nec illud illis denega-tur, quin poifint fe forinfecus in pietatis

exercitiis

5^14.SALOMONIS,

exereitiis occupare : fed illis non conve-

nitomnino, uc benefaciendo obledten-

tur. Hoc enim proprium & peciiliare crt

Deifiliis ( ut in lege Dei j Pfal. i.ficin

aliis pietatis & probitatis frud:ibns cumobledtatione & animi alacritate verlari.

loh. 4, ^4. Illis enim pro cibo & potu eft

mandata ca^leftis patris exequi , uno pro

melle & favo. Improbi vero , tanquamjumenta quse ftimulis, aut mancipia , qui loflageliis impelluntur , in Deicultuver-

fantur.

Cui quanquam repugnare videatur,

quod eft Mat» 15. de improbis, quicumgaudio fermonem Dei audiunt , & quod

fcribitur deHerodeMar.(^.eum libenter

lohannem audivifle, & pleraq; illi impe-

rata fecifle:tamen huic Sal.Proverbio fua

veritas firmiff^.conftat, Obledatio enim

Ulano erat in ipfoDei fermone,qua tenus 20

Deifermo erat,ffed quod velcommodu,

vel voluptatem vel dignitatem afferebat,

vel fpe aliqua hsec confequendi. Nec fibi

ante oculos proponebant Deo fua ftudia

probare,&vitse fuse rationem ad v erbi di-

viniamufTim exigere:autfi hocfecerunt,

tamen Dei amore impulfi hoc non fece-

runt , fed duntaxat ut aut mortem decli-

narent , aut vitam seternam confeque-

rentur nullo ftudio Deo obfequendi adj ^^dudi.

In pofteriore parte docet, impium(iimma voIuptate& obledatione perfun-

dinequitiam-cordis luididtis, autfad:is

prodendo. Inpiorum exercitiisvelutipe-

regrinus , vel exul potius invitus occupa'-

tui; inimpiis, tanquam in proprio folo,

8c domi fux libenter fe impendir , & adillatotoimpetu ferruratque ruit: ad pie-

tatis exerciria, veluti urfus ad palum alli-

gandus acceditjad improbitatem,tanqua^

aquila ad prxdam advolat, Qua in re mi-

fum videri poteft, homines , quos natura,

docuit corporis turpitudinein abdere , 8c

ab cculoruin fenfibus reijxpvere, itata-

CAP. XVIII. 715.

men dcfipere, ut cor fuum omnium tur-

pifl. & omnis turpirudinis lemen & cau-lam omnium oculis & notitia; ob) cianc;neccogitare cordis^nuditatem & turpi-tudinem Deo magis exofam

, quam ho-minibus corporis partes hx

, qux defor-niem afped:um habenr.Sed fi noftra pra-vitatem

, quaj natura eft , reputcmus , o-mnemilIam,admirationemponemus,Autenim tanquam infanres nuditatem noftranon perfentifcimus , aut ranquam furiofi

& lunaticide noftra riuditate''^ cujus nospudere debet

) gloriamur ,• idque nobisaccidit

, quod judas de quibufdam com-memorat, ut noftrum ipforum dedecusdefpumemusnon fecus, quam etfera ma-ria fpumam ejiciunt. V. 13.Hic igitur excutiamtis nos ipfos quo a-

nimo ad iacros csetus , & alia pieratis ex-ercitia ventmus,qua deledtatione, quo a-nimo in iiJis manemus. Qupd fi totumdiem in cordis noftri infcitia prodenda li-

benrer confumimus . idque fine ulla fa-tietate ,• nec pofltimus tamen jeque &placide ferre,ut horam unam aut alteramm divino cultu fine /ijmmo faftidio 6cnaufea collocare , caveamus ne adverfusnos teftimoniuni improbitatisSc impieta-

tis (:o]ljgam,us , & nobis confcientia no-iha allatrer, nofque teftimonio reproba-tionis feriat. Ubi tamenne ciiilaqueus

temer^ neitatur feipfum ftrangulandi

,

fciendum eft, pios non ea promptitudine

& alacritate Deo arcanam liiam fapien-

tiam pandenti aufcultare,qna improbi

fuam impierarem erudant. Cujus caufa.

eft, quod im.probis toto impetu ad ma-

lumaccurrentibus vel advolantibus ,pij

parte quadam fui renati & repurgati , al-

tera veroin c^no concupilc. ha^rentes

non perinde ad bonum , ut improbi ad;

malum praecindli funt. Hac autem inhê-

rente in nobis naturse noftrsslabe alterq

pede veluti iuxati,&; tanquam pennis in-

cifi 5 nec tam ceieriter ad bonum , ut illi;i

^1% COMMENTARIad malum, autcutrere , aut volare poflii-

mus. Contraquam namrae corruptelam

manibus nobis^pedibufqj Iu<5i:andum eft.

V". 3* CumvenitimpTQhus, venit

etiam contemptus, (3 cum viroigno-

mini<eprobmm.

Summaeftj contemptum individuum

effe comitem improbiratis ; & pro ratio-

ne aud:? improbitatis augeri contemptu.

Omnes naturê dudu honorem expe-

tunt, contempcum fugiunt. Atqui cum Sc

honoris ftudio ducuntur , & animum ge-

runt ^ contemptu abhorrentem , tamen

viamnonineunr,quo velhonorem adipi-

fcantur,aut contemptum declinent.Nam

cum Dei in manu fit cum honos , tumcontemptus j quorum illo probos coro-

nat, r.Sam.z.30, hoc vero improbos cin-

git circuitque, quotus quifque invenitur,

qui aut probitatem perlequitur,uthono-

re afficiatur ; aut ab improbitate recedit,

ut contemptum 8c ignominiam ^ fe amo-liatur ? Quod gravius &: tetrius eft,quo-

tus reperietur, qui compendiofum ad

honorem Sc gloriam confequendum iter

non exiftimet effe ^ mandatis Dei defle-

6tere,5c longiflime a contemptu , cum ^

Deiobfequio fe procul abjunxeritPQupd

omnium graviffimum 8c teterrimum eft,

non defunt, qui unicam ad honores viamimprobitatem ducant , 8c folo Dei con-

temptu contemptum a nobis depeUi 8c

propuUari pofTe.

Horumomnium ut opinio minuatur,

autpotius convellaturpenitus hoc Pro-

verbio efFecit Sal.Nec fatis admjrari da-tur hominum infc t am,vel velamaTn po-

tius,qui,cum inficias ire non poflint,qu'n

exalcafo nec ab oriente , nec abocci-

dence &c. proficifcatur , fed Deûm effe

judicem,qui hunc deprimit, illum vero

attoUir, Pfal.yy. 6, 7. tamen icer. ad ho-

AINPROVERBIA -719

norestam perverfe inftituant , ut abho-minibus honorem adipifcantur,fe ad eo-rum vofuntatem acjommodant, ut con*temptum, quem ab illis inferendum me-tuunt , declinent , abillorumvelminimaoffenfione cavent. £t Deo juftifTimo fi-

mul 8c fapientiirimo judici poffuntneitailludere,utfuain illum rebellione fontembenignitatis 8c largitionis ipfius eis ex-

lopofitum 8c refignatum iri arbitrentur?Quid autem hoc aliud eft

, quam ,hono-rum diftributionem, 8c contemptiis effu-

fionem,quam ore Deo deferunt , cordisfceleraci periidia adimere ?

^

Quamobrem Sal. ut hanc fceleraramopin-onem frangeret, oratbnem figura-tam, 8c ea figura coloratam adhibet, quahominum animos permoveat percellat-que , profopopeiam fc.de qua formula

20 loquendi , vide fupra, qnas annotara funtinii.i. UtnequeIeporarius,necfagax,aut odorus canis majore aut conten-tione, aut pernicitate leporem infed-e-tur, quam improbum contemptus 8cignominia, velpotius, collato pede , adlatus eum cingit manus fuo tempore illi

injedurus.

Necvero ulla tanta verfutia eft , quaquifquam , cui infamia debetur , fe exi-

30 ^^^^ poteft, neque cujufquam tantapo-tencia , aut vires , ut irruentem in feignominiam depellat. Nam cselitus ^Deoimmiffus contemptus, non magisrepelli poteft, quam pluvia , aut fulmen,aut quidpiam hujufmodi, quin iilud exe-quatur , cujus caufa immiffum fit : Undeeft , quod dicitur

, [Deum efFundere in

principes conremptum] Iob.12.21. Te-ftes funt Rex BabiIonius,8c plerique Re-

40 ges IfraeJ,8c lud.

Hujus rei veritatem confirmat , quodne piis quidem 8c ele(5bis Deus ita parcar,

quin ob maleficia,qu3e admittunt , igno-

minia eos afficiat,Sccontemptu immittat.

Nam adulte rium Davidis ilium dignitate

8cho-

jiB SALOMONIS6c hotiofCj quopraeftabat, ita nudavit, ut

inillum pnmum proprius filius , deinde

fervus conjuravit , ut Stjemci convitia in

illum jecerit. Eidem etidm ob numera-

cum populum fupplicium propofitum eft

ignominioiae coram hofte fuga:. Qupdtamen non fuilfet , nifi illud promerims

fuiflet. Qupd fi probi ignominiam non

effugiunt, quiimprobitate leviter afperfi

:funt; quid improbis fiet , qui fcelenbus 1°

funt cooperti ?

Sed occarritur hoc loco, pios ob fuum

in pietate ftudium fape ludificari ,ut

£)avid a fua uxoreMichoIe , 2.Sam.(^.2,

& ludsi reduces a Samballato & To-

bia , aliifque ; Neh. 2. ip. & Propheta

o-raviter conqueritur,ad faturitatem Ec-

clefiam a fupinis & fuperbis hominibus

velutipaftamfuiffe. Plal. 123.4. Reip-

plurimum intereffe inter hunc contem- 20

ptum, Sc illum, qui improbis debitus illis

obvenit. Contemptus enim quem im-

probi piis impingunt , facile excutitur.

Tanquam enim veftimento,cui villus non

eft,diutius in piis haerere nequit. Neque

enim atri hi colores ,qui nullo veritatis

oleo fuperinducuntur,diu durare queanr,

ut qui levi momento , tanqua aqua ablu-

untur. Deus enim fiiorum innocentiam,

tanquam folem in meridie lucere faciet. 3°

Pfa.37.<J.Contra autem contemptus im-

proborum hic inchoatus nunquam excu-

titur, 6c tanquam dibapho t;n6tusnun-

quam elui poteft. Tanquam enim oleum

adipforum effe 8cmedullam penetrat.

Deindecum ob juftitiam probroScigno-

minia afficimur , laetandum nobis , atque

adeo geftiendum 6c exultandu erit, [quia

Spiritus gloriae Dei requiefcit fuper nos]

Math.^.ii. i.Pet.4..i4..Qupdetiam re- ô

fponfum eft his,qui excipiant , improbd^

f^pius honore veiuri onerari.qui cito eva-

ncicit, ut pappus fenecionis.

Hsecfententialatiuspatet. Nam nno

tantum ad contemptum fic probra, qui-

, CAP. XVITf, 721bus improbi afKciuntul", êd quibus alios,

maximt: pios afficiunt,pulchr^ referri po-teft. Utrumque enim ienfiim compledi,dum verba hoc ferunt , nihil impedit,

Quod etiam Proverbiis praecipua qua-dam ratione competit, cujus fumma laus

.

eft , multa paucis fuccincit^ comprehen-.dere.

V. 4, Jlqu£profundce funt verba

inore pr^ftantis virii torrens eru'

Uans efi^caturigojapientice,

In SipD (torrens) eft metaph. Quemad-modum enim fcaturigo eft caufa 8c ori-

go profluentis aquae : fic g,nimus hominis

principium eft, 8c caufa fermonis.

Summa eftj ex animo fapientia abun-de inftrucfto fermones manare plus fa-

îentise compledren tes , quam prima.

facie apparet , 6c qui exhauriri neque-unt. Salutari enim fermone informan-

tibus nihil deperire poteft , neque fons

liberalitatis exhauriri unquam ; imo po-tius augeri ,ut quantoin alios effufior fit,

tanto magis illi fuppetat,quo5cfe (uften-

tet,& aliorum inopize lubveniat. In quoaquarum fcaturigines fuperat, quae largfe

profiuentiaaut deficcantur,aut cert^mi-

nuuntur,,Unde in Achabitempore aquse

parabiles non erant.

Verba fapientis 6c praeftantis fimi-

litudine aquae profundae exornantur ,

quia ficut in aqua profunda fundumScbafimnon facilfe penetres, aut per-

tingas : fic lermones iapientis vim &pondus non facilfe pervideas , aut per-

fcruteris. Di<3:um prius eft , fapientis

fermonem parcum efle , 6c eum ma-gno filentio uti. Videtur autcm alie-

num effe , ut paucis verbis 6c magno fi-

lentiotanta fapientia , quanta hicprae-

dicatur , infit, Sed memoria tenendum,aquas maxiai^ tranquillas, 8c eafdem

Zz anguftis

72« commentaria in proverbia 721

anguftis {patiis inciulas profundas effe.

Qaamobrem mare med terraneum an-

guitioribns alveis couftridum , & minus

Itrepitus edens tradunt oceancmagis Sc

dilatato 6c ftrepero profundiuseffe.

Hujusrei documentum extat in Sain-

pfone,qui aenigma propofait,quod nullus

ex ô. fodalibus ejus^ explJcare potuit,

ludic. 14. IT. IreminSalom.cu)ustam' acutis & ingeniofis refponfis Regina Sa-

hx ita obftupu't,ut fpiritus ejus fermones

ipfius expendeiidopenitus exhauftusei-

fet,2.Chron.9. Hme eft, ut diu poft ac-

ceptu pr^ftantis viri fermonem ex even-

tii nliquoinfignioii memori^ lecolimus,

cyjism pr;usab illis accepimus , tanquam

rainusa nobis perccptum tum,cum pr.mo

proponebarnr. _ .

Hoc autem veriffim^ illorum fermom-

bones,aut vinum muftum, cujus vasrum-p.tur,n:fi fit fpiraculum,Ierem .20.7. A(3:.^

i7.i<J.IC!b.4..2.& 55.19.Hinc difcimus prim6,quanta attentio»

ne verba fapientu funt accipienda, quamalte memoria condenda, quam crebra

commentatione pertracâjida. maximfe

qu3s nobis in^Dei nomine Minifterio

proponuntur.

De.nde quomodo qui in fermone (icd10 Scjejuni funt,flume falutaris fermonis libi

comparent, nempe fi in verbo Dei afli-

dui fint. Quo uno David profiterur , fe

cantum fap.encias thefaurum comparafTe,

ut Principes lubditus, prasceptores difci-

paius, Scjuvenis fenes fuperarit , Pfal,

119,

V. y. Accipere vultm mprobi

S«SuT«te;S—eiu?tnfi^° «^gnandum delegit. Illorum emm fermo

nes nunquam^ cujufquam inteliigent.a

plen^: percipi poiTunt, nulla fitula humani

ingenii exhauriri. Unde etiam viri prse-

ftantes profefli funt , fe revelata Dei vo-

luntatepauxillumpercepiire, Iob.4.. 12.

Deindem pofter. parr. Proverbi viderur

caufam indicare tam reconditae fcient.ae

verbis fapientum prodi,rae &: propofit»,

finimum fctl.fcientia abundeinftrudum,

unde manant fermones : & fimul notar,

tanta copia fapientiae refertum eife eo-

rum animum, ut fermones ex animis ve-

luti erudent & ebulliant. Qua in re vi-

detur contravenire Proverbio l^b ftnem

antccedentis cap, explicato, ubi iapienti

tribu tur,quod cohibeat & comprimat

fermones. Sed illa cohibitio& compref

judiaOi

In nMis' {accipeye) eft metaphora , ubielatio defignat honoris exhibitionem

,

quia elferendo & attoUeiido aliquid iUi

honorem habemus. In 'js (vulm) eft fy-

necd. partis pro omni re.quas cum caufaconjundia non eft. Eft efiameHipfis m

j^ pofter. parte, Repetendum enim i^tS uha 3>B Vt* {nan boniim. Eft porro f*^»<nt

in 310 nh, Plus enim & gravius aliquid

intelligi vult,quam quantum exprimi-

tur. In quogenere exemplum habuimus17.2(5.

Summa eft^rem Deofummedeteftan-dam,improbum in caula fuperiorem elTe;

& juftum in bona caufa cadere,

Proverbium,quod praeceirrt 17. 15*. e-Acniisjiics. oea uxa cuwiuii-iu t^, «,w»iijîwi- j:iuvcruiuiii,i|tiuu pi<*r*-ciiii 17.1 y. e-fio non eit alia, quam quse cum Dex glo-

^^ jufdemferefenius eft cum hoc, quodinria , 8c prox morum sedificatione probe itianibus habemus. Difcrimen autem eft.

conveniec. Nam cum illa in difcrimen

sdducuntur,quiver6fapientesfunt , non

magisbona verba 8c lalutares fermones

comprimerequeunt,quam ardeytes car-

quodiliud ^^'»«f , hoc ûtem îôlt-aums

proponitur. Nam \h\ m omnem jufti de-clarationem , & improbi juftificationem

inv^cituseft: hoc aiitem locodeillain

7%i SALOMONIS, CAP. XVIII.judicio loquituf corruprela , quse ex «f 5-

gmmiH^îi manat. Quae quidem perfona-

rum acceptio Deo odiofior eft,qua cum

perinfcinam,&. juris tgnoracionem in ju-

dicio fêccatur.

Accipere perfonam eft alicui gratiam

faicere extracaufae fuas merirum,five ani-

mi,five corporis bonis alle(5ta& evocata

fit hsec gratia ; quod cum ne in jufti qui-

7i?ret,& divifes cxitio addiceret^fed tantumut gloriae fux hoc modo confulat , duminfirmis & ignobihbus potentes & nobi-les pudefacit.

Hic fi quis infiftat,& perfonam ^ Deoaccipi contendat,cum aliquid pr^ter cau-fs meritumintueatur,aut refpiciat, quodnatura par & aequale eft in omnibus ; is

intelligat, Deummeritum caufa: folumdem^ hominis injufta caufa faciendum fit, 10 intueri.Nam impios exitio devovet, dumnedii in improbi gratiam hoc facere cumoflScio jufti judicis pugnat.

jeholaphatus fui temporis judicii cafti-

tatem adhortans illos ab hac «^*»»»'. quajudicium violatur & conftupratur,dehor-

tatur.Ad quam rem efficiendum illis Deicxemplum, qui perfonas nonaccipit , obQculos proponit. Is enim cum fit totius

riiundi judex, qui ^ red:o & a?quo ne la-

peffimorum operum nequitiam refpicit,

in eledtisvero Chrifti paifionis meritumfidehbusimputatam confiderat, ad quodoculos adjiciens illos non fervare no po-reft, nifi praeter caufae fuae meritum fen-lentiam ferret. Cumigitur Deus ad «v»-«ra»BA. declinandum unigenitum fiium fi-

liumadmortem tradiderit, nihil nobistam charum efle debet,quo non libencer

tum cpLiidem unguem difcedit*, fed nec 20 careamus, ut perfonaru acceptio vitetur,

difcedere poteft,ad e)us imitationem ho- Hoc ita ad eos.qui in Ecclefia& Republ,mines(quoad mandaturjfe componere&iua judicia exigere convenit maxim&. Is

aiitem perfonam viri,aut foeminas ; fenis,

attt juvenis; pauperis,aut divitis;Principis,

aut fubditi ; nobilis, aut ignobilis; docli,

aut indocSti non accipic.Hic forte quis ex-

cipiat, Deum «firmmîvtU» viden poffe,

quandoquidemhomines aequo jurefilios

irjejudicio difcrevit& difparavit hos ad ô

vitam,iIIos ad mortem deftinando.Relp.

Deum (aliis pr«eteritisj alios elegilfe fe

folum , & fuum beneplacitum refpicien-

tem, cum perfonam refpicere fit aliquid

in eo, cujus perfbna accipirur, intueri, &ilHus intuitu ei praeter xquum facere.

Occurritur porro, [Deum pauperes in

irmndo,divites infide elegifle, Jac.2.^.&non multos nobiles , non multos fapien.

graefunt,pertinet,ut ad omnia ecia Eccle-fiae membra in quotidiano vitae u(u locul

habeatjquemadmodu Jacdocec, ca.1.2.

V.<^. Labiaftultiveniuntincon"

tentionem-^ ^ os ejm ad contujiones

voci^t»

IriTiae^f/rf&w^&^s (wjeft meton.cauf»pro verbis.Item in iKa» (veniem) metaph.Summa eft; lingus intemperautia pa-

cem vioIari,& ad manus veniri.

Superbo fapiens tribuit, quod pacis&concordiae ram infeftus hoftis fic , ut illi

perimendae operam det,quam viaror,qui

infiftit viaj , quam conficere conftituit.

Atque,ut ejus ftudium magis incenfumSc

incitatum declararet, adjungit, illum nontes,&c. ad vitam defcripfilfej eoque ipfo 40 contentu hac veluti proceffioneût obviaperfonam acciper^. Refpon. Deum non eat contentioni 6c difcordias , eam porro

moveri horiim divitiis,fapienf:ia,aut nobi- accerfere& advocarej nec vero tantu adIicate,ut illos repudiet ; aut illorum pau- verboru lites& jurgia,fed etiaad verbera

pertare,infipient!a,ignobilitate,uc eos ad- & contufiones vocare , nec vocare fo-mitrat. Nam tum omnes pauperes ferva- lijm,fed etia inclamare. Cîd enim aliud

Zz a volunE

j%S COMMENTARIAINPROVERBIA n?volunt hsec verba,qu3e crebro a«diuntur:

Adde verbnin,fi audes; percute/i audesj

fachoc,aut illud, fi audes? Tune homun-

cio, vel (ut hoc infoelici fseculoobtinuit)

fcabies, etianm in me ? Egone hoc patiar

prsefertim a te ? & 600, hujufmodipro-

brofaconvitiajquibusquid ahud facmnt,

quam velud tympaniite & tibicines ad

arma conclamant? Ut non line caufa hu-

jufmodi convitia 8c probrofa verba pru-

nis & gJadiis comparentur ; 5c illis attri-

buantur celeres pedes ad eifundendum

fanguinem , ut [contritio 6c calamitas fit

in viis eorum, ut qui viam pacis no agno-

fcunt,] Rom. ^.If. Quod fi hi,qui vocati

ad pugnas veniunt , initultorum numerq

habendi finE,narilli egregii ftuid funt,qui

alios ad pugnas provocant : & fi priores

Dei juftiir. judicium non effugi ent ,quid

10

Frequens eft ;(in Plal. praefertim) im-probum In foveam

, quam excidit & ex-cavavit,incidere j item Iapidem,quem ja-

dlat,feufagittam. quam excutit , in pro-prium ipfius verticem recidere. Quodvero alibi fsepe de improbo dicirur , hic

fpeciali quadam ratione de maledico,auE

quopiam alio linguae petulantia delin-

quente affirmarur;ut no fine caufa didtum{it,penes linguam efle viram &mortem,

Videtur porro fpecialius reftringi adillum Hnguae abufum, qui in virulentis &maledicis convitiis 6c irritarionibus cer-

nitur, ut cum Proverbio fuperiore con-jungatur ; Stolidum liia? linguae petulan-

tia, quaad contufiones provocat , fibi-

ipfi fxpe exitium accerfere. Inique fer-

ret quis, fi alterius verbis , tanquam la-

queo involveretur , nec tantum fibi pro-

iftis fiec , qui facespugnae 8c beili admo- 20 fpicientise fuppeterer, qua tendiculasfibi

vent: fi.fupplicio dignr funt,qui igne con-

tentionis non reftinguunt,quid illis obve-

niet,qui ignem incendunt, 6c tanqua ad-

motis folhbus,inflammat^ScfiIiifunt dia-

boli,loh.8.44.qui homicida ab initio fuit?

Contra vero fi fapientes inter haberi

velimus, & illis adnumerari, a lite 6c

contentione procul abfiftamus , ab illa

incurrente procul recedamus, litigantes

lad pacem exhortemur,& receptui cana- 30

mus. Sic filii pacis erimus, & l)eus pacis

nobis aderit,

V. 7* OsftuUimitrltio illieft'^

i3 hbia ejus Jrmt laqûeus anim^

fua,

In npriD (conmtio) eft metonym.effe-

dti. In tfpiD {laûem)eii. metaph ab aucu- 4°

pibus , feu pifcatoribus ,qui fuis retibus

beftias illaqueant.

Sutnma eft; ftolidum fuis imprudenti-

b-us & litigiofis convitiis f?pe fibi m.alum,

atque adeo mQri;em cQnfcifcere»

ab alterids fermone pofitas declinare

poffet. Sed fibiipfi 6c collo fuo laqueumcircumponere maxime dedecorofiim,

Adhuc etiam gravius non tantum feip-

fum ftrangulare , fed porro illud laqueo

a fc-nexo & contexto facere. Et cenefi oculos circumferre velimus , animad-vertemus r<Bpe fieri , utqui alterum acu-leatis verbis provocat, isfuorum convi-

tiorum poenas luat : Quanquam poenamaledicae linguae debirahujus vit» di-

fpendio non terminatur, ut quse ad Ge-hennae ignem pervadi, Exemplo fit Go-liath.i.Sam.17.

Difcamus igitur lingux noftrje acu-

leum eximere , ejus aciem & mucro-nem hebetare 6c rerundere , ignita fpi-

cula animi manfuetudine Sc placabilitate

reftinguere.

V. 8< FerbaftifunonMfiint tan'

quam continenter co/itujorum, fed

defcendunt inps-netralia venttk*

Sumqna

7iS SALOMONISummaeft,- fufurroncm plusdamni

afferre, quam conviciaror afferre poceft,

Comparatio hic inltituitur incer fu-

furronem,&: illum, quem antedefcriplit

Salomon , convitiatorem, urpotequi abIUoplurimum difcernitur. Nam convi-dator animi fui virus palam Scaperte de-fpumat; liafjrro vero ftimulum fuura &:

aculeum occuite intigit. Vnde compara-Cur viro verberibus & plagis frequenti-

bus veluti contufo, qui ( ut Eropheta lo-

qivxur)veiut:i e terraS puhere mujjitat,^

JubmiJpivocepipitÊCal.Z^,!^.

Qui cquid enim loquitur , id omne in

aurem alterius infuIurrat,eoque eavet fe-

per ne fe autaurhorem,aut indicem pro-

dat;in hoc ferpentis fibilum & obfcurumfonum imitanSj&canum eoru ingeniiun,

qui mordent,antequam allatraverit.De-

inde non injuria videntur hujufmodi ho-mines veluticontufi fuas calumnias dif-

feminare non rantum vocis fubmiirione,

fed ipfo fermonis argumento. Nam ca-

lumniam fuggefturi folent pr^fari.fe no,

nifidolentes,invitos,& veluti malo coac-

tos loqui, ie de eo, quod. recitabunt nonfecus afiici,quam fi magnum aliquid ma-lu ipfi accepiflent ; optime ilh cupere dequo inftituut fermone%:ere.Deinde hacpraemunitione ufi linguae virus expuunt.

Eft autem fufurro convitiatore dete-

riori. quia clam&infidioseitanuluminferens caveri nequit.z. quod hypocri-

fin loquatur-, & in fummo maleficiendi

conatu id aget,ut benevoIusnobJs videa-

tur.Vt vere d.catur de eo,quodProphetacecinit,ut ejus os butyrinum fit,cum bel-

lu tjc in animoj ut verba ejus fpecie mol-liora fintoleQ,cum tamen reipfadiftriciti

gaudii fint, & in intimas partes & pene-tralia pertineant.^.quod llifurro non tSr.

tum famam ejuslseditjde quo ferm.onemfacit, fed illius animum corrumpic, &; e-

um ab officio boni viri, abducit apud quein.lufurrationes fuas deponir^

S, CAP. XVIII. yir,

Quamobrcm omnibuscavendum i.nchoc malum tam odiofum nobisadhsere-at. Dcinde hi pr^fertim cxcubias aganr,qui rerum potiuncur , ne hujufiriodi lu-

Iurrouesalanc,fed illos procul a feDavi-dis exempIojPlal. lor. f. }abigant: necilludmodo, iedncafuafamlia, alienis

aures prsebeant, quandoquidem genushominum fithoc,quod menfas exquifitas

lo 6c pinguem offam conledtetur,Nec tamen hoc ita intelJigi debet, ac

fi omnes delatores, & qui ciam aliorumpeccata detegunt, fufurronum loco, auccenfu habeantur.Videmus enim lofephli

fratrum fuorum improbitatem clam illos

patri indicaffe, Qui enim aliorum crimi-

na deterunt,ad eos, quorum intereft dehls fcire, & quidem eo, quo decet,affe-

(itujUt fcil. adfrugem redeant & rever-

20 tantur,hicertein fiifurronum numero,6cordinehabendinon funr.

Hoc aucem ludiuofb, uccunque fimu-laco fulurronis fibilo admonemur nos, in

fratru peccatis prodendis & proponedismoeftos nos praeftare. Sufurro enim fi-

d:a hac.& fucata doloris fimulatione.fa-

tis doceC , quod fit boni viri officium.

Qiâmobrem illilonge ab ofKcio boniviri abfunr,qui fe in aliorum peccacisre-

5Q cefendis vel incus animo geltiut,autforis

exulrant; cum non nifi verberibus veluti

conrufi & adacSi glori^ divinas,gc aedifi-

cationis utilitatifque proximi male dc a-lioloquidebeant.Deindecoarguimur,5ctenemur fcelens,qui de jejunii dolorembpr3eferentes,intus tamen,&.cordis pene«-

tralibus non compungiraur,

V. <)»Etiam remijjefegerinscort'--

40 tinmter in oêrejuo jrater dminiHlherdittQnM^

In r\i-.(remtjfejeii metaph.duda ab h:£

qui manuspendulas, aut no lacis arrecSas

2_z3 haben^

7^8 COMMENTARIA INPROVERBIA 72p

habent ad rem illam tradandam ,quam

ex vocarionis ratione aggrediuntur& fu-

fcipiunt, Item in m ifmer) eft metaph.

dudaab iis,qui pari racione vivunr , 8c

tradudta ad ces fimiles , adeo ut res ina-

nimatx asquaies ftrudur^ forores dican-

tur.Porro in n^nsro hp [domini difperditio'

m ) eft item metaph. tranflata a dominis

& poflelforibus alicujus rei ad eos, qui in

realiqaainfignes& notabiles funt.

Summa eftjtam efle in vitio,6c eodemfer^ compendio , autcerte non minore

certitudine ad paupertatem redigi ,qui

fenfim defidia & incuria jaduram rei ta-

miiiaris facit.quam qui illam largitione,

& iuxu prodigit.Qui largitione efFufa 8c

mediocritatem excedente , fe Scremfa-miliarem exhaurit , facil^ deprehenditur

ad raftra ( quod dicitur ) olim detruden-j j-^...i_ 1. -> nf- c/1 „.,:», :^

apoplexiae, autpefti, aut ah*is violentis

morbis aflSmilari poteft, Sicut enim illi

vitamjfic largitio rem familiarem angu-fto temporis fpatio perdit : cumhjecinrebus fuisincuria , aur defidia tabi potiusfimilis fit, quas fenfim& lent^ valctudinelabeladat, ad eum modum, ut morti fx-pe propinquus fit, antequam vel laboraremcrbo quis percipiatur.

lo Quod (i dives otio & incuria exhauri-tur

,quid defidiofo & otiofo fiet

,qui o-

mnium rerum indigus eft?A« unquam il-

le paupertatis&meudicitatis manus,qu?illum calcibus premir, effugiet ? Quam-obrem quiique rem hanc probe txpen-dac, ut fibi ab otio & defidia caveat, quxnon tantum paupeitatem , fed pauperta-tem ignimiofam afFert-Quod cum omni-bus cavedum fit, tum vero nobilium fer-

dum deturbandumque efle. Eft enim in 20 vis & fatellitibus tanto magis , quod illa

promptu omnibus , largitionem fiindum vit* conditio nec eft inter maxime quas-

non habere. Qiymobrem omnesvel lu-

fci facile profpiciunt , êm ei ad manti-

camredicuram , fivefquod dicitur)ad in-

citas redigendum elfe.

Sedeftaliudmilumlatens &infidio-

fiim,quod non nifi ab hominibus acrioris

judicij , 8c magis oculatis cernitur,quo

homines,quibus amplum eft patrimoni-

ftuofas vivendi rationes,& huic tamen o-tij morbo maxime eft obnoxia.Hic mihi videor aliquem audire , fe

induftrium praeftare non pofle dicentem,ut qui non habeat

,quo fe & induftriam

fuam exerceat. Et cert^ utriufque & do-mini & fervi vitiQ|it,fi nihil operis fit.in

quo te occupes,cmi Apoft.ut furtum de-um , & fupellex lauta, fuis polfeffionibus 30 fl^^^^s.ut in re bona& utili operam tuamnon mmus certo evertuntur, nempe cumin opere

,quod illis incumbit, faciundo,

remifli& diflbluci fant. Sicut enim fu-

periushabuimus, manum induftriorum

ad opus admotam hominem^ ex paupere

locuplettm reddere. Proverb. 10. 4. fic

ab adverfis confequitur , manum remif-

fam in opere pauperem ex divite redde-

re.Et ficut homines induftrij non fubito.

colloces , te adhortatur. Sedfunt, qui fe

ad majora natos exiftimantes res parvascontemptui habent , ac fi parum dignasfint iilorum Iblertia : quaii verononfitmaximum compendium admajoratra-(5tanda,fi te diligentem& operofum in reparva praeftiteris, Sic enim Chriftus pro-mittit ci, qui vel uno talento frugi nego-tiatus fuerit , fore ut pluribus augeatur.

aut repente divites evadunt.fed temporis 40 Contra etiam dicitur, eum,qui in parvo

jufto intervallo IocupIetatur& ditefcunt;

iic etiam defidiofi divites non fiibito&repentc fuis facultatibus nudantur, fed

temporis proccflli illis penitus exuuntur.

Quamobrem bonorum efliifio & fuxus

fidclis non fuit , ne in magno quidem fi-

delem fore.

Quamobrem , fratres , procul ab otio

abfiftamus. Si enim res parvas traClantes

otio aifuefcemus, illud femel contradumnon

7S0 SALOMONIS, CAP. XVII Lnon poterlmus tum (^cfônere , cum ma-joratradandi poteftas fuerit,

Hoc etiam ad c(jleftes divitias accom-modAri poteft. Nam ei,qni ofcitanter&frigide fe in religione gerit,verenduiia e-

rit,ne illi frater 6c fimilis fit,qui momen-tQ> velfpebonialicujus, veimetumaliDeum abnegabit. Et quid intereft, fi na-

vis, coorta tempeftate, uno momento a-

7^1Omnibus fcre hominibus nacura inge"

neravit ftudium fui tuendi ab injunis a"Jiorum, qui ipforum fines invadunr.Undeetiamarces, turres, & aggeres extruunt,qnx graflatoribus opponanr,& ad que,fc,cum opusfuerit , recipianr. Quod etiamtum faciunt , cum nulla illis cum quoqualis.aut caufa belJi inrercedat : & quidemhoc infinito& fumptu & labore fuo faci-

quisobruatur, autfiperforata,autdiffiira iq unr. Quamobrem mertise damnandifu-fenfim influente aqua fubmergatur ?

Hoc itidem ad negligentes magiftra-

tus,6cMiniftros ofcitantes accommodaripoceft ,

qui fua incuria & negligentia in

procuran4aRepublica &Ecclefia non mi-

nus fiint perniciofi, quam qui hoftes utri-

ulque exiftunt, Qui enim non colligity dif-

V. 10. jirxrobom eBnomen /<?-

hov(^ : ad. illam accurret jujlus, G? in

edttum locum efferetur,

In Vn;?c(rf>-x)eft metaph.tranflata a ter-

renis propugnaculis ad Deum,qui afy-

lumSc perfugium eft eorum,qui ad illum

fe recipiunr. Item in w (rohorfs ) eftme-

ton,effe(£li.In or {mmen) porro eft meto'

mus, fi alfiduum 5c irreconciliabiie bel-

lum cum Satana, 6c tota inferorum co-horte gerentes denrce, aut lurrenobisnon profpicimus ; maxime vero cum iila,

nulio nec fumptu,nec labore noftro nobisobvia & expofita fit ; & fine qu^ vana 6ccafla funt omnia > quse extruimus, propii-

,gnacula,

Auget porro noftram ignaviarn,qudd

^ Deus arx Scturris noftra tanti roboris eft,

ut nunquam aut fraude occupari, autviexpugnari poiTir. Quamobrem,hunc tor-poremSc fecuritatem pellamus,nec fimusLachifhicivibusfimiles, qui perofcitan»tiam i^futi Hs^ iniiTi fubito circumyenti6c opprefli funt, ludic. 1 8. 7.

Hic quaerataliquis,qui fir,ut tam mul-ti pereant , cum Deus ccelum & tetramimplens omnibus fervandis abunde fiiffi-

ny. adj. nominis fc. divmi pro Deo.Ttem ^^ ciat?Refpon. juftum tantum fe ad Deum,in sjiyi

( accurret ) eft metaph. tranflata a

curfam accelerantibus , cum periculum

ab hofte imminetad eos, qui in periculo

ullius genferis fe ad Deum precibus refe-

runt. Denique in voce sie-i [efferet) eft e-

tiam metaph. dud:a ab arcibus in eam al-

litudinem elatis, ut eam nemo attingat;

ad Deum , cujus e manibus nulla aut vis,

aut fraus eripiat.

tanquam ad afylum conferre; feu, ingru-ente hieme,ad illum tanquam in biberna.

confugere,

Hic iterum quxrat aliquis , quid opusfit ad Deum currere , cum Deusubiquefir,6c apud Davide,diciturfrop«^»^c«/««8valde fr&mptum , vel faratum feu proptn"

ûum ? liiud enim in propugnacuio Sc a-

lyio eximium eft, î prope adfirjue, filon»

Summa eft j Deum , fe vera fide in- 4° giufcule remorum fir , aut vites nos defi-

vocantes, a malo tutos& incolumes fL-r- ciant , 6c defetiicamur , antetûam illud

vare, recuperemus, aut hoiîs nos infequens

Nomen Dei pro Deo poni,videExoc], conlequatiir.Relp.curfumhuac non con->

23,22. ficuc 6c nomen hominis ^xo homi- fici pedibu?,nec elfe motum a loco in lo-

ce, Ador. I, ija mm ^^tdinvoQatiQnem mmim divinicTL.

754 COMMENTARIA IN PROVERBIA f^f

fide provenientem , Adlor. 2, 19,20,21.

Qupd hoc Proverbio confirmatur , cumdicic: illum in editumlocumattollen-

dum elle, quo perjculum appropinquare

&. pertingere nequit. Unde Deus dici-

tur arx in edito locofita^ Pfalm. 18. Gen,

II. Homines inlani machinati funttur-

rlm hujufmodiextruere ,quaein tantam

aititudinem attoUeretur , ut nemo illam

amatoribus collata pluris faciunt,hfs ipfis

^ quibus ditatae funt.

Cum autem pleraque in mundo funr,

quibufcum mortales fcortantur, tum ni-

hil eft , in quo majore aut numero , aut

impietate homines conftuprantur, quamdivitiis, quae res mortuas funt , &: fenfus

expertes. Cujus ratio apud Salomonemaflignatur , quod pecunia & divitiae o-

expugnare poftet , &quasfuaaltitudine ô mnibus refpondeat: ut quipecuniaSc

fuos ftrudtores ab omni periculo libera-

ret; fed ftultfe , cum Deus fuperne habi-

tans illorum capitibus imminebat. Tan-

tam qui ad Deum fideli invocatione cur-

rit,ab omni vStn liber &: imrnunis eft.

Hic porrp notandum eft, periculum in

mora eife , n ad Deum precibus non fe-

ftinemus.Cujus eximium exemplum eft,

Num. 17. II. 12.

Verf, lu Dmtw divitls funt

urbe robomfui ^fcut murusedi'-

tusopinionefud,

Summa eft: omnem fpem,quae exira

Deum ponitur, vanam effe.

Hujus ret exemplum ftatuitur in divi-

te,qui fuis facultatibus, quibus abundat,

divitiisabundet , ei neque equ!,nec cur-

rus, necmilites, nec amici deeffe purant:

Deindi quod mali fit,quod fuis divitiis

propuHare & propellere poffunt. Qupaccedit

,quod indivitiis fpem ponenslic

avarus, eoqueipfoidololatra. Nemoe-nim eft , qui non mordicus iiludretinet,

in quo fpem foam locat.Diviti igitur per-

difficile eft le cohibere,nefiduciam divi-

^° tiis apponat.

Hinc eft quod Chriftus rem i/i^m7of

effe confirmat, ut divites regnum ccelorum

ingrediantury Mat.19. Itemquod Apoft,

hortatur Tim. ut divites admoneatjnefwferbiant,necfiduciam ponant in incertis di-

vitiK, i.Timoth. ^. 17. Cujus alios eof-

que multiplices ufus&: fines prxftantes

aflignat. i. ut iJIisipfi fruamur , & qui

nos attingunt. 2.ut divitiarum beneficio.

confidlt; & prioriProvetbio adnediicur, 30 qua: bona funt , operemur , atque adeoutillam dodtrinam illuftraret

Homines naturse inftindtu fibi fuae in-

firmitatis confcii firmamentum aliqu;d

quserunt, quotremefadi fuftentencur,

& cui confidant. Quicquid autem arripi-

piunt , cum a Deo vivente dilceffum fit:

illud veluti arundo Mgypiaca efi, qu^ ei

innitentem nonJiatuminat.Hi in curnbus,

hiin equis , alii m amicis , in divif.is au-

bonis operibus locupieces fimus, 3. ut fi-

mus faciles in dando. 4, ut fimus adcoe-

tus 6c focietates ineundas commodi 8c

idonei, Freti enim divitiis poffunt fe au-

dacius in hominum notitiam 6c familia-

ritatem inferre , cum pauperes pudoreprohibentur. ^. ut theûrum nobis col-

ligamus , qui nobis venturo f«ecuIo op-portunus fit.

tem quamplurimi.Qui omnes fummae in 40 Quicquid autem divites prxfidii in di-

Deum ingrat;tudin'S rei funt , ut qui Dei vitiis ponunt , tamen nihil i!l:s firmitatis

largitione abutuntur in defedionem ab fubeft. Tantum enim imaginarium eft,

ipfo ; dum animo a Deo fubtradto , ad quicquid fibi affingunt & animo com-dona.quae in ipfos contulit convertuntur minifcuntur ; nec magis illis prodeft,quafordidas meretrices imitati,qu^ dona ab famem fedat,aut fitim,guod quis pcr in-

fomiMUtn

^^^ SALOMONISomniutti edere 8c bibere fibi videtur.O-

mninocfue phreneticosimitantur ,qui in

fumma mendicitate fe Reges Sc Monar-

chas effe delirfe exiftimant,

Quamquam vero fatis fuerat ad nos ^

fpe &c fiducia divitiarum abducendum,

quod nos non fulciant , tamen plus mo-

mentiin eoeft, quod fuum dominum

non modo non fuftentent , fed porro et-

iam illiruinam ftruunt. Sunt enim fîn^

quibus femen verbi divini fuffbcatur,

Math. 15. Et Ecclefiaftesqueritur , ma'

lum gravefubfile ejfe , cum divitia ad in-

teritumejus, quiiLas fojfidet , accumulnt^

ajfervantur, Eccl . ^ 1 1

.

Quamobrem meminerimus di6tiApo-

ftoli , uc habentesfimm tanquam non ha-

henteSyUtentes mundo tanfiam non utentes.

V. J2. Ante confraHionem cor

viri efferetfe ; ^ ante honorem eji

abjeBio.

ImsB' Cc<3«/râ/W»2)eftmetaph. are-

bus corporeis fradiioni obnoxns traniia-

taad interitum &internecionemhomi-

nis hotandum. Deinde h, Sik J\va .Nam

cafus etiam, quae eft confradtionis caula

cum ipfa confradlione comprebenditur,

& impadtioncqu? eft caufa cafus.Dem-

de in noi {efferet) eft metaphor. a rebus

corporeis in altitudinem elatis ad ani-

mum rranflata ,qui fuperbia fupra mo-

dumattollitur.

Prior pars hujus Proverbii propofita

eft 16.1%. pofterior vero 15'. ulr. Quse

autem ibi divifim,hic cojundim unoPro-

verbio connedtuntur-.Qupdquidem par-

tim fit ob dodrinaeprsftantia.quae l^pi-

us iterari meretur, ut Chriftus illud Pto-

verbium f?pius,&: ad plures ufus ulurpa-

\iv.auife exaltathumil.Scc. partim etiam

ut proxime fuperioribus Proverbiis hoc

accommodaretjdoe^retqj fe invocatione

, CAP. XVIIfl 757divini nominis abjicicht? exaltandum,&;turgent^ fiducia divitiaru deprimendum.Summa eft,- fuperbum robufta Dei

manu impulfum e.x cafu perire j ficut

manfuetus & fubmiffus animo eademDei valida 8c prarpotenti manu honorccumularur.

Superbia eft peccatum , quo quis ni-

mia fiii exiftimatione infolefcit. Qupd^° quidem opinione feu vera feu falfa fir,

tamen Deo non efle exofus non poreft.

Nam ut ftultum eft de his quae non funt

fuperbire, ut ille, qui quamvis navem fu-

am dixit: fic facrilegum eft deaccepris^

Deo gloriari,quod gratiarum a(5tionis ar-

gumentum prxbcre debebar.

[ Alibi in fcript.qui hicdicituralto ani-

mo effe, diciturcorde lato efle , ] feu tu-

mido & inflacofui immoderata opinione

20 veluti turgente: fic fit ut fuperbia animushominis ranpuftula quam ulcra juftam al-

titudinem attollatur, & veluti fermentoinjedio* diftendatur. Quemadmodumveto carneum cor in corpore humano aut

elatum extra fedem,quam illi natura at-

tribuit,aut etiam prxter modum diften-

tum 8c turgidum interitum toti corpori

affêrt, maxime fi utroq; vitio laboret:fic

animo elatus & intumefcens ab exitio&:

30 interitu procul abefle nequit. Qupd aute

cordis carnei morbus propter multipli-

ces corporis cruciatus fentitur,cum animt

veluti luxatio , feu diftenfio fine fenfu 8c

dolore fit ; tantum abeft ut meliori con-' ditione fit , ut porro etiam ex hac indo-

lentia 8c h^s&ncrî majore in periculo ver-

fetur.

Cum autem confradionem eitribuit

fapiens , illa confra<5tione i , impadione,40 deinde lapfijm,feu cafiim involutum 8c

implicatu continet.Qupd noftro Prover-

bio aptiflimfe refpordet, fride mll haveafall. Quienimcapite elato 8c eredtoad-

modu incedunt,nec in terram oculos dc-

mittuntîmpadioni obnoxii funt.Qui ite

A a a fcan*

^^3COMMENTARI

fcandendi, & fcalas afcendendi ftudio

ducuntur,hifut notum eft)ad cafum pro;

clives & propenfi funt. Dei enim juftitl.

judicio fit , ut non tantum honore & di-

gnitate careant, quam tantopere confe-

ttantur.fed porro ad infirma quaeque de-

turbentur. Quamobrem cavendam , ne

in his fimus,qui nos ipfos ingeramus,no-

bis ipfis coronam feu corollam impona-

mus,fed Dei potius manum prasftolemur

placid&: cavendum , nein honoratiorem

fedem nos inferamus,ne cogamur patris-

familiasjuffuinferiorem capefcere. Ex-

peitemus potius,quoad ille nobis dixe-

n!:;furgite,&fupertorem locii capeflite.

Deindequod fuperbus fud cafii non

qualTatur modo,&: concutitur, kd porro

iii minutiir. particulas confringitur , vel

potius pollinarium in morem commoli-

tur : id etiam aptiilime congruit priori

metaph.de animi altitudine.Nam qui ex

alto loco decidit,vel ftatura prsealtus eft,

is graviori & magis perniciofo laplU ca-

dit,quam qui ftatura curtus eft,aut ex lo-

co parum elato decidit. Decidunt autem

non in terram modo , fed in imum infe-

rorum fundum, unde nuila" eft reparatio,

aut reparationis fpes.

Hujus dodtrinse exempla plurima in

fcript. extant , in Abshalome, Adoniah,

Nabuch. Dan. 4..2<5.27. &:c. HammaneEft.f .21.22. & d.io.ii.&c, & 7. verf.

ult. in Herode Adl. 12. Nec vero in ca-

pita tantum Deus feveritatis fua; exem-plum ftatuit, fed in urbes,ut in Caperna-

«m Mat. n. fedin regna ipfa potentiff.

utinMoab.regnocernerelicet ler. 28.

ip. Ubiliquet, etiam peccatum hoc gra-

viter puniri vel in his,qui notitiseDei ex-

pertes funr,nedum in iUis,qui uotitiaDei

imbuuntur.

Cujus confradtianis caufa eft , quodDeus fuperbis refiftit, lacob. i. Efai. 2.ut nulla vis, aut robur, cui fijperbus inni-

Xixuv cum Dei manu contendac.

A IN PROVERBIA759

Hoc fuo adverlb confirmatur,quia ho-nore afficiuntur, qui animofunrabjed:o&fubmiffo. Ubi vox illa, quam ufurpatProphera, videtur a verbo deduci, quodafflidionem defignat,quia fer^ iit, ut af-flidi & Dei manu coefi , iidem etiam adanimi fubmiflionem erudiantur. Homi-nes hanc fer^ cpinionem induunt, utpu-tent eum , qui animo manfueto & fub-

10 adlo fit , nunquam quicquam affequutu-rum,nunquam ad honoris faftigium per-venturumj eum vero, qui fpiritum lumit,&fibideieperfuadensambit & captatmunusaliqucd, feu honorem, & Cutlo-quuntur) feipfiim ingerit & infert,hono-ribus & muneribus affici. QuamobremSpiritus Sandus huic malo occurfuruscontra docet viam ad honores maximeperviam effe,fiquis fubmiffe fenriat.Cum

20 enim nec ab oriente , nec ab occidente,&:c. fitad dignitatem & munera prove-dtio, fedDeusfir, qui hunc attoIlit,illumdeprimit, quis eft ( fi vere judicare veli-mus ) honoribus accipiendis aptior, autmagis idoneus,quam qui fe Deo, & offi-cia fuaprobat.? In officiorum apudhomi-nes diftriburione annon Regi fe gratospraeftare ftudent, qui ad munerum con-fequurionem animum adjiciunt ? Atque

30 adeoneamente &rationeaIienifunt,utfe Deum irritando benignum fibi,& be-nevolum reddere poffe fperent , & ut abillo praemia dignitatum & honorum au-ferant ? Aut 0eum putant ufque eo fuo-rum cultorum immemorem effe,ut in di-ftribuendis muneribus illorum curam ab-jiciat,fi quidem illis, ut non honoribusu-tantur, expediat ?

Nemo eft, qui inficias eat , quin mira40 ad cselefte regnumfquod omnium hono-

rum amphfTimus eft) via fit,fiquis animohumili & abjecao fit. S i igitur,quod eft

maximi honoris animo fubmifTis tribuar,

qu(? funt viIiora(dummod6 illis prodefTepofiint) denegabit ,2

7^0 SALOMONIS, CAP. XVII. 741Hic ergo 'pfob^ meditandum erit , fat cfTe ; equidem fapientis efTe agnofco

Veum humilibm daregratiamjiaufuperbis

objijlit,l.'ê.t,S. .

Qupd fi ad honoris faftigium aliunde

afcendatur, quam animi hnmilitate &manfuetudinej perinde afcendunt,ut qui

fcala crucem fcandunt,ut poft prjecipites

deturbati mifere pereant.

V. i;?. ^Jpondentiverhumcum

nondumaudiverit,ftultitia ei efi, îgnominia,

In nSiN {ilultitia) & r^thi (ignominia)

eft metonym.adj. In;?DP (audiverit) eft

h J[ik A'^'* Nam verbo audiendi etiam

rei intelligentiam una complediturjficut

verbum audiendi ufurpatur i.Cor. 14.2.

Summa eft^de rebus nonplen^ perce-

10

exunoverbulode re tota conjediuramfacere,cum plurium aut copia non fir,auc

rem pluribus proponi ^ pcriculo nen ab-efttfed hoc locum non habet , cum ube-rioris narrationis poteftas fit , & rem fu-fiLis exponi abs re non fir.

Homines etiam hac ftultitia f«pe feobftridos reddunt animi perturbatione,ita maximl^;quifiquid dealio acceperinr,quod ipfis dilplicet, & quo commoven-tur,ilico (li nonaurem, at cerrej animumocclufum habent adverfum omnia

, quêad caeptam opinionem deponendam kquoquam adferri poffunt.

In hoc genere peccavit Putaphar, qui

juftam Jofephi derenfionem audire recu-favit

, poftquam ira ex uxoris calumniaaccenfus fuiffetatem David,qui fimul at-

ptis fententiam ferre fimul cum ftultum, 20 que Zib^ adverfus Mephibofethmn ca

tum ignominiofum eft,

Prov. 21.2S. habetur aliquid hutc non

diiTimileiubi dicitur,eum, qui audit, per-

petuo loquuturum. Pleriq; reperiuntur,

qui,ut fapientise & acuminis exiftimatio -

nem venentur,aIteriu|jêrmone ,quo rei

alicujus narratio infli|mtur,abrumpunt&c

inique ferunt cumillis pluribus agij unde

etiam accidit,ut de re non plene cognita^^

refponfum aptant.Venantibus vero t'a.n\%

8c opinionem fapientiae jufto Dei judicio

contrarium obvenit ut refponfo parum

accommodato & inconcinno pro ftultis

egregiis habeantur. Cumq; ex fapientise

opinione gloriam & laudem aucupentur,

ignominia & pudore lufFundantur.Qupd

fi 2equisauribus totam narrationem per-

textamacceperint,tamen,re nondum fa-

lumniam auribus haufifrer,ilIico adverfusMephib. indidra causa.refponfura dedit.

Idem dealiis animi perturbadonibus di-

cendum eft. Qu2e omnes cum accuratam& diligentem rei

, qu« proponitur,audi-

tionemfaltem ajquamimpediant, hujuf-

modi ipfis laboranti ftultitise & ignomi-nisB notam impingunt.Hxc cum omnibus cavenda funt, tum

maxime his,qui authoritate poIlent,quo-

rum fubita &: improvifa refponfa cumReip. damno conjund:a funt. Tantoquehoc magis iilis cavendu^quod refponfumtemere redditum(honoris fui tuendi cau-

fajnon facile retexunt, aut retrad:ant; uc

non folum in Regibus & Prxfid:bus im-

piis,Herode &:Pilato ufuvenire fblet,fed

etiam in Davide,qui fententiam fua cor-

tis percepta , narrationem iterari detre- ^^ ruptiff. pronuntiatam penitus revocare

<3:ant,ne aliis ftupidi videantur, unde re-

fponfum edentes eandem & ftultitiam,

§c ex ftultitia ignominiam incurrunt,

quamprioresilli.

Qupd fi quis excipiet, quod eft tritum

fermpne Proverbium , didum fapienti

noluit.Ob eamqj caufam iterii iterumq;

cogitandum & recogitandum eft.nequ dnon accurateprius auditum , intelledum

plen^ &: maturfe deliberatum ftatuant.

Hoc in Miniftris verbi frngulari qua-

dam ratioue obfervanduna , ne quid nouAaa a plene

741COMMENTARIA IN PROVERBIA ^^

plenl compeirtum,atq; perfpedu in Ec- fractu nulla re fuftentari poffe, & in pri-

clefiap^-opona^&illud diligenter obfer- ftmum ftatum reftitui , non obfcurl- do-\et,quodChr.de fe&Ioh. Bapt. affirmat cet,fpiritum illum, qui segrirudine fufte-

Ioh.2.11 & q'Jod loh. Bapt. de Chrifto care debet eiVe oportere fanum.integru,

verf.:52. Qup accerfendi,qui docedi par- & bene conformatum. Hic igitur nova

tes fibi vendicant, priufquam didicerint. quaeftio nafcitur, quis fit ille fpiritus, quiEmphaticon etiam eft, qaod dicit, ne hac virtute&robore inftrudus fir.În bac

vetbum quidem refpondendum effcpri- rem inquirens nihil eft, quod qu?rendoufquam rem plenfe perceptam qu;s ha- invenias praster Deum

, qui unicus tan-

beat , nedum longamfut fit )orationem j^ tam molem & pondns, quale eft ani-

de rebus incognitis texere convenit. mse/uftinere quear. Hinc eft,ut, cum a-

o • • • r a j. ^.nimaDavidsintrafetrepidaret&tumuI-

V. 1 4. Spmm vtn jujtentatje- fuaretur illam alloquens jubeat in Deomitudinem ipjius:[ed Spmtumfra' fpem & fiduciam coilocarePfaI.42.Hinc

fh;nini,iK ntfnllat>illudProphet^ fe tum demum dextraDei

ttumûtS attouatffuftentatum effe , cum anima ipfius Deo

jn -,i-i(/^mm)eft meton.efFed. Nam adhaerefcens illum fequeretur. Pfal.6J.

Spiritus pro animo hominis ponitur,quia p. Vnde fluxit ilia fcript.adhortatio, nos

anima caufa eft refpirationis.In nxDa fra- iplos mDei veluti finum&gremium con-

Bum eft met.areb.corporeis fradioni ob- ^îjciendi: fimul etiam precatio Prophetae,

noxiis,tranflataadanimumdeje(au&ex ut animum ipfius Deus fibiaduniret, up

dejedtione, feu confternatione perditu. ejusnomenmodoreveretur. Sicut enira

In TMttvâttoHat eft it^m met.^ reb.corpo corpoiis vita & ftatumen eft anima : fic

reis ex imoin altumlocum elatis tranfla- animae vita & columen eft Deus : & fl-

ta,adanimumex mifera & afflidiacon- cut.corpore ab anima feparato, corpus

ditione ereptum& in veterem pacem,& nihil aliud eft , quam faetidum cadaver:

tranquillitatem reftitutu. In hi^^vifiijien- lic,anima a Deo 3^1fa,& diftrada in a-

tat jeft metapk. a rebus corporeis, quae nimis & yita? expers exiftit. Quod qui-

nutantes fuftentantur. In T\Snt>{ agritudi- dem alia illuftri metaph. explicatur apud«^wjeftfynecd.fpecieiproomnigenere ^^

prophetas fuperiori adUnitioni penitu^

malorum,quod extrinfecus evemt. adverfa : Vbi Dei a populo diftradli la-

Summa eftjad vitam cum praefentem, xationi unius membri a reliquo corporQ

tum futuram conducere, ut quis forti

&

comparatur.Ier.d.SEzek.z^.ii.

alacri animo fit.tixnc terria dubitatio oritur,quomodQ

Adverfus 'morbos medicinam certam Deus nobis & animis noftris , & animas

8c exploratam rem longe exoptatiffeffe noftrae Deo aduniantur; praefertim cum

in confefFo eft,priefertim fi medicamen- certum fit, Deum ubique & omnibus in

tum, feu pharmacum '»^'X«''"'fit,& om- locis praefentem omnibus vel maxim^

nibus morbis fugandis idoneum. Hoc impiis adefIe,&impios in ipfo effe^vivere,

cum prseftet viri Spiritus , opera?pretium 40 & pQveri.Ad:.i7.Equide non diffiteor,

eft hujufmodi Spiritum comparare.Qua- quin Deus omnibus praefens fitjfed pjaj-

obrem videndum eft,cujufmodiSpiritus, lentia gratiofe &falutari fuis tantu adefle

feu anima fit, quae tanti & tam mult pli- affirmo. Atque utcunque Deus in impii?

cis ufus fit. Hoc autem facilfe liquet fit,tamen iUjs Cut fidelibus nonadunitur,

^ pcyfl:.hem^Nam cuoi doceat,fpititu!i:\ oec cum illis iin i?num landifTimo & afr

(Stiirimp>

CAP, XVIII.

<Sti "^.moSpî''tu-'' ûi viticulo coalefcic.Na tanto magis corroboratur &lnie'ai cord bus eledtorua.Clirltus mo ^

do habicat:Epher.î7. Cujus Chnfti m-

terventu cum Deo patre per Srintum

Sandtum adunlmur. Ek hachde pullulat

bona confc;entia,l Tim. > -S- qtia^^fjete-

renteSai.)juge convivm, elt l^ro.if .i^

fluo & roboratur & exhilaratur animus.

HuciffiturProverbiumredit; verap.-

etate , vel anima vera pietate imbuta Sc

inftruda maximum & iubiidium ac pr?-

fidium adverfus omnia, quas extr.niccus

infortunia obtingere poiIunt,comparari.

Anmum vero advestamus, quantum

momenti fit ad vitae pr^fentis commo-

ditatem & foelicitatem , fiquis fe m Dei

obfequium ttadat. Deut. .8 = Levit. z6,

Primumenim morbos &:mala externa

fugat &,neipfum incurrat^roculabigit

oAX.\J mo SSL3, CAP^XYlll. 745«

virefcitj,

quanto corpus viribus languct de debih-tatur magis. z.Cor.d-.K^.

Quamobrem dfiipere plan^ oportet

eos,qui,animae cura abjed:a,omnem co-gitationem iuam , & ItudJum omne adcorporiscultum convertunt. Corpus ut

bene & laute pafcatur,cura fuicipitur; cuad animse famem profligandu nulla cura

o adhibetur: utcorpus ben^ & fplendid^

veftitu tedtumque fit, mukus &. aiiiduus

laboradhibetur ; cum interim anima aut

nuda,aut peccatorum pannis obiica ince-*

dat; utcorpus vaUdu fit,&vegetu,ftudio-

seaginir,quod tamen marceliere necciTii

eft; ut anima vero vigeat 8c iioreat, quse

ad immortalitate nata eft,nemo fere ibli-

citus eft.Corporl jedesfpledidae extruu-

tur; cu interim animain fcECulenco&fce-

in lyguria,aut potius hara habitet.Si cor»

pus morbocorripiatur, ilico medicus ar-

ceiTitur , 1 pharmacum adhibetur ; animaaute ad morcem aeterna laborante,de me-dico nulla meutio, fp6te fe offerens xgthadmittitur ; medicina, quamadmovec, ii

paulo amarior iit , refpuitur. Ad hoftiles

i^5tus propulfandum armatura omnibdspartibus abloluta induitur ,• cum interim

tueat5c,neipiumiin-miat»t'i.-v....-—p— -^.— - ™ -,.—--,...

—

y.~-

Deindecum neceflefitpisomnibusper 20 t;docorpore fcelenbus confedro, tanquS

afflicftionesadtegnumc^lorumtraniire,^«i^^^-^^.-^ .„r ...,.,. i,.„. i,.u,... c,

malorum omnium acerbitatem &: aipe-

ritatem mltigat Scemollic ad eu modum,

ut gaudium doloribus &cruciatibus pr^-

ponderet.Unde illud laco.i. ut tn omne

laudium cefitmmus.cS tn varica HntAuma

incidimus.ltem quod, quam pacem Deus

dat,nunquaadimic.IoiM4.27.Vndeillud

diaumApoft.^#^^P^^'«'^«<g«/^^'^"^^ r-:-— --—.-,„.---: .i,., ^

redaaireuminimsco^raMiMfitcimm^fed soanima.nermis hoftmm infultibus oppo'^ J - • /-- ..•-.. -.K.*;.^f,v natur. Quodtanto magis damnanduna

quod inferorum aciesSatanas,caio,mun^

duspn-elium adverfus animam inftruit. i,.

Fet.z. I i .Sicut enim hoftiliter pugnantes

femper caput , aut cor perunt , ut vitam

ad:mant; iichoftesfpirituales animae pla»

gam x»ie/*a infiigere expetunt,

Conrra anima pafta,vefl:ita,curatS,pro"

pugnata&c corpori peromnia coiulitur.

40 Quare ametiae eft vel maxime,animane-

gkd:a,,iacorporis curaincubere, quaeir*

rita prorf;is.& inanis eft^^nec irrita modoj

fed ad iplius corporis exitaun IpedianSo

Potmsoperam animas excoiendê nave=>

raus,qua cum anima.corpSsconferveturi,

.

Aaa 5 Inpoft,

,

wntroYjfm darenm; ferfequuttonefanmur,

fed non deferimur ; dejicimur, fed nonVen-

w2«J,2.Cor.4.8.9.Deinde etia hinc ht,ut,

tametfi iepties in die cadamus.tamen re-

furgimus;&R6.8.37.wo»2w^J^^"'"*''":

QiSd majus adhuc eft,etia in 6.^ 7- icar

toitatibus ilfis,tamenteroa]a i'0 atrin-

getl Iob.5',1^. Qiod omniu prxltantiii.

eitînhonumetiam cooperatttur, R6.8.2§,

Hinc iit,ut cumnaturas inftintau , cor-

«oris viribus morbo , aut fenio coniecitis,

& exhauftis , anima etiam fit ad omnia

pietatis officia averfa & inepca mag s^

gccl.ra. tamen femel virtute Spi.Sandti

laftûrata 8c cqnfii^ffiata (tit dittum eft;

^^S COMMENTARIInpoft.hem. aliud argumentum eft,

quoS Sandus nottamin anim» corro-

Boratione induftriam exacuit; quod ani-

jnadejedaacquaflatanunquam mitau-

rari.aut erigi poteft, ut quae tanquam la-

pis , aut plumbum in imum mferorum

hindum demerfa pelfundatur. Videmns

enim homines integerrima valetudiue &:

forma prsditos,qui,fimulac animi dolo-

re &2egritudine cruciantur,ilico(fedieH-

lim ) meacerantur &: tabefcunt ,quo ad

mortemcumvitacommutarint; quiom-

nesciborumdelicias faitidiunt, quibus

omnis hujus vitae faftus & pompa mviia

funt ,quibus jucundifr. amici &; propin-

qui faftidio funt mufica odiofa. Deo e-

rimadverfo & infeilo, quid eit, aut quis

eit,qui illi levationem adferat?

Suntquccdam ita comparata , utcol-

lapfainftaurari denuo polfmt ; unde eft

utdeeorum incolumitate Scconferva-

tione non tam fimus foliciti : fed fiquid

hujufmodi (it,ut fradum refici, & refin-

ei nequeat, curam adhibemus magnam,

ne cafu aliquo inconfult^ frangatur j ut

in vitreis vafiis cernere licet. Quata igitur

cuta adhibenda eft , ut anima , adverius

omnem cafumSc contritionem muniatur!

Qupd enim -pretium dabit quis pro ani-

fnaPAut quomodo damnum hoc refarcie-

tur,cum igne divini judicij, tanquam So-

doma acc. conflagrabit ?

Quid igitur? An defperandum eft,cum

in gravem animi cruciatum incidamus

;

&, fpeomnlabjedta, nofmet angoribus

obrui patiamur ? Minime vero. Na Deusuous aniraumfradum, Scqualfatum en-

gere & reftituere poteft , idque verbo

fuojCuiinn-tentese naufragio emerge-

mus,8c caput attollemus.Sed cavendum,

ne , fi Deum fe nobis offerentem rejici-

mus , ille fe neceifario noftro tempore

fubducat iiibtrahatque. Potius in fummapace , tanquam rerum omnium affluentia

confolationes Dei coacervatas inanimê

A liS FKoVtiVDirt 74-7

lO

noftrae cellis & veluti granariis reconda-mus,ut die tentationis,tanquamfame nosinfeftante,non defint, quibus «egram ani-

mam noftram fuftentemus.

V. i^"* Cor prudentispojftdetfci'

entiam^ ^^risfapientum exqmritfctentiam.

In oh (cor) eft fynecd. parris , affecftus

fc. animi pro animo. Item in n>< (aurif)

pro eo,cujus eft auris.

Summa eft; ver^ prudentem eife, qui.

fcientia in imis animi penetralibus recon-

dita, illam porro auditione verbi fitienter

6c avid^ perfequitur.

Prudentiam Salom. in eo coUocans,

quis illam corde pofilideat, plurimorum

•20 vanam 8c frivolam fiduciam perftrin-

git : funt en'm qui fibi fatis eife putanr,

fi prudentiae auditores fint modo , uc

nihil amplius percip.ant , ut ftuki dedocfto prsceptore glorianrur , a quo ta-

men nihil d.dicerint , nihil retinuerint,

In quo gentre funt hi, qui femen ad

viam truam accipuint. Marth. 15. Alij

Spiritus fumunt, quod, quae aut legerinr,

.

aut audierint , memorâ rerinentes illa

^° memoriter recitare poffint, tametfi non

magis quam pfittici quicquam eorum

,

quae ore pronuntiant , mente & intelh-

gentia comprehendant. In quo genere

non pauci inveniuntur noftra hac ^tate :

qui ad priores non incommod^ revocari

poffunt, cum perinde valeat , nihUtene-

re memoria , & retenta non intelligere.

Eft tertium genus hominum ,qui, quod

audiunt , memoria retinent & fimul ,

4-° quod dicitur inteiligunt , fed interim

nulla fubjedta fundamenta 8c baies ha-

bent ,• qui pra;cipua religionis capita

tenent , & interrogati de illis relpon-

debunt ; led fi rationem ab illis quae-

ras , 8c quibus fcripturae teftimoniis

dodrina,

^48 SArOMONIdo(ftrina,quamprofitentur,iniiitit:ur,nihil

refpondere norunt. Atque iii funt ,qul

femen verbi in terra petrêa accipiunr , in

quibus verbi femen radices non agit.

Qiâttum genus eft eorum, qui, quaedo-

eentur, memoria fepiunt,intelligunt pro-

be , fubjedtas fingulis niyfteriis rationes

perfpedtas habent,fcript.teftimoniis eamconfirmare & munire valenr,de his accu-

raie differere norunt ; cum tamen inte-

• rim riullo dodrinse fandbe ftudio, aut af-

fed-u ducantur, qui terrx fimiles funt,qui

femen f^tis profunde admittunt,fedciuod

amoris & affedius defedtu fiiffocatur re-

fum mundanarum ftudio & defiderlo.

Quamobrem hi verifapientia£,& genuini

filii Iunr,qui audiunt,audita memoria re-

tinent,retenta memoria fubjed:is rationi-

biis intelligunt , bene inteliedta ftudio &amore profequuntur.Hi demum funt,qui

prudenti^ poifelTores & jufti domini

luntj quibusnemo poteft, quam pruden-

riam compararunt, ulla aut vi, aut fraude

eripere^ qui fuamprudentiam non com-modato accipiunt , ut iilam poft reddanc

& reftituant. Hinc eft,quod Sal. doceat,

arhoremvitje hii ejje, qulpehenduntfapen'

tiam i§ illum beatum ejp,qui iJlam firmiter

^^•efzwf^.Prov.^. l8 .Eoemina neque femen

accipiendo concipit , nec illud retinendi

ad juftumpartum&: tempeftivurn viribus

itiftrucfta eft , ex conceptu nihil prseter

moerorem accipit.

Quid aut.em fit fapientiam poflidere,

Sal. ipfe videtur non obfcure fuis parti-

bus defcribere : fc. non oblivifci , nec ab

illa defiedtere , non relinquere illam , 6c

illius amore teneri.Prov.4.,f ,<^.

In akero hem.docetur, eum, qui ver^

fapiens eft diligentem effe fapientlge au-

ditorem;8c illam ut argentum,8c thefau-

rum exquirere, Prov.2.4. Quj igitur fa-

turi funr, & ad fatietatem didicerunt, in-

dicio eft , eos nihil rite ex Euang. perce-|ifle, Hinc eft, quod Pavidinftru(3:ifri--

S, CAP. XVIII. 74^mus mirifico defiderio atfcliendi & dif-

ccndi tcnebatur Pfa.42. i . 2. & 1 19. 27.^l-l^. Picrique funt, qui in unaarte di-fcenda totam aztatem confumunc , nec il-

lam plene perceptam habcnt, Qântomagis convenit in hoc ftudio divinaefa-pientis confenefcere , cum ejus lludio indies fapientior evadat.^Prov.i.S'.

Hic condemnanturhi,quifuis fe ftu-

d.is & meditationi addicentes Minifte-10 rium verbi afpernantur,cum ex auditione

fapientia vel maxiuic acquiratur , Rom,10.17,

y.i6. Donum hominis dilatat ei

[viafTi,] ^ coram magnatibm dedti'

cet eum^

In 3'n' (di/aiat) eft met. ab, his, qui irt

20 anguftiis compadi poft in fpatiofum &amplum locum veniunr, tranflata ad eos^qui,cum calamitate premuntur , poft ill^

erepti commoda fortuna utuntur.In nnn (dcnum) eft vârumwiiM- Muneri

enim tanquam homini manum affingit,

qua datorem,quo vult deducat.Summa eftjmunus plurimum momenti

habere ad illud, quod cupimus , efficien-

dum,Cap.i7,v.8.Sc 25. docetur, munerum

corruptelas magnam vim habereadjuspervertendum : hoe loco de munere do-dirina proponitîr generalius. Doceturenim donum ad rem quamque perficien-

dam opportunum e!re,five licitam 8ccon-ceffam,five prohibitam vetitamque.Nammunus inftruere "< ^5» Hiiru> eit;6c proin-

de, proutadhibeturad caufas honeftaSj

.Q aut inhoneftas,ita inlaude, autvituperio

eft.Laudi.n.ducirur Iacobo,quod ad fe-

dandum fratris Ef. furorem donum in-

ftruxit & apparavit: item Abig quod adfiedtendum Davidem munus fuumprae-mifit,Contra:vero Ziba? niunv}s,quo D&*

îdis;

i^fo COMMENTARIA IN PROVERBIAvidis animum ad calumniam adverfiis

Meph.accipiendum pertraxit, vituperio

d^cicur. Neqjenim donorum abulus le-

gitimum eorum ufum tollit.

Interim homiiium ingenium taxatur a

S. Sandto, quod eft ferfe ad munera ac-

cipiendum plus fatis propenfum. Nihil

n.impedit, quo minus in vitio fjepe fint,

qui munera accipiunt, cum tamen culpa

vacant, qui illa mittunt. Atque etiam in

illis ipfis donis, quaeabfque injuria acci-

piuntur, ipfa tamen cupiditas dona acci-

piendi k vitio non abeft. Atq ; hoc eft,

quod hoc Proverbio perftringitur. Namhoc loco innuitur, viam veluti anguftio-

rem efle , quam ut quis fe inferre polfit,

nifi dono dilatetur, &fpatiofa reddatur;

portam veluti obleratam eifcnifi mune-re,tanquam clavi referetur; adeo ut per

7fl

lO

20. Sed hoc totum non ah'o cdnfilio exi-git,quam ipforum bono,qui munusilludafFerunt, fc.utj hac occafione arrepta , inillos munificentia utatur,& eos fuis bonislocupletet. Idem animus effedebet^quiinChrifto fuit,qui aqux frigid^ cyathumk faemina petiif,ut illam auguftiff & pre-tiofifTSpiritusSandiidonoremuneraret»Ioh.47,14.

V. ij.fujluj videtur^qui ejlpri^

or in litefua : fed venitproximus e •

jus ^perveftigat eum.

Summa eft;nifi causa prius difceptatautrinque, & plenfe percepta, nihil effe inalterutram partem ftatueudum.

Sicut fuperiore Proverbio perftringi-tur cupiditas muneraaccipiendi:fic&hoc

eam foli intrant portantes : magnates 20 Proverbio temeritas de rebus dubiis fta-

velutiin edito, & inacceflb loco efTe,

quem nemo pofIic,nifi fcala muneris ad-hibita,afcendere. Hanc cupiditatem ^c-

cipiendi reftinguere voluit Chciftus in-

fignidiclo, quod Paulus commiemo-rat; beaHus effHare ,

quam acciêre, Acib,

20. ?f.Ifta modocupiditas fi abfit, donorum

datio 6c acceptio non nunquam in laude

tuendi. Taxatio vero ifta, cumadeum,qui prior caufam fuamdicit: tum veropr:£C pue ad judicem fpedrat. Hinc Pro-yerbio apud nos celebtatur ; thefiriitaleisgood, untill thefecond be heard. Et qui-dem

, quod ad ad:orem attinet, tametfinemo alterum in jus vocare debet,queainon imbuerit aliqua perfuafio juftitise il-

lius cauf^, que in judiciu adducit, tamenfunt. Cujusgen.funtftren2^,qu2edivites 30 "0'^^°"^^"^'^'^^ "™^^^ ^^în caufa fuaj:-.:.:i A-_-i .j : lj ._i c praefidcns, &judicisofEciuprsripiatfibi

de re controiêrfa certu aliquid ftatues.

Sed majus periculum eft in judice, nepraejudicio occupatus ex adtoris narrati-

one erga reum fe iniquum prjebeat, Ciienim var/e & multifariam a judicibusinutroq;difcepratore ?que peccetur perfo-narum acceprione& muneru corruptelis

tum hocpeculiarepericulum eftinAdio-

divitibusmutuo vel ad ineur^dam, vel fir

raius devinciendam amicitiahi dant , at-

que accipiunt. In quo gen. funt illa do-na,quaeinEfter.praecipiuntur. Item cumdona exilia & minura exporredia fonte

alacrianimo accipiuntur.Eft enim quod-dam munificentise genus a paupere mu-nus parvum quo gratitudinem fuam te-

ftari vult,boniconfuIare.'

Deniq; in accipiendis muneribus op- 40 re;nefe ab illoprôccuparifinar.In quotandum eft,eos qui accipiunt,ita efle coparatos,ut Deus in muneribus accipien-

dis. Is en;m difertfe praecepit, ne quif-

quam fblemn bus feftis vacuus munere-ceram fecomparerecExod.zs !$•»& 34.

lapfus proclivis eft ob duas caufas: Prioreft,quia in mentem venireprobabili con-jedturapoteft, eum, quiliteminjudiciointendit, non facil^ id fadrurum, nifi in-

juria laceiritmn, Vbitamen fuccurrat,

quod

7?» s;alomonis,quod proverblo noftro jadatur > efTe ho-minum genus

,qui fimul & mordent &

pIorant;Apud nos;Ht; tviHbite and ivhine.

Fofterior lapfus caufa eft quia orario &narratio ad:oris probabilitate perfufa fa-

cilânimum judicis illabatur: Undefit,

ut,qui animum integrum 8c ered:um adjudicium attulit , hoc modo ad alteram

partem inclinec.

Hic igitur Dei juftifT, judicis exemplii jonobis ad imitationem proponendum e-

rit : ad quem quanquam ciamor peccari

(tanquam accuiatio gravis ) Sodoms Sc

Gomorrx perveniilet, tamen ie defcen-

difte profitetur,ut fciret, an res iia fe ha-

berec,Gen. 18.20.21.22: &: i i.^^.Quod

didtum (i»f£^770^65? judxes admonet,ne-

quid temere & fortuito conftituant.

Deinde tenendum illud infigne d.d:u

Levitae; [adhibete animumjConfiliumini- 20te, 8c fententiam dicite , ludic. ip. 30,Vide exemplum hujus in judicando ar-

quiratis, i.Regum 3.

Poft fubned:itur,reum venire,6c cau-

lam fuam dicere ; quo fubindicat, reumprsefentem adtoris accufationem auribus

accepifle, Quamobrem illud nunquamlatis laudatum jus cft

,quod etiam apud

Romanos obtinuit, ut neutra pars in ju-

dxio audiretur , nifi utraque praefens 5c ,qcoram eifet. Nam cum periculum fit, ne ^

judicis animus ad adtoris caufam inclinet

ob eam tantum caufam,quod prior dicir,

nedum gravius periculum imminet,fi,reo

abfente, accufaroris oratio Cfumpto fpa-

tio temporis ) apud judicem pernodansaltius inhaereat

,quam ut poft animo e-

jus (quantumvis jufta defenfionej eximi

pofTit, &: expedlorari,

Qupd Salom. non dicit, illum,qui po-

fteriordicit,caufam obt nere,quanquam ^

juftam afterat defenfionem,videtur cor-

ruptelam pr^judicii notare, quafêpe fir,

ut judex fuperiore accufatione abduiûs

&abreptas ad defenfionem minus atten-

CAP. XVIII. j^^tus 5c sequus fit. Qupd ut otmnes fugia-musômncs certc velle dcbemusjcavcn-dum eftjucquid pra.-cipitemus,quo, quidanimi habemus in ilfa caufa,pa]am prof«-ramus. 'lanta eft enim ««^«i/ ,;« nobis in-nata , ut nos noftraque omnia valere &firma efle cupiamus. Qi.iamobrcm ca-vendum, ne verbulum nobis excidat,quo,quid fententise habcamus,intelliga-tur. Prov. 20. Salom. remedium adver-fus vindida praefcribens cavere ]ubet,nehoc fe fadlurum minetur. Qupd non mi-nore prudentia & cautione ad hanc remtransferri poteft & debet : ficut etiatntransfertur ad aliajqu.-e patrantur,fcelera,

Verf^ 18 > Contentiones cejjarefa*citforSi (3 inter robufios dirimit,

Si^mma eft; fingularem efle fortis u-fum in componendis Iitibus,maxime cuminter Magnates contentio oboritur.

Cap. 16. ult. accepimus , fortem eflfe

Dei mundi judicis quafi vicarium, qua

Deus ipfe de rebus dubiis.&nulla homi-nu arte,aut ingenioinveftigandis decer-nit.Hanc rem confirmat Salom.prsefenti

Proverbio cum eo,quod anteceiiit,com-

parato.Nam fuperiore Proverbiode or-

dinaria litium finitione dodlrinam initi-

tuens hoc loco remedium his pr^fcribit,

qu2e teftibus,aut rationis magifterio defi-

nirinequcunt ; ut ipla Proverbii pofitio

& conne(5tio nobis ad hunc Proverbii u-

fum edifcendum prseluceat.

Deinde ufum magisparticularem for-

tis defignat,litium diremptionem. Valec

ad rerum reconditiflT. perveftigationem,

quemadmodum isepe ad -earn rem adhi-

bita eft.Valetporro ad concordiam alen- ^

dam,ubi prius culra eit , ut in hxreditati-

bus dividundis. Hoc autem locofpecia-

lem ufum defignat,dirimendi controver-

fias,qux inter Magnates incidunr.

Côd fiquis quaerat,annon eciamrobur

B b b habeat

7^4COMMENTARIAINPROVERBIA 75^^

habeat ad fedadas lites inrer infimae con-

ditionis homines ? Omninovalet. Exci-

pientirurfus, cur non illud in generetra-

d:dit Salom.cum illud i«is-»/>ovi«4Ti^* ht,

quam in fpecie dodrinam traderejRefp.

plus prodeffe ad rcientiam ingeneran-

dam aliquando fpeciatim aliquid dxere,

quod >*v».5^ dici pofTit.maxime cum fpe-

cies illa non modogenus fuum arguat:

fedetiahabitorefpeau ad reliquas Ipe-j

ciesalterius argumenti vim obtineat ( ut

hicjmajoris:maxime cum vcritate in fpe-

cie cognita,illud in toto gen. perdpi ne-

celTum eft,ut in hoc exemplo. Nam fi Ii-

tes fors inter Magnates dirimit , nedum

inter infimi ordinis homines.

Hac autem ««/1«.»^«« tradatione innui-

tur no obfcur^,quod univerfali tracStatio-

ne non emerfiffet,fcil. Htes inter Magna-

tes segre & difficulter tolli.

Qup docemur concordiam & pacem

utinteromnes, ficprxcipue inter Ma-gnates,& eos,qui principatum obtinent,

eolendam Scfovendam elfe,utquae diffi-

culter femel violata reeuperatur & red-

integratur, quod clientelis, focietatibus,

pecunix confifi mutuo non cedunt,&:ce-

dere iibi infamiae ducunt,cum quod lor-

te dirimitur,ad neutrius infamiam'' edun- 30 gratiam redituros fibi perluadent.Quoiii

20

celeri curfu defluit ; 6c ficut pluvia fuper

montem HermoniS coeliius demiffa ad

omnes convalies decurnt.-ficcontracon-

tentio in Principibus, tanquam capitibus

populi, & Magnatibus, tanquam monti-

bus refidens ad illos,qui fubfunt , tan-

quam adinferiora membra, 6c convalles

dilab:tur &. defcend.t.

, V» 19. Frater defeHione provO'

catus [firmior j eji urbe munitiO'

nis : ^ contentiones Junt tanquam

- vcciis arcu,

In HK {frater) eft fynecd. parr.pro fo-

rore,& omnibus, qui fanguine nobifcumarde copulati funt.

Summa eft; quoquis ardtiore virfculo

cum alio devindûs eft,eo magis irrecon-

ciliabilis exiftit,poftquam fe a fuo pro-

pinquo laefum animadvertit.

Homines id ingenii habent plerunq;

,

ut animi,aut commodi fui caulaillos nondubitant injur is laceifere, quos fibi con-

jundos efle norunt. Nam aut minimeoffenfos fore fperant , aut fi abalienatum

animumgerant , tamen cto cum illis in

dat. Neutrius enim aut fapêntjeâut po-

tentise , aut opibus in hoc judlcio prasju-

dicatur. Deinde quod contenrio ab illis

initiam capiens longe lateq; ad omnes,

qai illis fubfunt,ferpit&pervagatur.Que-

admodum fi Rex cum altero Rege mi-

micitias exerceat, in idem odium omnesutrinque fubditi pertrahunturrSi lis inter

Ecclefi? gubernatores intercedat,EccIe-

utroq; illos errare & decipi ex hoc Pro-verbio conftat. Nam & offenfionem ac-

cipere , & acceptam mord cus retinere

boc Salom. dxCco confirmatur.

Hujusrei cauia in promptu cft ,quod

ubi plus gratiaj&ben.ficentias repofitum

reconditumque elfe inanimnm nobis in-

duximus, ab illis, fi non modo n hilacci-

pimus beneficii,led porro injunis imme-liain paVtes difcinditur:fi in familia lis fit 40 rentes oneramur, vix dic' poteft, quanta

marito cum uxore , tota familia diffindi-

tur. Secus eft, fi inter fubditos,cives £c-clefiae, aut fervos diflentio or.atur. Necenim tam lat^ ie difpergit & difteminat.

Sicutenim pretioliim unitatis unguen-

tum capiii aftufum ad omnia membra

ira& excandefcentia exardefc^mus. O-mnino enim rit,ut qui ad -ram concipien-

dum tard,ore!> funt, poftquam concepe-rint , iliam non fa jile deponunt. Funis,

qui ex multisfilis contortus eft,non faci-

ie feu fecatof^feu rumpitur^ fed difledtus

^^(5 SALOMONaut ruptus femel non tam facilc innoda-

tur , ut quod tenue eft, & uno alter6vc

filo confiftens.

Hujus exemplum Uluftre eft in iEfavo,

qui ^ ]acobo nonnulla injuria irritatus il-

lam offenfionem accepit,quam nunquamdepofiiit,& quam ad pofteritatem tranf-

mifit ad cum modum , ut fratribus fuis

tranfitum per regionem fuam non con-

cefTerint, Num. 20.

Quamobrem danda opera eft illis.qui

interiore amore (anguinis , aut affinitatis

conjundli funt, ne illos, quibufcunri con-

|un6ti funt , temere irritent , & injuriis

provocent, ne fuae ftultitiae praemium au-

ferant , dum inde grave incommodumaccipiant, unde fingulare vita? prsefidium

expedbabanc.

Hocautem Proverbio notatur naturje

noftras pravitas ,quae fe recolligi & re-

conciliari nOn patirur cum h's , cum qui-

bus conjundiflime vivere debetj nec

cum illis in grariam redire ,quibufcum

praecipua qusedam reduitegrationis ad-

minicula habet , Gen. 13. 8. Sc 5:0. 17.

Nam fuave nomen fratris illos deberet

ad fe conciliandum permovere. Quam-obrem tantam diftrad:ionem fieri , ut fa-

cilius fit munitam urbem occupare , aut

arcis ved:em ferreum aut chalybeumperfringere, infignem duritiem,& a cha-

ritate averfionem arguit,

Hic vero expendenda nobis venit fpi-

ritualis cognatio , qua? tam firma eft, ut

nuUis injuriis difroIvi,aut perfringi poflit;

&. nullas effe tantas & tam confirmatas

inimicitias reputemus , quas Chrifti fan-

guis non extinguat j aut adamantiiias,

qyas non perfringat.

Ferf, 2c, ExfriiBu oris cujuf-

quam (atiabiturventer ejus,pro'

ventu labiorum ejusfatiabitur.

In »3 [oyh) 8c piKian (^rovsntu) eft me-

IS, CAP. XVIII. 7;^taphora ab hortis & agris ad {ermonemhominis tranflata. In r^« & vnuBr ( Uhio-Yum ejus) eft metonym cffic. In uBafvf:».

terejus) eft fynccd. part. non difllmilis

ei, quam communi fcrmone ufurpamus,heshallhavehiihellyfuU. Item injâp ( /4-

tiabitur) cft coBtinuatio metaph. fruCtus

8cproventus.

Summaeftjhominis fermonem plnri-'^ mum noffe in utramque parcem , vei ad

bene beateq'ue,vel conrra vfvendam.Cum frudtibus & provenrn", feu ve-

(ftigah fermonem comparec , doce.r.ur,

in fermone aliquid effe, quud noiiro aut

bono, aut malo cedat; quandoquidem

in his frudtibus & provenru long^ iecus

fit,quam in terreftrftus,quos aut guftare,

aut repudiare liberum eft,- cum hos per-

cipiendi, & veluti eis vefcendi neceifitas^^ inevitabiJis incumbat.Cum autem addit,

ventrem feu quemque hoc fru(5tu &pro-ventu fatiari,docet, f)lurimum,vel omniapotius in ufu fermonis pofita efTe, quibus

vel ad miferiam,vel ad oeatam conditio-

nemitur,Quamobrem diligenter nobis circum-

fpiciehdum erit , ut fermone fic utamur,

ut nobis ad interitum fatalis non fit. Etquidem quis fit natura', quam virulentus

3o &. parulentusjquam in coclum & terram,

inDeum& homines blalphemus & in-

foIens,cum ex Prophetis , tum Apoftolis

liquido conftar, Rom. 515. Qupd fi tlla

pravitas, quxnaturailliinhjerec, ufu&confuetudine , & imitatione inalornra

confirmetur.toxicum & aconitum adhucmagis lethale & mortiftrum efficitur,

eoque citius ad maturicacem & fat.eta-

tem homines provehit.

40 Ubi tamen quaeritur, quomodo verumfit,quod de fatietate & lacur tate hoc c«

co affirmatur : qûandoqu;dem ingeniura

eit eorum, qui lermone pcccant'ut ino-

mni peccati gen. ) fame (îadam & fitt

maledicendi corripi. Sicui- etiam qui fi=

£ b b 2> dei,es

75S COMMENTARIideles fervi Dei funt, quod fandtum eft,

retinere & comprimere nequeunt.Refp,

Satietatem hanc & laturitatem Salom.

metonymic^ intelligitpro effecSt.fermo-

nis fc. conpenfatione Sc remuneratione,

qua Deus fermonem purum , aut impu-

rum, caftum, aut poliutum prsemio, aut

poenaafficit.

Iîngua igitur, feu labium , feu os eft

auguftus admodum agelius fed m.irum in

modum ffficunduSjUt qui fru6tum&pro-

ventum edit,quo totum corpus, atque a-

deo anima ipfa fatiatur. Hoc igitur no-

ftram induitriam excitare & exacuere

debet, ut puro, ledto & pretiofo femine

conferatur; quandoquide proventum u-

bertimum fert. Atq; Jioc eft,quod laco-

bus.3. docetlingUcemoderatione totum

reliquum corpus fequi. In homine prima

cuftodiaSc prim^ excubi;^ funt in corde,

feu in animo,ut Sal.requirit 4-23. Sed in

corporis partibus prsecipua cura poni de-

jbet.in linguascuItura.Magnu eft in agri-

cultura,fiquis in terra ferace incidat quae,

tametfi anguftis finibus & clauftris con-

tineatur , tamen meffem inde percipiat,

qua fe,6c totam familiam alat.Atque hu-

|ufmodi ager eft Iingua,cujus fandto ufu

6c {ibi, & fuis, 6c aliis plerifqjprodelfe

poteft. Quamobrem noxiae herbae illi e-.

vellend;efunt;& primum quidem urtica

vanitatis verborum, deinde lolium men-daciijfpinx blafphemise.

V. 21 .Mors& vka funt in manu

Imguce : ^ quifquis amat ea uti, co-

fliedetfmUum ejus,

In -\->(manu)eG: metonym.iubj.pro adj'.

poteftare. In nneVaK <(comedetfriiHum

sjus )eft allegoriade his,qui mercedum

luftam fadtorum fuorumaccipiunt , du-

«fta ab illis.,qui frudtum pereipiunc ea:

arbpribus,qu^ ipii confeveru.nt.

i IN PROVERBIA yfpSumma eftj ex fermonis ufu 5c exer-

citatione redra, autprava, aut vitam, aut

mortcmjjuftificationem, aut condemna'-tionem tanquam praemium redundare.

Sicut paterfamilias faepe famulas ad-monetjUtignem diligenter fuperindudtis

Cineribus obducant,ne,fi emanet, incen-dio excitatOjlongc pervagetur: fic Deusper Salom.homines appellat fubinde, ut

10 linguam fervent.

Priore partc verfus definit frudiumiingusejquo homines fatiari docuit fupe-

riore veri^.Vita enim eft frudtus,que per-cipitquis expuro fermonis ufu j

prout

mors ex impuro. Sicut igitur fuperiore

Proverbio induftria fraenandi lingua ex-acuebarur

,quod uberrimusfrucftusinde

proveniat; fic hoc Proverbio ftudium ac-

cenditur,quod frud:us,quem percipimus20 tanri ponderis & momcnti fit. Eft enim

arbor vitas his , qui illa bene utuntur; ar-

bor vero mortis ea abutentibus. Et vita

quidem provenit cum prsefens , (ut con-ftat Pfalm. 34.) tum futura ; (ut liquet

Math. 12. 16. 37.) ubi eft faruritas vel

maxima. Unde conftat,beatum illum ef-

fe,& perfed:um, qui lingua re(5te utitur,

utlacobus loquitur, Nam comedere exfrudtu arboris vit^ non datur , nifi vicô-

30 riamreportantiex diabolo, carne , 6c

mundo,Apoc.2.7.Quod autem dicitur , in poteftate li«-

guse vitaSc raors,nihil momenti habet ad

.

liberumarbitriumafferendum. N3 cumlingua natura noftra venenum afpidumfub fe c6tineat,cumfitfepulchrum aper-tum guttur,quid boni inde proficifcitur ?

Deinde non loquitur de ulla linguae in

urramque partem facultate , fed tantuni

40 de praemio pur^, & poena impurx^, quae

neceffario,non autem ex delcdtu,cuiq,ue,

prout lingua ufus eft;, obtingit : ut fen-

fus non fit,penes quemqueefife eligerej

quod bonum eft,aut malum ; vitam , au?

ir.orcem j fed quemque in pofleflionettj

raitia

'7^* SALOMONIS, CAP. XVIII, -^î

mit-ti vita^ . ^"' '*»'»*'t»e , prout aut narurce

inftindu inremperater lingua abufus eft,

aut Dei gratia coelitus dimiira eadc mo-deratfe ufus eft. PofleiTio autem noneft

fempervoIuntaria,autarbitriinoftri.

In pofteriore parteProverbii docet,qui

fint,qui vel vitam ex redto , autmortem

cx depravato lingu? ulu percipientjnem

lcviiLioiicin adfcrt. Ad hanc bonitaris ac-crctionem acceflitnova caufajfcil.reme-dium adverfusfornicationem, i.Timoth,4. 5. Quamobrem Pontificii mcrito dam-siantur

, qui matrimonium non paucisprohibent. Quandoquidem omnis crea-tura Dei bona eft , & niliil rejiciendum,quod cum gratiarum at5tione fumitur.

pe qui ftudioaut hu)us,aut ilhus tenentur, Huc accedit, quod Salom. de focietatc

rcil.redtc,aut perperam loquendi.Quam- 10 ^,^^t dicit,cond'itionem folitaric viventis.

obrem non.omnis, cui excidit fermo de-

pravatus,mbrte muldabiturjnec qui bo-

na verbaloquitur , vitam femper confe-

quitur : ied qui ftudio & amorehujus, Sc

illiustantum ducuntur. Mofes enim 6c

David temere quxdam effutiebant , nee

tamen mortui funt; judas ScBalaam muLta prseclara dixerunt ,

qui tamen non vi-

vunt.Qupd quidem non minus verum eft

incommodam , &; duorum interfe con-jundtorum focietatem mukifariam con-ducere,EccI.4.9,

Deinde quod dicit,eum invenire, fub-mnuit uxorem quasrendam efle.Quseren-di autem ratio in fcripturis exponitur,Nam Judic.14. Sampfon parentesrogat,utillide uxore.profpiciant. Praecipua ve-ro quxrendi ratio elt per precesadDeum

dehis, qui audiunt fermonem altenuSi -^Mzs, CujusexempIumextatGenef 24.quam de eo,qui loquitur. ubi in.procurauda pro Ifaaco uxore pre-

ces ad Deom inftituuntur , eaeque multi-

plices,primum ab Abrahamo ; deinde abEleazaro Abrahami fervo, prstereaabIfaaco, denique a parentibus Rebeccae,

Quamobrem fimul ac fubit animum du-cere uxorem,limul animum fubintret co-

gitatio caufam hanc connubialem Deoprecibus commendare.

3*^ Quum quis operam dedit qu^rend^'uxori , & quidem illam a Deo precibus

obtinuit,tamen hoc totum, quicquid eft

boni.amera Dei benevolentia Scvolun-.

tate proficifci docetur, Primum enipn owi«-

nif donatto hona , & omne domim perfeitum

eiimfit a fatrs limimim ,]aco. I . uxorem .

bonam,quam Sai. facultatibus fimul 8c

:

haereditati praeponit,prov.i9.-i4. ex Dei-^

largitione manare neceifum eft.Sicutaia«>

tem a Deo manat:, fie a gratuiraDei vo»-luntatefine ullo cujufquam mento pro»-

venit..Sicut- enim odio Deifit, ut quis mfcortum incurrat 3 Prov."22. i4- ^c ejus.

gratuita voluntate nxorem confequitur»

Quamobrem D.eo nos gratos ob tan«^

Bbb % sum.

^".2 2» ^2 mvemt uxcrem , in-

venit honum, proutfrovemt benevo'

lentia a lehovah^.

Summa eft; uxorem rem in fe bonam

homini qusrenti obvenire ,prout Deus

benevole hominem profequitur.

Bonum efle viri cum fcemina in matri=

monio conjugatione , docetur Dei iplius

authoritate Gen.2, idq; cum adhuc nulla

peccati labe infedus erat : nedum jam,

bonum efle oportet^quandoquidem qu?-

eunque caufje hujus bonitatis &; commo-ditatis primo extiterunt, i-IIae omnes pec-

catilabe magis adhuc urgent,quam olim

ante peccati ingreflum. Magisenim jam

eget auxilio uxoris , quam tum 5 ad vitae

focistatem. Orbitas etiam Iiberorum a-

cerbior jam eftob mortem ,cui homines

obnoxii iunt, quam futura eifet, (i homo

.

femper vixilTet: quandoquidem proles

&poften£as aliquara ad.verfus.mQrfem,

40

COMMENTARIA INmm benefiemmpr?ftemus;5c ut ufus cibi

nobis licitus non elt, nifi precum, 6c gra-

tianim a^tionis interventUific necûe ma-

trimonii i.Tim44. 5"

.

Sed hic qu?ritur,num,fiquis inuxorem

morofam, &: difficilem , rixofam Sccon-

tentiofam inciderit,illa etiam in beneficiis

numeranda fit? Refp. omnino fi fit uxor,

quoad nxor eft , in bonis cenfenda ; eo'

PROVERBIA 7<f^

& circumfpeCte (ibi<:aveat , «c iurupci,-

biaecrimenincidar.

Servator Chriftus non fine caufadixir,

divites difficilltme regnum Dei intrare

,

Matth. 19. 25. Cujus unamillecautammodo aflignat (fed illam plant; prsecipu-

am, &undereliquaepullulanr,) fiduciamin fuis divitiis. Sed ex hac fentina plera-

que alia mala manant, quje hominibus

ue ipfoeam fovereSc amare tenetur, lOaditum ad regnum coelorum interclu-

dummodo fe caftam fervet.Nemo autem

fovere& amare tenetur , nifi quod bo-

num eft.SicutigiturMagiftratus,eo quod

Mag. eft , nulla lua improbitate efficere

poteft, ut aliquid boni ad hominesejus

praefedura non redeat : fic neque uxor,

quantumvis fe moleftam exhibeat , irri-

tam omnino Dei beneficentiam fadat.

Qupdfiuxor, quatenus uxor eftTtn

bonis 8c beneficiis numeretur ; nedumbona & pia Sc obfequens uxor. Nihil

tamen obftat , quo minus certis perfbnis

&; temporibus virginitas praeferri poffit.

Qupdde uxore dicitur, idem parva

verbornm infledtione de Maritis affir-

mariqueat, -

dunt. Cîbus ut Spiritus fandVus divitia-

rum fitim 8c famem fedare conatur ; fic

nonnulfs paupertatis commodis,prsent

qu2e divitibus obveniunt,mortaIes ad pa-tientiam ia terenda paupertate erudit, ut

quod aptiores lunt Euangeiio accipien-

ao,Math 11. 5" quodinReipub.incendo8c per hoftes vaftatione mitiiis cumillis

agatur,quam cuia aliis, lerem. 39.10.Huc refertur,quod hocProverb;o pro-

ponitur, nempe quodpauperes non liint

tam obnoxii fuperbia?,qu2B duros fermo-nes pantjquam divites. •Quamobrem utramque Proverbiipar-

tem leorfim excutiamus, quo utriufque

veritas magis elucefcat. Etquidem quodad pauperes attinet.i.caufse lunt

, quae il-

los ad fupplices fermones impellunt.PriorV. 2i. Supplic2tioneseloqmm ,

iosadiuppiiceslermonesimpellunt.l^rior»

• :> rt.

'l 30 eftconfcientiaimbeciIIitatisfu?divitunipauber: at dives loûitur robufla,

Inri (fauper) &C v^p (dives) eftfy-

needoch.pro omni calamitofb, aut hujus

vitsB commodis externis abundante. In

rtvy (robuJia)e&. meton.fubjedt-.robufto-

rum fcil. pro duris. Sicut autem hlandis

i§ mollibus verbis irafrangitur^Vtov.l i .1.

fic duris excitatur ira, & ex ira r xje , exrixis vero csedes proveniunt. Quamobre

8c potentium vim fuftinendi , î femel il-

los dutioribus verbis lacefferint : Altera

inediaeft, 5c inopia rerum , quibusadcommode vivendum deftituuntur , ne, ^verbis irritenr eos , penes quos illa funt,

illis penitijs priventur, Quibus adjungi

poteft,quod paupertatis malo domiti 8c

fuba(5li minus funt efferiScfuperbi his,

qui in omnium rerum , affluentia vivunt :

Dehs loquor ,quos Deus fuofpiritn

divites plerumque homicidas eileeffici-40 nondumadanimifubmiffionemerudivit,tur,nifiDeusunacumdivitiis8c potentia Atque hoc eft

,quod pr^cipjtur a Salo.

animum largiatur mendicitatis fpiritualis ut is faciat, qui pro alio fidejuirit ; ut fcil.

intuitu domimm 8c fiibadlum. humi le profternat , 8c eum , cui fe ob-Summaeft; plus mali in divitiis efle, noxiumreddidit, extollatverbis, Prov,

quam in paupeitate , nifi quis diiigenter 6. l ,Proverbio jada:ur,nimium effe eumfolvere.

^î^ SALOMONIS, CAP. XVIII.folvere,tum fupplicare , vulgariter , It k

too much to Vdy ^ pr^y too : cum igitur

pauper non nabeat, quod folvac ^ ut iiip-

plexHt,redumeft.Hujus illultre exempliim eft in laco-

bo, qui Hbi &: fuis ab Elavi ferocia metu-

ens , fe & fuos omnes coram illo veluti

ad genua provolvens illum fazpius domi-

Bum fuum appelIat,Genef.^^.3. Sic lo-

7<Jr

fephusa fratribus vindus & in puteum loimovitamxternam.

quemalis omnibus. Etquidem mortalcslupplicatum accedinuis nulli§ aliquid au-fcrendi promiiJis fuiri, aut fuftcntati

;

cum tamen ad Deum iupplices acceden-tespromiflis munimur vota noltra con-fequendi.

Hi,qui meritis fuis confidut, nunquamfupplicesaccedunt.ied fuo jure puftulanr,

velefflagitant praeftantiff quxquedona.

projedtus illos fuppliciirimis verbis ro

gabac,ut fe miffum facerent, neque cum

illo tam inclementer Sc inhumane age-

rent,Genef. 42. Zl. Hoc porro injobo,

Principe regionis,quam incolebat , elu-

ceicit, quitupplex a lervis fuis ope petiir,

8c uxorem periiberos,quosa fefulcepir,

obfecravit, lob. 19. 1^,17. Sed Benha-

dadi Regis Syriae exemplum hujus veri-

In altera parte Proverbij fpe(Standurr>

proponitur divitum 6c potentum inge-nium

, qui elati fiducia > & poccntia, qua

polIent.&: aliisantecellunt,durt loquun-rur, 8c ruitice Deinde temeraria audaciafibi a paupere &. afflidto non metuunc.Poftremo quod fibi in feipfis «vtb^ kw». g^fufficientiam afKngunr,uc pauperum ope-»

ra neunquam unquam indigeanc. Hujus

tatem vel maxime confirmac , qui cilicio 20 exemplumextat in Nabale, qui legatis ^

fe induebat , & (ut videtur) funem collo

impofuit, ScRegem Ifrael.dominum fii-

«m vocavit, aut vocari juirit, i.Reg. 20.

Ex hocProverbiodifcimiis, quam nos

fuppltces effe convenit , cum ad Deumaccedimus. Si enim mottal bus tam nos

fubmiilos & hamiles praebemus conici-

entia pauperratis noftrse , Sc imparitatis

Davide non modo nihii dedit , fed porroduris convitiis Davidem afteeit , i .Sam,zy Tanto autem intolerabillor eft haec

divitum in loquendoinhumanitas, quoadpauperum fupplicationibus Scblandisfer-

monibus ad coniimilem in fermone faci-

litacem provocantur. In magno aucemerrore verfancur. Nam pauper illis admuka uciUs eft. Deinde praecerquam

cum illis;'quanco nos magscoram Dqo ôquud paupersopera juvancur,auclaedun-

hoc facere debemus ! Scilicet nob.s in

cumbic loo.genua (fiilla nob^sfuppece-

rent) coram illo fledere,8cverba exqui-

fere,quae maxima-m animi fubmiffionem

teftentur. Major eftenim iniinitis gra-

dibusimparicas mter Deum 8c nos,quani

potentiilimo & auguftiffimi Pnncipi

cum mendiciffimo &: paanofiffimoer-

fone,quiunquam exritit. Prxterea paur

tur.Bon reputant , dominum Deum eiTe

pauperiam,qui vel minimas illis illatas in°

jurias ulcifcitur probb«Iacobuscap.2. 15. tanquam eharitatis

chriitianae expertes arguit, qui pauperes^

blandis verbisa fe ablegant Scairiandant^

nedumiUi damnandi funt, qui nihil dan-tes dur.seos verbis excipiuni, Nobis au».

tem incumbit , uc benetacftis boita verba

percas", aut potius mendicitas , maxime 40 conjungentes inrer hilares datores cen^

corum, cûs ad vicam aeternam fpecilanrj. feamur,quos Deusamar,2 .Cor. 8.

multo major quam abjedilfi mi homun-cionis cujuflibet in lis qiise fum hujus ^vj.

Sumus enim c ci,furdi,c'aud!,nud!,uke-

roli» c^mnibus bonis privati , oppleti cjuo-

V ^ 24 . yir a?nicorumje amicum

prczberadebet. Namefi amator, qmpliis,quamfr&terâdhnet

CGMMENTARIA I

' c'j?T v^^^vir amicorum)e^ Hebtaifmus,

eftque meton.fubj.pro eo, qui laeiaturSc

gaudet amicitiis. Inpai {adh^ret:) eft

metaphora petita ^ rebus glutinequo-

dam, autbitumine, aliove tenaciflimo

vinculo conjundlis.

In nx (fmer) eft fynecdoche pro natu-

r^ conjundti/Timis,

Summa eft ad alendam 5c confirm-an- ^

dam amicitiam mutua officia poftulari ,*

guandoquidemejus tam prseftans u(us fic

interhommes. . .

Pofterior pars Proverbij,tanquam pri-

oris caufa primo tradanda. Ubi pretium

6c prasftantia amici proponitur _6c argui-

tur ab argumento minoris ,quia firmm-s

adhaeret quam frater. Qua loquendi for-

mula illum efficaci amore prsferc his,

quinos confanguinitate quamproximeattingunt. EtaliolocoSpincusfandtus 20

amicum praeferre videtur non fratri tan-

tum, fed filio etiam filiseve, imo aliquo-

ufque firmitace illum uxori , quseeftin

finu e|us, Deut. 1 5. 6. cum gradatimaf-

iurgit afraire adfiliam, ab hisad uxore,

ab uxore ad amicu, quem utanima fuam

charum habet.. Qupd (i quaeras, cur igi-

tur non dixit,quam filius, aut filia: pater,

aut mater^ Relpond. delegiflefratris no-

menprae illis ob paritatem &2equalita- 30

tem, quaeeft inter fratres, qu« eadem e-

tiam viget inter amicos. Et certe vide-

mus Jobum ab uxore fua , & domefticis

lomnibus derelidtum, tamen abamicis

comiter & benigne acceptum, utcunque

crrore decepti iiiiusmoerorem auxerint,

Vide exemplum Jonathanis ,qui Davidi

non tantum regno concellit, fed fe mor-tis periculo pro eo objecit. Vide etiam

exemplumJohan.Euang. quiChriftoad 4o

extremum fpiritum adh^rebat, cum fra-

tres illum rcliquiflent.

Hincconfequitur j amicitiasdiligen-

ter & folicite colendas efle mutuo con-

.grefllijSc mutuisbeneficiis ardlius devin-

N PROVERBIA fSyciendas , fine quibus fenfim dlfluuntur i-

nitia& femina amicitiarum.In his enimvalere debet, quod Jofaphat parum com-mode Ahabo refpondit : Ego fum ut tu^

eûi mei, ut eûitui^fervi ^ fubditimeiutfervi ^fubditi tui: 2.Chr, i8.3.EtquodDeus Abrahamopollicituseft: eroamicusamicis tuis^ ^ hoftis hoHibui tuin. Quan-quam nos ita amicitiam coJere decer, utillam cautionem adhibeamus, ne amico-rum ftudio veritati nos hoftes conftituafmus. In amicicia igitur conftare noso-porter, fed ad aras ufque,8cquoad etiamhoneftatis fi nes non tranfiliamus , utJe-hofaphat fecif, 6c judse amicus Gen. 58,v» 20, 21.

CAPUTXIX.

yerf. I . Melior eftpauper am*bulans in integritate [iia diviteper'

verjo labiisjutSj quia eftftultus,

SUmma eft ; pietatem cum paupertateconjundam divitiis a pietate diftra-

dlis preponendam.Divitis periculum ftruunt domino 5c

poflleflbri fuo ex ingenitacuique naturse

pravitate, quadives fiducia divitiarumintumefcit & inflatur.PericuIum hoc infe grave gravius efficitur ftulta aliorumhominumdedivitibusopinione&immo-derataexiftimatione:quam propheta hocProverbio perftringit & pervellir.

Nullum Dei donum ell, quod non eft

ab hominibus êftimandum , eoque ipfb

illis donispraediti pro donorum preftan-

tia & diverfitate coTxiplecftendi & aefti-

mandi funt. Quamobrem non eft contra

officium , fi dives pauperi aliquoufquepr^feratur, dummodo c^reris pares fint,

Sed*ut omr.ia Dei dona complecflenda dc

honore profequenda funtjfic etia quodq;dOQum,

lO

y^8 rSALOMONISJ, CAP. XIX,donum, ut eft pr«ftantius,& ad Dci glo-

riani exornandum, aut hominum cmolu-

mentum procurandum accommodatiuf?,

inajore in pretio habendum. Hnceft,

quod Apoit. Cor. exagitet.qucd lingua-

mmdouum ,quod plus oftcnrarionis ha-

bfet, dono PropherIse,quod pluiimum ad

«dificiumEccleriae confert , antepoiue-

-rint,& quod charitatem utriquc nonan-

tetulerint. i. Cor. i^. &: 14.

Si, cumftrense, atiive munera Regi-

busexhibentur, pAuris fieret figulinum

vas^ quod focius obtulit, tuo, quod dona-

fti, aureo ; an non hoc te ureret & pun-

gereracerrim^ ? Quantomagis merito

fuccenfeatDeus, cumejus munerainfra

dignitatem ajftimenturj

In hoc igitur peccant homines gravi-

ter , cum divitiftulto pauperem probum

poftponunt. Bccl.5).&: alibiSal.pruden-

fiam quandam civilem 8c polit.quae cer-

jiiturinrebus hujusf^cuii comodepro-

curandis, divitiis 8c potentiae extern^

prjeponendam judicat ; nedum fapienti-

am illam, quje fola fapientias nomcn me-retur. Si igitur peccant ,

qui prudentem Subaudi a fcopo, quem fibi proponit.

pauperem non prseferunt diviti , nedum In o'Sjt ( pdibus ) eft metony. fubj . &peccant gravius ,

qui pauperem pium 8c fynecd. partis. Nam per pedes intelligic

probum diviti improbo non anteponut. omnem ag-greflum negotij, feu exequu-

Quid enim profuerint divitiae , fi animae 3° tionemrei animo defignatas. Videtur e-

jadûra feceris,ut totu mundii lucriâcias? tia metaph.efTe a feftinatione pedumun-

7<S9

ut divitem honorat fupra modum, quoddives ; fic fi ad divitias accedat pcrvcrfi-tas qua:dam&: vulpeculina call d ras,quafe ad omnia accommodare nori',&tem-pori , tanquam fcenae fervirc , illum ad-hucpluris faciunt ( certe quidem fc face-re fsmul^nr,; ne divirias cum fraude con-jundtae illisnoceant : Contra paupercm,quod pauper fit, afpementesillum porromagis contemptui habent

, quod diffi-mulare nefcit,neque fe in omnes formasconvertere: ut pauperem vafrum & fub-dolum

, 8c fe huc illuc verfantem minujcontemnant

, quam eum, qui integre 8cincorrupte fe gerit.

Ex hoc Proverbio difcant pauperes,ne animos defpondeant Utcunque eniinillos homines contemptuihabeat, tamenDeo,Angeiis8cpiishominibus chari funr,

20 dwmmodo pietati ftudeant.

V. 2. AEque, cujus non dtgno-'

fcitanimus, quodnonejl bonum âc

pmcepspedtbus aberrat»

In hoc genere cum muiti peccent,tum

nulli gravius delinquunt ,quam hi qui

pietatcm profitentur,8c pietatis cultores

haberi volunt.Sicut cnim miiitaris difci-

plinje peritus pluscaeteris omnibuscu!-

patur,ti militem ftrenuum 8c beilicofuin

pro merito non aeftimet : fic Ecclefiae ci-

ves jure optimo damnantur , fi majorem

de impadtio fequitur, ad fubitam 8c for-

tuita alicujus rei procuratione tradudia.

Summa eft j ad rem bene gerendamopus efTe cum j^vaj-H^tum irxîx.x&i fcilicet

notitia, 8c judicio.

In confeffo eft, homfnem , qui in rerii

ignoratione& infcitia verfatur, nihil un-quam fadurum

,quod frugi honiinem

divitiarura ,quarn pietatis rationem ha- 4o decet.Tanquam emm captus oculis,An.

bent. Hinc e-ft illa lacobi acris repre

henfio c.2.Contra laudi immortali duci-

tur Mofi,quod paupertatem cum poûlo

Dei thefauris Algyptij praeruht Heb.ii.

De^nde occurritur alterimalo, Nam

dabatarum more incertisiedibus ober-

rar, Sc in fingulos paffus impingit , autmfoveam cadit. H:c igitur primo rei tene-

rurPont]ficij,qui in implicira fidc Eccie-

fif acquiefcuntj&pr^fertim quinon du-

C CG bita»

77t^jd GOMMENTARIAINPROVERBIAbitarunt ignorantiam voluntatis diyinae cur male illis fuccedat in fuis

, quas pr©-tnatrem devotionis appellare: Deinde cutant,&quas trad:ant,rebus, pluribusEuangelici, qui anguftis finibus notitiam Salom. & aliorum Prophet. teftimoniis/û„./i.:^«;u^«,;.-i;o/-;.'/<.,rM(rriKMnr • if-nm confirmatur, Prov, 5. docetur iuftitiamChriftiani hominis circumfcribunt ; cumapiis requiritur , ut viny^&rnt feu wiuh

pIenifint,Eph.i. 17. Cololf. i.p.utnon

tantum inter bonum & malum , fed vel

minimum malum,idq; fpeciem boni prae

fe ferens a bonoîfcernamus. -

Nec tamen fatis eft rem quamque fci-

re, nifi judicium 8c fapientia adhibemus,

integri dirtgere viam fuam,&fua impro-bitateconcidereimprobum. Ec Pfal. i.viro pio

, Sc fe ab cmni cum improbiscommunione abducenti tribuiturfummam omnibus qux fufcipit , aut aggreditur,profperitas : improbis non item Vide

10 porro.quod fcribiturDeuc.ig.Levit 2(J.qua,quid,quo tempore,Ioco,quibus perde foelici in omnibus fucceffu eorum,*quifonis , quibus mediis exequendum fit, Deum timent ; & concra erga eos

,'

quicognofcamus. H«c enim 2. dilcreta& fr^num timoris divini abjiciunt.Peccatudiftind:a dona funt.In horum vero dono- enim Dei maledidiioneai accrahit

, qu«rum pofterius peccac is , qui praeceps eft veluti cinea veftes , auc aerugo ferrum,in agendo. opera noftra exedic,& canqua io-nisc^l

In hoc aucem praecipicium impeUun- tus defcend«ns omnia opera manuumtur omnes, qui fuis affedtibus indulgenc, noftrarum confumic & (uc hoc loco dici-fefeque ab illis prxcipicari finunc, ira, a- ^q ^F ) ^"^^"^ ^ inftitucum noftrum perver»more,odio,invidia &c. Quamobrem di-

ligencer nobis excubandum eft adverfus

iftos afFecûs , ne nos cranfverfos aganc,

& oculos nobfs veluti configanc.

Ideo vero converci pocius <ieque aher^

m, quam uc aliLaguefeccat, quiauti voxHebr, ucramq; fignificationem comple-6i;itur,fic hoc loco haec fignificatio magis

idonea videcur ob eam caufam , quiaqui

per temericacem & inconfiderantiam

peccat,magisin vicio pucandus eft, quamqui per infciciam (modo fimplicem)a via

defledtir.

Ferf. 3. Sttiltitia homints per-

vertitviami ^ adverfus lehovam

iimatur cor ejus.

In 'ii-n (viam ejui ) mecaph. eft ufica

tit,facitque ut noftrum in malum cedant,qu^ a nobis ad noftrum bonum defi-gnantur & infticuuncur.

Hiiic ftulciciae, qua opera & inftitura

lua diiiipanc homines , infaniam & furo-rem addunt , dum averfis a fe oculis, adDeum malorum fiiorum caufam referen-tesilliirafcuncuc, &indignancur. VideEfai.f 9 .1 1 . fremimus inftar urforim, &

30 gemimus uccoIumb?.VideApoc 16.21,Cujus rei exempl vide in Adamo &Eva.Nec cantum Deo indignancur,cum in

Deum diredle feruncur,fed cum obliqufein fervos ejus Miniftros& Magiftrarus.Vide Exod, 16. ubi Mofes aperte pro^nunc!ac,obmurmuraciones Ifrael. concrafe & Aar. in Deum ipfum diredas & vi-bracasfuifle: nec vero cu in homines fo-Ium,fed eciam cum in belluas dirigicur,ut

tifl.ad defignandum fulcepca &mfticuta 40 mBalaamoIegimus, qui in fuam afinamcujufque.

Summaeft; homines inDeumcon-ferre fua infortuni3,quf in feipfos confe-renda efienc.

Hominum improbitatem efle caufam,

efterbuic,illamq; verberibus oneravit (il-

lamporro interfedurus ; cum culpa pe-nes ipfum h^rerecquod in itinere feAn-gelus oppofuic,Num.22. Quid,quod iUaefthumani ingenii perverfitas, ntinres

yyj SALOlVrONIetjiamtnanes, fiquid damni ex fua inciiria

eer iilas acceperint,excandefcunr,&ilJas

aut abjiciunt, aut tanquam vindidam de

illis fumpturi difFringunt,aut in ignem in-

jiciunt. Huc aggregandi funt hi, qui o-

mnia fuamala incafum, fortunani, auc

planetas conjiciunt,dicuntqHe, fe fub in'

fceHci planeta natos effe.

Hasc nobis tanto magis obfervanda

fuflt, quod îi aliquando fraude Satanae, 1°

& carnis intirmitate circumveniuntur, ut

de Davide i. Sam. 6. legimus , qui ex-

canduit , quod Deus rupturam feciflet in

arcae deportatione j cum hoc ipfius 3c a-

liorum infcitia evenir, qui afcam non fu-

per humeros facerdotum,fed fuper plau-

ftrum portari & transferricuravit. Idem

videmus in lona evenilfe per lotum cap.

4. Idem ufuvenit lobo ,qui execrans

prxftantiflimas Dei creaturas in Deum^ 20

iplum obhqu^ latus eft.

Sed hic quaerat aliquis,quidni inDeumferantnr,cum Deus omnia gubernans,8c

pro voluntate fua moderans hujusinfos-

licitatis author fir, [nec fit malum in civi-

tate,quod non facit dominus.]Refp.De-

um quidem hoc facere , fed facere ut ju-

ftum judicem,eoqi illi ob eam rem fum-

mam laudem juftam & debitam efle : 30

tantum abeft,ut homines iUl ob eam cau-

fam indignari debeant.Quamobrem me-morabileeft, quod fcribitur lament. 5. ^

verf. 27. ad 4.3. maxim^veroverf.^p,

4.0.1.2. 3..

Cavendum autem, ne ex prolpero re-

rum,q«as fulcepimus, fucceflu nobis im-

ponamus8c adulemur,cum f^piflimefiat,

ut via impiorum profpera fit. Vid.Pf.37.

5c 73. & loh. 21 . 8c Luc. 13.

.40V. 4. Facultates addut multosamu

cosifedtenuts afuo amico dijparatur,

IntTcpn (facultatesaddunt) eftme-toiiym. effeÂi, la h-\ ( tenuis ) eft item

S, CAP, XIX, fjiyp

metonym. fubjundV. tenmsfci?. & pau-pcris pro tenuitatc 8c paupertate.

Scopus eft j neque divitesex mi/<»/*>«

fpiritus fumere, ncctenuesexamicorumdeftitutione animum dcfpodcre debere,

Divites amicorum caterva cind:i exi-

ftimant, fe Sc virtutes fuashanc illis gra-tiam conciliare 8c in hominum admira-tionem attoUere : unde fpiritus fumuncfuperbiuntque 8c majus quiddam 8c ma-gnificentius de fe fentfunt

, quam veritas

patitur,fed crafle haUucinantnr. Na Sal,

hoc Proverbio docet divitias efle , nonvirtutem

,qua? illos in amoribus 8c deli-.

ciis efle effecerunt, quo,ut ad prxdam a-quilas , 8c ad cadavera corvi omnes con-volant: eoque ipfo cavendum efle, ne exomnium rerim affluentiaintumelcant.

Simul eriam divites admonet,quam

mal^ fida 8c firma eft amicitia illa , quag

apud illos magni aeftimatur. Hujusreiilluftre exemplum eft in Repub.8c Eccl,

Ifrael. quae licut rebuslaetis in fummalaude flc admiratione vixitjfic contra tri-

ftibus 8c afflid:is folitana defidebat abomnibus, quibus olim colebatur , amicis

deftituta. Qupd gravius eft,amici ejus in

inimicos verfi funt.Huc accerfe lobi cx-emplum.

Contra pauperes aut nullis amicis mi-nuti,auta fiiis deferti abjed:ique hanc fe-

re fecum ratipnem ineunr, ut fuas perfo--

nas co-ntemptui haberi exiftiment ; nuUaDeiin eis dona quserendo inveniri pofle»

quaeillos apud homines in gratiaponant,

Hinc eft , ut de le 8c fuis donis abjedtfe;

fentiant j qui illos fenfus faspe ad defpe-

rationem foiicitat, Sed cogitare debe-.

bant,non fe,fed fuam tenuitatem 8c pau-pertatem ped.bus pfbteri 8c proculcari^

-8c fe a fuis non fecus , quam a, foricibus

granaria deferi,qu2e vacua frumento, ut-

cunque fplendide extru(ila,deinceps nonfrequentantur.

Eft porro in bonis pauperi ducendumsCcc 2. quod

774COMMENTARIA

quodhacfua paiiperie fatis bene muni-

tiis&:armamseftadverfusfia:as6cfimu-

latas amicitias, adverfus penculofas |&:

perniciofas aifentationes, quibus divites

obnoxii funt. Huc accedit,quod paape-

res fi quo vitio inficiuntur , de luis i Iis

,

quibus laborant,vitiis libere &:confiden-

ter admonentur .Primum enim mimia

nullo metu,quo minfis hoc faaant,cohi-

bentur Quod fiquis officio & conleieo- lo

tia- boni viri addudus illum admonere

paratus fir, quo minus id officij praeftent,

nullis obftaculis velpotentiae,velterroris

objedis impeditur. In divinbus autem

longe fecus eft. Cum enim paucos ho-

ftes habent, qui fimulrates cum illis ex-

erceant, metu tamen conftrmguntur, ne

fua illis crimina obijciant.Qui vero amici

funt, quandoquidem utihtatis causa a-

mant,& non taoi illis,quam diyitusamici 20

funt,cavebunt fatis,nequid,quod divitem

ofFendat,loquantur. Quinetiam pertcli-

£antur,nede maleficio ben^ audiant.

V. j* Teftis fdjitatum non erit

inmcens^qui conflat mendacia^ non

eripietfi»

In npr ( erttimmum ) eft metony.eau- 30

fae. In a^^^v{fa{fitatum )eft metony. ad-

Summaeft 5 mendaciisdeditum , five

publicfe, five privatira id faciar, non lata-

Tumimpunfe., c ••

in voto eft, ut homines odio maleficii

k malo abftinerent , ut nulla tranfgreflTi-

onis paena conffiituta eifet: ob eamque

caufam ut quifaue froximo fuo veritatis

ftudio addudus verum hqueretur, cumji- ^^mut alij aliorum membra. Eph.4. 2 5"

. Sed

m boc ab hominibus obtinen nequeat,

Deo vifum eft poenaecommiHatione illos

inofficioretinere. Cumque adomnia

vJnorum genera habenas ubi laxent ho-

rN PROVERBIA 77^homines,tum veroin mendaciis necften-

dis & concinnandis omnem libertatem

vel licentiam potius fibi afrumunr, Cujusficaufainquiratur^h^c eftjquod menda-ciis dicendis nulla fere nec civiliter , nececclefiaftice paena irrogata fit» In MofisideftinDeirepub. legecautum eft, ut

rtuifquis injudicio alium accujave-rif,eadem

pena fleElatur , Ji caufam non frobdvmt ,

qiia reus pledkendus foret, fi intenti cri-

minis convidtus teneretur,eriam ad capi-

tis pênam.Deut.ip.Sed fah^Stiir.hxc lex

pamm peneobfolevithac pr^fertim per-

ditaaetate,inqua Machiaveliana difcipli-

na locum obwnet , quae omnium oraadaccufationes & informationesf impuni»»

tatepropofita)aperit.acfi Reipub. laluta-

re, ut accufatores, qui quavisvelminimafufpicione indudli accufent , magno nu-merofint, Sed quodad mendaciaatti-net,qu3e privatim fparguntur,vix ulla ho-minum iocietasinvenietur, quae paenamtranfgrefforibus conftituat. Qupd qui-

dem Deus per Prophetam , tanquam exIpecula praefcientiae fuae profpiciens huic

malo medicinam facere voluit. Perinde

cnim eft,ac fi dicat^ utcunquefalfa tefti-

monia6c mendacia omnis generis ab ho-minibus nuUisfere pxnisconftringuntur,

tamen ego mundi judex hanc improbi-

tatem inultam efle non patiar.Quamob-rem fi falfo dicendo nobis ab hominibus

non metuimus, non tamen ob cam cau-

fam ad maleficia perpetranda audaciorcs

effe debemus ; quandoquidemDeus vin-

dex &: ultor exiftft,qui peccantejp ira-

punitum non dimittet; utpraeftabifiusfli-

erit ab hominibus paenas fumptas fuifle

,

quara in Dei viventis manus incidere

:

quandoquide paena haec &certior& gra-

vior eft,qu5 fi ab hominibus infiigeretur.

In hoc autem genere non uno modopeccatur.Prêterquam cnim quodmaxi-ma parshominum, abjeAo Dei timore,

fe mendaciis addjicit j inveniuntur etiamalij.

1^6 SALOMONIS, CAP. XIX.a6j,qui, tametfi Dei timore aliquoufque

in ofiicio continentur, a certi tamen ge-

neris mendaciis, tanquam licitis & con-

ceffis non abftinent. In quo genere furtt

iocofa mendacia, itemque quas dicuntur

officiofa; quorumaltero fereos tencri

non exputant , altero etiam laudem ,

tanquam virtutis praemium aucupantur.

777

Horum opinio minuenda eft ; quando-

confugiant.Ad munificoS vero,& libera-les omneSjfi non pedibus,ut ad Principes»animo tamen, &: affccilu accurrunt. Etquidem Principum faciem quaerunt hitantum

, qui eorum opera vel ad bonumconfequendum', vel ad malum declinan-dum uti cupiunt. Ad munificos vero ani-nios(ficut didtum eftjappropinquant nonbi folum , qui munificorum largicioneutinorum opimo "iiuuc.mrt *.il , Huaimv»- iji lojum

, qm muniticorum largicione uti

quidem mendacium omne cujuicunque lo expetunr, fed qui fuis rebus conteti donageneris fit , cum in vericatem feratur ,

m eciam oblata repudiarent.Prxterea inge-Deum etiam ,

qui veritatis author &; pa-

tronus eftjferri eft neceffe.

Notandum etiameft, inpari gradu

improbitatis conftitui cum falfum tefte,

lum eum, quimendaciis dicendis lingua

fuam laxat. Tametfi enim poflit quis

mendacium fubinde dicere,qui in judi-

cio conftitutus falfum teftimoniu exhor-

nuos & Principes fupplicesaccedunt,quiquidemforis amplu honorem exhiben-tes intus perexili ftudio & amorc illos

complecStuntur j cum munificos omnescertatim benevolentia exofculentur.

Hinc primo Nobiles & Principes ad-monencur, ut, cum multifupplices libel-

losillis ofFerant, 6c crebras petitionesin-

rebit , tamen qui falfa dicendo privatim 20 ftituant , fapientiam & judicium compa-afliiefcit,publicînjudicioeandemcon-

..

fuetudinem perfequi non pudebit,

V. 6^ Multi frecantur facien.

principis-^^ miufquifque amicus ejt

virodoni, ifeu munifico.]

In ^pb (facjem) eft fynecd. part. cujus

Tatio eft , quod fupplicaturi in facie ejus, 30 recludere, aut occludere norint. Poftre-

rentjCujus adminiculo ,quid cuique aut

annuendum , aut abnuendum fit , intelli-

ganc,

Deinde munifici cavere debet,ur,cummultieorum largitione & munificentia

uti velinf, eamin dando moderationemadhibeant

,qua liberalitatis fontem non

exhauriant: Deinde ut prudentiam fimul

adhibeant,qua fontem liberalitatis aut

cui f«ppIiGant,oculos defixos tenerit. In

înD (<fow?) eft meton.adjund:.

Scopus eft ; plus virium eife in libej-a-

Ktate ad hominum benevolentiam coci-

liandu,quain in nobilicate & principatu,

Hocinfpicere & intueriProverbium,

cx vocum comparatione Sst can (multi

^ unufiuifque) colligitur. Nam Nobiles

& Principes adeuntquidem plurimi,fed

mo ut in eosîn quos beneficia collocanF,

judicio utantur,quo fcienter,quid cuiqueaptum fit,& idoneum,dijudicent.

Hoc Proverbio inertia noftra infigni-

ter coarguitur, Primum quidem quodDeum nobililf. & omnis nobilicatis au-thorem,PrincipumPrincipem,&RegeniRegum non precamur , omnefque no-ftras petitiones Sc vota in finum ejus non

non omnes tamen, Saepe enim inv^niun- ^^ deponimus,invitati prasfertim & promif-

turquidamita ingenio comparati,utfe " i^ -.-

/-- -,1

&: fuis rebus deledati Magnatum gra-

tiam nouvenentur; ufque eo, ut graviter

fe urgeri& premi patiantur potius,quam

ad Principum gratiam 3c patrocinmm

fionibus communitijfore ut quicquid le-

gitimfe in nomineChrifti petierimus abil-

lo auferamus.maxime vero cum is fit , fi»

ne quo non modo non bene efie , fed neeffe quidem polfumus.

Ccc 3 Deinde

„yêOMMENTARIAINPROVERBIA f^^

Demde cum Deus mortales omnes fummo vitae periculo ^ pasna illis debica

larffitione 8c munific^ntia infinit^ fupe-

ret,ut qui vel in hoftes fuos dona eximia

Conf&rat; pa«ci tamen reperiuntur , qui

illu amore & benevolentia complecaun-

tur,atqi iri ejus amore haerere expetunr.

V.7. Omnesfratresfaupem odio

eum habent , nedumjinguli[ocmum

eripere.judic.ip.

Quamobrem operaepretlum eft illius

admonitionis fkpe meminilfe, qua cau»

tum^ Deo eft, ne in hominibm , autfihjshominum Jpem coUocemus ; fed ut Deumpro perfugio,proafy.Io, 8c propugnaculofemper habeamus, ad quem tempore ca-lamitatisrecurramus.

Deindeobfervandum eft,S. Sandumejusprcculfuntabeoiperfequenseos »%diodare, fiquis laboranti opem non fe-

verbisjpfinonjunt:'"" ^^ ..... ^

Subaudinec fratres,nec focij.

In 'ijn{ ftatres )eft fyn. partis fratrum

rat. Neque enim inficias ire poffumus

,

quin fratresSc focii laboranti fratri & fo-

cio bene precentur,&,illis fucceffum ferS.

cupiunr,a!ioqui prodigiofa res effet. Sedpro omnibus ,

qui cii fanguine autaffini- Spiritus Sandlus hac loquendi formula

tate conjundi fumus.Irem in vy{fauper/s) odii reos agit, q'ui fratri , aut focio labo-

eft fyn.proafflido&calamitofo, In pm rantinon fubveniunt. Vndeetiamex(f»-oc«/)eftmet. ducStaabhis, quimagno ^q duabus uxoribus minus amata a viro.

locorum intervallo difiundti funr, ut opi-

tulari non pofTunt, ad eos, qui ftudio 8c

voluntate long^ remoti funt.

Summa eftiut quis meliora fibi 8c fir-

tMiora praefidia comparet, quamquaeajnortalibus petuntur.

Magna efthominum perverfitas,8cin-

genium tortuofum 8c protervum,ilIos o-

dio habere,quos Deus maxima parte a-

mat;8CilIos averfari,quos Deus fere c6-

plecîtur.Dewj enim elegit fauperes divites

infideJacoh,z.$ JE.t plan&,fi verum fateri

velimus,indicio eft non obfcuro,homines

Deum ipfum odio profequi, cum fint in

illos,quos ille diligit,tam iriiqui.Qupd e-

«xofadicitur.Quamobrem videmusodi-um,quod homicidii fpecies eft, latius pa-tere 8cad plures fe diffoHdere,qu^m ple-rique exiftimant, qui fe odio abfolvunr,

nifi aliquid in alium hoftile machinen-tur,tametfi nuUum illifubventionis offici-

um praeftent.

Deindeingrati animi labem aggravar,

quod fanguine,afBnitate,aut vit? focieta-

30 te ei quam proxim^ accedentes, tamentempore neceffario tam long^ abfunr,

fuam,quam praeftare debenr,operam de-negantes fanguine propinqui,&volunta-.te remoti; affinitate conjundî, 8c ftudiis

disjun(51:i,fbcierate devind;i,8cofEcio dif^

tiam melius perfpicitur, quodfratrem 8c fociati.Paupertas igitur 8c calamitas ejus,

cognatum,tametfi turpiter prolapfum,8c qui multis confobrinis ftipatus eft , con-facinus atrox defignantem non abijciunt, fobr inoru intus latentem »^'f}i** prodit.

necdeferunt. ^^

Majore autem Scardiorem conjundli-

Imo, quodgraviuseft, eumin eo, in 4o onem fTatrum,qua fociorum effe apparet:

quo prolapfu^ eft, defendere parati funt, unde focietate conjumfti fe quodamodoutcunque fcelus admiflum non probent

:

ficut in Benjaminitis experimur, qui fuos

fratres homines nequam,qui vim concu-

binaeLevitjead moriigimufque prodigiofa

libidine intuliflent , non dubitarunt cum

abfblutos ingratitudinis culpa exiftimat,

quod fratres defertores effe animadver-tunt.Quaobre fratresScpropinqui generenon tantiwn propriae defertionis rei funt,

fed quod fociis defertionts Scdefedionis

•cca«

jl^ SALOMONIS, CAP. XI5t.

occafionem pr«bent. VideApoc.i8.io.

quomodo B^gesvtxi.l'). Mcrcatores S<.

KautdeverCu 17. frocul fiabum zcm]porc

Romae everfa?.

Perfequitur , verbis fcil. fupplicibus&TubmilliSjUt eft i S. 2^. nec tamen fe aut

fratres,aut focios pr^ftant. Ipfa feu pau-

pertaSjfeu calamitas per fejucipfetaceat,

loquitur.&fonort: illos incIamat.Et (iquid

humani ineffet ad paupertatis clamorem ^

accurrerent,nec expedrarent,quoad ver-

bis &: petitionibus folicitarentur ; maxi-

me vero cum plerique , prsefertim qui in

affluentia olim 8c honore vixerunt,pudo-

ye quodam fubruftico impediuntur , ne

petitionibus Scprecibus fibi profpicianr,

ad eum modum , ut fazpius emori fame,

aut inedia expetant, quam ut fubventio-

nem petant. Sed iriorum ingratitudo

781malis homo brutus appelletur, ut aIibi,Pf,

82. 7» 7h 22. Sicrrover.5o.2.& 12. i,Spccialius adhuc I0b.11.12. comparaturfilveilri afinoi & Pfal. 32. mulo '^ equo

comparantur,quibuspeccata remifla nonfunt. Expendamus igitur quanti aeltima-tur a Spir. fanilo homo ingenio acutif:.

fimus, opibus, & honore & literarumfcientia inftru(5tifrimus,qui idem pietatis

expers eft , ut animum noftrum verae fa-

pientiie acquirendae adjungamus. Mo-leftum nobis eflet ab hominibus pro bru-ds,proafinishaberi,- Quanto nosmagisurat in hoc fenfu apud Deum,quifalh ne-quit,manere ,^ Quanquam ben^cumim-probis ageretur, fi ut ferinam vitam ege-runt , fic morte afini , aut alterius bruti

morerentur,

Qupd dicit, eum, qui fapientiam 8c tj<

adhuc atrocior eft ,qui verbis& petitio- 20 morem Dei comparat , feipfum amare >

nibus rogati non fleduntur tamen. Qua-obrem hiscogitandum eft, quod Sal. aliq

Proverbio celebravitj aurem Domini illi

obturatam iri,qui fuam adverfus paupe-

rum clamorem obftruit. Vide Iob.(5.i^,

14,1^,1^,17, 18, 19, 20. quae ad amoris

inconftantiam referuntur.

non obfcur^ indicat, unumquemque, qu i

hocnonfacit, odio feipfumhabere. Etcerte cum fine pietatis ftudio

, quamcun-que quis viam init,red:^ ad mortem ten-

dit; annon fui Sc animas fuse ofor apertfe

comprobatur , tametfi viam ad honores,

ad opes, ad gloriam compendiofifTimamingrediatur .? AuTsjfrtM ergofunt omnes

ui acqumt cor.amat ani' 30 improbi vel hocipfo,quod verx fapientie*-^ - ftudiofi non funt; nedum

,quod fe male-

ficiis patrandi^; dedunt,8c maleficio velu-

ti pafcuntur. Oblique autem perftringic

eum,qui fe diviriis , honoribus &c. con-quirendis addicit

,prseterita fapientia

coelefti.

Sed cum his pugnare v2detur,quod eft

Matth. ig. qûiarr.atanimamfuam ^ferdes

V.8 _ ^

mam Juatn j fervans intelligentiam

eft ad inveniendum bonum

In aV {cor) eft meton. fubjedt. pro fa-

pientia, quas anirao infidet. In irfl: [ani'

mamfiiom) eft fynecd. panis.

Scopus eft docer-e , tutiilimam 8c fir-

mifiTimâm polTeffionem effe Dei timo- . emi. Refp.animaeo loco accipiturpro;„u.,..„„ /^„.« ^t;- „— j^c ^ vita ; Deinde amorem illum tantulamremj quo imbutus (cum alia eum defi-

ciunt) bono perfruetur.

Qupd admonemur cor comparare,ap-

paretquales nafcimur nempe excordes,

feu cordis expertes : unde lappe ante, &:

quidem cap. 10. bis Scter dicitur , im-

^robum corde deftitui, Hinc eft,ut ani-

vituperat, quo Deus nobis ipfis poftpo-

nitur.

Deinde docet , non faris^ffe , fi pieta-

rem comparet qui?, nifi illam firmiter 8c

mordicus tenea-t. Solusenim quiadfinem

prfeverarit,falvusmt; âre.j^.l^. ficuc

eontra

^tz eOMMENTARIA IN PROVERBIAcontra prseftitiflec^nunquampietatis cur-

fum Sciter ingreffum eue.quam ejus ftu-

dium taedio, metu, aut alia animi pertur-

batione abjicere,2.Pet.2.2.

Quod dicit, hujufmodi hominem bo-

num inventurum , videtur illi opponere.

qui a fuis defertus boni omnis expers eft,

quia ftipatus multorum clientelis & be-

nevolentia in illis acquievit nihil de pie-

tate folicitus. Hujus autem boni confe-

quendi ratio in promptu eft. Nam parta

&;confervata fapientia coeleftiDeum fibi

propitium habet , qui illum nuUo bonodeftitui patietur, Pf. 34.10,

FerP 9. Teftisfaljitcitum none'

ritinf(ms,^£,

Idem prorfus cum quinto,,nifiquod

pro r^pv «"j {non ejfugiet )ponitur lajcCê-

ribit. )Qupd fi qu2eratur,quorfum tantu-

lo intervallo illud repetiit , videtur ratio

repetitionis ex circumftantiisProverbio-

rum antecedentium petenda. Fere enimfit,ut,rebus ad voluntatem affluenentibus

omnes fuam operam his, qui opibus ab-undantjfidelem & perpetuam pollicean*

tur&profiteantunquam tamen poft per-

fid^ faHunt.cum divitis, tanquam arrep-

7?5

10

la x\i9r\(ohleSiatio)t^ wetonym.effecft.pro omni eo ^ qudd obkdtationem affe-rac. In lay

( fervum ) Schvo( imperium)

eftmetaphora tradudaa corporeafer-vitute

, &: dominio ad animi feryitutem,^Scdominium. -.

Scopus eftjimprobospoenis deprime-dos, piospr^miis ad pietatatem fed:aii-dam animandos, & excitandos effe.

Homines fere plurimum moventurdecorq ; u^lus decoro f^pe cribuanr,quam juftitia?, fi quando

, quod ipeciem& fimilitudinem decori habet , cum eo,quod juftu eft,pugnare videtur. Quam*obrem utimproborum elationem& de-licias nobis exofas redderet, docet, remeffe,qux turpem & deformem afpeûmhabet.Sed qula de decoro homines vârife

fentiant, ut quod quibufdam decoru vi-20 detur, aliis deforme appareat, & contri;-

intelligendum eft , Dei , Angelorum, 8cpiorum hominum oculum , tanquam ju-dicem hujus^decori aSaIom.conltitui,quiacute^ clare unumquodque, ut res eft,intuentur; non autem obtufos& lippien*/es hominum improborum oculos.

Senfus igitur eft; in oculis Dei,Ange-lorum, 6c bominum piorum., ut jmprobis

........ ^, ....^™ ....^- , ^f"^!^'^'"^ ^^^'<="5 pafcantur, ut fplendi-

tisaIis,avolarint. Hanc perfidiamDeum 3od^veltiantur, ut molliter cubenr , utad

ulturura Salom.hoc Proverb. confirmat,

& fuperiorem thefin ad hypothefin ac-

commodat. Neque Dei vindid;am eva-

furos docet, utcunque Deus calamitofo

bene profpiciat, & isa Deo bonum con-

fequatur : quod per perfidiofos non fte-

tit,quo minus fua illa calamitate non pe-

rieritis,qui fortuna fua exutus eft.

V,to .Non decetft;ultumobleBa-

tio ; nedumfervum ut imperium ob-

tineat in Principes^

omnem animi remiflione^ defcendanr,rem effeindecoram ; contra rem effe iaDei Angelorum , & pioruhi judicio fpe-(ftabilem &:decoram,utparc& & duritervivant, & pane & aqua affidionis vitamdegant , veftitu viliore & crafliore utan-tur, ftratoduriore cubent, abhislufi-bus, quiingenuos decent, arceantur.

40ô^^'^^"^"s prius 10. 1 3. ubi flagellum

'^ ddrfo ftulti , feu improbi convenire do-cuit, &2(J. 3. docet,quantoper& ftultumdecet virga, feu correptio. Perindeenimdecere affirmat , utequo flageDumfeucalcar

, autafino capiftrum aptum & ac-eommodatti eft. Sicut igitur indecorum

eft

m SALOMONIS, CAP. XIX. 7^?

cft fequi ceflbrem nec calcare, nec viiga

munitum elTe , afinum farragine pafcere,

cui carduus aptiflimus eft, aut fra?no de-

aurato ornare , cui capiftrum convenir;

fic indecorum eft , improbum oblec5la-

mentis delinire. Contra piis decora eft

oblecftatio.

Hujus m caufa quseratur, refpondec

Efai. 26 10. His enira oblediamentis

abutitur ad animi obfirmationem in fce-

leribus , & fibi adulatur, feque tam mol-

liter & delicJt^ tradatum Deo non

cffeingratum , inanimum fuum inducir.

(Fit aliquando ut pii hujus mundi profpe-

ritace corrumpantur , nedum improbi.)

Contra vero Ixpe fit, uc dorfo virga ad-

hêrente, ad reiipifcentiam proficiat ; ut

inManafle, Sclfraelitis in captivitatem

altdudis cernere licet. Obledationem

vero piis convenire, inde iiquet,quod il-

ios in pietatis ofEciis ad fatigationem oc-

<;upatos refici, 8c obledamentis recreari

asquum eft.

Hinc perfpicitur , quam perverse res

- hic in mundo cum in familiis,tum inRep.

.& Ecclef, adminiftrantur, ubiin promo-

vendis & evehendis mortalibus pietas

non fped:at:ar,led noftra commoda , aut

quidvis potius,quam pietas,qus maximefpedtanda eft.

Qupd fi ftultum non deceat levis in

cibo.potu, veftitUjCubitu obledtatio, ne-

dum principatus ; fi posna 8c ignominia

illi jufta Sc.debita eft, multum abeft , ut

debeat honore cumulari. Qui enim pri-

ore parte Proverbii ftultus , in pofteriori

/5r'u//âppeIIatur. Et quidem hujus mun-di fapientes non eos modo,qui lege , aut

conditione fe iervituti addixerint, fervos

20

appellant; fedillosetiam, quiltupidi& "^tereunt

hebetes exiftentes ad fervitutem&man-

data capefcenda , non ad imperium na:i

funt : unde etiam corporum nomina ob-cinuerunt tanquam qui funt ad onera

modo idonei. Qups autem fcript, hoc 8c

aliis lodsfcrvos nuncnpat, hi jurc opcimofervi 8cmancipianuncupanrur, ut, qui

peccati fervituti , ipfi diabolo mancipatilunt.Ucde his veriflnne dicatur,quod dcC^naanoCcript.prxdixityerdmforeJervum

favorum. Quam autem deforme & fpe-

(itatu turpe hoc eft , docet illud , quodfcribitur Ecclef.10.5. ubi Salom. rem fc

Indigniff. vidifTc ^ro^tQtur^fervos fcilicet*-* equis vehi , cum Principes il/is a fedibm

ejfent.

Sed hic nafcicur difficuItas,quod Deusimprobos bonis 8c commodis hujus vitae

onerat : idemque Saulem 8c leroboam,Sc lehu Regesconftituit. Qiudni igicur

hominibns hoc liceataliquandoprxler-tim , quod Deus tam faepe facit ? Refp,

. nobis iucumbit Dei mandata femper obi3CuIos habere,uc illis obfequium prasfte-

mus ; non autem omnia Dei fadla nobis

ad imiationem proponere, fed illa modoad quorum imicacionem mandaco muni-mur 8c invicamur , Deus enim fspe im-probis omnia ad animi voluncacem elar-

gicur , uc illos poft gravius 8c atrocius

fupplicio afficiac : quod hominibusnonlicec: Deus hypocricas populo praeficit,

uc populi peccaca 8c ingratirudinem

ulcifcarur ; quod hominibus concelTum30 non eft.

Ferf 11, Jntelligentia hominu

pYorogat irarn fuam , ^decusejus

efitranjireper defeBionem»

In iisj? (tranfire ) eftmecaphora, du(ita

aviatoribus, quialiquem iliisnotumin

via occurrentem tanquam ignotum prse-

Scopus eftjpiosad manfuetudinem 6c

patientiam animare , 8c qux huic virtuc!

adverfa funt,propeIlere.

Salom.caufam longanimicacis afTignat

hominis feu viri , feu fosminae incelligen-

D d d tiam.

7U COMMENTARIAINPROVERBIA y^y

tiam. Hinc eft,quod lacob.cap.i.ad to-

lerantiam adhortans ilico adjungit Ji cui

fapentia deefi , eam a Deo fetat. Quam-

obrem fapientiae , & quidem coelitus de-

miflas atque delapfae deputandum eft , fi-

quismalum malo noncompenfat.OmneS

captant& aucupantur gloriolam fapien-

tiae Sc intelligentisBiciuam pauciflimi ta-

men funt, qui hanc viam ineunt,quaj adP

defenfos & excufatos purant. Sed dicant

potii^s,quod res eft , ftultje & maledid:ae

fuae naturae hoc efle , ut pudore rei tamturpis fuffiifi refipifcant.

In pofteriore hemiftichio declarat ef-

fedtum manfuetudinis& tolerantiaf,/r<?K-

yireperalterius defeUionem. Nondefuntenim qui dicant.fe in illos.k quibus offenfi

fijnt, ira commotos non efle , 8c interim

fapientiam ducit : Matth.7. if. Qupd 16 tamennolleilIisparcere,fedinjuriamac-

tamen facerent,fi qua in re Isefi fe gravius

in Deum peccafle, & hoc ipfum Dei ca-

ftigationem efle fecum reputarent , Pfal.

^9.10, in quorum confideratione hasc in-

telligentia excernitur.

Hac porro fententia Salom.illis occur-

rit ,qui plerunque ftupiditati dant , non-

nuriquam timiditati & ignaviae , fiquis fit

animo ad injurias placide accipiendas

ceptam retaliare. Salom.autem docet,

germanum frudum efl^d" manfuetudinis

& longanimitatis tranfirefer defjBionem»

Ubi etiam notanda eft vox defeBionis^

qua non quodvis delid:um,fed gravis of-

fenfio fignificatur. Nam plerique funr,

qui profitebunrur , fe manfuetudinis fiise

documenta edituros, fi pecuniola moddoftenfi fuiflfent, itd. tanto damno afFedtos

compofito. Ad quas tentationes retun- 20 fe nonpoflecontinere, quin ineumin-dendum fuccurrat fiobis Sp. fand:i verif-

fimum & incorruptiffimum judicium,qui

patientiamad aliumfontem nonrefert,

quam ad fapientiam. Hinc eft,quod Da-vid i.Sam.25'. Abigailis confilium, quo^furore,quem animo c6ceperat,revocatus

€ft,ad Deum,tanquam ad unicum autho-

rem & fontem retulit,& illud eximi^ ce-

lebravit. Interim perhorrefcant hi,qui

Dei opus ad Diabolum referunt.

Qupd fi intelligentia & fapientia ho-

minis fit,qu? iram prorogar,lequitur ftul-

titiam &infcitiam hominis efle quae illum

iracundum 6c commotum reddit. Homi-nes plerumque ad animi fortitudinem&animofitatem referunt. Undeeriam ja-

«itatur apud nos,^^ hath metall in him. Etquidem metallum eft , fed ex imisinfero-

rum fodinis effoSiim^metallum fcilicer re-

volent. Aiii dicunt , fe in bonis fuis affe-

<5tos injuria xqnh laturos fuifle , fedfama& nominis exiftimatione Ijefos r.opofle,

quin ultionem fumant. Atqui Salom. di-

citjdefedlionem effe praetereundam.Qupaccedit, quod fuperius dicStum eft, eharim

tatem midtitudinem tranJgre£ionam operi-»

re-y I. Pet.4.. 8. Irem quod eft Math.lg.nonjepties, fedfeftuagiesfepties ccndonan»

ô dtimejfefratri.

Ad hanc rem aliud argumentum affert

abadjundt. decore. In quo occurrit 5coccupat,quod homines huic fpiritus man-fuetudini objiciunt» nempe rem dedeco-roiam effe , fi quis ad iHatam injuriam &praebitam offenfionem gravem pr|fertim

conniveat. Spiritus Sandius contra , hoceffe confirmat honori & decori , fiquis

defedtionem filentiopraeterit, tanquamprobum & vile

, quod nunquam Spiritus 4° illius confcius non effet. Sicut enim eqtri

Sandti imaginem & chara6terem infcui- generofitati tribuitur, quod canum latra

ptum admifit. Qui hanc iracundiam nonomni ex parte probare videri volunr , il-

ludadnaturse luae peculiarem quendamaffed:ttm referunc j eoque fe aliquoufque

tus quiete & placidepertranfit; fic eti^mmagnanimitatis eft aliorum contumeliis

non commoveri. Vide i.Sam.10,27.

H«c lamen ita inteliigeda funt,quoa4injuria?

7«« /SALOMONIS, CAP. XIX.snjuriaenTata?iti noftris 'luutaxarperfonis

haerent^neque ad Deum , aur £cclefiamfe difFundunc.

7^9

V. I *. I^îtus tanquamjuvems

leonKefi indlgnatio J^gis : ^ tan-

quam rosfuper herbam benevolentia

ejus,

In ^Vd {regK) eft fynecd. pro omni eo,

qui rerum fumma potitur.

Scopus eft omnibus timoremRegi^poteftatis injicere.

Rugitus leonis cujuique formidabilis

eft, fed praefertim juvenisieonis,quiaip-

(e in «'«.«i' & vigore virium exiftens tonat

fortius; ficut legimusEfai. if . vitulas tri-

cnnis mugitum fortiflimum Sc maxime

lo

funde fediriofi k Davide de(!ciebant 2.Sam.2o.i.)Sedmeminerint tamen eumKegemefle,& Regiam dignitatem iili

tantam potentiam & majeftatem ex or-dinatione divina adjungere, ut illum me-rito in tanta fupra fubditos eminentiacollocet

, quanra leoni eft fuper reliquasagri beftias

; qui etiam omnium ferarumRexdicitur.

Quamobrem confilium illud Salom.quod alibi proponit, Ecclef.8. 2,?, 4. fe-quendum eft. ôdfi êgisindignationeaiiquandofremans.fupplexad ejusgenua teadvohes, ut gratiam confeûarK ^ iramejuiflaces, Sicut enim fcribunt, leonem,utcunque ferocem & prêdae cupidum,tamen eum,qui veluti mortuus corapro-cidir,intacaum prasterire: fic ad Regisin-dignationem declinandum nulla aptior.

fonorum efle. Cum igitur indignatio Ôautcompendiofiorratioeft,quamutquis

Regisrugitu juvenis leonisreprxfenra- ^'

—

•^-^'-'' ^-- -^-^-

tur,rem formidabilem efle oportet.Qujs

enim tam cordatus eft,qui ad rngitum fe-

rociflimi leonis non contremifceret ?

Unde etiam fcriptur. ut Cliriftum omni-bus Ecclefiae hoftibus terribiiem propo-neret , illum leonem ex tribu lud^ appel-

lat. Leo hoc habetjur non prius rugicumi^dat,quam de praeda capienda fitcertus.

fubmififlima fui abjed:ione cum illo in

gratiam redire ftudeat.

Quod fi ad hominis rugitum contre-mifcendum,quid nobis faciendum , cumDeus h coelis rugiat } (Vide Amof. i.)

maxim^ vero cum rugiet formidabili illa

voce; ite maledi£ti , (^ j ligatis manibus ^fedibm,(^c? Math .2 5*

.

Quod fi quêratur , an Regesnonde-VU<tk,uuaii.i u^' jît^v»»» *.M^>^»iv4« 111. V.W1 Luo, v^^*»-"^ 11 vjM«.iM.nn j a.ij xxwgwo ii<îj 14C»

fitque tam prope admota prxda , ut e)us 3o beant frênum irs & indignationi fuse in-

nnguesefFugerenequeat. VndeAmos^. ^ jicere xquh atque pkbeiij relpondeo;

4.{ic icribit; ««»3 rugiet leo infilva,utpr<x^

dam non ajfequatur : An frafertimjuvenis

leo vocem edetfuamût fradam noh capiat ?

Qui rugitu excellit ad terrorem injicien-

dum,quo beftiarum curfusretardatur, 8c

quidem earum,qu2e fua velocitate&per-

nicitate leonem iuperant.

Stulti homines , ut honorem & timo-

tanto magis in eam parte incumbere de-benr,quam fubditi , quod ipforum indi-

gnatione infinite plus incomodent, quamlubditi. Sed non tam hoc loco quaeritur,

quid Reges debent facere,quam pericu-

iumaboculos proponirur, quodexiraeorum jufta,feu injufta nafci Iblet : ut fi-

cut confcientia officii nos maxime in of5-<^<,uit.l i.iyjLi.iiAi^^c , w^ ituiiwiv.111 t^ tJimj— W-l». \,»./li.i->-lV..ll..»M •.'liiVl' "VJ^ »il[».a.Hilw 111 v.ji«-

rem hunc Regi debitum, & a Sp. fancflo '^*^ cio continere debet ; ita illud praefidium

imperatum, i.Pet.2.17. Rom. 1 3 .4. ex- negligendum non eil, quo mortales firae

curiantjfic fecum ratiocinari folent: Quisille eft ? Annon,Hit reliqui, filius Adami ?

Annon fpiritusillieft in naribus.? Annoneftfquod aliquado fit) ignobiiis viri filius?

& mdignationis habita rationej fibi ca«

vere foienr^Rom.i^.

Prseterea non haec eo dicuntur, ut me-tuRegis abofficio a Deo imperaro ve!

Ddd 2. kcuiB

79» COMMENTARIAlatum unguem difcedamus. Ob eamquecaufam liipra Ecclef. 8. audivimus , ob-fequium noftrum erga Principes cancel-

lisfoederis noftricum Deo icti circum-

fcribi , & confuli , ut in mala caufa nonperfiftatquis.

Prius hemiftichium ex adverlb in po-fterioi'e confirmatur,quiaRegis benevo-

lentianon tantum in vivisquisconferva-

IN PROVERBIA 7SiEc quidem Propheta ingenu^ agnofcir,ftultum filium rem effe moleftiarum ple-

nam,unde plurali numero utitur, qui fae-

pe gradui fuperlativo ex^quatur.Verum-enimverofi com.paratio mftituatur , exduobusjmalis quodnam eft deterius.rixc^

fa mulier in malis ftulro filio eft pisepo-

nenda. Ratio autem eft, quia eft veluti

continuum ftillicidium , quod lenfim &tur, fed porro exhilaratur & floret , non ^° pedetentim virum fuum(ur gutta|apide)

fecus,quam rore ccelitus demiffo herba

& vivit & viret vigecque. Vide Proverb.

i6, 15. AtqueinPrincipisbenevolo in-

tuitu,tanquamDei exporredam frontera

& vultum jucUndum afpicere quodam-modo conceditur. Hoc cqnfirmat ratio-

ne appofita praecepto quinto , nempe in

obfequio parentum cum vitae diuturnje

tum commodae mercedem paratam efle,

Quod d Regis benevolentia triftem vul-

tum recreatreficitque,quid placidusDei,

& ferenus vultus efficiet?

V. is-AErummpatrifuoJilms

fiolidus' ^ ^flilla continuajurgia ux-

oru,

In ii( fiUm) eft fynecdoch. Itemin 'dn

Qatrifiio) & nciN) (uxom.Scopus t-ft, ut nos ad piae uxorisperve-

ftigationem, & filiorum religiofam edu-cationem Spir. fandlus extimuler.

Saepius in Proverb. ftultorum filiorum

improbitas parentibus permolefta deca-

tata eft. Cum enim in fummo Hberorumobfequio gravi cura ex educatione tor-

quentur parentes ,quanto cruciatu exa-

giiari oporret » qui fceleratos habent li-

beros , maxime vero cum hoc parentum ^°/,^,^.w.>«,, ^^^*,,^^

culpa fit ; Nunc autem videtur compara- -^-

tio inftitui inter moleftiam,quara aflFe-

runtfilij immorigeri-, & quamexhibetrixofa uxor, Videtur autem plus mali ef-

fe in uxore rixofa, quam in ftultis filiis.

exedir. Atque ut<edes continua,&mini-meintermifTa ajut interpolata ftlHapu-trefcunt & corrumpuntur ; fic &c.

Ratio autem , cur ccntihua^Hlte illam

affimilat, alihi (ficut videbimusjapertiusdefignatur , hic vero obfcure indicatur ;

fcilicet quia ab illa disjungi,& diflbciari

nequit. Stolidum quidem filiumpoteftfuis aedibus fugare , & quidem expellere

20 debet ex lege^Deut. 21.18. Sed uxoremrixofam, quaeadulrera noneft,a fe &: fuoledto.nedum ab a^dibus mandare nequit»Vt dubitari pofTit, majufne malum ex a-dultera, quam ex rixofa, quse ad frugemrevocari nequit , viro immineat : ficut

addubitari poteft,an optabiliutgravi pla«

ga femel feriri aut acrius pungi, quamindies , atque adeo in horas obtufis

doloribus , & i(5tibus levioribus ob-30 tundi.

Qupd fi morofa uxor per fe fola tan-tum malum viroafferar,Iu(fluofum eft \i'

beros fimul &uxorem inobfequentes ha-bere. Quamobrem danda opera , &c. utfupra in fcopo Proverbij.

Haec omniain maritumdifficilem&morofum conferripofiunr.

fi

V. 14; Domus^fubflantiafunt

(eda lehovab efl

mis.oomzua 2mei

In msK {famm) eft fynecd. partispa»

trum pro majoribus cum mafculis , tumfceminisa

79i

foeminis. In nn {fuhiiantia ) eft item fy-

necd. j-trn omnibua vcnfllgalibus ,• ficin

rwH(f(emina,)^ro matrimonio conjund:a.

Scopus eft fingulare beneficium uxo-ris. Deum timentis commendare,8c ho-

minum errorem abjedtius fentientium

corrigere.

Superiori Proverbio Propheta benefi-

cium praeftantis & prudentis uxoris exadverfb ftultse & infipientis uxoris exor-

SALO^rONIS, CAP. XIX. 70iNam hzereditas fcr^ aut patria lege , autconfuecudine , aut fingulari parentumcharitate ad liberos devolvitur, ita ut diuanteqiiam haeres,quis teftamcntoautdi-plomate fcribatur, quisfit, cognofcatur.In uxoris vero acquifitione faepifilint; fir,

ut conjugio confocientur,qui pro})rer lo-corum intervalium & conditionis diiTi-

militudinem omnium minimt feu paren-tum feu conjugum judicio conjungendi

navit: hoc autem loco illud beneficium ^° vififuntûtdonumDeifit magisimmedi-amplificat ex comparatione minoris bo- atl' ab eo proveniens, quani ha?reditas.

ni ,quod tamen apud mortales pluris se-

ft;matur,quatn pia & prudens uxor.

Hicfcrupus nobis fubdifKcilis occur-

rit ,quomodo Salomon hoc Proverbio

Deum majoribus opponat,domus Scfub-

ftantiae benefjcium ad majores , uxoris

prudentis & pias donum ad Deum refe-

rens ^ hocipfoper fpeciem Deo detra-

faens 8c derogans, quod illifumme com-petit, Omne enim donum perfedum (^ o-

mnis donatio hona dejurfum eif dejcendcns

a patre luminum,lac. 1.17.

Cum igitur domus & reditus Scved-i-

galiafint in bonis , ^ Dei beneficentia

profluant , necefle eft. Huc referuntur

frequentes fententi^ in fcripturis potifii-

mum in Mofe &:Iehof de haereditate

terrae Canaanin genere Ifraeliin fpecie 30 8c confociatis pr^poni.

Hicigitur difcamuserrorem noftrum,quo domus quidem &.patrimonii poffef-fionipretium magnum conftiruimus,cumprudentis &. pix uxoris merces vulgares& contemptas ducimus. Quotus enimquifque invenietur

,qui in conjugio non

maximam rationem aut dotTs, aut gene-

Q ris,aut formse habeat potius quam pieta»tis & prudenti;^ ? Si egregie dotata fir,

iliuftri loco nata,fi formofa , ilico eam o-mnes certatim ambiunt parum fbliciti

de pietate.Contra fipia Scprudens fit,6c

dote nuda & patrimonio , contempta &.fpretajacet: Ubi tamen notandumeft,piam Scprudentem fceminam longe cumpatrimonia& vedrigalibus , tum vero o-pibus & divitiis patrimonio conjund:is

vero fingulis tribub. aDeo attributaiad-

huc fingulatim Davidi dicitur , Deus de-

dijfe cum nxores , tum domum dominifui

Saulis,2. Sam. 12. Refp. duabusde cau-

Cs hominibus hoc loco domus &c.dona-tion«m, nonDeoajIignari. Prioreft, ut

doceat tantumintervalii effeinter domu8cc. & uxorem prudente,ut domus &c.prae uxore pia humanum fit , & pia uxor

Ecclef. 7. 13. prudentia qusedam , &;

folertia in rerum adminiftratione pecu-nlx longe prjBponitur;& melius effe do-cet Saiom.in fapientise

,quam pecuni^

umbra deliteicere , cum fcientia hominein vita confervet fsepe,quod pecunia nonfacit,quae illum in periculum&difcrimenvitse conjicit. Quamobrem muliercivi-

liter prudens , &: in famiiiae admiuiftra-

pr? illis divinum quodda bonum fit:Non 40 tioneperita divitifoeminx eft praeponen'

quod domus &c.fimpliciter & pure non da;nedum fapientiaiila,quae eft coeleftis

iit etiam Dei donum. Deinde quod ma-jor qusd^ & oculatior fit Dei in uxorumpiarum confequutione providentia

,qua

in hsereditatis co»fequendae ratione.

& cum timore Dei conjund:a,maxime ii

in unam coinjidant.

Hinc efScitLir fpeciali quadam ratione

a Deo per preces uxorem fuam & pru-

D d d 3 denteni

COMMENTARIA INPROVERBIAdentem qua:rendarn elfe.Quae omnia deuxore dicta ad maritum itemDei timen-

tem, & fblertem transferenda funt, cumfrt utriufque par ratio,

Hic quaerat quis, annon mala & ftulta

uxor fit item a Domino? Refpon. eft illa

quidem a Deo.fed impiis poenje nomine,piis vero exercitationis caufa immiflaieo-

que hoc malum placide& patienter fe-

rendum.

79f& illum mevitabili quadam viadoriri, utfolet aiinatus miJei uuUuui & incrmominvadere. Htnc etiam eft

, quod 20. 15,d cat, eumyûi amatfommm.tenuemfieri^

Hincconfequiv,detur,iIIum,quiado-mnesditefcendi artes, & opportunitatesexcubat, rerum omnium in affluentia vi-vere,& manum illam,qux irrequieta eft,ditatam iri. Minime , inquit Salomon, fi

^^ dolose ilJe agat , fi integre & incorrupte

, ,. . J? '^^ tamJiari augenda non verfetur.

Ferf.if. oocQrdta cmerefactt âmemmcompendios&adpaupertatem

altum foporem : & anima dolofa e- !!"'£1'J"^^:^'"''' &împrobos labores.

furiet,

In vby (anima) eft fynecd, partis.

Scopus eftjtam pigritiam,quam frau-

dulentam occupationem & vivendi ra-

tionem ad extremam paupertatem &inopiam hominem adigere.

Communis ratio docet , laboremho-neftum & moderatum fpiritus acuere 5c

excitare ; contrat vero otio & ignavia fo-

piri fpiritus & hebetari.Nam capitisgra-

vedo,&humorum in cerebroabundantiaex otio proveniunt. Hinc eft , quod Sa-lomon Proverb. 6, inerti & pigro fuam(bmnolentiam exprobrat verf, 9. 10. e-

umqueex immodico fomno ludificatur, ^Hinc eft, quod non deftierint inter hujus ^° VIO^ eius C0ntemnit,m07ietur,mundi fapientes , qui affirmarunt, vitam

quam per otium , fi fît occupatioillicita.H«c fi fecum fures , latrones,pirat3e re-putarent, qui parvo momento magnis feprxd}s & Ipoli sonerant; fi,qui,ut lucelliaiiquidacquirant, diem Domini violant;n, qui in commerciis,emptione, aut ven-ditione fuos proximos, etiam fratrescir-cumveniunt ^ nunquam fe captandis hu-jufrnodi commodis fatigarent.

Ergo unica ratio, & compendium di-yitem evadendi eft , fiquisin honefta &licita arte cum diIigenter,tumincorruptefe occupet.

Ferf. 16 > Cuflodiens prceceptum

cujlodit animamfuam : qui autem

ignavi & otiofi quandam mortem efle,

& otiofum quodammodo feipfiim fepe-llire vivum.Deinde ex pofteriore parte hujusPro-

verbii definitur vox famis , qu« huc tra-

duci debet , ut doceat , qnis fit focordise

fimul & immodici fomni fru(flus, Namcum otium fifpaupertatis parens»pauper- .^tatis vero proJes fames, fit, ut, cum pau-

fertatem arcefcat fbmnus immodicus

,

tamem etiam arcefcere neceffe lit.UndeProverb. 6. ii.docetur,pauperiem,tan-quam viatorem fubito otiofo obrepere,

In icsi( animum ) eft fynecd. partis.

In nnTt {vioi e]m) eit fyn. gen. pro man-dato Dei.

Scopus eft i hominem ieipium aut fer-vare, aut perdere,quoadDei mandata invita? fux diredione ftudiose obfervat,vel diflblut^ negligit,

Obfervanda eft prima formula lo-quendi , qua prsceptum in genereponi-tur pro Dei praecepto. Ea enim formulaindicit , Dei mandatum iblum dignumclfe, quodmandatinomen obtineat.Sic-ut enim verf. 14. haereditas & fubftantia

prae

^9,$ SALOMONIS,pr« pia uxofe non merctur vocari Dci

donum : fic hoc loco hominum mandata

per Dei mandatum indigna funt, quae in

mandatis habeantur. Hinc eft ,quod fa-

cra fcriptura fola Scriptura nomen obti-

net , &• communi fermone fer verhum

i;er&«»3Deuntelligimus.Unde apud Hol,

mandata Regis percontemptum iy(cum

2. literulisj appellantur. Quod quidem

indeconftat, quia Principum mandata ô

non fecus fervanda funt,quam ut Dei

mandato prob^ confentiunt.Quoad cum

Dei mandato confentiunt; Dei ipfius au-

thoritate muniuntur^fed fi &c.De hoc Dei mandato pra?cipitur , ut

illud obfervemus ; eoque ipfo jubemur

tum illud probfe cognofcere, tum cogni-

tum memoria retinere.Nemo enim prae-

ceptum obfervabit , quod aut ignorat,

aut memoria non retinet. Deinde quod 20

CAP, XIX. mDcnique notandum eft, eumcontem-

ptui habere praeceptum , qui illud nonobfervat,etiamfi illud probfe intelligat,&

probe ejus meminerit ; quandoquidemcontemptus praecepti hic pra^ccpti obfer-

vationi opponitur. Unde lub contcmptunegled:um mandati contineri necelTc

eft. Vid.Hebr.2. 3,

Verf. 17. Mutuat lehovid , ([ui

gratioselargitur tenui • ^ benejici»

um ipjim rependet illi,

_In niS»D (muttians ) eft metaph. ^ cre-

ditoribus ad Deum tranflata propter be-neficium, quod is , qui pauperi fubvenit,

h. Domino confequitur , ficut ^ grato 6c

memore debitore creditor.

Scopus eft hominum erga pauperes

adjungit , fe & vitam fuam fervare ,qui ficcitatem pervellere, quae inde nafcitur,

pr^ceptum fervat,docet,qua cura,6cquo quod omne , in quo pauperi gratifican-

ftudio accenlo & excitato hoc faciat. tur,perire exiftimant.

Diligens rei cuftodia alicubi cuftodiae

pupillae oculiaffimilatur,quam etiam ho-

mines ftudiose & folicite cuftodiunt; fed

cuftodia vit2e, feu anim^ noftrae mukomagis nobis commendata eft : maxim&

vero cum,hac vita ex contemptu manda-

ti amifla , fimul etiam vit« futurae jadtu-

rafiat.

Sunt quaedam hominum mandata,qui-

bus obfervandis magnum praemium pro-

pofitum effi ; fed iliorum violationi aut

poena nulla,aut levis conftituitur : Sed in

Dei prxcepra obfequendo,ut maximumpraemium proponitur , fic ejus violationi

graviilima poena indicitur , mors fcilicet

seterna.

,penre .

Vifcera noftra in pauperes conftringit

8c obdurat,oculos noftros ab illis intuen-

disdefled-it, manum noftramadverfus

eorum fubventionem occludit, quod ni-

hil , unde mutuo nobis gratificentur,illis

fuppetit. Semper enim in gratificando

^°oculum ad remunerationem adjicimus,

haud fecus, quam ad mercedem merce-

narius; quae fi nulla nobis affulgeat , ilico

benignitatis noftrae fons obturatur. Et

quidem hoc hominum genus durum &ferreum eft. Sunt aliiqui paulomitio-

ris ingenii funt , qui libenter aut darenr,

aut mutuarent , dummodo de iHo^quod

danr, aut mutuantur redhibehdo confta-

erna. retpenitiis: quibusnihilomagispaupe-

Deinde notandum eft,pr?ceptum hoc '^"res juvantur

,

tanquam normam omnibus ad;ionibus&

negotiis tranfigendis adhibendum effej

ut nihil tam aut magnum,aut parvum fit,

quodad prêceptum, tanquamad cano-

nem non exigarur.

, quam prioribus iliis ,qui

quaeftum confe(5tantur. Sed hocgenus-

hominum in improborum6c peccatorum

cenfu Chriftus connumerat Luc. 6. ^4»Deus , ut hunc errorem penitus infi-

tum anJmis noftris evelJat ^ varias fimili-

tudineSs

COMMINTARItudineSjtanquam imaginesob oculos no-

ftros proponit, quibus animis noftris per-

fuadeat,non perire beneficium ,quod in

indigos confertur ; ut quod femen terrae

mandanr, idque feraci admodu,m &irri-

gux;:.Cor.9,(^.9.Ecd. 11. i. irem quodthefauros congerant turiffime Scinexpu-'

gnabili loco repofitos; Mat.^.20. praete-

rea quod fibi amicos parant , qui illos in

tabernacula aeterna accipere prompti

funt. Luc. 1^.9. Sed haud fcio,an ulla il-

luftrior & efficacior aut vehementior fit

ad hoc efficiendum ratio quam quae hoc

loco adhibelur, ubi is, qui pauperi re ali-

qua gratificatur,Iehova2 mutuare dicitur.

Hinc eft,quodChriftus mandet,ut om-ni fetenti demusyhuc. 6.^,0. ^ mutuo de^

tnuSy^m nihil{ne caputquidem)reJ^;/'^-

amWjSc Luc. i4..hofpitem,^ quo invitatus

erat,docear, conviviu inftituturus convi-

vas adhibeat,n6 divites vicinos,ficut mo-re receptum eftjubi ratio,quam exponit,

memorabilis eft; ne, inquit,illi te iterum

convivam adhibeant,&:par pan reddant,

eam rationem illos non invitandi atte-

xens,qua fola homines impulfiillos con-

vivas adhibent. Contra jubet adhibere

pauperes eam rationem illos invitandi

fubftituens , qua fola homines ab iliis in-

vitandisdeterrentur , fc. quod nihil illis

fuppetat, unde compenfatjonem faciant.

Quid igitur?An,( inquis )peribit, quodaut do,aut mutuopMinime inquam. Si e-

iiim tam durus fis,jut nihil dare velis, nifi

fpelucri, promilTo muniris , temuitipli-

cem frudtum accepturum , nempe cen-tum pro uno Mat. 19. 29. quje ufura eft

hadbenus inaudita.

Plerumqueautemfit, ut pauperes in-

veniantur, qui mendicare pudore prohi-biti, tamen aliquid pecuniae mutuo acci-

perecupiunt. Hanctu, nifiobfidedato,renuis dare mutuo?Ecce tibi pr«dem ip-

lumaeternum Deu.qui hoc Prbverbio fe

fponforem pro tenui oftert, Qu;dAn non

A INPROVERBIA yp^tibi certus & idoneus videtui'", cujus uni-useft, quicquidufpiamautauri, autar-genti eft,quicquid ufpiam tej-rse, aut ve-dtigaliu inveniturPparum fidus, qui nun-quam fidem]fefellit;qui etiam quod nun-quam promifit, aut dare fufcepit, fponte'dedit qui yel in hoftes fuos beneficusexiftit J^ cujus tu fyngraphum fcr.ptu-

^ ram habes, promiffionis figilla lacra-^ menta?

Hucaccedit, quod prseterquam quoihoc padbo rem facis,fingulari tibi honorieft Deum quodammodo tibi obnoxiun^habere. Quisenim fibi honori non ducicfi Regi ditifC & potentilf. mutuo aliquiddederit

, quo ille non incommode care-re poteft?Quid,quod Deusfib: non tan-tum commodatum, fed veluti datum re-putat, quod in pauperes confertur.^Mat, .

20 25" .4.

Sed qu^ritur, quando Deus benefid-umhoccompenfabir? Inhac vitafsepe

PLilz.f. femper autem in refurredtio-ne juftorum Luc.14.tum fc.cum tua ma-xime intererit. Multi funt,qui prxdia,acyedigalia magno redimunt , quibus ipfi

in multos annos non fruentur ; imo qujenon, nifiillis mortuis,ad fuosauthberos,aur nepotes devoIventur.Quato nos ma-

30 gis expediatione divina? conpenfationis,quK certi{r.eft,acquiefcere xquum eft.^

Ferf 18, Cafliga filium tuum,dum efljpesi^ admorte afficiendum

eum ne condonet (feu toUeret( [ am-matua,]

In p(.^//tfwjeft fyn.pro liberisltemin

^Q ']vii^(anmatua.}

Scopus eft parentum ftultam indul-gentiam redarguere.

Quaeritur hoc loco primum cur in uni-veriiiin jubeat Deus iberos corripi&ca-ftigarijcu potius dicendu videbatur,cafti-

gandos

SALOMONIS, CAP. XIX. toi

gandos 8C corripiendos effe , cui delin-

quunt,& abofficiodifcedunt? Refp.ne-

gari non pofle.quin magnum fit difcrime

ingenioruminpueris &puellis,& plerof-

que multo efle magis tradabiles.&man-

iBietiore narura,quam funt alii, qui naru-

rafuafunt magis pervicaces Sc refrad:a-

rii,eoque culpandos efle parentes,&;pre-

ceptores,qui eandem legem doeendi 5c

corredîonis omnibus ex a;quo adhibcnt,

Hicenim aequalitas fumma inaequalitas

eft; multique , dum fe vitia flagellare pu-

tant,natur3e flagellatorcs &carnifices re-

periuntur.Sed m hac naturse &: ingenio-

rumvarietate nullostamen reperiri cer-

tum eft,qui ob infitam illorum animis,&

natura infixam pravitatem caftigatiqne

nonegent.Vd Prov.22. 'j^.Sicutenim

nullus ager tam ferax eft , ubi fpinae &cardui(faltem aliqu))non proveniunt.eo-

que ipfo runcatione indgeat; fic nullum

eft pueri , aut puellae tam facile& fuba-

d:um ingenium, ut caftigationem & fe-

rulam non poftulet,

Deinde docet, hanc caftigationem te-

pettive & opportune adhibendam efle,

id eft, matureantequamanimiejuspra-

vitas confuetudine & diuturno ufu ro-

bur & vires acceperit, antequam adulti-

or fadus exultandi quadam ferocia in-

doinitum fe praeftet. Sicut enim tempus

quoddam putandi & farmenta luxurian-

tia refecandi obfervari debet, quo nele-

d:o,irbores fedse &putar3e intereunt;&

ficut planta,cu tenera eft,facil6 fua ûrvi-

tate curatur,qu3e,fi adaltior fad:a fit,citi-

us frangitur,qua ad redtitudinem fled:i-

tur^denique ficutjuvencus jugo ferendo

docilis en, qui poft bos fad:us jugu fub-

ire refputt;fic,nifi a teneris annis corripi- ^qantur pueri,ut ad frugem revocentur,de-

incepsrefratftarii,& effradtores evadunt,

qni fe cohiberi, & in ordinem cogi nonpatiuntur,Hinceft,quodProv.i5.24-non

lantum docet parenti virgam non efle

inhibendam,fed porro/ubeat,ut manurriadhibeat.

Poft ab adjun(5I:o pericu lo hanc prece-

ptionem probat: ubi prolepfin quandamPropheta adhibet ,cujus occupatio pare-mm perfona inducitur: Atqui prae animimeiindulgentia& fingulariin liberos a-more non poflum illoscaftjgare,maximfe

cum me fupplices,& genibus flexis dul-10 cliT. verbis pênam deprecentur. Maxi-me vero quis ejus lachrimis , aut ej ulatu

non liquelceret, aut frangeretur animus?Subjed:,_aDeo adhibetur; veru enimveronifi hoc fecerit,de filio,aut filia tua peni-tus adtum eft. Hac enim indulgentia tua

red:^ ad ejus interitum itur aut in hac vi-

ta,aut in futura,aut in utraque,quod faepe

fadum videmus. Optio igitur tibi datur,

num mal;s filium tuam iram,anMagiftra-

20 tus,aut Dei furorem jtuam caftigationem

an a Magiftratu,autDeo fummo judice&vindice,aut utroque exitium; utrumvir-

gam tuam, an eorum gladium & fecurim

experiri.ExempIa funt Absh.&Adoniah,quorum uterque patris nimia indulgen-

tia .n pueritia corrupti perierunt.

Hoc ad Magiftratus transferatur, quieonftituta hnpunitate,homines inir«e di-

vinse difcrimen cenum conjiciunt.

30 V i9»Si magnusteflu condonans

li/hl pcenam:]iillum liberaveru^dem

znceps[pcenam^âuêbis,

Scopus eft docere, parentcs pofle ali-

quando psenam Uberis delinquentibus

condonare; fednon fine indignationc

cum vukujtum verbis declarata.

HocProverbio videtur prolepfisadhi-

beri ad luperius argumentum,cujus oc-

cupatio eftjnullus igitur veniae admifl"!

culpa,locus rehnquitur ? Subj. imo veroeft ubi culpa condones , ut prima quaq;vice,qua quis deliquit, aut fi per impru-

E e e deatiams

%o% CdMMENTARI^dentlam , aut aliorum alledamentis po-

tius, quam deliberata malitia aliquid c6-

tra officium,admittitur.

Sed non finecautione r Cautio autem

eft ut iram fuam profitearur ; deinde ut

»«««<>«*» , ficut Apolt. docei^ adhibeat ; E-

phef.d^.^.. quse ut nunquam, nec in cafti-

gatione.necin culpaecondonatione prae-

tereunda eft : ita copiofior 6c uberior

adhiberi debet , cum, quae verberibus fit

caftigatio omittitur.

Hic fi quaerat quis : an non liceat ali-

quando ad puerorum deL(5ta connlvere,

8c per illa tanquam non anmadverfa

tranfire,max!m^ vero cum aiTiduis cafti-

gacionibus feu verbis.ieu verberibus puer

callum contrahit , & quodammodo ob-tunditur; Refp.hoc non licere folum,fed

cxpedire eriam.Sed tum potifT.hasc con-

niventia adhibenda eft, cum nihil contra

Deum,aut contra proximum fed tantum

cumin civilem quandam dildplinamin

menfa, autveftitu, aut cap tispedinatio-

neâliifquedomefticaeo»^»»»;-!»* non difll-

milibuslegibus pcccatur.

V. 20. Aufculta confilio ,^ aC'

ctpe cotre^tlonemûtJapias in extre*

mo tuo,

Scopuseft; veramfapientfamin man-datorum obfequio, 6c correptionis a-qua

gj; patiente toleratione gigni&. coparari,

Quamobrem d lo funt, qux hoc Pro-

verbio S. Sandus proponit. i. adhorta-

do. 2. promiffio h.s faita, qui adhorta-

tioni parent,

fcanjilio aujcuhmt,

in adhortationej

duofunt^mf^ corre^tionem admittant,

In priore de aufcultando confilio uon

i IN PROVERBIA goôbfcur^ comprehenditurauditio. VerbuDei igitur audiendum , & quidem dili-genter, aure ad rem, quam audimus, ac-commodata & inclinata penitus. Ex au-dirioneenim legis fcênria, & ex fcientiaconfcientia peccati; (icutexpromiffionisauditione fides ingeneratur. Memineri-musigirur,quod Chriftus dicit ;^«; habetaurem.atidiatMat.ii Qua fententia do-

t° cere vult, aurisopiiiciumideoa Deofa-(3:um & formatu ; ut verbo Dei audien-do inferviat ; contraautem a nobis ad o-mniacaptanda& accipiendapotius quamverbum Dei adh.betur. Et ufque toau-res noftras rerum penturarum auditio-ne impiemus,ut verboDei audiendo nul-lus locus relinquatur Unde eli ut auresad audiendurti verbum graves & incir-

"cumcifasafferamus, In quo genere funr,20 qui femine ad ftratam viam projedoad-

umbranrur.Mat.i^.Sed non fatis elt,fi verbum audiamus,

nifiilliporroaufcu!temus,id eft, ut inftarthefauri illud inintimis animi penetrali-JDUS reponamus , vel utpretiofum femenin porca & fulco animi noftri condamus,ne d abolus , tanquam avis illud auferat.Vide Pfa.iip.fedt,2.v.3. ubi ufus Scfinis

30 indicatur, ne lcil peccet in Deum. Si«Efai.2. 7,. ille docebit nos de viis fuis, &nos in illis ambulab mus.Hinc beati pro-nuntiantur

, qui audiunt verbum , & fer-vant illud. Luc.ii.z8.& lac. 1 .22.eftotefadtores verbi , & non tantum auditoresvobis ipfisimponentes«

Deinde notanda eft vox confilij , qnaverbum Dei infignitur. Multa funt infcript.praefertim Pf. iip. qnibus variiScdifcrepanres verbi divini efFcd:us deli-

40 neanturût quod viae dicitur , ut illis mfi-ftendum efredoceamur; teftimonium, utad caufas noftras vel probandum, velre-fellendum iJlud adhibeamus

; judicia , utlites noftras verbo finiendas& deciden-das effe indicet, Appellatur autem hoc

loco

joi SALOMONI!oco confillum, ut, quotiesdubij 6c lia:/i-

tantes fumus, quam viam in rebus noftris

trandgendis ingrediamur, ad Dei verbfi,

quod unicum oraculum eft , recnrramus

.

Hinc eft.quod Chriftus nobis ^Dco con-

filiarius dams efle dicatur,E(ai.9.& Pfal.

119. dicuntur fcript.viri coniilii Davidis,

gc veluti fandior fenatus.

Hic prajdicanda eft Dei in fuos muni-

ficentia ,qui omnibus fidelibus nontan- ic

cum ex Angelis /fatellitium , fed fanvflum

etiam fenatum attribuit, ut no tiiulo tan-

cam Reges/edRegiis priviJegiis inftrudi

dignofcantur.

Sed Pontificius error nobis diligenter

c*avendus eft , ne comminifcamur Dnconfilia arbirraria eife , nec ulla nos re-

ceifitateillis obtemperandis tenerijob

eamque caufam illos ,qui illa opere im-

plent , non folum Deum promereri , {cd 20porro thefaurum meritorum fibi tan-

tum comparare , ut inde aliis indigenri-

bus erogent. Sed parum reputant , ^

quo hoc confilium prodit, nempe a Deo,cujus confilio inobiequentem etfe nefas

eft. Si enim verum illud verbum eft

»1 ratf AÂTm-Pxf îrKrm uvciyKeu,nednm

hoc de Dei 2<. Chrifti confiliis ver^ affir-

, metur : 8c (i Sal. fapienriffimi confilium 30repudiare fuperbum foret^ imo periculo-

fum ipfius filio Rehob. eorum confiiio

non acquielcere ,qui Salomoni patri a

confihis erant ; nedum damui plenum eft

Dei confilium refpuere. Et , ne longius

abeam,cum fapientia nulla, nifi aufculta-

tione confilii divini paretur , quae vera &;

folida fit, palam eft- , hoc confilium non

elfe arbitrarium nifi forte liberum nobis

exiftimemus ftultis eife 8c infipientibus.

Secunda pars adhortationis eft dead-mittenda correptione: ubi quaerat quis

quid opus fit caftigatione , cum quis

verbum non rantum attent^ audiat, fed

porrb ftudiese illud oblervet ? Cu^renti

inquies, quid opus eft calcar addere?

S,CAP. XIX. joj-

Refp. nullius obfequium ita fuis 'partibus

&c numeris ablolutum cffe, quin in pluri-

bus delinquat ; ob eamque caufam opuseife caftigationc. Si enim ad civilcquan-dam difciplinam informandam opuscftingencrofiif. ingcniis ut aliquando cor-redtio prc-eceptis tradcndis afpcrgatur ;

quanto nobis magis caftigationc opus eft,

ut caeleftem difciplinam imbibamus,aquamulto fumus natura noitra alieniores,

quam a civil.praeceptlunculis, quarum fe-

mina nobifcum naicuntur \

Correptio vero hxc vel a Deo imme-diate , vel mediate proficifcitur. Imme-diat^ per morbos.nautragia, incedia &c.Mediate cum domeftica a parcntibus,vel

pubiiea ab Ecclefia,aut Repub.inferatur,Quse pofterior vel tum placid^ ferenda

eitjcum fine caufa infertur ; quia, utcun-

que homines injufti funt,tamen Deus ju-

ftus eft , qui hominum etiam iniquorumaition;bus juftiffim& moderatur; dum-modo poenx nomine non infligatur quid,

quod ab officio boni viri declinat. Con-tra vero v|demus juvenes h;s potiff. oble-

dtari j qui illis aduiantur, & voluptatum,

adminiftriilinr.

Sequitur promiiTio adhortationi ad-jundta, fore ut iapiens evadar. Hujus rei

veritascomprobatur Pl.iip.f.a.ubiDa-

vid docet, fe fu.s hoftibus , mftitutoribus,

denique fenibus fapientiorem extitiffe,

quod prjeceptis Dei operam navaffet.

Sed notandum eft,quod dicat,eum adextremum fapientem fore. Qup teftatur,

non brevi tempore hanc fap:entiam ac-

quiri ; fed fiquis in fchola Chriiti aili-

duus & conftans aviditor fit. Multi funt,

qui Euang. 6c fapient^^ huic acquirend^

primoftrenuam operam dant,qui iidem

diiciplinam Ecclefis fubeunt , & illius

jugum admittunt ; qui tamen quod nonilico , quem cupiunt & expedtant , fru-

(5tum auferant , ab hac Chtiiti ichola

deficiuBi ; Quibus faris efle debet , fi

Eee 2, tandem

g®5 COMMINTARIA INPROVERBIA g^^

tandem^pknt, Quancutn temporis col- ignotant ; autcertâiiundeprovenien-.

,:.XL. o,:n;u^v- !;-„«» ^;iVon_ tibusconfiliis poftpofita. Piisetiam,quia

carnem 8c corruptionem cireumgeftanr,multa in mentem veniunt, quje veteremAdamum refipiunt redolentque.Vid.Pf.

n.^. qui etiam non raro illa carnis con-filia,relid:o Dei falutari confiJio, fequun-tur.Vid.Gen. ig. lo. &i. Sam.27. i.Câmobrem ut nobis non metuamus

^° acatrTdis improborum confiliis; deindcut omnia noftra confilia , & cogitatio-

nes ad verbi 8c confilii divini amuflimexigamus, iftud Proverb. ob oculos pro-ponamus. Quod mulris fcript. cum te-

ftimoniis , tum exemplis c^firmatur.Nam Efai .8.10. jubentur itT^pij confiUuminire ', fed fubjicitur,/m>«?72 (^ dijjifatum

iriy quia Deusapartibus fui populijeft.

20 Contra vero Pfal, i. dicitur, omnia, quaejufti fufcipiunt , in manusillis profpereceffura; ScPfal 53. lo. ii. utrumquecompleditur, & profperitatem confilio-

rum,quae fecundumDeum inftituta funr,

8c difllpationem confiliorum improbo-rum. Exempla vero paflim extant in li-

br. Sam. Reg. & Chron. Tametfienimimprobi aliquando vireant& floreant,ta-

metfi impiis fuis confiliis proficiat,&pro-vehanj:ur , ut Pf. 75. & exemplo civium.

locant iH abjedta & illiberali arte difcen-

da .5 Quot seftus & frigora patiuntur ? &tamen ad artem artium difcendum vix

unum, aut alterum annum redtecoHo-

catumputa-nt. Qaod illos redarguit, qui,

jadis religionis Chriftianse fundamentis

& primisêlementis perceptis,de reliquo

sedificio extruendo parum foliciti funt,

V • 2r Multce funt cogttationes cu-

jusque xfedconjilium lehova furget,

In oip iftiYgst) eft metaph. k rebus cor-

poreis ad fpirituales tradudVa, qua rei il-

lius firmitatem& complementum repr?-

fentat, qua? ex Dei voluntate & confilio

decernifur.

Sccpus eft; confilia illa modo firma &ratafore, quseverbo Dei congruenter

fumpta & inftituta funr.

Voxconfilij Dei dupliciter in Script.

fumitur, aliquando pro voluntate Deiarcana ,

quam nuUi mortalii:^ commu-nicat, ut ex Efa'. 4.0. ig.j^.&Rom.ii.24,&Efai,4.(^.(ow«?f voluntas msafiet)co^

iiat: huic voluntati non magis obfifti po-

teft, quam folis, aut fluviorum curfus re

tardariialiquando vero pro voIuntateDei ^ Ai & Benjamitarum, tamen gaudium ii-

revelata, ut fuperiori verfu.Quamobrem lud momentaneam non ita multo poft in

& vocem confilij lehovee in hoc verfn eo-dem fenfu legedam exiftimandum,quafi

aliquid afEnitatis hic v. cum luper. habe-

at, utnosadverbi divini amplexusin-cenderethoc Proverbio, & ftimulos ad-deret adDeum in verbo in omni negotio

confulendum.

ludtum converdtur Sicut contra piis exverboDeivit^ rationem inftituentibus

nonnunquam parum profpere fuccedit,

ut Deus fidei& patientiaeeorum experi-mentum capiat;quibus ad estremum be-ne e(t, i. Sam. 4., f, 6,

:Q;ro3p-biderebasdubiiscon- , ^. .'Z. Defidmumhominlêjl

filium capiunt , toties aut corruptae , aut 40 bemgmtas ejus : & mehor eflpauperpervêrfae fux rationis difcurfationem,aut viro mendacij i [velnobiU^ aui mm-confuetudinem aut fuperiorum temporum experientiam in confilium admit-tunt , omni voluntatis divinae mentioneau,r penitus repulfa, tanquam quseab illis

daxeji^]

In niNn ( defiderium ) eft Hebraifmuspro eo, quod fumme quis defiderare de-

ber.

8o? SALOMONIS, CAP. XTlXber,& eft metoti. adjund.In tyi (pauper)

cllfynecd. fp. pro omni eo,qui deftirui-

tur commodis hujus vit^ , qua? fuofocio

abundb fupperunt : & 21D ( wc//or ) e"«

(Wro) eftidemHebr.Sc tropus,quiett

Scopuseft homines ad beneficentiam

in indigos extimulare.

Cumdicit , deliderfum hominis efle

benignitatem, feu beneficentiam illud in-

dicat, quod homo d«efiderare deben:, non

quod quifque expetir;quandoquidem il-

lud paflim fere obrinet, quod Efai.i.^ 3.

pronuntiavit ; omnes fciJicet munerumcorruptelas perfequi,8c fere fieri, ut quo

quis locupletior , & raeliore loco fit, ita

potifllmum ad munerum acceptioneni

animum attoUere foleat,ufque eo,ut fibi

quodammodoinjuriam fieri in animum

inducat fuum , nifi munerum frequenti

acceptione honoretur , atque augeatur.

Contra hoc Proverbio ftatuitur, cujufq;

incenfum & incitatumftudiumeflede-

bere, utin aliosbenignus Sc liberalis efle

poflTit : ut fi divitije &: vedigalia homini

,expetenda fint , ob hanc caufam potifll-

mum fint expetanda i . ut fapientia com-paret,Prov.i7. 16. Demdeuthoclocodocetur,ut in alios beneficus fit, maxime

9c9

10

tur,quanro magis ad coeleftis Regis imi-tationem omncs fc conformarc debcnt?Et fi in laudc ducat quisterreni parcntisvirturem imitari ; nedum ôeleftis imagi-nemgerere. Hic fiquisforrc excipiar,

Chriitum coeli 8c tcrrjc dominatoremSchaeredem cx alieno vidbtafle , ut qui ho-fpitiumaliundemutuatusfit, cum nulia

domus illi , qua caput fuum reclinarer»

fuppeteret Matth. 8. 20. eique & difci-

pulis fumptum & viaticumadmimftra-tumfuifle a matronis quibufdam opu-lentis Luc. 8. ejufq,- exemplum (quiet-iamhomofitj nobisobocuiosfped:an^dum efle potius,quam Dei,cujus viae im-perveftigabilesfunt,- is refponfum ferat,

Chriftum oportuifle hanc conditionemfubire,^/«^ro nohisfauferfaElus eft,2.CGtg.quippequod peccarorum noftrorum

^^ menrum in hanc vilem & contemptamconditionem illum neceflario detrufit,:

cum nos alia conditio manet , ut (quoaddatur) demus operam, ut ex benedidiio-ne,qua nobis benedixitDeus, aliis fubfi-

dio iimus.

Secunda ratio eft,quia fibi quis hoc

modo teftimoniii colligit , fe in Dei obe-dientia continendi,quandoquide expref^

sb dicitur in lege , eum, qui in Dei obfe-

cos,qui ilintex domefticis fidei.Hinc eft 3o quio manet, a Deoitacumulandum efle

quoddivitesadmonentur, m bonafaci

ant,i^bom ofihiis divitesfmt, iTim.<5. 1 8

.

Hj^c doctrina mirifice confirmatur

memorabili Chrifti didto, beatius ejfe da-

Yeâuam accipere y Ad:. 20. 35", Quaedo-

d:nna quia hominibus paradoxa vide-

tur,pauloaltius repetenda erit , &ratio^

nes conquirendac,qu!bus illa inniiatur,8c

confidat. Eti.quidem hoc ipfobeni-

gnitas 8c iiberalitas commendatur,quod

eacoeleftem patrem iinitemur, qui in o-

mnes hberalis 3 hemine quidquam acci-

pit. Qupexemploquid pottft efleaut

auguftius aut laudabiliusrSi enim ad ter-

reni Regis exempluin orbis compona-

40

opibus,utaliispoirit8c erogare 8c mutu-um dare,Deut.2i.Lev.2(^.Quo referen-

dum crit,quod Pf.iii.f.Propheta canir,

piftum quernque gratiose largin, i3 mutud-dare. Quantum aute, 8c qua amplum be-nefieium homini ex peccatorum multitu-.

dine 8c gravitate de bonitateDei flucStu-^

ame Dei gratiamintusinanimoobfigna-

tam gerere ! Unde etiam Apoft» i .'t'im,

6' 19' divires beneficosafiirmat thefau-

rum fibi in coelis lua beneficenna recon»dere,ut vitam xterna confequantur. Vid..Marh. (^,20 Non quod aliquid fit bono-rum optrum meritu,ut Pontificiifalso §c

ftu-It^ exhujulmodi locis colligunt , fed

Eee 3 quod

gt9COMMENTARIAINPROVERBIA Sii

«uodDeus hanc benencentiam gratuita,

Scex beneplacttovoluntatis fuaeremu-

nerar. Atque hx rationes prscipuae funr,

ut quse ad vitam perennem referuntur.

Sunt&ali^,qu3e ad hujus vit? aut incom-

raoda declinandum vel emolumenta per-

fequendum non parvura momentum ha-

bent.

Et quidem ad mali declmtionem il-

ludfpedat, quodqui donaaccipit, fe

quodammodo fervum ei conftituit, cujus

beneficentia & largitione adjutus eft.

Namfi,qui mutu© accepit,fervitutis vin-

culofe conftringat, utProverb. 22.7,ne-

dum qui dono accipit. Ex quo illud eti-

amconfequitur,eum,qui Iiberalis,& be-

neficus eft , fuam libertatem apud homi-

nes tueri, 8c alios fibi devindtos reddere.

Aliud hujus vit? commodum eft,quod

multos amicos fibi conciliat, quibus bsec

vitamunitur, & confirmatur. Hinceft

illud Prov. 19. <5. ubi prasfert Salom.ho-

mini honorato , & in authoritate confti-

tuto, quiidem munificus non eft , homi-

nem liberalem ; cum non diffiterur,quin

multi fupplices, &, genibus flexis ad tales

Magnates accedant j ut fuas caufas obri-

neant ; fed eos demum amicos plurimos

colligere af5rmat,qui perquam liberales

funt.

Denique heatim e!t dAre^tjuam acciferey

quia dando plurimum divitiis auctior

eft. QmdCmeftônfifvidâtm , quamillud ipfum,quod hoc loco difceptandum

proponitur , tattten&firmilf. teftimon.

fcript, incumbir,& multis experimentis

confirmatur, Proverb. 11. 24. EJi,qui di"

Jpergit,^ mgetnr magis , cum , qui plus a-quo cohibet , id adinopam arcejcendam fa-

ciat. ItemPf. 112 ; & 2. Cor. ^. com-pararur juftus agricolx qui hilariter &copiofe feme per agrorum fulcos difper-

git. Qup efFed:o obviam itur his.qui ex-

cipient , largiter dando opes minui , aut

ctiam fontem ipfum exhauriri.Quamdiu

enim quisconfcientiain Deum erogar,illum opes non deficienr.Siquidem, ficuc

paulo anre accepimus,eum domino com-modato dare, qui in pauperem beneficus

eft. Neque enim inteliigendum eft , Ji-

beralem promifcu^ omnibus dare,fed(uc

eftPfal. 112. ) resfuascimjudicio, (^ de-

teBu adhibito admimiJrat. Aliud enim eft

liberalem effe, aliud prodigere,& teme-10 rfe omnia profundcre.

Ex his liquet, quo loco haberi debec

voIuntariapaupercasMonachorum , fira-

trum,& totius caterv3e religiofe profFeC-

fionis Pontificije ; & quam turpe & fcE-

dum fit illud, in quo maxime gloriantur:

quandoquidem eam fe rationem inire

profirentur, qua ex aliorum labore vi<5l:i-

tent ufque eo, ur fuis parrimoniis renuti-

20 tienr, ut ex Ecclefiae eieemofyms vivant.

In pofteriore parte Proverbij aliado-Oixina. proponitur,qu? tamen exProverb;deducitur , nempe pociorem effe condi-tionem pauperis & deftituti hujus vitse

commodis,cui adeft benefaciendi volun-tas, quam viri dignitate, & divitiis prje-

ftaris, qui aut per fpeciem fimulatae pau-perraris maximehujus virasfubfidiade-

negat, aut fi illa largiarur , ramen bene-30 vole & alacriter non praeftar,fed gravatfe

- & animo reludante facit. Nam vQcemendacijcomprehendituruterque , cumis

,qui pauperratem fimulat , cum dives

fir,tum ille, qui gravate,& non ex animoIar;i;iatur.

Quamobrem ficut beatius eji dareîjuam

accipere; fic beatius eft(per inopiam)acci-

pere ,quam operam tuam aut indigenti

denegare, aut non ex animo , & cordar^^^ illam pr^ftare.Quamobrem non eft,quod

pauper fiia paupertare nimium depnma-tur, aut divitibus praefertim avaris,& te-

nacibus invideat,cum potior fua fir,quam

illorum condirio: Er fimul reputare con-vcnit , non fine paterna Dei pTovJdentia

paupertatemilIiobtigifle,quia,utcunquc

aHirnum

«U SALOMONIS, CAP. XIX.aiiimum in paupertatc gerat ad gratifica-

dum aliis propenlu prompiumqj, nefciat

tamen,an eundem animum habiturus fo-

retj fiiiliad dandum facultatesftippe-

tiiflenr, ut qui nuUas latebras & receffus

in animo iiabeat, quorum ipfe infcius 6c

fgnarus efl.

cum ipfum fuaedefidiaepoenireat, tum a*In defidiam

, tanquam rem pudendamlugiant.

V. 2j J{everentia lehovie advi'

Cap.6. hujus libro probro datur otio-fo,quod in multam lucem fterrar,&^gr&a ledo abducatur. Conveniebat autem,ut diutius,quam par eft Ied:o,8c fpondaraffixus tum demum, cum experrcdtus^ledo furrexerIt,operam ftrenuam in ob-

tamjpehlat'^ ^faturpernoâbit,?ie ^° ^""<i'snegotiisponcret,ut,quoddiutur-

malovijitabitur." "'""" ""

'

In nMT ( Yeverentia )eft fynecd. part.

pro univerfo Dei cultu. In r^^lpernoBa'

lifjei^ item fynecd. part. nod:is icil, proomni tempore vita?,five ncK3:u,five 'nter-

diu.In ^\)D'(viJ}tabitur)ei^ metaphora,veI

profopop. potius, qua malo poenae amici

perfona affingitur, qui animum ob con-

jundiionem interiorem invifum venit.

Scopus eftnobispietatem ergaDeumquam commendatilf. ex ejus praeclaris

€fFe(5tisreddere.

20

Hic confideran

dum venit de{

reverentia Dei,

ejus frafiiintihus effeBis,

De priore parte Proverbii , vide quas

fupradicfta funt,i)-.26,27.De primo efted;u vit^,vide quae fcrip-

tafunt,io.27.

Defecundo effediUjVidequ? annotatafunt,3.i5,&verf.23:&:^.i^,De tertio eftedu, videPfal.34.10: &

Prov.2.x2.

V. 24. j^bdit piger manumfu'am in manicaêtiam adosfuum non

reducettUam»

Scopus eft pudore pigrum afBcere, ut

niore fomno ceflatum cft , improbo im.-portuno labore fartiat. Ecce autem quo-modo, relidto ledo , fe proripiens non-dum fomnum penitusexcufifte videri ju-re poterit.fed vigilans dormiie.Quod dicit,eum manum in manica-, aut

finuabdere,videturad geftum defidiofo-

rum alludere, quibus fere mos eftmanuin finum aut manicam inferre, aut fub a-xilla tenere. Qua in repigri infuetam. &;infolentem vit^ rationem indicare vide-

tur, q\iia natura & lege omnium catio'-

num vultus & manus nudari folent, nonut cjeterae corporis partes, veftiri Scope-ririimaxim^ manus nudanrur , cum qu:s

ad opus aliquid obeundum fe accingit,

Hac igitur manus in manica occultatio-

ne fummam otio,& ab omni negotio va-

cationem defignatSalom.quia manu om-° nes ferehonefl^ & legitimas arres exer-

centur. Hinc eft quod Proverb. i^. Ii.

div7tiamanuaciûifit(£\x^dQr{im,8^d\\ix\m

is opponantur vanitare partis : & Plalm,

9o.idemconfirmatur.Verf.ult.Propheta

a Deo omnium ftudiorum & laborumfoelicem fucceffua^ apprecans ab eo , ur

opjs manuum dirigat, atque cMfirmetj

vehementer fuppl!cat,£pher.4.1ls Q^^-obrem ut prarftans loemna apud Salom.

^^ Prov.uk.commendatur, quod rranumju-'

am immittit adveniiulum (3 ad fujiimfik:.

viri cujulq; lauseftut manumadmoveataratro,!igoni,i?A:c,

Etiam adesfurm^^c.Eik hyperbole e-<

legantjlf.qua fummam defidia otiofi ho-B3inis

gi4.COMMENTARIAINPROVERBI A grf

tninis adumbmt. Vfque eo enim ab omni fntis fiet afiutaS'^ ^ corripiendoprumlaboreabhorrereaffirmac, ut aegrfema- i • ... ^. .-^

num fuamadmovere velir, ucfepafcat;

ut inftar infantium in cunis vagientium

non in'.qu^ ferret cibum illi in os inleri

;

6c fi femel tenrar hoc facere, ramen poft

manum aegr&reducere velle.Qâ hyper-

bole fignificat , otiofum ne minimum Sc

leviffimum labarem obire iibenter velle.

dentem intelligetfcientiam»

Voce 'na (famm) aliud quiddam figni-

ficatur,quam quod ftukum faepe conver-timus. Illaenimvoce intelligimus im-probum

, qui legem agnicam oppugnat

;

ac autem voce eum, qui imprudens , 8c

Vndegrave U^seftcaputpedrere, facie ôincautusfacile ad id, quodmalumeft.3c manus lavare . le 5Eum fternere. Jit

cer^îtaalaboreabhorrenc, ut neviitus

fui , 8c necelTarii paftus caufa fe ad opus

accingere velint; cum natura d\ice,nemo

Comeda,t, qui laborare nol t , z.TheiT. ^. lo,

gC aeterno Dei decreto conftitutum fit,

ut quifque In Cudorem vultus Jui panem

fuum comedat Gen.:?. Qupd qu dem ea

accuratione Deus obfervari vult,ut ne la

prolabirur. Vide 9.4.. Qbisautem fic de-rifor,vide fiipra.

Scopus eft docere prxclarum ufumanimadverfionuni, & caftigationum om-nis generis quse tempeftiv^ , & cumde-ledtu adhibentur.

Varii funt fines caftigationum&anim-adverfionum. Vnus eft malumemedioillius loci , ubi malum patratur , auferre

dienribus infantibus lac exmammisma- ^° Deut.y, 1^,14: Scp. 19, 20 quia Deus- _i—: _:/?:ii..j ..:„:— jn pcccatis palam admillis nifi pcena dc-

linquentis, nunguam iili feu fa.\T\ihx , feuurbijfeu Ecclefia^, ubi f5agicium defigna-

tum eft , reconcili ibitur. Afius ufijs eft,

ut timorem incutiant omnibus , ad quosanimadverfionis fama perverêrit , nequid fimile admittant. His duob. finibus

a Mofe pr^lcriptisSalom.Proverb.o hocêrtium adjicit,eumquelonge praeilantif-

3^fimu,nempe quodhiscaftigationibus fa-

tui adfrivgem & refipifcentiam addu-cunrur. Hujus vero efFe(5ti, tam prxftan-

tis duse caufie affignantur ; Prior eft,cum

in deriforem fever:us verberibus anim».

advertatur : Altera eft, cum prudensvir,

Scintelligens verbis corripitur.

Et quidem quod ad priorem attinet,

percommode 8c opportune Saljm. deri-

forem' verberibus 8c plagis fivead carce-

trumlargiatur , nifi illud magna viriura

contentione artraxerint. Ex quo fit , nt

attraher.do , 8c ftigendo defe/Ti infantes

refpirenr, 8c fumpco fe recreandi fpario,

fiibinde mamma Scuber matris repetant.

Hoc aufem tanto eft otium intolera-

bilius,quod plures caufse fiint, quas illum

adlaboremimpellant.Suis enim aut do-mefticis,aut propinquis confulere debet,

8c eorum caufa fe in opere faciendo ex-

erCQXe^cum fit Ethnico,feu infidelid terior^

qui fiiis maxime domeilicts non ^rojpicit, i*

Tim.S^.S. Deinde debec aliquidad cul-

tum Dei conferre, ut provehatur 8c am-plificetur Deihonos 8c gIoriaProv.^.9.

Denique laborandum ei erit , ut aliquid

egentibus J?/?ri"^«4f,Eph.4.28.Tametfi e-

nim qu0olit!ab6rare,manducare non dcbet^

tamen funt multi, qui prae aetate aut te

nella aut decrepita, pr^morbis , 8c aHis 40 rem.five ad fufte,five deniq ,- ad morteminfirmiratibus laborare nequeunt, quibus

valentium 8c robuftorum induflcia fub-

veniendum eft.

V.2y. Percuties derifirem,^fa*

cohibendu 8c conftringendum effe mo-nec.Nam cap.p. docuerac,illum non effe

verbis admonendum verf 7. 6. Quara-obrem derifor non eft ica perditse 8c de-

ploratJe Ipeijquin poffit alperioribus me-dicatn^ntis

Si(J SALOMONdicamentis ad frup:em adduci , tametfi

vorbis non moveatur.

Hinc docemur,quse ratio nobis tenen-

da eft in paenarum inflidrione.ut qui gra-

vius delinquunt, hi primi iint, qui juftum

& debitum fupplicium luant.Qupd con-tra fer^ fit , ut columbas cenfura vexet,

cumcorviscondonetur , maxime cum,qui fcelus admittit . potentia aut divitiis

polleat. Vetus eft Proverbium.c^wew co-

ram lcone vapalandum : fed potius do-cemur Ioco,lconem caedendum elTe pla-

gis, ut canis fibi caveat. Nam quanto is,

qui peccavit,meIioris notjc eft,ranto ma-gis in ejus perfona fceleris admiffi |)uni-

tioalios omnesad cautionem erudit.

Hujus rei documentum proponitur,

Nura. 25', 4- ubi, fcortantibus Ifraelitis

cum filiabus Moabitis & ad cukum Baa-lis pelleAis jubet Deus Mofi,ut, prehen-

fis omnibus principibus , illos in crucemagat, tametii Principes ipfos fcortatores

fuifle non omnino conftat. In abjedô-

rumenim & pauperum fupplicio nobiles

& divites in officio non contineutur,nec

^fcelerum admiffione retardantur:Con-

tra vero, fi in divites, & potentior©s fup-

plicium ftatuatur , inferioris ordinis ho-

mines in officio manent, aut cert^ ^ ma-lorum perpetratione defiftunt. .

Deinde idololatrae , S3*cj, adulteri vix

appellantur, cum furunculi morte mul-ifientur, &c. qui tamen fceleratorum il-

lorum gravi fupplicio ad cautionem eru-

diendierant.

Fatuus autem plagis deriforis cautior

redditur. dum reputat ex poen^ gravita-

te fceleris atrocitatem , dum poftâe for-

midine ab ejus perpetratione arcetur.

Videi.Sara.(J. 6".

Qoamobrem non fatis confideratb fa-

ciunt, qui ideo a deriforum improbo-

rum lupplcio defiftunt , quia illi eo nonemendentur, tamen alii ad frugem cdu-cuntur.

IS, CAP. XI5^. tiÂliaratioinformandi, & ad refipif^

centiam crudiendi fatuum eft, fi pruden-tem paululum declinantetn verbis corri-

pias. Nam fatuus inde fecum in iftum

modum ratiocinabitur ; fi tam virtutc

praeftanscorreptionedignusfir, quid deme fiet

,qui illi longe vitse integrirate

poftponendus fiim .? Si ille de ram levi

deliifto corripitur, quanto raags vitupe-^^ rio dignus ego fum , qui his graviora ad-

mitto ? Si ille sequt' fert , atque ade6corripientem fe amat f ut eft Proverb.

9.8.9.) quanto magis mihi, hoc ut fa-

ciam , incumbir. Ex reprehenfione ita-

que fapientis duplex frudrus exiftit.Nam

dc ipfe emendatur ( ut qui plads non e-get) & fatuus & incautusrefipifcit.

Ex quo illud etiam liquet,quemque,

ut eft inftrudtior , 8c in voluntatisdivinaeô cum notitia , tum praxi & obfequio lo-

cupletior, itafaciliuscorreptionem ad-

mittere.Qupd illos merito coarguit,qui,

cum corripiuntur , ilico excipiunt, fe, ut

fruftra fit monere , fcire probe, quod fui

eft officii ; item fe non adeo ab officio

fuo difcedere,ut hac correptione egeant,

prsefertim cum illud in pr^fentia aliorum

fit, non tam, ut illi funt , in pietare pro-

vedorum. Sed meminerinr, fe hcc ipfo

3o ftultos prodere, quandoquidem vir pru-

densillum compleditur, qui eum Ct^rri-

pit, Proverb. 9. 8« t)einde ut tu hac

correptione non egeas, timen patienter

& Kque ferenda erat propter alios , qui

circumfiftunr, fatuos praefertimxumque

tu te injoria affedlum puras , longe fecus

eft. Nam quod, aliisprxteritis, tuculpa-

riSjindicium eft tuê pietatis.

Ex utraque proverbii parte coHigimus4-0 infignem dodrinam ; icdicet verberibus

& plagis gravilTimis quofque peccato-

res primos eile debere ; in verborum au-

tem caftigarione , cum plures peccant

pios,qui ad folam admonitionem refi-

pifcunt , ut illos non percucias , & illos

Fff cum

%iy COMMENTARIA IN PROVERBTA 819

auc erogare queat. EjuS enim partescum primis corripiendos , qui minimumab oflSciodefled:unr, quod eorum repre-

henfione alij coarguuntur.

Deinde& illud obfervandum eft, ho-mines non tantum ex fuis,& proprijs.fed

ex aliorum caftigationibus ad relipifcen-

tiam proficere oportere. Quod illos co-

arguit i qui tam longe abfunt ut profici-

ant , ut fociorum fuorum correptionem,

feudomefticam , feupublicam , Ec-

funtk marito importaia fideiiter affer-

vare.

Ad alteram quod attinet , refpondeo,

alienationem voluntatis ideo matri ac-

tribui quia mater ex multorum malo-rum fenfu, in conceptu, geftatione,puer-

perio, & Iad:atione paffa eft , ardentius

amar liberos,quam pater. Vnde Pro-

pheta& Apoftolus matris charitatem in

clefiafticam auc Civilem probrofe ogge- 10 liberos prxcipua quadam rftione nobili

ranr.

Eft denique notandum , fimplicem Sc

ignarum cautiorem tantum fieri plagis,

non vere ad Deum converti : fed repre-

henfione fapientis pofle ad frugem addu-ci. Nam poen«e non poflunt hominem adfalutem erudire,quod verbi divini virtu-

te modo efScitur , ut hoJloco confirma-

tiir,

V» 16. Devafiatpatrem,fugat

matremfilim pudefaciens^^ prQUr^s

afficiens» -

In 3N eft fynecdoche parcisproutro*

queparente .' Idemintelligeinvoceos

( matrem. ) Idem intclligendum in voce|3 filij proliberis utriufque fexus.

Scopus eft hinc parentes ad piam libe-

rorum educatioffem , ifthinc liberos sdpietatem in parentes ex vita fand:e6c in-

corrupte acfta exacuere.

Cum iii utrum :iue parentem quadrat,

quod de alterutro prsedicat,quaeri po-

teft, cur patri attribuat , quod filius eumdevaiât , feu bonis evertit ; m -cri vero,

quod illam fugac , arque a fe abalienat ?

tanc, Efai. 49. i5 : & 6'o. i3. : r,

Theflalon. 2. 7. Vtfacileincelligipol^.

fit, pacris animumafilio acolaftoaba-

lienatumiri, fimatris voluntas erga il-

lum mutata fit.

Jam videndum, cujufmodi fir, qui ma-lum hoc inferr parent ^bus. Filius (mquitPropheta

)puivfaciens ^ frobro afficiens^

fcilicec cum fe, lum fuos parences. Nb-^^ ta enim infamiae , quam fibi fua nequi-

tiainurit, inparences redundac. De-bebatex Dei mandato parentum hono-rem procurare. Quamobr.m illos nontantum honore non profequi , fed por-

ro pudore & contumelia afficere res in-

dignifilma eft. Debebat itemexejul^dem mandato prxfcripto parentibus

i»5!7j3i«j(),«k, & iIIo5 hujus vitJe commodisdefticucos fublevare, i.Timoch. 5.4, id-

circo illos fuis bonis& forcunis evercere

prodigiofum plane eft.

Cujus cam perdicse filij converfacionis

hic frudus& eflFecflus eft, animum pare-tum a fe alienum & abhorrentem redde-re ufque eo, uc ne ejus afpecSum quidero

ferrepoffinc. Sicuc enimfi-arrum diflen-

tientium inimiciciae irreconciliabiles

Proverbio Salom.dicuncur ^ fic parencum

30

Ad priorein difHcuIracem refpondeo, id- .^ eiga liberos odium plane varinianum e-cifcb pacrem devaftari dici porius , qua xiftic, poftquam frequencibus liberorummatrem, quia jus bonorum & vedligali-

tim pronrie ad pacrem fpedtac , ad eummoium, ucmacer , nifiexpa:rispr2e-

fcripto , 4UCconfenfu,,nihUiargiri,

inobfeqaiis , auc.acrocioribus fceleribus

irricaci fuerinc.Quo enim ardtiora nacu-

tx vincula, quibus homines inter fe de-

vinciuturjica,illis ruptis,& effra<a:is,odia

magis

02^ SALOMONIS, CAP. XIX. %ijnagis Infefta nafcuntur. Qupd liberos rierit, reliquofi Caoin paternls bonis jure

admoneat, ne parentum charicati praefi-

dentes,ac fi nulla pertinacia, & petulan-

tia eorum charitas cxhauriri pofTer, te-

mer^ fe ad quamvisparentum otfenfio-

nem proftituant.

Deinde,quantum malum ficparentum

animos , & vuitus abalienatos experiri,

docemur exemplo Micx, qui tametfi i-

doIoIatra.Sc verx reHgionis fenfusinanis

c^Qty tamen, auditas matris execratione

formidabili, qua illum execrata eft, qui

Iioo.argenteos fuos abftuliffet, fic hac

maledidkione perculfus eft,ut ilico arge-

tum matri reftituerir, ludic. 1 7 . i .Etjige-

mieui oferariorum.qut mercedefuafraudan"

tur,Deus exauditMcoh ^.& damor eorum

in ccelum afiendit,quiveftejl(a,q;ia ipji/pon'

U oppignerarunt deftituuntur uQdum ha?c

fraudet,

Ferf. 27». Dejine.filimi ( utawfcultes eruduioni) aberrare dfermo-

nibus faentia

,

In U3 eft fynecd, pro filiis fimul,& fili-

10 abus.

Scopus eft hominum animos ad lapi-

enti3e,&timoris diviiii ftudium coparare.In filii & fili» blanda appeIIatione,qua

Deus in Propheta? perfona omnes fidei

domefticoscompellat, fingularem Deierga nos charitatem declarat

, quiinChrifto unigenito in filiorum fortem a-

dopcavit,hochonore,quem nobis habet,

nos ad fui obfequium invitans, Eoquetam infignisin parentes injuria, qui Dei 20 iiiagis refulget ha?c Dei chariras, quo il-

ipfius perfonam ergaliberos fuftinent,

vindicabitur.Quod ex adverfa parentum

amico vultu,& exporreda fronte perci-

pitur.Nam fi lacob.in fratris pIaddo,&;

fraterno afpedlu fibi vifus fit Dei ipfius

ferenam & Iêtam faciem confpexiire,&

contemplatum eifejnedum in parentum

hilari & alacri intuitu hoc magis confpi-

citur.•

Hic admonemur parentes, ut liberos^

in timore Dei, & in d©mini difcipiina e-

nutriamns, ne acolafti & ganeones eva-

dant. Quod fi in liberos decoi5tores, &nepotes incidant parentes,ne tamen ftul-

ra indulgentia, & amore imcompofito

,

& perverfo eorum prodigiofis fumpti-

bus, & effufioni pecunias luppeditent,

quod poft.cum fuis fortunis everfi fint o-

dium implacabile ingeneret.

Quinetiam liberis fui ipforum curamfufcipere convenit, ut mutuis adhorta-

tionibus & admonitionibus ad pietatem

proficiant ; ne, fi unus aliquisparentibus

unice charus in vitse luxum prolabatur,"

fua profufione parentum bonaobligu-

los filiorum cenfu habet,qui adhuc pec-

cato nonpenitus nuncium inferunr:quod

vetho definendi non obfcure indicatur,

Si enim carms fnrentes reveriti Hln morigC'

ros msfrcebemm^nedum calelti fatri nos 0-

hedientes tralere oportet.

Qupd defiftere monet aberrare , memi-nerimus,quod Apoft.nos commonefacit,

fatis nobis effc debere,<jUod exaBo jam tem"

foreftudiis Gentium nos conformavimus,dii

ambi laremus in omni gen.fetulantia,CQncu'

fifceritra,vino lentice, gulce^comfotationum,

^ncftrice 7'ô/o//im<g.i,Pet.4.5.Eft enimfingulaiis in hero humanitatis", fi fervum

multos annos r 6 inutile folu.led damno-fum gratu habere veiit,dummodo, qupdfupereft vitae ejus,fedulo incPbef,ut hero

fideliter ferviat. Huc pertinec aequiffima'

40 illa Apoftol.poftulatio , qua apiisomni-

bus propcer carnis imbecillitatem exi-

git, utficut membrafua mancipa ffabue^

rint iniquitati fic {^^c Roman.^.ip.ma-^ximt^cumimprobitatiSj&impietatisnul-

lus frud-us exiftit praeter mortem. obfe-

quiiveroin Deum multo .maximus fit

F f f 2. cuns

$i^ COMMENTARIA IN PROVERBIA tzi

cmn in hac,tJjminfumra vita verf.21.22.

Quoreferendum, quod fcribitur Eph.5'.

de redimenda opporcunitate , maximecum dies mali fint.

Denique notandum , aufcuhare eruii"

tioni adverfum efle aberrationiafermoni-

hasfciemia.yxt fimul confiftere nequeant:

Ut neceffe fit,eum, qui eruditioni animu

adjicit,protinus errori & vitae corruptelis

Scopus eft teftem nequa ad fummamillius deteftatione ob oculos proponere,

In peccatis eft, falfum dicere , tametfi

privatim dicatur , rametfi nuHiusalterius

incommodo fiat. Quamobrem public^

coram omnibus non fine gravi dilpendio

non uniusmodb , fedmultorum hocfa-cere grave,&fceleratum facinus eftjma-

xim^ fiexputetur, Deum injudicioSc

vaiedicere, VideMatth.(J.24: Sc^.Co- i°confeffu judicumfedere,cujUSnosreve

tmi\i,6.i^yT.^yi6: & Rom,(J.2o. Qupdob eam caufam di(5tum eft , quod pleri-

que funt,qui fimulant pietatem , cum in-

terim improbitatem exerceant,ut mcre-trix Proverb. 7. quse cultum religi. vel

tumprasfe talit, cum focium adulterii

perquifivit. Alii funt,qui ajunt , fe tanta

lacultate agendi praeditos efle,ut & Deufatis fuperque colere, Sc fuo etiam genio

rentia duci oporteret , ut humani judicij

fraenum abjeciffemus. Deinde ut perin-firmitatem quis hoc faciat metu , auta-more addud:us,tamen grave,&acerbumforet: nuncautem, cumhomini hoc proludo, &: joco fit, nefandum cert^ flagiti-

um exiflimandum erit. Deniquefemelhoc tantum fec.ffe atrox facinus cenfen-dum eft. Cum ig^turfquod fere fit)ut ad

indulgere,autanimoinconquirendisdi-, 2ounius mendacij patrocinium multaaliavitiis infervire valeant.Resardua eft duas

artes, feu occupationes cum laude exer-

cere,quae tamen diverfae. modo funt

:

Pauci etiam inventi funt ea ingenii & in-

duftri«foeliCitate , ut cumvoluptate uti-

litatem conjungere norinr. Qui autempeicultum cum mundi ftudio &c. con-jwnxcrit inventus eft nemo : quandoqui-dem ifta diverfa non funt,fed ex diame-iropugBant,

V* 28. Têflu nequam ludificatur

judicium ; ^ os im^roborum abforbet

mûitas.

mendacia accumulentur& concinnenturfaepe , &: repetitis vicibus fit

, perditae 8cdeplorat^ malitiae attribuendum erit.

Huic autem loquendi formulae, qua

iniquitas dicitur os improborum abfor-buiffe, fimiles funt illaeMarc.i.^g.homoin immundo fp. & Ad-.S.ag. Videoteejfe

infslhy (3 nexu initjtiitatK. Qua formulaloquendi i infignis improbitas indicatur.

35 Plus fatis enim eft peccatu nobis ineffe,

& nobis adh«rere ; fed nos in peccatoeffe,& ab eo poffi deri , ut pro fuo libwto

nos huc , illuc transferat, majoris cujuf-

4amimprobitatis exiftit.

Inyhy (ahjorbet) eft metaphora dudia

ab immanibus beftiis, quae aliasferas

uno ricSku deglutiunt, tranflata ad ini-

quitatem,quaz fic tota poffidet os im- ^°

proborum, ut nihil praeter iniquitarem

erudtare novit, Eft etiam meton. adjedt,

Iniquitas enim dicitur deglutire os pro€0, quod os degluiit iniquitatem , quamgoftregurgitar.

« V. zp.Pnep irant ur iflis derifli»

ribus judicia ^ ^ contujiones terga

fiultorum,

In li {tergo) eft fynecd. partispro totohomine.

Scopus eft cautos nos reddere ad-verfus iuperius peccatumde iudificatio-

nejudicii. U^

8z4. SALOMONIS, CAP. XX. tiT^

Lege talionis Judicia minatur his qui centiam paric fupplicij effugiendi , autjudtcium ludificati funt ; ut qui Dei judi- cerce rccardandi ipes.atque opinio.Qupd

.-„:.:— a r—..,, f

—

:j» gj^j^ homines tam temeread falfa tefti-

monia profiliunt, eo fit , quod fpem im-punitatis prpponuHt. Cum aurem affir-

mat Vropketajudicia, ^contufi ms ]am-pridemprieparata-ejfe y omnem illamva-nam&: futilem hominumimaginationempenitus convellit, Qnam enim ftulte fo-

10 mnianc , fe paenis eximendos cfTe i cumpoenaj , tanquam virgas , aut fecures pri-

demeolle(5l« & fabricatse funt, Sicutenimparentesin famila, & Magiftracusin Repub. fuas habent , quas praegeftarijubent, virgas, & fecures,ancequam quisdelinquat, ut hoc modo.omnibus metuminjicianr, fe, cum peccarint

, pledtendosefte:fic Deus fuas quafi virgas & fecuresapud fe repofitas , & reconditas haber.

cium reveriti non fint,cogantur formida-

bile Dei ipfius judicium fuo magno malocxperiri.Deinde cum fuperiore verfu di-

xerat, teftem nequamjudicium ( fingulari

numero)ludificari, nunc hoc \etiixjudicta

(plurali numero^ tefti nomine pcenae de-

nuntiat.

Cum autem> ]udicij,voTX. varte accipia-

tur, qua acceptione. & fignificatione hic

fumenda fit, voce wwf«^fl«Kw,fatisaper-

tfe ind icat. Hsec autem judicia five con-

tufionesaliquando hominum minifteria

infliguntur : potiflimum vero hoc loco

videtur illa judicia 6c contufiones com-ple(5ti, qu2e caelitus demittuntur , eo do-

cens tefti improbo non profuturum , fi

hominum manus effugiat, qui Dei vindi

(5ta opprimetur : ut prxftabilius fuerit ^q quas oppurtuno tempore in lucem pro-

fupplicium ab hominilnis illatum fubiviC- feret. Sunt autem ifta fupplicia praspa-

fe', quam Dei horribilem ultionemex-

periri.

Subinde in fcript. dicitur , Deum ho-minum improbitatem infuam iplbrum

faciem retaliaturum ; quod autem hcc

loco affirmatur , cmtufimes in eerum ter^

foraimponendas effh, poena? & ultionis fe-

veritatem non minuir. Nec enim tergo-

ribus tantum fuis , fed ventribus 6c inte- ^qftinis& ipfa demum anima vapulabunt.

Sed tergorum prascipue mentionem fe-

cit, quod alibi, ftultorum tergoribus fla-

gellum debitum 5c juftum eue , teftatus

cft; idque ad majotem ignominiam.Ter-goenim vapulare magis eftignominio-

lum,quam fi coram caedatur,8cin faciem.

Neque hoc tantum,- fed ut hac loquendi

formula inevitabilem Dei manum nonobfcure indicaret. Qui enim a tergo cae- 40duntur , illatas fibi plagas repellere ne-queunt, ficut icftum declinare folent, qui

coram 8c in facie petuntur.

Q^d prapararijudicia dicit , non pa-

Mim momenti habet. Peecandi enim li-

ratahominibus nequam ance jadtamun-di tundamenta. Qupd enimMat. if. deaetemo exilio diabolo , angelJs ejus , &:impiis hominibus ante mundum condi-

tum deftinato Chriftus affirmat , illud a-

nalogice ad fupplicia omne genus,quf iii

hoc fseculo exercentur, ver^ accommo-dari poteft.

C A P U T XX.

Ferf. I. Vimm efl derifor , ^potus inebrians tumultuatar : ideb

qui oberrat in eo, mnfipiet,

In sS (derifir) & non ( ttmuttuator) eft

metony. effed:i.

Scopus eft a luxu , qui eft in potu ine*

brianre, hominesabfterrere.

Vinum,cum ficmagnumhumanaevitaepraefidium ^clolamen , Scfinguiari Dei

F ff 5 bene*

COMMENTARIijeneficentia hominibus coftcefrum; fic

wt ejus abufus Deo perquam odiorus

fit. Uftis vini quis lit, vide ludic. p. 12,

fcil. ut homines & Deumexhilaret Ta-metfi enim vinum Deo non jam libatur,

tamencum vini fingularis ufus fitincje-

na Domini , Bc idoneum pr-optere^ fit adhominum animos exhilarandum^ » quofintinDei laudibus (moderaco ejus ufu)

concinendis alacriores , fit ut non minorfithodievinr in cultu divinoufiis, quamolim fuit fiib lege. Quamobrem gravis

injuria fit , cum ad hos tines non accom-modatur ; ad contrarios vero ufus adhi-

beri injuria atrocior eft. Hoc autem fit,

quoties homines modum in vini ufu ex-

cedunt : Quod Sal Proverb o confirma-

tur vel maxime. Vide enim amabo,quot,

& quam putres frud:us ex vinoletiapro-

veniunt.

Primum vinolentus fuis ex vini exceflii

fordidatis moribus fe omnium , atque

adeo fuorumipl\us neceflariorum ludi-

brio , & irrifioni exponit , ut hquet in

Noachi exemplo qui a luo filio Chamoirrifus & iudibrio habitus eft. Lotus au-

tem es fua ebrierate illam fib; ignomi-niae notam contraxit,quae, utcunque co-

ram Deo deleta fiT,apud homines tamencum iiix ipfius perlon«,tum maxime toti

Am.& Moab.pofteritati adhêrebit.Cumigiturcuique incumbat,nonproximi tan-

tum. fed & fuam etiam honeftam exift-i-

mationem tueri,fit ut,qui in vini ufu mo-dum excedit, fibi infam se notam inurat.

Secundus frud:us eft , quod hominemreddat lud ficatorem. Ebriofi enim funt

fuperbi. UndeEiai. ag.i. Ephr. ebriofi

iidemfiiperbiappellantur. Nam ebrietas

inducitoblivionem tumvirtuds & prx-ftantix alienaj , tum proprise infirmitatis

&. defedus. Hnc eft , quod Hof 7. j*.

Rex Viuo confedlus d.citur manum fuamcumirriforibusextend-lfe.Hinceft,quod

I.Sam.2ji,exprefsfedicitur,Abig.noluifle

A XN PROTERBIA ^^Nabalem fua; infipienti^ admonercquo-adfuam ebrietatem edormiviffet. Pru-denter enim cogitabat; eum omnem re-dargutionemirrifioni habiturum.

Tertiusfrudtuseft, quod tumultus&turbas excitat. Qupd confirmatur Pro-verb. 23.29 Qmbm eli va &c. VideetiamHof.4 18.

Uldmus effedus eft, quod non fapiet^

lOquivinodedituseft. Oblhculum enimeft,ne quis iapienriamimbibat, quando-quidem vini abundans exhalatio inge-niura hebetat, Imoverofapientiaprsedi-tos ad infipientiam, aut infaniam redigic.Hof.4.ii. Cuioptime convenit, quodProverbio noftro celebratur , cum vimmintrat,exit ingenium utapud nos^whentheivineKinythe tvit k out. Qucd eos errorisconvincir,qui femel in menfe ad ebrieta-

20 tempotant,quo ingenium exacuant. At-que ut ingenium inde coa:!paretur, ta-men tanto oiFenfionis divm t pretio re-dimendum non erat.

Cum vero omni hominum generi viniexceifus noxius fit,tum nulli mag;S,quamMag ftracibus, &: Miniftris,quibusrerumdivinarum& humanarum judiciumcom-miirumelt. Vide Proverb. 5 . & Levit,10. V de Efai. 20. de Pro.^hetis &c.

3oUbi pr^cipue notandum, qaod dicar,vinum non tam illos lorbuilfe , quama vino abforptos effe. Nam homo la-pientia deftitutus , velati nuilas eft.

de Regibus. Vide i. Regum. 16. deBaafa.

V. 2. ^gitm veluti juvenis

leonis efi terror Iêgis : qmprovocat40 eumadfurorem

, pccat in ammam[uanu

_Scopus eft homines ad Regis & Pr;n-

eipum legitimum obfequium erudire.Prior pars hujus Prov. eadem eftcum

19.12;

M SALOMONI

10

19. T 2; tantum pfo indignatione^quas illo

ioco habetur, hoc loco uibftituitur terror;

efFedusfcilicetprocaufa.Nam ex Rcgis

indignatione terror coiirequitur. Inde

enim frontis contradtio , inde minae Re-gis,inde apfâratus mortis,qu? omnia ter-

rorem injiciunt forriilimo cuique utin

]oabo viro beUicofiilimo experimur,qui,

lit Regis indjgnationem perceptam 6c

cognitam habuiiIet,ihco ad altare accur-

rit.Quamobrem ut huic terrori occurra-

tur,quoad datur, & per legem Dei con-

ceditur, ilU in omnibus obfequium dili-

genter& ftudiose preftandum eftjQupd

fi obfequio in Deum , & religione impe-

diamur,ne ejus libidini pareamus, in cau-

fse noftrze juftitia Scinnocentia noftra fin-

gulare prjefidium pofitum eft adverfus

terrorem.Iuftus enim ut leo juvenis con-

fiditProv. 28. i. Quamobrem non tan- 20

tum valebit ad terrorem indignatio Re-gis, quantum ad fiduciam , 6c animi pa-

cem & tranquillitatem nihil mali con-

fcire : maxime cum bonitas caulie noftr»

cx fide juftificante promanavit ,quae pa-

catas confcientias reddit , fine qua nulla

noftrainnucentia nos a Regis terrore fe-

eurosreddat.InfecundaparteProverbii eftmagna 3o

,affinitas cum I(J.I4. & priore illius Pro-

ver^bii hemift. ubi Propheta affirmat,ex-

candelcentiam Regis effe certum mortis

nuncium : Sed hocintereft, quiavidetur

hoc loco vbcem adhibuiffe jquêaltiorem

veluti gradum irae fignificat. Nam illo

Proverbio excandeleentia,feua2ftuans ira

proponitur, quse tametfi fimplici irama-

gis incenfa & intenfa fit , tamen furore

(qui hocloco proponitur) feu ira omnemHiodum excedente gravitate vincitur. 4o

Unde colli-gimus non oportere nosprse-

cipites ruere in Regis & Principis in-

dignationem,fi per imprudentiam, 8c in-

fcitiam in ejus ofFenfionem incidimus.

Svjnt enim bomines ineOfuki, & temera-

S,CAP. XX. g29rii,qui cum femel Prirtcipis iram ?n fe co"citaverint.deinceps non admodum labo-rant,neoffenfionem ofix^nfioni addant,&accumulent j perinde ac ii res fux pejorelocoelTe nonpofTent. Inquoplurimumhallucinantur. Nam Regesirari nonilicoin fubditos irruunt. Tametfi etiam ex-canduerint,&a2ftuarint,tamen(ut 16.14.,dicitur) fapiens illam a^ftuantem iram ex-piare novit, ficut experimur in Saule ti-ranno, qui lonath. prudenti orationeDavidi conciliatus eft, ut fupra ddlu eft.

Vid.i.Sam,i9.4,<,(^.Verum fi repetitis,8c fsepeiteratisdefecftionibus infuroremimpellatur,tum demum ufque eo incale-fcir,Sc inflamatur,ur, quje irae ejus incen-dium extinguat,ne ullaquidem mollis,8cprudentis orationis aqua inveniri pofTu.

Qupddicit, peccaretalem inanimamfuam,non tantum ad vita? pr^fentis, fed8c ad futurae inreritum commode referri

poteft.Nam cum vox k-sj cum vitam^tunaanimam fignificet , fit ut defedtione aRege(cui proprer confcientiam inDeumparendumeft) Rom. i^.^". nontantumRegis,fed Deiirritetur furor.

Hic etiam difcendum, quanto in peri-

culo verfamurfi Deum Regem Regum,8c Dominum dominantium non tantumad iram,8c excandeicentiam , fed etiam

ad furorem provocemus. Vide Amos i,

V53. (^.9.^1.13'^ 2.1.4»

V« 3. Honot ejl: vmfuperjedere

h lite : quifquis mtem jlultus eji ,

immifcebitfe,

In B"xn {'viro) eft fyn. part. pro homi-n€,viro,feu fos.'una. Item in yVin' (^w-

mifcsbitfe) eft metaph. a liquoribus, qui

ad miftione incommodi funt tranflata adhomi: esl te inter fenequiier commiflbs.

Scopus eft nos hortari , ut , declinata

Gontentione,pacsm fedtemur»

I11

%IQ COMMENTARIAIn verf. il, cap, praeced, poft. hem.eft

fencentia priori hem.prefentis proverbij

perfimihs;ubi dicSlum eft, ornamentoef-fe viro defecflionem prxterire, Sed dif-

crimcn eft.quodin illo Proverbio lauda-tur vir , fi adinjuriam fibi illatam conni-

veat, &illam filentiatranfeat (cujus e-

gregium, & illuftre exemplum extatin

SauIe.i.Sam.io.27.)hocautemProver-biodocemur ^ lire fufcepta & iam utrin- ^°

que difceptata difcedere. Sicut enimplerique, qui propriae quietis ftudio, aut

etiam religione addudi injuriam fibi il-

latamprasteribuntjqui tamen,cum femelHtem orfi funt, ab ea non difcedent. Adquod hominum ingenium Chriftus alkr-

dit.Mat. f. 25. Arbitrantur enim aliquid

eorum vel pbtentiae & viribus detrahi

,

vel opulentiae fuae opinionem apud ho-mines minui , vel denique fapientiae & 20

f)rudentiae, vel conftantiae exiflimationg

aedi, vel denique haec omnia labefaiita-

ri exiftimant,nifi qu3 litem ingrefli lunt,

illam ad extremum perfequantur. Ho-rumftttltis cogitationibus opponitPro-pheta hanc fentcntiam,qua(ut utilitaiem

taceam ) docet , honori homini eflc, fia

lite exercenda defiftat.Majoris enim cu-jufdam virtutis eft liti fufcepts fijperfe-

dere, quam illam prseterire. Sicut enim ^°

laxatas aquas recolligere difficilius eft,

quam illas colled:as fijis conceptaculis

claufas tenere : fic difficilius eft a lite fu*

perfedere, quam illam non inire, VideProv. 17. 14.

Hujus rei eximium exemplum extat.

ler. z8. II» ubi Propheta cum pfeudo-propheta difceptans ei importuno locumcemt. Qupdnoftram, quae hodie obti-

nuit, perverfitatem redarguit, quibus fo- 4olemne eft in difceptando poftremumverbum jacftare,in pugnandopoftremamplagam , aut alapam impingere ; quod-que adhuc gravms eft , hoc non dubita-buntapert^ & confidenter profiteri.

IN PROVTERBIA J^tPofteriori hujus Proverbii hemiftichio

perquam affine eft illud ; 8 .(^. i labia ftul-

ti ingrediuntur litem, & os ejus ad con-tufiones advocat; ] nifi quod ibi fpeciali-

iis dicitur de linguze perulantia hs cien-tis ; hic êneralius de omni ratione m.if-

cendae htis enuntiatur. De hac ftultitia

mifcendi lites vide exemplum NabalisI. Sam.2f. qui blandiilim^ &honori-ficentiffime verbis falutatus HtemDavidiintendit: item Regis Chanun. de aua"fcribiturz.Sam. 10,

Ff 4. Pfger non arabitprie hic'

me : mendicabit in mejje , cam nihil

aderitt.

In eîn» ( auhit ) eft duplex fyn. par-tis fpeciaHs pro genere, id eft, orationis

pro tota ratione agriculturê, & agricul-turie pro omni honefta arte

,quia agri-

cultura eft inter ilHberales maxim^ in-

genua. Iteminiîn (hyeme) pro omniduro Scjdifficili tempore.

Scopus eft homines ad honeftum la-

borem cohortando^ pigritie , & defidia

abfterrere^

Piger dupliciter defcribitur, primo abeffetfto fecundo ab adjundt. poena.

In priore parte,qucB eft de effedro quonegatur , illum honeftis occupationibusexerceri, affirmatur , illum aut Ie(5to fo-mniculofum cubare, aut cubito fuo otio-fumincumbere, autfiquidfit, cui ani-

mumfuumappHcatadjicitque , illud effe

aut in fceleribus patrandjs , aut in ludis

partim illicitis,ut funt alea, & chartae pi-

d:«, partim qu« animi tantum caufa fuf-

cipiuntur, ut ad laborem obeundum ala-

criores fint.Sic enim iftis hominibus fcri-

ptura honefti laboris fugae notam inurir,

utinterimlllos«^fcf^8j & <&oKu^kyiM'weffefolere confirmet, Prov. 15. 14,I.Tim. 5. 13.

Hujus

j^^SALOMON

HujuSeffeAi cauramalTignar, qaod

frigoris impatiens fit : qua unareillud

omne fuo complexu ambit,quod do-

lorem, aut moleftiam aftert. Qu_a cnim

ratione laborem propter nimium & tn-

tenfum frigus refugit , eadem in aîtate

Sc autumno propter crebros imbres a la-

bore abhorrebit. Hanc artem averlaii-

tur, quod tota fedentaria eft; illam, quia

afliduam ftationem requint , tertiam

,

qtiia corporisincurvationem exigit , (ut,

nifi aliquam artem refupinus , aut in al-

terum latus cubando exercere poiiit

,

nullum cpus admittat ; ) unam quia do-

mieuminftar mulierum mclufumtene-

bitjalteram» quia in agro mttar tera-

rum illum perpetuo detinebit , accu-

Jabit., ,

. Sequitur adjundtio poenae,qu3e duplex

eft ; prior quod mendicabit, akera quod

mendicando nihil obtinebir.

In mendicatione eft ignominia 5c pu-

dor ficutin communi fenfu omnium ho-

minum, & didto illo injufti oeconomi

liquet. Luc. j6. Sic videmus pigrum

& defidiofum fua inertia fibi notamm-

fami^ inurere.Aut enim ad manticam re-

ducitur,aut furti peradus m cruce.agitur.

Ubitamen qu^rat quis,quomodo noc

fiat , cum in Repub. Dei pr^fertim bene

inftituta,(ficutfad:um eft lub Sal.&: alio-

rum piorumRegum dommatujmendxis

locus non erat Deut.i^4..Aa:.4.34- ^"^

refponderi-poteft , utcunque mendicita-

tem profiteri palam non fit per leges au-

fus,&: ftipem oftiatim petere,tamen po-

terit hmc inde clam eleemofyna petere.

Deindeprofpiciebat Sal.hanclegemDei

iuftitiffimam plerifque in locis , & aetati-

bus negledam iri. Denique quid m om-

nibus rebus accidit tam profanis,quam

aliis demonftrat-Haecmendcitasamplificaturadjundto

temporis, quod temporemeflis, cum o-

mir.aabundantiirima hominibus fuppe-

IS, CAP. X5e. 855tuni,eum mendicatufljni, nedum hicme»

cum granaria,& caveae vinariae pene ex-hauriuntur. Qup fit, ut,qui frigus perpeti

noluit laborando, illud mendicando flib-

ire cogetur,

Altera pcena eft , quod hac fua tam i-

gnominiofa mendicatione nihil cofeque-tur.Primum quidem quod falutaribus le-

gibus cautu eft, utnonmanducet^ûi labo-^^ r<irff wo/jf.z.ThefT. 5. lo.Deinde quod ju-

fto Dei judicio omnium hominum vifce-

ra etiam eorum ,qui , ad miferationem

propendent , adverfus defidiofos claufa,

5c veluti contradta funt. Ubi etiam tem-poris adjundti pondus addit

, quod nemefle quidem ipfa

,quo tempore pro-

pter fummam copiam jumentis ipfis me-tas & manipulos in horrea plauftris eon-vehentibus,Iiberalius quam reliquo tem-

20 pore profici folet. Qup etiam temporeex lege cavetur,ut pauperibus aliquid exfrugibus vineis, & oUvetis relinquatur.

Hoc Proverbium non incommode adIpirituale otium , 8c cefTationdm a bonis

operibus transferri poteft, ut qui per bo-na operaihic non arat,nec femcncem fa-

cit , in futuro fjeculo ne granum quidemconfolationis mefTurus

,quo fe adverfiis

anim2e& corporis exitium tueatur.Tunc

5q utdives in Evang.&: ftults virginesMat.

Z^^.mendicabitjfedfruftra : maxime cummundus hic (fi pios refpicis) merito hie-

mi affimilari pofTit , & futurum faeculum

& dits judicii mefTijut non femel in fcri-

pturis. Mat. 13. Cant. 2. Nam bonis o-

peribus fe nemo,nifi cum aliqua difficul-

tate &Iabore tanquam frigore,exercere

poteft.Ad hanc igitur claffem non infcite

revocentur, quiprae aut nimio frigore,

4oautxitu-, fomnovefeab Ecclefiae facris

conventibus fubducuntj aut illis ofci-

tantes adfunt,

V. 5". Jqueepfofmdc^funtcoih'

G gg '^'--'

Si4 COMMENTARIA IN PROVERBIAg^^

filium in Corde vtri : fed vir intelli* divinatione, ad quam hoftio pervenire

genttts exhauriet eas.

In »'K (viri) eft fynecd. frequens. In

nVi (exfe^wnVtjeftmetaph. ducftaabhau-

ftris &fitulis,quibusaquae,utcunque pro-

poteft.

Prudentia enim 5c intelligentia in am-mo morraiis cum fit particula quxdamdivinae imaginis , non mirum videri de-ber,fi mirabiles frucStus& effed:us.ad re-rum occultarum perfcrutationem fortia-

fundae t puteo extrahuntur , & tranflata tur.Quod fi quacrat quis, unde,& quibusad prudentiam , tanquam fitula latentes artibus ad rerumtam occultarum coo-ni-

fenfus animi alterius in lucem evocan- lo tionemperveniatquis.^Primumquideaitur, & tanquam bolide , feufune in pro- fingulariSpiritus fandi dono,quod olim,ftndum demerfo explorantur. nafcente Ecclefia , Deus plerifq; contu-

Scopuseftnos ad veram prudentiam lit quod Apoft. ,>Vi«e*s7» »«i/^5w appel-cx praeftanti ejus frudu cohortari. lat, i .Cor. 12. lo. de quo tamen hic lo-

Pfal. 64.^ 7. confirmatur,quod hoc locus non eft intelligendus , ut quod fineco dicitur , hominis cor protundum efle. ulla hominum opera , aut induftria unoEt]erem. 17. 9. Propheta cor hominis momentb cjelitus delapfum fit. fial. au-fraudulentum prae rebus omnibus efle af- tem loquitur de illa fpirituum difcretio-firmat, & multas latebras & recefliis ha- ô "e, quae, utcunque Dei donum in homi-bere. Quod hoc Proverbio illuftri me- nes collatum fit , non tamen , nifi homi-taph. ampJificatur , cum aquis in puteo num (tudio & Iabore,prjBfertim lesis di-profundfe demerfis & delirefcentibus

,

vinx meditatione provenit. In quo co-qu? fitula edudae apparent,comparetur

.

gnitio hiftoriae, maxim^ facr» plurimumSed quod fequitur,contrarictat€m vi-

detur continere huic Prov. Qujerenti e-

nim Prophetae ,quis cognofcit illud, re-

iponfum eft dominum illud perfcrutari,

& veluti bolide omnifcii oculi fui illud

profueritjdeinde collatio rerum priusabeo, quem perfcrutari volumus geftarumcum his

, quas jam inquirimus 3 deniquevultus,& nid:ationisocuIorum,& labio-rum morfus obfervatio i (J. 30. Priore e-

explorare& ejusfiindum penetrare:Cui 30 nimmdicatur.maliexcogitatiojpofterio-confcntit ilIud,quod l.Reg. 8.& Aa:.i. re ejufdem mali machinatio. Item ex i-feribitur,unum Deum efle.qui cognefcit pfo inceflTufut eft EccI.io.3.)& Prov 6corda hominum. Quod cum verum fit, 5. ex aliis corporis geftibus ; deinde exquomodo confiftit quod hoe Prov. affir- comitatu fquandoquidem talis quifqueiHatur,virumprudentem illud exbaurire? cenfendus eft, quales funt hi,quibuf(iumêfp. prophetam hoc loco non comple- confuefcit Prov. 1 5 . 20. Unde non dife-€ti quicquid in animo hominis delitelcit, cile eft eos prodere qui cum Euang pro-fed illa modo,qu« hominu fcire intereft. fireantur,tamen fuos cum officiarios,tumDemde Dei eognitio fe extendit ad ea, fatellites pontificios alunt, ) Sic etiam exquf unquadeincepsmtotovitxcurncu- 4o aQinitate contrada judicium de animolo animu hommis fubibunt; cuni hominis fieri poteft.(Vid.z.Reg.g.l^.Torami ex-cognitio illa folum expifcatur , qus in

prajfentiarum inanimo verfat.^.Prophe^ta nonloquitur hoc loco de accurata &cxacSla cordis cognitione

, quae Deo foli

competit, feddeprobabili conjedura &

emplo,quiuxorem duxeratex familiaA-chabiJ denique quxftionibus prudenterpropofitis, quibus, tanquam aliudagensquod cupit quis, expifcatur. Hac autemintelligentia hi potiffimum inftrudifunt,

qui

^lS SALOMONISqui in verbo Dei ftudiosb & aflidue me-ditantur , & ad Dei Te obfequium com-ponunt.Pf. 119. f. 15.

V« 6, Jn heminum multitudim

quifq 5proclamat benignitate faim:

fedvirumfidelitatum quis inveniat,

In 0M>f3K «"K (virumfidelitaium)ek me-tonym. adjund:, pro viro , qui (incerfe & ^°

vere liberalis eft ; 6c eft fynecd. gen. fi-

delis in gen. pro eo, qui in liberalitate

fidelis cft.

Scopus eft fucatam liberalitatis larvara

daranando ad vera, & (iBcera cohortari.

Fucata 5c larvata liberalitas multifa-

riam arguitur. Et i. quidem ex caula ef-

ficiente cum ,quod datur , abamore in

€um, in quem confertur , non proficifci-

cur ; nee ex commiferatione inedise & ^^

paupertatis alienaj. Qupd enim ex dile-

d;ionenonpromanat,benignitacis & be-

neficentiae nomine indignum eft, i Cor.

15. Item ex fine , cum non tam juvandi

caufa,8c fublevandaj akerius neceflitatis,

quam oftentatationis , & proprise glori^

venditationis causa fit , ut convivium,

quod Ahafuerus inftruxit Efther.i. vel ut

paria,aat etiam majora his,quas donat,ab

eo accipiatjinquem beneficus extititrquo 3ocafu negotiatiopotius , quam benignitas

appellanda erit : maxinie vero cum ideo

largitio fit , ut aliquem illaqueamus , &tanquam hiurem decipulis & illecebris

fraude intercipiamusiunde illud inimico-

rum A»est W(»©« Proverb. celebratur.Hic

piincipem locum obtinet Poritific. elee-

mofyna, quam ut vitam aeternam mere-antur,6c infernum declinent,erogare fo-

Icnt. Tertio h. forma,ut cum dona ejus ^^

gen. funt,que beneficio affetflo non pro-

luntjUt func pecunias diviribus; canes,ac-

cipitres,quae adolefcencibus dantur, qui-

bus uti probe tiefcmnt, & quibuseorumanimi pius fatis voluptacibus Sclufibus ad=

, CAP. XX. g^ydiifli , magis ad fedandas voluptatcs ac-cendunturjfrucftus puellis,&c. Quod et-

iam ad alios provedtiores aetareaccom-modari poteft. Cii enim animadvertunt,aliquem mirificfevenarioni,aucupio,& a-liis animiremifIionibusobIed:atum, in

more pofitum eft illis hujufmodi muneri-busgratificari, quibus ftudium accenda-tur,quod aut fua fponte incitatum eft aut

modu tranfeat»VideProv. 1 7. i tf.Quartoin fubjedto, in quod benignitas ifta con-fertur,nempe eos, qui ejus non indigent,

ut qui praedivices &c opulentos muneri-bus onerant. Quprum igitur largitio vel

tantum,vel maxiraa parce ad divites ex-tenditur , his cert^ cum liberalitate nulla

focietas,nullum commercium.Qupd fi in

indigos aliquid conferant,tamen illud in

errones &. otiofbs collocantjidq'; ad por-

tas,ut ab omnibus fpedrenturjeoque ipfo

Pharifôs imicantur,qui non,nifi tubae fo-

nicu eleemofynam largiuntur: quod hocProverbio diferc^ notatur.Tametfi enimeft eleemofyna , quae public^ &omniumconfpedru danda eft , tamen qui non et-

iam e finu fuo pauperibus erogat ad eummodum, ut finiftra nefciat

,quid dextra

faciat , eum certfe nunquam ver^ aliquid

dediffejComprobatur.

Qu3ecumitafint,illud efHcitur,quod

in pofter. hem. proponitur, raroinveniri,

qui ver^ liberalis eft , & qui re fit, quodvulcu & verbis in dando prse fe fert.Vide

Luc.21. 1 , z. 3. 4 Ex quibus illud porroliquet , qu^m turpiter hallucinantur, qui

exiftimanr, Pontificios fere omnes fuiflfc

perquam in pauperes liberales.Nam cumSal. in ipfa DeiEccIefia rarum hoc fuiffe,

neque facile inveniri potuiffe afferat, ne-

dn in Synag. fatans inveniri poteft.Una

etiam elucet,quam pauci juftifuntjquan-

doquide qui j ufti funt , eofdem etiam li-

berales effe necefsu eftjPf,ii2.& 57.27.

Ferf, 7, lujlus continetiterambu'

Ggg 2. /^«^

058COMMENTARIA INPROVERBI A 859

lans k Cua intemtatejjdatifmtfi'Verum quidem eft

,mitiuscumillisa-

tu/ijifti ,^ i j •> di:umin, quamcumillisPoncif.qmper-ly eju^ pofi ûm,

ln-\hr]r\n{connnemur amhuldns)e^ me»taph.ufitata. In vii(filifejtis )eft fynecd.

duplex filiorum pro filiis 5c nepocibus8c

pro filiabus.

Scopus eft propofito fingulari con-

ftantis pietatis praemio omnes ad perfe-

verse,8ctortuos^ in viis fuisinceduiit ali-

ud animo fcntientes,aliud yultufimulan-tesjfed interimDei judicium in hac prae-

fertim tantaEuangerii luce non evadent,Quamobrem ad promifllonem hanc

confequendam,q uae hocProverb.propo-nitur,non fatis eft , fiquis rotunde 8c a-

verantiam in curfu pietatis femel fufcep- 10 perte coiwerfetur, nifi porrofide juttifi-

catus fiia vitse inftituta ad normam legis

divina?, quam ipfe cognitam & perce-pta habet, exigere fecum ftatuatjSc dif-

pulfa hypocrifijfincere vitam inculpatatn

toexcitare.

Hic primum confideratur,quodPeus

exigit, deinde prasmium obfequii Deopraeftiti.

Cum dieitur, juftum in fua integrita-

te,vel fimplicitate ambulare, non autem

in integrirate , aut fimplicitate , videtur

non obfcure ind;care,efle quandamiim-plicitatem 8c incegritatem, quae non eft

tranfigat.

Sed neque illud fatis eft , fiquis fide

juftificatus , 8c redam viam ingrediensillam vitê reditudinem maleficiis inter-

rumpat.Deus enim hoc ab Abrahamo e-

jufti,feu fide juftificari.Ea autem eft,cum 20 xigit ut continenter coram iffo in integri-

quis rem aliquam facit etiam iniquam8c tê ^w^«7e^,Genef.i7.Quod non faciunt

injuftam , ita tamen ut nullius mali fibi-

ipfi confcius fit,ut qui per ignorationem

hoc facit. Cujus rei exemplum extat in

Abimelecho,Genef.2o.que cu Deus af-

flixerat,quodSaram moechari conftitue-

rat,refpondir,fein^fimplicitate 8c red:i-

tudine cordishoc feciffe, ignorans fc.ea

alterius maritiuxorem fuifle.Haec autem

omnes jufti,rametfi vere iufti fint,8c fidejuftificati^non autemhi, quorum iuftitia

eft quafi ros, qui "cito evanefcit ; dequojufto Ezek. 18. f. 8cc. copiose diflerit.

David enim juftus erar,8cfide iuftificatus

tamen juftitiam8cintegritatem fuam ali-

quot fceleribus admiffisinterpolavit, a-

dulterio,homicidio,idq;n6 unius,led plu-

fimplicitas non eft in laude cum Deus 30 rium,qui in bello cum Vriah ceciderunr^

gravi plaga illum affecerir, 8c porro afte- Quo Ipedlat etiam quod fidem juramen-

cturus erat,fi quod animo defi^narat, re

impleviflet Sic plerique Pontificii funr,

qui in fimplicitate cordis fui vitam infti-

.tuunt idololatria fe(51:antes,qua fibi per-

fuadent Deo gratam efle.qui tamen nonideo formidabile Dei judiciu efiijgient.

Nam fi Abimelech.cum tota familia pu-nitus fit tantum quia conftituit(ignorans)

toionath .datam aliquoufq ;fefeilit teme-re Mephib.patrimoniumZib» fervo ab-iudicansjite populi illegitimocenfu. Sa-lom.ite vir juftus erat,fed quia redio tra-

mite plurimum, idque bonam magnam-que vitse partem deflexit.Idem deleho-faph.dici poteft.Abrah, veropraefertim,Ifaac. lacob. 8c lobus conftanter in viis

adulterium admittere, qnid Pontif. fiet, 4cv domini.perftitifle leguntur, nec unquamqui fpiritu adulc.avide fecftantur , 8c nun-qua eo exlatiari queunti* An putar,fe Deiultricem man.um effugere pofle cum ipfe

tam fevere ultus fit voiuntatem tantumpeccadi,quf ab ignQradoneprofetâ eft?

graviore aliquo criminefe contaminafle,lam videndum de promifl'. ubi beati-

tudinem ejus qui continenter ambulat in

integritate fua tacitus praeterit.Nafi be-ati fuiit qui omne tempus vit^fuse impii^

ageDtes

840 SALOMONISaeentes ad extfemum,5c,in ntx claufula

ad Deum per refipircentiam redeunt ; &fi,qui juititiam fuam interrurnpunt,beati

fintinedum hi,qui totum vita; h\x curfumincorruptum agunt.

Qu<)d autem ad eos attinet, qui totumvita: luae curlum improbe agentes tameaad Deum convertuntur , ficut qui juftiti-

am 8c innocentiam rite inchoatam ad te-

pus intermittut,non raro accidit,utDeus,

illis pr^teritis in ipforum pofteritatem a-

nimadvertat ^ utin lehof Sal. & ahisli-

quetrcontra vero preclareceffitpofteri-

tati Abr. Ifaaci, 8cjac,filiis, &c.Qupd tamen non ita intelligendum,ac

li jufti fuis operibusfupererogationis hoc

fedientur (vide i. Samuel. 7.) Sed Pro-pheta alium hic finem indicat,quem am-pIificateximieProphet.Ierem.22. 15. i(j,& ipfum folium in fublime elatum i/losadmonet,ejus juftitise fe adminiftros efle,qu« coelitus defcendit.Deinde maxima parte putant , Reges

vitam otiofam & plenam voluptatibustraducere, nuliis curis & foIicitud:nibus

o torqueri, unde fuum erga fuos Principcsin precando officium negligunt.

Denique cum dicit, fuisoculis hocfa-cere^ docet,quod fitofficium Principumper fe

, & propria perfona fine vicaria o-perajudicium exequi deberc. Id vide-mus fadtuma Mole Excd. 18. itema

beneficium promenti fuilTent , fed quia Samuele,qui regnumlfraeln tum domi fuegratuita Dei mifericordia tanta eft , ut ^ {Jopulum judicalfe dicitur.tum etiam perparentibus in liberos redundet. Quqd lingulas tribus regnum luftralfe , ut jusquidem v<I inde mtelligipoteft , quod 20 diceret, quoad femo confed:us coadiusDeus in lejiu impij idoloiatrse pofterita-

tem benefiûs extitit, tantum quiahoc

gracuito illi promiferat

V.^4^xfedensfuperthronum

judicijventilat oculisjuis omne ma"

lum,

In '^'a { rex ) eft iynecd. pro omni fu-

premo gubernatorum.In atf> (Jedens) eft

duplex fynccd. feffionispro ftatione &feliione fimul,&quidem illius pro feten-

tiae didlidne & exequutione , cujusratio

eft, quiaquiin folio fedet, ei etiam in-

cumbit jus dicere. In nmo {ventilat) eft

inetaph. i colonis,qui ventilando grana

paleam ab illis exceynunt. In V3'r eft

metonym. caulae ocubrum pro inlpe-

d:ione.

Scopus eft Principes'ad jus propria

perfona dicendum & exequendu ex fin-

gulari frudu inde proveniete adhorrari.

Reges& Principes plerique putant,

f® ia&liii Regium elatos effe,,ut delicias

30

40

fuerit judicandi partes fuis filiis deman-dare. Sic lotham. non ob aliam caufaminVzziaepatris folium futFedns &fur-rogatus eft,mfi quia pater per lepras pla-gam ex lege hominum coeru,& commu-nione ejedus erat, & non poifet ampliusjudicandi partes obire. Sic David ledaaffixuspropter fenium, & fiimmam cor-paris imbeliicitatem Sal. in fblium fijumextulit. Si enim in agricultura verum fit

verbum , [ veftigia domini optrmam efle

agri ftercorationem. , & dominioculumequum perprjepinguem redderejquantohoc magis intereft in negotio ram fandto

& augufto fieri.HinGeft,quod legeDer,uc intuente Magiftratu, & judice,fuftua-

rium fuummunus obear, caveatur. Videquantum in dilcimen populus Ifrael. in-

cidit ex Mofis abfentia per quadragintadies^

Hocfiinjure dicundo obfervandumeft.nedum minifterio Eeciefi^ tanto ma-gis retinendum eft , quanto pluris inter-

eft hominibus ab exitio externo,quam

ab oppreiSone vindicari.

G gg 2 Fru-itua

COMMENTARIA IN PROVERBIA ^4j

Frudus fequitur , diflipaifi hoc modo iniquitates confefvaveris, domlne &c,]

improbos. Et hoc confiraiatur ex adverf.

Eccief. 8, lo. Item illo in lege, ut caereri

audiant & timeant. ]uftiti3e enim civilis

cxfeqautione non refipifcunt improbi ^

fua improbitate ( hoc enim proprium eft

Minifterij Ecclefiae, ) fed tamen illorum

nequitia quafi intus obfignatur,& occlufa

tenetur. Etquanquam improbiomnes

juftinias adminiflratione fe Rep. non tol-

Jantur , tamen diffipantur , quo minus fe"

ad defignandummaleficia congregent.

Hinc colligitur , Deum improbos im-

punfe non dimilfurum. Qui enimjuftiti-

amhominibus fever^ imperat nedumi-

pfe juftitia€xfequetur. Vide Pf.94^,9,10.

V« 9« ^lujf dicat , mundavicor

meum? purusfum cipeccatomeo?

Scopus eft omnes Deo obnoxios red-

dere , & ad fuam noxam expiandum ini-

doneos declarare.

Hac interrogatione fQuis &c.) vehe-

mentius negatur ,'. fubefle aliquem , qui

purus fit , aut feipfiim mundare poffit,

quam fi aflSrmato axiomate hoc feciflet.

Hancquaeftionemproponenti nonde-fuerunr, nec adhuc defunt,qui refponde-

Item Joh, I, [ Siquis dicar, fe pcccatum&c.] Item Eliph. tn Job.9.[non potes eire{pondefe unum pro 1000. ] Vbi porro'arguitur ^ comparat.major.cap.4.. r8, 19»[ ne fervis fuis credidiffe firmitatem,] feuveritatem : [nec Angelisipfis glofiam&lucem appofuifle j nedum hominibus,quiin domibus argillaceis habitant, quaru

ro fundamentum eft puIvis,&quiconteran-tur citiuS , quam tinea. ] Sic cap. 15, Yci+. 15« 16,

Hujus rei apertifl'.indicium,vel nK(Aie/i»

potius eft,quod fandifl'. quique inter bo-mines aonadOei tantum , fed& Angelivocem& vifionem obftupefcunt,& veluti

mortui concidunt , ut in Johatt, Apoft. &Daniele liquido conftat j cum tamen fi ipeccato immunes eflemus, cnm Deo iplb

ôintrepide colloqueremur , ut Adamusfecir, antequam in peceatum lapfuseft,

Exemplum hujus dodtrinxconftatinPaulo, qui in tertium coelum elatus , ta«

menprofiteturfe iAfeciJfe^ quoinonfra»bavit , Rom. 7. i j. & m his , in quibusJibi nulliusnequitus confcim erat, non tamett

juftificatum eJJe,i,CotAASXnod aute di-cituri . Joh.eum,qui eft ex Deo,non pec-care,id prorfus de peccato in S.fandtu in-

bunt ; ego fiim purus , ego mundavi cpr 3° telligitur,quodpij no poflunt comittere.

meum. Chrifti & Apoftoli remporibus

fueruntPharifaei , &alijjuftitiarij, qui

non dubitarunt fe juftos profiteri , & fuo

proprio meritojuftificatos.Hodie funt e-

liam Anabapi.& funt in Pontificiis, qui

virginem fine peccatofiiifleafleverant,&

qui fibi ipfis laudem puriMtis& mundi-tiei vendicant, SedProphetae fenfus eft

non hoc quaercre,quis dicat, fed quis ve-

]am vero coeno oblitos ecquis eft ,qui

hoc coeno eximat, cum ccEci fimus,ut re-

medium , autt)alneum non pofl!imus vi-derej claudi, utiilud cognitum non pof-fimus adire ; manibus truncati , vel per-clufi , ut praefens& ante oculos prehen-dere nequeamus;denique mortui in pec-catis,ut nec pedem, nec digitum moverevaleamus.^

th dicat,& ita,ut fux dicftionis rationem ^'^ Sed nec k nobis aliquid regeniris pro-

folidam afterre poffit, Vnde etiam obi-ter notandum , id nos dicere oportere,

modo quid ver^ dicamus.

Hujus autem Prov. veritas confirma-

tur teftinônio Davidis Pfalm. I43. [Si

dif , quod non fit aliqui faltem ex partc

inquinatumjut purgatio, quae a nobis eft,

non fitdiffimilis eorii purgationi,de qui-

bus Prov.dicitur ««^«i «»»«» KstitfiJn» Veruquidem eft,Davidem dicerc, fe purgafle.

^44i SALOMONIS. CAP. XX. ^^^Pfal. 7?.item lacob.j. hortatur feccato' condemnet. Deinde g. r l. unatti frauclfc

tesy utfurgent rnanmfuaf, t^ mundent cor fpeciem notavit,cuni fc.pondus levius fit,

fmm: fed neque illa purgatio perfecSta : aut minus, quam jus mûlar; hoc autemneque. quas fit, ullis noftris viribus , fcd

Dei fpir: conficitur.

Supereft igitur unica Dei in Chrifto

mifericordia ,quaeperfidem prehenla

nas in fanguine filii Dei purgat,& puros

reddic.lO

fêrf, 10, Lapts^^lapis-^menfu'

ra^ menfura abominatiofunt Do-

mino etiam utraque.

In ?aN {kfis)t?t fynecd.part.pro omni

materia,unde pondera conficiuntur. Sic*

etiam in ns^N^wew/wr^^jeft fynec. fpieciei

pro omni genere menfurê , five arido

loco aliam fraudem inmcat.fcil.cum unopondere,aut menfura res emitur , alteroeadem venditur ; aut cum cautioribus,8cmagisinponderum notitia varfatis jultis

ponderibus, imperitis vero , &incautisdolofis utuntur.

H3JC res , cum Deo abominationi fit,

omnino & Magiftratui , qui Dei perfo-nam fuftiner, exofa effe debet.Ncc emphafi caret

,quod dicit , lapi-

dem & menfiiram efle Deoabominatio-ni.Hac enim loquendiformula majoremdeteftationem teftaturpropheta, quam fi

dixiflet, Deum fraudem abomrnari. Vi-demus enim Deum aliquando in ipfis in-

ftrumentis vita aut ratione carentibus ad

rum,five liquidorum. Eft etiam meto- 20 majorem deteft. notam ir«e fuae inurere.

nym.effic.lcil.fraudis & injuftitiae , quas

iftis ponderibus exercetur. Deuscnim

uon irafcitur lapidibus &c. fed &c. De-nique in msjrm (

abominatio ) eft meton.

adj.pro re abominabili.

Scopus efthorninum anrmosadodi-

um in iJIam fraudem.qu» adverfus coni-

mutativam jnftitiam admittitur , inci-

Hujusgen. Proverbia prius propofita 3° mode transferatur.

funt 16,11. maxime vero 11. i.ut dfcri-

men perexiguum fit inter hoc , & illud.

Nec tamen line frudtu, & ufura hapc re-

petunturi Primum enim hocProv. men-furajfeu modius exprimitur,qui fuperio-

ribus Prov.non numeraturût his occur-

rat, qui mordicusipfis verbisita faepe in-

haetent,ut omnia fibi libera&inrcgra efle

ut in ferpente, &inauro, undevitulusconflatus eft,item in fbIo,ubi fanguis hu-manus effufiis eft; in bove comupeta, quihominem inrerficit, Reiiqua, quaeadhunclocumpertjnent. Videfupraii. i,

& 16.11,

Hoc ad aequitatem judicii, quodprotribunali dicitur,&4«?»»«*'"*''+»«' cumincivili judicio, tum in Ecclef.non incom-

V. Ji. jiUionibm futs etiam

puerfe cognofcendumprcebeti anpu»

rum,^ reB:umJit opus ejus,

Scopus eft parentes ad curam in re(5ta

liberorum educatione intendendam in-

exiftimet,qua£ diferte, & expreffe no ve- . citarc

tatur:Vnde infulfze qu3eftiones,ubi cycla-

des,ubifaltationes&c.prohibetur?Incap.

igiturii.i.Iancium & ponderum,-id.ii.

4capi ; hocautem/loco menfurae & modij

mcntionem facit,ut fraude,&circumven-

tionem in commutatione omnimodam

Puer hoc loco pro eo fumitur, qui ex-ceflitex infant;a,ut qui quartu vel quin-tum annum implevit. Eft autem paren-

tibus confuetum & folenne hanc aeratem

folicite& ftudiof^ curare,ut bene pafca-

tur,veftiatur,&e.fed omnium aetatii nulla

magis

H$ C dMM ENTA

R

I A IN P R O V ER

B

I A ^^magis (quod ad piam Sc honeftam edu- enutriri ab his

, qui hortiim frucflHofumcarionemactinet) negligitur.Nam fiquid

perperam ab hujfe, illud |>r3erereunt,

quod puerile fit^ôd abfq; judicio fiat»

quod paulo aduJtior fadtus ie ipie cor-

riget retexetque;Quprum error,vel ftul-

tapotius indulgentia tarito crafliî'» &pinguior eft

,quia fiquid bona? indol s

apparet, fiqua yirtutis Sc pietatis fcintilla

expetunt. Hoc porroilluftraturexem-plo Tira.2.5. qui vel ab ipfis incunabulism cognitibne Icripturs enutritus eft. Vi-de lofephi exempium.Quamobrem animum adjicere opor-

cet ad omma qhx pueri lufu,didlis,fad:is,mceffu agunt , n hil uc fit in pueris tammnutum, quod infpedioni dignum non

el emicaverit modo, illud tanquam bo- iÔnt,utmde eruamus non tantum cuiartinum omen /Confirmandse olim virrutis &pietatis accipiunt^ Qup ipfonim judicio

tametfi de priore errore abund^ convin-

cantur, tamen attendite, quaefb , quo-

modo in hociplb turpiterlabuntur.Nam

eo judicionon adducuntur ,_ur operam

&c occupationiidoneus fit,fed quibus autvircutibusaut vitiis animopropendet , utiftisobjedo obftaculo occurratur , iUasvero nalcentes confirmemus. In re enimminimaaliquardo aut virtutis,aut fcele-ris indicium deprehenditur. Unde fcri-

piae liberarum educationi navent; potius #bunt,puerum avicularum oculos per lu

bonitati cuidam naturie & ingeniiiliud fumconfigentem mortis fupplicio addi-tribuunt , quod cum «tate aucta confir- c^tum fuilTe. Eoque melius de illis judi-mabit fe : unde fit , ut negledi pueri , & 20 cium formatur,quo magis funt ab hypo-puelte iôft in omnem luxum , 8c lalci- cnfi remot;,qua qui adukiores fadli funt.viam prolabantur.

Sunt alii adhuc magis perverfi, qui

puerorum & puellarum erroresnon tan-

tu impune prxtereunt, fed fibi in illorum

nequitia& petulantiaplacent , ac fi vir-

tutis futurae prasfagium extaret in pueri-

tisB aredta via declinatipne : Unde apud, . **. ..*«.,ce iûuimirem C3 ocu-

nos proverbium illud nefarium natum 3o; „,;j„„j.^^ n, • ' r '. 7

eft icx fuUo htrjuto evadit bonus e.uus,^""^ vtdentm Dormnus fecif csque

Contra Sal. fuo fana:iir. proverbio hoc utrunque.

Ad eam rem r«&«^»«, & informationeutendum eft,item «» A/:*^ propofitis prse-miis, 8c poenis

, qu^ puerili «tati conve-niunt,utill,s ad virtutis ftudium accedan-tur,iftis ^ vitiis fraenentur.

V. 1 2 . Aurem audientem, S? ocu-

proverbium refellic , dum docet , ipfampueritiam documentum praebere futura

poft conditionis fandtae & bene moratae,

i\ pueritia fandta& bene morata fit , aut

improbse , fi fecus. Cui futfragatur aliud

noftrum Prov. citdpmgit ^ quce cymsbatmevadet, Soone it frtcks that thorn willbe.

Qupd egregie confirmatur Pfal. 144.

Eft fynecd.in m(aurem)8z Vir (oculum.)Nam harum partium naturali & infitafaculrate omnium membrorum naturalesfacul:ates compledtitur.

Scopus eft,agnita Dei (in his,qu^ mi-n is videntur fub illa cadere)provideutia,& fpeciali adminiftratione

, ab illo penlubi fanis pacls acquifitae&conftitut^pro- 4<^ dentes in omnibus ad illum recurramusponiturunus, ut nlii & fili^ in fuapueri-tia probe& pieeducentur. Qupd etiamconfirmatur a compar. parium,icil,tene-

rarum plantarum qu3e vel maxim^de-bpQtjdum adhucrecentes funt, curari &

Extra controverfiam eft, Deum totiuscorporis fabricam creafife , & inter Ccete-ras corporis partes non tantu mir.ficumDei artificiu in his duobus membris elu-cere,Ied.illorum eximium& prseftantera

pr3e

SALOMONIS, CAP.prae caetefIs partibus ufum adDci creato-

ris,8c omuium 8c bouarum iiterarum fci-

enciam percipiendam exiftere: eoque ip-

Ib ftudium eft adhibendum,ne ilJis ad res

inaues perfequendum abutamur, Sed vi-

detur recoiiditior,6c abftrufus magis fen-

fas in his verbis inefle. Neque enim aut

de membris iftis , autde eorum inufitata

facultate fermonem inftituere videtur,

fed de ipfa adlione vifionis& auditionis, lo

<5um igitur omnibus fere perfuafura

fit, fe vifus , Sc auditus participes , polTe,

cum velinr,&quid velint ex mfita viden-

di,&: audiendi facultare videre& audire,

Propheta hoc Proverbio hunc errorem

refellit.docetque Deumfua fpeciali pro-

videntia, quoties vult, efficere,uc viden-

ces quodammodo non videamus,& audi-

entes non audiamus,qu2e noftra.ut videa-

mus & audiamus intereft : & proinde ad 20

xx/ «49vel in his rebus , in quiBus^ttiaxime con-fidimus, illas penes nos,& arbitrii noftri

eife i nedum in iliis, quse noftrarum viri-

um non funt,& adquas non modo natur^nuila propenfio, fed fumma animi corpo-rifqueavcdio exiflir, &abalicnatio.

V, ij. Nediligaf fomnum, ne

pauperfi£i^:aperi oculos tuos^^JaU-'

atorpane^

In w»;r npfi( djêri oculos) eft fynec, part,

pro pervigili ftudio rerum gerendarum,Poceft enim quis oculos apertos habere,& tamen Ied;o affixus maaere.Eadem eft

fynecd. in lan'? {^me.

)

Scopuseft abotio abfte^rendoadne-gotium cohortari,

Sicut cibo, & potu utimur , ut viribus

confirmati ad Hegotia obeunda apti &idonei fimusjfic fomno, ut eo recreatiadlabores fubeundum magis alacres evada-mus.Qui vero fbmno indulgent,non tan-tum a rempore laboribus deftinato ali-

quid refecant.fed porro corpora redduntad perferendum labores minus idonea,

Indulgere fomno, five amare fomnumprohibetur, utalia caduca,cibum, potum

Soargentum, i.Timoth. 6, 10, potiusme-minerimus ejus

,quod eft i, Corinth» 7,

29.30,/!.Et quidem,quod ad tempus labori de*

ftinatum, egregrie defcribitur,Pfal.i04.

2^, 23 ubi cautione opus eft , ne tempusnoftri laboris ad illud tempus ftridte &ruftic^ exigamus. Sic enim foret, ut me-dia seftate fomnum juftum,& naturas de-bitum non caperemus , & mediahieme

membrorum officiis affirmatur, Pfal.144, ^q fomno opprimeremur.Judiea enim fic fita

eftjUt dies fere omnes nocfies <equant:fed

pro ratione folis apud nos orientis & oc-

cidentis ita îperandum eft fpatium adlabores conmllim.Qupd autetn nimio fbmno enervantur

Hhh vires

Deum precibus confugiendum , utipfe

membra noftra dirigat,& vires in dies oC

horas tribuat ^t & ad illum gratiarum a-

«5tione derebus redlegeftis redeamus.

Hujus rei documeca funt,quod ad vifio-

nemattinet,Gen.3i.i9.ubiAgarfontemaqu3e,qua2 antepedes erat,non vidir,cum

illius piurimum intereffet ,quoad , cali-

ginedifcuffa,Deus illi fontem common-ftravit. Idem judicium eft de fcotomo-requo cum Sodomitae Gen.19.tum SirJe

a.Reg 6.percuffi funt. Denique hinc eft,

quod 2. difcipuli , qui Emauntem pro-

fed:i funt,Chriftum cum illis colloquen-

tem non agnoverunt.Luc, 23,& comites

PauliAd:or.9.7.In auditione veroexem-plumexiftit A(3:or.22. 9. Qupd autem in

oculorum& aurium vifione, & auditio-

ne hocloco confirmatur, alibi de aliorum

I. & i8. 29. 33, 34. Hoc ipfi experimurin nobis ipfis

,qui faspius obftupefci-

mus, nos illa non videre , quaeantepe-des funt,

Quare admonemur noftrs infirHaitatis

%^^ COMMEI^tARIAvirescotpotisînpromptu eft,cum ex ni-

mio fomno noxiorum 8c redundantium

humorum copiaingeneratur, quxcorpus

languidum & morbidum reddit.

Deinde cumhsc caduca vita inftar fit

fion fomnifoIum,(ed fomnii,quod fomno

brevius & anguftius exiftit , cujus pen^

pars dimidia fomno 6c paftione necelfa-

rib impenditur,dadaopera, ne quid tem-

INPROVERBIA gjT

Qupd autem dicit in imperatlvo ((^

famr efto} eo videtur innuere non tantumhujus promiffionis certitudinem , fed

porro parari omhia, quse ad vid;um refe-

runtur, abfque cura 8c folicitudine,qua

homines fe fere conficere folent. VideU3xh.6.Hoc tamen nonita intelligendum eft»

ut nimium folertiae & vigilantiae praefi-

porisin opere faciundo nobis decidat, 1° dentes ,divinxopis Scbenedidionisin-

,.

/•t^ rr-. - v. .. -j:.-:^ vocatjonem negledbim pra?teream% :

quandoquidem ut man^ furgamus , &quod ipfa neceflitas nobis nOn adimit.

Qupdautem hoc loco posrnse nomine

fortuitOj&incerte proponi videtur, illud

Prov. 6. dicitur , tam impetuos^ irruitu-

rum,ut vir armatusîn nudii 8c inermem.

Quemadmodum vero attebuatur , 8c

pauperevadit,qui,quod in opere faciun-

do ponendu eft, tempus iomno largitur;

fic fpirituali paupertare(qu? omnium mi-

ferrima eftjopprimi neceffum eft,qui die 20

dominico aeternje vit? thefauris cumulan-

dis confecrato fomno indulget,aut ludis,

jocis,compotationibus infumit. Plerique

enim funt,qui profeftis diebus ad labo-

randum mane furgunt, quiiidem die do-

minico in multum diem ftertunr. Quocum fatis declarent,quam fint in qu?ren-

do Dei regno diilbluti , non mirum eft,

fi in pietate fe indigos 8c exhauftos pro-

lero cubitum repetamus , tamen omnishaec diligentia irrita eft, nifi Dei benedi-

(Stio accefferit Pfal. 127.8C Agg. i .

;

Deinde 8c illud notandu, has promif^fiones ad hanc.vitam fped:antes «»i tstbxW

impleri, quoad Deo lapientiff. patri ex-pedire videtur,

V. 14. Malum^ malumeft, dieit

emptor-j fi? digrejjmjibije laudat.

V, ij» EJiaurum , ^ copia car"

bunculorum; fedinftrumtntumpre»

tij efl labiorumfcientia^

Scopuseftad vitandumin mercimo-11111 îî.<Xi.\^ ic iin.iig,W3 w. \,^jiJ»un.».'o ^«.w— \jv-ijj-'«4j v-jti. avt viiai^«-ii

danfContraregnumcoelorum primum, '° niis vanitatem pretium veriloquii pro

8c ante omnia quaerendum effe^docentur lucello, quod mentiendo acquiritur , o-

Mat.(5.8cPfaI.92.Propheta nosad manefurgendum invitat, ut diem fabbathi de-

bite celebremus.

Prius hemift.arguitur ex adverfo quod{)onitur in pofter.Cum enim vigilantia 8c

ucubratione ditefcamus ita , ut abund^

fiobis fuppetat , quo vid:um 8c veftitum

acqLiiramus,efficirur, ut nimio fomni ftu-

ftendere.

SingulareDei ergamortales benefi-

cium eft mutna commodorum commu-tario,8cnegotiat:o: fedquod tamenho-minum perverfitate aut penitus convelli-

tur,aut certe plurimum Iab»fa(5tatur,dum

commutatio ha:c in latrocinium conver-

titur,commercia exercentes in latrones.

dio pauperes fadî \vSi\x deftituamur. 40 mercamSjfeu forum non tam fpelunca fu-

(Naî aliquid in utroque hemift.intelligi

claru eft.jHocc6firmaturPr.io.4.ubi di-

citur,man!l feduloru homines ditare. Ite

J2.24 manus fedulorum doOTnari.Quodcpmuni expcrientja docerur.Vid.Pf, i iS.

rum,quam propugnaculu efficitur, cujus

lub prxlidio 8c umbra tuto 8c fecur^ ho-mines fuas fraudes 8c furta exerceatjhaec

hominum malitia egregie a Sal. w='»ti/».

defcribirurjnduclt enim cmprorem fuas

partes

%<li SALOMONIS, CAP, XX. Syj

partes dolos^ & fraudulcnter agenrem, dere fit illum in ipfam diabolf gulam tru

qui, ut merces quam viliflimo pretio au

ferat', utcunque folidas & incorruptas

multis vitiis &defed:ibus onerat.Vanica-

tis eft non agnofcere mercium bonitate,

cum banje funt : majoris cujufdam vani-

tatis eft corruptas & adulteratas dicere,

2\xx legitimse funt : V3s autem illis,qui

icuntbonum malum Scc.Ifa^.hancva-

nitatem adhuc fuperat illas peinmas affir-

mando (id enim iteratio fignificat,) quse

vitio carent , aut ea cert^ bonicate funt,

qua ^ venditore exponuntur. Sed vanif-

(imse vanitatis eft linguam verfare , &quodpeffimumdixeris, mox tanquam

optimum prêdicare. Sic fit quod lac.5,

affirmatur , ut ex eodem fonre aqua dul-

ciSjSc amara profluat : fic fit,ut in corde,

corde loquaris Pfal. t f . ut prodigii inftar

lO

dere. Hocquantumabeftab ilJafimpIi-

citatc, quam ChriftusimperatMatth. 5*.

[fit fermo vefter, ita, ita; non, non.] 5cc,

non eft difficile dignofcere.

Hxc tametfi hoftiines non puniant

,

Deus tamen horum omnium feverusukor eft 5 ut Apoft. apertt; confirmat,Eph.4.

In altero Proverbio linguared^ infti-

tuta 6c coformataad id, qwod verum eft,

cum auro & multis carbunculis compa-ratur.Superius perenni aqu<e,reufiuminiin media urbe , item arbori vitae compa-rata eft : fed hoc loco ad praefentemcaufam refpiciens aptiirimam iUam cumauro 6c gemmarum copia comparat.Deberet nos plurimum ad vere loquen-dum commovere

, quod Apoftolus ad-

bilinguis fis,utipfe de te fencentiam con- 20 monet, nos efle invicem membra. Quiddemnationis feras: nec vanitas modo,fed

confummata improbitas eft , non modo,

quod malum eft,admittere, fed improbi-

tate (cu)us te pudere convenic) gloriari.

H?comniaparvainfiexione verborum

perinde in venditorem conveniunr, qui,

ut pretium augeat optimas praedicabit,

qu2B corruptiffimas func, qui ilicoatque

emptor tergumobverterit, fibi gratulans

enim juvat ftomachum omnem cib: Ilic-

cum in fe inclufum tenere , nec aliis cor-

poris partibus , quo fuftententur , com-municare ? Hoc enim ipfo fibi interitum

ftruit. Aut quid profuerit manui , fi ali-

mentum , quod brachium fovere debet,

ad fe attraheret ? Sed fi aliorum cura

non ducimur , nec noftra nobis falus

chara fit , cogitemus tamen', quam male

fraudemapudfuosagnofcet,Scemptoris ôfrugi homines, quaminepti negotiato

imperitias infult ibit ; Atque acfiparum

fit mentiri, 6c mendacium mendacio cu-

mulare , dum affirmat , tanti valere, tanti

fibi conftare , tanto vendere potuifTe , eo

tantum,quantum praeftituerir,,dare renu-

ente , neminem deinceps tam vili pretio

empturum^ juramentoremfalfamcon-firmab':t,fe diris mukis.Sc execrationibus

obftringet. Neque hoc folumipfefaciet,

fed & fervulos fuos hoc facere docebir,

eamque mentiendi necefiitatem illisim-

ponet , ut fuo illos famulitio abjudicatu-

rus fit,nifi turpis fui lucri Miniftri efle ve-

lint; ut filium,auc filiam mercatori,autar-

tificiin difcipliijiamâut mancipium tra-

res fimus , ut qui pro nummulo nno j,

aut parvo lucello rem pretiofiflimam 2c

gemmas rariilimas commutamus, Lin-

gua enim quas vera proximo loquitur

omni auro , 6c lapide preciofo praeftan-

tior, pro aere, pro nummulo uno , aut al-

tero his mendaciisin ferrum , aut filicem

mutatur. Sic in arca & loculo aurum ha-

bes,in ore vero aes, aut ferrum, aut fiquid

adhuc abjedtius eft , Sc ad tonfillas , feu

anginam non tam in faucibus,quam ia

ipfa animaingeneranduartaptius fit.

Quaeftus autem,qpi inde percipitur,

feu ab emptore, feu a Venditore, in locu-

lum, feu arcamperforatam conjicitur, Sc

Hhh 2 veluti

Sf4 GOMMENTARIAvelut! machinaquasdam eft,qua fures fe-

ras aperiunr,& peflulos perfringunt ^ Sc

fcintilla.qul aedes eorum , & quajin illis

iuntjCenflagrabunt.

Meminerint quod deDavide legimus,

a. Sam. cap. ult.qu» aquam periculo vi-

tae fervorum fucrum allatam noluit bi-

bere , tametfi illam oppido difcupiebat.

IN PROVERBIA«fir

pe ab his , qui fidejuff. profllus aflueve-runt. Si enim nominailla diflblvitproquibus fe fponforem interpofuit

; jamexhauftus habendus eft;fin minus,tamenipfa (ponfionis promptitudine fufpedlusfit.Sed illud aIienumvidetur,quodjubetveftemejusaccipere , cum lege cautumfit , rettituendam efle veftem ante occa-

& veluti pica quadam ex ejus deiiderio fum folis. Exo^. 22. 2.$. Refp. veftemlaborabat. Quid igitur illis fiet, qui fan- 10 tum demum ad occafiim folis efle red-guinem non caduc^ , fed perennisvitae

fervorum fuorum in dies intrepid^ e-

dunt& bibunt ?

ferf^ 16. Accipe veftem ejm

quifidejubet pro alieno , ^ pignu4

abeoaccipe, quijidejubetpropere-'

grinis*

In iT (alieno) tsnss (peregrinfs ) eft me-

taph. fijmta ab extraneo , 8c alienigena,

& tranflata ad omnes eos, quorum nulla

certa & explorata nobis cognitiohujuf-

modi fuppetit , ut pro illis nos fponfores

conftituamus,aut apud nos fe pro extra-

neis fponfores inteônant ,• ut alibi n"?»

pro omni fbemina,qua cum congrefl!us

dendam , cum aliis veftibus, quibus fe ^nodis frigore tueatur, deftituatur.Cujusgeneris funt omnia illa

, quibus vita fu-ftentatur Deut. 24. Quamobrcm jubetPropheta hoc loco omnino pignus ab hu-jufmodi accipi, atq; adeo veftem potius,quam ut fibi & fecuritati fuse non pro-videret, Deinde fua temeritas eft, quiintanta rerum diificultate conftitutus , uc

20 duas veftes,quibus fe tegat, non habeat,voluit pro alio fpondere.IUe fuam fidemoppignerabit & per omnia facra fe tibi

obftringetifed in his noli acquiefcerc,ni-fi pignore , quo creditpti fatisfacias , ac-cepro.

Ergo Propheta hoc Proverbio a fide-juflione dehortatur novo argumento abadjundro incommodo,quod facile /pon-.

illicitus, utcunque nobis cognita , vel et- .^ dens pro fe fponforem ( fi quando urge-iam cognata. Iremin nja (vejiemejui) eft

fyn. pro omni domeftica fupellecfrile.

Scopus eft adverfus temerariam fide-

juflionem nos munire. Vide 6» l. 2.3.4,

y. &11. if.&c. 17.18.

Ha(Stenus in Prov. Sal. a fidejuffione

homines deterruit temerariarnunc ratio-

nem aperit quafibi a temeraria fponfio-

ne caveant;nempe fipignus accipiant abeo,pro quo fpondent

, quo fibi adyerfus 40 ^^^redpofi implebitur ss ejusfcrupo.incidentes caius, & pericula profpiciant, j l j £ j j r '

Deinde fuper Proverb. cavendum in

tur) non reperiet.

Qupd fi aliena nomina in nos trans-ferre non tutum fit;nedum aliena pecca-ta, & veluti debita (multo quamillapri-ora, magis noxia ) noftra facere : quodtamen tum facimus, cum aliorum pecca-tis communicamus. i. Tim. 5

.

V. 17' Suavis viropanisfalpta'

genere , ne pro quoquam temerfe quis

fpondeat : hoc loco fpeciatim quoddamhominum genus defignat, a quo in fpon-ônis negotib abhorrendum illi fit^nem-

In DnS(p/?«a^jeft fyn. pro toto vitSu hu-mano. In irrs (oj ejm) & yyn (firufo) eft

item fyn. pro toto homine&omni re da-mHofa.In iptP (faifnat/s)e& met. adjuntft,

Itein altera fyn. in yjn fing, pro plur.

Scopus

%^6 SALOMONIS, CAP. XX.Scopus eft homines a fraudulento

quaeftu abfterrere.

Primum alienum videri poteft , quoddicit , fuavem efle panem fraude quajfi-

tum, quandoquidem panis idem eft, (ivc

juftolabore, fivefraudepartus. Verumhac formula loquendi prodigiofam hu-mani ingenii perverfitatem innuit Pro-pheta, cui nuIJus cibus tam fuavis & fapi-

dus eft , quam qui furto,aut circumven-

«r?Quod dicit

, fojfeif, docet perinde ficii

in his, qua? fraude parantur, utm cibis 6cpotionibus, quaeprimo palato arridenr,

ledpoftinipfa deglutione ingrati &o»diofi faporis funt,maxim^,qui ftomachu,feu ventriculum ofFendunt. Qua de reeximius Jocus eft Iob.20.15'. ^bi ramenhoc difcrimen eft, quod ibi univcrfim dcpeccati natura difleritur

, quod hoc locoin fpecie modo fraudis inteUigitur. Do-

tione alterius comparatur. Quo fpedat 10 cet enim peccatum inftar delicati cibi efîlludProy.p. I7.3e aquis furtivis,&. pane fe

, quem peccator cum fumma volupta-

20

clandeftino dulcioribus aliis, qux legiti-

me & fecurS acquiruntur.HujHS fceleris

illuftre exemplum extat in Ifrael. qui,

contemptoMan. cibo fuaviffimo & mul-tis nominibus expetendo,iEgypti caspas

&alia foetida concupierunt,qu? illis tunc

temporis erant ilîta. Neque vero hocnoftris temporibus infblens & novumcomperimur. Siocnim plan^ fit , ut ho-

mines projed:2e oc perditas nequiti^pa-

lam audeantprofiteri varietatem pafcuo-

rum vitulos pingues efficere , ut adulte-

rium legitimo matrimonio praeponant.

Inveniuntur etiam non pauci,qui non du-bitabunt dicere,ferinam nod:u & furtim

captam delicatiorem 6c fuaviorem efle,

quam quas juftfe paratur.Nec defunt,qui

cum proximum fiium commerciis exer- 30cendis prxverterint,& lucrum exalteri-

us damnoceperint,pro:RLebuntur, fe una

vini amphora amplius epotaruros,quam

Cfteroquin,fi illa fraus non interveniflet.

Spiritus fandlus poft, hem, priusillud

carnis judicium retundens,& contrarium

ejus loco ftatuens dicit,, osejus,qui frau-

de vi6lum qu«rit,fcnipis opplendumef-fe.In quo videtur alludere ad panem,quiconficitur ex farina , cui fcrupi in com- 40molitione admifcentur, qui inter vefcen-

dum dentes ofFenduut , eofque commi-nuunt. Qua una fynecd.omnia illa com-|)Iedlitur damna,&incommoda,quaeho-i3aini ex hae nequitja obveniunt.

teinore, & palato retinet , &, utdiudetineat, huc illucinore verfat, quod ta-

men poft, cum in ventriculum defcendit,pungit, nec ficut hominem quietum effe,

quoad illud quafi revomuerit. Cuireiconfbnat,q'Uod noftroProverbio celebra-

tut,Sfvect meat muli havejotver fawce. ViM'jus rei illuftre exemplum petitur ab Ifr^

quibus caro coturnicum fiiavis & dulci?

erat;fed poft os eorum fcrupis inipleturn

eft.Nam dum adhac comedebant.iraDeiillos invadens infinitam mulritudinemperdidit

,quorum morte fuperftires con-

triftari funt ;quandoquidem hujus liberi,

illius uxor,aIterius maritus,autfrater mor-te fublatus eft. Vid.etiam hift. Amalekit

,

quiZiklag.urbem fpoliarunt i.S^.ô.id,Atq; utDei judicium foris fileat,ramen

Deus unomomento tribunal inrus exci-

tare poteft proprix confcientiae, quae ho-

minem nodtu & interdiu excruciet , necunquam quietum effe finat, quoad fe de-fperatione ad inferos praecipitaverit.

V. i8,Vfiaqu'squecogitatioCon-'

Jiliofiabilitor : &prudentihus confi"

lijsgere bellum.

In nanVo (helhim) eft fyn. part.pro gra-

vioris momenti negotiis.

Scopu$ eft a temeritate nosdepelledo

ad colalt^ in omnib. Cpotiffi.qus maxi-m^ noftra interiuntjagendum adhortari,

H hh 3 Prov.

COMMENTARIA IN PROVERBIAProv. 19. 2« prsecfprum efthuic non

diffimile,&: quod huicProvinterpretan-

do fingularum lucem afFert ; ficut etiam

ex 29 20. aliquid peti poteft, quod huic

argumento amne eft.

Etprimo quidem hoc obfervandumeft,non fatis eire,fiquis ea,quae honeftaSc

laudata fiint, fibi ante oculos proponeret

& conftitutahaberet, nifi porro de rati-

cnibus Sc mediis, quibus illa apud fe de^

fignatainchoata provehantur, & perfici-

antur,difpexerit.PIerique enim funt, qai

prasclaras res fibi ob oculos praeponen-

tes, & animo conficere dehgnantes ita

fuis illis i&nis & fandis defignationibus

confidunt, & Dei, gratiae in iilis profpe-

randis , ut interim illa negledtim praete-

reunt, quas illis perficiendis a Deo prae-

ftitutafuntjperinde ac fi fandlis propofi-

tfp

10

rum in ^tenebris nos errare neceffe eft.

Proverb. 19. 2.

Poft cavendum eft ^ temeritate cutnin didtis ( Prov, 19.20. ) tum in fadis 19.2, ^qu^ enim aber^rat prjeceps,atque is,

quinefcit, quid faciendum eft. Exquotacilb liquet , pofle aliquem fcientiam rei

alicujus gerendae tenere , 5c tamen pertemeritatem a fcopo, quem proponit, a-berrare,cum nec,tempus,nec locum,necperfonam, & alia id genus obfervet,

Prseterea cavendum nobis ab affedbi-

bus , 6c animi perturbationibus, qui nos

tranfverfumabr-piunt , invidia , odio, a-more,!ra &c.qa3e in rebus gerendis pef-fimi confultores funt.

His fcopulis declinatis, quifunt rebusprofpere & rite gerendis adverfi , viden-dum quid fit porro faalendum , ut ,J quae

tis pedes , aut ate eifent fua fponte cur- 20 re<5te propofita funt , fcElicem exitumrendi, aut volandi ; ut omnibus currendi

Scvolandi fubfidiis deftituantur;ac fi nq.1-,

la eflent in his, & foris , & in nobis,& in

aliis, in Satana, &mundo, quae fe fan(Stis

cogitationibus & defignationibus oppo-nantjobftacuIa.Sic funt,qui meliorem vi-

vendirationem ingredi ftatuunt, qui ta-

men , quod Dei verbi affidui auditores

nonfint , îec Deum ftudiof^ precentur

confequantur,nempeiîl effe tam exile,aut contemptum, quo!rfufcipimus,quodnon fit confilio dirigendum, ut opta-tum finem inveniat. Vide. Cap. 7,, 6.7. 8. Mercatoreshiforo concedunt, 6cfide concidunt

, qui in fuis ratiociniis mi-nutas fummas negligunt : idem plane Sciis metuendum jure videtur , qui non o-mnia & fingula revocant ad examen.

nec ^ pravis confortiis , Sc confuetudine ^'^Qupdquam verumfit, exilla Apoftoli

improborum fe fubducant, fuis illis cogi-

tationibus & defignationibus excidunt,

•iNec mirum ; cum non plus ad rem beneîficiendum afferunt , quam agricola,

qui de mefle copiofa fecum &: cum ani-

mo fuo ftatuens omnia negligit , quae illi

promovendae inferviunr.

Quamobremad provehendum& per-

ficiendum faniSta inftituta primo procul

abeffe oportet vana in nobis ipfis fiducia,

quanobis & fapientis noftrae confidere

folemus : Qup uno nihii rebus redle ge-rendis magis adv-erfum eft. Prov. 7,.6.7.

Deinde fcientiam rerum gerendarumparare expedierit ; fine qua inftar coeco-

43

ad Coll. 3. 17. fententialiquet, Vbi o-mnia & didta & fadta cum invocationenominis divini conjuncfta cfle debere

,

docet, Vid. etiam Pfal. 128. f. odava.Qupd diligenter notandum adverfusfraudes, & callida confilia quae,fapientiae

nomine venditantur. Vide leroboamiconfilium call;dum.

In gravioribusautem rebus , quarumh c unam ipeciem SaI.propofui|:,prudens

confilium adbibendum efle docet ; nonquod ullum ianum confilium fit

,quod

nonfit prudens,fed confil.amagis matu-ra Sc eiiboratainhis gerendis adhiberi

monetj eoque ipfo non tantum , utfpfi

Peum

SALOMONIS, CAP. XX. g^x• .

Deum in verbo, in Prophetis, & oratio- cffed:o,vide quae prius fcripta funtProv»

ne confulamus, quod a Davide , & aliis

piis Regibus fadlum legimus; (Addo et-

iam ab impio Achabo ,qui fuos de bello

Pfeudoprophecas confuluitjjfed aliorum

eciam ad eam rem imploremus confili-

um i quod nemo , quocunque fapientiae

dono praedLtus fit,detred:are debet,cum

Salomon Rex omnium, qui unquam an-

Aliud hominum genus fugiendumporro docet, fc. iJIorum,qui ftultiloquio

dedicifiint, qui tibi perinde exofi effe

debent, atqueguftuiinfulfiis Scincon-iiitus cibus

, quorum fermones lale , 6cgratia deftituuntur, quamconferanchis,quiaudiunt: prseterquam quod ( refe-

te fuerant, aut deinceps erunr,lapientif- j^ rente Apoft. )' i.Cor.15', v. ^5, cormm"fimum fuum etiam fandtiorem fenatum

gc prudentes confiliarios habuit ,quos

adhibebac etiam ad pacemjquse illi aDeopromilfa eft,retinendam,

Quod fi ad bellum hoc externum 5c

corporeum gerendum exquifico confilio

opuseft ,quanto magis eoopusettad

ipirituale bellum gerendum , ubi hoftes

tetriores func,& id,de quo cerracur,mul-

tomagis.

Verj.jQ l{evelantic>rcanum,qui

dmhulat cum detraUione^ ^ blando

labijsjuis ne te admifceto..

Cum homo animalfitfuanaturaij-i-

>aio», circumfpedl-e agendum erit , ut

cum iliis locietacem ineac,quibufcum vi-

rae communiratem fine ditcrimine colat

Qua ad rem Sal. falucaria confilia nobis

fuggerit.Alibi focietacem cum ftulris noneflehabendam monet , ne his fimilss fi-

musjicem Jommunipnem nobis cum ira-

cundo incerdixir ; hoc loco alia prsece-

pca dat,quibus inftrudii fociorum dele-

(3:um habeamus.Iuber,vero primo ut no-

bis caveamus a detradiore, qui fuis effe-

d:is defcribitur , obambulandi & difcur-

rendi huc illuc , deinde retegendi arca-

num: quorum ucrorumque nomine no-

bis odiofa e0e debec omnis vic<e ardlior

conjundiio, cum priore otiofus & piger

nullum honeftum viveedi genus fed:ans

effe CQBvincitur. De qua re, nt de alteio

20

3o

40

fant etiam bonos mores colloqtiia. frava,Maxim^ aucem illos perftringic

, qui o-mnia ad animi noftri libidinem& volun-tatem loqui conftiruunt , & nobis in o-mnibusalfentari: in quopropcer ingeni-

tam âawTi*» ad lapfum prochves fumus.vide exemplum Achabi

,qui confiliarios

ScProphecas exquirens,qui pro voco fuo

confilium darent , in bello mifere periic»

Ferf^2 . Maledicentis patri aut

matri, extinêtur lucerna in ni'

gredine tenehrarum,

In VSpa (makdicentis) eft mecaphora \rebus corporeis, quê leves funr,ad neg-

ledtum parencum cranflara. In ps?'N ( ni-

gredine ) eft metonym. adjundt. In ^t n^

(tenebra) & ij (lucerna)e&: metaph. lucis

pro profperitate &. tenebrarum pro re-

bus adverfis.

Scopus eft llberos in parentum obfe^

quio continere.

Pietas liberorum in parentes, quorumopera in hanc lucem ediri, & labore,cu-

ra,& fumptibuseducati funr,tanta eft,ut

illam vel cogicatione violari gravi pec-

caco non carecjvultu vero,& froncis cor-

rugarione in parencfes inofficiofos elfe ^

fcelere non abeft ; verbis levius peters

gravius ; maledidris vero eos confcele-

rare facinus & flagitium arrox eft. Acqscum liberorum piecas in parences nemortis quidem finibus definiatur futir}

ftliis

|6a COMMfiNtARlA tN PROVERBIAfilils Rechabl pleniffimfe conftat») iniHoS

vivos canta procacitate uti, ut maledidtis

ctiam profcindant plenum horforisefta

;^tfinon tegefe parentum nudiratemin-

ter fCelera numeretur,quo ioco cenfebi-

tur ted:am ejus nuditatem retegere > aut

etiam falfoilli nuditatem impingere atqî^

imponere?Hujus horrendi fceleris ipfi parences

fsepe rei exiftunt qui fuos liberos nimia

indulgentia comple(5tuntur , Scinquos

nulla aut feveritate>autauthoritate utun-

tur, fed cum illis , tanquam cum fuis ae-

qualibus & fociis confuefcunt & con-

verfantur. Quo fit ut, fraeno debitae re-

verentiae exculfo, maledidtisin parentes

infiliant non minus atque in fuos aequa-

les. Imo vero non defunt patres, qui, ut

Kiatribus maledicant, liberisauthores e-

funtjnec matres,qua?, ut in patres convi-

tia jaciant.incitabunt.

Hoc fcelus adjundapoenacoarguitur.

Exod. 21 .17. Levit. 20 p.expreffe dici-

tur,morte muldtandu, qui patri,aut matri

maledixerit. Vnde atrocitas fceleris cq-

arguitur.Sal. aucem aliis verbis fupplici-

um iliis debitum amplificat , & gravius

judicium,quam quod lege exprefium,eft

denuntiat. Eft enim profedto juftum, ut

Ferf, 2t* Hceredit^ hmlerata

inprincipio etiamfuo tnfine rwnhe*

nedicetur»

In rhî{hdefedit<t()&^ metoyta. Ipedei

pro omni pofTelTionej quia haereditas eft

praecipua.

Scopus eft modum ftatuere inbono-^^ rum feculatiumacquiiltione.

Omries,qmdivitiasamant, earumcu-piditate & impotenti defiderio ad ilias

acquirendis ferunturj eoque ipfb omnesopportunitates venantur,quibus illas ac-

cumulent,obIatas autem nul as praeteri-

refinunt,fua infidelicate metuentes, neiiunquam ulla deinceps opportunitas fe

offerat.Quamobrem poftpofita omni ju-

fti;cia erga proximum & timore Dei in

20 tergum rejecSto , quicquid occurric, aut

corradere pofnint,ilico arripiunt.Quibus

accidit quod vernaculo Prov. ja<2:amus,

[pifcem effe,quicquid in rete venerit.

]Quamobrem fi annonae , aut merciumcommoditas fe offert , ilico illam ita ar-

ripiunt,ut,fpfetacommuni utilitate, fuas

quam poffunt chariffime commoditatesdiftrahant.

Hoc genus hom. Propheta Amos cap.

,ejus lux extinguatur, qui in illos fuper- ^^ g. 4.^ j-, <j. comparat his,qui pras vehe-

be exurgit, qui illi , ut lucem afpiceret

,

poft Deum authores fuerunt , maxim^cumlucerna parentibus effedebereti.

Reg. 12, ij. quibus claritatem tollere

conatur.

Qupd autem dicit , illum nigerrimis

tenebris obruendam & operiendum ef-

fe, eodocetDeijuftiff. incontumaces

Sc rebelles Jiberos judicium in eorummorte non acquiefcere , fed illos porro 40adinferos ufque pcrfequi. Qupd fi Ma-giftratus ftulta indulgentia, 6c Dei tole-

rentia ad centefimum annum vitam pro-

traxeric,tamenipfe maledi(ilus erit,Efai,

menti & ardenti ftudio divitias compa-'randi anhelant non fecus,quam h|,qui in

citatiore curfu vix refpirare poflunt , 6c

halitu pene privantur. Porro illos defcri-

bit ab effe(5tu, nempe quod <egre & im-patienter ferunt Sabbatha , 6c novilunia

in cultudivino impendi, quod totumillud tempus perire judicant , quod in

congerendis divitiis non confumunt.

Hujus rei exemplum extac in Achane,

qui in pretiofam veftem aurilaterem , Sc

liclos argenteos a Deo interdidlos in-

currens ifico manum illis injecit,fore pu»tans , utnunquam calis opportunitas fu-

«airem augendi recurreret, &ie uno

g<j4.SALOMON

momcnto hoc facrilegio ditandum. A-

liud in Jefabele 6c Achabo,qui morte

Nab.nefana fubitoh^reditate audifunr,

His non funt difTimiles fures & latrones,

gui uno momento fe ab extrema pauper-

tate ad magnam rerum abundantiam , &afBuentiam evedos fore confidunt. Vide

Proverb. i. verf. ii, 12, i3.

Prorfus ejufdem farinse hommes funt,

qui in patrios & majorum fuorum annos

inquirunt aegre ferentes eorum vitam in

terris prorogari , quod , illis viventibus,

teeditas &: pairimonium ad ipfos non

devolvatur, , - • •

]am videamus hujus improbitatis m-

commoda. Et quidem omnia hoc loco

non eft profequutus Propheta fed illud

Riodo, quo maxime homines permoveri

folent. Gravius enim quiddam notatur

28, 20. ubi docetur, gravem peccati rea-

tum eum contrahere, qui ditefcere acce-

lerat.Hoc autem loco damnum perftnn-

git , quo in hoc faeculo muldtantur , qui

divitiis tantoperb mhiantj fcil.quod tan-

dem , 6c ad extremum non benedicetur

haereditas accelerata. Quibus verbis ap-

paret primo fuccedere pofle illud conge-

rendi divitias ftudium, fed tandem, fub-

tracaa benedicaione Dei , illas diffipatas

in fumum abire. Quamobrem vide, quid

minatur Deus Amos 8. 7. Notatur etiam

hiftor. eft quid Achani accidit,qui, li ex-

pedaflet paululum , donec Ai expugnata

jfliiflet.legitimeditari potuifletjuotum e-

tiam quid Achabo obvenerit ex h^redi-

tate ta cupide acquifita.Experientia por-

ro docer,quid latronibus& graflatoribus

evenire folet, & illis haeredibus ,qui pa-

rentum& majorum immaturam Sc prae-

properam moriem expetunt : Vide 2.Sa.

deAbfal. & Adon.pr^terquamquodin

Proverbium fere abiir,bonoiu male par-

torum non efle tertium haeredem:&quod

vulgari & vernaculo Proverbio tenrur,

Hafimaketh mfl, Fepmmni conjunâm

IS,CAP. XX. 9^êjje vaâtionem. Quibus omnibus iJIud

accidit,quod hominibus avidecibum nonbene praemanfum , & dentibus attritumdeglutientibus evenire folet, ut ilJud,

quod tam cupidc devorarint,regurgirent,autfi retineant, non tamenô bene&commode nutriuntur.ut quod in viiiofoshumores convertatur.

Qupd tamen ita inteJIigendum eft , ut

10 illos non complediaiur fuo ambitu,qui

fingulari Dei favore fubitodirantur , ucqui fpoliis hoftium injuftobelloditan-tur, aut fingulari Dei benedidione,quodfadbam legimus in Abrah. Ifac. maxim^vero ]ac. & Jobo,Notandum prasterea ex benedidlione

divinapendere bonorum,6cha£redum du-rationem,6c ad pofteritatem tranfmiflTio-

20 nem , non ex hom. profpicientia, feu fo-

lertia : quae benedia:io cum hominum a-

varitia abalienatur, Dei autem obfequioin moderata & legitima polTeflionum ac-

quifitione accerfatur,quis non videt ac-

celeratam poireiTionem ad firmitatem Sc

durationem inutilem efle.Vide Pfal.l27«

&Agg. I.

V. 22. "Ne dicaSj rependam ma*

lum : escpeRa lehovam , ^ ipfefer'

vabitte,

In noKn(AV<«)eft meton.fubjed. deter-

minationis pro adjundaelocutione, quas

animi defignatione pleruque comitatur,

Scopus eft homines a vindi(5la cohi-

bere.

Hujus prohibitionis caufa eft,quod

4-° vindidia & retnbutio Dei eft , Deut. 3 ^.

52.& ob eam caufam Pi. 94. i .appellatur

[ Deus fortis ultionum : ] Qupd etiam ad

majorem emphafin ingeminarur. Cura

igitur Dei unius fir,6c eorum,quibufcuni

Deus hanc authoritatem cum Deoiunj

appellacione communicar, redum eft, ujc

I ii, omnes,^

%66 COMMENTARIAomnes, cûi privatam perforiairi gerunt, k

retributioneabftineant.

Omnisigiturvindidla (vel leviir.ipe-

cies) voluntatis divinae violatio cenfenda

eft. Sedquiaillaeft depravatio naturae

noftrse , ut , accepta injuria , ilico pruritu

quodam, ^ appetitione nos ulcifcendi

corripiamur,tametfi hac depravatae natu-

tx noftra; ad vindidtam titillatione lex

IN PROVERBIA U^Vide exemplum Pilati, qul quod fcripfit»

nuilo modo retradare voluit,Math.27#

Maximfeautemomnium ^votis &ju-ramentis in his cafibus,abftinendum,qui-bus tanquam triplici funiculo

, qui diffi-

culter rumpitur, & fortioribus Sc ardtio-

ribus vinculis diabolus nos irretitos te-

net. Vide Herodis exempJum Math.i4-.Ex quibus omnibus liquet, quam impro-

Dei nos non abfolvat , tamen Proph. ne- i<^ b^ & fcelerate faciunt,qui quam primumlongius ferpat,8c prolabatur,ftudiofe ca- injuriam acceperint, fe alioqui fua natur^

vetjdum jubet, ne nobifcum Sc cum ani-

misnoftris quidquade retributione fta-

tuamus,& defignemus.Quia enim noftra

propria confilia & cogitationes adama-

mus, fit ut hac apud nofmet-ipfos confti-

tutione; tanquam vehementi impulfu Sc

incitamento ad nos ulcifcendum profi-

liamus.Tametfi enim unius Dei proprium

ad vindidam nimium paratos hifce ten-diculis in hos laqueos ftulte conjiciunt,

Hincliquet,quam futilis fit Pontif.do*^rina,qui dicunt, hanc de vindidtê fugadodtrinam novse cujufdam legispraece-ptum efle,Mofis8c veteris teftimon.prae-

ceptionibus minim^ comprxhenfum:eo-queipfb confilium efle , cuiqui parent.

Ct , ut ejus confilia & cogitationesfirmae 20 plus faciunt, quam lege tenentur. Qup

8c immots fint,Pfal.5?.ii. tameneaeft

hominumfuperbiaScambitio, ut quivis

terrae filius 8c homuncio hoc fibi propo-

nens omnibus nervisidem,8c fumma c6-

tentione affequi afpiret.Unde quod olim

Perfs 8c Medi fuperbi profiteji aufi funt,

eorum decreta mutari nullo modo debe-

re,id omnesapud feocculte fovent. Imovero hanc inlolentiam non raro aperte

fundamento opera foperegationis aftru-

unt,

Inalterohem. fingulare pharmacumhuic morbo prjefcribit , nempe fidem in

Deum, Quxris, quid eft , in quo fiduci-

am in Deo collocet.? Deum jus didiurumtibi, juftam caufam propugnaturum , fa-

mam 8c exiftimationem ab hom. impro-borum probris 8c convitiis viudicaturum

produnt,dum dicunt, fe hoc, vel illud fa- ^ ° 8c ( ut uno verbo omnia comprehendamjdturosâut non faduros ,

quia fic prius a-

pud fe conftitutum eft.

Major autem cautio adhuc adhibenda

^rit , ne verbis 8c fermone vindidam 8c

retributione profiteamur. Sic enim Satan

duplice| nos obligatione conftrid;os fibi

tenebit,ne ex fuo laqueo elabamur.Cumenim prius damni,quodaccepimus,intui-

tus nos ad vindidtam modo impellebar.

te plene 8c penitus fervaturum , ut eft in

contexu.Ex quo facile conftar,quid cau-

fê fit , cur homines ad fe ulcifcedum tamparati 8cpromptifunt,quod fide 8c fidu-

cia in Deum deftituantur , unde hsec pa-tientia 8c expedtatio nafcitur , aut certe

fidei in Deum inopes Sc egeni fint. Exi-

ftimant enimjhic quidem fe reifamiliaris

jadiuram paffurum , ille vero fe famae 8c

jam per famam 8c exiftimatione noftram 40 exiftimationis grave damnum acceptu-

videmur impediri , ne ultione nonfuma-mus.Tametfi enim homines vanitate ipfa

levioi es 8c inconftantiores funt , tamenomnes fingulare quanda in maleficiis c6-

itantiam,vel pertinacia potius fequuntur.

rum , nifi ilico in illum irruat , ^ quoin-juria lasfus 8c provocatus eft.Nec locumdat ultioni divina2,quam ipfe propria vin-

dida Deo prêripit,quafi fit ad ulcifcen-

daminjuriami qua Deusipfe,inftrudior.m

855 SALOMONISEft autem animadverfione digniffi-

tiium,quod huic lalud, quam Deus affcrc

his quieum praeftolantur , tanquam ad-

verfa opponitur falus illa, quam quispro-

prix injurise vindi(3:a iibi comparat,i.Sa.

a^^.^l.ubi Abigail per conceilionemDa-

vidi largiens illum voto fuoinmaritumNabal.potiturum,tamen hoc folo nomi-

ne iianc vi(3:oriam illi infauftam & infos-

licem forepronuntiat, quod ipfe fe fer-

vaturusfit,n6autem dominus. Quod nos

admonere debet, ne nobis de divino fa-

vore propterea opinionem imbibamus

,

Suia inimicis noftris in perfequenda vi-

:oiia fuperiores extitimus:qua in reple-

riq; fibi imponunt. Nam haec ipfa falus,

qua fibi lua manu pepererunt a Deo ma-lediîta eft. Quidigitur his fiet,qui dubio

marte cumalus ad fui vindidlam coniii-

(fianturPDavid enimarmaro milite ftipa-

contra Nabalem inermem de vi(5toria

certus erat.

Qupd porro dicit, dominum eum fer-

vaturum,qui opprimiturinon aurem cau-

fam vindicaturum, videtur nos admone-

re,quid fit, quod nos a Deo expetere &precari debemusj fcilicet propriam falu-

tem,non autem malum adverfarii.Qupd

tempeftive admonetur, cumfint pleriq

;

qui non tam de damno reparando,quod

accipiunt,quam de malo inferendo foli-

citi fint.

Qupd fi malum malo rependere fas

non tit ; "nedum malum alteri fponte in-

ferr^ minime autem omnium beneficium

maleficiocompenfare.

V. -23. Abommatio lehovce ejl

lapisiS lapis-^^ lancesdoli nonfunt

bome,

In 3it3 vh{ non bonte ) fynecd. gen. pro

funcabominabiles,f»«»«'appel:ant.

De hocProverbio vide,qu« fupra an-

notatafuntverf.io.

, CAP,XX. jdp

V. 24. Jdomino funt greffm vi'

ri . §uamobrem quomodo intelliga

t

homo viam[uam}

In njryo (grcffus)^^ fynecd. proomni-busacStionibus, quaj ab homine admini-ftrantur.five eundo,five fedendo,egredi-endo, regrediendo ^c. Item in ^yiiyin)

10 fciI./m/lifeu4f/?^///,eft altera fynecd. ubietiam videtur effe comparario major.qu-ia fi fortilf. cujufque veftigia funtin ma-nuDei,nedum aliorum omnium. In i£m{viam fuam)e{\. metaph.ufitata.

Scopus eft,ut in oneribus^quje aggre-dimur, aut fufcipimus, nobis & fapienta

noftra abnegatis a Dei providentia 5cgratiofa directione pendeamus.

Priorpars hujusProv. verbatim de-20 fumta ett exPfal.57. 23. &:confirmatur

plerifque fcript.reftimoniisjlob. 14. 12,ubi dicitur, [Deu numerare omnes gref-

fushominis.] 6c U4' & 14.21; & Adt.

17,2^. luculentimme & copiofifTampli-

ficatur Pfalm.i^p. Vbi docer, ejus cogi-tata,didta(6c perinde fad:a)Deo cognitacife priufquam animum,aut linguam fub-eunt. Hxc do6trina fpecialius exponiturEzek.i. ubi Angelis Dei miniftris omni-

30 um interra adminiftratio ita tribuitur,

ut Angeli femper fuas alas, & facies in

coelum eredtas habeant Dei nutum in

omnibus procurandis obfervantes. Hocipfum non ica pridem in fenfibus vifus Sc

auditus ex verf. 12. oftenfum eft : lucu-lentiflim^ vero & vividilf. demonftra-tarin Balaamo Pfeudoproph. quicon-dudtus ad maledicendum populo, 8c adeam rem fumme animatus non modononpotuit maledicere, fed contra invitus

benedixit ;quiidemlibere faffus eft, fe

non. potuilfe vel verbulum unum efter-

re , nifi Deus , ut hoc faciac , annuat,

Quod quidem fi in verbis verum eft

,

nedum id fadis locum etianj habebic; 8c

lii Z fiia

879COMMENTARIAINPROVERBIA 871.

fi in Balamo hoc vemm fit , in omnibus facrisufibus vel Dei inftituto & juflu , vel

hominibus perinde firmum erit

Hxccumitafint, Prophetaa comp.

minoris concludit neminem fiiam vitam,

feu vitse adminiftrationem ,quae tandem

futura eft, perceptam habere. Namfi

vije fu2e ne vel veftigium quidem norit,

rotam vitae fuse rationem non pernofcit :

Scfifortilf. quifque hocnon intelliget,

hominum voluntaria 6c fpontanea lar-

gitione addidum & devotumeft, Hicfi quxris , qui funt facri ufus , refponfioin promptu eft

, quod ad ufum cultus di-

vini, fcholarum, & pauperum fiibven-

tionem & fuftentaculum confertur. Hu-jusgeneris erantolim fub lege primitiap,

decimae anni cujufque tertii anni facrifi-

nedum reliquiinternofcent. Qupd etiam ^° cia , fpicilegia, racemationes , vota, 5c

" ' *

ejus generis alia. lamfub Euangel. ta-

metfiprimitiê & decimas neceflarias noafunt , tamen quicquidaut lege conftitu-

tum , aut hominum liberalitatc colla-

tum ad hos ufus eft , illudomne facrumhabendum eft : Ob eamque caufam ho-rum aut fiiblatio , aut etiam imminutiofacrilegii crimine damnatur , Deut. Z3.21,22,27-.

Uxc corruptela cum omnibus fa?culis

obtinuit, [tum ex omni memoria , nun-

quam magis graflata eft, quam hoc no-

ftro tam infislici fjeculo : in quopleriquenonmodo nihil largiuntur, fed etiam,quoad poffunt,dant operam ut ex illo ali-

quid refecent ; & arrodant,quod i fuis

majoribus ad eultum Dei , & fcholaruna

& pauperum fuftentationem collatii eft.

i^j.w«^Ti«»f propofitum vehementius ne-

gatur. Vide Prov.i<^.i(J.HocergoPro-

verbio Deus eorum hominum vanitatem

ludificatur, qui de rebus maximis geren-dis, de asdiiiciis, bello , negotiatione , id-

que in multos annos apud fe conftituent,

& audacSter promantiabunt. Vide lacob.

4. I3> 14, iS*. Perinde ac fi captus pedi-

bus , (t magnum iter confedturum profi-

teretur Scc.Pedes enim non nifi commo- 20

datos habet.

Quod fi in rebus civilibus , qus magisin arbitrio noftro funt , tam confidenter

loqui non conceditur ; nedum in his quas

ad pietatem & lanAitatem fpeîlant, ad

qua? natura penitus ineptifumus. VideMath. 2(J. 3?, 54.?rHinc conficitur , Deum in omnibus.

qu? fufcipimus&:aggredimur,adeundum, 3o Majores eorum ad cnltum idolorum , at-

confijjendum, & invocandum , ut red:e

& profpere nobis fuccedant, Vide Pro-verb, 3. (5[ : & CololT. 3. 17.

V. 1 5". Tendicuh efl hominiqui

dtglutit facrum ; (^poji vota requi^

rere [ tendicula efl»

In vptn {tendicula) eft metaphora aba-

que adeo ipfius Diaboli( quem veri Dei

cultum falfo opinati funt) maxima largi-

tione,veI eflufione potius ufi funt,nec un-quam fibi in liberalitate erga fuos fedu-<3:ores,& ad aeterjiam damnatione ducesfatisfacere potueruntjSc in iuos iacerdo-tes , tametfi indodtosatque etiam avarosex finguIisBaptifmis,&aliis fiditiis facra-

mentis, fepulturis, exequiis,& miifis ex-traordiuariis falarium exigentes perqua

vibus, aut feris animantibus, quae laqueis ^° benefici fuerunt ufqjeo , ut ex quaeftu 6cex inefcatione capiuntur.

Scopus eft homines a facrilegio ab-fterrere.

Primum videndum , quid fit, quod fa-

«ru appeJIat, £ft aute iliud facrum,quod

negociatione omnium aliorum confcien-tiam fugiente , &cujus praeter ipfbfmetnulli confcii f\jerunt , decimas confere-banr. Haec autem a2tas,quam Deus fide-

libus &dodisMiniftris vel fuoipfius tt&i"

monio

g72 SALOMONIS, CAP.inonio ornavit , in eo eft , ur aliquid fem-

per legitimo Minifterio furripiant fubtra-

hantque ; ut iatisillis foretfalfa opinione

imbutosveros Miniftros proimpoftori-

bus habere , quam illos pro veris haben-res tam ir.digne&reftrid:^ cu illis agere,

Exaggeratur hoc fcelus apudProphet.Mal. '^.2,cf. qui hanc injuriam non tamhominibus, quam ipfi Deo fadlam effe

queritur.Unde etiam inLege dicitur, tri-

XX.'«7?

nem fingularis boni fpecfem pr? fe ferre»

qua ftulti & incauti homines, qui terrenamodo lapiunt , alliciuntur ; earum rerumdulcem elfe , & gratum guftum , dum in

palato funtjfed poft tame pungere&mor-dere gravius,quam quii fcorpionibus.vi'-peris , & aliis venenatiff ferpentibus id:i

funtj idemque illis ufu venire,quod pifci-

bus,& avibusincautis,qui cum unicoco-cupiti cibi morfu fuam vitam comutarunt:

bum Levi hsereditatem inter fratres non i° ut eorum non melior fit conditio,quam

habuiffe,fed Deum fuiffe ejus portionem,

quia, quod illis ceflit , Deodevotum &

confecratum eft ; poft novaDeidonatio-

iie ad Sacerdotes & Levitas devolveba-

tur. Quod ob eam caufam fadtum eft, ne

exiftimet populus , Miniftros illis ex his

contributionibus obnoxios effe.

Cum autem facrilegium furto, latroci-

nio, & peculatu gravius tanto,& atrocius

fit, quanto Deum fpoliare fceleratius fit,

quamhomines; tum vero in facrilegio

gradusfunt. Nam graviffimum facrile-

gium eft , quod in adminiftros verbi ad-

mittitnr.Qupd quidem tantoatrocius eft,

<squia qui Miniftrorum & Scholarum fub-

fidium fubtrahuntjhi non tantum rei fiint

propriae perditionis , fed etiam interitus

infinitarum animarum ,quas pr^ inopia

verbidivini fubfequentibus setacibns pe- ^^titurae funt , hoc ipfb ,

quod Minift. fu-

ftentandis jufta ftipendia defunt.

Huic proximum eft , quod in fcholas,

Ecclefi^, &Reip.ofEciariorum femina-

ria admittitur : Poftremum,quod in pau-

peru fubventione intervertenda verfarur.

lam videamus,quid fit,quod Propheta

adverfiis iftos hirudines pronunciat. UbiI. comparat ea, quse Deo facra funt,ille-

prophani illius Ef. qui fuam hsereditatempro pauculo jure vendidit. Venturu enimolim tempus,ci]m,quod itaavide devora-runt, & helluati funt , fe vel attigiffe pGe-nitebit.

Qijpd Ci illis mortale&perniciofum fir,

qui hisbonis fruuntur ^ quid illis fiet, quialiorum avaritise tantum adminiftri fue-

^ runt,qui ipfi nullum inde frudum perce-peruntj&qui fpe tantum praedf deincepsconfequendje adhocfacrilegium pertra-dtifunt?

Deinde in pofter.hemifdocetur ipfumconatum & ftudium facra femelDeo da-ta retradandi & retrahendi inftar laqueeffe, quo homines provocantur , rametficjuod cupiunr,non affequantur : nedumfiiniquis votis potiuntur. Et fi tam graveeft, Deo fubtrahere, quod ipfi dederunt;quanto fcelere tenebuntur

,qui, cumipfi

nihil contulerint, ab aliis coUatum eripe-

re conantur?

Quod tamen non ita aceipi debet,ac fi

vota nulla,cu]ufcunq; generis refcinden-

da fintjcum haec de legitimis votis, & exprêfcripto verbifadisfint intelligenda,

V.2(5. Ventilat mprobos J^xfi'cebrje, qua hamus induitur

,aut quae la- 40 piensJumconvertitfuper edsrotant^

queo & tendiculse apponitur , ita ut qui ^ ' '^

feu pifcis, feu avis illam arrodit , ilico aut

hamo,aut laqueomterceptus ftraguletur.

Quamobrem Propheta docet, hanc fa-

crarum rerqm ad proprios ufus tranflatio-

In mmfwwrt/difêft metaphora , tradla

ab agricolis,qui paleam , & quifquilias

vennlabro a frumento fecernunt. In -iSd

[rex) eft fyn, fpec. pro omni Magiftrata,

I ii 3 Iq

10

§74 eOMMENTARU I

In TSi« (rotam) eft alia metaph.dud:a item

ab agricolis, quiin calidisregionibusfru-

mentum toix converfione bovi,aut equoaffixjB exeutiebant.

Scopus elt juititiae debita exequutione

Reip. veluci aream repurgari.

. Ex hoc Proverbio apparet,quo locoSc

exiftimatione Script. improbos habet

nempe paleê, zizaniorum, & quifquilia-

rum. Qupd tamen jfpugnare videtur cumeo,quodalibi fcribitur Pfal. 57. ubi lauro

totum annum virenri & fua flagella un-

dique explicanti & propaganti;& Ela.2.

cedris & roboribus comparantur ; Item

montibus Pfalm.144.5. Sed facile fuerit

haec inter fe conciliare, fi dicamus , Scri-

pturas priore fimilit. improbos deicribe-

re, quales revera & Dei judicio funt, qui

ex veritate omnia judicat : .pofter. vero

comparat. defcribere,quales funt in vana 20

ipforum,8c falfa noftra opinione,'qui ma-jus quiddam & magnfficentius de illis

aeftimamus , quam res 8c veritas ferat.

Quamobrem errorem noftrum corriga-

musoportet, & ad incorruptum Dei ju-

dicium noftram.de improbis opinionem

revocare , ne nobis ab illis formidemus;quandoquidem maximi :& potenriflimi

tyranni in ampliffima fua gloria Scfplen-

dore nihil aliud funt, quampalea, quam 3°

pulvifculus,gluma,&c.

Deinde, quantum interficinter pios &impios reputemus; quantum fcilicetinter

frumcntum, & paleam, inter aurum pur-

eatiffimnm 8c metallum maximfe igno-

Dile; ne illisinvideamus,aut illorum prof-

peritatis ftudio ducamur.Maxime vero (quod hujus loci pro-

p-ium eft) a frugi agricolê officioalie-

num eft frumentum hnere cumpalea per-

mifceri,unde etiam prse palesemultitudi-

ne ab illa penitus obruitur. Sic enim fru-menri nuUus ad humanam vitam fuften-

randum uius erit. Nec minus noxiumeft in Reipubl.area pati , utimprobicum

40

N PROVBRBIAg^^

piis permifceantur. Quineelam multo pe-ricuiofius eftimprobos cum piisconfun-di,quam cum frumento paleamjquia im-proborum confuetudine dc commerciispii corrumpuntur,6c, improbis fcaturien-tibus,peninus exterminantur.Quod cum in omni Repub. rum vero

in Chnftiana eo magis pr^ftandum,quod,cum improbitasmajor eft,qu^ ad-verfus verbi divini lumen admittitur turadivinam glonam magis ob cam caufamoDfcurans,quod,quicquid admittitur , iti

DeiEuangel.confercur. UndePfal loi.apparet Davidem fe ad jufticiaeexequu-tionem hoc ftimuloexcitafre,uteivitatemDei impiorum excidio repuro-aret

Sed hic iterum occurritur .''ftatum Ec-clefi» in hoc mundo ita a Chrifto propo-m

,ut femper improbos cum piis confu-

fos habirurafit, non minus, quam zizania

«" l^'^/!""'^"'^^ ^ P^^"sin reti co-no

î f iî'admifcentur.R efp.huju^ pa-

Magiftratusomnesfuos nervosintendat,ut improbos diffipet,atque extirpet: quiamlummacontentione, 8cmaximoco*natu illos exrirpandi aliqui tamen mane-bant. DeindeChriftusde

illis improbisfermonem habet.quipietatem fimiilantesfuam improbitatem intus in animis cohi-bent

:Salom. autem de effradrorbuslo-

qmtur,quorumimprobitas in omniumo-culoserumpir.

Hincconduditur,Magiftr. illum ofc^-tabundum effe, 8c in officio cundtari, fivefut Salom.placet)infipientem efTcubi nc-taru 8c «agitiofi homines,adulteri, forni-catores

, ebriofi circumfor. pullulantquandoquidem Proverbio Salom.certiffconftat,fuppIiaode maleficis fumpto,eosproiligarijficutcotra turmatim confluunt8c exundant, quando fuppliciis non con-ftringuntur,

Qupd fi Magiftratus ventilabrum cef-fet,divini tamen judicii ventilabro difcu-

tiuntur.

87($ SALOMONIS, CAP. XX.tiuntut , ut paffim in Scripturis dicitur.

Qupd eo gravius eft , quia fero& tarde

infertur; ut multo praeftabilius fuiffet im-

probis Magiftratus rota torquere, quamfeveriflimum Dei judicium experiri.

h?

Verf. 27. Lucerna lehovie efl a"

nimps pervefligany omniapenetralia

ventris,

In 15 {Jucerna) eft metaphora,lucis pro

fcientia,quaoccuka & abdita retegun-

tur,non minus ,quam lux tenebrisde-

merfa retegit. In |b3 (ventrn) eft irem

meraphora pro occultis ,quia ficut in

ventre inteftina in fe implicita & convo-

luta non villintur ^ fic etiam hominis ar-

cana confilia quse fpiritus hominis rima-

tur.

Scopus eft homines ad veritatis inve-

ftigationem accendere, ur, improborum

fraudibus depr^henfis , cum ipfi debiras

poenasluant, tum probi inpaê vitam

tranfigant. Et videtur fubjedîoeffe ad

tacitam occupationem,qu3e ex {uperiore

Proverbio objici poterat ; Quomodoventilaret Rex &:c. cum imprpBi deli-

tefcant , & improbitas multa latibula, Sc

receflus habet.in quibus fe abdat?

Iob.28.Proph.ut compar. minorisin-

perveftigabilem Dei fcientiam ampl fi-

caret , bominis fapientiam celebrar,qua

res difEciJIimas perfcruratur & pervefti-

gat , nominatim res merallicas in inrimis

terr^ penetralibus & receffibus abftru-

fas,aurum,argenrum, fapphiros;quomo-

do,invenris meralloru venis,aquas erum-

pentes , tamerfi ufque eo profundas, ut

tranfiri & pervadi nequeanr, defircer,&:

ita obturet,ut ne guttam quidem ftillenr;

quomodo flammas in illis eifodiendis re-

ftinguitjmonres ipfoSjasftis cuniculis,iub-

fidere facitjfaxa ingenria fubmovet^ de-

nique arte & ingenio humano alia miri-

iica exequitur.

2. Sam, 14. David propter fummamin inveftigandis omnibus civilibus acri-

moniam Angelo Dei ailimilatur : & Sa-lom. Eeclef. 2.1 g.&c. docet,tantum in-

terefle inter hanc mundanam fapientiara

& ftultitiam,quanrum inter Iucem,2ctc-nebrasj&tantum difjrimen inter fapien-tem effe, & ftultum, quantum inter coe-cum & oculatum.

IQ _Ex quo illud intelligitur , hanc lucem

in iftis tenebris micantem fovendam efle

ftudio , & diligenti operum Dei com-mentatione,& exper.mentisjeoque ipfootium, quo velari rubigine coriumpirur;&; ebrieratem , qua acumen ingenii re-tunditur,& tande obruitnr,veI(ut Proph.loquitur ) abforbetur , vehementer tan-

quam fcopulos hujus Ap.entia fugienda»Cavendum prseterea , ne fiducia iyx'f»l,ii

2Q noftrse reruminquifitionem, & folicitam

perveftigationem ofcitantes praeterea-

mus, quod quibufdam folenne & ufita»-

tum eft, quifu^ fagacitati prcefidenteSj

8c rem controverfam fufius difceptandi

impatientes fêpe falfam,aut temerariamfententiam ferunt.

Hujus dodirinzB ficut in omnibus hujus

vitx ulus eft ; fic maxim^ ejus fingularis

injudiciiscivilibusufus exiftit ; ubi rei

difficultas, qu» in judicium adducitur

judices deterrere non debet , quo minus,

operam&diligentiam adhibeanr,ut qnid

in quaq; re verum, aur falfum fit, jultum

aur injuftum excurianr. Vide exempkuninSalom. i.Reg, 5. & lob. 29. 16.

Deindequod dicir, hanc lucernam a.

lehova accenfam effe , docemur in his

rebus,qu? eum.&ejus cultum continent,

vel maxim.6 adhibendam , ut illa malefi-

40 cia,quibuscuItusDeipotff. violatur,hac

luce rationis deieganrur^ cujufmodifunt

idololatria , fiiperftitio , incanrationes»

fabbathi profanationes,ut retedia poâsdebitas auferant.

Denique cum lumen hoc lehovas fic

docemur.

StI commentarldpcemtir , ne ejus opinione efFeramur,

aut fuperbiamus » 8c veluti elato cornu

noftro , aiios minus perfpicaces penicus

defpiciamus^ I.Cor4.7.

V". 2g . BemgmtaSj (S veritasm»flodient J{egem:^ eadem benigmta»

tefufientat foliumfuum^

lr\A^T(cuJioiient)t?i meta. afateliitio,

feu ftipatoribus, quiregis perfonam adpropugnationemcircumfiftunt.it«D3(/o/i-

«»3)eft metonym» fubj.pro majeftate, 8c

dignitate, quae in folio maxime relucet.

Scopus eft Magiftratus ad benignita-

tis Sc veritatis ftudium excitare.

,Notum eft,regnum rem effe ab omnihom,genere^ ordine expetibilem , 8c

veluti fpeciofamSc prsedivitem.feu dota-

tamvirginem 'k quaplurimis procis am-biri.Vnde voces, « Sê^ aiJ^Kf^'» t Tuesi^m-

^®- sfst* (Ta. Eaqjeft hom.fuper bia 8c

rebellio, ut non folum regnum in inter-

regno,8c tanquamin virginali, 8c folita-

ria fua conditione vi invadant,autfraude

occupent,8cintercipiantifedjuftishaere-

dibus attributum,8ctanqua legitimo viro

jundum invoIent,ut non fine caufa didtu

fit,unumquemq;etiam olitorem,8cbaiu-

lum Regis animu intra fe gerere. Atque,

nifi oculatiff.Dei providcntia, 8c potetilT.

manus pro Regibus confervandis excu-

baretjcrebris mutationibus ex proditoriis

inlidiis contra Reges.autviolentis mani-

busRefpubl.labefadrarentur, 8c conci-

derent.Spiritus fandlus aute,ut huic ma-lo occarrat cuftodes fideliiT.cumRegum,

tum etiam regnorum apponit; qui fi ad-hibeantur.utrumque cum Regem , tumregnum ab imminentibus periculislibe-

ratum iri fpondet. Salom. autem has 2.

virtutes Regibus, tanquam Praetorianos

, milites,8cfatellitium attribuit.Et in morepofitum Regibus fuos ftipa:ores,8cfatel-

ÎNPROVERBIA^^p

iitium ad mauii habere. Vide etkmCant.5.ubi dicitur 60. viros ftrenuos circale-cftumSalom.excubias nod:u agere;quodetiam noftrorum temporumRegibus fo-lemne eft, ut qui fuos Penfionarios, fuoSArmigeroS,fuos mil.Praetorianos,qui eoscingunt,adhibent. Quem ego moremnon vituperojimo eciamcum ob Regumprppugnationem, tum vero etiam digni-

lo tatem 8c majeftatem Regiam percom-modam effe daco; quae tamen omniafruftra adhiberi confirmo.nifi hsec cufto-dia illis apponatur,quamSpiritus fancSlus

illis fervandis artribuit.

_Prior virtus eft benigniras, quseeft

virtus,qua bene merentes, maxime bo-nos,8c piosRex beneficiis afficir, Pfalm.loi. Hanc virtute David in exilio agenspolJicetur,fe exerciturum,quam primum

20 in fblio ftabiliretur:Et fimul docet modii8c rationem, quomodo hoc exequutionimandaturus fit. nempe pios cum fervos,

tum confiliarios,qui illi a fandtiore confi-

lio forentjcoopt^ndo Sc alIegando:Et2.Sam. 8.9. docetur, quomodo illa exe-quutus fit;i.munificentia in Ecclefia, cui

auri maximam vim nuncupavit : deindeOfEciarios bene moratos ad honores e-

vehendorpoft lonarhan.pofteros benefi-

50 ciisafficiendo;deniqueRegis Ammon.infe voluntatem, cum profiigus erat, milfa

adfihum legatione,remunerando.

Altera virtus eft veritas: quae duplici-

ter confideratur; vel in verbis, vel in fa-

(Stis.Quam veroRegem dedecet in ver-

bis vaniras, qui imperio,8c potentia poLlet , vide qu^ prius dvSta. funt fuper illo

Vro\exh\o •^Divlnatio eftin labi/sF(egis^c.

Veritas autem in fadtis intellgiturilla ef-

40 fe,qua, quse bona prs fe fert, efficiat, ut

fpecie, fic reipfa bona fint , 8c falutaria;

nominatim ut benignitasfiicataSclarvata

non fint,dum per fpeciem hberahtatis8c

benigniratis eos fallat,in quos beneficen-

tiam, 8c benignit.profitetur, Qupdtu fit,

cum

gpo SALOMONI. cuiti A.^tes* «'''•i^fint, ut in Sciano ecjuo e-

venifle meminifTe poflimu. Cujus ex-

cmplum memoraGiJe eft in Saule,qui

* Davidem primum bclli Imperatoremconftituit,&: poft in generum cooptavit,

hoc tantum confilio , ut vitam illi eripe-

< ret» Neq; diilimilis ratio eft eorum, qui

quibufda auferunt,quod aliis krgiantur,

Videmus.hoc fpiritus confilium-huma-

nis efle contrarium. Namhimaximum lo

ikeipubl. prsefidium ponunt in munitio-

nibus, arcibus , & in expliandis fubditis,

quo fpiritu & animis concidant.

Cum autem dicit,regnum, feu folium

ejus ftabiIiri,eo docet, eadem benignita-

tis &; veritatis opera dignitatem Regis

procurari, qua falus; adeo ut harum vir-

tutum ufus longe latiffimusfittumad vi-

tam,tum etiam ad dignitatemRegis,qu2e

in regni fplendore confiftit,procurandu. ^qQupd fi iftae virtutesRegem&regnum

ftabiliant, nemodubitatquin eifdemfa-

milia 8c paterfamilias conferventur.

Sed cum benignitate dicat folium ful-

ciri,nulla veritatismentione fa(3:a,eo do-

cet ,plusviriumin benignitate ad regni

confervationem,quam in veritate inefle.

Nihil enim animos ram devincit( in quoRegisrobur confiftit

, ) quam liberaltas

in eos potifl^.collatajqui Reip. fubfidio8c ^°

orjmamento funt.

Verf.z<^, ^fiâmentumjuvenum

eji robur eorum j (S decusfemm efi

camtks,

Scopus eft duas has aetates ad mutu-^ um fuiamorem,&oificiorum ad invicem 40

cultumexcitare.

Simiies fimilibus facilime aggregan-tur^ & 66*« Kohoios Tm^ kokoiop , Ariftot,

Rhetor. ad Theodor. Birds ofafeather

tPillgather togeather.Mom enim fimilitu-

do^ 8c ingeniorum animos mirifice inter

S,CAP. XX. ^pi

fe conciliat;contraautem ingeniorumScmorum difiimilitudo humines dilfociar,

atque divelLt. Cum igitur juvenum&feinum ftudia tantoperedilparentur,ut qu^hiample(ituntur&amant,illiavefantur,8c

odio habent,fere fit.ut akeri alterosco-

temptui habeant ^ &ut fenes juvenes oblevitatem,fic

j nvenes fenes ab fuam mo-rofitatem afpernentur. Quamobrem ut

Spiritus ianctus huic malo occurrat , &;tanquam ««0» e^Cav.4«iM» j.«A«jinGregorius

Presb.diiridentes hasxtates inter feco-ciliaret, docetin hac morum& ingenio-

rum dilTimilitudine caufas juftas fubefle,

cur cum fenes juvenes ample(5t:antur,tum

juvenes revereantur lenes.Atq; in ea ipfa

re , quaeutriique litis & diflidiioccaiio-

nem prsebet, caufam efle, cur fe invicem

amplecStantur : luventuti enim vires , 8c

robur fuppetere, quod illos fenibus ama-bilesreddatj ipfam item fenediutem, &quse illam comitatur , canitiem Dei do-num efle,quod juvenes fufpicere& reve-

reri debent,fenes olim fuifle, quod juve-

nes nunc funt;iuvenibus incertum efle,an

unquam lenediutis beneficium( quodta-menexpetunt )confequantur ; Quodficonfequantut

,qua asquitate feucs fa(3'i

nollent a juvenibus flocci fieri, eade de-

bere .eos,qui iam fenes liinr, honore pro-

fequi:ficut fenes.quod olim juvenes a fe-

nibus contemni segr^ferrent eos cora-

mbnefacere debet,ne quod olim fibi fie-

ti noluer!nt,nuncillis faciant, qui eodetil'

loco funt,quo illi tunc fueiunt.

Atqueficut Deus fapientiffima& ocu-

latiffima providentia fua pauperem&di-

vitem eorum loci occurrere facit mutuo

utriufque bonoj Prov.22.2.fic confulcif^

fima & benigniffim^ Dei procuratione

effe(5tumeft, ut juvenes fen.bus magnoutriufque bono mifceantur. N5 neq; fe-

nes juvenum robore&vinbus deftituti fe

contra hoftium injurias tueri poflunt(un-

de etiaaj hoc loco nomen fortiti func

Kkk eleôrumi

gpi COMMEKTARIA IN PROVERBIAeleElorm,qmd ad militiam cooptatifue-

runt ; neque juvenes fenum prudentia ca-

rerCjqua eorum infirma 3etas cum in bel-

lo, tuminpace conftituatur.

Hinc igitur eiBcitur, ut juvenesfuas

vires 8c robur, quod ipfis ornamento eft,

tueri debeant ; ob eamque caufam fibi

ab otio, a iuxurie, & fsedis libidinibus,6c

ebrietaie ,quibus vires enervantur , ca-

vere.

Senibus praeterea opera^danda eft , ut

canities iiiis coroia ornatiirima fit ; quodtum fit

fut Sal. docet Prov. id.5i.)cum

ad canitiem in via )uftitiae pervenitur.

Qimmobrem juvenescaveant,ne Iuxu,li-

bidine , ebrietate efFcEtum corpus fene-

(ftuti tradant. Quod (i juventus libidino-

fe adla fit,tanto magisillis contendendu,

ut jam fenes fadti omnibus temperanti^,

& continentiae exemplum fe ftatuant.

Namfiad venerandam canitiem requi-

ratur juventus fand^ 8c incorrupt^ acta,

ipfamfene(3:utema criminibus liberam,

Sc remotam procul effe convenit , nifi il-

lam omnibus ridiculam, &: contemptibi-

lemobjicere vebmus.

V. 30, Tumices fvulneris defri'

Sapientes hujus mundi docuemnt, ne-minem a feipfo laedipoflejArift.Eth.con-

tra vero fcript. videtur documentum(ut-cunque hominibus paradoxum ) confiro

mare -, neminem , nifi a feipfo, lasdi, aut

damno affici poffe. Nam neq; dsemonesnobis nocere poffunt

,quamcunque ten-

tationem nobis injiciunt , nifi nos fugge^ftionibus eorum locum ce{ferimus;neque

^° mundi illecebrae nobis obeffe , nifi vicSti

concupifcentiis noftris nos illis irretiri fi-

namus : Quodque hujus loci magispro-prium eft,nuUum damnum nobis, autre-

busnoftris illatum,nulla p3ena,quantum-visacerba nobis five jure, five injuriain-

fiidta nobis officiet,fi nos probe erga illa

efFedti fimus , Sc eo,quodecet , animo

comparati. Dicam amplius, 8ctamennihilquod non fit veriifimum, haeco-mnia, quae nobisaut intentantur, aut in-

feruntur mala , noftro (nifi per nofipfbs

fteterit) bono cedere. Quod quideminpaenis , 8c caftigationibus egregie hocProverbio confirmatur.

Caftigatio haec primo fiio genere de-fcribitur, nempe vulneribus ; deinde fua

forma,cum plagx vulnus relinquunt tu-

midu,8c colore fit partim nigricans,par-

tim lucidum ; nofrro fermone dicimus

20

catiofuntmali , &plagcepervaden- 30 ^^^^^ yl^^. deniquefuoeffedtu decla-

tespenetralia ventris.

In nnian(tumices 8cc. eft fj n. fpeciei

pro omni acerba caftigatione. In p-na

(defricatio) eft metaph.a vafis,qua? tepad

aliquo contagio inficiuntur,quod illis ta

pertinacitervadhaeret , utnon nifiviper

defricationem adhibita eripi £<; elui pof-

fit. In 'mn ]s>:i{fenetralia w»?ra)eft meto-

ny . fubje(5t. pro corde ,quodm penetrar

libus ventris fedem habet.

Scopus eft ex fm(5tu caftigatlonis exi-

mio cum eos, qui prsefunt, ad juftas poe-

nasinfligendum,tum eos,qui delinquen-

tes caftigantur ad patientiam cohortari»

ratur,nempe animum ipfo doIore8c moe-roi» pervadens , atquepenetrans. Quadefcriptione acerrim^lfe^Sc graviffimam

afflicftionem defignat.

Nulla caftigatio,quantumcunque levis

carni grata 8c accepta eft. Quod fi acri-

ter pungat, atque urat, tum demum fre-

mimus,8c irafcimur his,quiilla infligunr,

aut abjedtis animi moerori nos tradimus,

40 itno vero aliquando ad defperationem

folicitamur ipfius pxn^ expeiitatione fo-

lum, 8c metu. Adverfus quae mala nobis

SaLremedium fuppeditat , dum caftiga-

tionum frudtu nobis ob oculosproponit;

fore ut caftigationibus tanquammedi-citt^

^94 SALOMONIS, CAP. XXI. 895-

dna,auttanqnafndefricationeabfterga- ut fua benedidiione hanc caftigationen:!

turmala,feupeccata.VideHeb.i2.ii.

Deinde quo acrior & acerbior cafti-

gatio eft.eo majorem ex ea frudum per-

cipiemus, dummodo ira animis affedii fi-

mus,ut decetjid eftplacid^ Scseque illam

feramus. Ad quamrem juvabitconfide-

rare,peccatum ita nobis penitus ,infitura

& inhaerens eire,ut,nifi penitus,8cvi qua-

dam admota , caftigationibus veluti de-

fricetur, inftar cacabi , cui foex tenaciter

&:mordicus adh^ret, curari nequeat.

Jsieque enim nuda lotione eluerur ,nifi

porro accedat hsec defricatio: Unde etia

peccatum nobis penitus infitum dicitur.

Hebr.12.1. Quamobrem manus folutas

& genua labantia furrigamus,quotiesex

afflicStionibusad pufillanimitatem folici-

tamur; maxim^vero fi immediatâDeoproficifcantur,qui femper menfura 6c ju-

fto pondere fuos ferit.

Hinc etiam docentur hi, qui aliis pu-

blice,aut privatim prsefunt , uf debitas 6c

juftascaftigationes non cohibeant ,qua-

rum tam eximius frudius eft ; ita tamen

ut moderationem adhibeant , & pro de-

lidti & culpse ratione poena adhibeatur.

Neque enim plagse & verbera femper

vibices carni nifixas poft fe relinquere

profequi velit.

10

20

CAPUT XXI.

Ferf. 1. J^vi aquarum fiint cor

l^gls in manu Domini ; ad remquamcunque lihuerit infleUitillud»

N T (manu)e^ metaph,quapotentiamDei indicat.

Scopus eft Reges ad moderationemrevocare; fubditos vero hinc k Principufiducia,ifthinc aterrore abdudtos ad fi-

dem & invocationem nominis divini at-

to.Ilere,

Salomonisinftitutum eft docere , pe-nes unum Detraelfe Regum & Princi-

pum animos pro fiio arbitratu regere, in

hanc ,'vel illam partem iinfle(5tere ; adamorem in hos,aut in illos odium accen-derejeofdemaut infufcepta femelfen-tentia confirmare , aut ut, illamutata, adaliam tranfeant,efficere.Ad eam rem ar-

gumentb utitur a comparatione pariumlam effe cor frincipis in manu Domini d\i-

debenr,nificuIpagravi*or fuerit: Et Deus 3o dtile 6cflexibile,quam eft hominibus ex-

pertis aquarum ingentes moles exhau-

rire,&pertubos5c canalesderivare.No-

tum eft,artehominii per canales,&:aqu2e

dudtus profundifiimas aquas diftradtio-

Sc derivatione hinc illinc exhauririj

in lege modumappofuit,utneinpublicisquidem caftigationibus 40 plagas exce-

derent , quantumcunque crimen fuerit,

quod virgis vindicabatur.In familia vero,

56 privatim nulla caftigatio ad minimi

membri jadturam (velunius modo den-tis) fe extedebat, ne in viliffimi mancipij

caftigatione.Exod.21.25,27.Denique cum hic frudtus non in ipfa

neaquJB naturam fluidam effe , & aditu pa-

tefadtojfequacemj nec tantumin prseci-

pitio & declivi loeo certatim & magnoimpetu ferri, fed etiam in plano Sc cam-

natura caftigationis fit, quse adgravius 4° peitrilocoj quin etia arte humanaeffici.

peccandum potius extimulat ,• fed exDei gracia laiutari fuifpiritus operatione

hunc frudtum efficaciter operante , uter-

que cum definquens, tum caftigationem

adhibens precibus apud Deu contendat.

ut ex imis terrse partibus in acclivia 8c

prserupta loca cogatur ad âquationis c6-

moditate, reludtante natura , afcendere;

facra 6c profana hiftoria teftis eft , Eu-phracem amplifrimum8c toto orbe cele-

Kkk z bexri-

89<5 COMMENTARIAberrimum flumen quoBabylonia,tanqua

muro transfluvialibus populis iaaccefla

& inexpugnabilis fuit , a Perfis & Medisaquarum derivationibus exhauftum 8c

deficcarum fuiiTe. Quanto magis Deusregis cor

,quantumvis St latum & pro-

fundnm,quo vult,impellere novit?Et,ho-

mines quidem magnis operis,&improbo

labpre aquas exhauriunt ; Deus vero vo-

luntatis modo nutu hoc efFedium dat. Et

quidem non.nifi maj:no temporis inter-

vallo,hoc illi afTequuntur, cum Deus unomomento, & veluti oculi nid:u magnamin regis animo mutationem operatur.

Atque ut aquae aliquando fponre fua

ad inferiora loca delabuntur , aliquando

vero,repugnante & obnitete natura,arte

compulfae alta & edita loca petunt : fic

nonnunqua Deus ita mutat Regum ani-

IN PROVERBIA gpûs, ut in re(St\s illos conGIiis comfirmet,

& a pravis depellat.

Deinde fabditiadmonenturprimoutDeum precentur,ut fana Scfalutaria con-liliaRegumanimis fuggerat| deindenealTentationibus& illegitimis artibus Re-gis favorem & gratiam captent j nedumaliorum,quiRegibusfamuIantur , Scillis

inferiores funt ; fed. a Deo pendeant , 8co maximu compendium effe ad Regis gra-tiam aucupandam ftatuant , fi Deo fe, &;fua obfequia probent, qui regum volun-tatem erga eos fledât, Hujus rei egre-gium exemplum extat Neh.1.2. ubi pe-tirionem ad Regem inftituturus prius

Deum precatur, Item Eft. 4.1 5^,1 ($,&c,Quamobrem non eft nobis de muta-

tione Regii in melius animi, tametfi ani-

mum fuum obftinatius obfirmaverit, de-

mos,ut aliamapriore fententiam fponte 20 fperandum.Sicutenim aquas,qu? magnoimpetu proruunt , arte tamen humana a-liorfum avertuntur: fic Regis animus,ut-cunqueobduratus,Dei manu faciledi-

movetur. Vide hujus rei exempluminEfavOjqui immortali odio lacobum pro-fequens, & qui mortem ejus juraffet, fu-

Ijitotamen mutatus illum amicifllmuiii

amplexus eftj item in ^gyptiis,qui canepejus & angue Ifra. odio habentes illis

& cupideample(5tantur , quod Nabuch,ufuvenit in ^.adolefcentumamorte libe-

ratione; aliquando vero , vel illis invitis

& veluti equuleo fubjed:is,aliam a fupe-

riore extorquet ; ficut in Pharaone ex-

perti fumus,qui prius JEgypto exire fum-

m^ averfatus, poft ut illos dimitteret c6-

pulfus eft.

Qupd fi regis animus in Dci manu fit, , .

fequltur, etiam Regis cum linguam, tum 30 petentibusnihil denegarepoteranr.

manum in.ejus manu effe ; nullum ut nec

verbum efferre, nec fadtum admittere

poffit, nifi quoad illi ^ Deo poteftas con-

ceditur. Deinde fi Regis cogitata,did:a,

fadta penes Deum funt; nedum aliorum,

qui illisinferiores funt.

lam videndum qusenam falutarla do-

cumenta, §c admonitiones hinc ducun-tur. Primum ergo docentur & fimul

V. 2« Omnis via cujufque reUa

eft in oculisfuis ifedexpendens corda

efi Dominm.

De hoc verf. vide 16,2,, Tametfihoeloco videtur ex comp^ratione , & con-tentione cum fequente verlii hjecfen-

admpnentur Reges, ne (quod plerum- 40 tentia aliquantulum illuftrari : Deum lci-

que illis ulii venit) cornu attollentes fu-

perbas has voces edant ; hoc , & illud

laciam, fine omni exceptione

, fi Deus

WM;m&c.Dequarevid. Dan. 15, ij.

loh.ip.io, Deinde orandusab iUis De-

licet non illa tantum homjnum opera re-

pudiare,quae ipfi ex fuo cerebro com-

menti funt,fed iHa^tiam, quae ipfe impe-ravitjfi a charitate^-juftitia in proximumremota funt,

V. 3.

SALOMONIS, CAP.XXI. gp^

V. ^SaCen juflitiam^judicium fcripta funt libro r. de concordia Euang.

Domimreameft.auamfacrifiaum. Ula&^^n^T"'"^^'"''''''In np^î (jtiHmam) vidctur fyn.pro of-

ficio externo erga piroximum. In nar(j^-

crifictum) eft fyn. partis pro ceremoniis

cujufcunque generis.

Scopus eft homines ad juftitise & x-quitatisftudiumcohortari. . •

Voce, jujima, virtutem defignat,qua ^° In sm (amplitudo) eft metaph. a rebus

V.4. Eiatio oculorum, ^ ampU"tudo cordut aratio improborumfun^

peccatum*

quifque , quod fuum eft , cuique tribuit,

ludicij vero appellatione videtur illam

juftitiam nobis commendare,quse nuUa

animi pet'rurbatione,amore,*jnetu, odio;

aut etiam ex incitatione aliorum ; fed ex

fano judicio , & juftitiê amore provenir.

Nam qui,qu« jufta funt,facit ; nec tamenillafcienter& fimulintegrefacit, Deocerte probatus non eft.Vide Deu, 16.2.0.

Qjamobrem five de privati, five de Ma-giftratus ofEcio in proximum agitur, hse

du2e voces conjunguntur. Gen.i8.ip. &Z.Sam.S.if.Quarnobrem non eft exifti-

mandum, vocem juftitizeadprivatas , ju-

dicij vero ad pubhcas perfonas accom-modandam.cum perindeinprivatis, at-

que publicis perfonis utraqueh^c virtus

requiratur.

Has virtutes commendat a compara

corporeis, qux in magnam latitudinem

diftenduntur , ad animum tranflara, qua

anrmus fuperbus &; faitu plenus defigna-tur. In ij efticem metaph.ab agriculturatranflata ad adliones hominum defignan-dum: quia ut ex aratione bona, aut malamefTis; fic ex hominu ad:ionibus probis,aut improb.pedet merces&,remuneratio.

Scopus eft improborum longe infoeli-

20 ciilimam conditionem nobis ob oculosproponere, ur, illa debite perfpeda, ma-ture refipifcamus.

Ex 5.quae hic proponuntur maIis,cor-'

dis ampIitudo,qu2e medium locum cccu-pat,natura Scordine tradtationis prior eft,

quse tamen verfus & metri (ut viderur

j

causa fecundum locum obrinet.Eftenimanimi elatio , 6c faftus oculorum elario-

nis, & vitiofa? arationisorigo, &. femen.

lione min.fcii. facrificio , feu cultu cere- 3o Unde Pfa.i^r.v.i. primolocopropofiro

moniaii. Ubi difcrimen ftatuit Proph.di-

vinijudicij, &humani. Homines enim

fere ita afFedti funt, ut pietatis quafi pro-

ram 6c puppiminceremoniarum religio-

fa.0bfervatione collocent ; contra DeusofKcia charitatis in proximum huic cultui

praeponit: alibi obedientiam facrificio,

I.Sam.if.Mich.d.Hicquaeritur,quomodo Chriftus ope-

illi ftatim oculorum elatio , &: converfa-

tio in rebus,quaeakiores nobis funt , gc

noftram conditionem tranfcendunr, fub-jiciuntur. Quanquam alia metaph. ibi

utitur, quicordisfaftum illic altitudinis

eommenfuratione adumbrat , quem hic

latitudinis dimenfione delineat. ApudAbac. vero 2. 4.. delcribitur alia metaph,tumoris in monticuli formam affurgentis

ra primastabulx poftponit officiis,quaead 4o & extubcrantis.Exquibus omnibus Spi

fecundam referuntur?Cuirefponfum pe-

tatur ex catechifmo meo majore, & qui-

dem fnifi fallorjex fumrase primje tabulae

$xpHcatione.

Vide j)orro quas de hbc argumento

ritus fandius nobis fuperbise & faftus in

animo fingulare difcrimen depingit.Sic-

utenim corin humano corpore juftam

magnitudine,five alritudine,five craflitie

excedenSjSc a debito l@co motumgraveKl^k 3 daranwm

10

ôo COMMENTARIA IN PROVERBIAdamnum toti corpori , 6c omnibus e}us

partibusaffert, & brevi fpatio pragfen-

tem mortem : (icanimus fiiiopinione in-

fiatus nos in certum mortis aeternas exi-

tium conjicit.Quanquam aliquando latus

corde in bonam partem fumitur i.Reg.4.

proeo.qui ampliffima fuper cseterosfe-

i*im cognitione a Deo ornatur. Item Pf.

Iip.fedio 4.Sed ali? mettph.non it4im.

Elatiooculorum fequitur,qu3e tametii ple-

rumque conipicitur in his ,qui altos Spi-

ritus fumunt , tamen fi hanc elationem

oculorum ad corporis oculos referimus,

ut fit fuperbiae fignum 6c indicium,m/M»-

e«3v cert^ non eft. Scimus enim magnamefle vuItusfimuIationem,&externos ge-

ftus faepe ad deceptionem 8c impoftu-

ramcompofitos eflfe. Elaise fg.Iudseis

m fuo jejunio objedium efle legimus

,

qûod infiarjunci caput in terram incurva-

bant, cum interim animis arred:i ftarent.

Ejus rei documentum nobis prsebent

fraterculi Pontificii,quibus cum religio

fit caput attollere , ut qui femper in ter-

ram oculos defixos habent , nihil tamenillis faftuofius , aut magis fuperbum in-

veniri poteft. Quamobrem hsec elatio

oculorum prascipua quadam ratione ad

animi ambitiofas cupiditates refertur,

cumhomines fua conditione non con- 3o dunt,bibunt,Iudunt,&.c.

tenti altidra, quam qu2e ipfis conveniant,

expetunt.

DeniqueafErmat, arationem impro-borum, id eft, quicquid cogitant, dicunr,

autfaciunt , peccatum effe ; nlhil ab illis

manare poife, quod peccati reatum effu-

giat, peccare no folum cum apertfe man-data rurto, adulterio, homicidio admiffo

violantjfed cum edunt^cum bibuntj cum

eft omnia,quae ex impuro illo cordis the-

fauro promanant, cordTs impuritate pe-nitus imbui : cumque-bonse arbores nonfint , bonum frudtum ferre nequeunt; ^conrra cum arbores rancidze fint , ranci-

dos frudtus edere neceffum eft : Non,cjuod non fit magnum difcrimen inter

improbum.qui fobrius eft,& eum,qui eft

ebriusi inter cafte viventem, & adulte-'

rum; inter defidiofum, &: honefto labo-re vittum quxrentem &:c, non tantumcoram hominibus, fed etiam Deo. Nammulto gravioribus fuppliciis conftringen-tur

, qui in honeftatem vitae externaradelinquunt , quam qui civilem honefta-tem fervant

Hinc liquet,quam horribilis & refor-

midanda fit conditio improborumjquamideo Spiritus fandrus nobis in mediumproponir , cum ut improbi fe mature 8cpropere ad Deum convertant, tum ut,

contentione fadia, pii fuam in Chrifto

fingularem foelicitatem agnofcant , cumomnia. qu^ ipfi faciunt , Deo in Chriftograta 8c jucunda fint, fi illa tantum exci-pias , in quibus Dei fand:iffimum man-dacum contravenire deprehenduntur; utqui Deo non tantum placent, cum cultui

ejus inferviunt , fed tum etiam , cum e-

Verf. 5. Cogitationesfeduli tau'

tumfunt emolumento : omnisautem

pmceps tantum adegefiatemferiur»

Scopus eft fedulum fuo difparato,

nempe prxcipiti nobis commendare.Videtur autem illos fuis ciim caufis.

dormiuntjcumvigilantjcum ludunt, cum '^^ tum effed;is,feu eventibus difparare.

laborant j cum dolenr , cum rident ^

( Qupd majas eft Jpeccare, cumprecan-tur, cumjejunant, cum eleemofynamerogant in pauperes 8cc. Nam cum cor

esrumfide non purgetur, Ad, if . neceffe

Et i.quidem caufa diftinguit,in eo fe-

dulo cogitationes operi faciundo prx-miffas 8c prsevias atrribuit

, quas prasci-

piti denegar^hoc ipfo videtur, quia, co-gitationum nulla mentione

,(cum de eoloquitur^

mSB^^' SALOMONIS, CAP. XXi; ^^^loquitur ) fa6l:S , ejus gefta & ad-iones toribus,qui feftinatione 5c nimisfontcn"non obicur^ ab antegreffis cogitationi

bus 6c confultationibus excludere vide-

ri poteft. Confilia auten:! & deliberatio-

nes res gerendas prsecedentes cum re-

rum prseclar^ gerendarum veluti bares&fundamenta fint

,perinde facile eft fine

his res recite conficere, atque fine funda-mento sedificium extruere.

Hoc porro ex ipfiusvocis etymolo-gia videtur confirmari, quae defignet ho-minem certis quibufdam finibus,&; can-

cellis fingula definientem <Sc deciden-

tem , nempe quid cuique ,quo loco 6c

tempore quodque faciendum fit, fecumreputantem.Hanc virtutem videtur Chr.cgregie depingere. Luc. i^. a iS.ad ;^^.

Deinde, capto mature confilio,iIico ma-num ad negotuim admovet , nec ullamrei gerendê anfam , & occafionem prae-

terit. Hujus fedulitatis eximium exem-plum & illuftre extat. Gen. 25*. inEIea-

zaro Abrahami fervo,- qui paranymphuspro Ifaco ab hero legatus eft.

Contr^ verG praeceps,quicquid illi

primum in buccam venit,ilico perfequi-

tur; cui manus mentem &: cerebrum an-

tevertit.Eft ille quidem in opere affidu-

us.non minus,quam fedulus, aliquando

etiamfe opere faciundo magis fatigat,3°

& alios,qui fub ejus imperio funt ; fed

nullo aut fuo,aut eorum bono ,quia te-

mere res fiaas aggreditur. Hinc Prover-bia nata funt yfat citb , fijat ben}; fejlina

Imte; &; vulgo Proverbio apud nos dici-

tur, Haji makes waft : Acceleratio cum va-

iiitate conjunBa ell : Contr^ vero dici-

tur ; Softfier makssfiveet malt : J^nn len-

tm hordeum maceratum dtilce efficit.

fo nixu plurimum itineris primo die con-ficientcs deincepsper iaflitudinem

, &nervorum nimiam diftenfionem ulrerius

progredi nequeunt. Sic enim illud Sau-lis fadtum vid-oriae amplitudinem velmaxime retardavit. Quod fi pericula fe-

cum reputaffet, quae ex illa iTtli^ mana-tura erant , a tan:iinconfiderato juffu ab-

1° ftinuiffet.

Hic igitur diligenter adverfus pertur-

bationes,8c animimorbum excubiae (unt

agendse , quaz hominem in prsecipitium

impellunt.

Deinde eventus contrarii proponun-tur. Seduloenim non nlfiemolumentumobvenit (vide exemplum Ruth2e;)teme-rarioautem & praecipiti egeftas.Praemio

igitur fedulo propofito,iIIum in fua fedu-20 litate confirmat.-poena veroprascipiti illa-

ta eum a fua temerirate deterret. Depriore vide quae fcripta funt 104: 8c 12,

24>6C28,

Ferf. 6« Opus, [vel comparatiol

thefaurorum lingua faljitatts eji :~

vanitas impulfa quierentium mor'

tem.

InpcV^/w^f/^jj eft fynecd, part. In

ips' (falfitatjf) metonym. adjundi.

Scopus eft a male partis abfterrere.

Qupd notat linguam opum per inju-"

riam acquifitarum inftrumentum,& vel-

uti inftitorem effe^ apparet, non tam hoc

Proverbio intelligi furniculos ,qui clam

6c furtim aliena bona furripiunt, aut eos,

pi per regiam viam latrocinantur.Nam

Hujus praecipitantise vide exemplum 4o priores fummo filentio fua furta admit-

I. Sam. 14. Ita etiam temer^ praecipita

vit fe Saul aviditate vicftoriam perfe-

quendi , ut omnibus illius alimenti vel

folum guftum interdixerit. Iftis autem

hominibus idem accidit ,quod his viato-

tunt ; alteri vero aut nihil loquuntur,ne

fe fua voce prodant, aut fi quod loquan-

tur , mendaciis tamen rem non fucant:

fed,ut jubent, loculos fibi a viatore dari,

italocuIoSjfi pofluntâuferunt.Non igitur

tantuEs

COMMENtARItantuin dehis

,quilucem ayerfantur, 8C

fugam arripiuiit poft admiflum furtumloquitur, fed de his imprimis

, qui ipfa

meridie per medium fofum,& intrepide

furta Sc latrocinia patrant.

Hincapparer, quam indigntim eft lin-

guam ad rem tam vilem accommodare,ut inftar fuci lit,& pigmenti

, quohomi-numoculisimponarur ,• utpretiofum vi-

deatur,quodviie eft, pulchrum, quodrurpejdenique bonumquodmalum : ut

quae arbor effe debet falubres frucStus

hominibus reficiendis feiens, non modoin his fterilis fit , fed fru<5tus edat ietha-

les , ut denique quse hominem omnibusaiiimantibus pr^ftantiorem redderet(un-

de in Script. gloria hominii appellatur,)

illum omnibus anim intibus deteriorem

6c inferiorem reddat.

Non quod, fas non fit Hiigua Jucrumfacere,8c vidum, & opes quaerere,quod

oratores 8c Ecclefiaftse faciuntjfed quodad curpe iucrum ea abuti res humilis 8c

ignominiola fic. Cum igitur invicem

membra limus,providendum ( ut Apo-

ftolus monet) ut, ahjeH^mendaciis , veri'-

tatem froximo loûamur,Eph. 4« ^2. .

Poft effeda proponit thefauri dolola

lingua comparati, qmbus ab hoc peccato

decerret. Unum eff. eft in divitiis acqui-

litis, alterum in eo,qui illas congeffit. Et

quod ad thefauros attinet , affirmat illos

vanitatem efle. Ubi obfervatu dignumcft

,pofle aliquemfalfa & mendaci Hn-

gua ditefcere,& infinitam vim pecuniae,

fuppelledtilis^ & vedtigalium compara-

re ; ne homines fibi adulentur, fe, quodopes paraverint magnas, a Deo proban,

aut eorum fraudes Deononefleexofas.

Sed docet , illas opes , & thefauros efle

vanitatem. i.vanifl'. & maxim^ fluxos

& inftabiles.

Hic excipiat quis, omnia, quêcunquefub fole funt,vanitatem,8c quidem vanif-

imam \SoI, dici j ob eamque caufam

AlNPÔVfiRBIA 9^hihii divitiis male parris vanitatls titulo

derogari,quandoquidem fub hujus vani-

taris ambitu & complexu thefauri etiam

jufte Sc honefte parci compfehenduntur.Refp. loco Ecclef. comprehendi omnia,

quascunque funt prseter timorem Dei Sc

veram pietatem, quia eorum ufus & fru-

d:us anguftis hujus vitse ipatiis definitur.

Hocconfirmaturproverbio 15. ii. UbilO dlcltiir divitias ex vAnitate partcn diminw

tdi iri '. hoc autem proverbium affirmat

iffdi divitias ejje vanitatem. Et eerte opti-

me convenit , ut vanitate parta vanitaS

fint, Sed hoc loco per vanitatem intellf-

git conditionem adhuc magis iiuxam, 8c

obeam caufam vanitatis titulo annedtit

impulfionem aut fummam inconftantiam

& levitatem figmficaret;ut thelauri illius

generis fint inftar aut glumas , aut \9aleje,

20 qux leviflima aura huc iUuc d^fpellitur,

Videmus ergo quam verum fit illud Pf.

120. quo ifxtMMsfTiKS,! vehementiffimeaffirmat,nihiIprodelfeea utenti linguani

dololam.

Alterum efFedlum eft , quod mortemafFerchis, qui hos thefauros comporta-runt : ubi mortisvoce certiflimum eft,

Bon cantum momentaneam mortem, fed

&seternamintelligi: Mortem qudem30 eciam momentaneam ixpe acceieranc

divitiae ficacquifit2e,cum non defint, qui

illius vitseinfidiancur , qui per tas & ne-

fas ditatus eft. Deinde divinum judicium

illorum cervicibus imminens,qui fcelera-

te vitam tranfigunt, hanc etiam mortemex legis comminatione accelerat. SedPropheta prxcipue seternum exitium

mortis voce fignificat; quandoquidem pii

divites hanc momentaneam non efFugi-

40 ant , atque adeo aliquando morre magisimmatura tolluntur, quam hi, qui fraudi-

bus au6ti funt. Hoc ergo Proverbio u-

trunque eff. com.prehenditur ,quodPe-

trus Adror, 8. ::o. fcite & breviter Si-

nioni Mago denunciavitj argemum tuumma

po^ SALOMONIS, CAI\XXI.matecum fereat. S'ic fic,ut chefauros con-

gerentes fraude pro rata portione the-

feurum irse divinse congerant in diem ir?

& vindid:ae,

Hoc autem loco obfervandum eft e-

pitheton omnium omnis generis impro-

borum. Nam quod de iftis avaris affir-

mavit, perinde deomnibusimprobis e-

nunciaturjillos mortem Sc praefentem 6c

907commodi.aut volaptatis ex injuftc facftis

perceperunt , in eo belluarum inftar adillud tantum , ad quod ienfu moventur,5c quod prêfens eft,rerpiciencesiparuni

aut nihil ad illud, quod confequens tft,

animum admoventes. A Deo,quem o-culis non intuentur,non timentj glaJiumejus,tametfipolitum & exacutum,atqueadeo D?i fententia eorum fanguine in

futuram, anim^ , & corporis quaerere. iOcoeIodelibutum,5c (ut Proph. loqutur)Quod quidem , utcunq; illis jragitc/ifo» vi

deatur , tamen veriffimum effe hoc Sp,

fandti teftimonio comprobatur. Namcum viam terunt , qax ad utramq; mor-

cem ducit : imo cum in illa non folum

ambulant.fed currunt,fed volanr,aut ve-

locibus angariis vehantur , cum illis ira-

fcantur, 6ceos odio habenr,qui iilos ab illa

viaretraherentrcontra illos plurimifaci

inebriatum, quia fenfibus non ulurpant,

nec dum jugulo adniotus eft^ non refor-midanc : carcerem inferorum 6c daemo-nes lid:ores,quiainconfp;cuifunc,pfO lu-

do 8c joco habent. Sed non minoris illis

fua improbitas conftabic,quam fi Magi-ftratus feveriff.pcenas patrati fceleris ex-igeret:Imo fatius mulro fuilfet hominummanum ultricem fenfiffe

, quam De. fe-

unt,qniillosinhacviaprovehunt,aut lal- 20 veritatem experiundoin manus vivencis

tem lilentio non impediunt; an nqn jure £)ei incidere,

optimo inter illos habendi fiint.qui mor- Quamobrem Sp.fand-. magnam mul-tem quaerunt : ut juftifiim^ 8c meritifii- torum peccacorQ incer homines futuram

m^pereanc, qui perire volunt. Contra &in eftr?nam licenti3 nullis legum repa-

proprium epith. eft piorum amare lalu- gulis retufam profpiciens,hocProv.tanto

tem xcernam Pf. 40« 17- 7°- S' ^^^ ^h malo medicina parac, du proxim; vioia-

citur , eofdem amare falutem Dei , qui jjone ^ Deo vindicatam iri pronuncianr.

illum quserunt. Tametfi enim omnes vi- Eoq; ipfo Proph.hoc loco ferram,feu fe-

deancur vitam asternam amare 8c expe- curim Dei fummi judic s, qua de malefi-

tere,camenilIifohvereamanr,qui fedu- jocisfuppliciumfumit, iUis prjeferc, acie

lo etiam quasrunr. ejus m eorum faciem converfa , ficuc in

^y ^ rr n ^' ' j. L ^ morti adiudxatisfieriaflbler.QuarenonFerf 7. VajtattO tmprobomm

niodo morte muldandos effe d^cet,fed

dijjecabiteos, qui renuerunt exercS' morte longe ignominioiiflima. Sic enim

rejudicium,

\\\ n« [dijjecahit ) eft metaph. tradudra

a fupplicio publico civili,quo malefici

ierrê iiibjiciebantur , tranflata ad Dei in

improbos vindidlam horribilem

.

Scop.eft fever.tate poen? divin? impro-

bos ab injuftitia in proximum abiterrere.

Hominesadmiflb peccato, dummodoa Magiftratus gladio , aut fecuri tuti 6c

teiXx lint , in lucro ponunt, quicqu.d aut

legimus2.Sam. 12.31. Ammon!tas,qui

jfidem publicam ex legatorum violatione

fefellerantjfupplicio affedtos fuiffe , vide

Dan. 2.f:8c 3.29.vid. Luc.12.4di.

Hinc liquet diicrimen jid ciorum Dei40 in alienos 8c fuos; Suosenim falce puca-

toria corripitjUt agricoia fuas vices pucac,

8c circumcidic : alienos vero lerris 8c fe-

curibus fubjicit; illos levi brachio agitat,

hos vero contentis viribus exagicac j il-

losiu defertum 8c vafticatem red gic hos

Lll vero

9oS COMMENTARIveromolliter depafcit; illos radicitusex-

fcinditjUt nunquam fuccrefcant, hos au-

tem ita incidit, ut repente reputluient,&

ad majorem proceritatem alliirgant.

Et had:enus de effed:o,- fequitur cau-

la,qaiar€nuunt)uftitiam exercere.

Scriptura fidei periculum & examenplerumque capi vult in illis officiis : quae

in proximum potius,quam quje in Deumdiredt^ feruntur ,

quod in illis hypocrifis

difficilius fuftinetur, ficut prius didtu eft.

Iri omnfum oculis eft , homines fere

non, nifi poenae metu,a maleficiis abfter-

teri ; & impunitatis fpem magnam efle

peccandi illecebram.Injuria? autem pro-

ximoillatae, 5c nullis humanis legibus

fupplicio aftedae numero funt infinitse,

Parentibus enim obfequium denega-

tum.digladiationes feu dimicationes,ad-

iilteria,fornicationes, ebrietates,oppref-

Cones, fraudes, mendacia 8cc. quampoenam legibus irrogatam habent?Atque

in tanta officiorum infinitate , ad quae

commemorandum dies non fufficeret, fi

laefas majeftatis crimen , homicidium

,

clanculariifurtifpeciem excipias, quodtantumfacinus &:flagitium€ft, re,autverbis exprefliim,in quod leges humanaegravius aliquid ftatuant.

Pr^tereundum non eft,quod dlcit,auU

renuunt exercere ^c.Utcunque igitur be-ne loquantur , & fe jus exequi vel profi-

teantur, tamen nifi judicium exequanturpoenasluent. Deinde fiobeamcaufamjudicio Dei obnoxii fint

, quod renuuntjudicium & jus exequi , multo magis rei

peragendi funt, fi,quod juri & judicio

contrarium eft,admittant. Qap declara-

tur vaftitatem & exitiumimproborumafeipfis accerfi, qui tamen folent caufamfui exitii ad Deum referre.

FerftS. Firvia [varius] volubi-

lufimul alienm eji : fed purus efl,

qui operefuo reUus eji.

A IN PROVERBIA ^^În ifisfi {voluhilfs) eft metaphora , a le-

vi corporis geîculatione dudla ad ani-

mi levitatem , Bc inconftantiam fignifi-

candumtranflata.

Scopus eft ad animi Cnceritatem , re-^

pudiata levitate&inconftantia,adh6rtari.

Va^rius & inconftans in fuis ftudiis &infiitutis Deo ingratus eft. Is eft, qui in

omnes fortrias^ tanquam Cham«eIeon, .

lo feu Prqteus, fe convertit, cui duplex cor -•

eft , Pialm. 12. g. & lacob. i. g. ut qui'

uno corde iinguam dirigit , alteroanimifui fenfum apud fe retinet. Qui S^bilin-

g«« appellatur, i. Tim. 5. 8. Ethujuf^modifijnt, qui in cultu divino illud fe*

quuntur, quod ipforum aut honori , aut

commodis , aut voluptati maxinae eft ac-

commodatum,qui adunam fyllaba Prin-

cipis religionem & fidem mutant; qui u-^° nam fententiam ftando,alteram fedendo

tenent. (Quibus pii contrarii funt, qui abApoftolo »«^©»10« a fua firmitare dicuntur,

I. Cor. i>. fS: & ColofT. i. 25. ubiet-

iam levibus iftis ©pponit TiS^^gAw/wl-

pns & diMTxm/rHt. ) Item illi, quiin fuis

erga fratres officiis leves & volubiies

funt, Scverficolores, qui nunc amant,nunc odio habentjhodieamici funt , cras

inimici^hodiefereno, crastorvo vultu te30 afpiciunti denique qui fibi in fua fpeciali

vocatione non conftant ; nunc voluntmercaturam, nunc agricultura exercere,

Dominus in lege videtur velle fuumpopulum adverfus iftam volubilitatem

munire certis ceremoniisde hac re latis,

Deuter. 22. p.io. 12. Hocautem locol.fimil. ejusdedecusilluftrat. Sicut e-nim corporis gefticulatio , 8c in hanc &illam partem converfio reprehendi folet

40 (utDavidis coram Achishe ridiculamem-brorum corporis agitatio qu» noftro

Proverb. dicitur ; He looketh 9. tvayes ai

once. Unde etiam in Proverbio Salomo-nis ftultum ex inceflii dignolcii confir-

matur:)fic animi inconftantia& mutabi-

litas

îo SALOMONIlicasomnium reprehenfionem meritilTi-

m^ incurrit.

Deinde ab hoc vitio dehorcacur ab ad-

junda alienatione : fubaudi , a Deo , &hominibus. Nam & Deus eos odio ha-

bec,qui fui diflimiilimi func , & qui ab eo

deficiunt, ut hominibus fe probent , 8c

pii illos odio profequuntur,Pfal. 7.6. ^..S".

Hoc argumentu illuftratur ab Adverfis,

quia Icil.qui reda incedit;&: aequabilem,

Sc quafi unicolorem vitam agit,purus eft.

Hoc igitur Proverbio refellitur vetus

Prifcill. haerefis,qui exift.mabantjfas elfe

veritatem abnegare verbis,modo animo

recSe fentirentj qui error noftro hoc fa;-

culo revixit. Unde etiam Pfeudo-Ntcode''

;«;>veappellantur,qui talfo Nicodemi fuas

defenfioni praetexunt.

Cavendum Lamen,neper fpeciem con-

ftantise in fententia femel fufcepta in

pertinaciam incidamus : quod vitiu Deonon minus exofum eft

,quam illa leviras

defuItoria,de qua jam drximus.Cui vitio

hi praecipue obnoxii funt,qui, magno in-

genio cum fint , de fe etiam magnificen-

tius,quam par eft fentiunt ; item illi,qui

potentia &auchoritate plurimum valent.

Utrumq;enim hoc hominum genus,plu-

rimum fibiSc exiftimationi difcedere pu-

tant , fi quam lententiam femel arripue-

runt, poft abjicerent. Unde etiam axio-

ma illud natum videtur 70 KeiKov KUKai

Hwiuvw ^M6fMP0)>:c]uod tamen apudPhi-

lofophum(nifi fallor) JhffVouu^vo» eft. Vi-

de Daniel. & Heft. de Medor. & Perf.

legibus invariaris • item iilud Pilati,

auod fcripfijcripfi; imo Davidis, qui inju-

Itiffimafn quam contra Mephib. fenten-

tiam tulic,cognitainjuftitia ,penitus refi-

o-ere&refringere noluit. Utrinqueigi-

tur ab iftis Satanae laqueis cautum agen-

res media via infiftamus , ut illius rei te-

naces modo fimus , quse jufta 8c pia efle

comprobatur , mobiles verd ab his quas

tetnere aggrefli fimus.

b,CAI,XXI, 9it

V. p. Melius ejl habitare in ari'

gulo teUijquam cum muliere conteti'

tionumi ^ domoficietatis habitare.

In nB'« {muliere ) eft fyn. gen. foemi-na fcil.pro uxore. Vide quaeprius didta

funt 19. 15.Scopus eft homines ad cautionem m

^° conjugum deledtu exacuere.

Non quamvis foeminam hoc loco in-

telligi; fed uxorem modo, pofterior pars

verfus declarat, quse illam duntaxat no-tac, qua cum vir ita focietate conjundluseft,ut abilla fejungi nequic. Nam ancil-

la; fi procax 6c refradlaria fic, poteft do-mo exturbari. Quinimo filia,fi Patri im-morigera & caftigacanoncorrexeric,co-

ram Magiftratibus fiftenda & morci ad-^*^ judicanda eft.Deuc, 21. it^&c Quam-

obrem hic locus de illa conjundiione 8c

confociacioneincelligendus eric, quzB fe-

mel inira, nifi adulcerio admiflb , diflblvi

nequit , aut potius non omnino diffui

;

quia cum mcechatur,tum uxorefle defi-

nit:Hinc eft, quod Salom.. ip. 15^ cora-

paratione inftituta inter improbumftli-

um , & rixofam foeminam hoc pofterius

gravius malum efle , non obfcure do-'^ ceat. Obicer igitur ex hoc Proverbio no-

tandum erit, conjugii vinculum longe

efle ardiiffimum, quod tanto 6c tam fu-

nefto malo dirimi nequit , & quam et-

iam fub lege illicita erantjudforum qua-

cunque caufa , 6c levi offenfione repu-

dia.

CumProverbio doceatur malum uxo-

ris contentiofse ,quasritur primo quse illa

demum eft,quae contenriola haberi de-

40 bet : Num ilia ,quse in virum involans

manus eiviolencas injicic , auc pugnamcum viro mifcec.Âpage hujufmodi mon-ftra potius, quam mulieres

, quse baciilo

magis cohibendae fiint , quam praeceptis

gc fanis confiliis imbaendse. Sed noc

Lll a loco

5,12 "OMME.NTARIAloco hae potI{r.de%nantur,quas fuperbx

funt,qu=e esedem femper funt contentk)-

fje proverb.i^.io. Porro quae haec fit,ex

adverfaviriute officiofae uxoris cogno-

fcitur.Propria virrus uxoris Chriftianaer.

Xêt. 5. 4.. proponitur, j^/b^«^ knitatk CS?

nianfuetudfn^SyCains eff^.dc frudus de-

claratur fequ. verfu nfepe quod fuopro-

prio marito in rebus licitisi^hpneftis, fc.fe

obfequentes prasbent. Quamobrempro 10

contentiofis habehdae fiint, quse fiiis ma-ritisinrebaslicrti^Schoneftis non obtem-perant

,qu^ rixdifse funt, ut cap. 19.13.

quje,cum carne ultia cum maritis funt non

tamen una voluntê cum illis funt, una

veUiti lingua,manibus&pedibus;fed qu?

aliud volunt,quam mariti, lilos oderunt,

quos mariti amantâmant, quos ilii ode-

runr.

Hujus inobfequentis foeminje malum 20

illuftratur comparatione minoru, nera-

jpefitius ejje habitare in angulo teBi, ûamcum illa in domo tametfi fpatioja. 1'e(5ta

ludseorum ex lege plana erat, ubi folum

pedibus fubftra^ftumScfubjedrum erat,in

quo quis firmiter, & finepericulo con^.

fiftere potuit:ita ut hac formula loquen-

di doceat, fatius effe fub dio habitare,u-

bi ventis,turbini,frigori,aeftui,pIuviis ex-

pofitus foret,quam cum uxore contehti- 30ola unis asdibus habirare.Cum autem di-

cit, in angulo , amplificat adhuc malumuxoris contentiolae ; non tantum fatius

effe fub diohabitare,fed perangufto eti-

am loco fub dio habit3re,quam unis aedi-

bus,r.ametfi capaciflimis cum uxore con-

tentiola.Nam fub dio habitans non nun-

quam gratum,&jucundum aerem perci-

pit,gc luce folis , quae homlnem exhila-

rer, fruitur ; mulier vero contentiofa eft 4o

\Qlxxiiftitlicidium continmm Prov.ip. 15.

Hic excipir aliquisjquidni ergo meip-fum ab illa disjungam; fiquidem meliusfit folitarie agere vitam quam cum con-tentiofa foem, } Refponfioj bonum hoQ

IJ<PROVERBIA ^15loco non accipi pro eo

, quod cum offi-

cioconjundrum eft, fed tantum pro illo,

quod minus incommodi & moleftiarumhabet.Non eftautem fasincommodi fu-ga & faftidio officium deferere.Hinc liquet, quam vim peccatum ha-

bet, &fceminaeabofficio exorbiratio,Deus enim Genef.2 pronunciarat , nonelfe commodum folitariam vitam abfquefoeminje fubfidio& focietate agere:Foe-min^ vero proterviaefficitur, utprsefta-bilius viro fit foli e{fe,quam junî foemi-n^. Quam divinse ordinarionis inverfio-nem Deus certe nuriquam inulta feret,Hinc difcant foemin»,non fatis efle, fi

fe caftas fervent , nifi etiam fuis maritisobfecjuium prseftent; non efle fuis viris

auxiIio(ficut a Deo conftitutum eft, jfedimpedimento potius,nifi &c.

Deinde docentur adolefcentesfimul,& adolefcentul^ magnam rationem ha-bere in deledlu conjugum ; nec tamCutfierifoIet)puIchr:tudims,aut dotis &am-plorum vedrigalium curam agere, quampietatis,&bene moratse educationis.Am-pla enim domus , & latifundia non tamillos juvabunt, quam improbitas contri-ftabit,& moleftiam afferet.Quamvis viri

fecum ftatuant,dummodo dotatas beneadipifcantur , facile illas ad pieratem &officium revocatas iri.

V. 10* Anima improhi expetit

malumygratiam non confequitur in

oculu ejusproximus ejus..

In vtii(anima)e^ fynecd.partis,

Scopus eft incitarum improborum admaleficiaftudium,& ad benefaciendumaliis animi averfionem proponendo , in

omnibus illius tam perdit^ conditionis

horrorem incutere.

Quod aniniam improborum malumexpetere dicit Proph, fA<f«nK«T«ej»j dicit,

quanj.

10

914 SALOMONIS, CAP. XXI.quam fi dixiflet , Improbum hoc facere,

Hac enim formula loquendi docetur,

improbos ferventi ftudio, & vehemen-tifT.impetu, ucaqua, quae prajcipitesex

acclivi,& prserupta ruperuunt, aut ficut

aquila ex edito loco in prasdam involat,

ad malum ferri,

Hic igitur difcrimen ftatuitur inref

probos , & improbos. Non enim hoctantum difcernuntur, quod improbi fu-

amimprobitatem tanquam artem exer-

ceant, dum inilla patranda aJiidui func,

cumpii, intermiflbprobitatis & juftitiae

ad tempus ftudio , mox ad offic.um re-

curranrjfed porro quod pii vel tum,cumab oflicio difcedunt,fufpenfo magis gra-

du id,quod malum eft,aggrediuntur Be-

ne enim velle bonis adjacet , led ferficere

noninveniunt:unde fit,ur, quod nolunt,^

odiohabem,malum admittant^Kom.j.iS, ô {cientia?n19. Naturse enim pravitate in illis vulne-

rata, velutiakero pede claudi ad malefi-

cia acceduntjcum improbus,equis(qucd.

a}unt)& velis ad fceleraferatur.

Inpofter.hemift, cumd cit, eunapro-

ximo fuo gratiam non prseftare , docet

improbum malum tantum facere , nihil

unquam boni perficere, tantum quae fua

funt,cuirare,8cfuis commodis,lpreto pro

Deinde quod oculus improbi ad gra-tihcandum proximo non commovetur,ab anim.-e fcujus inpriore hemiftichiomcntionem fccicjimman tatc,8cimmife-ncordia provenic, qux totum corpus 8comnia ejus mcmbra in eandem crudcli-tatis locietacem attahit. Ad hujus Pro-verbn normam nos exigamus, ut, iiquidnniile huic improborum crudeiitati innobis comperIamnr,i]Iud lugences decli-nemusifin difiimile,gratias iJeo agamus,qui incer nos & iJlos difcrevir, & ut por-ronos in fufcepto bono confirmet,preGi-bus concendamns.

^^£rf. II, Mukando derijorem

fatuusfapiens evadit: ^ cum intel-

ligentia imhuiturfapiens, percipt

Scopus eft docere,quomod6 ex com-modis,auc mcommodis noftris,aat aJienisvel adrefipifcentiam,vel ad majorempi-etatem proficiamuSjVid.ip.a^

Quisficdenfor, autetiam fatuusvid.

H'5^-licuc de priori hujusProv.hemiftich.Hoc ibium addendum quandoquidemhic locus non tantum de civilibus, fed e-

ximo, infervire. Eorum enim charitas e 20 tiamdedivinisincelligarurpoenis; De-«„^,..;ov.,^ ^^;„n.f^v;K.,. ^^n «r>..^,-_ umfaepe aliam rationem injudiciis fuis

exeqnendis inire, quam hominibus fas

fit.Nam iUe,pr«ceritisatrocioribus pee-caroribus,eos, qui levius delinquunt pu-nit,utaliosad refipifcentiam invitet. Vi-deLuc.15.

In pofter.parte pro duplici fignificati-one verbi V>5pd duplex incerprecacio ex-iftit^quam ucramq:(inProverbiis pr^fer-

^Q tim.ubinec pr2ecedentia,nec fubfequen-tia fenfam verborum ad alterutram re-ftrinûnt Jampledendam exiftimaretn |maxime cum Proverbii pra^cipualaus fiE.

quam paucilf. verbis amplifl^Sc capacilT.

documenra compledi.

Lll 3 iPnosL

propriarum aediumfonbus non egredi

turine vel in amicos,ucpote quos fui tan-

tum commodi cauf^ colunc. Nam fi be-neficium ^jiquando in alium conferanc

,

illud non fecus faciunr,quam quod illum

in fuas rationes relatum iri exiftimant, ut

Pontific.qui eleemofynas eroganr, quodinde fe vicam promericuros fibi in ani-

mum inducuncHoc autem non eft gratis

beneficium conferre , ur hujus vocis visj

quasaProph. ufurpacur,pofi:uIac. Quam-obrem uc nos ab improborum numero&;cenfuvindicemus, dandaeft opera , utin

proximos benefici fimus, ut, quse eorumfunt,nQbis cura? eflTe hOiis coprobemu s.

•$ll CDMMENTARIA IN PROVBRBIA p^^nisde aliis fumptis ipff cautiores red-dantur» & ad maleficia patranduin tar-

Priorfentencia eft fapientem tantum

informarione& documentis ( ut poena

nulla infligaturjadofficium revocari,aut

ad majorem pietatem provehi. Quudo-cemurin aaimadverfionibus praerertim

domefticis magnum delecShun haben-

dum e(Ie,cum quis.quodpravum eft,cor-

rigere ftacuac , uc ingenium delinquen-

tis flexiie, aut contumax & refradiari-

um confideretur. Quodetiamin Civil.

corre<5lionibus, quoadper leges,& «»e^-

cw7nAi»4<'«c fugam fieri poffit j negligi non

debet, ut quodverbo emendari& Corri-

gi poteft, plagis non tentecur. Sic vide-

mus Deum loCix ad legis kîonem &expofitionem in lachrimas foluto pro-

miflionem per Prophecani dediiTe> ma-lum iUud,quod lege comminacus eft,illo

vivenre, non immiflTum iri' Sic eciam in

Ninivitis fadtum eft, qui, quodad lonas

diorcs.

Superiore Proverbio oftenfum eft,

improbJrum juftam punicionem prodef-fead alios improbos a malo cohiben-dum : hoc aucem docecur, luftos & piosquoque ad majoremjufticiam & vicje in*

nocenciam ex p?na improboru proficere.

SinuHus alius effec frudrus ex impro-to borum poena, quam quod alii a via aber-

ranres ad frugem revocancur , folus fuf-

ficerec ad ftimuloshis,qui familiispra^-

funt,in Republ.&Ecciefia rerum potiun-tur,addendu,utdebir3s de improbispoe-rbs fumerenr,videPfalm. 58.10,1 i.jamvero cum non cantum peccatores a ma-leficio retrahuntur, feci porro pii in pro-bicate confirmantur, & etiam provehun-turjnon poflunt non gravicer peccare pa-

praedicacionem refipuerint, exicio addu- 20 tresf-amiiias m fuis «dibus, Magiftratusd:i non fiinr.

Alcera fencentia eft, fatuum ficut pla-

gis deriforis , ficpiorum& fapientum

profperitate & prsemiis emcndari, Namcum videt, illa in pretio & honore effe,

qu2e fuis ftudiis, & vitae rationi adverfa

funr,fit uc cupiditace illa bona cofequedi,

quibus aIios,qui contrana fuis ftudia fe-

d:antur,ornatos cerniTjfua vivendi prava

in Republica,£cc!efiaftici inEcclefiaMi-niftri cam viciis impunicare fraena laxa-tur.Hac enim ad peccataconnivencia,feuludulgenciaquid aliud faciunc,qua quodpi^varicatorrim manus confirmanc &, utin fuis foecibus congelefcant , efficiunc 5quam piorumadrede agendummanusf^lutas,& genua labanria redduntjdeni-q; ut jufti a fuaprobirate rcfilianr,in cau-

confuetudinerelida.ad contrariam tran- 3o fa funrPPcense enim me:u, tanqua frxno.feat. Sic in Efth.c.8.ult.Iegimus,f/my^;

exgentibui ludtenfi tum adjunxij]et cumludaei Eftheris&Mardochsei gratia apud

Regem honore afFedti func.

V, 1-2. Imbuit intelligentidJU'

flum addomum improbi^quifubver^

titmprobos ob malum*

In r^'-i(domum)e^ fynec.partis pro do-mo,& his,qui in ea continentur.

Scopus eft homines admonere , ut exjudiciis&poems, feufaumanis, fe« divi-

40

auc capiftro femel excuifo , homines fuafponte ad maleficia propenfi tanquamftimulo admoto, prxcipiresin fceleris

omne genus ruunt.

In Proverbium fere abiit, jufium fibi-

ipfi legem efle j [&, ut nulhis exador, &''(ViiiKtni fit , in ofHcium camenincufti-bere. Sed hoc Proverb.docemur, juftiir.

quibufque legum & poenarum ufum ma-gnum ad piecatem fubfidium prjebete,

Perrari enim funt,qui vitam inter eos a-

gentes,qui, rupcis & refradispiecacis&probitaris repagulis,ad omne \\xx licen-

Ua projedti funt,fuani integricate ttieiur,

Verum

9i8 SALOMONIS,Verumquidemeft, fingulari Deigratia

hoc aliquando fieri,ficut Dan. & fuis fo-

ciis obtigifle legimus: fed cam efthoc

infolens,atquecaftitatem in lupanari fer-

vare. Quemadmi>dum igitur leflbres e-

quorum animofiff. &; fumme velocium

calcaribus fe induunt,non ut equu Ipon-

te currentem pungant , fed ut , injedô

pungendi metu, illum incitent : fic juftis

opus eft nt flagella ob oculos obverfen-^

tur,quo & facilius & certiiis in officio

contineantur.

Hinc eft,quod Deuter.17.15,14. dici-

tur , omnem fine exceptione Ifraelitam,

audito fupplicio de contumaci, timore

percufllim iri: & cap.19.verf20. dicitur,

reliquum populum ,qui in falfum teftem

graviter animadverfum audirent, timore

correptumiri. Et certe ut quifque jufti-

tiae,& aequitatis fervantifl^.eftîtanon mi- 20

nusjuftitiae ftudio quam propriae imbe-cillitatis confcientia leges falubres , Sc

poenas illis violatis irrogatas vigere vel

maxim&cupit.Deinde hoc porro docetur , nos non

tantum propriis , fed & alienis malis adpietatem & juftitiam proficere oportere,

(Hinc eftquod ludaei Ezek.id^. graviter

taxentur, quod ad poenas ab Ifraelitis &Samaria,tanquam majore forore fumptas 3°

non refipuerintj) maxime vero, cum, qui

plediuntur , nosaliqua neceflitate attin-

gunt. Quod etiam ex fuperioris l^rov.

docSlrinaconfirmatur. Vide Luc.15.N0ntantum etiamproficiendum ex improbo-rum flagellis, fed & a judiciis, quae Deusia eorum pofteritate,veI ?dificiis exercet,

Deniqueriotandum eft,improbos im-probitatis fuae nomine ple6tendos efle;

alioqui non tam prodefle poenas illis ir- .^rogatas. S^pe enim fit, ut ,

qui praefunt,

errore,aut maIevoIentia,aut invidia prof-

peritatis in improbos gravius aliquid fta-

tuant, Quse poena ad cohibendam im-probitatem non tam potens §c efficax

CAP. XXL 5xpcft. Subeat eninfcujuûeanimum, tamfe in bona & honefta caufa cafuril, quamimprobusillececidit, qui per njjunamdamniatus eft,

V. /3. Obthurans aurcm aclam

more tenuis^ ettam ipje clamabit , ^non rejpondebitur,

In nriii,(ohthurans) eft meton. fubjetft,

pro i^&«« miferiê alienae,quae auresob-thurantem lequitur. Etinnpjî(c/^wor^)eft metaph. qua ftudiofa & feria petitio

vocis contentione exornarur.Scopus eft ab immifer cordia abfter-

rendo ad benignitatem 6c alieni maii«ro^wieâi cohortari.

Formula loquendi. qua utitur SpirituS

fandriis ad inhumanitatem figmficandum,emphafi non caret. Nam cum commife-rationisexpertes obturatione aurium de-fignet , docet , quam monftri fimile eft

alieni mali fenfu non moveri : Perindeenim efle,ac fi,clamante tenui& affl.d:o,

digitos in aures inferremus , ne afflit^-i

querimonia ad aures noftras perveniret,

Unde inttar portenti notatur,quod Judaei

auresfuas, appofitis adcapita manibuscontinuerunr, ne Stephaniialutarem do-(ilrinam audirent Ad.^.fy.Et certe prs-ftabiiius foret furdos nos natos fuifle

,

quam,accepta a Deo audiendi faeultate,

ejus ope& fubfidio ad commiferationem& alia charitatis officia no uti. Nec cniminepte, aut incommode huc fpedtare po-teft,quod aServatore Chrifto dicitur,

cjuihabet aures adaudiendtm, audiat, lHa

enim nobis penitijs ingenitaeftimmife-

ricordia,ad quam difcutiendam non mo"do oculorum , fed & aurium fenfii opus

habemuspec tantum ut nos alloquantur,

fed ut importune fuis lachrimis 6c cla-

moribus nos ob-tundant.

Ab hac aurem inhumanitate dehorra-

tur ab

âo COMMENTARIrarab adjundio incommodo , quoji inde

provenit,- nempe quod illis eadem men-

iiira menfurabitur,quam al.is menfi funt.

Primu enim ipfi calamitate urfi adDeura

clamantes non'exaudientur:Nemo en meft, ne ex maximb ind;gis Sc mendicis,

qui cantoperb tuo fubfidio eget,quantum

tu Dei. Teruntij fiant,qu^ abste petun-

tur;quae vero tu a Deopetis,talenra iunt.

Vide igitur, quam improv;de & infipien-

ter facis, qui tuam opem tenui fratride-

negandoviam tibiad Deiaux.hum con-

fequendum obftruis , atque intercluds.

Iac.2.13. Tu furdumagis, cumtenuis

aures tuas clamoribus implet ifacisenim

intelligendo, ac fi non inteliigasj} Deus

etiam dorfum tibi obvertet, cum euminclamaveris. Quk comminatio inre-

pellendis his, qui otio 8c inertia pau-

pertatem contrahunt pertimefcenda non

eft.

Hinc obiter notandum,quam plerique

fibi imponunr, qui imprqbos , & omnemvitae fuse curfiim in maleficiis conlumen-

tes falvos ob eam caufam fecum efle cumanimis ftatuant, quia , ingruente morte,

Scpremente illos calamitate Deumin-vocarunt.VideProv.1.27,28,29.

Deinde jufto Dei jud.cio fit, ut hi, qui

tenues 8c opprelTos neglexerunt , ipfi

tenuesfiant, aut angoribus & pericuiis

urgeantur, Deus autem , qui hominumcorda pro voluntate regit , fiedtit , refle-

d:it,'molIit , obduratque, pro fua juftitia

efficietjUt qui fe mifencordes afflidi.s nonpraeftiterunt , nullam ab aliis , cum ipfi

premantur, mifericord am confequuturi

fint. Sic qui aliis offenfas remittunt,pro-

miflis a Deo muniuntur non tantum ve-

iiiam peccatorum a Deo confequendi,

fed porro ab ipfis hominibus, fi qua in re

illorum a fe animos abalienarunt.Mat.d.

Luc.d.57^38,

Vw^. Donum mahditoretundit

AIN PROVERBIA

$ix

tmm^ ^ munus tnjinu esccandefcen»

tiamvchementem.

In ns3' Cre^«n^/>) videtur effe metaph.a rebus corpore;s,qu2e recurvantur & re-torquentur, ad incorporeas tranflata. Inr\iy (vehementem) eft item metaph. eju&demgen. Eftetiam in pn^ {infinu) mQ--tap !. pro eo.quod e{i,in abdito.

1° Scopus eft.guanta vis fit muneris , fivein legitimo , five iilegitimo ejus ufu adiiIud,quodcupimus, obtinendum, often-dere.

Semen omnium cupiditatum in nob'snaturainfitum eft; led alia aliis potentiusin nobis,veI impotentius frudus fert.In-ter alias cupiditas pecuniae & divitiarumprincipatum obt.net. Maxima enim ho-minumparsiUapenitus imbuitur, Scillatranlverfum abripitur

, quia illa utun-tur , tanquam mediaftno& Miniftro advoluptates , honores , ebrietatem i6cc,

Dan.3.19.Magna vis eft in iras perturbatione,

qua non folum corpor.s temperies , fedan mi et.am quies & tranquiljitasitaco-turbatur , ut non fine caufa, nontantummemoria, & fermone hominemprivare

30 videatur, fed Scfuroris 8c amentiie quae-dam fpecies habita fit , pr^fertim fiquis

plurimum incalefcit. Ira enim praecipi-

Xes aAi in eos ruunt , a quibus irritantur,

haud fecus , quam fera bellua, qux coecojmpetuin hom nesinfilit.

Propheta vero ex hac comparationeminons, pecumae cupiditatem amplificar,quandoquidem ira, qux caeteroquin irre-concJiabil s v^detur^munere refringitur,

ô 8c placatur. Vide exemplum Efavi,quemlac. furentem ira munere placavitj ItemDavidisi.Sam.ay. 2.Reg.i8.i4.i^Hincliquet

, quid caufae fit , cur, cumfemen omnis improbiratis omnibus im-probis SpirirusDei minimefubata-um am

viribus

ip2& SALOMONIS, CAP. XXI. mvmbns fuis eiiervatum fit , frucftum non

ferat, & ad Rerumpub. everfionem cx

rerum omnium confufione dc perturba-

tione fuum virus non expuat, & erudiet.

Primum quidem, quod qujedam v t a

inter fe contraria func,ita ut qui uni dedi-

tus eft, alterum exercere nequeat.Dein-

de (quod cx hoc Provcrbio liquetj quia

in his,quse non ita mutuo fua maxima

pugna fe tollunt, unum altero altiusani- ^^ tmquitatH

mi fedi infixum , atque inh^rens manet,

ut quod minus in improbis virium habet,

affedui debiliori locum cedat ; haud fe-

cus,quam cum duo truculentiflimi ty-

ranniin Rempub.feviant, iJlaalterius eo-

rum potentioris & viribus inftrudiioris

in debiliorem vidroria li beratut

.

Quoddicit, munus in abdito , autin

finudatum , indicare videtur , Proverb.

hoc de illis donis intelligi , quibus , tan-

quam corruptelis juspervertitur. Namhonoraria munera , 6c itrena , & gratu-

latoria amicorum luce potius,& omniumoculis gaudent; quandoquidem fomnesfe amari , 5c coli , & in honore & pretio

apud alios efle , |cun(5tis innotefcere 'cu-

piunt ; fed qui jus dicentes ut illud per-

vertant,munere alledti funr, ftudiose ca-

vent , ne fe jus venale habere alii refci-

fcant. UudefiquisilIospaIam,& confciis

20

hanc iram ad Deum rcferre velimus, quibeneficentia in afflid:os iram fuam a pec-catoribus avertit. Qupfenfu cumfupe-riore Proverb. magnam conjundlionemhabct,

V,i<). Latitm eftjufio exercere

jiis5qtiod eft contritioni operarijs

In nnna (contrmone) eft metaph. ^ re-

bus corporeis, quae franguntur , tranflata

ad terrorem,quo animus frangitur,6c ve-luti obteritur,

Scopus eft difcrimen inter juftum , 8cinjuttum conferendo unicuique judicia,

quibus de fe, & fua falute,taut periculo-

faconditione certo ftatuere poifit , fup-

peditare*

Liquet ex plerilque facrê fcripturae

teftimoniis, homines iibi magna ex par-

te aduIarijSc fibi omnia bona a Deo pol-lieeri , cum ejus ira illorum capitibus im-mineat. lac.i.zp.item Deut.29.19, ap-paret inveniri eos

,qui , cum Deus illis

execrationem denuntjatjfibi benedicunt;

& pacem promittunt, cum Deus bellumminatur,etiam tum,cum in animi perver-

fitate infifterepergunt.Pr^terquamquod

aliis , munerum corruptelis aggrederen- ^® non defuntpfeudo dodiores , & afTenta-

tur,ilico maximum in illos eo nomineodiufimularent. Qupdetiam confirma-

turvoceinc , quse rariflim& in bonampartem fumitur. Hoc ergo Prov. doce-mur judicum in fcelera admifla iram ac-

cenfam fêpe munere accepto , tanquamaqua igni afFufa reftingui.

Tantum donum illud, quod in paupe

tores, qu', quae nobis cordi funt;,loquen-

tes omnia profpera 8c Jjeta nobiseven-tura audadter pronuntiabunt.Eph.5'. j.iJ,

Hinc eft,quod jubemur ms excutere , anfmusinfide.2.Cor.ii.$.Sc l.Cor.i 1.2 J.Cum igitur tanti fit nos ipfos excutere,8c

noftri experimentum capere , quo ftatu,

bono, an malo; foelici, ieu infoelici confi-

res confertur , clam ahos dari expedit, .^ ftimus,hancdod:rinam,&:h«cProverbiaquod hac datione pudori, & verecundisepauperis potiiTimum conlulitur. Sed deliisprov. non videtur intelligi

,quia raro

fit, ut divites pauperum ab ira timentes

eosmuneribus placare ftudeantîfiforce

in pretio effe oportebit, quibus hancno»ftricognitionem acquiramus.

Gaudio effe jufto exercere jus , appa-ret,quod Dei mandata diligit Pf.i

19.4.S.

8c verf,i27, Proph. amore lamn ferven-

Mmm tiorem

924 COMMENTARIA IN PROVERBIA >2?_

eiorem fulffe in praecegta Dei ,quam m

auram etiam purgatimmum profitetur,

& verf. 72. fe pluris fecilTe dodrinamDei,quammulta mill.nummorum aureo-

rum Scargenteorum.Ex hac diMione juris Scjuftitijena-

fcituroM4«o.Pf,ii9.47.Efa.58.i3.i4.

Etquidem major, quam in cibo , t3 fotu.

Ioh.4. etiam metley ^meUisfavo, Pfa.ip.

illi tergaobvertant, quod fandlumeftj

perfequi non poffunt ; Deinde cnm ma-lum unice diligant , & illud cupidiflimfe

afred:entur,adeo ut illud fomno antepo»nant VmvA.16. (Cujus exemplum eft ip

Achabo) cibo,ut in his perfpicitur,qui vo-ca fe obltrinxerantjfe Paulum interfedtu-

ros; item in Achabo cernitur: qui impro-bitatem pro cibp habent delicatillimum.

quam in fomno , &; quidem dulciflimo ^° Iob.2o.i2.&: iniquitate,ut pifcesaquam

qualis eft fomnus media node. Pfa.119

.

^2. quam in omnibui opbuSy Pfal.lip. i4.

quam lufu ^;oc<?.Pfal. 119.l5.

Ad hanc igitur normam nos exigamus,

Scad hoc fpeculum nos componamus,atque ornemus , ut huic imagini confor-

mesfohdfe Ijetemur, tanquam refpopfo

eaelitus accepto , nomina noftra in Lbro

vitse fcripta effe ; ut diflimiles qpe-

ram demus , ut ejus effigiem quam viva-

ciflime exprimamus.Hic tamen , ne laqueos infirmis cqn-

fcientiis induamus,reputandum,hanc pio-

rum ad bene agendum alacritatem , &promptitudinem non ita fuis numeris ex-

plecam & abfoIutaminveniri,quincarnis

depravatae obnitetibus cupiditatibus,tan-

quam injecSlis compedibus , & impedi-

mentis retardetur. Quamdiu enimduoshomines hic in terris circumgeftamus,

fieri nequit quin uiriq; fui proprij frudius,

& effedta conftent inter fe pugnantia.

Vid,Rom.7.i5.i8.2i,22,23.Heb.i2.i.Ex hac autem obledratione in benefa-

ciendo nafcitur fingularis lastitia ,quam

confcientia benefaôrum poft fe relin-

quit,quod hoc argumento & indicio cer-

tiflim^ cognofcunt fideles fe juftificari,8c

Deo charos effe.

Prior pars prov. confirmatur ex poft.^°

licut a priori poft. Improbi enim odio in

bonum nulla ejus non modo oblecStatio-

ne, &. defiderio tenentur ; fed etiam abeo , tanquam pefl:e , aut re noxia abhor-

rent,Nam cum Deum odio habeanc , 6c

hauriunt. Iob.17. k^". Hujus exemplumeft. Mal. 1. 13. ubi ludaei dicuntur fati-

gati afFerendo facrificia, qiuae quis flatu

difpellere potuit.

Neque tamen hic fibi quifquam im-ponat

,quod bonum quandoque ample-

d:atur,6c malum aliquod odio habeat, ut

de Herode legimus,qui loh.libenter au-

diebat,& nonnulla opera praeftabat, qu»20 a loh. proponebantur. Nam , nifiomnia

peccata odio habet , nullius peccatiodio

vere 5c pure ducitur. Deinde, nifi.quod

bonum eft,Dei amore & ftudiofaciat,&:

non folummodo autpoenae fugajauc prae-

mii adeptidne,qUod bonum eft, verenonampledtitur.

His aucem improbis eft contritio , fic-

ut juftislaetitia. Nam improbis non eft

pax,ut qui in maximis fuis gaudiis malae

Socohfcientia? v6rmecruciantur.

V.16. Homo h

aherrans in coetu

quiefcet.

tanquam carnifice

via inteliigentia

vltcs expertium

In n-a (quiefcet) eft meton.fubjedr.pro

continua permanfione.Scopus eft homines

,propofita poena,

abofficij ignoratione abfterritos ad ve-

ritr.tis inveftigationem excitare.

Homines juftitiae Dei ignari ifibi in a-

nimum inducunt, veritatis ignorationem

illis ad mortem noxia non effcj maximfevero

^l6 SALOMONIS, CAP. X XJ. 5,27

vero fi,qu<B ftudia fediantur , Deo grata dici quiefccrc, quia anjna» corum quie

6c probata efle fibi opinione fua in ani-

mum inducant. Quem errorem natnrae

noftrê innatum Pontif. bonarum inten-

tionum patrocinio corroborant hoc con-

lfilio,ut populo in ignorantiaz tenebris de-

merfo, ipiis quidvis impune , atque adeo

ablque leviflima reprehenfione pairare

libetum fit. Sunt etiam plasrique iftis ad-

fcunt , cum impiorum animae dirisinin-

ferno cruciatibus torqueaotur. Deindefomnus corporum piorum & improbo-rum plurimum diftcrunt. Nam corporapiorum fficut fieri folet in his, qui tran-

quill^, & in utramque aurem dormiunt)mane vegera, &. alacriaexcitantur; cumcorpora impiorum ( tanquam quae no<5tu

huc deteriores,

qui fuis fe cupiditatibus 1° non,nifi rurbulentisSc truculentis inlbm

inancipare cupientes libenter oculos ad niis exagirata funt^ nianc' triftia , & tru-

veritatis cognitionem claudunt, ne noti-

titja officij fui illuftrati eadem veritatis

c6gnitione aut ^ cupiditatibus fuis perfe-

quendis abftrahantur , aut non fine Con-

fcientia? morfu ,& cruentatione illaad-

inittant,quae in deliciis habent.

Quamobrem non folum damnantur ^

Domino ,qui repugnanre confcientia,

.

quod malum eft,raciunt,& qui luci obfi- 20 erit dives»

ftunr,& in illam rebelles funt,ut eft lob.

24' 15. fed hi etiam,qui per errorem ab

oflficio difcedunt.Servus eiiim ignorans

voluntatem heri fui vapulabit. Vide loh.

ld.2.6cAd:.3. 17.18. Namcumfcien-tia omnis generis officij nobis in Adamo^Deo donata fir, ejufdem fcientiE amif»

fae & obliteratae nos reosin eoperagi,ne-

celTum eft.

Psena fequitur , feu efiê<5lum erroris,

aeterna mors, quam hac formula loquen-

di declarat]|nempe illum in coetu vitf ex-

pertium quieturum, Piienimtamerfimo-

riantur, tamen vi venr. loh. 1 1 .af . & illis

mors ad vitam tranfitus eftJoh.5.24.Piis

enim mors non dominatur Rom.d. Ubieft elegans antithefis inter errores a via

re(3:a,i&. quietem, feu permanfionemmale tranquillam , a qua nunquam pote-

rit quis defle«£tere,aut aberrare.

Hicquaeritur, quomodo improbis hocconvemat, cum Efai. 57. ranqaampecu-iiare quidpiis actribuarur in fuisfepul-

chris, tanquam cubilibus quiefcere. Cuirefponlum fic, illos Mtmi<^ /7/<»^w»»

culenra fufcitantur. Quamobrem quodd.cuntur in morte quielcere , nihil aliud

fignificar,quam (ut didtum eft) in mottemanerejfcilicetarterna.

V. 1 7. yir egpjlaus erit amator

latttta; G? amatorvini , G? olei non

In iionD (egeilatis) eft metony.adje.In

pi? {cleum) elt fyn. part. olei fcil. pro un-

guento.cujus oleum prêcipua pars eft,6c

pro cibis pinguioribus, & delicatioribus,

utNehem. g. 10. ut vinum fumatur pro

omni delicato potu , & pinguedo pro o-mnidelicatocibo.

30 Scopusefthomines a luxu abducSos

ad temperantiam cohortari.

In hoc Prov.duofunt.Prius eft dehor-

tatio a profufiore corporis voluptatu ufu;

alterum eft argumeiitum quo haec de-hortatio nititur,atque incumbit.In priore

duo funt; dehortatio in genere j deinde

ad quafdam fpecies defcendit.

Inpriorevetamur, ne laetitiam ame-

mus i,\oh.z,<y.6,7. hortatur, neame-mus mundum,neque qux in mundo liint,

4-0 quia, qui amat mundum , amor Deino»eitin eo.Poft enumeratione partium de-

clarat,qu3e fint in mundo, & qu« cum a-

more Deinon polfunc confiftere. In qui*

bus eft omnium primum carnis concupi-

fcentiai a qua eiiam Propheta hocProy.Mmm a dehor*

^1% COMMENTARIAINPROVERBIA îp

dehortatut. Epula enim.& fy mpofiaifeu guenti mentionem facit, quia fingularis

commeflationes faepe agere in his funt

,

quse caro concupifcir, Ex his igiturPro-

phetae,& Apoft. teftimoniis liquet, quid

de illisftatuendum fit , qui magna voce,

& fumma fiducia non dubitant de fe pro-

fiteri.fe Isetitiae amatores effe.Quid enimhocdiudeft, quam palam profiteri , fe

Deum no amarerQup quid homineChri-ftiano indignius dici poteft?

Quid igitur inquies? An non mihi fas

eft Ijetari? Annon ridere aliquando con-

ceditur,feftum agere,& epulum,aut con-

vivium inftruere?Hof fi denegetur,om-

nes aChriftiana profeflione abiges.Quin

poffis, non inficior; fed haec amare , illis

dnimum adijcere , & in deliciis habere,

fas effe p3rnego.Legimus,fiIiis lobi lau-

di dari , quoa fe invicem cum fororibus

ad convivia adhibebant; fed haec non

vis.eft in vino ad exhiiarandum animos,8>i'm unguenti delibutione ad vulmm ni-tidum efHciendum,Pfal.io4. Vini igiturliberalior ufus vel iHis prohibetur, qui-bus vinum aqua maceratum erat ordina-

rmspotus.Quanro magis his,quibus promedicina potius effedebet, quam proporione! Excutiamusigiturnos, & ad

jQ hanc regulam examinemusjan vinum no-bis fit in amoribus.

Deinde fequitur argumentum quo h^cdehortatio nititur ab adjundo mcom-modo.nempe fumma egeftate, qua com-bibones ifti opprimentur ad eum mo-dum, ut, fi pauper fit

,qui vinumâmat

,

nunquam fit futurus dives , fin dives , adpaupertarem redigetur.Vnde etiam con-fequatur neceffe eft,ut tandem vino&de-liciis,quibus fe tantopere obled:at,defti-

idcirco faciebanr, quod in conviviis fe- tuendus fir,idque in fened:a, aut morbo.fe obIed:abaiit , fed quod mutuam inter

fe concordiamalebant, & confirmabant,

ut fe ad cultum Dei, & ad pr^fentis vi-

X3S munia obeunda paratiores,& alacri-

ores redderent.Apofli.etiam huic Isetitiae

modu conîmii,m italatemur, quafinon

lcetemur i. Cor. 7. 3o. id eft non multumtemporis in Isetitiaponamus, ut apparet

quando ejus ufusmaxime neceffarius fu-turuseft. Qupd vini defiderium plus ei

moeroris, & cruciatus efferet, quam un-qiiam ex ejus redundami ufura laetitiae

acceperic.Sicfiet,ut"lftitiae,& vini amorfontem ipfius la^titije exhauriat. Quod fi

illos egenos redd idit vin i amor,ubi,quodpaffim fuccrevir, pretium ejus vile erat.

cx ratione prasmiffa,ûiatsmfuscontra-' 3o quanto magis nos in hac mfula, ubi tam

iium e/f.Conviviaigitur vel fympofiame-yidiana ad no(fl©m,nodturna ad mediarh

nod:emproducere eft Apoft.praeceptum

violare. Deinde aflidue & quoEidie hocfacere praecer officium eft. Vid. Luc. i6,

19. Quamobrem tanquam prodigiofum

convivium proponitur,quod ad 180. di-

€s Affuerus fuis proceribus inftituit Videalias Epicuri voces. Eccl,9. 6.7. 8.

Deinde defcendit ad fpecialiajubi per

fyn.vini & unguenti , quse ad lauta con-vivia adhibentur intelligitomnes alias

delicias ciborum , & miificotum inftru-

mentorum, quae comparantur ad animosfxhilarandoia Maxime vero vini^ & un-

care venditura ad paupertatem rediget?Confiderate ergo vias veftras, an pau-

êrtasvos,& veftram hanc infulam inva-fit, videte etiam , an in ram faraci agro,quo aDeo perfruimini,ex praecipuis cau-fis h^c una non fir,quod vini amantes e-jus potioni addidiores fitis,

Sed longe gravior egeftas,&pericuIo-40 fior illis adh2eret,qu^m qux a Sal. expo-

nitur,qu? i. Joh.2. notatur,nempe quodamantes vinum Deum odio habeant^quod eft omnium malorum teterrimum,

V". iS.J^demptioprojuJio ejim^

probus,^ loco reUorumperfidut.

Scopus

pi^ SALOMONIS,ScopuS cftDei erga pios curam ncglc-

£tis impiiSjoftendere.Vide 11.8.

Malach.?.i4, 1 5.1iquet inEcclefia tuni

fui(re,qui non dubitabant palam didiita-

re, vanim effe Deofervire. Nam qua{in-qaiunr) utilitas e^,cum objervaverimus ob-

fervationem ejm , ^ ambulaverimm atrati

tnetu lehovcc exercituum^ Imo nuncfcelices

fmdicamusfuperbos. Nam xAificantur^ qui

faciunt improbitatem ; (^, quipohantDe- ^^

umJiberantur.Hoc noftro mfoelici faecuJo

plures multo funt,qui has «»««{ voces in

aerem fpargunc: plures funt.qui hoc mo-ftrum intus compreflum alunc. Imo ali-

quandopiihac tentationeexercentur , uc

exPfal. 73.conftat. VndePfal. 44. 1 3^.

querela extat Ecclefias, [ Deum fe , nuIJa

pecunia , & nullo pretio accepro , in ho-

tliummanus vendidifle.]

Hsec opinio, cum hom, omnis generis 20

animis alte infideat , tum prscipue error

hiccircailla verfatur, quae hancvitamattingunt. Piis enim & improbis fere

femper hsec opinio infixa eft j piis bene,

& impiis mal^ poft hancvitam fore 5 fed

hac vita piorum tantam curamDeum fu-

fcipere, id demum (infpecSis improboruproiperitate, & piorum crebris jadatio-

nibusjparumvirifimilefit. Quamobremuthuicerrori Salom. occurrerer, docer,

Deum , fpreta improborum vita,piorum

fingularem cnram fufcipere. Quumqueeotnm lachrimajiudiose ab i/Io colleâin.

tttre referventurj^BM. 56.9^ utpcenasabiliis

,qui illas excuflerunt , exiget, atque

adeo cum capillos cafitum eorum in nume-rato habeatyUi ne unus quidem fine fingu-

lari ipfius providentia cadatjquis dubitat,

Deum eorum vitse curam agere?

Hoc Proverbium verum tum compro- ô

batur, nontaatum cumunusalrquisim-probusinlocumpii periclitantis fuffici-

tur,ut fupra cap. i i.fed etiam cum, debi-

tofupplicio de improbis per MagiftratG

fomptOs communis aliqua calamitas in

CAP. XXr. ,5rpopulo graffans fcdatur.vicJc 2,. Sam, 21:

jol. 7. 20: lon. I. I.?.

Piis periclitantibus, facpe ilJorummc-tes fubir.fibi cxitum nuUum inde patere,

quia pecunia& pretium dccft,qtio fe ex

malis expediant ; ut qui aut: pauperesfunt, autfuis calamitaribusattriri & ex-haufti. Quamobrem ad hanc tcntatio-nem frangendum fuccurrat.quod hoc lo-

co dicitur , improbos(quorum magna

multitudo eft ) in illorum Jocum fuffici-

endos, & furrogandos efle.

Hujus vero ( ficut caeterorum TiQi innos beneficiorum ) fons eft nullum no-ftrum meritum , fed quod Chriftus DeifiJius juftiff^.AuTya» noftro Ioco,& pro nobisinjuftiff'. morti traditus nos juftos fecit.

Pii fimul& impii duobus feorfim epi-

thetis inter fe oppofitis defcribuntur, Si-

cut enim jufto improbus , fic redlo perfi-

dus opponitur. Ex quo illud liquet. im-probos ,& fcÎeratos eofdem perfidiofos

lua necDeo,nec hominibus fidem,&: pro-

miflu fervarejficut concra,qui pii funr,hi,

utDeo,fic hominibusfidem fervant.Quodmerito plurimoruminertiam, & infcici-

am coarguit, qui fibi'fidos fore fperant,in

quibus ne micam quidem pietatis inefTe

fibi in animum inducunt, vide i. Reg. 22

30. Hinc David profiretur , feneminemprsster fideles in domum fuam , ranqnamdomefticos cooptaturum , Pfalioi, 6.

V. 19 * Meliusefi hahitare in

terra deferti ,quam cum mulierQ

contenttQnum , ^ indignationps

,

In Dys ( indignationis ) aunc (contenth»

num ) nana(deferto ) eft metonym, ad-

juncS',

Scopus idem eft , qui verf^'9« hujus

cap.

Videtur hocproverb.idem efle cum \1'

lo,quod habetur verf. 9« Et quide magn^Mram 3 aSniiat^

S.2,2. COMMENTARIA^Hinitare funtrfed interim , ut verbis, fic

fenfu difparantur. Nam fuperiore Pro-verbio uxorem modo contentiofam no-bis propoluit j nunc etiam eam, quae adanimi inguietudinem , ad iracundiam &indignationem promptitudinem adjun-xit.

Reperiuntur homines qui tametfi adiram proclives fint,illam tamen non fem-per foras produnt, fed apud le , & cum ^°

animo fuo concoquunt, ut nulli tam fint,

quam fibi ipfis noxii, Videas enim eos,

qui,tametfiiracundi fint, tamen k jurgiis

animum abhorrentem gerentes feiplbs

potius,quamaIios excruciantj itemillos,

qui jurgabuntur ftrenub , cum interim

ir^ non Gommoveantur. Quamobremhoc Proverb. aliquid aliud dicitur, quaminfiiperiore. Jam vero cumadanimumcontendendi cupidum iracundia accedit, ô

contentio illa magis aculeata ( tanquamcotex acutaj effe&a & intolerabilis. Sic

enim fiet , ut jurgia privatls parietibus

conclufa, coptineri nequeant, fed in cla-

mores,& vociferariones erumpant, De-inde cum indignatio & perturbatio ani-

ini valde impotens fit , fit ut contenden-

do faces convitiorum , & flammae com-minationum frequentes per ora volitenr.

Deinde adjundtii incommodum talis 30uxoris majus proponitur

,quam illius,

quse tantum contentiofa eft. Nam majus

incommodum eft in terra deferta habi-

tare,quaminangulote(5ti. In hoc enimfuppeditari poflunt on:)n;a,quQ ad vid:um

& cultum vita£ fpedrant ^ fi illud unumincommodum fub dio commorandiex-cipias : in terra autem deferta omniumvitae commodorum maxima penuria eft.

In angulo redti honio confbrtio frui pot- 40

ef^ , quo illum in deferto deftitui eft ne-

cefium. Denique in angulo tedli mortis

periculo vacat, cui in defcrto ob agreftes

feras, & ferpentes,qui ibi graflantur,ob-

jedus eftj ficut in Ilrgelitis in deferto a-

IN PROVERBIA ^^gentibus eveniffe Mofes teftatur, Et Sal.alibi tolerabilius fentit urfae catulis fuis

orbata£occurrere,quam ftultoin fua ftul-

titia.

Hoc ipfum ad maritum contentiofum,Sc indignabundum transferri dcbet : eo-que majus uxori manfueta?, morataeque,Scgravius hoc malum eft,quam viro.quouxor fexus infirmirate facilius frangitur,

& obruitur,quam vir.

Exhis porroliquetjquantum,& quamdivinumaDeomunusacceperunt, qui-bus conjugii jugum commodum, jucun-

dum obtigic.

Ferf. 20. TbefauTus dejideratus

eH , (3 unguentum in habttaculofa*

pientis : fedfiultus homo ahforhebit

iUud%

In jas' (mguentum) eft fynecd, partis

pro deliciis. In wyVD' (ahjorbebit) eft me-taphora ob immanibus belluis ; vel cetis

magnam aiiquam alimenti maflam fimul

& iemel deglutientibus.

Scopus eft ad frugem fimul & parfi-

moniam adhortando a profufione bono-rum dehortari.

HocProverbio pii ad prudenteminfamilise adminiftratione proipicientiam

in congerendis , & condendis his omni-bus,qu2e ad hujus vit3e vidtum & cultumpertinent , animantur. Unde eft

,quod

Chriftus Math. 13. bonum verbi Mini-ilrumcum prudenê patrefamilias com-ponit,cui abunde fuppetunt vetera & no-va, quibus familiae confulatur, Etlofe-pho laudi ducitur, quod rantam vim fru-

menti condidiffet,quse in multos poft

annos ufui fuit.Cum enim terra fuos fru-

dtus non femper aequabilirer ferat , 6c

Deus nonnunquam , ut de peccatis iup-

plicium fiimat , benedidiionem fuam in-

hibet,6c pluviam fubducit, cumque quae

jam

9î SALOMONI5, CAP. XXljam vaenuitt proftant, deinccps non faci-

h parabuntur,cum pia fapientia conjun-

dluni eft opf>orcune apucl fe recondere,

quas neceflarioufui conducunt.

Ex quo illud liquet.illis verbis : dano-

bij hodie quotididnum fanem , non prohi-

beri, quo minus nobis profpiciamus in

annum, aut etiam ad multos annos,pra2-

fertim in arcibus , & urbibus obfidioni

obnoxiis ; fed potius hoc doceri , ardo-

rem precum pro hujus vitae commodisnon magis reftinguere debere , quod in

cellis , & reconditoriis omnia repofita Sc

aflervata habemus,quam fi illis prorfus

deftitueremur.

Qupd addit ungucntum , eo intelligt-

tur, hberalem creaturarum Dei ufumhominibus concedi, idque non tantum in

puro , & nudo earum ufu , ficut natura

fua conditje funt ( in quo generemulta

inveniuntur perquam delicata j fed eo-

rum etiam ufum nobis indulgeri , quae

pigmentario opere ex plurimis rebus

pretiofis in unum corpus coagmentatis,

8c coadunitis conficiuntur; fn quo gene-

re eft unguentum. Vide Efai. 59.2.Namcum Ghriftus mundi hjeres fit, & pii per

s>',r

Prius hemift, confirmarur poftcriorc

ab Adverfis , fcilcct qiiod ftultus abfor-

betillud. Quare non negat,quin harumrcrum copia illi quandoquc adfit , fed

quam illeprodigit, & heluando , autin-

tempeftivis,& afiiduis conviviis ahfumit,

Prodigos ergo hos dccoiSlorcs,quos

vulgus homines magnos humana: focie-

tatiscultoreSjfeu (ut eorumverbo utar)

10 honosfocioSjGoodfellowes appeilant, Salo-

mon ftukitixcondemnat ; imo vero et-

iam inftar brutorum, & beftiarum more,cos confirmat

, qux in granaria, caveas,.

& apathecas convehuntur, non tam co-medere, quam deglutire , &: abforbere;

cumtamen Apoftolus i.Timoth.4.. mo-deratum iftorum omnium ufum voceparticipationis defignavit.

ô Nec tamen propcerea dicendum , o-mnes eos , quibus hêc rerum copia fup-

petitjilicofapientesefle , &verafapien-tia pr^ditos ,- fed ad fapientem harumrerum difpenfationem requiri donua|quoddam fapientiae , quod caslitus con-fertur.

Ferfzi, Perfequensjuflitiam^fidem funt coh^redes,8c bon? fidei pof- ^ hemmitatem inveniet vitam.m^feflores, ecquiselt, cuimhsecjusverius 30 ^ S 'J

competit,quam fideh .5» Jtltmm,^ /JonGrem,

Qupd dicitur , in habitaculo ejus hoc

cfle,eo docetur,debere homines ita pro-

fpicere fuis familiis, ut no necefle habeat

ad mercatu, aut tabernas,aut ad Apoco-

pazos fcmper mittere,fed domi fu? habe-

te recondita,qu3B aut ad neceflarium,aut

liberale vitae ufum inferviant ad en mo-dum,ut nova femper importentur, ante-

quam vetera exhaufta faerint moderato ^^ Vhi iuefumA henignitatn Hudium,

corum ufi], & prudenti difpenfatione. ^Pramium,Quanquam vero ad hanc rem fapien-

tis opera, & profpicientia requiratur,ta-

men hujus in pios largitionis fons,Sc au-

thor eft Deus , ut Prov. 3. lo; 6c Leyit»

s5. 47 . 10«

In ty\i (ferfeûens ) eft metaph. a cur-

foribus, qui gradum ad rem aliquam

confequendam accelerant,

Scopus eft ad juftitix 6c benignitatis

ftudiumaccendere,

rAdhortatio ad juflitia (3

Ubiprimum juftitix vocabulo intel-

ligit illam virtutem , quas cuiûe , quodfuum eft , tribuit ; benignitatis vero no-

mine illam virtutem mtelligit,qua nihil

prome*

95(J CQMMENTARIApromeritos beneficiis profequimur. Exquo illud efficitur , non %is efle ad boni

viri officium (quod tamen vulgo dicitur)

neminem laedere , nulla injuna afficere,

nihilcuiquam debere, denique quodfu-Km eftjcuique triljuere ; nifi etiam beni-

gniratis ftudio , in immerentes beneficus

iitjin pauperes liberalis , atq; adeo etiamin inimicos beneficentia utens.

IN PROVERBIA n?importatur, qaod illa paucos patfonosnadta multorum odio , & inimicitiis ex-pofita fit. Deinde ad manus noftras li-

gandam , ne illas quis ad beneficentiapn

exercendum exporredâs habeat, fem-per fubit mentem > tantum vitae fux de-cedere,quantum ex opibus

( quibus vi-

tas fubfidia comparantur ) detrahitur.

Haec promifiio vitae praefentis, ramerfi

Quod autem dicitur juftitiam &be- lo ludasis copiofius & frequentius- prseftita

nignitatem effe perfequendam,& gradu fit, tamen &c.veluticitaro,ut illam comprehendamus,infequtndam, eo docemur, non lenie &frigide has virtutes k piis alfecilandas

eife,fed magnoftudio,& ardore : quodtumfiet, cum ad has virtutes exercen-ûm nervos intendimus,animum ad eamrem adjicimus,cGnfilia capimus, operam& fiimptum impendimus, excubias agi-

Huc accedit poft hanc vitam immor-talitas in coelo,qu2e una res poteftj&de-bct in officio nos continere.

Sequuntur prxmia. utrique propria,Et quidem juftitix exercendae propriumpraemium eft, quod jus illi ab hominibus(Deo corum corda fledente & mode-rante, j reddetur; qui, neabaliisinjuria

mus, fomno & ciboaliquiddecidimus ^° afficiaturoperamimpendenr.Math.y.a.

& detrahimus,etiam non line noftro da-

mno Pfal. i f ; Deinde cum non tantumipfi in hisviruutibus exercendis operamcollocamus,fed,ut alii idem faciunt , provirili,& quoad ex vocatione noftra hcer,

procuremus. Huc aceedit perfeverantia

m his officiis,qu2ehacvoce comprehenfa

ad mercedem confequendam necefla-

ria eflr.

Luc. <5. g8. ficut contra injuftitiam ex-ercentibus non dcerunr, qui injuriam irw-

ferenr, & in eorum, aut pofterorum bo-na rapaces & violentas manus injicient,

Sic porro fiet ut Deus fuas de hujus yir^commodis fad:aspromilIiones ilJisfer-

vaturus fit,

Prjemium vero benign.eft honos nona Deo folum , led & ab hominibus habi-

Et quidem hacStenus de adhortatione 30 tus; cum nihil fit ad gloriam confequen-

ad ftudium juftiti^ & benignitatis : Se- dam potentius,quam fiquis fit munificus.

quitur adjund:um pr^mium ex meraDeiliberalitate nullo obfequii noftri merito

profedum. Quod quidem prsemium,

cum triplex fit , ad 2. genera revocatur;

quorum prius commune eft utrique vir-

tuti tam juftitiae quam benignitati ; alte-

rum eftproprium utriufque.

Commune utrique eft promi/fio vitje

Verf. 22, Vrbem potefitium con-

jcendit fapiens , ^ dejcendere facit

roburfiducie ejus,

Sap'entia in hoc verfu fiimitur pro ci-

vili fapientia & politica , ficut verf 20."hoc faeculoprorogands , & futuro nunr ^ pro fapientia cEconomica.quamfiniend», Promiffio,quae eft hujus

vitje, ob eam caulam diligenter notandaeft,quia in juftitia exequenda,&illa pro-curanda mulrae difficultates ob oculos

aobjs Gbverfantur,quibus yTr^ periculura

Scopus eft fapienri<e praeftantiam prsp

robore oftendere.

Proverb.2o.:.4. docerur non nifi con-filio bellum gerendum efle; ficut fuperi-

ore Proverbio fapientia in reda domusadmini-

^5,§ SALOMONIS,adminiftratione cernitiir. Sed & illnd et-

jam a Deo prxcipitur, ut apparatiis bel-

licus fiat, muri erigantur , & firincntur,

milites armentur. Videmus Deum lof.

g. I. imperafle , ut ad obfidionem urbis

Ai totum exercitum Kraelis ducerer,cum

tamen exploratores ad fpeculandum Sc

cxplorandum cmiili 2, tantum, aut ^.

^ hiillia militum contra urbem confcri-

benda cenfuerint, Iof.7.?. EtServat. 10

Chriftus monet ,pacem quaerendam ab

his qui magno numero ab hofte fupsran-

tur,Luc. 14. 32. Cum utrumque igitur

ranquam bona & commoda a Deo re-

quiruntur, quaeritur, quodnam ex his ad

bellum gerendum fit praeftabilius i^ Sal,

. vero apertis verbis , idque yiun&t docet

. JapentiAmrohorifraf^rendam, Ecclef. 9.

"I8. Hoc autem Proverb, «Aiteiligjoido-

'cet* in bello gerendo majorem ufum 20

- cfle fapientiae quam roboris. Quod l.

docet a fubj. potentium, qui urbis cufto-

diam,8c defenfione fttfceperunt. Et qui-

dem hoc argumentum amplificat adjun-

a:o numero, quod fcil. unus fapiens plus

poteftad urbis expugnatiQne.quam plu-

res potentes ad ejus prrPgnationem.

Deinde ^fubj. tirbis munitione,muris,6c

alii5 roboris iirmamentis, quae fapiens

tranfcendit & dejicit. Atque ut ad urbis

©ppugnationem,fic ad ejus propugn.plus

îrium conftituit Salomon m fapientia,

quam in robore ,Ecclef. 9. & 2. Sam.

20.15. Increaturis rationis expertibus

hujus Prov. veriras , tanquam in fpeculo

cernitur. PIus enim valet vulpis, autle-

poris folertia ad fe adverfushominum in-

lidias tuendum ,quam tauri aut afini ro-

bur. Crediderim etiam in univerfum 4o

vere dici pofle,virtutes animi corporis Sc

externis bonis efle prjef)onendas.

His vero utrifque conjund:im colliga-

tis ad vidtoriam aptior eft,& rnagisido-

nea cceleftis fapientia , id eft ;in Dco fi-

dticia,6c nominis divini invocatio, & ad

CAP. XXI.5^^^

Deum converfio j Ut /i alterutm fx hisin

bello gerendis neccfl^no cavendum fit,

praeftabilius fit nudos,& inermes,& bel-li rudes, qu2lm in f«ce peccatorum hae-

rentes cum hofte confiigcre. Vide Efai.

22. II. i2. 1;^. 14. quanra visfiiin verapictatead ftcinendum hoftes, Item Ge-nef. 14.

Verf. 2^. Ser^dans os fuum ^ (3

Unguam[uam,Jervat anmamfuamab angufiiu,

In vs {osfuum) & svu»^ ( lingUAm ) cfl:

metonym. cauf. effie. IniiiâD {ammamfiiam) lyiiCcdoche partis. In nncc ( abanguftiis) eft metaph. ab anguftis 6c ar-

(5lis Iocis,ubi corpus êgre pro voluntatcveriare poflumus,tranflara adafflidiiones

quae nos eo deducunt , ut confilii inopes

quo nos verramus,nclciamus.

Scopus eft, quanti fit verba, & fermo-nesredte moderari,docere.Ubiduo do-centur: Prius eft adhortatio ad fermonisfollicitam moderationem^ alterum, ratio

eft nos in hoc officio continendi.

Videtur hoc loco Salom. hanc docSri-

nam de lingua probe regenda fimilitudi-

ne illuftrare portarum,veloftiorumPrin-

cipum, vel maxime urbium, quae obfi-

dentur, quibus prêficiunt janitores, &cuftodes. Cum igitur os hominis domusfuse veluti oftium fit, vel civitatuls veluti

porta , ejus diiigenrem,6c afliduam cu-

ftodia efle oportere conficitur.Etquem-

admodum tam in domibus,quamin urbi-

bus,obfelIispr2efertim,oftia maxime ad-verfusfurum irruptione roborantur,por-

tse pr^fidiis muniunturjfic in moderandalingua,ore,labiis prsecipua qujedam cura

adhibenda erit,ut illis rire,& debite uta-

mur.Sed hoc intereft,quod in illis dome-fticiSj&civitaru portis lervandispr^cipua

cura eft,ne quis nobis infenfuS;&: hoftiie

N n n anirauni

^4# COMMENTARIAanhnum gerens ingrediatur j cum in hac

linguse aflervatione cautio maxin:\a eft

adhibenda,uequid nobis noxium,aut in-

feftum exeat.aut fe proripiat.Intus enim

in animis noftris ingens cohors eft pefli-

marum Sc perniciofiflimarum cogitatio-

num quse aut clam nos fe proripient,aut,

o-ravi in nos impetu , & impreiTione fa-

&a,ptoruent, nifi obicibus , &pefruhs

IN PROVERBIA ^tlat ftudium vindidsB in eum , cui irafci-

tur. Talis igitur fuam fuperbiam furen-ter exercet,8c exequitur. Propheta Da-vid hoc confirmat Pfalm. 10.2. ubi ex-preffe docet , improbum per fuperbiamfervide perfequi afflidios , 6c pios. Hincillas fuperbas voces ; egSne nt hac ( ah iUo

frcefertim)feram ? Cujus clariflimum ex-emplum extat Efth. 5. ubi verf, (J. 7.Cra, ptorueni. , um ui^kîuu^ , ^t^v,"-"- w^.^x^.x. ^^.^^«1. j^.^,.. ^, uuivtix.o. /.

diligentis, Sc experre6taecuftodi*e com- -^" apparet , Haman. ira incenfiim in Mar-primantur.

Quod adjungit, argumentum probe

cum lacobi dodtrina confentit cap. 7,,

nempe fore,ut,linguariL^ ordinata,totus

homo non fecus bene regatur,quam aut

equi, quibusfraenum commodum ori in-

jecaum eft; aut navis, qua? clavo regitur.

Sficut enim equis/raeno injedOjCommo-

de utentesa multis praecipitiis , & peri-

doch. quod genu iUi non flecStcret , ilic6

non in ejus tantum» fed totius gentis lu-

daicse exitium molitum fuiffej deinde Z.Chr.2<^. UzzaeRegi tribuitur,quod perfuperbiam ufq; eo eJatus fuerit,ut facer-

dotis munus invaderet. Cujus conatibuscum facerdotes obfifterent, ilico iUis in-

dignatus legitur,8c (nifi a Deo fiibitole-

pra percuflus fuiflet) iis fut credibile eft)

culis liberamur ; Sc ut navis debito clavi 20 manus violentas injeciflet. Contra vero

gubernaculo adverfus fcopulorum , &; in Mofe,viro manfuetiffimi fpiritus, ani-i3.,;tv.,.,t^ oirirtolpm allifinnpm tiita cft: mus extititabiracundia alieniflimus.fluiluum exitialem allifionem tuta eft:

fic qui linguam aflervat, ne quid indeco-

ri erudet, fe a quamplurimis cum Kujus^

lumfuturae vitae graviffimis periculis tu-

tum fervat. Lata enim 5c foluta lingu»

ufura hominem in magnas difficukatum

snguftias conjicit.

Adjundra pcena fequitur,infamiae notarali homini inurendse; fore ut pro fuper-bo, protervo, & derifbre ab omnibusfa-ni judicii hominibus reputetur. Nam quifuperbe 3gil|||^r*efertim furenrer , eummerito fuperbum dici conveuit. Deindefuperbus idem contumax , & protervus

Verf, 24. Superbm protervUS » ^ ® fit,necefle eft,ut qui fua fuperbia inflatus

T -r r /2 ^. .'1 ^«^^«fA inacceptafemelfententiaperftat.Deni-ênfer mmen êz ejp,qml exetcetjd^ ^^^ ^^^^ ^^^îs & admonitionibus o-

roreJiiojuperbiamm mnino non emendatur , derifor jure ha-

beri poteft. Ipfe fe forte conftantem

In n-!3y (furi)re ) eft metapb. a rebus venditabit,8c alii porro imperiti haud fe-

Corporeis fuos canceUos tranfiljentibus. cus de illo judicabunt: fed interim , qui

Scopus eft a fuperbis acStionibus furo- jufti rerum aeftimatores funr ( prout me-

sre admiiTis ex adjua€tQ incon:imodo in- retur)illum fuperbum,protervum, Sc de-

famise deterrere. riforem cenfebunt, Sic fiet, ut, qui glo-

Superbus qui eft , idem fere iracundia 40 riam ab hominibus captat ,pro gloria

fervet. Nam iniquifTime ferens, aliquid ignominiaafliciatur.

fieri,quod ipfi per omnia non adlubefcit.

|n ilbim excandefcir ,qui ejus voluntati

contrariuseft, 8c velminimum obr.iti-

$Ar. £x indignatiQue vero ftatim pullu-

Ferf,2St. Dejideriumpigriinter»

ficiet eum : Nam renuuntmams e-

jusfacere quicquam,In

^^^SALOMON

In W«t> (lefiMum ) eft meton. fub-

jedi proorbitare rei expetitae. IinsK»

VT {renuunt manus ejm) eft profopopeia,

ubi manibus pigri affingitur averfum ^

laborando ftudium,vide 13. 4.,

.

Scopuseftab otio abfterrere. Ubiui

pofter. hem. ad vivum defcribitur piger,

nempe cujus manus quicquam racere

renuunt;quafi ipfeanimo fuo non omni-

fib a labore abhorreret,fed quod ab ejus

mauibusimpetrari nequeat, id eft, veile

eum libenter opus facere,modo illud ci-

tralaborem &; moleftiam, & nervorum

Conteniionem fieri poiTet. Unde prms

didhim e.&',pgrum agre manum vel oriad

f? fafcendum admovere,cap, 19, Os ejus

Kon renjiit de labore fermonem facere,

6c multa de hbore faciundo effutirejfed

(ut eft cap. 14. 23.) inverhs lahiorum ni-

hilei\fr'^.terfsnuriam. Quid,quod ocul^

mBst, ^pedibtisfmshuc tlluc vagatur di'

gitorumetiamfuorum agitatione fui per-

verli ingenii indicia prasbet ; Prov.(5.i2,

15. nec tamen, ut manum ad opus adhi-

beat,adducipotefti i:Tim 5", i^.

Hujus adjundti notat defidermm , de

quo vide caufam fupra. Quod etiam in

fem. otiolis , & del^catulis verum coni-

probatur,quje f«pius, 5c frequentius pi-

ca laborant,quam illae,quaj in afliduo la-

bore , & occupatione exercentur. Necaliunde venit fajpe defiderium tam fer-

vens novarum rerum , & peregrinarum

in reliquo vitae cultu. Vide Exod. 5 . 8.

Ubi Pharaoh novarumrerum ftudiicau-

fam aflignat otium.

Hujus autem defiderium efiêdum eft

cruciatus, 6c mors ipla^cjuia, defiderant,

nonadipifcantur, quia in fuis optionibus

gcdefideriis modum omnem exceden-

tes in labore & opere , c[uibus illa, quxdefideranr,parantur,nulli lunt. Sicut au-

tem arbjr vitoe eft defiderium^quod ad-

venit, Proverb. 15.12. fic hoc loco di-

citur,mortem afFerre,cum quis fuis defi-

is, CAP. xxr. Hidcriis caret. Nam fi dejiderium dil tum,

^ pnrcgatum homimm graviter cruciat^

Proverb. i 5. 12. nedum cum eo pcn.tus

privatur.Etfi unius rantum rei deliderium

nos cruciat,nedum piunniarum,quos pi-

ger dcfiderat. Cujus rei documentrim

extat indelicatis ill.s foeminis, quae pica

laborant.

Ex hoc Proverbio liguet etiam,pi-

10 grum non modo furem,led ctiam honii-

cidam eife. Nam cum nonhabet,quod

comedat,fit, urfimul,& alimentis, 6<. fo-

mno,quem tantopere amatfquibus duo-bus communis vita hominis luitentntur)

privetur. Cum enim c^bus deficit, oxn-

num etlam,qui ex Ciborum exhalatione

conciliatur , ab oculis fugere necefle eft.

20Ferf. 26. Totum diem continen»

ter dejiderat dejiderium : JedjujiuS

dabiti nec cohibebit.

InDMn [diem) eftfynecd. partis pro

tem^re, Item in pnv [jufim ) fynee-

doche gen;

Scopus eft; ab otio abfterrendo ad la-

borem cohorrari.

Pigri defiderium tantum,&tam inten-

3° fum defcribitur, ac fi ex defideris totus

fadtus & conftrudus eifet ; ficut otium

defideria parere , &. numeros^ multiplr-

care didum eft. Nam cum totum diem

hoc facere dicitur,& praetere^ continen-

ter defiderium defiderare,iumma in de-

fiderandoafliduitatemdeiignat. Undeetiam illud efficitur , illum nihil habere

quod comedat,aut quo veftiatur.Namii

illi, quod expetit, fuppeteret, expetere

40 gc defiderare illud defineret. Hinc effi-

citur,ut quietem indebitam & illegi.tim3

fedtans majoretn cruciatum,& uiquietu-

dine contrahat, quam juftolabore quan-

tumvis gravi &moIefto contradurus fu-

iiret.-Quod & in plerifque aliis pcccato-

Unuz ribus

H^ COMMENTARIA IN PROVERBIA 945.

ribus fir,qui,rpretiscoeleftibus,hujus mun-

di aut voluptates , autcommoda perfe-

quentes terram fimu],8c coelum amittur.

Hoc fuo adverfo illuftrat in poft.hem.

Ubi tamen pro afliduo , & diligenti , feu

induftrio ftatuit juftum, ut doceat, omnepigrum injuftum efle , omnem autemin

vocatione fua^confcientia ergaDeum)aPfiduum juftum effe. Nam cum defidiofus

& idem fur fit, injuftum efle conficitur.

Induftrioautem docet(pr?fertim cumfuis cupiditatibus,& defideriis non, ut o-

tiofus,Iuxurietur)abundefuppetere,cum

quod ipfi fufliciat, tum quod aliis abunde

largiatur , Ephef. 4. 2S. Nam qua erga

Deum confcientia ad laborandum inci

Hic excipiat aliquis , Achabi humilia-tionem k Deo vita longiore remunera-tam efleiltem lehu ob^quium in Acha-bi pofteritate exfcindenda, ScBaalis cultudelendo ad quartam generationem Re-gia dignitate compenfatum fuifle. Quo-

^^'modoergo Deus ea odio habeat, qux

tamen praemio perfequiturPRefp. Dcumifta in Ipeciem bona ob eam caufam re-munerare, i. utimprobos reosmagisfus improbitaris teneat, quiadvcramjuftitiam non afpirant , cum videant pie-tatis , & juftiti^ umbram mercede noncarere. 2. Deinde ut piis ftimulos adpietatem , 8c juftitiam exercendam ad-datjcum videant,improbos tam munificfe

tatur, eadem etiam , ut aliis largiatur, 'aDeoaccipi, inquibus virruts fimula-

proutufiispoftulat, adducitur. Nece-nim omnis

,qui in labore eft aiTiduus , i-

dem Deo gratus eft, & acceptus ; quan-

doquidem reperiuntur ,qui le laboribus

fatigant,qui tamen ( non minus ,

qu4mpiger) cum fibi, tum aliis omnibus inuti-

liseft, dum, quse acquifivit bona, recon-

dita in arcaaflervet,aut in terra defodiat.

Et h?c caufa proculdubio eft,cur jimum,

non diligenrem otiofo hoc loco opponit.

V, 27. SdcrifictummpYobomm

ejlahominatio. §luantomagls ^ cum

injcekre oêret illudi

Scopus eftimprobis fecurltate 8c va-

iiam fiduciam excutere. Videif. 8^

Cum cultus divinus in operibus pal

or

chrum tantum vifitur. Et plan^ pudor il-

lis eft, fi fe in his operibus, quae lege prae-

cipiuntur, ab improbis vinci patiuntur.

Inventi funt,qui hoftem ftrenu&8c for-

titer contra fe pugnantem honore affe-

ceruntut hacinhoftem beneficentia a-

culeos injiciant propriis militibus militi-

tiam ftrenue,& viriliter obenndi, S'che-rus fuum fervum

,qui Ipe mercedisoffi-

ciofe & fedulo heri mandata exhaurit,

magno prêmio afficit ut liberos,& inge-nuos, qui amore dudri obfequia preftanr,

ad officia perfequenda animaret, Sedhxc Dei in impios Lberalitas hujus vit<e

commoda non tranlcenditi qusbonisfimul, & malis funtcommunia.Sed major difficultas oritur ex Chrifti

exethplo , qui adolefcentem dicitur a-

maffe,qui tamen ftudio divitiarum,&hu-

mamferat, fitut, cultu per improbos *^^ jus vit.^commodorum Chriftum, ievit

nxftko a Deo exofo , alia omnia, qus

laciunt , officia , quamcumque fpeciem

pietatis ,. & juftitiae prse fe ferant , 'illj in-

gratafint. Cujus caufa eft,quod ipfi Deopigrati , & exofi fint ; eoqueipfo , quse

ab illis manant , fingd;a. Priusenimar-

borem acceptam e& oportet, quam fru-

isftus ejus jucundi qS^ poflinc.

iequeretur, jubentem fequi noIuit.Cujus

amoris Chriftinon alia caula videtur aifi-

gnari , nifi quod civiliter fecundae tab,

mandata 5". priora obfervaflet, Marc.10. 19, 20. Refp. Chriftum , ut homo e-rat, ^quonihilhumanum alienumerar,

eum dilexifle , non quoad Deus eft. Etaos in impiis hominibus hanc civilem

\ hone-

^ SALOMONIShoneftatem » tanquam humano genri u-

tilem, 8c Ecclefiae commodam aliofque

amare decet. Nihil tamen impedit,quo-

minus Deus iftiufinodi homines odio ha-

beat.

In pofter.vero parte declaratur adhuc

majusodiumin impiorum facinora, 6c

gradus cerri ftatuuntur operum maloru,

Sacrificium improborii femper Deo ex-

ofumeft, tametfiejusgenerisfit, quod lo

Deuslege inftituit, tametfiutboni ali-

quidconfequatur a Deo,aut hominibus.

Oportetigiturillud facrificium , & cul-

tum illum Deo exofum effe,fi facrificiun^

feu cultuscontra legem inftituitur, ut cu

vkitimas macras,macasScc. fi fraudepar-

taSjfi a Deo vetitas, ut fiquis Deo canemautporcum, aut mures, Sc forices offer-

ret:E)einde fi illud offer intDeo,ut male-

ficium,8c fcelus ahquod defignent,utBa- 20

alam& RexMoab.qui crebras vidimas,

feu »oiraV€oef obtulerant , ut populo Dei

maledicerent.

Hincliquet, qualis cultus, &quanto-pere Deo exofus cft cultus Pont.qui non

tantum Deoingratus eft,quod abinfide-

Iibusproficifcitur,fed poiro quia eft lege

vetitus,ut niinus pecjarint,qm canem.aut

porcum olim oft"erebant,quam qui miffi-

tant.Deinde cum nqlla mifla fit,quaeDeo 50abominabiiis non eft, tumillasprarciput;,

quas auguftiflimas & fandtiffimas eife

ftatuunt^nempeMiflk(utIoquuntur)Spi-

ritus fancli,quas Conciliis prsemittunt-ut

quae proptereaDeo offerantur,ut ejus au-

fpiciis veritatem oppugnent,&EccIefiam

Chrifti vere catholicam extinguant.

Euangelici etiam, qui in foecibus ava-

ritise, ebriecatis, incontinentix haerentes

fe extemo Deicultu,& exercitiis pietatis ^^Deum placare opinantur,turpiter fallun-

tur. Hi autem imprimis Deo exofi,& a-

bominabiles funt,qui,Gum fe peccatis pe-

urus addixerint,cultu tamen Dei exter-

H defungedoid agunt,ut boni viri vide-

, CAr. XX r. pjyantur. Praetcrquam enim Gjuod facrilici'

um cx eo ingratfi eft-,quod improbi fint,

atrocius peccant quod cultum obcunt,uthominibus imponant, ob camqtie ipfamcaulam Dco magis exofi,& ingrati funt.

Verf^S. TefiisfaljJtatumperi^

bit : fedvir aujcultans in ceternum

loquetur,

ln]mv(aufcu!tans)e^ fynccd, partis proqmni cerra mtelligendi rem aliquam ra-

tione,five fit oculo,&c. five experimen-£o. In r\TSiS(m (eternum)e^ fynecd.totius.

Scopus eft teftimonii inviolatam fi-

dem confervare,

Teftium eftin Eccjefia,Republ.& fa-

milia eximius ufusad iites,& controver-fias finiendum:eoq;magna cura adhiben-da eft, ut qua integerrlmi fint,& fide lua

cafti, qui teftimonium dicunt. Ad eam

rem 2.ftimuIoshoc Proverb. Salom.ad-hibet; priorem ab adjundlapocna teftis

falfiralterum ad adjundto prajmio fidelis

reftis.

Poena fidem indidis fallentis eftin-

teritus.Sed antequam ad argumienta ve-niam, videndum, quis fit hoc loco falfus

teftis. Inquirenti vero facile occurret, a-iiter hoc loco fumi falfum teftera, quamnono mandato. Ardior enim eft falii

teftis acceptio hoc loco, qu?m ibi. Namibilinguse errata fere omnia,qu3e in pro-

ximum feruntur, comprehenduntur: hic

vero ex pofter. hemift. inteliigitur , is,

que proprife teftem vocamus. Teftis igi-

tur falfus hoc loco eft , non ;&-modo, qui

mendacium dicir,fed quietf; m,quod ve*»

rum eft,teftificatur,cujus cer'am.,&iRdu-

bitatam notitia ndn habet,id eft teftacur^,

quod nec vidir, nec audivit nec expertus^

efi-. Cum enim teftis legitimus eftis,qai

audita, vifa & perfpedta teftatur,,falfum

teftem eiire, quiincertapro ceriis effurir,.

Nnn 5 paJai*

9'48 COMMENTARIpalam eft.Eit quo illud liquec,cuique te-

ftimonium dicWo prius cum fuo animo

agendum efle ,quam linguam fuam ad

loquendum foIveric;&exGUtiendum non

tantum quo animo didlurus fic, led por-

ro, quibus fulcimentis fuftentetur, quoddidturus fit.Antequam ergo fe coram ju-

dice fiftat , oportet tribunal in fuo ipfius

animo erigat,unde de veritate ejus,quod

pro ceftimonio diAurus fit , fententiam

ferat;Deinde de verbis difpiciendum, uc

illa feligantur,quae ad (enfa animi expri-

mendum idonea fint, ne ayt latius pate-

ant.aut contrada magisfint, quam res,

&veritaspofturat. Côdcum omnibusfaciendum fit, tum Miniftris verbi prae-

fertim ftudiole obfervandum , quinonhominum, fed Dei cum fermones, tumfada teftantur.Vnde eft illudChriftiloh.

3. 1 1 .modnottimm, (^ ûod videmuSytefta'

w«r* vid.i.Cor.ii.2?.& If.S.^.Ad pcenam falfi teftis venio ; ubi ob-

fervandum eft,Iege Dei civili,8c politica

in caufis accufatoriiscautum effe, ut fal-

fus teftis luerec poenas, quas fubiturus e-

rat h , concra quenrfaliiim teftimonium

dicitur. Civiliter igitur f2ef>e perit falfus

teftis: Sed, utcivile judicium effugiat,

tamen T>ex judicium non poteft declina-

re. Deus enim eft velox & teftis, & ju-

dex, contira falfos teftes. QuamobremMagiftratus gladius diftringendus eflec,

fi Dei gloria aliquo apud nos pretio ef-

fet.Siquis nomen noftrum petat , ilico

exeandelcimus , ftatim in jus vocamus;fcd fiDe.us blafphemiis oneretur,&veIu-ti transfo^jliatur^nulla ejus cura ducimur.Qupd fi falfus teftisperic,quiiniuratus

teftimonium dicitCficut in Rep. Dei fublcgz fadtum efle conftac ubi juramencumtancum exigebacur,cum teftesdeeflenc;

& ubi ceftis falfus non ob perjurium ple-

xus eftjfed illa cancum paena, quam reusluicurus erat, fi objedii criminis teuere-

*HrjDeut,j[p,i(j.ad 21, quid noftriSj qui

A IN PROVERBIA ^§jurati teftimonium dieunt, fietÊr, fifaUlusteftis perit, quidjudici injufto ob-veniet?

Prajmium vero verididteftis eft,quodlemperloquetur ideft, quamdiu vivic,Umnes enim ejus teftimonium expe-tent;nec illiin foro nunquam interdice-tur teftimonium dicere.Ex quo eciam a-Iia poena coi:cludicur falfis ceftibus irro-

jQgandajnempe quodillisosobthurabicurjne ad dicendum ceftim.admittantur.

Ferf, 29. Obfirmatvirimprobus

faciemfuamirMusautem aptat w-amfuam.

In rjsa v?, (ohfirmat faciemfuam) eftmacaph.a vucorzbus,qui icer aliquod ani-

jQ mo luo decreverunt conficere. ftacuen-ces,oninibus,qu^cunq;objicipoflijnt,fu-perans obftaculis,in itinere fufcepto per-gere. >»ani r^ eft alia metaph. a viacore

,

qui prouc ufus eft,&pro re naca viam in-ic,hac velillac defledtic, regred.tur,pro-greditur,prout officium poftulat.

Scopus eft,condemnata pervicacia,fa-cilitatem in oflicio commendare.

Sacanae fraus eft hominem femel in

jQ errorem indudum eundem,uc in fufcep-co perfiftac,impelIere.Priecerquam enimquod peccacum ex fe illecebrofu eft; itauc quemadmodum,deguftacis deliciis,il-

las impenfius appecimus; fic,peccaco fe-mel admiflô , cupidicas peccandi magisaccendicur. Sacan aucem per fe, aucfuosfacellices nobis raciones fuggeric, quibusiu peccadi ftudio recineamurjuc quod le-vicacis forec inftitucum curfum abijcere

:

^^ praeftabilius fuiflenunquaminijfle hancviam,quam inicam relinquereiicem quodplures func, qui hoc genus vicse fequun-cur , iidemque non infimi ordinis homi-nes,nec in rebi^s gerendis inconfideraKfcontra,efle perpaucos,qui ab hac via ab-

horrenr.

10

^y* SALOMONIS,horrent, eofque lioc nomine omnium lu-

dibrio expofitos : neque periculis a ma-

|eficiisdeterrentur,tanquam eflent fede-

rati cum morte,& inferno.Efai.28.Qux

omnia non ram prompte in auresinllifur-

fantur,quam avide &: fitienter a nobis ar-

ripiuntur. Neque vero hic fubfiftit ho-

minis hujufmodi improbitas,fed progre-

^ditur ulterius, quia adhortationes, &; ca-

ftigationes , quae ad illum fanandum ad-

hiGentur,negled:ui habet. Ex quoillud

€fficitur\ non efle pro improbo ilico ba-

Jbendum , qui mali aliquid admirtit , aut

vero fceleris aliquid perpetrat j fedillum

demum , qui in lcelere perftat , maxime

cum,ut refipifcat,& fecorrigat, medica-

menta adhibentur.

Hujusvero impudentiae caufa eft cor

lapideum,& prse duritie €um petra com-

parandum; unde necefle eft, ut frons du- 20

refcat. Petreum enim cor (quoomnes

improbi pr?diti fiint)aeneam,&: ad aman-

tinam frontem non parere non potefti.

Tanquam enim perfricltse frontis mere-

trices, erubefcere , & pudoreex peccato

fuffundi nequeunt. Ier.3. Ezek.f .Hujus,

obfirmationis illuftre exemplum extatin

Bal* qui, cum femel j^ccunia?, 6c honoris

a Rege Moab. promifli illecebra irreti-

tus tenebatur,nullis nec Dei monitis, nec 5°

objedtis in ixinere obftaculis retardari

potuit,, quo minus, quam mercedem ini-

quitatis adamavit,confeq;ueretur. Num.42. Vide.exemplum Phara, Exod.7. &,

1^.10.

In poft.hemift.illuftrat priusab adver-

fopiotumdc redtorumftudio^ quinon

ita a futs affedibus tranfverfi rapiuntur,

quin rei,quam aggrediuntur,& in manus

ifofcipiunr , univerfam adminiftrationem

animo profpieiant,ut quibus veluti pafli-

bus eo proveniant quo Gonftituant, piae-

cipiant, Quo fit , ut tuto poffint, quem

purfumingreffi funt tenere. Qupd fi illis

aliquid humaniuw accidit ^ ut errore de-

40

CAP. XXh 2yicepti fint,tamen fn errore non perftant;fed ut periti Naucleri tcmpeftati velut!

conccdentes curfum navigationis [infle-

ûnt, ut portum confequantur , nec te-

merecum vcntorum, & fluduumimpe-tuofa violentia ludiantur

; quod improbifaciunt

, quiiter , utcunque pcriculofum(quia fufceptum eftj ad extrcmum tene-re volunt. Vide Abrahami profpicien-tiam ad Dei mandatum de oifcrendo fi-

lio exequendum; quomodo rcm cclat,

fafcem lignorum. fecum fert, quomo-

do fervos^ , qui illum impedirent , pro-cul fubfiftere iuber. Vide etiam Davidisexemplum, qui, tametfi ira incenfus Ifa-balis mortem decrevi{fct,6c {e juramen-to ad iJlam caedem obftrinxiirer,tame ad-monitus afbem. pedem retulic.

Hic camen notandum eft,pios oon mi-nus in bono conftantes cffe oportere

,

quam improbi in malo fint pcrcinaceSaUnde etiam laudi ducitur Danieli

, quodfaciem fuam obfirmavit,.ut Deum preca-retur , & quxreret Dan 9. item Chrifto,

quodfaciem fuam Hierolblyrnam verfus

oppofuit,ut ilue mortis oppetendê causa.

proficifceretur. Luc^.fi.

V».'}o,'NonefiJapientia ^ tiecefi

intelligentia , nec efi confiUumad'

verjks lehovam». k •

Scopus eft vanam hominum in fi:ja ver»

|iitia,& caliiditatefiduciam convelJcre,

Sapientia eft virtus, qua celeri, & ex-pedito animi motu, & rariocinatione res

aiioqui amplas,&magnas compie(5rimur,

Intelligentia eft virtus , qua longo re-

rum ufu,.& experientia edodli de futuro-

rum fuccelfu dcccriiimus.

Confilium eft animi defignatio ex dua?bus illis virtutibus prognata. -

Et certe magna eft fapientif pr^ftantia

prse ftuiticia,ui eft lucis prag tenebris,du-

modo

^^1 eoMMEfNTARIA INPROVERBIAmodo fines fuos non tranriHat,nec ad re-

jrurn rrialarum machinationem adhibea-

tur. Sed cum m Deum, qui illam dedir,

feratur, ejus lux obtenebratur , &:eius

acies retunditur. Ut enim acies ocalo-

rum,quantumvisfirma, & valida, dired:o

in folem intuitu hebetatur: fic humana

lapientia &.c, utcunqueinftrudta, lique-

fcitjcum in Deum ftringitur.Eft quidem

(uthiftoria teftaturjparcens • pr^terva-rrum confUium

, quod cepit de explora-toribus, quiChriftum inventumillire-nuntiarent

, ut per fpeciem adorationisillum trncidaret,

Sed qu.d vetera refricamus, cumre-centia admanum fint ? Aut exrerna,cumadfintdomeftica ? Videmus, enim fyna-gogam Satan^,quae confifa diesnodief-

(inquit Eliphaz Iob.i2.) fapientia, &: in lo queagitat , ut fponfam Chr.fti e mediolongitudine dierura intelligentia j fed , fi tollar. Propius accedamus ad illos

, qui

ver^ loqui veRmus , apud Deum eft fa-

pientia,&;fobur ejus eft confilium,5c in-

telligen)i(a : quafi dicat,fapientia, quse eft

inhomlnibus, ctiamconfialriflimis, vix

digna eft nomine fapientiae pra? illa , quas

€ft Dei: Efai.i4..25'. [Namjehovah ex-

creituum confilium cepit,&: quis illud ir -

litum faciet? ] Si igitur inter homines is,

Euangeiium profitentur : Qui , tamecfiignorare nequeunt,eos confiiio Dei con-temptos iri,qui Deum non honoranti ta-men putant , fe fuis callidis confiliis effe-dturos,utfuam exiftimationem tuenpof-fint,tametfi in fua illa pravitate,qua Deucotumelia afficiunt,perftent. Et quanquabell^ norint,divit:as per vim, &fraudem

quialtero fapientia Scc. inferior eft,ab 20 partasDeidecretodillipandas ad pofte-

ÎI,-. fiinprafnr nni illi fanir^nria oraeftat.ica Titatem nnn efle tranfrr\hre>nA-%o ^Ti., f., îllo fuperatur,qui illifapientia praeftat,ica

iitillumcircumeat, eumque non fecus,

quam fi infans effec,tra(5i:et; quis dubiter,

quin Deus infinita fua fapientia omniumhominum confilia quantacunquefapien-

tia & prudentia concoda, & digefta fa-

cile dilfipabiti &,quod majus eft,in fuam

ipforum perniciem contorquebit ?

Hic tame» quasrat aliquis , an fint in

toto terrarum orbe hujufmod! hominum 30 I^ O'o (efm) eft fynecd. partis pro o-uionftraîûi jûa confiliaDei confifiis op- mni apparatu beIl!co,equit.bus,peditibus,

ritatem non effe tranfmittendas , fua ta-men prudentia , &; confiliis fe effed:uroSputantjut illoru pofteritas illisperfiruatur.

Sed ut lohar Achabi,& Herodis confilaperieruntj fic &.;horam caffa erunc.

V. 3/* Equmparatus efl in diem

belli :fedIehov(e eH ipfafalus.

|)onent?Maxim^,ut hujus Proverbii ufiis

ionge lateque pateat. Vide Pharaonem,

qui,ut confiiium Dei de populo fuo edu-

cendoirritum redderet, mulcaingeniofa

confilia excogitavit. Vide etiam Acha-

bum, qui , ut confilium Dei de pofteri-

tate fua extirpanda eluderet , operam li-

berisprocreandis tam ftrenu^ navavit, ut

armSj muris &c.Scopus eft vanam hominum fidu^ciam

in viribus,& armis convcllere.

Equos, & currus, & apparatum belli-

cum mftruere non modo non damnatur,fed porro hoc proverbio fas efie confir-

matur,Nec enim dicitur, improbos huncapparatum facere , fed in univerfum abUCll? piVJl.it.rtiiWiJ untn iii».-iitiv- iin.va.ri>-, «•«.• •.^paiai.uiAj iciv^v_i v. , 1CV4 III ullIVî.lUlIi dL>

70 filiospoil fe reliquerit, quos primariis 4o omnibus fieri dicitur. Et certe,nifi Deusviris in munitifTima urbe cuftodiendos

commifit 2.Reg. 1 o.Vide etiam Herodis

exemplum,qui, ut Chriftum interficeret,

omnes bimulo8,agri Bethlemitici interfi-

siendos curavit, ue proprio quidem filio

ecaeloaliam belli gerendi rationem prae-

cipiat (ut olim declarandse fu« potentiae

causa in lonarhane i.Sa.13. Et GideoneJudic.y.fecfTe legimus,j bellum fine hocapparatu fufcipino debec, Si cui belli ne-

ceilitas

^^4- SALOMONceflitas incumbaf j & ilii etiatn invico ad

manus veniendum fitjbellum in hujulmo-

'dicafu gerendum erir, tametfi iniquo

Marte potius, quam ut fe hofti calc*dum

prxbeat. Qiiinimo Sal. cui conftans pax

^ Deo promiira eft , currus tamen^ joo.

& equitesduodecics miile in fingulos an-

nos aluit.

Quod^go hoc Prov.docere vuk Pro-

pheta,eftftummam,& caput vidtoriae non

efle in his ftaiuendum , neque oportere

homines m his (quod plerunq«e fit) ac-

quiefcere. VideEfas.22.1i. Eûienim

caro funt , non Sphitus ^ /Egyftij homines

fint.non Dem.Vnde et«am vas illis denuu-

tiaturEfai.5r.i.2.;.&.Pral.5?.i7. Per-

indeenim eft, ^cT^ arundini JEgy^ti quis

incumberet ,qu^ illum non tnodonon fntlcity

fed porrdfadiciif^neq; magis juvabut equi• luis feffonfbtis snftruCti , cum Deus nobis

propitius nom adilt,quam equi nudi fuis

eqmtibus defth:uti,&: defe<5li.

Summa vero vidtori^se, & faluds ex vi-

ôriaDeiuniuseft.Pf.30. Q«jamobremfiduciamin eo ponamus oportet ; iiie in-

vocandus eft j ad Ulum vera refipifcentia

convertcndum eft ; bellum legitimis decaufis eft fufc piendum; legitim^ ex nor-

ma verbi divini gerendum; ebrietas; for-

jiicationes,aduiteria,iites, jurgia procul ^

port.s releganda, His enim mun demo-iiuntur ; effringuntur enim quorum fuf-

firagmes,laRceae truncantur , hafts com-minuuntur. Fruftra igitur autconfiliu ca-

pituraut acies inftruitur , aut ftrenue pu-gnatur nifi primum ccelam nobis amicij,

& benevolu reddatur.Inde enim infenfi-

bileslap:des,Sc lagittae emittutur,in quodnuila noftra tela vibrare poffumus.

Ex utrifque his Proverbiis fac le colli-

gitur,qua noftris aut viribus, aut fapientia

ad lalute jeterna conlequenda ;nepti fi-

mus;quandoquide pr^lentem hanc vi-

tam propriis aut viribus, aut fapient:a

tueri conceifum nonfic.

is, CAF. xxn. fU

n^

CAPUT XXII.

Verf, I. Optabiliusefl nomen dUvitiis ampUs,^ aurOi^ argentogra->

tia bona^10

In ot!' [nomen) eft fyn. gen. profamabona,utexpolteriorehemift.!iquet.ltem

in 3nt (aurum) & tia: (argentum)pto mul-to argento,& auro muito ; quod ex poft.

hem.conftat.

Scopus eft ad fi;udium virtutis , undebonuui nomen comparatur,excitare.

Fama,& exiftimatio commendatur excomparatione minorum fcil. divitiarum,

"^ atqueadeo auri, & argenti, quorum qui

copiam habet , res admirabiles efficere

poffe extftimatur,ômnefqueilh devotosirij&tUt velutiobfequentes.

Primum fatiia bona plusprodeft ad vi-

tx confervanosiem,& fecuritatem,quamdivltije. Nam in hominum benevolentia,

unde exiftimatio,& fama nafcitur, hujus

vitaecuftodsatutii^maeft. Sicenimfit,ut non fspe fendsculse ftruanrur vit», auc

30 fi infidisabmvsdis exiftimationis noftrsB

ftruantur, non defunt,qua pofitas infidias

deteg^nt : contra vero divitiae , aurum,& argentum pro iUecebns iunt

,quibus

cum rures clam , tum oppreflbres apertb

vitam petunc ; eoque hocfaciunt magis,

quo funt dsvitiis, auro , & argento abun-dantjores.

Deinde ad vita? pacem , & tranquilli-

tatem certior , & firmior eft; quamfunc. _ diviri^ Vix ensm aut ne vix quidem in-

venitur magnis opibus iiiftrudtus , quin

idem multis Iiti8(|s,&;n jure diiceptatio-

nibus implicatur.Qtip fpe(5tat,quod bonafama plures fibi anucos, eolque magis fi-

deies,quam divitiac conciliat, Eft enins

Q 2Q^S

9^(5 COMinftar effafiunguenti Cantic.i.Unde eft,

quod bonu nomen cum gratia bona con-

Jungatur, HincfuntProv.noftraj Amanscaufe is endedjos he isfriended: ^ A friend

in Court ts better then afenny in thefnrfe.

Sicut autenf ad hanc vitam opportuna

magis eft honefta fama^ fic poft hanc vi-

tam praeftabilior. Nam cum divitiae cummorte nobis pereant , & eripiantur , ta-

men honefta fama poft morte fuperftes

manet Prov.io.7.& facit,ut mortuiquo-dammodo vivant.Hinc eft,quod 2.Sam.

7. 25. veluti fingulare Dei beneficium

notatur, quod populo Dei nomen, &. fa-

mam tribuiiret magis celebre,quam uUi

populo ; cum tamen plures populiexta-

rent,qui divitiis , auro & argento inftru-

<5tiores tuerint.

_Fama divitiae fepe parantur , fama di-

vitiis non redimitur : fama bonis modo,divitiae vero etiam improbis obtingunt.Quam ftudiofi igitur boni nominis tu-

endi pii fuerint , Vide Nehem.(J. 10. 11.

&2.Cor.8.2o.2i.22. Qupmagisdam-nandi funt

,quiobinanem voluptatulam

Vini,veneris, aut lucellum rem pretiofam

veluti profundunt, & fibi notam infamise

nunquam,nifi refipifcentia,delendam ac

ENTARIA IN PROVERBIA ÎJ

10

20

cerfunt,&fe magis contemptos reddunt, 30 commiitant.

Deo , & Euang. oppofituri funt potius,

qu^m glorije propriae iad:uram,&difpen-diiim facere velint. Pii autem fuse sfti-

matioiiis tuendae ideo foliciti funt,ut,quag

in illos dona Deus contulit, dod:rinae,fa-

pientiap,eloquentiae, plus hominibus prof^

fint ; quandoquidem, poftqnam fua fe

improbitate infames & defpicabiles red-diderint,quaedicunt,& quae faciunt, om-nia parvi fiunt. Hinc eft,c|uod^poftolusnon tantum docftrina , & literisexcultos.

cxigit eos,qui Minifterium obituri fune»

fed porro ut bono teftimonio vitae incul-

patfe a(ftae ornentur, etiam apud exteros,&alienos a religione i.Tim.5. Qupdidem ^ Magiftratibus requiritur, Naraficut cibus falutaris, atque^deo delicatus

obfcaena patina propofitus faftidium , 8cnaufeam moveat ; fic prseclara Deido-na, quae turpi , &obfcocna manudiftn-buuntur.

Quod fi ab hominibus aeftlmari , & ili

eorum bona gratia manere divitiis prae-

ftabilius fit; quanto magis ^ Deo praepo-tente seftimari , & amari divitiis praefta^

bilius eft .^ Ut prophanos Efavos efle o-porteat,qui cum momentaneis hujus vitas

commodis gratiam Deij& benignitatem

q»^m eftlutum plate3m,imo vero,quamiunt ipfa hominum excrementa.

Parta vero honeftaexiftimatione, tan-

to major curainilla tuenda adhiberi de-bet , quod divitiae ainiflae recaperantur^fama non item,

Sed hic operaepretium eft, ut nobis ju-

ftum finem nominis noftri tuendi pro-ponamus. Plerique enim funt

,qui a vini

exceflu, crapula , venere , direptionibus, 40munerum corruptelis abhorrent,magna-que rationem exiftimationis aguntufqueadcojUt mortem fibi<(|^petendam potiusducant,quam illa admitteda,quibus pro-bro,& contemptioni fint.Sunt enim glo-

?iae,&honorisfiiientiiIimi5quife ctiai»

Quamobrem cavenda eftillafama,quaDeus amittitur:ficut contr^ probrum ex-timefcendum noneft, quodex pfEcioDeo prxftito nafcitur.Mat.y,

yerf. 2. Dives , ^pauper oscur»

runt ; faflor omnium lUorum efi /<?-

hovah.

Scopus eft divites , & pauper.cs mutuisinter fe officiis devincire.

Propter difllimilem eonditionem paa-

perum,&divitummagnu etiamfaepe efl

animoru divortium.ut divites non nifi di-

vites amentj uec pauperes,nifi qui inedia

9^8 5ALOMONIS(ut ip(i)iirgentur; «t pauperes ccelorutn

regno divites indignos 6c inidoneos, di-

vites pauperes terrae habitatione ftatu-

ant : unde etiam illi pauperum viciniam,

nedum amicifiam refugiunt ; hi vero a

divitumvic;nia(ne ab illis degJutianturj

abhorrent ; tanquam duos mundos elTe'

expediret,unum pauperum, alterum di-

vitum.

CAP. X XIL 959biles idonei non funt, quse tamen ita funt

neceflariae,utillis humana focietas carere

non poffit; ut funt fervitus, & herile im-perium. Neque enim ha^c focietasconfi-

fteref,nifi eflent, qui paupertate coaciti fe

in fervitutem dederent.Sicut enim caputpedi dicere non poteft, tua opera non e-geo ; ita nec dives pauperi. Deinde nifi

eflent divites qui pauperum inopise,quod

Propheta vero , ut has firaultates le- ^^deeft,fuppeditaret,fame,autfrigore,ene-

ftinguat, argumentum ducit ^communieffedio inter fe occurfandi. Non igitur

mutuis odiis ardere debere , & abmvi-

cem abhorrere^ non efle ut ferae beftise,

quas Deus abhominibus procul in filvas,

&; deferta loca removit,ne illis noceant;

fed ficut cicuria , Scdomeftica animalia

nobis ad vita? ufum utilia: ita etiam pau-

peres divitibus, 8c eontra,utiles, 8ccom

ciirentur pauperes.

Qmd quod non tantum in fervilibuSj

&cotporeis minifteriis magnis adjumen-tum divitibus afferunt pauperes , fed a!i-

quando etiam plurimum afferunt prae-

fidir fuis fan's,8c ingeniofis confiliis,ut deNaamani fervo legimus 2.Reg. 5^ . Salo-mon etiam teftatur , urbem obfeflam ^paupere liberata efle, Eccl.9. Deus enim

modos efle oportere docet. Nam fi quê ^^ quandoq; fuos thefauros in abjed:os con-Wa/^*''» A^^rû— ^^l^^lî^ l.ii^tV 'X^lytttA •V^y-\_ -Pd^ft- ttf «M^vr -^ Wl rilt-ilt^vt Ct TV /f ^ r^n .. •i •> «^v-« â»beftijecongregabiles funt , aliquid moJftenti afferant ad vitê commoditatemeorum,quibufcum confociantur, nedumid in hominibus ufu venit ,

qui rationis

.participesiunt. Eftautem itacompara-tum , ut paflim in omnibus non regnis

tantum, & provinciis, fed oppidis & pa-

tis.Ecclefiirs, den'que familiis ampliori-

us pauperibus divites permifceantur

Vnde eftillud Chn&i\,faupcresjfemperha' 30hebitis vohifcum^me mnfemper,Matth.26*Sed praecipuum argumentum eft ab

«fficientehujusoccurmtionis, nepe Deo,quifua fapientiff. providentiaficdifpo-

luit, non tantum ut fuam hoc modo fapi-

entiam notam faceret,qui(ut in artibus

fitj opus fuum hoc modo magis arte e-Iaboratum,fecit,dum ex variis hominumordinit>us, nobilium, divitum, & paupe-rum; Magiftratuum,fubditorum (tanqua 40€X variis coloribus , & imaginibus tape-tum) humanam focietatem conftare vo-luit ; fed etiam hominum ipforum bo-nq. Plaeraeque enim fiant hujus vit^ fun-^tiones, quibus obeundHS divites , 6c no«

fert,ut iIlosadivitum,&Magnatum con-temptu vindicet, Et ficut nulia r«gio tamfterilis eft,qu^ certis a Deo doais doiata

non fit,quibus opulentiflimoregnoprofit,

ut hoc modo populos longo maris &;ter-

ras intervallo diftra(5tas inter (e^devinci-

ret : fic neque ulius hominum ordo eft

tam humilis,qui fiiam ad hominum focie-

latem tuendam fymbolam non confcrt,

Apage igitur iftas inter divites,Sc pau-peres inimicitias : Apage divitum ergapauperes faftidium ; Apage pauperum in

divites invidiam nifi fort^ nobis cu Dqo^Gigantum more bellare Lbeat.

V*3. Aftutttsprcevidet malum^âbjcondit fe : fedfatui tranfeunt, ^muMantur,

In ttny {ajlum) eft metaphora,^ nudi*

tra(3:a,qui fe huc,illuc verfam,Scopus eft homines ad cautionem , &

circumfpediionem , excuffb veterno , Sc

recuritaje,excitare.

O 2. Aftutia

9iJ« ^ COMMENTARIAftutia hajc oritur primurn exufa ra-

tionis animi confulis petturbationibus

minimfe obfufcat2e,aut oppreflbe.Deus e-

nimhocrationislumen in hominu men-libus coiIocavit,ut ejusbeneficio,6c dif-

curfufibi amalis impendentibus cave-

rent, Et certe hujus rationis beneficfo

multi funt nuIlaSpiritusfandii fcintiila.

imbuti, qui incommoda ex ebrietate

,

adulterio,contentione, ambitiotie loiige

ante profpicientes, fobrie, caftfe, pacifi-

ch, 6c modefte(quoad civilem vit^ rati-

oiiem) vitam fuam agunt: Vtquihjecflagitia defignent, in ipnus ratiohis nor-mam psccent,& in naturse lumen rebel-

les fint.Sed hanc lucem rationis,tanquam

ftell«e, Jonge fuperat lumen verbi , tan-

quim folisfpIendor,quod fervu Dei cau-

tum reddit , & circumfpedlum Pfal. 19«

quod etiam adolefcentem fenibus, prae-

ceptoribus , & hoftibus fuis magis aftu-

tumredditjPfal. 219.98,99, 100,

Prioris partisafturiasexemplum pro-ponitur in Iofepho,qui, cum fpiritu pro-phetico prasvidiiTet feptem annos famis,

rationis difcurfu pra^vidit etiam quantadamna inde regno iEgyp£i,maxiine Ec-clefiae imminerentjideoq, rationem ini-

yit, qua damna illa depeJIeret, feque, &slios ab ingruente malo occultavit,

Ppfterioris vero partis aftutJse egre-gium exemplum exiftit in Rechabo, qui

Prophetarum minas probe expendens,8c

peccata populi,quas re~nunciatamB»biIo-

nio eiptivitatem accerferent , filios fiios

ad illam captivitatem aequius ferendamfeveriore vicftus rationi eftbrmavifJdemdici poteft de Ecclefia , quze Hierolbly-

misindeferti oppidum Pellam nominecomniigravit, ut exitialem Romanorumobfidionem a Chrifto infrafeculum ven-tuâm deciiijaret, Apoc.i2.i4.Sic Noahdilavium ingruc-nsex vcrbo videns fe in

arcam recepir,

Qufimobrem neque rationis lumen

AINPROVERBIA ^ ^Sinob is naturl conreiTum ebrietate, forni-

patione,guIa obruendum, & comprimiselaboraiidum.ut ccelitus verbi notitia il-

lurtrati nobis perfugiuma judiciisfuru-

ris comparemus, Qupd tum vel maximefitjCum fiducia inDeum nos in illius pro-tedionem conjtcerimus. Vide Efai. 2<r,

20 j cum illum precibus in auxilium ad-vocamus,PfaI. 17.8,9.

10 Haec dodrina fuo Adveifb illuftratur,

quodfatuitranfeami^c.fa.tni igitur funr,

quijluminenaturae extindo, & coelefti

lumine poftpofito, perturbationum tem-peftate,8cveluti turbine impulfi prxcipi-

tes in mala ruun^^jHon fecus,quam anima-liarationis expeniaadcajituramfaiia, 2,

Petr.2,12. imo ipfis brutis beftiis deteri-

ores funt.Sunt enim aves(ut grues,&Ci-coni2e,}quas fenfu quodam^&prsecepiio-

20 ne ingraentis hiemis (e in cahdiora locaopportune recipiuntÎumentaetiam pr?-fagio pluviae mox venturê fe ad fua la-

tibula convertunt: fatui vero ifti fuis cu-piditatibusoccascati prascipites in peri-

cula acflipereunt. Tanquam enim oculfs

capti ne ea quidem vident, quas ante pe-des pofita funt , fed tanquam boves adma(5lationem nihil cogitaiites cupidita-

tum fuarum funicolo ducuntur HujusSoilluftreexemplum extatludic.iS, 17,8,

in civibus Laifbis. Ex hac autem imprc-vida agendi ratione pullulat ftultotum

illud Nonfutaram.Ex quibus omnibus illud eolligitur ,

providentia divina, quae omnia regit, &quse, fingula, quê, fiunt , neceflario fuo

tempore,& modo a Deo pr^ftituto pet-

ficit,non impediri,quo^minus& eacon-fultis fadis laudemur , & damnemur

4-0 temerariis» Nequeenimvoluntasnoftraprovidentiam toilit,nec providentia vo-luntatcm.

Qui etiam hac fententia abutuotuf

ad fe ^ perfequutionibus cum veritatis

difpendio aflerendum ^ qi»afi a Salo-

snons

9(^2 SALOMONImone laudafetur etfjtportgav r mSâtr xo •

-Ssf>"^, ilUm in fenfum prorfus afcenum

trahunt. Ncc enim illa aiUitra.fed callida

qusedam vafritiescenienda eritjquama-

lum non declinatur,fed attrahitur,& ac-

ceriitur.

Quodautem non d:cit Propheta llis

nihil prêvidere, fed tranfiretantum.SC

mulitari, eo docet,Heri al;quando,ut ifti

^tui mala ventura-provideant , ftd ta-

men ita a fuis cup^ditatibas tranfverfos

rapijUtviventes^videntefque (quod di-

citurj pereant , &tanquam Amphiaraus,

ad interitum fcientes properent(ut in illa

fadum leg!mus,qu£e dixit: Vtdeo meliora

«rohoqueideteriorafiquor ) tanquam oculis

prxditi ad videndum malum pedibus

capti ab iHo fugere nequeunt.

Ebriofi enim & adulteri non funt ne-

fciiinfamiae & ignominiae^morborum 6c

jegritudinis ,qua: ex fua intemperantia

contrahunt ; nec ramen fenfuincommo-

dorum prsefentium in hoc %cuIo , auc

enturorum fseculo futuro aliiis illis fla-

gitiis abfterrentur.

Verf. 4. Trismium humilitatis

tum reverentialehoviefunt diviti(e,

honoTt ^ vita,

In apr (framium) eft metaphora a cal-

ce extrema corporis parte ad fignifican-

dam mercedem,quas ad exrremum , (eu

calcem operis datur (m Pontific. deliros

effe conftet, qui ex merced:s , &prajmii

vocibus meritum concludunt.)

Scopus eft hominesad fineerammi-

fiimeque fucatam anjmi fubmiffionemanimare.

Scite didlum eft, ^^mmy4(ri mli et'

Eft enim humil'tas (quêdam in fpeciem,

gûae vera? humilitatis «onien mn mere-

S, CAP. XXII. , 5)^g

tur; utquiabjediione quadam nnimi camunera refugiunt

, quas illis vocationis

ratione incumbunt. Vide exempiun.-i

Saulis, I. Sam, 10. 22. Ahi magnam a-

nimi fubmiiTionem praeie ferunr, cumintus in animo fuperbia turgeant, Videexemplum Absholonis, 2. Samuel if.f*In quo genere plerique apud nos repe-

riuntur, qui fe fervos illis profitentur,

1° inquosdominatum, (fi poifent) exerce-

rent • & in quos imperium obtinere ie

dignos putant. Hi lunt, quibus animusered:us, & excelltis eft , cum capita de-mittuntur, & iiedtunturgenua. In cul-

tu etiam divino eft humilitas qusedatn

idololairarum, quas Deo exofa eft ; de

qua Propheta Efai. z. p* item alia,quse

ex fenfu iras divina? , & metu prena^ naf-

citur tantum , ut illa Achabi, i. Regum2021.27.

Propheta ergo veram animi humilita-

tem a larvatisiftis difcludit hac diiferen-

tia timors Dei ; ut iila demum vera hu-militas nt, qua quis ex timore Dei ,. &ferio fenfii vilitat;is & iniquitatis fuse fub-

miiie de fe fentit. Qui enim vera Deinoritia pri-ditus,& div;n^majeftatisam-

plitudineaffec5iusabeius offenfione fibi

metuit, eum neceife eft propri^ turpitu-

30 dinis confqientia deprimi ,quae lium ad

oblequium Dei inidoneum & averfuna

peniiHS non reumagere non potcft.

Adhanc animi fubmiirionem horta-

tur ab adjundio proemio , eoque multi-

plici.Primum qu;dem in univerilimDeus

hujus vitSiCommoda piis prom!fit,eoque

ipfo animo fubmiffis i.Timoth. 4.Deut,28» Speciatim vero eos , qui fubmiifO:

animo funt , Deus benedidione divitia--

^^ rum ornat. Sicut enim valles aquarurri

ex montibus decurfu foscundantur : fic

humiles, & fubiniili an mo benedidtio-

ne Dei, qu,^ una divitesreddere poteftj

locupletancur.Huj is exemplum extat in.

Abrahamo,qui poftquam (ingulari asimJ

O o o 3 iubaiil-»-

^^ COMMENTARIA IN PROVERBIA 9<fr

fubmiffione Lotho ceffifret,6c optionem

dcdiflet,ut,quani illi partem agri adlibe-

rer,eiigeret,ilIicopromiflionemIatifun-.

dn, & ampliiTim» haereditatis accej)it,

Genef, 1 3 . 14., cum Loth. arrogantise lu2t

mercedem omnium jadturam pafTus fit,

Huc fpedtat Chrifti did:um ; [beati man-fueti,quia illi terram haereditatepofiide-

bunt.] Item Pfalm. 22. 27.

Honorem porro haberi his,qui funt ^^

animo humili & fubmiflo, declarat Pro-

veibium fsepius decantatum ; Quife bu^

miliat, exaltabitur; ficut contra qui fe ef-

fertjdeprimitur. Item illud Prov. 1 8*1^.

Ante confrad:ionem elatus eft viriani-

mus,& honorem prjeceditanimi fubmif-

fio. Videi.Pet. f.d.

In o'jv (acuiesj eft meraphora, k pifca-

torum<ftudio,&: arrificiofo conatu pifees

hamo transfigentium. Alia etiam meta-phora eft a venatoribus & aucupibus fe-

ras , & aves illaqueancibus in voce D'nfi

{laûei.)

Scopus efi a peccandiillecebrisde-

terrendo ad pietatis & probitatis ftudi-

um cohortan.

In priore axiomate,ubi dicirur, aculeos

Sc laqueos effe in viaperverfi,quaeritur

1 . quis fit perverfiis } Relpondetur , o-mnem improbam minimeq; reg^nitum

efle perverfum (quandoquidem fl^mmaperverfitas non ineft omnibusimprobis.)

Quo enim magis urgentur ad pietatem

hujufmodi homines , eo funt ab eademDenique vita promirtitur ei

,qui fub* averfi magis;calcisinftar quo magis aqua

miflb fpiriru eft. Pacem enim colentes

(cujufmodi funt hi, qui funt humih fpiri-

tu; ficut fuperbi referente Salomone,funtconrentiofi ) vitalonga, eademquecommodautunturPfal. 3+: Sc i.Pet. y10: Pfal. 22.27.Notu eft ex tribus his fingnla feorfim

ftudio magno, & fumma contentione

maximifque vigiliis quaeri. Spiritus fan-

^Hsautemnobishascorania affequendi

falutarium admonitionum illis afFundi-

20 tur , eo magis ad peccata quodlibetge-

nus accenduntur; 8c ut flumen tanto ve-hementiiis deorfum fertur,quanto obfta-

cula ad curfum ejus retardandum appo-nuntur magis; fic illi cum mandatis Deiurgentur maxime , longifTime recedunt

abofficioRom. 7. 9, io,ir. Itaque fri-

volum eft argumentum Pontificiorum,

qui ex eo, quod Euangelii tempore pec-breviilimum compendium indicat. Hu- 30 catamagis enormia admittantur, quammano judicio,qui eft humili , & placido

fpiritu , his ornnibus commodis vel ma-xime privandus videtur , utpote qui obfuam manfuetudinem,& animum a vin-

did:a alieniffimum ob omnibus diripien-

dus & calcandusvidetur. Sed Propheta

huic difficultari occurrit, dum humilitate

doceticer ad hsec perfruendum parari,

Contraunica via divitias,honorem , 8cc,

acquirendi humano judicio videtur , fi-

medio papatu patrata funt, Euangclii {-

pfius veritatem conantur labefadtare ;

quafi Euangehum ideo peccatis patroci-

naretur,quod impiicancellosomnes ho-

neftaris & pudoris tranfiliunt. Si prorfus

nulli in EccIe/iaEuangelica,qui pietatem

6c juftitiam colerent, invenirentur, me-rito forfan,majori certe prsetextu,Euan-

gelium ipfum accufarent : fed cum apudnos vere pii (Deo gratia)non pauci repe-

quisfeipfum oftentet , 6c fe efFerat,8cc, 40 riantur , videant quam azqui iint rerumaeftimatores , qui quorundam hominura

Verf. y, Acuht , laquei funt in

viaperverf: qui obfirvat animam

fuam,procul eji abiis.

maleficia Euang. repagula perfringen-

tium Euangelio ipfi vertunt vitio.

Inhujus perverfi via, feu vitae curfu

funt laquei 6c acwlei;qui quid ahud funt,

quaii)

pSd SALOMONIS,qu^tn malahufus vitae, maximfe vero fu-

turae ,quibusimprobus occurfans tranf-

verberatur , & irretitus tenetur ? Videjobi i8. 8.9. 10. &c. Quanto autemnumero fint,vide ibidem,8c 22.10. Di-citur enim retibus & caflibusinambula-

re,8claqueiscircundari. Ubi etiam oc-

cultari dicuntur,utpriufquam fentiat,illis

implicetur.

Hic quêritur, qui fint ifti pifcatores&aucupes, qui hasinfidiasftruunt. Atquehi funt multiplices, Satan & improbi,fa-

tellites ejus. Deus enim ut juftiff judex

hominem perverfum Satanae , & impiis

permittit infidiis,quibus, in exitium ruat,

capiendum. Hifceautem omnibus per-

verfiis ipfe xs& ferrum,unde hamus; &filum, unde iaquei conficiuntur,fuppedi-

tat. Quid, quod perverfis bona quaeque

prasftantifT. (cujufmodifuntverbi praedi-

catio,facramentorum adminiftratio , de-

nique Chriftus ipfej inftar laqueorum &hamorum funt, quibusexitium fibi con-

fcifcunt ? Vide Efai. 8 . 14. 1 f • Et pro-

inde non tantum ad errores, fchifmata,

& haerefes impingunt , fed ad veritatem

etiam & fancftifT. qujeque dogmata non

modo fceierum , quaeamant&; ample-xantur,ftudioifed & odio virtutis. 8c fc-

«Hatorum ejus,nec folum ad res adverfas,

verumetiam ad fecundas , & ex animi

fententia fluentes. Unde eo deveniunt

niiferiae,ut in quamcunq; fe partem ver-

fant.omnia laqueorum &: hamorum ple-

na funt,

Hinc liquet , quam verum illud fit 2.

Petr, 2. 12. ubi dicuntur improbi fera-

lum fimiles capturae , & corruptioni fa-

«ilarumdevotarumque. Quinimo rufti-

cularum more fua fponte laqueis colla

induunt. Quid, quod brutis ipfis, magis

obrutefcunt ? Siquidem ferae fummo co-natu fe contendunt extricare ; 2c fi for-

fan liberentur,poftmodo fiunt cautio-

res, Perv€rfi autem la<jueis fuis oble-

CAP/XXII. ^s^dantur , & fcelera fua repetendo in ea-

dem, quae effugerunt, mala recidunt.

In pofteriore hemiftichio docemur,quomodolaqueos hos,& hamos efFugia-

mus , nempe obfervando &;c. Siquis la-

queos fibi urui intelligit,aut infidiasquaf-

vis collocari , incedet c&uth & greffus

fuos,ne imprudens incidat , accurat^ ob-fervabit. Ad eundem modum Salomon^fumma cura providendum docet, «e iftit-

10 peccatorum , & offenfionum caffibus ir-

retiti pereamus. Si enim ab infidiis,qui-

bus corpus eft obnoîum,tam folicitt- ca-

veamus , quantademum adhibendaeftvigilanda.ut animam ipfam

,qua fervata

nullum erit in corporis membris pericu-lum , fartam tedlamconfervemus ! Pro-verb.4.23.

Obfervemus porro tradi hanc do^Strj-

nam piis & timentibus Deum ; quorumtametfi via non fit laqueis, & hamis ftra-

ra,poffunt tamen , ut homines in infidias

feris collocatas , ita hi in hujufmodi la-

queosincidere.

Deinde notandum quod dicit , obfer-

vantem animam fuam procul effe ab iis,

.Neque enim fatis eft,fi ea.quse mala funt

non patremus,nifi etiam ab eifdem occa-

fiones & illediamenta declinando quam5q longe recedamus ; nec fimus elephan-

torum fimiles, qui tametfi aquam ingredi

refugianr, tamen prope illam verfari exs.

petunt.

Hoc Proverbium poterit etiam ad:ive

fumi,ut fenfus fit ,perverfum aliis, piis

praefertim , infidias ftruere. Vbi innuir,

non majorem illumrationem habere pio«

rum^quamaucupesavium, aut ferstrai»

venatores.

40V. 6. InfluuepuerrnnproratiO'

ne viafuce : etiam mmfemerit^ nou

recedet ab illa*

Iq

9^5 COMMENTARIAINPROVERBI A

In's hy isn (infiims p6ra.tims) eft me-taph.a rebus corporeis ad fpirituales trS-

ilata. Qnemadmodum enim infantibus,

qni angullo ore funt , nutrices minutim

cibum admovent 5 fic pueris,quorum in-

telligentia tcnuis,& exiijseft, documen-ta facillima & brevifTima luntinftillan-

da:vel ur vafis, quorum os anguftum eft,

paulatim. I quor infunditur;ficpueri,quo-

rum ardior eft capacitas, fenfim praece-

|)tis funt informandi.

Scopuseft parentes adpiam Scpru-

dentem liberorum inftitutionem excita-

re.Ubiconfideratur i, adhortatio ad pa-

rentes de pia,& prudentiliberorum edu-

catione ; deinde ratio, feuargumentum,

cui adhorratio innititur.

Inadhortatione I. confideratur fub-

jed:um a parentibus inftru«ndum,nempe

puer Qua voce notatur is, qui fe movet:

ut intelligamus, quamprimum vires inct-

piat paululum «xercere , oportere ilico

informationis initium capere,Deut. 6. 6.

Qupdipfum etiam adhuc exprelfius do-

cetur 2. Timoth. ?.i f . Et proinde noalevis eft eorum error, qur pueris omnemludendi hcentiam permittendam ftatu-

unt , nec praebendum illis tantilium mo-lefti2e,qua,ne ftatura augerentur,(uti ob-

jiciuntj impediri poflent.

Qupd fi quifpiam ,quomodo hoc fiat,

cum ita nihi! intelfigant rerum fublimio-

rum , ut nefciant vel inter dextram Sc fi-

tiiftram difcrimen ftatuere , forianinter-

roget.fciendum, intell.gentiam illis ma-iorem.efle,quam quse vulgo exiftimatur.

Nam fi aduftis etia difertiifimis plus infit

intelligentiae,quam verbis poflunt expri-

merejquanio magis in infantibus, quibus

propter organorum imbeliicitatem nulla

fermonis facultas<:onceditur,ide erit fta-

tuendum ? Intelhgentia aute aliqua inde

praeditos efle conftat.quod eos intime a-

mant, quiipfos la^Vant, cibant, & inma-Ijibus geftantj ab illis vero refugiunt,<î

^6^nuUum hujufinodi ofifcium ptasftant; ne-dum abillis, qui , quod ingratum eft, fa-

ciunt. Qi^sero etiam , cur non tam facile

fuerit illos morofos mtntione irajdivinaz

placare, quamludicris iftis , infipidis , 8c

plane fidiriis Dryadum puellarum , auc

mendicorum ablatum illos venturoruraterriculis?

Ratio autem , cur pueros inftitui vulr,^^ haec eft ; quia animos molles habent,qui,

tanquam cera , imaginem, quamcunque

is, qui illis imprimit, in animo habet , fa-

cie admittiuit ; cum e contra fenes nonfine magna difficultate

, quse func ipfis

tradita, percipiant.

Deinde modusSc ratio pnerum in pie-

tate & ofiicio erudieuds indicatur , cumdicat , hoG pro ratione pueri faciendum,& pro ejus modulo. Ad redam pueriin-

«o ftitutionem(prout Apoftoius indicat E-

ph. 6. 4.. } requiruntur tria : primum eft,

ut illum fcientia imbuamus quod tomdemum fiet pro ratione viae fuae , fi ila,

quae facillima funt, detegamus , ficut exipfa verbi, qoo innuitur efle ilhi in pieta-

te nutriendum,fignificarione conftatrde-

inde ut verbis famiJiariirimam docStrinana

proponamas; tertio ut illud fenfim 6cquafiguttatim faciamus , ne mulritudine

30 prseceprorum obruatur , Hebraeor.f.ii;

I. Corinrh. 5. 12 : Ifai. 28. i.

Deinde requiritur ut^«/«'« adhibea-

mus cum praemia pueris alliciendis apta

proponendo , tuim delinquentes caftiga^

tione eifdem cohibendis convenientr

coercendo.

Sequitur argumentum ab effec5to,quo

parentibus ftimulum admover ad hoc 1%

fandlum ofHcium obeandum.Quippe vi-

40 am bona,quam in pueritia inierunt, nun-

quam poft deferent^ne in fenedlute qui-

dem , cum declsnare homines & repue-

rafcere videri folenr , cutiique animi fa-

cultates magna ex parte hebetantur, de-b.atanturque,nedum in adolefcentia, aut

juven-

97« COMMENTARIAfaventut«^<|na fieut facilfe accipiuntur do-cumenta , i}€ firmiter& mordicus acce-

pta retinentur. Vide Thren, ^.i^.Qupdenim de tefta dici lolet , eam odoremj

quo recens imbuta eft , diu fervaturam,

in hominibus ipfis non minus verum ex-

|êrimur,quos videmus,quae pueri aut in-

tantes imbiberunt, firmiiiime dmttffime-

que retinere; cum^ concra fencdrus, fic-

ut duriiTimam mftar metalli effigicm

documentorum fanorum difficiilime ad-mittitjfic admifTam, tanquam cerea eftet

aut cinerea,faciilim"e,citufinieque deleri

patitur.

Hinc refelluntur Proverbia illa diabo-

lica , iex hirfuto pullo equum evadere

generofum : ex juvene autem fand:o fe-

nem daemonem.j Quorum prius(ut Pro-

verbium hoc divinum ei non opponam,nec, hominis & equi rationem in omni-bus non eandem efle relpondeam ) fimi-

litudine , quam ipfi adferunt , prorfus e-

vertitur. hJotius enim eft, quam ut vere-

cunde negajipoffit, equos , nifi adhucpulli domentur , & ufui humano afTuefi-

ant,nunquam generofos fieri , nunquamobfequenres. Pofterius vcro Scriptura;,

fpiritu ftndtificationis femel imbutumin gratia & favore Dei femper perfticu-

rum affirmantisconftantiteitimonio rc-

futatur,

Hoc autem ( uc& alia Proverbia fere

omniaj »^. ra' 7^^» verum efle intelligen-

dum eft. Interdum enim,ut in rege loas

cernitur , bene m pueritia educari dege-

nerant; ficut e contra nonnunquamadfrugem,inclinanre secate.veniunC^qui re-

liquo vitje curfu feiplbs confccJerarunc;

quod in Manalfe faCtum legimws.

INPROVERBIA 97Xiioncm ad dereftationem ob oculos pro-ponere.

Cap. ig. v. 23..did;um eft,pauperemfubmifle & humiilime verbis lupplicibusdivitem affari , illum vero duriter& mo-rofe refpondere. HocProv. idem fereproponitur. Et ratio efl; quia divitiarumfiducia fuperbi fint,8canimo elato.UndeApoftolus feriomonet i.Tim.d.17.18.

10 utab animi elatione fedulo caveant.Sinequa cautione attolluntcornua, eifq,- pau-peres petant. Quanquam enim hommesopibus deftituti capite propterea dimi-nuti non fint , illos tamen mancipiorumloco divites habere folent.Verbis forfanprecantur,8c fupplices quodamodo funti

led ita,ut(quod quidafcitedixita/rjtgje-

tiajjTnt (T&woaf oimyKj s/<r/.Nifi enim quapetunt operam,iIlis impendant,excande-

20 icunt ilico, & ad vindidla fe comparant,Hacc autem injuftitiaimpunitaaDeo

non effugiet j qua fit ut primum imperi-

um fibi arrogenr,quod eft propriumMa»giftratus,deinde ut afflidto afflidtio accu-mulecur. Satis enimdurumDei telum ell

ipfa per fe paupertas; porroautemiiber-tate hominem privare qutd aLad eftj

quam mocroris amplioremprajberema-feriem ? V;de qud Oeus iftiufmodi ho-

20 minibus minacus iit Pf. 109. 16* Deindealia corruptela eft,quod divites.quamvis

improbi& fatui,rerum tamen pauperibuspiis Sc prudentibus praeterics pociuntur.

In pofteriore hemift;chio videturdeeo,qui mutuoaccJpit,grav usquiddamScacerbiusaffirmare/eri^ttfw/^Jrej&c.Servi-

tutis enimdurius eftjugu,qua iiibjed:io-

nispticut imperiu ar6b us eft herile regio.

Acque fidives inpauperemin quem nd«

rr r r\' j ' 1 '^ ^ .^ lum beneficiumcontulic,daminacum es-VerJ. y.Dwesekinmablturpaw +<=>

erceatjquantomagisilli.inquemcon^,• o^ ^..1— x,.A —:.û r^ »-"

tulitjimperiole dominabitur? Hoc autemdilerte pugnat cum illa Curifti dod:rina

Lac. 6.\o. Ubi moner,pauper.busgratis

Scopus eft divitum ii^nues opp tz^" dandum elfe,ne capite qude expeaato.^- Ppp Hoc

Jêri» ^ quimutuQ accipit^jervus ei

ertt^qui mutub dat.

972..:COMMENTARI

Hoc vero quod de paupere mumo sc-

eipiente dicimr in dante etiam non ra-

ro verifTimum comprobatur.Siquis enim

tenuiori conditione potentiori mutuumdcjt, iilius plerunque fervus efficitur » ut

pecuniam fuamtecuperer.

Hoc proverbium docere nos debet,ne

facile nofmei in ass alienum conjiciamus

quod plerique faciunt.Praeterquam enim

quod mutuo accipere indiciumcft irae

divihse Deut. 28.44.fequodammodo in-

fervitutem tradir, qui ab aliis, divitibus'

praefertiffi, aliquid mutuatur j quafi*tot

duros dominos homo fibi adfcifceret,

qiiotcreditiDres^habet. Obeam caufam

fedulo operi incumbere debemus,uc om-nia nobis ablihde ad vitam fuppetanr

;

Hee invidta, aut cuku ita luxuriandum,

ut coâimir demum nos aliis mancipare,

Injudaeaquidem peculiari quadam ra-

fidnefad:um eft, ut debitor,qui foken-

dononerat, unacumliberis fervireex

lege cogeretur. Apud nos non multo mi-

iius autetiamduriuis agitur, cum carce-

ii, ubinecfibi , necaliis^rodeife poteft

addicitur*

Verf^ 8. Sminatof imquitatts

metet mo!efiiam0 virgafuromjui

(onfumetur,

Inyw^feminator)& iyp^fwe#^/-)eft alle-

goria, qua declaratur cuique fecundum

improbitatemfuam poenam obvfenturam;

qnemadmodum vitiofum femen meffem

profert fibi coHgruentem. In o^svivirga)

eft meton.effie.pro crudelitate,quam ba-

culo exercet tyrannus: & fynecd. etiam

baculus pro omni inftrumento ponirur,&

ratione opprefllonis. In ^r^sîyCfimrisfui)

eft metap. ab aquis ripas tranfeuntibus.

Scopus eftjtyrannice fuis divitiis abu-

tentes.&potentia.fua iila erudelitaxe pe-

litiirc^^cftfeiiderâ

A IN PROV;pRBIA ^Similitudorritaii4^.modii e^ScScrip-

'

tur« perquam familla«!i , aaemadmo-dum agricolas pro fementis ratione mef-fembonam, autvitiofam

j pleuam , auttenuem accipiunt ; ita homines cum inpr^fenti vita , tum in futura prxmiumfadis congruum reportaturos. Hoc fo-lutn intereft

, quod vitiofam fementemfaciens eandem in mefle recipit,- fed im-

jQ probus poenam improbitatis,non impro-bitarem ipfam»

Hinc apparer,quam certa fit quamquejufta poena,quamDeus improbis infligetj

& proinde quam fallax 6c inanis eorumfpes fit, qui toto vitse curriculo improbe-tranfado de falute tamen fomniant,Qupd non minus vanum eft & ridicu-lum, quam fi agncoIa,qui nunquam ara-vit,nec occavir,&: femen aut nullum, aut

20 putre in agrum extulir, largam tamen Scbonam melfem exfpedraret.• fec poena improborum alia fimilitu-dine illuftratur.Sicut enim f?pe fir,uc,qu2

aliumbaculopercutir, eodem baculoj (i

infortiorem incidac, quiilludfe mani-bus extorquet , vapulat j & quemad-Etiodum bacuio alium cxdens, fi illud ad-hibira vi fecerit, non nunquam baculumfrangicificdivites & creditores hi, quifu-

goisdivitiis ad crudelicatem & oppreifio-' nem abutuntur in Deum fe fortioremincidunt, qui ipfos eodem flageHo caedit,

quo alios cruentarunt j aut viresa.dimirj

quae impia fuerunt oppreflionis ihftru-

rnenta. Illi quidem longius nonprofpi-ciunt y quara ad pauperes , quos oppri-

munt ; Deum eorumvindicem non con-fideranti

40 Verf^ 9. Bonusoculo ipfe bene"

dicetur^ cumdederit expanefm te^

nui, 4

Iti VP ais3[hom mtli>)h^ duple?!: fynecd.

p^jf;SALOMONIS

una partls ,quaper oculum benignum jn-

celligit etiamaurem bonam;aIterototius,

qua per bonum oculum defignat unicam

bonitatis in oculo fpeciem, nempeillam,'

qua quis intuitu promptior ad krgien-

dum eificitur. In ahS (j>ane)e^ etiam fy-

iiecd. partis pro convicftus omni genere,

uuacumveftitu, atque ipfaetiam, qua

haec 3c alia vitse fublidia comj^Tarari pof-

funt, pecunia.

Scopus eft ad liberaltatem ,praefer-

tim in pauperes, ftimulum addere.

Bonus oculo quis lit,ex Matth.zo.lf:

& Proverb. 25. d. apparet_; ubimaioo-

cuio, vel ei, qui alterius bonoinvidet op-

ponitur benignus, feu beneficus, qui plus

largiti!r,quam lege reneturâutpadione.

Bonus igitur oculo is eft,qui commifera-

tione intus 8c in animo commotus ocu-

lum ita afficit , ut ejus intuitu animus e-

tiam promptior, quam prius , ad indigis

Opitulandum reddatur.iêmadmodumenim animus ad largitionem propenfus

bonitate fua oculum afficit : fic oculus a-

nlmum repercutiens eundem ad majo-

rem accendit benign tatem. Quo doce-

mur, juftum & debirum membroru cor-

porisufu ex animoredeinftituto alfedo*

que proliuenrem ad animi amplioreni

ornatum refluere. Bonus eft oculo , qui

cum intuitu ipfius pauperis , tum doni;

quod in eum coilarurus eft,adbeneficen-

tiam excitatur ; cum qui oculo eft malj-

gno, primum pauperem intuendoadco-

miferationem non movetur,aut fi aliqua-

tulum commovetur,tamenocuIum ad il-

Iud'quxquid eft,;quo tenuis refieeretur,

iefleciitenti,nimium videtur,quodin euni

infumarur,

Hincliquet, liberalitatem noftram hi-

lariter,prompte , & exporredra fronte

exerceri oportere. Quamad rem confe-

retplurimum, fi meminerimus , Deumbenigno vultu nbsintuiturum,fi nospau-

pejres hilariter intueansurs

, CAP. XXII. f^ji

Poftea affignat pVaccIpuum liberaLta-.

tis fubjedrum, pauperem nimirum,& te-

nueiti. Tametfi enim in hofpites, pere-.

grinos, & vicinos excipiendo exerceturfiberalitas,certifiimum tamen verae Lbe-ralitatis indicium eft, fiquis pauperes , 8cindigosfubievaverit Luc. 14. 12, 13,1+.Quae autem potifiimum in pauperes con-ferenda fint, Vide Ifai. ^8.7 Cuiadde ,

ô quod ex noftrolargiendum ett ; non his

eripiendum, quod aliis larg iamur.

Sequitur praemiumliberalitatisjfore ncbenedicatur. Ubi, quoddifertfenonin-dicat eum,qui benedicet,benedidionerahanc latius patere colligitur. Benedice-tur a piis omnibus,qui Deo gratias agen-tes proillo greces fundent ; benediceturetiam ab ipiispauperibns, aut fi forfan hi

accepti beneficiiimmemores fint , lumbi

20 ramen nudi , & inanes ventres ei bene-dicent , ut habetur lob.^ i'. 20. deniquea Debipfo benedidionibus perfundetu!:

jeternis , 1 . Timoth. 6.i2, 19. mornen-tands 2. Corint,9.9, 10, Quinetiam Dejbenedidiointotamfamiliam ejus reda.*

dabit, 2. Timoth. i. id". ficutexem-plisSareptan^ viduae, &Schunamit3e,qu?Eliam , 8c Eliz.excipiebantj latis «bundecompertHmeft,

30 .

V. 10

»

Ejice denforem, C# exibit

contentio j iSceJJabit lu , C^ igmmi"

nia,

Scopus eft damnum indicare, quod adfocietates ex derilbre provenit.

Hic ^rimum proponitur ad omnes eos,

qui focietatibus vitse humanae praeficiun-

40 tur, adhortariojdeinde ratio, cui adhor-tatio innititur. Adhortatio dirigiturad

patresfamilias in oeconomia,adMagiftra-tus in Repub, 6c ad Ecclefiie praefides,uc

expellac e fuis finibus deriforemjeum fci-

licet, quicunque ( fi a conjugio cujuc

P p p 2 nodiis

97(J COMMENTARInodus, mfi oh admiffum adulterium dif-

iblvi ncc^tui!; , recedamusj falutarejn do-

cftriuam , & admonitiorses ludibrio ha-

het tametfi alioquin fanguinis,aut affini-

tatis neceflitudine valde nobis conjun-

Aus fuerit ; tametfi veluti oculus dexter

fir,aut manus dextrajtametfi etiam^'nobis

CKteroquin utilis admodum, & fru(5tuo-

fus effe pofiet,Huiu5r exemplum extatin

Ishmaele,quem Sarah exturbandum fa-

milia judicavit,& Abrahamus pater ora-

culo admonitus exturbavit. Ex hoc loco

cxcommunicationis ufus & neceifKas

confirmatur.

Ratio adjungimr duplex, prior, quod

derifor homicida fit , & domefticispar-

tim diflidiis, partim,ut palam& publico

judicio difceptetur, efficiendo,pacem,&

eoncordiam focictatis humanae dirimat.

Cu enim fuperbus(ficut accepimusprov.

21. 24. lites moveat,& irrifor omnis fu-

perbus fit , ut qui animi elatione omnia

falutaria documeta rei jcii refpuitq; eun-

demiitesfercre ncceflum eft. Praetere^

cum eum, k quo admonetor & arguitur,

odiohabeatjProv.p.S. fieri nequit, quin

aiiquid,quo mokftiam ei creare polfit

»

jnachinetur.

Ratiopofteriorinde eft,quod derifo-

jem cijciens ignomini» notam vitabit,

Cu cnim admonirores fuos probris one-

ret,&v€rbis ignominiofis profcindat,nifi

quis cotetiones fovere veIit,&ignominia

feipfu affici patitur,eiiciendus ettderiibr,

Ferfii» §lujamat mmdittem

mrdps,proâtia labiarum ejmlêx

amtcusfuturus efi*

Scopus eft cum Tubditos ad fincerita-

tem in fermonibus apud Principes, tumprincipes,ad fubditorum verafinceraque

loquentium amorem ex;citare,

Solemne eft his, qui aliis fubfunt

,

AINPROVERBIA^y^

partim metu tcaritis, partim fpt pramii

addud:is ad gratiam illorum, quibus ob-temperant, fermones fuos accommoda-re. Sed ifthoc padto non modo fcipfbs

conftringuntfceIere,&confcientiaspro-prias primo quidem compungunt rodi-cantque, deinde longo vanitatis ufu traf-

verberant,& «'«<^»»-'«ilIisinducunt; fed&eos,quibusparent,ad ftultam de fe ip-

ô fis opinionem impellunt, unde animostollunt, & aditum fibi ad interitum itru»unt.i.Reg.22. 12.Sermonem,quaHs adhiberi debet,de(^

cribit I. ab effic. nempe cordis puritate,jNorj tam labiis &Iingua,quam cordeip-fo loquendum eftmegue fatis eft vera di-cere nifi porro ex animo loquamur.PIc-rique enim,quamvis aliter fentiant, quiatamen vetitatem illis, apud quos fermo-

20 nemJiabent,gratam fore arbirantur, ve-radicunt. Deindenonexanimotantutnfermo, fed ex puro animo proferenduseft.Inveniunturenim qufex animo qui-dem prout fentiunt , led non ex aaim»puroverum dicunt. Nequeenim verita-tis ergo fic loquuntur;fed ut fibi profint,vel aliis incommodent, aut aliorum,quosodio habentopinionibus contradicant,Deinde fermonem defcribit ab adjun-

30 cSa gratia, qua orationis veritascondien-da& fpargenda eft. Nec enim fatis eftveritatem ex animo puro proferre , nifi

tempori£,loci,perfonaru, aliarumque idgenus circumftantiarum rario adhibea-tur: qnod gratia vocabuloinfignitumle-gimus Col.4.6.Ab adjudto premio yeriloquii ad amo-

rem ejushomines incitat, cum dicat hu-jufmodi homines charos fbre & amicos

40 regi. QpibusverbisdocetPropheta,De-um Spiritu fuopotentiflimo quo omni-um animos pro arbitrio moderatur,.efFe-6turu ut fermo veritaris ipfis etiam regi-bus gratus&acceptus fit.Quod quide euno modo apud pios regesêd nonunqua

apud

§7? &ALOMONIS, CAP X X I I.

apud harbaros etiam 8c impios fecifle le-

gimus. Nebuchad. enim&Bakh.Da-nielem triftiflima qu^que pronuntiantein

in fummam dignitatem evexerunt.*_

Hincconfl:at, quam abjedt; fentiant

de fuis dominis principibus,& Magiftra-

tibus,quiomnia apudillos ad gratiam lo-

qitentes inde (e mercedem reportaturos

arbitrantur.Sua enim opinione illos prq-

fanis ift's , impiifque regibus longe faci-

unt deteriores. ^Hinc denique in paftoribus publicis,&:

privatis etiam amicis eligendis eos potif-

fimum admittere docemur,qui ex animo,

quod fentiunt, did:uri funt,

V. M. Oeuli lehovce cuflodiunt

fcientiam : jedpervertit verbaper-

fidiofi^

In «i^y (ocuU ) eft metaph. a corporeis

oculisad omni-fcientiam Deitranflata.

Scopus eft homines in vero,8c fincero

liuguae ufuadverlus difficultates,quas ca-

ro fuggerit, confirmare.

Adverfum fuperioris Proverbii verita-

tem excipere pofllt aKquis , nqwfemper

illud verum efle , cum comrauni diverbia

5ed adverfushanctentationem firmiPfimum eft praefidium, quod in hoc Pro-verbiqSalomon proponitj Deum fclicetcxcubiasagere, liequid derrimend acci-

piatis,quiveritaremeo,quodiximusmo-do loquitur. Homines , fiquid aliis con-fili dederint , illud agent diligentiflîm^,ut optatum exitum confequatur, Exi-ftimant enim fi quid ilJis , quibus confi-

lo lium dederunt, indedamni contrahatur,fibi vituperio verfum iri, Deus igitur

quanto magis confilii , cujus ipfe nobisanthor eft, curam fufcipiet, ne nobisfraudifit, in qUo iili nofmetobfequenrespraebuimus, & morigeros f* Si igitur ejusoculiineo, ut fermo veritatis, quemexpuro corde protulimus

, profpere agar ,delixifint, quamvis, ut vel irritus fiat

,

aut in noftrum damnum cedat , infini-

20 ti hominum oculi inrenri fint , omnestamen nihil qHicquam efficient. Uni-cus enim Dei oculus ad fruftrandum,quicquid fit , fit

, quo veritatem ex purocorde profc(3;amoppugnabunt, abupdcfufficiet.

Difcrimen etiam magnum inter Der,,

& hominum oculos hinc deprehenditur.Homines enim fuos oculos in aliquemfigendo non pofliint illum fervare; Deus

celebretur,[veritatem odiumparere, ob- 3o aurem fervat eum,cujus curamagir.Imo

fequiumamicos.] Sed refpondeo,huma- vef^" ipfa rnorte fuorum non definet

num efle hoc Proverbium ,quqd divi-

no illi concedere xquum eft. Nec ver6

negarim,quin veritas nonnunquam oci-

um pariat j ficut Michae Propheta? acci-

difle legimus.Sed notandum cft,qui eumveritatis graria odio habuit, Achabumfuifle, qui exprefle iniquitati patrandae

fe totum addixifle dicnur. Praeterea ad

Deus cum ipfos fervare , tum vertaremqua teftati funt,confirmare.Zach. i .5,6,Deinde eum fcient:am- hoc verfu ap-

peIler,quod prius veritatem ex puro cor-de appellavir, videtur iliis occurrere, quxfinceritati fimplicitatique fermonisinfci-tiae notaminurere folent. Mundus enim.eos fere omnes pro infipientibus habet.

Proverbii vcritatem aflerendam faris eft,, 40 qui diflimulare nefciunt,&; fe, tajiquami

fi laepc ita evemat.Deniqiprastercundum golypos in omnes formas convertere ;

non cft,non raro evenire, aflentatores il

iis ipfis invifos fieri, quibuspcr blandirias

ie manciparunt, z. Sajnuel» i, 4, j', d.,

&c.

Contra vero Spiritus fan(ftus ,. fcientes;

hos pronunrians,iJIos,quI fe aflentationi-

bus ad al.orum libidinem componunrînfc.iiae coarguitj& infip.entia?.

^So COMMENTARIAPofteriore hem. ancicipat , quod de

profpero in Ipeciem fucceflu eorum ,qui

ad o-ratiam loquantur,& obleqaio fuo a-

micos libi parant,5c honores confequun-

cur.objici poteft. Affirmat enim , Deumeorum verba perverfurum efficiendo, ut,

quibus alTentationibus Iperarunt fe dm-tes & magnos evafuros , eifdem ad fum-

mam ignominiam tandem redigantur.

V. I i . Dicitpiger, leoejifom : in

mediophtearumoccidar,

In tan (dicit) eft fyn. partis , temporis

praeteriti pro praefenti etiam,& futuro.ln

nK [leo) eft etiam fyn. part. pro omn! pe-

rxulograviori.

Scopus eft vanos, 8c fa^pe abfurdos pi-

grorumadilaborem deciinandum pr^-

cextus ad majorem deteftationem pro- 20

ponere.

Notumeft, Deum homini ab inxio

creationisotiointerdixifle ;peccati vero

in mundum irreptione duriorem jIIi la-

boris conditionem ex Dei mandatoe-

tiam tuncincubuifle,cum totius orbis fo-

liîs efletimperator , Gen. 2. Nec minus

verum eft , Deum ita laborem difparti-

tum eire-ut,qu2e dom; adminiftrada funt,^

fceminis: quae foris, maribusattr;bueren- go

tur.Tit.2 5". Qupd tamen in maribus s™'

w mhi inteJIigendum eft; quandoquidemquiartes exercent,in aedibuspriât s , &officinis, fui plerunque iaragunt negotii.

Cum vero plerique , ficut habetur Pfal.

104.23. ad opus fuum,& laboremegre-diuntur, hinc natum eft hoc ProverbiumSalomonis.- Dicit igitur piger ; ^n agro,

iibi iJi ex vocacionis iege Sc conditioneverfandum erat,leonem eife.Cujus vanaj,

^ ridiculae excufationis ut facilius ftulti-

tiam intelIigamus,memoria repetendumeft , quod rfalmo itipra citatoproponi-t'urj(ingulari provide; itia Dei fa(ûm efle,

urter», exonence fole, ftatim ab agris fe

40

IN PROVERBIA ^gjin luftra fua, ubiabfcondantur a confpe-d:u hom:num,recipiant PfaI.io4..22.25.Sic enim Noacho promiflum a Deo legi-musGen. 9.2. lamerii vero ordinananaturas lege tiat, ut Jeones aliseque noxiaefer£,limulac fol illuceiTit, in fua fe antraconferant, nonnunquam tamen extraor-dmaria D&. procuratione accd t , ut ho-m nibus in agris interdiu occurlantes, il-

los interimant, Sic enim Prophetae acci-diir#legimus, qui, negledto Dqi manda-to , apud veteratorem divertit. i. Reg.13. & illi,qui vuln.s Propheras ex verboDei, juifus infligere illud exequ per fpe-

ciempietatisrenuebat.i.Reg.-Oi36^. ExquoilJuderuitur, pignti^ damnandumelfe non eum modo, qu' a peticulo pror-fus mimunis laborem detred:at j fcd &:eum

, quipra:texit ejufmodi periculum,cui nuiJa , aut lakem non magna verifi-

militudine obnoxms ett;&. qu; inajoremadamno immunicatem exigit,quam qusecommuniter hominibus concefla elt. Si-quidem vei n his

, qux non infrequentereveniunt,malis ScincommodiS, dumrno-do fortuita fint.hoc eft,de quibus non li-

quido conftat, an eventura fint, laboremreiiigerenon oportet. Qui emm piuvije

metci, aut venti fqux tamen crebro acci-dant}a femente facienda deterretur,aSa-lomone damnatur Eccl. 1 1 .4. Quamobrecpmmuni periculo propriam fecuritatemexpetere iniquum eit ; nedum indignum& turpe propter damnum procul remo-tum, & cujus veitigium nullum apparet,

ab offico recedere.

Haec prod g;o'a p:gri a labore-decii-

natio amplificarur verbs fequentibus,

quibus 0Otendit,ex.tium fibi,fi vel in pla-

team hominibus Irequentem prodierir,

ex leonis occurlii imminere.Leones veroa confpedlu hommum utqne adeo ab-horrenteSjUtinlatebrisagro egrelfi deli-

tefcanti a p!ateis, ubi conventus aguntur,

6c omnia hominum claraoribus perftre-

punr

5)8aSALOMONIS, CAF. XXir,

,^j^

punt quanto magls abhorrebunt ! Quod ut nosm vocat'one noftra manentcs fer-

tamen non ita inauditum eft ,quin femel vent,3c promifir, veterem ieonem,&co-

facftum legimus. Urfae enim puerospro- lubrum calcaturos; juvenem leonem, &phetae petulanter, 8c per lud!brium inful- draconem pedibiis obcritutos Pf.91.11,tantesinipfooppidodifcerpferut.i.Reg. &:j3.Contr^ veroIeohisinfidiatur,qui,

2,Qui igitur impofitu labomonus hume- derelidla domi vocatione, foras expatia-

ris fuis excutiunt ,quia nonuUi forfan ifti tur.Quamobrem a redo tramite devian-

oneri fuccubentes perierunt,hiinter pro- tes periculis omne genus fe objiciunt.

digiofos hujufmodi {ut ita dica)labori-fu-

gasjurecenferipoffunt.Nihiltamenple- lo y. j.^ Puteus profundm efi os

f^:^t^;^'^f:iXZ ^~:»un.: in eLcorruJ,cui

plenum ideo abjicere,quod memoria ho- Domtnus tndtgnatur,minum fuppeditat , nonnullos eum fuiei-

pientesgravidamnooppreflbstuilTe. Innme' f^«?m) eftmeraph.aferis,quae

Natur? autem human? perverfitas hoc putes defolfis a venaior bus captse inde

in loco confiderâ venit. Mares enim fe expedire nequeunt , tranflara ad infi-

otio torpenres agrum, ubi opus exercen- p:entes juve<es, qui meretricum blandi-

dum erar,eKhorrent : foemin^ vero,quas mentis iilaqueantur. la -s (w) eft metoB,,

Deus domefticis negotiis deftinavit, Tit. ô efiic. pro fermoneex ore prodeunri. In

a.f. otio difRuentes foras per plateas, &: rnr (extraneamm) elt meta.ducita a lege,

agros vagari expetunt.Foemims vero tam qux cavebar,ne Ilrae!it« cum peregrinis

in vitio eft foras curfitare, quam viris do- foeminis (utpote a rel gione Dei al^nis)

mi in umbra delitefcere. Qucd •idem ali- connubio jungerentur,tranflata ad roemi-

quoufque de viris etiam affirmare licet, iias,quae,hcet Ifraele prognatas, legitimis

qui per forum & agros huc illuc difcur- tamen conjugiis non copulantur:a quibus

rere geftiunt , cum ex fua vocatione vita no minus abhorrendum eft,quam ab iftis

insedibusagendaeratfedentaria. _ alienigenis,

Cum dicitur, pigrum dicere, tacit^ ju- 30 Scopus eft ab iJIecebrofis meretrieum

dicatur,hoc illum dicere modo, 6c verbis fermonibus homines deterrere.

prx fe ferre ,quod praetendit periculum, Multx funt , quibus incîtae juventu^

rionitaanimo fentire: 8c proinde , qui impouitur,meretr euartes,&.infidiaejpri-

piger eft,eundem etiam hypocritam efie, mo ornatus,& vefttus corporis ad pelii-

jdeoque, cum ivw)^Taxe«m- propriae con- ciendum eos copofitus Pro.-^.ioi deinde

fcietiaj teflimonio coarguitur, dign-orem ocuii adulteri Pro.^J.if.Vnde foedus curcj

efre,quicumpugniscertes,&verberibus, oculispepigit job.î.f. ScDavid oculo-

quam rationibus,& argumentis. _ rum a vaniratis intutu averfione fupplex

Si vero incorrupte,8c prout res efl, ju- petit Pfa. i ip.Sed omnium illecebrarum

dicarevelimus,comperiemur,veriratima- rralla^quam lermo,potentior,nullaadfal«

gis effe confentaneum,leonem in cubicu- 40 lendum aptior. Prov. ; .3.6c 7.21,

lo pigri,& in led:ulo delitefcere.Quado- Quamobrem ante omnia cavendum,n@>

quidem ex jufto Dei judieio plus illi im- cu meretricibus colloquamur.lnveniwn-

minet periculi, quod debitum labore retur autem non pauci , qui ingenio fuo5&ipuit,qua li in agro praeftitutum Ijbi opus prudentiae confifi colloquia cum meretri-

aggrederetur.Angelis ,n, prxcipit DeuSj abus. vel hoc; IoIq nomine expetunt , us

peretrip

COMMENTARIA IN PROVEfRBIA ^gj-

Deiin fe ofFenfionem perfentiicere , fi

quando in peccata,& nomin.tim adulte-

rium incidant. Vide Rom. i. iS,

meretriciarum artium , & fuarum virium

penculum faciac. Sic enim fecum ratione

ineunt;foeminas judicio, & prudenfia fa-

cil^ a viris fuperari ; ideoq; le nihil dubi-

tare,quin adverfus omnia venenata illarii

telaprobe muniantur.Eph.(J.i3.Sed tota

errant via.Nec.n.reputant (quod Ap.la-

pxnter monuit) nobis lucSta no efle cumcarne Sc fanguine;fed cum &c. Meretrixenim non fuis modo,fed & Satanje fpfius lo

fraudibus nttrudta prodit.H nc lofcphuS

renuebat herae fuae confortium Gen.59.

10» Quodfi inhoneftae foeminse ita viris

periculofse fint , mulco magls cavendumeft foem.nis a vir.s luxur ofis ; quia hoitis

ille humani gener.s iuitrunientmn nadtus

ad tallendum magis opportunum poten-

iius multo , & efficacms v#nenum fuum

evomet expuetque.Meretricem foflae, feufoveaecoFerens, 20

eum , qui blanditiis ilJius aurem praebet,

beftia: , quas incauta in venators foveam

inci^jt, conferat necefle cft. S c Prov.7.

22. Dovi aflimilatur ad macellum prope-

rantij&;2. Pet.2. 12. comparantur impii

befliis capturae,& excidiodeftinatis.Nifi

igitur , exuta forma humana , beftiarum

velimus nature induere, & imaginem,abâ corruptela fedulo cavendum eft.

Aiter^m argumetum.quo ab hoc malo

êhortatur,a mbj.ducitur,quod fciJ,do!is

tnererr ciis hic captus fit , cui Deusindi-gnatur. Homines.ne admittant ea,quibus

regi,&princ pibus feinvifos reddant,ltu-

diost: eavent : maxime vero id agunt; ut,

fi principis gratia exciderint, aliitamen

id minus intelligant; ne, fi regemillis in-

fenfijmefle innoteicat, onanes fert ad il-

V.iy Stukitia alligata efl cordi

pueri : vtrga cajligatjonis illampro»

cularoebitabeo.

In mwp (aSigajur) eft metaph.qua i«-dicatur peccarum non minus tenaciter

pueris adhxrere^quam quae vinculis nterfe coliigantur. In ,rm' {frocul arcebit) eft

et am metaph. a rebus corporCiS tantointervallo ab -nvicem difiunctis,ut denuoconjungi nequeatjCranflata ad perfedampeccaricurationem. 9lSumma eft,muItutM prodefle debitam,

& juftam puerorum caftigationem.Stukiti» voce defignatur (ut ubique

fer^ in hoc libroj peccacumf, feu divin»iegis violacio , non autem angufta rerumdivinarum , vel etfam humanarum per-ceptio, qu2e, quamdiu tenelJa xtas durat,nulla caftigatione profligari poteit. Exquo Jquec^quam depravata fit natura no-Itra, cum puers etiamfan(5tiirim&, piifli-

meque educatis peccatum ita adhaerear.

30 Qil^ ^"^"^ îct, animis puerorum finc

reftri(3:ione inficam efle (tultit am , argu-mento eft, nosomnesinpeccacis conce-ptos efle, ed.tofque , & proindefalii eosturpiter, qui pueritiam praetexiint , tau-quam patrocinium malefic/is, quse a pue-

,ris admittuntur, Siqu dem iss apertiliim^

reclamat icr.ptura,

quaflibet hominumcogitationes (nedum verba, & fad:aj abipia pueriti .',atque adeo infantia perver-

los opprimendumacCurrant.Quanto ma- ^ las efle docens, & depravatas. Gen.^^.f,

gisenicendumnoblseft,neDeumanobis Iob.11.12. Puerufieranr, quiProphetaeabalienatum vei ipfi fentiamus, veJalii

intelligantPtJominesexvaletudimsdivi-

tiarum,liberorum &c,jadtura Deum iibi

iracum acutiifim^ fentiunt. Debebantvcro av-erbiorem multo, 5c grayiorei^

illulerunt. 2.Reg. 2. 23. Nunqu.d veroleve propterea fuit eorumpeccacum , &exculacione dignum.^ Lno diram fibi ex-fecracionem Propheta?,& Dei v ndititam

hoQ faCto attraxeruni;, Quam igitur me-rito

98(J SALOMONISriiodamnanmr ii , qui juvenum peccata,

qu a juveniliafunt.extenuanrjquae tameninter omnia omnium aetatum uint detcr-

rima. Pfal.i^^.^.Sc 1 19,

Quod dicit , Itultitiam allegatam efle

cordi pueri,docet puerorum coditionera

magis adhuc ludtuofam efTc^quianonte-

nuibus filisappenfa eft ftultitia^fed vincu-

lis quaH, & funibus ita animis ipibrum a-ftringitur,ut no faciie ayelli polfit. Quod£ hilce naturahs corruptela: vinculis acce-

dant educatio mala,prava parentum ex*Bmpla,& petulantium puerorum confor-

tium, ftultiriaiploru cordibus triplici hocfiine ruptu difficillimo firmius acfhuc alli-

gatur.Quamobrem cavendum,ne pecca-

cumex ipfa naturar depravatione nimis

cenaciter,pueris infixum aliis infuper vin-

culis corroboretur.

Hinc refelluntur Pelagiani,qui negan-

tes or.ginale peccatum ibla imitatione

contrahi dicunt.

In pofter.hemift. Spir.Sandtus morbi,

quemin priorijud:caverat, remedium &medelam coftituit. i.in caftigatione,fub-

indicans , nullum eflcpuerum tam inge-

liuum.quicaftigatione no indigeatjdein-

de ia caftigatione moderata , Sc niatura.

Virgam igituradhiberi vuit ; cui qui par-

citjodio habet filium. Sed adjungtt por-

ro qualis illa virga effe debet ; quae nimi-

rumcum informatione,& »«•»»*•' conjun-

(fta fit. Id ^nimindicare non obfcur^ vi-

detur.cum illam caftigationis virgam ap-

pellet. Belluinum enim eftverberibus

puerum onerare, nec aut peccati turpitu-

dinem, aut viam, qua ad frugem redcat,

ob oculos ponere. Pudon fit melius ca-

nes educare,quam libcros.Qupd procul-

dubio faciemus, fi canem, qui ovem, aut

capram morfu interemit, verberaturi co-ram cadavere illunt fiftamus &, ut dein-

cepi abftineat , alta voce inclamemus 5liberos aurem caftigantes admonitiones,

& documentaex verbo Dei bauita reti-

, CAP. XXII. pgyccamus. Hinc etiam illud conftat

, qui-nam fint,quos Salom. virga casdi vult : ij

fcilicet , qui pcr ajtateni informatio-

ncm parcntum.Sc inftitutionem mtelli-»

gunr.

Exhis facilfe conftat , infcelicifnmamefTc illorum puenirum conditionem,quo$ftulta parentum indulgentia compuire-fcere patitur in peccatis; nedum qui pro-

'•'^pofitispraimrJs in maleficiis conhirman-tur. McminerimusHeli, & Davidis, dcquibusjam faspius di(5lum eft,hlios ,• quitametfi prazclaris parentum non docu-mentis mbdo , fed &: vitaj exen-iplis , adpietatem inftituti erant,quia ramencafti-gitio dehiit.perierunt.

Neque tamen exiftimandum eft,nud*

autverba, aut verberaad ftangerdampeccati ferociam quidquam pofle , nifx

20 accedat fpiritus Dei,qui caftigationem

frudtuofam , 6c efficacem reddat. SedPropheta docet, Deum pro fja in homi-nescharitate effcd:urum, utaccedentelcvi hoc parentum brachio , ipfe Spiritus

digito fuo fortiffimo peccata puerorumtam longe ab ijs arcebit,ut nunquam de-

nuo reditura fint. Unde & lUud efflo-

refcit , caftigationcm non fineprecibus

adhibendam effe.

3 <^ Hinc denique colligi poteft, quam fe-

rocisingenii fmt illi pueri,qJ parentes,&;

praeceptores,quia caftigant spfos , odio

profequuntur; cum ipfa de caufa ardiori

illos amore compleciti debeant,

V. 16. Opprimens tenuem , ut

feipfum augeat, dam divitt {tttrem

fuam augeat ] utique egeliati erit

uterque.

Scopus eft piorum animos ab illegiti»

msdircfcendi art bus fraenare.

Spir.tus land:us doCtrinam proponlt

in hoc ^Frovcrbio carnis judicio iumm^Qj3[ q Tmtir

p§^ COMMENTARIA IN PROVERBIA pg^b«ê«»?«» ;

quae tamen certiflimii rationi- quam, quae funt alterius^vi, aiit fraude adbus & quotidiana experientia veriflipa

comprobatur. Homines enim , cum di-

vitias,five vulpina fraud6, five leonina vi,

live quocunque modo partas,accumula-

rint , optim^fibi confuluifle arbirrantur:

Propheta vero non tantum rei familiari

hac injuria nihil accefliffe ftatuit , fe^8c

d-ecefliiTe aliquid, Sc detradtu effe.Cum

cnim hoc padto benedi(Si:ione Dei , quadivitije parantur ; 8c, quapartae conler-

vantur,protedtione feipfbs orbent.qaid

mirum fi divites non modo non evadant,

fed ad paupertatem etiam & mendici-

tatem redigantur,

Ifai. cap. f . V. 8. 9. lo. docet ^ qu^mparum proficiant ,

qui pauperes oppri-

mendodomos domibus adjungunt, 8c

te attrahere. Meminifie enim oporret»oeconomum efl!e tfe; non,ut pro tuo ipfius

arbitratu facultates difpenfes.dominum,Huc accedit infignis in divitibus largien-

do hypocrifis. IvJam cum donum fimulesgratuitum, mercaturam revera quaeftuo-

fam exerces. Qua fraude divitibus fubo-lente.curam remunerationis omnem ab*^

o jiciuntjQuicquid fit,Deus,qui ad omnia,quae dixit

, praeftandum excubias agit,

quod verbo minatus eft,re effe<5tu dabir,

Hic quaeritur , an in divitem donumconferre fit prorfus illicitum ? Adcujusquajftionis folutionem opportunum erit

meminiflê,quid fir,quod Sp.Sandhis hocProverbio damnat. Damnat autem nonipfum donum , fed dandi confilium , ut

agrum agro. Et i. Reg. 21. 12. Elijah ^^ rem luam augear. Hoc enim*n »» ««»*

ipKânnmt negat, Ahabum perffuiturum

vinea,quam per vim , & oppreflionem e

Nabothi manibus extorferat. Qup et-

iam refertur,quodProverbio Salomoniscelebratur ; improbum , quam cepit,ve-

iiationem non commefturum. Qupdfidivitiaeper iujuriam in proximum partae

non profuturae fint,neeid modo, verum-ctiam obfuturas;quanto minus profuerint

quas per injuriam in Deum, puta Sabba- 3othi violationem,aut aliam quamlibet im-pietatis fpeeiem,Gorraduntur.>Vide Hag._I. 4.. f. &c. & 2. 16. 17. &c.

Qiipd fi aliorum oppreflio homines,

ne ditcfeant, ita impediat ;videtur ad di-

vitias acquirendasin munificentia , §c li-

beraiitate vis fita effe non exigua.Omni-S3o; dummodo ilEs Iafgiaris,quibus con-venit. Si in Deum,cultum ejus promo--

tefaciaSe magnum proculdubio eritad

•divitias compendiume Sed perinde erit,

fi divitibusde tuo beneficus fis,ac fi pau-|>€rl,quod fuum eft,eriperes. Tamenimio vitio €ft,quas tua funtjmalc coUocarea

ex priori hemiftichio repetendum eft,

Siquis igitur benevolentiam fuam te-

ftandi gratia , aut honoris ergo aliquiddiviti largiatur, fi , ut ab aliquo quod abillo metuitjfibi malo caveat; fquod Jaco-bum Efavo fratri fecifTe legimus; fi dcni-que nonut dives evadat^ fed utpauper-tatem fuam fubkvet ; neutiquam hujuscriminis peragetur reus*

Ferf. 1 7. Indina aurem tuamp

(3 audt verhafapientum^^cor tuumadmove, ut eognofcas m^,

t/ / 8 . ISIam ammnum erit , cum

obfervabis illa in ventre tui^, Jimul

dtjponanturfuper lahia tua,

VA^ Vtjit fiducia tua in Demi-

feceris^

v»2o* Armm dejcripji tibi pri'

maria quxque pojita inconfikis ^fcientia^

%û

99P SALOMONIS, CAP. XXII. 951

V, II. Ad notamfacienda -n tibt ducit, quia aliam docendi irafJonem fu-

teUitudinemfermows veritatts, re-

feras[ermonibus veritatem his^ qui

fnittuntadt^,

Scopus eft piorum animos, propofita,^

quae-inde adipfos redundatura elt,utili-

cate,ad eomm.quaedicendafuntjfcriam, ^&: continuam atcentionem excitare , &: 10 dit,aurem,nequid eorum,qu« dfcuntur.

periorepaulo fu(ioremmit. Namcumluperiora documehta in unica fer^ fen-tentia fingulacontinentur, liaec adpluresverfus, & periodos maximam parcemextenduntur.

In adhortarione primo aurem poftu»Iat,eamque attentam

, quod inclinatio-

nis voce indicatur, Qui enim attente au-

cxpergetacere.

rAihortatio adjltidium

\ hujusfapentijs verf.

Pmes/um 'l ^7,

\^âtio adhoftatiom,

ffeparatim

^quaddhibeturs\ cnjunHim ' njspartibus,

^ mrifque J

S'cut in bello , cam ad manus ventum.Jic , cordatiilimis quibufque militibus

tympano , Sc tuba opfis eft , quibus lan-

guefcentes animi ad pugnam fiant ala-

criores ; iic in hac fpirituali verbum ac-

-tenre audendi mal tia,ubi cumSacana,8c

1

)>Adhortatio20

forte exc dac, propiusdicentiadmoverc

folec. Qupd proptere^ didum eft , utdifcrimen flacuatur intereos.qui auribusgraves funr,& incircumcifi;& qui prom-pte & alacricer audiunt Marc.4,. 2 j. 24.Ad hanc auris attentionem adhorta-

tur a fubj, auditionis , nempe verbis la-pientum ; quia ftultum plane , Sz. infipi-

cntem elfe oportet,quifquis audire re-

nuit. Si enim Reginae Sabae laudi datumfit.quod tam longinquum icer fuiceperitj

uc civiiemmodo Salomonis fapientiamaudiret ; quanto nobis opprobrio duce-tur , fi facrofand:am ejus fapienciam no«bis m os oblatam audire relpuamus

!

Qua?ritur autem cur , qux videntur

unius Saiomonis efle , verba fapien-

tum appellantur. Refpoufioeft, calci

hujus Lbri Agurem , & Betshabam tiia,

quaedam provcrbia adjunxifle. Dein-carnis noftra corrupreLs manus confe- ^ de unius Salomonis Proverbia lapien-L

^•endae funt,perquam neceflarium eft ani

inos remiflos, laxatolq; adhibita exhor-

-tatione fubinde excitare. Nam cum in

omni paulo attentiori cogitatione facile

obrepat ibmnus, tum in nulla magis (ea

ieft naturae noftrae depravacio ) qn^m in

verbi d;vini ftudio, & meditatione : ubi

vecernus quidam lolet non tam occulte

infinuare fe,quam importune obtrudere.

-Sicutigitur novem primis inregr s capi-

tibus animum.auditoris ad attencionem

ômparav.c ; ita hic.novo principio fum-pto , ad hanc defcendic adiiortacionem,

'tiic enim novum principium dicendi

40

tum verba non alienum erit appeilare;

quia fapientes omnes horum proverbio-

rum,fi non verba , certe fenfiim in omnifiio de rebus facris fermone ufurpabuntw

Alterum, quod efflagitat, eft , utani-

mum , & aurem internam ad fapientiam

percipiendam appellamus ; fine quo ina-

nis , imo noxia futura eft externa omnisaudito. Animumvero ad fapieuLae ftu-

dium evocans voiuntatem fimul, & atfe-

diusexigic.

Ad iliudvero hortatur abadj.amoe-nitate.Utcunque en m,quamprimum au-

diatur, voluptace nos ferriK> non afficiar,

Q^qq i in

99^ COMMENTARIAINPROVERBIA 5,95

in animo laaien refcrvatus , recognitus,

njeditatus, 8c ruminatus deIe(Stabit. Si

homines attentfe audiantur , facilc in hac

aurium attentione acquiefcunt ; aut fi ul-

terius progrediantur, praeterquam intel-

ligentije eorutn , quae diAa fijnt, nullum

experittientu capere poflunt. Scd quan-do cum Deo nobis res fit cognitore cor-

dium,&:renum, feuabdirilT. cogirationu

crvoardoreferventi. Pudori igitur fic

in aliis rebus jucunditatcm tantopereexpetentibuSjfcicntiam Dei, quae omniarcrum eft jucundiffima, ofcitanter neg-ligere. Cum enim castera omnia fumo-rum inftar ftatim evanefcunt , haec unafolidam,aeternamque voluptatem affert,

&filiorumDei certifTimum eftindicium.Snbj. prius eft venter, quo fynecd. fi-

fcrutatore , non nifi in omnibus totius a- ô gnificantur intima praecordia,quae ventre

nimje facultatibus vcrbo e)us confcecra-

tis acquiefcendum nobis erit.

Ad hanc, quam exigit , cordisadmo-

tionem nobts perfuadendum aliud argu-

menrum ducita fubj.quoniam Proverbia

h«ec ipfiusDei fcientiam Scnotitiam con-

tinent. Quo quid majus dici poteft , aut

cogitariexcellentius ? Noffe enim fum-

mum omnium bonum, cujus unius fcien-

comprehenduntur, atque adeo ipfe ho-minisanimus, Plurimum igitur intereft

inter jucunda corporis , & hoc animi ju-cundum,inter impiorum , & piorum vo-luptates.IUorum enim delicise guftu tan-tum,i8c ore percipiuntur ; horumautemanimo penitusconcod:?,&digeftaefiint:illi fuavitatem primoribus quafi labris de-libant modo.horum autem proprium eft

tiabeatusverediccnduses,&quoignoto 20 in intimis animi penetralibus fuavitate

(quantumvis accurate omniaaliaintelli

gasJinfoelix,& mifer futurus es omnium,

qu;e funt,fucruut,vel futurafunt,optatif-

Cmum elfe neceffe eft. Quanquam igitur

amorem noftrum in Deilermones miri-

licc calefacere poffir, quod a fapientibus

profe(5ti fintj hoctaraen cundeminflam-

jnare dcbet.quia fcientiam Dei nobis oboculos proponant.

perfundi. Huic do6trinae contrarium vL-

detur , quod fcribitur Apoc. lo. 10. ubiribellusProphet^ ad comedendum datusore dulcis,ventre vero, &animoamarusfuiffe praedicatur. Sed illa difficulras fa-

cile tollitur ; quia non de quovis Chriftia-

no hoc dicitur, fed de verbi tantum Mi-niftris,quibus ingratum eft,quod cft pro-mulgandum,intus apud fe conclufum te-

Verf. I S.Hadenus accepimusadhor- 30 nerejgratum ver6,& fiiave pro vocatio- 4

tationis duo membra,una cum rationibus nis fuae ratione in vulgus illud fpargere. jfeparatimutriqueaccommodatis:jamfe- Alterumjucunditatis fubjed:. eftlabi- ^feparatimutnqquunturduae aliae toti adhortationi con-

)un(Stim applicatae. Qijarum prior ab ad).

ijucunditate petitur verf. 18. ip. quae fiiis

liibj. declaraturventre, &labiis.Cum e-

nim homines,quod jucundum eft, tanto-

pere cupiant,&-profequantur,ad invefti-

gandum fcientiam Dei fingularis ftimu-

um, feu lingua. Piis enim jucundumeftde ^pientia hac caelefti fermonem infti-

tuere.Sic DavidPfal. 119.105 .quarn dul-

cis,inquit,eft fermo tuus palato meolPrjmelle orimeodulcis eft. Qupd etiam

Apocal. 10. 10. de Miniftris di(5lum lc-

cum nonnunquam habet in piis Omni-ius eft, quia voluptate eum perfundir,qui 4o bus. Eft enim, ubi animo inclufus& co-illam aflequitur.Vid.Prov. 2.10.&3.17.Quam autem jucunda fit,ex verfii 18. a-

bunde conftat,ubiarbori vit? aflimilatur.

Pfal. 19.10. melli & favo confertur: po-

tU5 eft fitieutijcibus efurienti,aquageiida

hibitus fermo Dei cuilibet Chriftiano a-

marus, imo inftar prunarum ardentiumefle debetjficut e contra fuavis in ore , &Qpportune proferatnr.

v.ip.Aliud argumentum,quo ftudium

noftrum

9^4 SALOMONIS, CAP. XXII. 99;ndftrum erga caeleftem hanc fapienriam prasftantiam habcnt cam obled-atione

accendar,^ fine ducit;primo ut inDeo fi

duciam coHocemusjalcero ut bonis opc-ribus fiduciam teftemur. Multa enim hic

Proverbia fimt, quibus fides noftra inni-

titur ,plura etiam quje ad vitse integrita-

tem fpctitant. Siquis igitur fide, & ope-

ribus bonis abundare velit , eum caeleftis

hujus fapientiae ftudiofum efleoportet:

conjund-am, jure optimo funt expeten-da, Vndeliquet, qu^m intoJerabile fit

(quo tamen plerique laborant } coeleftis

hujus thefauri faftidium,

Singularem hanc prsettantiam fuo fine

ampIifxcat,quod conducant ad confiIia,&

fcientiam, velad confultiliima confilia

aliis communicandum. Sicut enimfupe-Ex hac enim,tanquamfemine , nafcun- ^° rioribus verfibus frudlum , qul ad nosi-

tur ; 8c eadem tanquam pabulo pafcun- pfos;fic hoc,8c fequenti, qui ad alios re-

tur,& confirmantur. Atque idcii^co qui

in hac parum eft verfatus , is & fidei pa-

rum 8c bonorum operum haud magnamcopiam poffiderejudicanduseft,

Praeterea cum hxc omnia Salom. in-

ter fe conjungat , ita ut prius quodquepofterius aut pariat, aut certe augeat

confirmetque, eum , qui colloquio verf.

dundare folet,propofuit : Queia ufum

cap. r. verf. 2. indicavit.

Verf.2i. Haccconfilia amplius prae-

dicat verf. 2l.dum cerr3,min!meque ile-

xiIoqua,ut Apollinis ?ie?« oraculaâfferat;

deinde quo veritatis plena nihil falfi in

fe contineant, Quse duo , certicudo, in-

quam , & veritas omnibus fuis numeri§

8. iroperaro,Sc fcrmone dehac iapien- 20 perfed:a,confiIia reddunt fummefaluta-

tia non gaudet , nec fide , nec operibus

abundare patet. Unde confequitur , va-

num eife eorum fermonem , qui Jegis fe

fadtores effedi<ftitant,quamvisnunquain

de verbo Dei fermonem habeant.

Verf. 20. Aliudargumentumadfert,quo nos ad hu jus fapientiae amorem im-pellat,ab adjund:a horum Proverbiorumpraeftantia. Quod argumentum igjowjMae-

ria, Verbi autcm divini notitiam , hancconfulendi facultatem fuppeditare , Da-vid abunde confirmat Pfal, 119,

Ferf, 22, Ne deripias tenuem^

quifl tenuis eji ^ (£ne contsn^ affi»

iium in ipfapotta»

V. 2j. Islam dominus^difieptabitijxwjproponit, eo ipfo decIarans,horum 3o ,. _ «.-p j,- j. ^ ^- ^*,.,.^

^prêftantiam extra omnem effe aleam It^^meorum, ^ raptet raptentium

controverfiae; ideoque & valde infipien- eos animAm,tcm , qui non intelligat;aut gnavirer im-piidentem,qui neget, effe oportere.Pre-

xium autem, 8c prsftantia comparationi-

bus in fcripturis crebris illuftratur. Pfal.

jf. ir. auro confertur multo, 8c defoe-

catojProv. 3.l4.I>.argento, auro,mar-

garitiSjUnionibns, 8c rebus deniq; omni-

In Ksnn {conterai)t^ metaphora tranfl

iata ^rebusfblidis inpulverem, autfar

piftillo redadisad pauperum oppreffio-

nem. Intyv (fona) eftmetonym.fub-jedti projudicio ,

quod in porta folitum

, ,, cftexerceri.

HS defi<leratifrimis;quae omnia huic Sa- 40 Spopuseftomnes, prsfertim Ma^pichtix poftponuntur.

Tritum eft , omne tulifle pundtum,qui«tile dulci mifcuit. Utcunque enim,quae

obledlationem praebent , licet non ma*gni fuerint pretii,experunturjqaaj tamen

ftratus ab opprefIione,8c attritionepa»?

perum.propofita Dei juftifTima vindida>

deterrere.

'irmpumiitss^ videri poteft,fi genera-

tim pr^cepiffet,nequenquam cujufcunq»

Qjiqii oTdinis

99^ COMMENTARIA IN PROVERBIAordinis efret,aut conditionis,diriperemus,

quam prjeceptum hoc ad pauperum op-

prellfonem reftringere. Sed Spiritus la-

pientiflimfe hoc (uromnia) mandatumptopofuit confcius humanae perverfitatis,

ûa in pauperum bona, fortunafquepro-

tiffime involare folent , beftiarum hac in

feingcnium referentes , quae , ubi fepes

tmmillima eft, tranfiliuntjNeque hoc fo-

lum ; fed, quod adhuc deterius eft, pau-

tos,pppugnare folcnt, & pugnamdedi-nantes lacob. 4.7?Cum pauperum opprefllo a qiiocunq;

fiatUeoodiolafit , tum profedta a Ma-giftratu multo magis exola eft;cum,quodpauperum perfugium & afylum efle de-ber, in carnjficium, & lanienam conver-tatur; cum, qui portus,quo fe tempefta-

tibus & fludiibus jadtari pauperes reci-

perent, a Deo inftituitur, inftar petrse,&perum polfeflionem ob eamiplam cau- ^° fcopuli eft , ad quemilliduntur ; cam fa-

fam invadunt, quae vel maxim^ cohibere

debebat. Etenim, quia tenucs funt , &omni prsefjdio nudJatiffiqua haberent mi-fericordiflfvifcera ) fublevandi ab ipfis e-

rant , non opprimendi. Prov. 3. "7, do-cetur,pauper;bus juftum efle,& debijumab iis, quospenes eft, illos juvare , fubfi-

dium ; & Math. -^-.î^da.prjedicit Sal-

vator inaeternoscruciarusamandatu iri,

quotquot &mel'cis abum,fitibundis po-tum, peregrinis horpitium,& nudisvefti-

menra non praebent.Quis igitur illis fup-

pliciorum finis erit , aut modus, qui pau-*

peribus,quod paululum habentjauferuat,

idque ( quod monftri fimiie eft ) eoipfo

ratipnis momento , quo maxim^^d iis

opittjlandum invitantur.

Obfervatuetiam dignum eft,a91i(2:um

appeliari in pofteriore hemiftichio, quj in

priore pauper,&tenuis appellatur.Quam

aute ferum,& immane lit afflido afflid;i*

onem addere ex Pf.iop.abunde conftat.

Praeterea ignavi? apud omnes merito da-

ixinatur , quiarmatus inermem adoritur.

Dives igitur amicis , & pecunia munitus

pauperem his fubfidiis deftxtutum oppri-

mens,8c diripiens,ignaviae maculam nul-

lo modo eflxigere poteft. Hinclacobus

20

3q

cra Dei authoritas iujuriis pauperibus il-

latts piaetexitur , quae ilJis propugnandisdeftinatur ; cum denique Deusipfe, qui

juftitia eft, injuftitiae author . & patronus

affingitur. Unde eft , quod de illa,quê

in judicio fit , injuri^ loquens atrociore

conterendi verbo utatur^&Ifai prophetahocgenus injuftitiam facerumappelletcommolitionem 5.i6.Prajterquam eninii

quod graviores , quam qusc privatim in-

feruntur, injuriaeper nomenjurisadmit-tantur , animum atrocius fauciat, cum fe

innocens publici juris praetextu non defua fpe bonam caulam in judicio obtinl-

di excidifle modo » fed contraria etiatn

injufticiae labe notatum videt.

Verf.i ^.Propheta vanam divitum,quadecepti facile ad pauperes opprimendumprofiliunt,opinionemrefelIit. Cum enitn

inde ad hoc flagitium defignandum Spi-ritus fumunr,quia pauperes nec fuas par-

tes tueri valent , & advocatis in jure di-

fceptando deftituantur, Prophetadocer,Deum exercituum fe illis cum patronum,tum judicem pr^bere, & ad illorum de-fenfionem ctiam non vocatum accurre-

re. Hujufmodi igitur divitis cum paupercconflicûs illi non abfimilis eft , fiquis ali-

5,6. divitum exaggerat pppreflionem, .^ um, quem inermem putat, adoriensnonquia juftus iis injuriam mferentibus non occulta modo, quam transfigere nequir,

obfiftat, Quid> quod hoc modo eorum, armatura munitum , fed &. fica , qua iple

qui latrocinium per regiam viam exer- confodiatur ,iub vefte inftru^tum ojfen-

cent.atque adeo ipfius diaboli expreffam dat. Divires, quse fenfibus externis obji-

induunt imaginem , qui non nifi iropjara- ciuntur , fQlummodo fpedances ad pau-

perem

99^ SALOMONIS, CAP.perem difipiencliJm intrepidi ruunc : fed

fi mentis ocuioDeum illis auxiliantem a-

fpicerent , fortiore metus frxno ,qukm

quo ^ divitum fortunis abftinent , a pau-

peribus nocendoretinerentur. Nunquidenim, li non mente obcoecari effent,Deu

irritarent ?Num funt illo fortiores ?Te-merarium , &c pericuiofum eft Leviatlia-

nomanusinjicere, lob. 40.28. & cumprincipe litigare. Sed Deum fortem , op-

primendo pauperesprobro afficere(Pro.

14.^1. ) &cumeovellecontendereabextrema dementia nihil diftat.

Addit,Deum rapientiiim pauperes ra-

pturum animas. David ei, quem pauperi

ovem , quam habuit uiiicam , abftulifle

exiftimabat , non reftitutionem modoquadruplicem , fed & mortem infuper

minatus eft. 2, Sam. 12. 5-. Quod fi judi-

cium humanum ufque eo progrelfiim fit,

ut pro tantilla re tam nequiter furrepta

vitam ftatueritauferendam,muIto magis

Dei judicium, cujus infinit^ accuratior eft

juftitia, eandcm poenam a divitib.,paupe-

res opprimentibus repofcet.

Voce rapiendi immaturam, & violen-

tammortem indicarevidetur, Sanguifu-

gae enim iftilanguine pauperum itatu-

mefaAi non mirum , fi diu non fuperfue-

rint, fed difrupti mifere pereant. Exem-telo fit Ahab. I. Reg. 21 . quitamen Na-bothivineam,fiautpeGunia vendere vo-

luiflet, aut.cum mefiore commutare,no-luerat vi auferre.

Hinc etiam innuit, tantifperDeum c6-

nivere, dum fpolientur paupercs,fed nonpaflurum , ut opprefTores impune ferant.

Quamobrem non eft, quod laetentur di-

vites, cum praedam na<5li fint, quam cum

lo

X.X^ 1 1« 909

24. Nefif amicus Domi*

710 ira ! neque accedas advirum cz •

fiuum*

Ferf. 2j. Ne difcas ejus orbi^

t/iSy^ acciptas anim(s tua laqueum*

In fc)N hynt^^Donjino zr£e)&ni»n VH^virum

aftuttn))e^ metony.adj. In vp^n{laijueum)

eft metaph.ab aucupibus,qui aves laqueis

irretitas tcnent.

Scopus eft , in deligendis amicis ut abiracundo propterpericulumvitaj prsefen-

tis, & futurae caveamus admonere.In contrahendis amicitiis deled:us ac-

curate habendus eft,quoniam amicus, fi

perfidus,& fallax fit^plurimum nobisob-

2Q effe poteft : fin verus,&: fidelis,magnum

praebet vitx folatium. Hac de re jtnjuSf

praecipitur. 2. Chr(3n. ip. 2. necumim--probis inimieitiam ineamus, aut quidqua.

cum illis commercij habeamus , muhominus arcSta neceilitudine nos conjuga-

mus. Hicautem fpeciahus praecipitur,ne

cum iracundo amicitiam colamus. Exquibusillud efEcitur , amicitiam nopeffe

remere, & fubito contrahendam. Opor-tet enim ingenium , & moreshominum,

3o priufquam in amicorum albo feribamus,

perfpedos habere , & exploratos. Necincommode vulgare diverbium , aliquot

falis modios cum illo commededos mo-uet ,

quem iaamicirise focietatem fumus.

admiffiiri.

Sed excipiet, forfan aliquis ,Jonath3-

nemhoc modo temeritatis argui ,qui

Davidem primofere afpeAu amore fum-

mo, & amicitia compfexus eft. I. Sanaj

vita , imo anima ipfa in aetertium pcritura ^^ 18. i. Sed reputandum eft,lonathanem

amittere cogentur : &: pauperes , quo fe

confolentur, habenr, eura ad De'um vin-

d.icemipioriim, & judiccim provocarepoflint.

mirifica illa , & plane divinadeGoHatho

vi(ftoria , & fapienti, quam apud Saulem

prius habuit, orat one, Davidis pietatem

non minus perfpexiffe, quam li multo^

aonos un^convixiffenc»

FlJEC*-

COMMENTAUIA IN PROVERBI A ^ ie©x

V . 2 z. Simn fit tibiad dependm'dum , quare acciperet creditor cubil*

tuum^quddejifub te f

looo

Pr«€cptum roboratur primo compa-

ratione minoris. Non eft cum iracundo

converfandum , aut frequentius confue-

lcendum; multo minus amicitia: vinculo

conftringendum. Congreflus enim ami-

corum ncceflariuscft cum adamicitiam

fovendu confirmandumq;, tum ad fuaves

ejus fru(fh}S percipiendum. Ek quo illud

colligitur , illos in amicitise fcedus adfci

In t^3 'rpn (Percutientes fa,!ma) efl: me-tonym.adjecii.pro h s,qui fpondent,ut exalcero hemift. conftat. InpaiPo (cubile)e^

fynecd.pro rebus fumme neceflaniSjqm-

fcendos efle.quibulcum propter locorum lobus non fine gravi incommodo carere

propinqaitatem commercium nobis non poflis.

incommodfe intercedere poteft,

Alia ratio eft ab adj . periculo jadVuraK»

paticntiae faciendi,& in iracundis? pecca-

Eum prolabendi.Tritum eft fermonePro-

verbium,juxta claudum habitantem clau-

dlcarcfolere ; & Salomon Prov.15. 20.

Sapientem evaliirum docet, qui conlue-

fcit cum fapientibus ^ qui vero ftulcis fe

Scopus eft k temcratia fidejuflione ab-ftcrrere.

Voce percutientium Hebraica phrafl

eos defignat,qui %penumero proalioruffi

nominibus fpondent. Unde illud conftat,

non in univerfum fidcjuffionemprohibe-ri, fed ne Cxpe fiat pro quovis homiiie r

pro Aiieno vero(qualis non is modo , qui

comitem prxbet , malum vitiorum con- ^° noîs incognttus eft,fed eflufus ctiam de-tagio fa(itum iri. Qupd ut m oimn ala coôr, oriofus &c. quamlibet notus fue-

focietate,ita vel maximîn amicitiae inte-

.riori conjundlione verum experimur,

Nam cum in amicitia propter impenfamdiledlionem fit idem velle , 6c nolle ; fit,

ut amicis 'quam fimillimi eflecupiamus.

Siquis hic objiciat,hoc confbrtio tam pol*le iracundiim ad mite,& pladdum inge-

niumadduci, quam akerum ad iracun

ritcenfendus eftjnon omnino faciendamaccepimusProv.d.i r,& 3 i.if. Genera-tim autem non prohiberi ex Genef.^^.p.colltg^poteft , ubi lehudar laudi ducitur,

quod pro falva Benjaminis reduAioncfe fponforeminterpofuit,

Verf. 72. Ex adj. damno dehortatio-

nex roborat. Cum enim (pondentis ani-

diam deficere; refponfio in promptu eft, 30 mum fubire poflir.creditorem, quiaalie-

naturae depravatione nos in vitia prseci-

pites agi,ad virtutem vero lentos tardof-

que progreflus facere.

Aliud argumentum attexit ab adj. hu-

jus vit2e difpendio. Quamvis enim amici,

ut fubfidio finrjadlciicanturîracundus ta-

raen , fimulac furore correptus fuerit

,

fpreto amicitise jure, & dilrupto vinculo,

in amicum violentas manus infert.Dein-

de,fi manus ejus etFuger.tjipfe tame prava îmitatione iracundus fadtus aliosinjurla

laceilltos in fua ipfius perniciem irritabit,

V. 2d. ISe/is inter percutientes

palma, interJônforespro debitis .

num,non fuum nomen fit.parciturum; af-

firmat , fummo jure cum illo adtum iri.

Nec deerunt creditori fuê rationes , curfponibrem durius,quam debitorem ipfumrradtandum efle contendat. Urgere po-teft,fe, n?fi interveniflet illius fponfiono-luifle quidqaam debitori committere ;

aut deb:rum, doncc folvendo fuiflet, no-luifle exigere.

Qj3d autem dic/t , cubile fubtrad:umiri.difficoltatem movet. Cum enim legc

Molaica cautum fit^nequis ea pignori ac-

ciperet,quas quotidiani,& neceifarii ufus

eflcntjExod.2 2.2^,27, Deut.24.d. ea-

demlegeprohibitum videtur, nequisilla

addebiti

looz SALOMONIS, CAP X X I I,

ad debitl rolutionem accipiat. Rcfp cft,

ardtius efle vinculum debiti,quam depo-

firi.Tam.n.fajidam Deus eHe voluit de-

biti folutionem , ut liberi potius diven-

dendij &ipfe debitorin fervitutem redi-

gendus eflet,qu^m debitum non folve-

rerur.2.Reg.4.i. Deinde non omnia ci-

vili popnli Dei lege inter dicuntur , qu^charitatis lege prohibentur. Tametli e-

nim veter charitatis lex depofitam,quod ^^ pIag2e,auftraiis,aquiJonaris, orientaIis,&

ut neq ; hi pofitos fibi fines tranfgrcdc-

rentur,nec ilii fuos limites tranfiliendo a-

licnas pofleflionesinvaderent. Populumautem, quemipfe elegit, &c cujusprseci-

puamcuram fufcepit, tato voluitaccura-

tius canceliis circumfcribere, quanto Ju-

culentius fui ergaiJIos amoris teftimoniu

ediderit.Quamobre ludaôrum finesipfa

fcripturaexactillime defcribit. Omncs

proximo apprime neceflarium eft, reti

nere,nontantumindeconfequitur, lege

civili hoc vetari.Lege cbaritatis auferen-

ti tunicam jubemur pallium quoq; potius

concedere, quam proximo litem inten-

dere:fedjuscivile, ne in foro quidemMofaico quenquam hwc adigeret.

Cum dicit, fi nonjit tlbi addepsnden"

dim,nos admonet, fponfionem ex re no-

ftra famihari effe comparandamj & pro-

inde , priufquam ex alieno nomine no-

ftrum raciamus,reputandum efte, quamaut ampJa? , auc anguftae nobis fuppetant

facultates.Vbi cavendum etiam eft,nein

longinquum tempusdebiti folutioreji-

ciatur. Cum enim divitiae (ut inquit Sa-

lomonjalata? fint, fieri poteft, ut cui ja a-f

bunde eft,unde fidem datam liberet,ante

^taeftitutum tempus nihil quicquam re-

linquatur.

V.^S^^Semovetotermmumfa'culi,quem aptaruntpatres tui .

In nS«y {J:eculi)e&. fynecd. fpec. Secu-lum enim, quod fere fo.annos continer,

prodiuturno tempore ponirur. In 'm3«

Xfartes tut) eft etiam fynecd. fpeciei pro

majoribus.

20

occidentalis diIigenter,&curios& depin-giitur,& ubi quajq; cuincipere deberer,tu definercexprefTe oftediturNumer.34,În libro autem loshuae fingularii tribuumtermini feorfim, & pluribus explicantur.

Qupd argumeto eft,fubEuangeIio, quan-doDeus maxima fuaeEcclefiae cura fufci-

pif,debere hacdidtrinacontra Anabapti-fticam bonorum communiratem vigere.

Cum igitur terminorum circumlcrip-tio jure naturali, &; divino muniatur , ef-

fra(3:orcs,qui eofdem fummovet,jus nonhumanum modo fed naturale etiam , &

'

divinum violare concluditur.Cumque adfandtam fbcietatem tuendam plurimuminterfit,ut in pace vivatur, operxpretiumeft.imo neceffarium hanc de finibus con-

ftituendis eifdemque fervandis doiStri-

nam ampledti ; qnae& ad conciliandum

30 abalienatos , & inter fe conjun6tos con-

cordia fovendum 6c confirmandum plu-

rimum momenti habet.

Pontificii hinc petere folent errorumfuorum , qui per aliquot centenos annos

obtinuerunt,patrocinium. Sed jnepte,

Praeterquam enim quod Salomonis ver-

ba a nativo fenfu ad allegoricum a fe

confid:umtorquentiEuangelicam,quamnos profitemur, doctrinam ipforum fig-

-

Scopus eft,ut quifque, quodfuum eft, ^^ mentis multo anriquiorem effe facileo-

cumpace poffideat,adhortari.

Terminorum conftitutio primum jure

natura: niti videtur.Deusenim mari,flu-

niinibus,Sc montibus videtur populos,§c

fegna difclufiffe ab invicemjScdiftinxifTej

ftendi poteftiutpote quce ab ipfisEcclefi?

incunabuIiSjSc mundi primordio recepta-

eftj-ideoque noviriam,&hefternam quafi

Pontificiorum religionem canoejus ca-

piu affurgere oporrere.

R r r Ejuf-

COMMENTARIA IN PROVERBIA1004-

Eiufdetn ponderis eft, quod propatrum

fcriptis hinc afFerre,8curgere loletlt. Re-

fponderi enim potett primo, patresf^pe-

nuaiero aPontificiis, nonuunquam a fe-

ipfis diffencirei deinde, a nobis ftare Pro-

phetas omnes , & Apoftolos ; prae qui-

bus graviflimus quifque pacrum imber-

biseft.

tOQfProv.i2.24, Exemplis idem confirmaturmultis,&luculentis Gtn.47.6, RebeccJBGen.24.18,19,20. leroboami i.Reg.ii;28.& Rurh,quae, licec paupercula, fuata-men diligentia & fedulitate, utBoazo,viro praediviciSc authoritate poUenti nu-beret,obtinuit.Segnesautem,&:d€fidio-

fi>rametfihontftoloconati,&conditioneyitae non eontemnenda fint , fua tamea

V 29. Fidilil virumJllmntem loignaviainmiferiam &ignominiamaut'

r :> yf j. /. CllDt- ruin pronideciduntâutfenfimdilabuntur.m Gperefuoûinte reges conjijiet^non

cenjiftetanteobfeurcs,

Seopus eft,propofitapei in redulos re-

munerando provfdentia , ad diligentiam

in vocatione cxcirare. ^

Nonfatishomini Chriftiano eft_m o-

pere fao faciendo oecupari, nifi diligen-

tiam porro ^

Qupd fi hoc ad diligentiam in huma-nis negotiis praeftandam ineitamenrumfir,quod diligentes coram regibus terre-

nis(quod tamen non eft ita ulquequaquecercum,quin multis modis impediri po-teft,8c foletj confiftentj; quanta nobis di-

ligenciain rebus divinis adhibendaeft,uc (quod praemium eft infinita difFeren-

5c fedulitarem^ adhibuerit. 20 tia majus,&pro certaDei voluntate, in-

Manus enim fedulacomendatur. Quarii

obrem hoe in locojubemur man^ , & ie-

ro; tempefi:ive,& intempeftive,fngoreAseftu provinciam nobis commiflam,^: de-

mandatam obire.

Deinde requiritur, ut quifque res fuas

agac. Aw^»"Jr»oo^rt8'n* enim damnantur r.

Pet.4. 15 : & 2.Theffal. 3. n. De qui-

bus ferio dici poteft, non amo nimis dili-

gentes.

Cura dicat {vidip}) dceet , illos nobis

obfervandoseffe,& imitandos,qui fedulo

& diligenter fuis,funguntuc officiis , Sic

Paulus TheflalJuam diligenriam ad irai-

tandu.propofuit.2.Thef.3.7.8.SoIencau-

tem nonnuUi ignaviffimos quofque fibi

dubitacaque potentia , ratum & ftabile)

coram rege regum in fummis ccslis per-

petuo confiftamus»

CAPUTXXIXI.

V. 5 . ^luandofedebis advefcen^° dum cum dominatare , confiderabis^

quodanie te ejl*

V. 2. Nam cultellos adhibuer^

jugulo tuOifivir appetentiiefit,

V. 3 . N ^ afficiaris defiderio cupe^

in negotiis-peragendisproponerejftrenue diarum ejus , eumfitcibus mendacij^

fej&graviter rem geffifle Opinantes,fi

non fintinertiffimi. In V^^ (cuhellos) eft metaph.^ cultellis^ ^

Promiffio fequitur,hominem m opere ^c quibus quis jugulatur, tranflataad crapu-

fuo diligentem coramregibus conftitu- lam, & ebrietatem, quibusconficiuntur

rum. Quod& negacione concranjam- homines,auc cerce debilitantur, Incn'?

plificatur , non conftiturum ante ignobi- (fam) eft fyn. partis. In cars onV ( cihtiS

les,Sic manus fedula ditare diciturProv, mendadi) eft metaph, a fermone blando,

1 0^4 tSc 21,5. Eadem.etiamdominabitur quoquisalium.decipit,aacibostranflata».

quoruBi

SALOMONIS, CAP.XXIII. xcc^

compledi debent , ne aut iarg-iore paftuftomachum obruant , aut ex (iiiguJii.in

magna cupediarum varictate aliquid dc-Jibances ita malcafficianc, ut proptcr pu-gnantes variorum ciborii qualitates con-coquere illos , &c in chylum redigere ne-queant. Unde diligenter vult ^ conviva.

quorum fuavitate incauti homincs in cra-

pulam conjiciuntur.

Si cui,quodad cam,infpeciem, humi-

lia Salomon prsecepca fua demittac , mi-

rum videtur, videac, quae prius in fextum

cap.verf. i .liint annotaca,Nec camen hjec

parviresmomenti, 6c qua deSalomonprasceptatradaCjindigna videripoteft ,fi confiderari efculentorum

, proculento-vel afpiciamus uc copiqfiflimos, ica longc rumque »ires,&: naturam.perniciofiiTimos ejus frudus ; velChri- 1°

^Hanc curam amplificat, & corroborat

ftum ipfum Apoftolos fuos ita folicite, ne a fubj. fi vir appetemicejis. Quibus igitur

crapula , & ebrietace ipforum corda gra- in morepofitum eftdiucurniore kcibo,&.vencur,admonencem audiamus. pocu abftinencia fe ad fiicurnm conviviumCum in omni re proclivis fic ad pecca- pr^parare, caucio canco major adhibenda

tum lapfus propter naturse noftras pravi- eft , ne illis eveniac, quod vulgari apud

tatem,cum in nulla magis.quam in pocus, nos Proverbio celebracur, duos parciores

& cibi defiderio,pr«fercim quando epu- paftus tertium reddere heluonem j (fic

Ix exquifit2e,5c magna ferculorum varie- enim loquimur.) Ttvo hungry meals mak§^tace apponancur.Hinc Jobusfacrificia pro thethird aglotton,dcquod quam plurimis

filiis Deo obtulit , veritus , ne ira ejusex zo accidir,qui fe ita convivantes infarciunr,

aliqua inter epulandum intemperantia in uc crapulam biduo ôft exhalare neque-illos exardefceret. Quamobrem Prophe-

ta noftrae ad hoc vitium propenfitatiS no

ignarus opporcune moner, nead domina-

toris menfam, quas laute inftrui foIer,ad-

miffi ejus cupediis ica capiamur , ut ali-

quid fandtiffima noftra profeflione in-

dignum admitcamus.

anc, Hoc aucem , ut omnibus cujuflibec

aetatis hominibus,ita juvenibus inpnmisobfervandii eft , qui caloris in ventriculo

abundantes appetenti aqua maxime prse-

ditifuntjdemde &his,quiabhumili co-ditione ad regalem menfam (dequibusin fuperiore Prov.) fubito elati funr.

Adhortationonnudepropofita,fedite- 3o_Sequuncur raciones, quibus admonitio

rata (kpius,non tam de efculentis, Sc po- innitur. Prior ducitur ab adjed-. damno.culentis hic agi docet ,

quae in ventricu-

lumdemifTa in feceflfum deinceps ejici-

unturj & ex quibus,fi comedamus, nihil

nobis accedit; nec decedit, fi abftinea-

mus ; quam de prava cupiditate (ut exvetfu 3o.liquet)quae ex corde proveniens

nospolluit.

Hominibus folemne eft , cum menfas

accumbantjOmnes curas, & folicitudines

quodheluo fibi ipfeinftirr. Cum enimJuxu,6c incemperanciafnnitacis, &ipfiuseciam vits plerumqi jacfturam faciar, fibi

ipfi quodammodo violentas manus Cprohpudor! ) infert. Menfa

,quae illi ad vitae

fubfidium data eft , laqueusfic ,quo irri-

tetur; vinum,6c cupediae, qux tam fuavi-

ter per fauce?, in ventrem tranfmittutur,

inftar cultelH func,quo jugulii diflecacur.

ex animis pellere.quo plenius,& liberius 4-° Quj igitut ab aliis damnum nobis mferri

fe obIed:ent. Nec repugno, quin poffinc

mundi curam , ne (quod in vitio eftj pa-

nem doloris comedant Pfal.127.ad tem-pus deponere: fed hanc interim, qua SaKnobis commendat, quam ardtiflime cura

inique ferimus, ne comraittamus, uta"-niimQi quodammodo fimus , 6c cultellis,

quihus efcam fcindimus , noftraipforumjugula petamus.

Aitera ratio petitur ab adj. fuavitate

R r r 2 ciborum,

COMMENTARIA IN PROVERBIA ioQpcunabula,cum direfGendi voluntatemda-mnet, & verf. lo. pecuniae amorem ilH-citum,& periculi plenum effe confirmet.Quod fi ne velle quidem , aut cupere fasfit,nedum ut nps hoc nomine fatêmus,conceditur. Quod tamen tam eft omni-bus fere ufitatum , ut , qni non faciant,pauciiTimi inveniantur.Et quotufquifqucAguri non paopertatem folum, fed divi-

I o tias etiam deprecanci fimilis exiftit ? Pro-

cfborum potionum , tragematum , & id

genus gular irritamentorum.qusefua dul-

cedine,&; grato iapore ita fenfim in ven-

triculu illabuntur , ut prius illum oppref-

lerint, quam fatietate quis fentire pofitit.

Si autcm, cum Dominus terrenus nos

afpiciat, cautio , ut moderat^ vefcamur,

«dhibenda fit;quanto magis, cnm Dei

oculus femper in nos defixus fit , debc-

mus in omni menfa nos tali infpedtore

dignos praeftarepEt fi menf? humanae ac-

cumbentibus , ut honcfte nos geramus,

tantopere curandum fit, cum admenfamDomini invitamur , multo magis viden-

dendum eft,utcompofite,& ut Chriftia-

nos decet,accedamus,nepro vrta, quamqu2erimus,morbos, & mortem adfcifca-

mus. Hojus autem menfse,& illius difpar

admodum,& diflimilis ratio eft. Illic e-

nim nimium fumendo peccatur ,• hic au-

tem rei peragimur, fi totum, quod nobis

offertur,nonaccipimus. Sacra etiamdo-(^rinamenfa Domini eft; ad quam voca-

tis , ne ad perniciem noftram abutamur,follicite cavendum ctt,

yerf 4. Ne fatigator ^ utdite'

fcas'^ ^tuaprudentia defiji^,

Verft 5. An involare facies ocu'

hftuesinid^ qmdnoneJi> "Sam

comparandafibi comparat alas , ut

aquilajquie VQlat eoelum verfut,

In «^''rs (involarefacies) eft metaph, abavium volatu ad oculoru alpedlum pro-

pter fummam celeritatem trauflata. la

yyjf (oculbs^) eft alia metaph. a fenfibus

verb. 50. 8.

Prohibitionisratio in ipfa prohibitionedelitefcere videtur , cum dLiciiêfatigA'tor. Hinc enim non obfcure fubinnuir,eum,qui ditefcere cupit , improbolaborefeipfum mifere divexare. Ad vidum e-qu:dem,& vitae cultum labor,etiamcaiiidolore conjuncftus fubeundus cft Gen.j.Vcrumenimvero cum animum ditc-

20 fcendi libido incefTerit , vira ex Dei in-ftituto fubamara hinc fupra modum a-cerba,& injucunda redditur.Nec immc-rito,qui hujufmodi curis feipfum conficir,

homicida habendus eft. Somni cnimautdurationem impediens , aut fuavitatem ;& ciborum aut moderatam obkdtatio-nem,aut tempeftiva concocftionem inrer-

turbans vires fuas exhaurit,& labefadatvaletudinem.

Hujus ditcfcendi cuprditatis quo taci-liusfibras eveliat , caufam ejus, feu radi-cern procul fubmovendam effe ftatuit,

Rejicienda eft carnis/eu corruprx ratio-nis noftrae prudentia

, qua? hane unicamviamad vitam,ad honores,ad voluptates,adamicos, & quid non? adipifcendumefle fuggerens , & nih=I illi , cui divitiae

fuppetunt,ad perfecftamfoelicitatem de-

30

corporis ad animi affecftum tradudta:aur ^^ effe ftatuensjcontra miferum effe^& in.-

metonym. effeBi , quia quod animusde- foelicem , qui illis deftituitur, tantum di-fiderat,inidoculidefiguntur. tefcendi ftudiuminanimiscxcitat.Huic,Scopus eft homines ad modcrationem non tam prudentije^quam ftultiti«*&dc-

in congerendis facultatibus^revpcare. mentiae, fi ab hoc vitioimmunes efie vo-Apoftolus I. Tim. d. 9. altius repetit Iumus,renuneiandum eft, & Chriftopo-

feujus peccati oiiginemj & ipfa velutiin.- tius fumma; Dei fapienti* aufcultandum,qui

joie SALOMONISqui vitam nofkram in divitiis ,

quantum-

viscopiofae fuerint,non confiftere docet,

&hominis praedivitis omnibus hujus vit«

pr?fidiis,8cdcliciis affluentis parabola di-

fucidat Luc.i2. Quid,quod divitiae laepe

nobis iaqueos nedunt,&infidias ftruunt,

quibus vita nobis erif)itur,aut faltem gra-

ve aliquod damnum infertur ? Quibus c-

nim(ut alia omittamus)mors,aut fervitus

ab hoftibus metuenda cft ? Pauperibus ?

An divitibus potius,& honoratis? Exem-plo fint ludaei 2.Rcg.2j.quoru nqbiles,

& opulenti ad unum cJeii liint, aut in ca-

ptivitatem abdudtijpauperibusvero non

modo mali nihil obtigit,fed poffefliones

etiam affignatae iiinr. Davidem quidem

8c SaJomonem magnam divitiarum vim

coacervaffe Icgimus ; & fan<3:orum plu-

fimi divitias qusefiverunt , &; alTequuti

funt, Sed nunquid hoc fufftagatur pravis

eornm cup;ditatibus,qui hon,ut illi hone-

ftc quserunt,quo verum Dei cultum pro-

moveantjhabeantq; quod in paupcres e-

rogentjfed EccIefi^Jpoliisfproh pudor!)

feipfos onerant,&ad infatiabiles fuas cu-

piditates cxplendum pauperes dcplcnt ?

Ut hlc flammam reftinguat Salomon,

adjnndlam divitiarum vanitatem nobis

©b oculos proponit verbis efficaciflSmis,

cum dicit , nullam inelTe fubfiftentiam.

Noftramindivitiis tamavide quxrendis

retardare praecipitantiam,&ardorem re-

frigerare potcrat,quod Chriftus Luc.i(J.

lo. Il.in minimisbonis illas numeret.

Scdulterins progreditur Sal. quiinnu-

meroentium habendas ncgat. Hincli-

c[uet,quantum interfit inter lancftiflimum

Prophetas judicium, & vanam hominumopinionem. Illi divitiis, quafi foI« habe-

rentfubfiftendivim, iubftantias nomenimpofuerunt: hic autcm verae Deico-gnitioni appellationem illam alibi attri-

buenSjhic divitias non modo a fubftantia-

rum finibusarcendas , f«d ad non entia

Tclegandasjudicat,

, CAP. XXIII. loiiDivitiarum vanitatem,&inftabilitatem

illuftrans k pernici aquilq voIatu,tanquampari.fubindicat, non poile nos aut affequiillas , aut partas retinere , aut amifTas re-trahere. Hoc porro exornat proiopo-paeia, cum divitias fibi alas itudios^ com-parare dicit,quibus manibus noftris elap-ix evolant. Hae autem funt multiplices;

»rugo,tineaj,bIa<tte,curcuIiones,furcs,Ia-

lo trones,incendia,beIlum,opprefrio,&. alia

id genus fexcenta ; ex quibus , ranquamplurnis ingentes al? c6ficiuntur,unde per-Ipicitur illorum inlcitia

,qui rei tam mo-

bili avid^ inhiant. Qupmodo vero pennaehuic voiatili praecidantur, Servator docecMath.^,2 y , Luc.i2.22.

^

fêrf. 6. Ne comedaspanem mali

^^ oculo , c^ ne concupifcm delictas

ejus,

V. 7. §luia ut menjuratfibi ipfi^

fic eji. Comede , (3 bibe, tnquiet tilh^

fedanimus ejusnon efl tecum,

V.8. Buccam.quam comediJli,re»

vomefes : porro amoenijjimos fermo»

nss tuos corruper^^

3oIn j';>j/T {mAii) eft metony. effedli pro

avaro, qui torve illum intuetur,qui cibo

ipfius vefcitur. In onS (fanem) eft fynee.

pro integro paftu. In n:K'pn {revomeres)

eft metaph. ab externo vomitu ad animi

faftidium,

Scopus eft y ut in officiorum permuta-rione deled:us babearur ; nominatim nchofpitio alicnjus temere utamur,

40 Quemadmodum in muneribus accipf-^

endis nec quidvis, nec ^ quovisCut ex A-brahami, Davidis, & Elizaei exemplis-

conftatGen.i4.2.Sam.24.2.Reg.5.i(J.)

accipiendum eft : ficin eonviviis , v.e nim

mittoj faciles nos convivas praebeamus,,

Rrr 3 cayea-

1.611 COMMENTARIAcavendum eft.Atque ut sedes noftrae non

ad quoiiibet: hofpitio excipiendum pate-

re debent(funtenim,quibus rfe vale qui-

dem,aut falve diceiidum eft

:

) ita neque

nobis omnes,qu? patenr,^desadirecon-

ceditur.

Hic igitur confiderandum eft,primum

IN PROVERBIA 1015

Davidishac in re modeftia', qui, tametfipenuria commeatum laboraret, fervostamen adNabalem aliquid rogatum mi-fit,non ablatum omnia.Hanc racionem confirrnat compara-

tione maj. Sibi enim ipfi,nedum aliis li-

beriorem,ex dapibus prasferurn, paftum

genus hommum,qui Qps invitant,deinde invidere folet. Quod fiquis fortcexcipi-

confilium, & finem ,êm nobis convi- at,cum majore fit tenacirare, quam ut e-

vatun proponimus. Quod ad homines

fpe6tat,-pii funt praecipue , &: quos con-

vivasadhibere, 6c ad quorum convivia

adhiberi nos aequum eft , ut charitatem

mutuo confirmemus , & eorum confue-

tudine adjuti majores in pietate pro-

greiTusfaciamus. Improborum vero ad

convivia quamvis itare fas non fit, ali-

quando tamen adire , 5c ad noftra illos

invirare non omnino vetitum elt , dum^

pulas magna aut copia,aut lautitia inftru-

ere velit, non multum ei ex largiore da-

pum confumprione metuendnm eflTej re-

fpondeo,foIereavariepuIum ( ut vulgodicitur} longe exquificiffimum. efie. Sic

enim NabaIis,quod ronforibus exh?buit,

magnificum , &: inftar principis fuiflfe

praedicatur.

Prolepfisfequitur,cujus occupatio eft,

avaromjuriam fieri,dum malignitatis hu-modo id ipfbrum faluti inferyiat ,

ut 2° jusinfimulatur;quandoquidemfaepiufcu-

Math.p. 10.11.12.15. aut paci 6c tran

quilliratinoftrae,utGen. 2.6. 30 Huc ac-

cedit Pauli authoritas,quiChriftianis non

penitus abnuit, quin poifint cum idolo-

latris,fiinvitarentur,convivari. i .Cor. \ o

27. Sc I. Cor. $. 10. II. monet,confor-

tium non omnino fugiendum efle, nifi il-

lorum , qui ad Ecclefise communionemadmifli de crimine afiquo graviore cum

It hofpites fuos humaniter , & ut libera-

km decet,afiatur:fubje(5i:o eft ex diver-

fis ; illum quidem hoc verbis prae fe fer-

re,aliter tamen animo fentire^teque hacipfa de caufa, quod illi verbo tenus,ut li-

beralius comedas, fuadenti obfequaris,

majori odio profequuturum efTe.

Secunda ratio , cur ab avari hofpitio

abftinendum fit,fumitur ab adj. paenitu-

contumacia conjuncflo tenentur. Itaque 3° dine,quaisducitur,quimenfiBejasaccu-

cur avari menfa nobis interdicitur , cumimprobitas ejus non in caufa fit, alix ra-

tionesinveftigandx funt. Prima autem

eftj quia prse malignicate quadam animi,

& nimia ad rem attentione dapes fuas

pauloliberius abhofpitibus guftariêquo

animopati nequit. Ex quo eoUigitur ii;-

religiolaseffe eorum voces, qui ad tena-

cis meufa , Iicet non invitenter , adeun-

dum, 6c quicquid habeat efculentorum.

buit. Cum enim odium fibi inde confla-

tum peceperit, aut aliquid beneficii , adcibi, quem fumpfit, compenfationem'importunis precbus a fe extorqueri vi-

derit, quid mirum , fi aut nullum cibumcomedifTe optet,aut omnem ftatim evo-muilTe ?

Tertia ratio inde eft , quia lermones

,

quibus Scte ipfum,&hofpitemobled:are

cupis ,omnes perdideris. Ita enim mile-

devorandum fe mutuo cohortantur. A- re, ne cibus abfumatur,metu afHcitur, 8c

junt,a2quiirimum effe , ut, quibus uti ne- cruciatur,ut ad fermones tuos,quamlibec

fcit,ei adimantur. Atqui ut ille,qui fpo- amcenos , nec libeat animum advertere,

Iietur,dignus fit maxime , nos tamen in- nec vacer.

dignj, cûi faceremus, Imitanda potius Hocutdeavarisveredicitur, itanqn

minus

I0I4.SALOMONIS,

miniis de his affirmari potcft, qui cum ad

dandum latis prompti , & propenfi lint,

cum tamen ab importums holpitibus (u-

pra vires graventur , erga lilos, ^ qmbus

ita premuntur, non poffunt non mahgne

affici.Qnpd depravat? Inlulanorum con-

fuetudini accommodari poteft, quiad

puerpers domum,donec £cclefia;ie de-

nuo hftat,convivandicaufa quotidie ven-

titant.j^

Verf, p. In amihmfluki ne lo-

quanSy quia contemnet , contemnet

( inquam)pudentium verborum

tuorum,

In »11X3 {in atiribm)e& metonym. fubj.

proipfaauditione. .

Summa eft,auditorum,quibus doCtn- ^^Bam aut confiha falutaria proponas.de-

ledum habendum effe: nec effe mmoris

prudenti^ fcire ,quando tacendumhr,

quam prudenter,Sc confiderateloqui. ,..

Cap p.v.S.interdixitirrifonsrepre-)

henfione. Sed hoc Prov. genetalius eft,

& propterea sw<?i»(Mov/»w"B'>' 5 ^ majori

snimadverfione dignum. Namcum iUig

de reprehenfione fola agitur , hic de o-

inni genere confulti, prudentifq; fermo- 3^

nisprsecipitur: deinde cum illud Prover-

bium ad unum genus ftultorum reftrm-

eitur, hocad univerfosextenditur. Nec

abfimile ^ft ilH fervatoris mandato Mat.

10. 14. Quicunquevosnonaccifitynecvo-

htsaufiukat.piheremy^^c. nifiquod Mi-

niftris verbi quod ibi didum eft , hic di-

eatur omnibus fidelibus.

Sub hujus Proverbii complexu. & ca-

pacitate comprehenduntur irrilores Pro. 4.0

9. 8. ( unde eft,quod Chriftus Herodi

nihil refponderit Luc. 23. 9;) porci , qui

fana confilia nihil aeftimant ( cujufmodi

crant Gadareni,qui majorem porcorura,

ûampraedicationis Euangelii rationem

CAP. XXIIL loi^

habcbant , a quibus etiam Chriftus ro-

gatusabccffit;jcanes,qui doccntes mjr-dent,Scperfequunrur • multo magis bla-

fphemifundcHezekiah fervismandavir,

nequid blafphemiisRabshacem rcfpon-

dercnt z.Reg. i8'3<^; }potu obftupcfa-

dti, ut qui rationis ufu ad tempuspnvan-tur. i.Sam. 2^.3(5ideindequi mentem,& fenfus habent aliis rebus penitus in-

tentos. Quales funt avari -, quorum ani-

mos,fiquando epulum pr3ebent,ita in pa-

tinis effe modo audivimus, ut dc nulla re

alia prxterquam cibo , ne ab hofpitibus

abfumatur, cogitent. Unde etiam hoc

Proverbium nonnihil conjundtionis ha-

bere videtur cum fuperiori. Hofce uni-

verfos fub ambiru llio compled:itur hoc

Proverbium.Hujufmodiporcis non pro-

jicicndae funt margaritx j hifce canibus

non dandus eft liberorum panis; nec in-

fenticofo hoc, fpinofoqi folo pretiofum

verbi divini femen jadtandum eft.

Verumenimvero cum ftulti appella-

tione non hi foli, fed omnes (ut faepe di-

(ftum eft) impiidefignantur, videnturo-

mnes, quQtquot flagitiofam,&; nefariam

vitam tranfigunt , a Schola Chrifti arce-

ri; atque ita poenirentias viam praeclude-

mus, ipfos Apoftolos,qui genubus a Deoalienis Euangelium annunciarunt , imoChriftum ipfum damnabimus

,qui cum

Publicanis,& peceatoribus , utDeo illos

Iucraretur,commerciumhabuit.Refpon-

deo,aliud elfecum mortuis,aIiud cum x-

grotis, ut fanitati eos reftituas, converla-

ri ; deinde finguiarem fuilfe, Sx. penitus

extraordinariamChrifti,&Apoftoloruni

vocationem. Porro cum contemptus,qui

a nobis,nifi fado periculo, ne in his qui-

dem, quos certo icimus impios elfe,dig-

nofci nequit,eaufahujus prohibitionis af-

fignetur^concluditur, a nuIlorlj,nifiquos

contumaces comêrti fumus,inftitutione

(quoad ratio vocationis noftra? fert , ôpportunitas datur jdebeie nos abft^nere».

Qui

COMMENTARIA 1

Qai vero tali ingenio funt^ ut ab illis inhi-

bendafitcxlettis pluvia ,qu^mperdita

conditionefint,cogitaredebent. Aliiau-

tem videant ,quann aequo animo repre-

henfionesferre bporteat, cum divinierga

nos favoris teftimonium afferant,

V, 10* Ne transfemtermnum

JiSCuUi^ inagtumpupiUorum neiri' lo

grediaris,

V.ti. §iuia fedemptor eorum efi

fortis : ipfe difceptabit caufam eO'

rumtecum»

In o»mn' (fufillorum) eft fynecd.pards. ,

In dV^j: {redemptor) eft mecaph. ab homi-

mbus, quibus propter cognationem jus

eft redimendi alienam polfeirionem , ad 20

Deumtradudia.Scopus eft homines decerrere ab in-

ferenda afflidis injuria.

De priore parte verliculi prioris fupe-

riusdidtum eft ad c, 22. v.28. In pofte-

riori parte notat finem amotoûm termi-

norum hunc elfe, uc aliorum poireiTiones

invadant. Terminienim tanquammuri,

maceris, aggeres , & fepes funt ,quibus

pofleiriones hominum ab invicem lepa- ^

rancur,& dignofcuntur.Quamobrem qui

terminos movec , jam apud fe conftitu-

tum liabet in alterius polfelfionem invo-

lare.

Cum vero fpeciacim prohibeat,ne quis

pupillorum agros ingrediatur, taxare vi-

detur plurimorum hominum nequitiam,

qui,tametfi omniaadfe corradere expe-

tant,^ potentiorum tamen fortunis metuabftinenc, &. in pauperum, Scpatrocinio '^^

deftitutorum poffeHionibus unde fe di-

moveri non pofle exiftimant ,pedem fi-

-gunt. Sed belluinis hifce hominibus,qui

iijpe ullo red-SB rationis difcurfu ad id lo-

lam , quod praefens , & ante oculos eft.

N PROVERBIA 1017

tamimpotenterferuntur, verfu 11, qc-eurritur. De quo ftjpra diiitum eft c,22«verf.2r.

Veruntamen aliquid novi occurrit , in

hocverfu, quodplurimum elegantiieha-bec, Sumiturenim comparatio exleê,qu« fcribitur. Levit.2?. 2 5. 24, acc. ubidocetur, terram Canaan Dei fuifle . nonIfraehtafum; & proinde non licuifle cni-

quam fundum fuum vendere, Sed fiquis

paupertate coadltu&vendidiflec,neque ha-beret,unde agram,aut domum (ruftican:!

prasfertim) redimeretj qui iilum fangui-ne proxime actingebat,pretio,quod ven-ditor acceperatjperfbluto.^manu empto-ris afleretec. Qoud fi nec cognatus pofletêdimete.anno tamen jubilsi ad primumpoffeflbrem rediret. Ad hunc morem re-fpiciensPropheta docet , Deum efle pu-piUorum vindicero

, qni poireffionem in-juft^ illis ereptsm ex manu oppreflbris

recuperaturusfit.Oppreflbresigicuraliud

forum cogicenc,aIiud cribunal , aliu judi-cem,aUos, quam quos oculis cernunc,ad-vocacos. Icaqjiifanumfic confilium.cumpocentiore non contendere,iterum,atqueiterum videndum eft,ne cum Deo juftiC.

fimo pariter, & potenrifTimo in judiciumdefcendamus. Servum prncipis nemofacile opprimit ; regis aucem regum nontam fervos,quam filos (taies enim funr,dummodq fadeles fuerint

, pupilJi , Scviduaj}Jquis tandemimpunfe violabit ^

Verf 12, Adhuc cortuum eru»

ditioni , ^ aurestuas verbis fcien-'

ticc,

Scopus eft hortari pios, ut fe totos ad-dicant cognitioni Dei.

Ptov.2.2. idem praecipitur, fed inver-

fo ordine. Ibi enim primoaiirium atten-

tionem exigit , deinde animi accommo-dacionem, Qup docemur, in coeleftia

perci-

SALOMONIS, CAP, XXIIT;loi8

percipiendo aurem animo , Sc animum

auri itiutuam opem,&: fiibfidium prxbc-

re. Kam 8c animus experredus aurem

ad audiendum attentiorem, & auris cir-

cumcifa animum reddit alacrioremrficut

^ contra gravis auris animum ftupidio-

jrem efficit, 8c animus craflus, obeiuCiue

aurem furdiorem.

Sed videtur liberum arbitrium homi-

nitribuere) -ac ii penes ipfum elTet ani- ^^

mum,fivelleti€iûditioni applicare. Re-fpondeo,hanc officiorum pr^cipiendi ra-

tionem nos ejus admonere, quod debe-

mus, non quod pr^ftare poflumus.Deiu-

deregeneratos;cujufmodi efle eos,quos

Sal. in hoc libro alloquitur, ex frequenti

liliorum appellarione conftar ) libero ar-

bitrio praeditos efle,diffitendum non eft;

quandoquidem , quos filius liberayit, hi

verti liberi funt ]oh. 8. ^6.Qupd fiquis excipiat, auditionem yer-

bi in improborum etiam libero arbitrio

efle pofitam ; ideoque non efle filiorum

Deipropîam, refponfio eft, nudam, five

externam verbi auditipnem in his effe,

quae improbi poffunt vel facere pro arbi-

trio.vel infecfta relinquere:fed aurem in-

ternam admovere(quod hoc loco requi-

aritur)penes iilos non eft.Sicut enim cor-

1019

biliendique funt piorum animi; atque, ut

indies promoveant, incirandi.

Qupd cum fcienna eruditionem con-jungit,non fatis elfc demcnttrat^fi v-eram

doctrinani intelligamus.nifi voluntas et-

iam,8c afFeAusad ejus obfequiun) addu-cantur. Hocenim voce -idi>:i figniricari

cum ex aliislocis,cum ex Pfal.a. verf.c;,

clar^ liquet,

Ferf. 1 3» N^ cohibeds a puero

correUionem : cum percujjeris eu?n

virga^non morietur.

Verf. 14 Ipfe tu virgapercuties,

ânimam ejm efepulchro eripuerls*

In «u?: (piero) eft fynecd.fpeciei.Poni-20 tur enim pro fobole utriulqj fexus. Item

in »3is' {virgii)pro omni moderat<e cafti-

gationis inftrumento.

Scopus eft a nimiae indalgenti«e in-

commodisad moderatam, & pruden-

tem infericrum caftigationem fuperiores

adhortari.

Hic, ut fuperiore Prov, corredlionem

omnibus omnino liberis^cujufcunque fint

indoIis,ingenii,auteducationis,adhiben-

dis,fic&aariscircumcifionon,nifiare- 30dam effemonet, qua nulli funt,quan-

generante Dei gratia 8c gracuita e)us

beneficentia proficifcitur,

Pii vero jam ante eruditioni animos

adjecerunt; Quprfum igitur amplius hu-

jufmodi exhortacionibus fatiganturPRe-

fpondeo,animum(quod adducendi vo-

cabulo non obfcure indicatur)fua natura

a Deo, Sc vera ejus notitia quamlongif-

fime diffitum non nifi gradatim,& pede-

tumvis rede auc animati, aut educati,

quin aliquando fru(flus veteris Adami e-

jufmodi ferant,qui caftigatione,ne latius

fe diffundant , comprimendi func. Cumenim homiries finc pullorum fimiIes,Ioha

I i.ii.quorum nulli cam ficures,Sc man-fueci func, quin domicore,qui injed:o lu-

pato, 6c virga , auc calcanbus adhibitis,

ferociam eorum retundat , opus habenc;

rentim propius eum admoveri ; nec iter ^°fit etiam ut liberi, quamvis mitiirimo in-

hocluum, quamdiu hic vitamagimus,tametfi quocidie progrediatur^pofle con-ficere. Sicut igitur fancStis exhortationi-

bus ad Deum quxrendum primoinflexi;

itajne reiiedantur>eifdem retjnendi fta-

genio praediti nonnunquam tamen cafti-

gationisindigeant.

In priore parte verficuli quamvis decorrectione generaliter fumpta praeci-

piacur,primaria tamen,& praecipua qua-

S ff 4a»

COMMENTARIA IN PROVERBIA 102 1

In verfu 14. accretio eft. Cum eniin

verfu decimo terrio pareiites , ut (fecus,

quam a plerifque fit, qui cum praecepto-

ribu5,aut heris,ne liberos fuos verberent,

pacifci foIent)caftigariliberos fuos pate-

renrur,admonuerar, hic parentem ipfumvirga percutere jubet, Qup enim ipfe in

liberos plus authoritatis habet , & amo-ris; eo plus valebit, quae ab eo provenit,

^^ caftigatio,quatn qu*e ab alio iniertur,cu-

jusminor eft apud illos laltem authori-

tas, & de cujus amore non perinde con-

ftat. Plerique autem,quod ipfi ram ftul-

te funtindulgentes, ucplagasfnislibe-

ris non modo ipfi infligere , fed ab aliis

inflid:as aequis oculis intueri ncqueant,

aliis corrigendi & caftigandi partes de-inandant.

Hic liberi ad patientiam in toleranda^° caftigatione adhortandi funr, prêfertim

fiapatre coelefti caftigentur. Heb.12.9,Ecclefialtica difciplina virgas paternae

comparatur i. Cor. ^'.atqueeonomine,quam commendatiilima nobis efle de-betjutpoce cui a morte prima, Scfecun-da nos Iiberare fumma quadam , & piei-

maria rarione competit.

Ferf ij. Filimi,fifapitammm

101 15

dam ratlone ea,qu2everbisfit,inte!ligen-

da t^Si enimliberi pro fitigulis deliCtis

virga c^derentur, callum quendara, qui

adimeret fenfum plagarum , & virgae

contemptum parcret,frequenti verbera-

tione contraherent. Quamobrem , nifi

graviusaliquid admiflam faerit,ab incre-

pationeincipiendum eft : nec yerberibus

onerandi,qui verbis emendari poffunt.

Sed nec perpetuo ,quantumvis obfe-

quentes liberi fuerint , res nudis verbis

peragendaeft, fed virga nonnunquamadjungenda. Nam fiquis de una eadem-

que re abfque verberibus fêpius admo-neatur,non folumabjicit emendandiftu-

diurajfed porro cervicem obdurat,obfir-

matque Prov. 29.1. Caftigationes enim

medicamentorum fimiies funt,non cibo-

rum. Quemadmodum igirur medica-

menta eadem fsepius ufurpata in alimen-

ti naruram tranfeunt; arq;itanonmodo

ipfa non medentur , fed aliis etiam viam

obftruunt : fic objurgationes crebrius

incukatae diuturna confaetudine ita fa-

miliares reddunt«r,&.fe(5|:ufaciles,ut qui

ad frugem reducendi erant,in fua nequi-

tia hinc magis confirmentur.

Rationem ab adj . aifert , caftigatione

vitam pueri, non prjefenrem modo , fed

& aeternam confervatutrx iri. Unde con- 3o^jj^^^ Utahiturammui meus etiam

ftat, pareiires , & quibufcunq; eura pue-

ros educandi incumbit , nifi illos cafuga-

verinr , non foIuminterfec5tores corpo-

rum effe , verumetiam animarum carni-

fices. Ubi mirari fubit crudelem quorun-

dam parentum erga liberos fuQâmorej

quos ram charos habent ,.«t niiiMtura

morteperire, & in horrendara inferni

voraginem praecipitesdari Dongravatimferant.Talis erat Hcli facerdotis in filios "^^ tranflata adoculentiifimasanimi cogita-

ego, quantus^quantus fum, lietabor.

Ferj.iS, Exultabunt renesmei^

cum loqumtui labia (squiffimm res*

In'33 C/i//) eftfynecd. proliberisu-

triufque fexus, In wSa { renes mei ) cOt

metaph. arenibus, qui multis involu-

cris tedti ab oculis remotiilimi funt.

fuos,S<.Davidis amor in AbshaIomum,8cAdonijam,quos omnes morte,quai"n no-vimus illos obiiffe miferrimam , in aerer-

nos gehenn^ cruciatus conjetôs efle

Bon fine caufa fufpicari poflumus.

tiones,ut hoc gaudium a rifuSardoruo,&

fimulato diftinguat, Vel eft fynecd. par-

tis, ut ienfus fit , nuUam corporis partem

vacare fuo commodo,quod ex hoc gau-

dio redundat, Sic Pfalm. 16, veri. 9.Seopm

toiz SALOMONIS€opu« eft pios ad vetx lapientiae ftu-

dium 8c praxin excirare.

Primum verae fapienti^ fubjeduma-niiuum conftituic Vbi,tametfi omnesa-nimifacultates, compleditur, prajcipu^

tamen voluntatem, 6c affectus intelligit,

line quibns intelligere, & recordari nontantum foeliciratts acquifitioni nil conda-

cunt, fed gravioris judiciicaufeexiftut,

HincProv. 2. i. abfconderelapientiam

jubet.Sc tanquam thefaurum inveftigare

Verf.4. fervare ut pupillam oculiProv.7.

2;amare ut fororem,utcognatam,utan-

n":ios digitisinditos; EtProv. 4.. 6. amaCinquit)lapientiam,&lervabitte:&hono-

re te afficiet, fi ard:& illam. compledtaris.

Quamobrem oportet nos omnem ope-

ram, & ftudium dare, ut in penitiffimos

anTOi noftri receflus influat fapientia ;

a4 quam compaj-andam omnia,qu^cun-

,que habemus chariffima , (i opus fuerit,

cum mercatore illo gemiKario Matt. i^.

^(<, vendenda funt; multo magisabijci-

endi, qui cum illa aperte pugnant, vit.ofi

ebrietatis,a'/aritiaj,fornicationis,& id ge-

nns iiagitiorum affedius.

Hujus in cordefap'entisBfru<5t:uspro-

ponitur v.i6.fermofcilicetred:us, & ^-

quus.[Naaa ex bono cordis thefauro no

nifibonaexpromunturJMat.ii.^^^.&z.

Reg.p. II. ut hom.o, fic eftfermoejus.

Hujus rei ob eam cauiam meminit potif-

fimum,quia perfed:us eft,fiquis fermonenon peccat.Iacob.3.2.

Hoc vef6 non ett ita ftridt^ accipien-

dum ,quin ad omnes frudtus p-etatisin

animo latentis fitdiffundendum. Tene-dum.n.eftillud Gal. ^,z^. Si vivamus in

Sfmtn,in Spritu etiam ambulemus . Sicnt

enim,qui hanc vitam vivunt,vitalibus fur-

g.endi,ambuladi,vefcendi,bibendi,6ccae-

teris id genus adlionibus ea exprimunt:

fic vera pietate praediti did:is,8c fadis fe

tales elfe comprobant,

Sed norandns eftulterior adhuc ft-"

S, CAP. XXIIL102J

pientiae frudus.quo tanquam ftimulo adttudium ejus , & amorem excitandi lu-

mus. Sapientiam enim intus condendo,6cdid:is fadifque promendo parenti-bus noftris rem gratiiiimam prêftabi-

mus;eorum fenedtutem ^gntudine , &aliis.quaj illa xtas fecam fert,incjmmo-disgravem,&acerbam jucundiaima vo-luptate perfundemus ; anxias pro nobis

lo ol m fulceptas ira compenfabimus curas,

8c folicitudines,utincorpore, autanimonihil tam abditum fuerit , ut hujus gau-dij e_xpers erit. Conrra vero ftultitiam

amplexantes cana eoram cap ta cummcErore ad fepulchra-deducemus.

Denique coUigitur exhocloco , pa-rentum effe , cum in Hberis fuis internae-

pietatis indubitatos frudtus confpicianr,

loi;de Ixtari^nec.fi pietas abfir,ullam lae-

20 tiiix fatis juftam caufam fe unquam na-(ftos effe arbitrari ; & proinde non tain

ut diviteSjSc honorati fint, foLcitos eife,

quam ut coelefti lapientia,vcraque pieta-

te excolantur.

' Verf. ijtNe esmulem corde tu»

peccatores : fedin timore DQminic*

jlo{velper0e)omni die.

50 ^Û' ^ 8 . ^lupniam eftfintS'^&eX'peUatiotua non exfimdetur.

In 0'NBn(]?fcc<?forw eft fynecd.gen.propeccatoribusnotis,8cobfrrmatis. In Dvn{die)e?c fynecd. partis pro tempore. Inn'-inN(^««:)eft metony.adj pro merce dcquae poft abfblutum opus tribuitur, Iii

^mpr(expeS<i«o tuajck metony, adj. pro

rc fperata.

Scopus eft pios, propofita mercede, kpeccatoribus semulandis abftrahere.

iEmulari fceleratos ille dicitur.qui exintuitu eorum profperitatis graviter fc

excruciat, Qupd tu maxim^ ht, quando,faita comparatione , lUorum conditioni

S fl 2. ~ fuam

COMMENTARIA IN PROVERBIA io2j

probos quis Jemulatur, eo tninus timereDeum, Sic enim Propheta pfa.rs.confi-

terur , fe improbos aemulando eo prope-modum addudlum elfe ut a pietate defi-ceret , & pios omnes infaeliciffimos

fuam pr? tenuitate,&rerum inopia quîm

diflimilimam effe animadvertit. NamPrai.7 3.3.confitetur Propheta, fe in hoc

crimen incidiffe, dum profperitatem, 6c

faeiicitatem improborum nimisattent^

contemplatus fit.Non quod non Iiceat&

profperitatem improbo^m , & nortram

ipCorum miferiara,utDei fapientiffimam

mundi , & Ecclefe adminiftrationem

judicaret. Dereftanda igitur nobis eft caIobo,non expetenda impiorum conditiolob 2i,i6,Neque propterea excandefce-dum eft, quod omnia illi ex voto fucce-

cognicam habeamus,excutere,& penirus ^° dant, quandoquidem hinc orta indigna-

expIorare:fed illud in vitio cft.oculis ita tio fsepe non folum a timore Dei abftra-

lippienribus hazc intueri , ut extoliamus

fupra moiium improborum fcElicitatem,

&.conditionern noftra plas 3squo depri-

mamus.Neque enim poteramus tam ini-

qui effe rerum seftimatores, fi fanus eflet

1" jdicii roftri oculus,& non ita lippitudi-

ne laborarer,ut res parvas fub magnatu,

Sc unam fubduarum fpecie nobis reptse-

hit, fed in horrendam contraeum ob-murmurationem praecipitar,

In pofteriore verfu caulam reddit pri-oris adhortationis ab adjun.mercede,feuexitu piorum. Quê merces, cum firmif-

fimaDei jjromiffione nitens certa, &in-dubitata lir, debet in pietatis ftudio& a-more nos retinere.Hinc Pfal.73.24,dici-

fentaret,& ei,quod nihileft,fpeciem non 2° tur Deusfuos omnes (fub perfbna Davi-nunquam affingeret. Qupd quidem inde disj confilio hic direcSurus & poftea adfit,quod carnem hac de re.non fidem co- gloriam recepturus. Et Pf3l,37. verf.37.

fulimus,&in illa modo,quae fenfibus per- okf^rvayinquiuintegrum, i3 confiderajw*

cipiuntur,oculos defigimus.Nam fi rem, Jium. Nam fojlremum , velmerces ejus efi

prout eft,reputaremus,parum illad, quod froJperitas.Sic lac. 5, i iÂudiviftKpatien--

unijufto fuppetit praeftantius ftatuere-' tiamlohi,(^finem,ûemjkcitDominuf^vidh'

tms, quam magnam. multorum impio- i?». VtigituradconfittendSiiigravibac

rum affluentiam Pfal..37. i6. Et Prov. 8. tentatione vires fuppetant , fubducendidivitias ji*ftorum appellantur durabilis 3o funt oculi apraefenti rerum ftatu,&ad fu-

fupellex,feufubftantia,Ecquis igitur tam tara transferendi. unde etiam Apoftolus

flxipidus eft , ut impiorum quafi horariis

frudlibus ad biduum tantum perduran-tibus non prsetulerit eos, qui in annum,aut bierxnium recondi polfunr.

Qiiod dicit » corde non «mulandumefle,docer, ita nos afFevftOs effe oportere,

Ht impiorum conditione neexpetamusquidem,nedum hocanimi vitiumfermo-ne prodamusj minime vero omnium,ii s

fimiles effe laboremus.In pofteriori hemiftichio ad contrari-

vm bonum adhortaturry^^w timcre Do-mini-perfiftito.Vnde confequitur, impro-borum aemulationem,&timorem Dei nopolfffimul coufiftere, fed quo magis irn-

Rom,8.24. Nos Jpefervari docei; fpemvero non efTe rerum praefentium, fed ea-

rum,qu3e non videntur. Egregium nobishac in re exemplu prxbuit MofesHe.ii,23,24,25j2<5. Viatores molefta itinera a-

lacriter fufcipiunt, fi hofpitium fibi con-fed:oitinere,honefliim, &liberale para-

ri intelligantjmilitesfpoliorum fpe in-

citatigraviffimislaboribus, certifq; pe-+° riculis fe ob}iciunt:curfuri in ftadio , nt

brabium propofitu auferant, ab omnibusdelicjis abftiner.Qua igiturnobis arden-

ter de pietateacquirenda cofervandaque

contendendum eft,quibus non )incer-

tum,&periturum>utillis , fed bravium,

ot cer-

102(5 SALOMONIS, CAP^XXIII. 1027

ut cercifli.tnum, ita fempiternum propo-

nitur,

Verf, 1 9 . Audi tu,fiU mit^ fape,

(3 dirige in hac via cor tuum^^lêrf.ôJêfis cum ebrio/is vino^

tan qukm maxim& iufidiatur.Ebriofi eti-

am,&:heIuoncs pr^cipue id agunr,ut pios

Sc fobrios hommes ad cundc, in quo ipfi

volutantur , luxum pertrahant. Deindecum duo interhperantiae genera hoc in

loco proponantur,unum in potu, in cibis

alterumjab utroque cavere non ita facile' " '"

ianeque cum heluanttbwiflbicarnem ;** eft.ut nihil pcriculi fit, ne unius fuga

lêrf. 2 1 . §luia ebriofus,^ heluo akerum incidamus.

pauperfieti ^laceris induethominem

dormitatio,

In ^'(•ymojSc •yv:!(carnem) eft fynecdo»

partis pro quolibet cibo,6c potu.

Scopus eft pios ab intepcrantia,&Iu-

xu abduAos ad moderatione cohortari,

fPrimo fiorum animos ad aufcul'

Pdrtes t tandum^raâratfVerf.ip:

duaKfum f Deinde fraceftum ipjum froponity

\ ^confirmat.

Sedutrumque , cum pios(ut fiepe di-

ûm eft)alIoquatur, fupervacaneum \i-

deri poteftjPlurimi enim ubique reperi-

untur ab omni pietate, & pietatisfpecie

alieni qui tamen in potu,&cibo modera-tionisfines non tranhliunt.Sed intellige-

dum eft,neminem ita temperantise dedi-

20

Eft autem notandum , Prophetam abebrietate , ac edacitate pios abducere

qu?rente,non ebriofos,aut heluones eflc,

fed nec iis.qui tales funt,cofuefcere pro-hibere. Sunc enim nonnulli ingenio abomni luxu, & intemperantia fatis alieno,

qui tamen pravae cum ftrenuis potatori-

bus confuetudinis contagione fobrietatis

cancellos aliquoties trafeuntes,tanto bi-

bendi, heluandique ftudio tandem abri-

piuntur,ut maximam morem fimilitudine

cum illis habeant, quibus olim erant 15-

ge diilimilimi .Prov. 1 3 .2o.Noachus ipfe

in I^cuIo,quod compotationibus, & co-

mefrationibus(Mat.24.38.) addidum,5cdevotum erat,vitam degens:&: juftus Lo-thus interSodomôs guIsededitosÊzek,

16.49.) domiciliumhabens,abillis,qui-

bufcum vixerunr,intemperanti2e labe co-fperfi nonnihil, & coinquinati videntur.

tii efle, quin animus ejus communi pec- 30 Vrijah etiam,tametfi vir infignis,& fenfu

cati labe infedlus corruptufq; paulo mo- inGommodorum, quse exercitu$ Dominimento ad hoc peccatu infleî poteft.Vel

fiquis a temperatiê femita teto coelo nu-quam aberrer,fieri tamen poteft,ut in re-

â via aut non mfiftat,aut fatis firmo pe-de non incedat, Quaobrem ab hoc pec-cato alienoSjUt animos magis adhuc ab-horrentes induant; qui ad moderationetendunt, ut propius indi^s aecedant; &

pateretur,mosrore afFedlus crebristamen-

ad bibendum fohcitationibus fatigatus

tande in ebrietate diifolutus eft.^.Sa.ir»

Diffuafio ratione nititur auda ab adj,

p3sna,faupcrtate^ fcilicet in priore hemi-ftichio,& in pofteriore mendicitate, quae

fuo adjjacerarum veftium notatur. Pau-

pertas autem,6c m.endicitasimportanturqui optime mediocrirarem fervant, ma- 40 parcim quod,qu2e habetbona,abliguriat>,

gis m ea,magif(ûe confirmentur,adhor- partim quod defidia torpentes ^laboretari no eft fupervacuum,fed utile admo-dum,& necefrarium. Huc accedit, quodpiis (ut ex trifti prxftantiffimorum viro-

jum,Noachi^Lothi Vrij« cafu liquet)Sa^

quo plura acquirantur, abftineant. Qu«quidem cefTatio non inde folum prove-^

nit, quiamultumxem.poris, quodoperitribuendumerat, edendo, & bibendo

Sff 3 abfur

to2§ COMMENTARIA IN PROVERBIAabfumunt;Ted quod intemperantia fom-

nolenros,& dormirabundos reddut,di:m

iâgna vaporum copia h ftomachoplusfatis fufBrcinato exhalara, &ad cerebru«ranfmifla caput graved.neafEdr,& lom-num inducit. Cum igirur qui fomno,quamcunque originem habeat.indulget,

paupertatem nonefFugiat; Prov.d". il.

quid de illo fadtum iri exiftimabimus,qui

(ut taceamus temerariapa(3:a,&damno-fos contradlns) tanti fomnum mercatur,

quantum gul2e,Sc ebrietati fatiand^ liif-

ficit?'

Qiiseritur, cur,graviore pa?na xtevnss

mortis,quam Apolt. i .Cor.^. lo ebriofis

omnibus denunciat,omifla, levioris hujus

mentionem faciat .? Refp. i .quia dod:ri-

nae legis, qux ludôs oiim tanquam pu-

eros externis aut promiffionibus ad Deiobfequium invitabat , au: minis a rebel-

lione deterrebat, haec aptiflima eft com-minatio: deiude quia plerique plus hujus

vitx calamitatibus,quam cruciatibus se-

ternis moveanrur;8c proinde,ut commo-dam in hoc Ikculo vitam agant , a male-

^

ficiis abftinent-,tamerfi nullo fenfu futurê

aut vita2,aur mortisducanturiquales oiimfuerunt Saducaei. Praeterea paena haec.

roip

lO

V. z 3, Fentatem tompara-^& eamne venditoifapientiam , ^ eruditio'

nem^ G? intelligentiam.

^4. Exultatwne exultabitpa-

terjufti jgenitor [apentu utique

gaudebit de eo.

V. 2^, Gaudebit pater tuus ^ ^matertm^ imb exultabit genitriss

tua,

V 26,Da mihi^fili mi^ cor tuum-

(3 Qculi tui ad vias mem,v^27. Nam fovea profunda ejl

fcortum , ^putem angujlus eji a^

lieua. •

V, 2S. Etiam ipfa , utpr(edator,

infdiatur , ^perfidos inter homines

adjicit.

In ijnn Ssm njp [eomfara &ne vendito\eftallegoria a mercatoribus

,quinego-

ciantur , & merces pretiolas magno e-munt. In y^^y (oculitui) eft merap. a cor-

qu« non femper, fed -^;»'^^^ ebriofos soporeisoculis adanimi mtelliêntikm. Inconfequitur, proverbiaU do^rinâpt.orviderur.Adhaec Sal.illam dod:rinam cumprimis perrequitur, quas nonEccIeliae

modOjfed & Reip. aut conlervationem,

aut exirium compled:irur,Denique unamhanc proponens illam alteram non ex-cludit. Et quidem utramqu-^^nam no-bis ante oculos veriari ex ulu eft , uu, fi

feorfim pro noftra ad intemperantiam

1N3 ifutew) & rrnvr (fovea) eitallegoria

ad defignandum fcortationis peticulum,Summa eft.lalutates parentum admo-

nitionesin pueritia imbibendas eile , ucfcortationem , 8c alia peccata declinans,

exitium,quodinde provenit , fimul eftu-

gias.

Ad fuperlorem a crapula , & ebrietate

dehortationem unico verfu fibi viam mu-proclivitate minus fufHciant

, conjundtx 40 nivit:hic autem a fcortatione dehortaru.tamenad nosinde aveilendum valeant.

V,22.Aufcultapatrituo^ ei, qui

fe genuit ; (^ ne ajêrneris , cumfe^

nuerit^matremtuam*

rusfquo^tamen inargumento integra ca-pita priiis confumphtj qninque verfibusprsemiflis audientiam fibi,& attenrionemcomparat. Qujd ita ? Primum quod hocfcelus atrocius eft ; deinde qu:a ab hocpeccato , cum non tantum facultates ex-

hauriac,

loô SALOMONIhauriatjfcd haeredltates ctiam a juftis har-

redibus ad alienos transferat,plus damnireburpublicisaffertur. Pra^terea ad hoc

peccatum natur^ procliviores fumus; ut-

pote quod depravatre naturas noftr# ar-

dliusadha^rer, Denique non fine caufa

arbitrari pofTumus , Salomonpropria? in-

firmitatis confcientia, & expericntia ad-

duiftum pkis in hocargumento laborafle.

Difcant hinc parentcs,& quotquot ju-

ventuteminftituendi , erudiendique mu-nus obeunt,eorum,quibus pr«funt,inge-

nia explorare , 8c pernofcere; ut iniis

peccatis,quibus illos natura,vel educatio-

nis ratione , vel loci, ubi degunr, conta-

gione propenfiores fentiunt, fraenandis

fubjugandifque ('praefertim fi hujufmodi

fint,qu3e confcientias atrocius vulnerant)

plusoperae, &:iludiiponant. H^ncpru-dentiam in Prophetarum,&:Apoftolorum

fcriptis facile videre eft. Ifaiah fidelesin

captivitatem abducendos, ibique ad ido-

lolatriam folicitandos elle pr^fentiens

plurimuminho(ffudavit , uc pios ««^^''-

j,»KTiiii adverfus illam munirec. Ezekiel

etiam ludseos, inter quos jarii idololatrije

addidbos prophetavit , ad iftius peccati

odium totis viribus adducere conatus eft.

Deinde confcientia peccatoium , quas

ipfl olim setatis imbecillitate admiferunt,

exftimulare debet,ut,ne,qui ipfis fubfinr,

in eadem incidanc, folicite , matureq'ue

caveant. Sic Petrus,qui a fide defecerar,

alios a defedtionc laitos tedios confer-

vare ftuduit : 6c rjp^ninatim fecundamcpiftoiamad hunc finem,ficut ipfe diler-

te teftatur , fcripfit , ut ludseos (prout a

Chrifto admonitus erat) in yeritate fii-

/cejPta confirmaret.

Et hoc quidem in genere de toto hoccontextu,& aliquot,qui fequuntur,ver fi-

bus. Nunc fingula paulo diligentius ex-cutianius. Etquidem verf.22.iiberos,8c

filios familias hortatur , ut parentibus fa-

iiitariapraecepta, quibws ameretriciisar-

S,CAP. XXIII. 10^1tibus conferventur , tradentibiis obtem-pcrenr«Ex quo,quod nonnulli in dubiumvocarunt,certo definiri poteft; efle nimi-

rum profpicientiaE,prudenrisq'; Chriftia-

na? pueros,&adoIefcetes adhuc fraudummeretriciarum ignaros adverfiis illas in-

ftruer^;5c vanu effe illum,quem commi-hifcuncur , metum , ne hoc modo adole-

fcentuldrum animi peccatoru, quae prius

10 ignoiarunr,ut cognitione praediti, ita cu-

pidine irritati fint , & inflammati. Quafi

vero harum corruptelarum lemina fua

Iponte mox pullulatura animis inclufa

non circumgeftent : quafi ullum fperari

poflit tam purgatum, & excultum faecu-

lum, in quo fcorta (quibus imparatos ju-

venes obviam fieri, quid aliud eft, quam

hominem nudum, & inermem in praeda-

torum manus inciderer") non proftabunr.

2Q Non diffimile eft hoc qnorundam pfeu-

deuangelicorum judicium , qui omnemmentionem Papê, Miflie &c. hocfolumpr^textu

,quod iila refricardo homjnes

imperiti Pontificiorum religionem doce-ri poflînt, & amplexari, ab Ecclefiafticis

concionibus exulare volunt.

Deinde liberi docentur,fuum effe pa-

rentu inftitutionem plurimifacere,&.'in

illa plurimum proficere,utpote quibus fa-

, cile fitintelIe(itu,omnes,quibusimbunu-

tur,pr2eceptiones a fingulari amore pro-manare. Cu enim amoris in praeceptore

quovis, & iaftitutore lenfus ad obedien-tiam praeceptis alacriter praeftandam ma-gnam vim habeat

,parentibus

,(quiquid

mirum , fi magis, quam alii, fuosliberos

ament?) promptimme parendum eft:,

Unde non fine caufa in lege praeceptumeft , ad mortem rapiendum effe

,qui pa-

4.0 rentibusben^monentibus nonaufcHlta-

verit, Deut.:i,i8ap.Qupd autem exprefle cavetPropheta»

nequis matrem afpernetur, inde fit,quiaj

parentum ea contemptui magis obnoxiafit, Cujus rei caufas prius aiiignavimuSa

Qupd

COMMENTARIA IN PROVERBIA16^2

Qupd addiz,curn fenuerh.noTi obfcur^ in-

dicat,mamscaniriem, cjuaeplusei reve-

rentix,& obfequii merito conciliare de-

beret, liberorum perverfitate majorem

contemptum parere ; primum quiclem

quodratione fexus femper debilis, mini-

meque ad fe ulcifcendum idonea,urgen-

tefened:ute,debi]iolr fiat; deinde quod

amplius parare nequit,quas liberisrelin

^03?oportere. £t hi quidem non nlfigrandi

pecuniainftrucfti liias artes exercere poPfunt,&,quod qu^rum acquirere: lapien-

tia ver6,tametfi quibufl bet mercibus, &m«a]lis infinit^ praeftet, intelligereta-

men volenti facilis inventu eft,-& niliilo

venit Ifai. J^f. i. Praeterea rriercatorum

lucrum incertum eft,ut qui,naufragio fa-

d;o,aut piratisfupervenientibuSjCum bo-

quat, facultates jpofttemo quod,defici- 10 nis vitse etiam non raro jacituramfaciunt;

entibus anlmi viribus ,pen^ defipiat , 6c

deiiret. Quse tamen, quantacunque fuc-

rit,deliratio aIiberisprasfertim,quos ipia

omni rationis fenfu in infantia vacuos

peramanter tulit , xquo animo ferenda

erat.

Porro parentes hinc etiam /quod alibi

fufiiis traditurj fua referre intelligant in

&. timore Dei fuosinftituere.

& qui fodinis operam dant, fxpenumeroaut metallum, quod qujerunt , non inve-

niunt; aut majores in perIcrutando,quaminventum coinpenfabit, fumptus faciunt:

fapientiam vero,6c pietacem in via a Deoprasftitura quyrentibus lucrum certumeft,Scindabitatum.

Quamobrem tenendum eft illudProv,

4.7.acquire lapienriam , & prae omnibuspietate,

Gen.18 19. Eph.d'.^. Maxima enim co- 20 poflefifionibus tuis coparaintelligentiam.

piofas cum in Rep.tum in Ecclefia meflis Acquifitê autem nequid pr^feramus,hoC

Ipes ex familise red:a , & debita inftituj- in ]oco,ubi vendere prohibemur , admo-tione pendet ; nec multi inveniuntur pii, nemur fedulo. Nam,quod vendimus,eo,

qui in parentum familiis pietatis fu<e fuu- quo vendimus,minoris«ftin::amus.

damenta non jecerunt. In verbisautem nacn Sni njp(ew<« ^ ne

Hic prsetereundum non eft, liberos t% vendai)^^ diiTimilitudo quafi dicat,Mer-

tiam mafculos in pfetate informare,a pia

matrefamilias non effe alienum. Qupdtamen Pontifidi monftri fimile effe cla-

catores,quas magni emunt merces,pluris

deinceps vendunt : iapientia vero lemelacquifita nullo divitiarum , gloriae , volu-

mant. Vide 2.Tim. ^.i^". &A(3:.i8.2($'. soptatumhicrovendendaeftjmultominusubi Prifcillê l.audi ducitur ,

quod ApoU.

Ecclefix dodori viam Domini perfedius

expofuerit. Apaget^ igitur clamofas Pa-

picolarum contra divinara veritatem co-

axationes.

Verfu z^.piam juventutem ad ftudium

fapientia? , & pietatis hortatur a compar.

parium. Vult enim non minus operse pie-

tati , & fapientise ab his navari ,quam ^

oblivifcendo, auta redla via defledêndoabjicienda. Prov.4.5.

Notandum etiam,fapientiam,& intel-

ligentiam eum veritate femper conjun-<5tas efiê; ut intelligamusjfraudes,8c ver-

futias, quae ifto nomine infigniantur , in-

dignas eiTe,

Deinde cum io»b feu difciplinam fa-

pienti^ & iutelJigentiae adne(3:at , ofores

mercatoribus,quos notum eft longiffima, ^^ difciplina? five domefticje in familia, five

periculofifiima(|ue itinera terra marique

ut rem faciant, lufcipere , pretiofis mer-cibus impendi Ibler. Siccap. 2. verf. 4.oftendit

, piorum in fapientia indaganda

cicwUariorum induftriae xquaJem elfe

publicje in EccIefia,autRep.harum virtu-

tum cultores non«lfe,docetapertiiIime,

De verfibus 24.25;. vide qu^fupraan-notata funtv.I5,i<^.hujus Cap.Quanquahic aliquid etiam amplius adjungitur de

Istitid,

1054 SALOMONISlajtitia, 8ccxultationematris| cuitanro

magis filium prolpicere oporter , quia

illainconceptu, geltatione,partu, &lac-

tatione doloresmagnos, & acerbos per-

peflafit, Tametfienim Dei judicio hoc

illi incumbat, nihil tamen impedit, quominusliberihinc ad confolandum eam

,

6ciu fened:ute quantum poterint,exhi!e-

randum arctiore vinculo aftriiigantur, ut

finguliquaficruciatus fingulis gaudiis,8c lo

tormina exultationibus compenfentur.

Matres vero grand^vas liberorum luxu

& contumacia ad novos veluti dolorumpartus revocari ferum plan^ , 6c trucu-

lentum eft,

Illud autem alienius videri poteft, pa-

trem jufti.flc fapientis genitorem appel-

lari quenquam,cum omnes nafcantur fi-

liiiraj.Sed refponfio eftjfilium juftum,8c

fapiente nominari, non quod talis natus 20

eftjfed fadlus fupranaturali virtute, Sc o-

peratione Spir.landii. Hac vero loquen-

di formula docere voluit Propheta,pare-

tes non fiium in Iiberos,quia regni ccele-

ftis h»redes funt,jus,&;authoritate amit-

terefquod tamenAnabaptift?fomniant;)

fed adhuc pareribus,6c magiftratibus ob-

fequi eos oportere. Veruntamen qui li-

beros ita erudierunt, & a teneris inftitu-

erunr,ut,cooperanteSpirituDei regeniti 20iint,non immerito eriam regeneratorum

parentes cenferi , & -appellari poifunt

:

Quemadmodum e contra honorifica pa-

rentumappellatione (coram Deoj plane

indigni funr , qui nonid (quantnm in fe

eft)agunt, ut, qui ipfis nati mnt Iibcri,re-

naicanrur.

Verf. z6- Quplibentiusiftipetitioni

annuamus,nonabsrefuerit,cujufnam fic,

nobifcum reputare. Sunt autem, fi vere .^judicare velimus, verba ipfius Dei. Ne-que enim fuo hjecjfed Dei, cujus legatus

erat, nomine loquutus eft Propheta

;

quemadmodum etiam Apoftolus 2.Cor,

f.ao/ejScminiftros alios legatione aDeo

;CAP. XXIIL leijy

fund:os dicit; pcr quos ChriftuS ipfe ho-minibus , wt Deo reconciliarenrur, fup-

plex quodammodo fadtus eft. Quod cu

ita fit, quam nos prodigiofc ingrati eri-

musimoqu^m fatiii, vcl infanipotiusjffv

quodcreationis,redemptionis,&:confcr-.

vationis jure fuum eft, 8c qiiod praeftare

noftra maximeinrereft, fuppliciter quo-dammodopetenti denegemus

!

Siquasratur, curipie, qucd fiium eft»

non accipir;refpondeo, accipere quidemeum , dum cor hominis lolus ad fe con-vertit , led hoc effcere verbi minifterio

cujus pars eft ad animos fuorum como-vendos long^ porenriiIima,cum fe quafi

fupplicem iliis Drxbet; &:,omiifa,quafu-me prxditus eft

, jubendi authoritate, adpreces confugit. Quod etiam nos admo-nere debet , uc quod precibus , 8c bonis

vtrbis impetrare polfumus, durioribusnon tentaremus.Philem.g.p.

Qupdautem noncaput, autpedem,aut manum petit, fed cor, id ejus fapien-

ti? eft confentaneum.Qujppecordis pof-

feifione czEtera omnia corporis mem-bra fibi addi(ita,& devota habebit^ cumillorum fine hoc fubjedionem nihili fii-

ciac. Vtcunque enim ipfe fibi hinc etiamdecus, 8c gloriam facil^ poflit compara-re, tamen eo eft erga nos amore, ut glo-riamillam parviducat, quse eft a falute

noft/a disjuncita. Quo etiam refertur

,

quod eodemverfu cculorurn etiam at-

tentionem requirat. Neque enimocu-loibm corporis aipedium, fed mentis a**

ciem, 8c intentilfimam affedluum ac-

commodationem, quibus,ranquam ocu*lis obfervare polfumus viam domirri , nein deviaaberremus.

Verf. 27. lam randem ad caulam ac-

ceditjcurrantopere ad rapientijeftudium

cohortatus eft ; nempe ur illa fretus kfcortatione fibi cavear ; cujus atrox >

8c grave periculum defcribit a pari,

Scortum enim fcrobi , aut puteo com-T t r para»

COMMENTARIA IN PROVERBI A

10

20

10 ^<$

paratur adj.profunditatc.&anguftia am-plificato. Sicut enim temerairii , & im-

prudentes in puteos & faflascadunt : ita

ccelefti fapientia , & timore Dei deftituti

foediffimo fcortationis coeno fe totos col-

limunt; cujus foetor non tantum Deo,an-gelis, & piisliominibus , fed plerifque e-

tiam improbis naufeam,&faftidium mo-vet. Prov. d.ô. & r. Cor.(J.i8. HincDavJdis filii Amnon , & Abshalom poft

admiflum cura Bethsheba adulterium ,

jugum obfequii , & reverentije paternae

excuflerunt. Levisenim illis, & contem-nendusvifuseft. Hinc accedunt morbifcediifimi , Sc nominatim Neapolitanus,

qui iplis afFedios omnibus odiofos red-

dunt,

Hoc fcelus amplificatur ^ difficukate

inde emergendi.quodinftar fofl? fit pr^-

fundse, & anguftae ; in quam femei dela-

pfi quotidi^ tanquam in paluftri Ioco,ma-gis ac magis immerguntur ^donec ad in-

fernalis barathri fundum pertingant.

Prov,2.i8,i9. dc j.^*. Quamautem dif-

ficile homini fit exJiac fofla fe expedire,

€X Samfone luculenter perfpicitur, quitametfi meretricem vitje ftueinfidias col-

locafle,faEpius expertus effet, non tameapotuit fe extricare^ donec tandem in fae-

viflimorum hoftium manus incideret. ^qScortu igitur illi foflae^ in quam leremiahdetrufus eft,^non eft abfimiie ; utpose exqua,nifi quis funibus divinje mifericordiae

extradtus fuerit,nunquam emerfurus^ft,

Hujufmodi igitur foflas,& puieos grave-olentes Magiftratus debitis fuppliciisob-

turare debent.Verf. 28. Aiio argumentoapari peri-

culum ex fcortis proveniens amplificat,

Comparat enimfcortum praedoni, feuôlatroni

, qui viatoribus in infidiis fiint, utpraetereuntes bonis fuis fpoliatos interfi-

ciant. Huic igitur argumento l« notaamplificationis, & crefcentis orationispraefigitur. Namfofl«,&puteDCompar

fo^7rans

, perftrinxit hcminum impruden-tiani,fed latronibus conferes,adnoftraminfcitiam

, & animum incautum fingula-rem feortorum fraudem accedere do*cet.Omnino enim fic ufuvenit, utquem-admodum nonnulli fua imprudentia , &meretneiarum artium ignorantiainhocvitiumtoe meretricum impulfu aliquo»& illecebnsincidunt

: ita non defunt,qu!harum fraudum prjemoniti , & animuma lcortis alienum gerentes aftu tamen,& verluna dlorum circumventi pereunt.t^Hfmobrem peregrinos (quales reveradicimur

, & fumus) imitantes , ut tutiusvit^ hujus peregrinationem confieia-mus, armisnofmetinftruamus, & comi-tarus deiearum habeamus ; ne

(quod

ludam olim feciiTe legimus Gen.ig.) a-micos nobis Aduilamitas adfcifcamus.qui fe noftrarum libidinum mancipiapr^beant. Hujufmodi (de quo loqui-tur propheta; lacrocinii egregiapiOu-ra, & efiigies extat Prover.7. 10,11,12,I5,24,i5'.exemplum vero Gen.50.7To,II, 12, .

23' y »

Aliud argumentum afFert ab efFedh'slcortorumquodin Rep. tranfgreiTorumnumerum augeant. Unica enim mere-tricula multis adoJefcentibus corrumpen-dis fuflicit

; Prov.7.2tf. Nec tancum iu-venes corrumpere ftudenr , fed honeflasetiam matronas

, & virgines ad eandemfecum perniciem atrrahere.Hiclocusad lupanariumdemolitionetn

non incommode adhiberi poteft. Nam fj

nnica merettix tanta adolefcentum pe-ftisfi^t, quid efficiet magna illarum collu-vies .' Et fi clanculum luasfraudes exer-cendo tantumnocent

, quanto magis , 11pal^ graffandi concedatur venia ?

Ferfl 29. Cid v(s? cui ebeu f \cui

contentiones f cui loquacitas ? cui

vtdnem imûnefcui rubor oculorumf9,^0jm»

J038 SALOMONIS, CAP. XXIII. ,c.^p

V.SO, Imfnormtibus apudvtnfi, & ftipendium ebrioforum cuin in hac vl-

euntibm ad inveftigandum vinum

mifiam,

v,$i, Neaîcitovinum , cumfe

rubrumprabet^cum exhibet inpO"

culooculumfuum , indejinenter ttat

adreUitudines»

V'S2' Finefio, utferpens mordc'

bJt; (^ ut hcemorrhoispunget*

I'. 3 3 . Oculi tui videbunt alienas,

^ cor tuum loqueturperverfa,

V, 34. Et eriSfUt quijacet in m£-

dio mart j C^ ut quijacet in vertice

mali.

ta, tum maxim<i in futura'j nioeror (tili-

cet, gemitus,pIoratus,arque ululat;'s Ipfi

quidemcongregantur , utfe exhilarent

(undeeft, quod jam planôbcznueritfae-

dum ebrietatis flagitium honefta Ja^titiae

appellationepalliare:) kd vae illi lastitise,

quae tantam moeroris vim,&copiam qua-fi caudaj alligatam attrahit ; male fit illi

10 rifui,quemcomitatur tanta dolorum ca-

terva, quanta harum interjedtionum ani-

mi cruciatus exprimentium ingemina-tione pleniffim^ nobis ob oculos propo-nittir.

Si(quod in hoc malo fummfe expeten-dum eft) poenitudine fcelerisadmifli du-cantur , manet camen illos , quamdiu hic

viram aguw:,ex oftenfione fracrum,viola-

taeque divinae legis reatu dolor ; cujus ta-

V,l<:.?erCuSerunt me (inames, ]*° «êtfi fiducia remiflionis peccatorum re-

*' .^ . ^ ^ L '.' iringatur aculeus, & retundatur : non ta-noniegrctavtifuaeruntmejnQnovz: ^ ^ - - _. .

»

quandoefpergifcar^pergam, requi-

ram ijiudamplius.:

In tvp(oculumfuum)e&mexo.ad], pro

fubj.colore.ln mssnn {ferver/a) eft meto.

efiic. In 3'? (cor) eft metaph. pro medio.

In »pj>T (novi) eft metony. eftedii.

Scopus eft malorum ex ebrietate pro-

venientium enumeratione ab iila nos de-

terrere.

rfiguratOyV,^

Inh^verfiU^^'^®*

oratio eif\ a^^l^^^^}

ftanteexqu^-

l reliquif J ftione , Cs re-

Jônjione pnun- radjunSta v. 25.turebrietatK <

^fuhje&umTfO:

In aijunSps con^ r communia^feu generalia

fiderantuY <* (, farticularia,

In commuJiiofibiis defcribitui: merces

IIn oratione fi-

p gurata con"

men poflunt dolore non alfici , quodmDeum tam benignumj&clementem pa-

trem, qui ex foetidiilimi vitiifterquilinio

extradtos in regnum unici filii fuiadfci-

vitjtam ingrati, Scinofficiofi fuerinr.Qupdfi in ebrietate fua perfiftant , pro fingulis

laetitiae momentis,infinita annorum initia

lugebunt, & ejulabuntj pro fingulis, non

3o dicocantharis,fed velminimis viniguttu-

liSjplena dolia vini ir? divinae exhaurient,

atque epotabunt : cujus etiam aliquot in

hac vita nonnunquam cyathos prsbibunt

tam injucundos , ut , perfolutis omnibus,

quas habent , pecuniis traditilque lati-

fundiis , libentilfim^ (fi fieri poteratj fe

indeliberarent.

Deincepsad Ipecialia defcenditpro-

pheta; quas etiam caufse funt fiiperiorum

40 caJamitatum, Primum eft , ebriofos ad

lites , & rixasproclives effe. Unde potus

inebrians tumultuofus elfe diciturPro-

verb.2o. I. Nam cum fuperbia,qua e-

brii turgere folent, 6c intumefcere, con»

centionum parens fit , non mirum , fiad

T 1 1 a lites,

COMMENTARIA IlSrPROVERBIA

lites, SC pugnas facilfe profiliant. Deinde

cum vino inflammentur (Ifajah ^^. IIJardor ille,quo intus fervent,levi momen-

toillosin praelia. trudit. Porro ficut ma-

&na eft eorum ad lites propenfitas ,• ita

non minor eft ad fe defendendum im-

jundis in quasftione comprehenfis ha-dtenus. lam videamas fubjedium in re«fponfione. Depingiturautem fubjetftumebrietatis , five ebrius duobus effedtis.

Prius eft,quod apud vinum commo-

ratur. Cum enim Apoft. i.Tim. 4.. 5,

becillitas. Qua innotefcente, alii ad pu- doceat nos cibi,&potionis participes effe

illis ineundam alacriores'

gnam cumfuntrnec dubitabit, qui cum hoftefobno

nunquam congredi aufus eft , cum eo-

dem poru oppreflb, manum conlerere.

Secundum in fpecialibus locum obti-

net loquacitas. Quse quanta fit ex com-munifenfu, 8c quotidiana experientia

abunde conftat. Quod fi in eorum ,qui

fobrii funr , multiloquio peccatum non

deerit , Ecclef, f, 2. quanto minus in

ebrioforum ?

Tertiumeft, quod vulnera reportet

oportere , particrpationis voce nos admoderationem revocans, hic nuUum fibi

^°in bibendo modum ftatuit, Etcumintantis temporum anguftiis aetas noftraconcludatur, utnonimmerito, palma-rum menfurê.fomno, verbo emiflb, atq;adeo cogitato aflimiletur

( quod nos ad-moneredebet, ut temporis redis colio-candi fingularem rationem haberemusj)hic , tanquam vita ad aliquot annorummilliaproroganda eflet, in bibendoafli-duus eft. Denique cum Dei praritituto

impune,fiveinulta. Hinc Zimri herumô labor, & occupatio nobis incumbat,&fuum vino fepultum obtruncavit l.Reg. vini ufus, ut alacrius,& magis ftrenu& re-

id.p. 10. Deinde praeterinjuftam vim,

cui fe objicit,eft etiam juftiifimis faluta-

rium legumpoenis obnoxius: quaeut pri-

mo virgarum, ita , fi in ebrietate peritet,

mortis reum conftituunt. Deut.21. 18«

19. 2o.2r . Denique ex cafu aliquofre-

quenter damnum contrahit.

Quarto vero , oculorum icilicet rubo

rum noftrarum fatagamus, ccMiceflus fit •

ebriofus, mutato naturê, inftitutique di-vini curfu potionem, tanquam artem, &cexercitationem exercet , laborem vero&: rerum adminiftrationem non aliamob caufam fufcipit , nifi ut ingurgi-tationi fumptum fuggerant. Eft igitur

ebribfi moram in bibendo trahere , ho-re Genef. 4.9. 12. fynecdochice indicat ô

ras, dies,& nocSes confumere ; ficut exquaflibet corporisdeformitates, Scmorbos

,quibus le obnoxios tradunt ebriofi;

quales funt hydrops,paraHfis, 6c puftulae

in ipfo vultu erumpentes. Quaetamen

omnia non funt tam individui ebrietatis

comttes,quin variari poflint pro varieta-

tevinorum, &hominum. Trito enimfermone pervulgatur, quofdam ebrieta- _te furiofos reddi , alios fuibus confimiles, .^ perfkingit.

nonnuilos muros, & elingues. Salomo-nem autem verifimile eft , illos ebrieta-

tis frudtus,quos itida?a pro vini, 8c ho-

minum natura fblita eft proferre , enu-meralTe.

yerf,3o, Et quidem de ebrietatis ad«

Ifai. 6. 12. confirmari poteft.

Alterum effeAum eft, quod ftudios^

quxrat, 6c inveftiget vinum generofifl^-

mum , & ex variis aromatis confedium,In priore igitur effed:o vinum, quod ab-forbet ebrius,abadj. copia defcribit, pa-fteriore hoc a bonitate 8c generofitate,

Quam rem Ifai. etiam j, u. uno verbo

rDehortatio ah im»modico viniuJUt

Vhi confjderantur duo^

1 ^tiones, quih, de-

l homtiomunituf,

Vbi

xo4*SALOMONIS,

CCaufai,

Vhihahemm immodici ufus vini<

In dehoYtatione ajftgnantur cau-<

fe^ quia in cyatho V Exfutt*

In verbo autem intuendi eft fyn. ge-

ncris pro intuitu intentiore,&: valde de-

fixo, quo animi appetitio accenditur.

Neque enim omninovetamur vini colo-

rem aut in cyatho itationem afpicere,

fed ita oculis in illud defixis intueri , ut

amore ejus rapiatnur. Qôd ex confi-

jnilibus fcripturae locis coUigi & conclu-

dipoteft. Conjugato non (implJciterne-

fas eft alienam uxorem , aut virginem a-

fpicere; feditaut concupifcatMat.^-.^g.

lob. î. I. Ecclefia? afflid:iones, & cala-

mitatesitaintueriprohibemur, ut pro-

pterea odio illam, aut contemptui habe-

remus Cant. i . ^* . Alioquin intueri, &per-

Ipicere nonlicet modo, fed expedit. Ide

de Hevah in frudum veritum , de Poti-

pharisnxore in lofephum , de Achane in

veftem Babilonicam conjiciente oculos

dici poteft. Neque enim propterea pec-

caverunt,quodafpexerint ; êd quia talis

alpeûselfet, unde habendi cupiditas

animosinceffit.

Hocigitureft, dequomonemur; ne

vini appetentiae (ad quam ex naturae no-

ftvx pravitate plus fatis addidi fumus)irs

Titamenta alia , & fomites adhibeamus.

Cum enim ipfa vini fuavitas, quam guftu

percipimus , nobis abunde oblecSamen-

tum prjebeatjillud aliunde conqu;rere,a-

liifque titillationum adnuniculis augere k

periculo abeffe non poteft. Ex quo per-

fpicitur, quam longe abfint a pietate, &timore Dei, quifalfas carnes, fuccidiam,.

aliaque muria , 6c falfilaîne condita adhuncipfum finem deglatiunt, uthis tan-.

quam funibusebrietatem attrahat,& bi-

bendi cupiditatem per fe iiimiam porro

CAP.XXIII. 104.5

cxacuant. Quid enim hoc allud eft, quafiti ebrietatem addcrejquodSpiritus fan-<5lus horribiliter fe ulturum minatur,Deut.29.lp.20?

VerC^Z. Ha(itenus de argumento excaufa immodici ufiis vini : fequuntur ar-

gumenta ab effedtis , quibus nos ab illo

deterrere conatur.

^°

^ Generak verf. 3 2

«

Sunt autem\tlla 1 Sêcialla in reliquis adjinem

^Generale eft, quod vinum immodera»

te fumptu noxiu, & damnofum,imo ve-ro lethale &: mortiferum fit. IUud enimcofirmat duplex illa compa^tio parium;quae hocintemperantix vitiu nonminus

20 fugiendu efle monet,qua ferpentis mor»fum,&haemorrhoidisacuIeum;qujenatu-rae inftindtu omnes exhorrefcut.Si vino-lenti,incraterum,quos exhauriunr, fun-do anguem,aut ferpetem,vivum pr<efer-

tim, delitefcere, certofcirent,haudqua-

quam ad quadrantalia epotandum tamprompti, & alacres convenirent. Vino-lentiam igiturnon ad hujusvij? interiturn.-

.^ modo fed aeternum etiam exirium fuuravirus expuentem quam.debent exhor».

refcere

!

Hoe damnum adji rempore defcribi-

turjfine fuo h.e.poftquam fe vino prolue»-

rint. Quamdiu en:m ftrenu^ potant, vo-luptate quadam vana , & momentanea-:perfunduntur; fed,abfoluto opere, mer-^

cedis,&: ftipendii locoacerbinimos CIU'"-

ciams,& compurdtiones accipiunr.

4Q Verf. 3 3 . Poft ad fpeciaiia mala tran-^

fir. In his primum eft vitae turpitudo , &:fcedalibido. Praetecquam enim, quodvino fepulti imprudentes , &nihiltale

cogitantes ad turplLudinem patrandam.

facile (ut LothusJ inrjpelluntur; exim-snodica vini ingurgitatione reterrimae.

X 1 1 5 J&i-

COMMENTARIAINPROVERBIAlibidines geflerantur.HincSodomita in-

fandiS libidinibus exarferunt. Nam pa-

nis (acurirate apud Ezekielem fynecdo-

cfeicfe potionis edam exceffus indicatur,

Sic leremias paftos dicit equorum inftar

admiflariorum alienis uxoribus inhiafle.

Huc accedit,quod Apoftolus Eph. y . 1 g.

affirmat in viuo luxum efl*e,& Rom.15.

13. cum commenfationibus & ebrierati-

bus conjunguntur cubiliaaclafcivijB. Ea.

igitut ebrietatis & adulterii vicinia eft,

ur, ebrietate prseeunti, ilico fublequatur

adukerium. Tametfi enim adulteri non-

nuUi tint nonebriofi, paucos tamen ebri-

ofos invenias,qui iidem adulteri non fint,

Fornicationis fcelus metonymice de-

fcribit ab efficiente; oculorum lcilicet iu

mulieres peregrinas conjedtione. Quae

loquendi formula non fimpliciter da-

mnat afpedtum foeminarum,fed inhone-

ftam , quam quis inruendo illas obledta-

tionem capit • unde vefborum etiam tar-

pitudq nafcitur.

Verf. 34.. Aliud effedum eftcerebri

conturbatio,ficut fit^ cum quis in vertice

mali,ubi maxime fentitur maris agitatio,

atque ipfe niaris intuitus, celerifque na-

vis motus fenfus obtundit ; atque ipfam

adeo mentem attonitam reddit. Qêm-admodum enim.capite conturbato,l?fif-

que fenfibus,res alias apparent,atq; liint;

&,qu3e circumagi videntur,revera quief-

cunt; fic ebrietate mens, & judicium eo-nfque laeditur , ijt quid verum fit, quidfalfum,nequcatftatuere. Hinc eft,quod

fecerdotibus fuo fungentibus officio , 8c

regibus in folio judicii confeffuris vini

ufu^nterdidtusfit.Prov. 51.4. T* Inôctameri diflimilem omnino rationem ha-bent agitatio maris,& immoderatus vini

ufus,quod hominesfludbibus ja(9:ati, ut-

cunque mens,& intclledtus vertigine adtempus ita interturbetur , ut fiias opera-tionesexercerenequeat; mox tamen,«vacuacis humiore lii|)erflHo , Sc yaporc

noxio, Honmodoad priftinum ftarumrecurrit, Ced purgatior etiam, & defoeca-tior redditur,& ad quaflibet operationesfuas exercendum aptior:ebriofi vero pri-ftinas ingenii , memoriie & judicii viresnunquam omni ex parte recuperenr,Unde Hof. 4. ii_, vinum &c. dicitur

homines vecordes eficere.

Verf. 35^. Tertium efifedlum eft ftu-ô piditas ut animi,fic corporis ; ut interio-

ris,fic & exterioris fenfus. Sicut enimpraj mentis conturbatione malum etiatn

capiti impendens videre nequit , mulrominusefhigere: itacorporis etiam fenfiis

ita funt hebetati, ut in mediis malis ver-iatusnullotameneorum fenfu tangitur.

Atque ita rationis defecû hominibus,fenfus vero beftiis ipfisdeterior & igno-bilior evadit. Quemadmodum autem

20 conftaQtias,& fortitudinis eft,doIores,&:vulnerapatienrerferre; ita nonomnino.fentire flipitis eft,non hominis.Hinc eft,

quod Chriftuspotum iJlum myrrba con-tedium

y quia doloruixj noftra caufa per-ferendoru aut fenfum adempturus erat,

aut cert^ mitigatarus,recufavir.

Ultimum effecStum, & omnium teter-

jrimum eft,quod,ubi vinum edormiverit,aaidem,tanquam canisadvomitum,aut

3o fus ad volutabrum reditjra enim tyran-nico ebrietaris imperio, tanquamvilemancipium fubjicitur , ut, tametfi

, quas^rius paffus eft, incommoda non poifit

non fentire , bibendi tamen confuetudi-

ne, &: belluinae cujufdam voluptatis im-pulfu ad bibendi intemperantiam fo-dem,imo majori, quam prius,impetiiita

fertur , ut non nifi valida, & extenra di-

vinsB mifericordisB manu ex coenofb hoc40 ebrietatis ftagno extrahi poflir, Quam-

obrem videndum, ut ab hoc vitio matu-re pedem referamus ; ne, diutius immo-rando habitum contraxerimus , aut noli-

mus relinquere,aut nequeamus.Ebrietasenim, utpeccatis plerifqûe îliis , iu hoc

relpec^H

jt^6 SALOMONIS,refpedtu ipfo ctiam adulterio periculofi-

orelt, quod, ingravefcenti xtate , po-

tandi ftudium ex corpotis ficcitate indi-

esincrementum capiat: cum adulteri fe-

nio confeciti ad impuros congreflus, fi

maximfe cuperent,ineptirint.

10CAPUT XXIV.

JTerf. I. Ne temmlator vim ma-

lt,neque defiderato effe cum eis,

Verf 2. ISIam vaftationemme^

Statur cor eorum , ^ moleBiam la»

bia eorumprohquuntur»

In r\r^ '«rjN {viros mart ) eft metpnym. 2*^

adjund. pro viris peccato addidis,

Cap.2?. 17. 18. dodtrinamhuicper-

fimilem propofuit. Quamobrem illa tan-

tum indicabimus,in quibus hi verfus ali-

quid a prioribus diverfum complecftun^

. tur,

In priori verfu qu?dam occurrunt,qu?

fuperiorum verfuum interprerationi lu-

cem a£ferunt. Nam cum fuperius pecca-

tores semulari(quae loquendi formula. ô

durior videri poffetjcum omnes ad unumpeccatores fimus )

prohibitum fit ; hoc

loco docetur peccatores ibi intelligi eos,

qui peccaris addidi fe illis patrandis

manciparont, & peecan fervi funt. Et

cum fuperius, nequis corde improbos

aemuletur,praeceptum fit,hoc verfu,quid

lit cordeillosaemulari,explicatur ; nem-pe defiderare eodem eum illis loco , &conditioneefFe,id eft ejufdem fceleris^^

nos focios fieri cuper& , dummodo illo-

rum rebus fecundis utamur^ e. g. avari-

tiaecumillisfcelere teneri,mod« divitiis

illis pares fimus ; idololatriae, dummodoface cum illisj & honoribas perfruamui^

CAP.XXIV. IC47Contra fit i ver^ piis , qui iilosveltum,cum foelices videntur maxime , maledi-d:os cenfent,atque adeo pronunriant.

Infecundoverfuadhibetur(ut 23.18.)ratio ad fuperiorcm dehorcationem mu-niendum, fed k priore ilJa longe diverfa.

Nam illa ab adj. mercede perfeveranriaein fufcepta femel pietatc dud:a eft : hjecautem ab adj. poena

, quae debetur im-probis.

Ex adverfofinis etiam imflroborumconfiderandus proponitur, ut ab illos ae-

mulando defiftamus. Comparantur her-bis, quae florefcunt mane,vefperi exfcin-duncur , & arefcunr. In locis eminenti-bus quidem , fed lubricis collocantur, utgraviori cafu jufto Dei judicio praecipi-tati conterantur Pfal. 7g.i8. Ecquis Ha-maniinvidet, quod in tam altamcrucemclatus fit; aut etiam honori ejus , quemtam ignominiola mors confequuta eft ?«Summa autem rationis eft ^ improbos

fua nequirianon aliorum modo , fed 8cfuam ipforum prolperitatem convellere,

& Iabefad:are; vaftitatem fibi alfiduemeditari,& machinari; labiis moleitiamaccerfere; manibus,pedibus, oculis,auri-

bus id unum agere, ut omnibus, quibus

fruuntur,fe bonis exuant, Atque hoc il-

lud eft , quod liepe Scriptura teftatur,

[malitiamimprobi ipfum perdere. ] lob,5* . 2 . Prov. I r . 3, 5*. (J. Quinimo Prov.I. 32. docetur , ipfam pacem,& profpe-ritatem improborum ipfos perdere,dumindeaudacioresfimul, & inftrudiores,

atqueetiam alacrioresad maieficiapa-tranda eflJciuntur. Quis igitur iliorumfoelicitari invideat

,quse inftarkquei eft,

quo ftrangulantnr; prxcipirii, unde pra^-cpites aguntur ; gladii, quo jugulantuf?Quamvis igitur , Magiftratu aut mune»ribus excaecato , aut minis perterrefai3:o<,

leges fileant ; improbustamen ipfe de fe

paenasfumet»

jo48 COMMENTARIAIN PROVERBIA to^^

fêrf.^' Sapientidtedificatur do'

mtts,^ mtelligentiajiabilitur,

V.4. Etfcientid implenturpe'

netraha ommfubfiantiapretioja, âmcena,

V. j» Virjapiemefi cum robore,

i^vir fcienticefortificatvtres, ^„r,T7 ^, jT r ' r

V. 6. Namprudentibu4Conpits cumhabent. i.Tim.^.y. Qupdfipar-

ferestibihellum -^^falus efiinmuU cius Ula nobis Deus aliquando imper-

titudine confUariorum»

Summa eft,rescum domi , tum foris;

<um in pace,tum in bello foeliciiiime ge-

ri,qu3e exregula juftitiae , &; pietatis ad-

miniftrantur,

Superioribus verfibus ab improborum

Dei promiffionibus confirmatur; maxi-,m^ vero Levit 2<^. dc Deut.28. Illuftra-

tur vero infinita pen^ exemplorum co-pia, quae ex omnibus veteris reftamentiiibris hiftorici^ depromi poteft. Quajqu.dem derebus caducis , & citoperi-turis, tametfi veceri populo, nondumquafiexephebis excedenti plenius , &certius pr^ftitx fmc,in nobis etiam

,qui

tiat, minorem tamen externorum bo-norum menfuram exundante Spintusfui gratia ita compenfat, ut, qua improbjfruunturjcopiair. no defideremus.Quam-.obrem ad improbos semulandum noim-fpelLcrerum externarum anguttia, fedinopiapietatis, nos prsefertimfubnQVO

semulatione dehortatus jam ad pietatem, ô teftamento,quibus rerum mundanaruin

gcjuftitiam, quae nominibus fapientia?.

prudentias, & fcientije defignantur îoscxftimulat excitatque. Perinde enim eft,

ac fidiceretj dementi^ forei,fa(5ta defe-

<3:ione,ad malignos hoc confiLo tranfire,

ut iniis, quaead hujus vita? commodumfpedanr cibi ben^fic ; cum nuiia fit via

ad facuItateSj&profperitatem omne ge-

nec penuria Dei nobis irati,nec aiBuentiagcopitjixam certum eft,quam olimJudaeisruitjteftimonium.

In verfu quinto prolepfis effe videtur,

Occupatio eft ; acqui ad hsec , quae dicis,

comparaudum non cantum pietas, & fa-

pientia caeleftis requiritur, led porro alia

raedia,&: fubfidia : fubjedtio eltjubi pie-

nuscompendiofior, quam fi tepietatis, 30 taseft,&,quaepietacemtamquamumbra

Sc juftit ae ftudiofum praebueris. Cupifne,

domum,cujus indiges , aedificare ? cupis

eandem exttrudam ftabiiire ? Cupis de-

nique exttrucSam , &. ftabilitam lupelle-

, île copiofa replere,5c ornare ? Haec o-

jnnia pietas in Deum, & juftitia in proxi-

mum perficiunt. Reperias quam plu-

rimos,, qui domos fuas impiecace , 8c

injufticia .aedificarunc , & fupellediile

preciofa.exornarunc ; fed qui ftabiHvit,

fequicur , prudens rerum adminiftracio,

nondeeffe haec conquirendi fijbfidia.Ipfa

enim fapientiaquamJibetafiis adminicu-lis nudata latis tamen in fe virium habetad h;ec omnia confequendum.Qupd ver-fufexto comparatione maj.probatiliu-ftratque. Nam cum prudentibus confiliis

bella fbeliciter gerantur, &:falus in bello

mulritudine confiliairiorum obcinecur.;

neduminpace , &rebus domefticis ma-neminem. Qu^x omnia cum fapiencia 40 gna vis enc Iapienti:e,&: pietacis

caeleftispiisprseftec , non improb^mo-46, fed ttultfe etiam facerer, qui , ut hsec

,acquirat,deIeriapietate,adimprobitatem

;^ônvertatur.^.^G^CJtflflaftequentibusadinodum

Quod fi ad bella externa contra homi-nes pietas requiratur,muIco magis ad in-

terna & fpiricualia contra Satanam,mun-dum,& carnem,vide quae fiipra annotan-

tur cap.i i-,i4.6c 2o.iJ>.8c 21,23."

VerJ,

lo^Q SALOMONIVerf.y, Altce funtflulto fapten^

ti(s:mportanon ateriet osfuum»

In mD«n {aha) eft metaph. \ dim''ft-

(lone alntudinis in re quapiam,quam quis

manu attingere nequir, tradudts ad difB-

cultatem,\ el potius ic/^w»vl*» ( fiquis im-

probus fitjfapientiam acquirendi. In ij-e'

(forta) eft meton. fubj. pro judicio,quod

m portis olim exercebatur,

Summa eft, non elTe ad Reip. guber-

nacula adhibendos, qui caelefti fapientiae

! animum non applicant.

Superioribus verfibus fapientir lau-

jdes profequutus jam ftultum dercribit,

iut ex utriufque inter fe comparatioue

I res melius innotefcat.'

'

**. Improbis multa ad pietatem viam in-

j

tercludunt. Nuiic enim divitiarum,nunc

i, honorum , nunc voluptatum carnis defi-

L derium ita illos onerat , 6c humanarumI

rerumlutoimmergitjUtbrutorummioreI; terram prbni fpedtent , 8c nequeant ad

I,pj€tatemmentisocuIosattollere j multo

i

ininijsipfiafcendere.

I

Hoc ausrem in loco videtur Propheta

I illos potiipmum defignare, qui pietatem

i Sc difcendi,& fa(5tis exprimendi impof-

j

libilitatem fibi comminifcuntur. Hoc'• enimvox masn [fapentia) plurali nu-

\meroelatainnuerevidetur: perinde ac

,fi dicerentjmprobi ; pietas haec,8c jufti-

tia ,quje nobis tam importunfe obtrudi-

lur, tot , & talia documenta compIecSti-

.tur, ut iliis perdifcendis , nedumexer-cendis nulla ingenii memori^ vis , nulla

fufficiat diligentia. Hinc Ifai.jg. 9. Sa-

tius elfe inquit infantes inftituere recens

a ladte depuiros,quam homines hujufmo-

d', quantumvis adulci fuerinr,

Sed obftrepunt, nihil a fe did:um,

quod Scriptura non confirmat. Etenim[aniraalis homo non percipitea,qus funt

Dei. Stultitia enim funt ei ] i,. Cor. 2.

14.. Deindealtior eftfapientia, profun-

S, CAP. XXIV. lofj

d!orq'ue, quam ut ilhm quis îflTequatur,

nec reperitur in tern vventium Iob.28«

13. Refpondeo n^v 'teria q-i dcm caelo-

rum omnem inr-f gcnria'ii humanamtranfcendt.Tc-f':;d rocam d.fficidtatemex

humaniuicîe.ius '^pravatione Ccujusfenfuj&mt dita-r'on!; ad humilitatem de~primi, &ad majorcm addifcendiCL-pidi-

tatem eri(>iopo' ceret. ^ liiftigari ; nonnativa al ;qua rcrum obicuritate proveni-

1° re:&: ptoinde injuftiifimeimprobos^quae

fua eit , verbo divino culpam affingere ;

& Deum ipfum, quafi plus êquo intelh-

gentiaj ab iis,&. obedientiae exigeret,in-

juftitiae infimulare Legis enim obfequi-um, quamvis non renatis fit impoiTibile,

Adamo tamen ante lapfum tolerab le

fuit, dciisnunc, qui in Chrifto funt, onusleveeft,8c jugumfijsve.Matt.il. 30.f8cperfidem prajcepta ejus non funtgravia

i.Ioh.yj^.QuinetiamreconditiirimaEu-

angeliimyfteriafcire cupientibus obvia

funtProv. 8.9.Sc4-.<^. loh. 7.17. HincApoft.Rom.!0.<J.ex Deut.30.12. difle-

rit,non in casio eire,ut dicas; quis afcen-

det,ut illud detrahat.^nec in abylfojUt ne-celfehabeasinde extrahere: fed verbumprope efie in ore fimul,Sc corde.

Ex fapienriseigitur,quam nonaffequi-

3^ tur improbus,defed:u concludit Prophe-ta, nullum illi m portafeu Magiftratuumordine locum patere. Cui enim cêleftis

fapientia inaccefla eft,'illi porta etiam ju-

diciaria inaccefla elfe debet : cui ilia al-

tior eft, quam ut attingere poifit, edemetiam tribunai altius effe oportet

,quam

ut in illud afcendat. Cumonim Magi-ftratuum,8<. jud:cum fubfeliia in editiore

loco, ut eorum prê aliis dignitas innote-

. Q fcat poni lbIeant,homunciones,qui prse

fuainrebuscoeleftbus infcitla liumi re-

punt, 8c nihil nifi cerrena fapiunt , ini-

quum eft in illud culmen , 8c faftigiuna

evehi. Hinc lethro ne decuriones qui-

dem alios eljgi voluit, qua timentes Da.V u u £xod.

COMMENTARIA IN PROVERBIAExod.iS.2I. EtEcclef.io. ^,(^,7. inter

maximas vanitates, live deformitatesre-

cenfetur, quod ftulti nonnunquam in ex-

celfis & amplis locis,dum pietatis divites

quaf^ in convallibus jacent , collocenturj

quod fervi equis infident , dum principes

tanquarafervi, pedibus hnmi incedunt.

Quinetiam videtur hacformulaloquendi

teitium etiam numero im.pios eximere :

quafinihilquicquamillis cum foro judi-

ciali effe debeat,nifi forfan utibi damnati

flagitiorum fuorum pxnas luant.

Qupd fi a Magiftratu terreno arcendi

flint; quanto magis Angelos in die iudicii

judicandi honosiUisdenesabitur.^ i.Cor.

Denique fi rejiciantur ,quibus fapien-

tia coeleftis tnaccefla eft ; quid de illis

Ser, quiut damnabilemrefpimnt , & re-

jiciunt ?

Verf.%. Co^tantem maUfacere,

hiinc Donunumfcelerh vocnhunt,

In ^yTs (Dotninum) eft nietaph.ado-meftico, five civili in multos imperio tra-

dudla ad hominem nequiflimum, qui

10

105-5

num genus defcribit Mich. i.i.Va cegi"

trantihm iniquitatem, ^fahricantihmmalumin cubilihiisfuisîjua exfequantur,quam~pYi'

mumillucefcit : &. magis adhuc graphicSdepingitur V^^.i^.l^^.Verhaorti ejusfuntiniquitai,^ dolm-.dejiHit intelligcre,ut benefaciat. Iniquitatem excogitat fuper /e&umfuum;fenitus fefiftit in vianenbona ima-lum non rejpuit.

Atrocitaten-i hujus mali inde etiam coI-«

ligere eft , quod etiam idololatriae poenahujufmodi hominibus irrogatur Roman.1.30. In his funt, qui juramentorum no-vas formas excogitant

; qui novas arres,

vel fraudespotius cudunt ; quibus mer-ces aduIterent,pondera,&menfuras cor-rumpant ; quj denique nova intempe-rantiaf,in potu prarfertim, irritamenta in-

20 veniunt,

Hi adjuncfba appellatione defcribun-tur; quod finr,&: vocentur domini fcele-

rum. Neque enim improbi modo funt i-

pfi, fed aliis etiam ad nequitiam duceslunt,& antefignani. Non defunt homi-nes,qui illorum ftudium magnoperepro*bantjfed Spiritus iand:us,qui rem quam-que fuo , 6c jufto nomine appellat , illos

inter maios primas tenere pronunciat;6c,

quam plurimorum fcelerum cTfpeditus 30 ut omnes pii idem de illis judicium fe-

author, &. inventor eft. Deinde in ix-ip»

[vocabunt) eft metony. adj. appellationis

profubjedto.

Scopus eft,atrocitatem fccleris eorumqui fe maleficiis adinveniendis devovent,

ad fMgam,&: odium proponere. '

Ea eft naturas noftrs corruptela , ut k

nobis nihil mundi emanare poiTit ; im-munda vero tanta copia ebulliant erum»

rant, efficiet. Hoc enim,tanquam gravehujus flagitii fupplicium , hoc in loco in-

terminarur. Quod fi grave fit ab homi-nibus infamari,quanto magisab ipfoDeoeainfamiae labe afpergi, qûsenulloalio

modo,nifi verae feriêque refipifcentiae la-

chrimis expurgari poteft .^

Sednec,quae iiobisvidentiir bona ,'ex

cerebro noftro effingere, quamvispriori

pantque, urnon vigilantes modo, fed 6c ^^ vitio contrarium', virtus eft. Nihilenimdormientes peccarenon definamus. Ita

que nova fcelera excogitare , 6c fponte

fequuturafunibusattrahere, quideft a-

3iud,quam oleum igni addere , & navemvelis , & ventis impetuofis impulfam re-iris porrQ infcopulum agere.''Hoc homi-

bonum eft;quod verbo Dei dudum fcri-

pto non innititur. Verum fiquis fedulo

operamnavat, ut rationes 8c viasjux-

ta verbum Dei maxime corapendiofas

inveniat, quibus, malis fubaclis, pie-

tas, &. probitas propagecur j is certfe

intes

io;4 SALOMONIS, CAP. XXIV, los^

intcr bonos prlndpatum obtinens am- tiamaut relpuit, aat adtniflam perce

pliflimum fibi divini favoris teftimonjpm

coUigit, Hoc in Paulo ftudium viguit2.

Cor. II. 28. in Nehem. 2. 12, &c. &4, verf. ultirno,

ferf,^. Scelm ftultitiis eftpee-

catum : fed abominatioeft:

a/ique

derifor,

In nViN riDT {jcelttsflttkitia ) & rs-ip^ti

(ahomnatio) eft metonym, adjund;i pro

ftulto, 6c abominaiido.

Scopus eft nequitiam ejus, qu',perru-

ptis dod:rina?,& admonitionum repagu-

lis,maleficia perpetrar,ob oculos ponere.

Hinc primum illud in genere conftat,

peccatorum unum altero atrocius effe

contra Stoicos.

Deinde monemur , piorum efle, nontantum bonum a malo dignofcere , fed

quid optimum fit e bonis , quid e malis

peflimum , ad minutiffimum ufque dif-

crimen,pofre ftatuere.Turpe enim foret,

palatum dulcis , & amari ^ falfi 8c infulfi

mirimum difcrimen fentire j mentemvero ita peccati coniuetudine hebeta-

ptamque irrifioni habct.

Deinde ftulro neqiiitia defiforeman-teire, oftendit ab .adjundrapoena, quxcomp. etiarA minoris exaggeratur. Namcumdicat, deriforis (celus abominandiielfe, lubinnuere videre , l(:elus ftuki,vci

ftulrum propter fcelusadmilTiimaliqua

commiferatione dignum effe ; tamecii

1° Deo,fi non emendetur, ceternasftultitiie

iux poenas merito daturus*fit.

Ferf 10. J^mifsd te gejfifti in

die anguftite f Angufta eftvirttis

tua,

Inn-sinn (remiê te gefflHi ) eftnaeta*

phoraa corpore,cujus membra fuis artu-

20 bus foluta funt,ad animum,quimetuflu-(3;uat,6c vacillat.

Summa eft , eam demum vefa; virtu-

tis Sc Chriftianae fortitudinis teftimoni-

umedere, qui in tempore anguftisein

officio manet.Quumnunquam non contraSatanam,

mundum , & carnem excubiae agendaefint; tum duoprsecipue tempora funt, in

tam, & obftupefaiflam efle , utêquum ^q quibusfummaquaedam cura adhibenda

ab iniquo, verum a falfo diftinguere ne-

queat.

Scelus derifbris amplificat a compar.minor. nempe ftulti, five hominis, qui i-

dem, quod derifor, pecc^mm admittit

;

fed per ignorantiam , aut pfirmitatem,

aut imprudentiam:cum derifor edo6tus,

& admonitus faciat tamen. Neque vero

iion ita accipiendum eft, quafi reciaman

€ft,ne imprudentes , & imparati ab ilhs

circumveniamur. Prius proponitur Deu-ter. 8. lo. II, &c. cum fcilicet omnianobis ex voto, & animi fententia fucce-

dant ; alterum hoc in loco a Salomonedefcribitur; nempe tempus anguftise , in

quo hominis virtus , aut ignavia maxim©cernitur.

Multi cum aliis, tum fibiipfis magnumte, & renitcnte conicientia malum fem- 4o pietatis , §c probitatis fpecimen edunr,

per faciatjcum ille etiam dferifor fit,qui '

•.. /-•.

fuis cupiditatibus abreptus veritacem,

quamvisfit, quidoceat, nonadmittet,

Non igitur omnis de falute deriforis fpes

abjicienda eft: cujustamen conditio lon-

ge. quam ftulti, deterior eft ; quia fcien-

dum res tranquillse funt,quiiidem, tem-peftateafflidlionis coorta,fe alios, quamvideri voluerunt , revera fuilfe indicant.

Afil;(itio enim Lydius lapis eftadquemnummi , ut dignofcantur probi a repro-bis,esiguncurjignis eft expioratQrius,qui

V u u 2 anrum

IN PROVERBIA lof^fcamus. Denique imitetmir Jobum , cuiinfoliu illa, & maudita

, quampertulir,calamitas nonacciditinopinata lob. 3.

25. 26. Sic demum fiet,ut exafSicftioni-

bus, in quibus nos ftrenuos geflimus,ele-(flionis noftrs,5c divinse in nos diled-io-nis fingulare,&amplii reftimonium colli-

gamus Rom. 5.3. &c. Imo vero non ipfi

modo divinse erga nos charitatis confcij10 erimus ; fed de nobis alij etiam prsedica-

bGt.quodApoftolus deApelieRom .16 , 1 0.

Ferf» 1 1 . Eripe abreptos admor^tem , Et ab indmantibus adoccijio^

nem anprohiberes te}

Vj/2. Sidicas êcceignoramus

hoc , annon expendens corda ipfe in-

20 te!Iiget?§ui cufioditanimam tuam^

ipfe cognojcety & rependet cuiqueje»

cundum opusfuum,

In mnV D^np"? (ahreptos admortrem)e&fy'necd.gen.pro his, qui injufte ad mortemrapiuntur. In niD(wor«w)eftfynecd.fpec,

pro omni calamitate.In \zn(expendetis}e^

metaph.a trutina,qua aurum,&argentumexpenduntur,ut,an jufti ponderis (inr,co-

IQ^6 COMiMENTARIAaurum putum ab adulterino feparat , &deftinguit. Hinc Eliphaz lobo objicit,il-

lumrebusfecundis utentem animoere'

dum fteti(fe,8calios languentes confiliis,

& confolationibus fuftentaffe ; poftquam

vero igni tentationis ipfe fubjed:usfit, a-

nimum defpondiffe , &: patientiam abje-

cilfejob. 4.3,4,5.Petrusetiam,antequam

ad manus, & pugnam ventum eft,& dumin umbraculis, aut hybernisreiideretjfu- ^

mafiducia , &'fermonis vehementia , fe

cxtulit,ut omnes alij aChrifto deficerenr,

nolle vsl latum digitum ab illo abfcede-

re, Matth. 26. 33, 35. poftea tamen eummetu ancillulae abnegavir. Hinc Deus,ut

animofia tim.idis vere diftinguerentur,

libercatemdomum redeuiidi noluitafa-

cerdote promulgari » priufquam in con-

jfpedum hoftium proceffiffent. Deut. 20.

5.6. Scc.

Qupd fi pii fuam, & aliorum de fe opi-

nionem nonnunquam fallant,quid de im-

piis fentiendum lit , non eft difficile fta-

tuere.Ifraelitae documento fint,qui ob-

fequium in omnibus DeopoIIiciti Exod.20.19. cum tamen aquae primum,deinde

panis, poftea carnis penuria premeren-

tar, in Mofen,& in Deum ipfum rebelles

exfiiterunt.Illud autem peflimum genus

hominum quotandem inloco habendum 3o gnofcatura ad penitifTmiam cordium co-

eft , quos pace fruentes profiteri non pu- gnitionem tranflata.

det, fe ad primam periculi fpecie a Deo,& facrofandta veritate ejus defeduros.^

Quid igitur (inquiet aliquis)faciendij,

cum piosipfos videmus aut fbem. & ex-

ped:ationem de fe conceptam omninofruftrari nonnunquam, aut faltem non fa-

tis facere ? Mo:ierate (inquam)utendumrebus profperis , nec genio nimis indul

Summa eft, vana omni excufatione, e-tiam quae ab hominibus refelli nequit,

abjedia, miferis fubvenie,ndum efle.

Rationibusafflidîones, ut Chriftianos

decet, perferendi, quse infuperioris Pro-verbij explicatione expofitae fuUt,hinc a-lia adjici poteft ; laborantibusfc.& cum,

gravioribus maliscofiidtantibus fuppeti-

gendum;ne afflid:ionem,fiqua paulo gra- ^° as ferendum 2.Tim.i.i 6.17.1S. Ubi nonvior incidat,pr« nimia,cui affiieti fumus,mollitie refugiamus. Deinde in ftatu re-

rum pacatifilmo Apoftoli confilio moregerentes nofipfbs tentemus , nofipfos ex-plorejiius,nofipfos intus& m cute cogno

Onefiphoro foli,qui opem tulerat , fed

domefticis ejus omnibus foelicitatem ap-

precatur Apoftolus.

Deus pios in multas tentationes , ma-gnaqipericula non raro incidere patitur,

noE

lo^S SALOMONIS, CAP. XXIV.non tantum ut fidem, & conftantiam eo-

rum exploret j fed porro ut chantatis a-

liorum ,qui extratelorum jacftum pofiti

funt, experimentum capiat ; ficut ex hoG

loco abunde liquer. Eximium hujus rei

documentum exfiftit Heft. 4. 14. UbiMordec. Hefterse perfiiafifiTe legimus , in

illad dignitatis t'?ftigium illam 4 Deo e-

latam fuifle , ut ludaeis Hamanis malitia

perituris opitularetur.

Hanc dodirinam jg^w/^mtSfad majo-

rem emphafin proponit , hoc confilio , ut

omiffi officij indignitatem exaggerer.

Nam fi inimici afino farcin^ fuccumben-

ti fuccurrendum fit. Exod. 23. 5. quanto

magis proximo in articulo mortis confti-

tuto? Luc. 10. 30. Scc. Quinetiam Ser-

vator.ab homicidio nihil abeffe hoc pec-

catum aflerit. Mar. 3.4. Contra vero,qui

emortisfaucibus fratrem eripit , eximi-

um verê charitatis fpecimen exhibet.

Deinde nocandum eft, declinaribus ad

mortem matureauxiliandumeffe.Qoam-

vis periculum certum non fit,fi tamen fu-

fpicio ahqua mortisimminetis jufta fub-

fit,non eft cun(3:andum,donecmorti quis

adjudicatus fuerir,faciIior enim eft libe-

ratio,dum exitusadhuc dubius eft, quamcum lata fit mortis fententia. Multi aute

loj-p

non jure,6c mepto fuo capitis accufeturs

fe non tanta authoritarc, aut gratia va]e«

re , ut calamitatem fuo interventu polTii;

avertere,- rerum fuarum fatagcre,3c aliC"

nis noile fe ingerere ; &c fexcenta hujuf-

modi. Sed vanas , & futiles has excufa*

riones refellit ab effed:oDei,qui omniumcorda explorat; q.d»quamvis hsec omniaeam veritatis fpeciem prx fe ferant , ut a

1° nullo mortalium refutari poflint , nihilo

tamen magis rearum efFugies ,fi proprise

confcientia? , imo Deo, qui corde majoreft , eadem non approbaveris. i, Cor^4.'4.

Alterum Dei eflfedtum,quo afratrum

miferiis opprefforum neglediu deterret»

eft animarum noftrarum cuttodia, Cumenim Deus ad Imnc ( inter alios ) finem,

utaliorum faluti' profpiciamus, animasnoftras tuetur,& cuftodit; cavendum,neillum officij negledlu irritantes cuftodia

nudemur , atqueita omnibus periculis

obiiciamur.

Tertium ef?edum Dei, quo nos ad of-

ficio fungendum excitat, illud eft ,^quo(i

retribuit -cuique fecundum opus fuum;recSe facientibus (&fpeciatimvitapro-ximiconfervantibus)pr2en!ium,-o^c]um

vero(uc alibi,ita hic inprimis)detre(fian=

funt, qui fe aliis liberandisoperam datu- ^° tibus peenam , & fupplicium. Ucrunqueros profitetur, dummodo in certo difcri-

mine verfarentur ' fcd expe(5tandum rei

eventum, prsefeferunt, ne operam fuam,

&,qua valent, gratiam fruftra effundant.

Jn verfu iz.prolepfis eft,cujus occupa-

tio fiimitur a difpar. Jtijui mihi non inno-

tuit, eum in fericulo ejje l ftibjediio eft abefFe(3:is,DeifciI.omnifcientia,quacorda

cognofcit. Docecenim Propheta,homi-

nes,ut fe hoc onere eximanr,foIere excu-fationes ne(5I:ere, & comminifci:quarumunam, fed reliquas omnes compIe(flente

exemjÎi caufa proponitjfe nefcire proxi-mum in mortis.aut alius calamitatis pe-liculo verfari ; fibinon fatis conftarejan-

habetur Heft.4. 13. 14. hocdifertis ver-

bis exprefTum , illud ex adverfb fiTmiili-

me concludendum.ExempIumvero prio-

jis eximium extatjerem,35>, 16. 17. 18.

Quamobrem non eft negligendum proxi-mi, & imprimis Ecclefi^ periculum , Ced

cum magno propriae vitx difcrimine re-

dimendum,Heft.4.Ji.i2.i3.i4.Ubime-moria repetendum erit , Deum animse

40 noftrss cuftodemefTe.

Quemadmodum autem infontes , li

poffis, non liberare;ficmaleficoram,qua-

tum in te eft , fiipplicium non^ promo-vere, atrox flagidameft, [ Qaienimjuftumcondemnat, & impium juftilicat^

V uu 3 Deo,

t^6& COMMENTARIA IK PROVERBIADeo perlnde exofus eft] Proverb. 17,

15-*

Qupd fi devita prsefenti periclitan-

tetn non eripere tam grave delidJum fir,

inulto tifiagis damnanduserit-, quifra-

trem adinferos properantem non re-

vocat.

1061

Commonftrata fapientiae cum melle

convenientiaverf.i5,in i^.diilimilitudi-

nem indicat.Mellis enim liiavitas,quam-

primum ori infertur.fenfu percipitur;cum

vero in ventriculumdeicenderit, evanef-

cit: fapientisB vero, tametfiin acquilitio-

ne , & ufu in hac vita non nihd j ucundafir,prsecipua tamen dulcedo , & abfquefatietate in sternum duratura in futuroPêrf.i 3 . ComedeMi mi,melauod

h ^n* f-4» /!. ^ ^ Jh', j//^.»^ Tn fieculodeffuftandareftat. Inhujusvitsehmmflt.^fdvummeUu dulcem ^%ommodi?eafumusfagacitate, «t pr^-palate tuo, • - -.. ,. - , - ,

Vo /4. Ita fapientice csgnitio eff^

animcs tuce. Si eam ajjequutusfue-

riSjUtique eritfints ^ i^ exjêUatio

tuanon exfcindetur.

In nnnK (fim) eft metony. adj. pro

mercedCjquse in fine accipitur.

Scopus eft ad fapientiae,& piecatisftu-

îumhomines, propofito, quod tandemreddetur,praemio,exacuere.

Ad fapientia?, & pieratis amorem ad-

hortatur ab adj.earumdulcedine,qua2 il-

luftratur compar.par.mellis, atque adeofavimellis. Vbi primo notandum eft,qu3

concinna comparatione ufus fit ad pras-

ftantiam earum adumbrandum. Quidenimmelle dulcius ludic. 14.18. maxi

coquis frudrfbus putredini obnoxiis du-

rabiles. quamvis tardiores, pr^feramus.

Quid niigicur lapientiam pietatemque e-

vanidishujusvits deliciis anreponamus?Deinde mel ipfum comedentibus non eft

femper falutare(fieri enim poteft.uc ma-la ventriculi , aut reliqui corporis confti-

tutione in <^Ko;ûM/tf* convertatur:Jfapien-

tiaverocutti inefFabili jucunditate non° minorem,aut minus certam falubriratem

conjundtam habet ; fi non leviter pr«Ii-

betur , fed in intimos animi recelfus reci-

piacur. Qapd fiquis, fe iua fpe decidiile,

nec, quem exped:avit,fap;enti^ frudrum

percepiifejobjiciatj crimen praedicat,non

lapienti2e,fed fuum,qiii pro fapientia ina-

nem, & umbratilem ejus fpeciemam-plexus eft. Cum igitur tam certus fit la-

pienti^ fru(5lus , quireditus & ve(5tigali3

me. quodfpontedifbllac^favo.Âttamen certadubiisantcpommus, curnoniapi-

Spiritus fand:us h^c comparatione noncontentus, mellis dulcedinem minoremelfe pronunciat Pfal. 19. 10. & 119.

Hinc igitur infipientix, & impietatis co-

arguuntur, quibus fapiehtia (quae tamenindifcendofPiaI.42.i.2.)in feimones deeaferendo (Pfal.119.) infadis deniqueexprimendo Cloh. 4. 54. ) fuaviilima,ut

entiam

:

cimus.^

quam res mundanas ,pluris far-

Verf 1 5". N^ infdiator , im^

probe, hahitaculojujii 5 neque deva-

jiato accubitum ejus

,

Verf 16. Si feptiescecideritju.eft, haben debet) non magis, quam fal- 40/^^ tamen exfumt : fed imptobipae, aut affute parcicula lapit, i antoque J * . J i:* 1 x*

ima^gis nunc,quam olim damnandi func

hujulmodi homines quanto Evangeliumkge prxftantius eft. Mat.j^.I^.S.Cor,3.7i&c.ti€br,2.i,Scc»

corruuntmalo.

In nu^ {hnbitaculo) eft fyn. partis; vel

potius metony, lubj. pro ipfo jufto.ut exfequenii

I66l SALOMONISfequenti vcrfu liquet. Eademq'ue ratio

eft D3T {accuUtum ejw.)

Scopus eft adverfus mulciplices impio-

rum infidias & violentiam piorum ani-

mosconfirmare.

Cum univerfa fcripairafficut ex libro-

rum Prophetarum,6c Apoftol.infcriptio-

nibus colligi poteftj Ecclefe gratia lcri-

pta fit ; &- Propheta in hoc libro pios u-

bivis alloquatur- mirum videri poteft,cur

hic,mutatoftiIo,& lcribendi ratione,im-

probumcompellaverit.Refpondeo.qua-doquidemin Ecclefia nonnulh improbi

funt, decjuibusad frugem reducendis

fpes abjicienda non eft ,"iIlos alloqui noneft ^ fcopo, quem fibi Propheta in hoc li-

bro propofuit , alienum. Deinde obfer-

vandum eft, rationem,quam adjungit,

,

ejufmodi efTe, utimprobum, qul impro-

bus eft, ^ fuo bonis nocendi ftudiopoffit

avertere. Neque enim injuriam piisin-

ferre ideoprohibet ,quia Deo ingratum

fit.aut proreffione pietatis indignum^fed

quia fumma nocendi voluntate,8c cona-

tu nihilproficiet, Denique impiosallo-

quendopios prsecipue relpicit,quos con-lolatur adverfus improborum molitio-

nes.

Hinc apparet, nimium fibi pios metu-ere ab impiorum infidiis, & injuriis : quometu fepe aut aliquid de pietatefua re-

mittunt y_ aut animo inquieto & tremulo

funt ; imo eo anguftiarum nonnunquamadiguntur- , ut morruorum

,quam vivo-

rum,8c nunquam inlucem editorum,

quam utrorumque potiorem effe condi-

tionera ftatuant. Eccief. 4.1.2.5. Quan-tumvis enim impiorum injuriis preman-tur,neutiquam taroen opprimentur.Deusenim potentiffimarum manuum fimrumHnam fubdit, ne corruant Pfal. k^. 8. &5>r. 12. altera erigit, &; fuftentat lob. 5",

19.20.&C. & Pfal. 75.23. Hujusdo-dtrinae exempla illuftria habemus in la-

cobo Gen, 31,7. in Davide ,, in Ecclefia

, CAP. XXIV. loîludaicaPfai. 129. i. &c. in Pauloa:Cor.4. 8.9. Imo vero

(quod pios ma-

gis adhuc confolaridebetj quaeilUs malainferantur, bonafiunt, &utiliaPfal.ii9.

67.7i.R0m. 8.28. Jpfa mors, qua pii

ab impiis nonnunquam affecfli fiint , nonillos perdit , fedad vitam infinitis gradi-

bus beatiorem aditum praebet.Piis enimmoritam incommodum eft, quam arbo-

^^ribus, ut magis repullulent , tempeftivc

fecari ; aut corpori humano , ut noxius

fanguis emittatur,& fanitas recuperetur,

venamaperiri.

Quamvis autem infinita mala juftum.

perdere nequeanr,unico tamen perit im-probus.Amplificat igitur Deiin fuosbe-neficium adifpari conditione improbo-rum.Cum enim pij,quod malis,qu3e fub-eunt , non opprimantur , foli Deo acce-

20 ptum ferant; non mirum eft , improbos,quibus fubfidiaria manus Dei non porri-gitur, minimomaio opprimi obruique.Nabalem verbo periiffe Jegimus i. Sam,2f . 57. & , ut defint

, qui mala,quibus

obterantur , inferant , turdi tamen hi fibi

fatmali cacant. Pfal. 34. 21,

V . z 7 . Ne htator , mm cecide-

30 rit inimcus tuus-, ^ neexfultato cor

tuum^ eum cormit ille,

V,j$.Ne videat Domintis , &mcilumfit in ociilis ejus , G? converm

tat ab iUoiramfuam inte,

In h&ni ( cum ceciderh ) 6c ^W?3(cimi

com//>) eftfynecdoc.partis pro omni ma-lo gravi,aut levi , quod inimico obvenire

^ poteft. In vjy73f/w ocula ejus)eR metaph,ab hominibus ad Deum tranflata, qui fa-

ctis iram declarat,quam homines oculo*

rum, Sc t'ultuscompofitione indicare fo»

lent.

Scopus eft ab odio in inimicos, 8c odij

frudtibus.

loa eOMMENTARIAfrucftibus, propofita Dei ultione, deter-

rere.

I nimicus hoc in loco intelligeiidus eft,

nonquem m odiohabes , fed qui ceha-

bet. Neque enim fas eft, quenquam o-diflfe, Alioqui fruftra eflet hoc pra?cep-

tum,utpote obfervatu impolfi bile. Namejusmalo,quem quis odio habet,non po-teftnoti laerari. Adhancautemnormamexplorandi funtanimi noftrijUt intell ga-

tur, an inteftinumin aliquem odium fo-

veamus. Nam utcunque inimicos bene-volentia compledii aliis profiteamur, aut

nobis ipfis perfuadeamus, Edamnoeo-rum l2etemur,re ipfa odifle convincimur.

Non tantum graviori malo quod ini-

niico obtigit; fed leviculo etiam dilpen-

dioljEtandum non eft. Reperiunrnr au-

tem, qai profitebuntur, nolle quidem fe

inimicoruminteritam, fed jav5turam, aut

damnum quodpiam no noIle.Hinc igitur

nondifficileeftinteIled:u, quam rarafit

vera pietas.Quptusenim qui% ejus,qui

malum intentat,maxime vero qui intult,

malo faltem leviori non Isetari libi con-

cefliim efleputatrQuis non attoll t caput,

cum inimicus demittit,- non plaudit ma-nibus,cum ilie plangit; non feftum agit

,

cum ille jejunium.>Sed tantum hoc abeft

apietate, utChriftianis non foliim ini-

micorum maIisnonlsetandum,fed etiam

ferio ddlendum fit. David illuftre nobis

hac in re exemplum praebuit 2. Sam i.

Il.i2.&Pf. 55.13.14. quod exadverfoilluftratur verf.rfjK^. Hinc liquet,quamcraffehallucinenturPontificij

, quiafle-

runtjinimici amorem,non effefub veteri

teftamentopraefcriptum , fed novalegelChrifto lancitum; ideoque confilium

efle potius,quam mandatum^cui qui ob-temperat alic[uid fupra,quam necefle eft,

facic.

Obfervandum vero , hac prohibitio-ne non impediri

, quo minus de hoftiumJ)î excidio exfultemus,aut noftro bono

IN'PROVERBIA to6^

quod ex impiorum interitu fedundat,gaudeamus,

Verf. 18. Rationem addit ab acTj. du-plicemjforeut Deus iram fuam primo abinimico avertat, deinde in te convertat.Inpriore qu«r tur,quomo4p Deus,falvajuftitia lua,ab ;ilo,qui in odlo alterius te-

mere (ufcepto peritat iram fuam averterepoteiL?Reipondeo,Propheta non intelli-

j,.,gere totam iramDei,Ied particularem e-

jus frudum, quem, aiioqui fped-abili ali

qua vndiwtadeclaraturuserat. Hinc Ap.Rom.iz.ip. eum d cit ir«', feu ViudicSts

divinselocum dare,qui proprias vices nouicifcitur, fedacceptam ab alioinjuriam

Dei judicio permictit. Contra vero, quife ulcifcitur, irae divinse aditu praecludit.

Altera ratio eft,quod iram in fe accer-fit,quaE in inimicum eftundendaerat. Cii

^^ enim hic pietatem , cujus ille experseft,profiteacur,conveniet Dei juftitia?, ucin hujusi qui propeipfum accedit, quamillius punitione landtiiicetur , Levitic.

10. 5.

Verf.i<^. l:ê irafcaris malignis,

neque invtdeds improbis.

V. 20. îa mn erit extremumi°maIo homini ; lucerna zmproborum

exjllnguetur,

Jn ^j?'T ii(fucerna extinguetur^J&âW.Q^m

goria a lucernis extindiis ad res profpe-ras everfas tranflata.

Scopus idem hiceft,qui fupra fuitcap.23.verr, 7,ig.

Alslign.s hominibus, quiDeo adver-

^Q fancur,noleiraIci videtur cum p'etate,&nunquam iatislaudato Mofis exemplopugnare;qui cum effet omnium manfue-tiliimus , in Ifraehras tamenaDeoadvituh cultum deficientes>ehementerex-c§du:t, Sed hêc pugna nqlla eft; quaiido

qui-

jo66

quidem Irehujus^&iUius plan^ diverfuni

fubjeaumVit. Neqae enim eorum im-

probicati (qaodaMorefadum eftj fed

externe f?licitati irafci prohibetur.Quod

ex poiteriori parte verfus , ubi vetamur

illis invidere,clare patet. Invidentiaete-

nim vitiumeft,quo alterius boiio contri-

ftamur. Bonavero, quibus improbi pus

prseftare poflunt alia, quam qu» extrm-

iecus accidunt?

Prohibitionem confirmat abadj.ex-

tremitate,feu mercede, qu^ in fine tn-

buitur,quafidicat, Si oculos ^ pr^fenti

eorum profperitate deflexos ad finem

eorum,& extremum converteris, omnis

invidiseoccafiotoUitur. Quamvis enira

adtempus, velmomentumpotiusettlo-

refcant mox tamea marcefcunt. (êm-admodumenimplanecontraria eft eo-

rum. & piorum vivendi ratiojita contra-

riumutrifqueobtingitpr?mium.Piipott

huius vit» miferias omnibus in regno

CGelorum bonis affluunt:impii autempolt

momentaneas hujus vit^ deliciasm aeêr-

nos cruciatus prxcipites aguntur. iôd

etiara comparatione parium lU^lyat.

Nam ut lucerna,quanrumvisclareIplen-

deat unico flatu fubito exftinguitur : lic

omnis illorum profperitas brevi mo-

mento in miferiam convertitur. Hmc.

impiorum f^licitas igni inter fpmas com-

paratur Pfal.xiS.i^. quivix prmsac-

cenditur,quam extinguitur.-piorum vero

foli cujus fplendor magis, magifque au-

geiur , dbnecad mendiem, ubi femper

ftabit,pertingat. Prov. 4. l8.

SALOMONIS ,CAP. XXIV.

Fsrf. zi • 'Reverere Dominumf'

Umit,^regem,cum variu ne commi'

fcetotz^*

V, 22. N^/w repente confurget

exitiumeorum : Et Gppreffionemi'

fiorum amhorum quis mvitf

10^7

In D'i?' ( confttrget) eft metaph. ubi re-

bus inanimatis tnbuitur animarum mo-tus.

Scopus eft pios in Dei , & regisdebi-

toobfequio,propoiita defedionis posna,

confirmare,

Piorum ergaDeum, 5c regem.in unoverfu , & eadem periodo ideo officium

compIexuseft,primo utregem, qui um-Jo bram quandam,8c imaginem Dei in ter-

risreprjefentat , honore afficeretjfcut i,

Pet. 2.17. (quod etiam plenius explica-

tur; quia utDeo, fic regi reverentia de-

beri oftenditur,- ) deinde ut obfequiumDeo , & regi praeftandum ardiflimo. in-

ter fe nexu devinciri , nec uilum iati fi-

dele regi obfequium exhiberipofre,quod

a reverentia Dei leparetur , oftenderet:

Tametfi enim multi pietatis expertes

20 regibusfuisparentjnulli tamen, nifivere

religiofi ita lunt in regum fuorum obfe-

quioradcati, quinaut praemiis alled:i,

aut pjenis deterriti, aut injunis irritati abofficio recefTuri fint.Solus Dei timor , fi

altas in animis hominum radices egerit,

tanquam facraanchora in turbulentilli-

mis tempeftatibus a perfidia retinere

poteft. Nemoenimpius legitimae pote-

ttati fe opponit,cum Apofl:.dicat,Jpji D«»30 rejiftere

,ût fotefiati a Deo ordinata non

obtemperat^ Rom. i?. 2« Qupd quidem

fi regibus penitus perfuaderetur , prima

illis ik. maxima cura eflet,ut fubditi vero

timore imbuerentur.

Sed notandum eft,Deum regi praspo-

ni. Qup docemur, obedientiam regibus

debitam non e& abfolutam , fed reve-

renti» D-ei cancellis circumfcriptam , Sc

ad eam , tanquam amuflim exigendam,"^® Sicut enimparentibus,& heris (ut Apo-

ftolusmonet; ) ita & principibusn^nifi in domino obtemperandum eft.

Qupd etiam exprefs^ docetur Eeclef,

8. 2. ubi Salomon ,qui idem ScProphe-

ta fuit, ac rex longe magnificentiflimus,

Xxx ego

so^S COMMENTARIe2:o,mquit, confuioS ut regis mandatum

obferves , fed quoad juramenn,quo te

Deus obftringit,ratio tulerit. Quamobre

fervis Saulis laudi ducitur,quod Sacerdo-

tum cxdem imperanti parere nolueruntj

Doeffo vero vituperio,qui obtemperavit,

I Sam.22.i7,i«.QEe"^^^"^^^""^^S^'^^^

inferiori magiftratui aliquid reg;svoiun-

taticontrar.um prxcipieiiti iion oblequi-

mur: fic neque regibus ipfis , fieoriim

mandata a divinis difcrepent , obfequen-

dumeft.Inofficiofos erga Deum,& regem oe-

fcribir ab adjunda variet2re,(eu ievitace,

qua fii,ut,oborta tempeftate.ab imperio»

§c fubjedtione deficiant.Pr.movarietat.s

hujus efficiente cauiam elTe indicat cum

defedoribus confortium. Sicut igitur fu-

pra , tanquam amuletum concra gulam„

nequis heiuonibus fe aifociaret ,praeicri-

pfit: itahic,ut a rebeUione pij conferven-

tur,vitandum effe moRet rebellium con-

tubernium. Videmusenim mulcos,qui fe

jiulio aOavide deficiendi an mi Abshalo-

mo adjunxerant,poitek in cijêrtam rebei-

iionem erupifrejZ.Sam.iÎlj&a». i»2.

Secundo deterret ab hac ievitate „ &perfidia proponcns adjundtam ei poenam;

repentinum icilicet , & improvilum exi-

tium. Defedtiouis a Deo poenam vidc

jehof.az. 18. a rege vero,Ecclef.8. 3, 4.

'iôm.i 5.z^ Num.d. -

Verf.zi. H(ecfu7it etiamfapiett'

ium» Amofcere faciesinpdmonQn

eji bonum,

V.24, Dicentem improho, juflus

esthunc perforabuntpojjuli , (3 eum

detejlabuntufgentes\

v.if, Sed red&r̂ entibus impro-

bum arnmum etiti^fuper eos vemet

hmedlUio bonu

t", 26, LahtO: ofcjdahunlur ejui»

qui rBJpmdet verba teâ.

In S'3i! (facies) eft metaph. k fackbuJ-,

qu3e ic! promptuiunt, ut confpicranturs

tranflaca ad ea , quse (unt CKtra caufanri;

quae in judicium vocatur. In 'nap* ipsrfo-'

rabunt)&&. metaph. a telis,quibus corpus10 transfigitur,tradu(5ta ad horribiles impre-

cationes , quibus juftum Dei judicium. adcorrupti magiftratus exitiam acceriitur,

In p»" DTiSB' (ofculabuntUY lahia) eft me-ton.adj. figni pro honore

,qui redta lo-

quentibus defertur.

Scopus eft magiftratus, 5c quofvis ju-

dicii miniftros, propofitis poena , & prae-

mio , ab injuftis judiciis deterntos acl jus

diceadum excitare.

20 Prxfatio hifce verfibus prasfixa reli-

quisadultimum hujuscapXiS communiscft,eosomnes (qui hommum cujuflibetordinis , & conditionis ofHcia comple-dunturj ad lapientes fpediare , indicans.Quicunque igitur his nonattendir,nec sid

fe percinere opinatur , infipiena^non taai

Salomonis, fapientiflimi viri, quâiDei,

qui folus fapiens eft,judicio habetqr,Quatuor hi verfus ad judices referutur^

Soquorumneqûicia ius,_quod facrumeiTeoportet , &inviolatum

, pervertitur. Deeo autem ,. quod dicat, non elTe bonum,quod elt pefiimum , vide quid fupra di-(itumfic.

Verf. - 4. Unam fpeciem corruptelae injud cio proponic j nempe improbum ab-folvere,veI juftum five verbo , five fadtapronunciare. Ea vero, qua hic utitur, lo-

quedi formula exponit, quod fupra dixit

4G de improbo juftificando. Neque eninj

hominiseft ex im^robo juftum facerc,

Sed ex unica hac injuftiti^ Ipecie reliquas

omnes id genus intelligitj uccum vir bo-nus in mala caufa fuperior evadir,aut ma-lus iu boaa inferioj:.,

^ Ab hoc

jej.^SALOMONI

Ab hoc vitio deterrct ad j. fccn^ ',q"Ja

Sjujufmodi magiftratam popuh exfecra-

tionibusveluti perforabun|. Qupd etiam

apertius indicat , cumdicic , a nationibus

deteftatumiri.Prov.iy.i^ Deo abomt-

nabilis, hic vcro hominibus etiam exolus

efle dicitur,qui juftitiam violat, Solo di-

vini odij metu (quo ingruente, nihil pro-

derit propenfiflima hominu benevolen-

tia) in officio homines contineri oporte-

bat. Sed cum multi fint ,qui divinum ta-

vorem , modo gratiam cum homimbus

Ineant,fu{q; deq; habet,monet Propheta,

«quitate in jure dicendo tuendam efle ei,

qui velhominib.fe gratu forecupiat. vJ-

portetaute graviter impudente efle,uquis

(quod de injufto judice diciturLuc. 1 8.2J

necDei , nec hominum rationem haber.

Sed excipietaliquis, injuftum judiccm

£b iis , in quorum gratiam jus & aequum

pervertir,coli,& obfervari. Refpondeo,

ne bos quidem amore illum profequi.

Nam praeterquam quod injuftitia?,quam

exercuit , libi confeii fint, reputabunt, fe

pofle in optima caufa perinde cadere ,ac

antagoniftae ceciderunr,

Sed quaeri hic porcft, an liceat populo

judicem injuftitiag nomine exfecrari ?

Quod fi non liceat, ncc a Deo ut perdat,

peicndum fir , ied ut emendet confeqai

videtur, hujufmodi imprecationes nihzl

damniinjufto judici allaturas. Reipon-deo, quamvis illis hoc fadru injutturn fir,

juftum t^men eft,ut Deus diras exaudiar,

& injurias ulcifcatur. Ipiaenim injufti-

tia(at homines iaceant)ad Deum clamar,

& [clamore|ns inaures domini exerci-

ranraafcenditjlac.^^.^.Neqi veroa pie-

tate alienu eft,Deum precari, ut judicem

corruprumlocc moveat , aut graviusali-

quid .'quoalij ab injuftitia deterreantur,

in iikrji ftataat fiifi ad frugem rede&r,

2j. Hancinjuilitise poenam ccniirmat,

iib adverlb prssmic eerum qui irnproboo

iSoarf^viuntjgcpro rafonea^j-niSi Kekrvs

S, CAP. XXIV. I07Ifupplirio afficiunt.Iis enim amoenum erit.

Oijus profperitatis caufa, ut principalis

Deus cfle inteiiigitur , ita inftrumentaljs

hiccxprimitur, populi nimirum benedr&.io , & prcces ad Deum pro illo fufa?»

lob. 29.1 1,12,1 5. Deoigirur,&homini-bus chari funt, qui jus purum , & caftuna

confervant. Non enim dubium eft,quin

illi ipfi , contra quos fententiam juft^ tu-

10 leritjfi no perdita:,& dcplorata? fpei fue-

rinr,cumad fe redierint,omnia illi faufta,

& foelicia precabuntur. Quod fi nonnulli

nequam homines hoc nonracianr, manectamen integra Prophetae fententia illum

f)opulo charum fore.Majoris vero,&me-ioris partis vota perditorum bominuoi(fiquae funt) ma!edi(Stionibus,quaj nullius

ponderisfunt ?rov,26.2. facile prxvale-

2Q bunt. Quinetiam maledidlionem eorumin benedi(îones convercentur.

Verf.2(J. Alioadj, prjemiojudices adre(flum judicium ferendum exfcufcitaij;

honore fcilicer,qui ofculo defignatur.O-fculum enim apud ludêos duplex erat

;

anum charitatis fraternae (de quo Apoft.

RoiB.i^,id.)aIrerumhoi3orisPfal,2.i2,

Pêrf. 27. Jptaforts opm tuum^^® ^para illud in c^gro tibhtu exjirues

dom^m tuam*

Scopus eft pios ad ordinataaa rei &«miliaris adminiftrationem adhortaTi,

Piorum officium in profpiciendo fami-

liis mis ufque eo Spiritas fandas i. Tim.%.%, urget , ut Etlinico deteriorem pro-nunc;et,qui fuoruin, maxime domeftico-

40 rum , curam non agit. Hic autem ulte-

rius progreditur , & illos in difciplina oe-

conomiea informat , & ,quid priiis in re

famihari,quid pofteriusprocuranduBa fir*

oitendit,

Qupdvero, juftahujus rei traitatio-

r.e horninibws permifla, qujedam tamen,

Xxx * qtw:

1074 COMMENTARIquK huc fpe«a:ant,hic,& cap.î.afpergit»

docere nos voluit, hanc curam , quamvis

prima non fit,aut praecipua,ad pios perti-

nere ; nec animum ad rei familiaris ftu-

dium advertere, homine Chriftiano indi-

gnumefle. Qupd ideo diligentius obfer-

vandum eft,quia ex confufa,6c perturba-

ta rerum domefticarum adminiftratione

paupertas,atque adeo mendicitas piisob-

tingeret, no line magno veritatis difpen-

dio,& improborum concra veritatemca-

lumniis.

In Rep. & Ecclelia commod^ procu-

randa longe fecus fe res habet. Ibi enimab his,quae intus funt, initium fumendumeft; 6c primojUtnofmet ip[i,& domeftici

noftri bene inftituti & morari fimus,pro-

videndum Pial.ioi.& i.Tim.^.f. Sicut

enim mulieri turpe foret , dum propria

clomus inmunditii lcateat, in aliena for-

^ts infecitarijfic MagiftraEui,aut Eccfefiae

Miniftro, illud in aliispunire,autrepre-

hedere,quod domi fu? impun^ graflatur,

Sed obj ici poteft contra oeconomicumIioc Salomonis pr<Bceptum, de dornoac-quirenda,ad quam tanquam afylum cbn-tra aeris,&:coeli injuriam paratum nos re-eipiamus,primocogitandu efle. Relpon-deo , Prophetam hic loqui de brnandadomo,aut magnifica extruenda.Non igi-

tur vetat domum aliquamprimo inlococomparare; fedagros bene colendoseifemoner, pafcuaarmentis, & gregibus ve-ftienda ; horcos, pomaria, & vineas con-ferendas, priufquamad magnificentio-rem domus ftrudturam animum adjece--fis.His enim bene adminiftratis, reditus,

&ved-igalia non deerunt,quibus domumaedificaturo fumptus abunde fuggeratur;necillud eveniet,quodftuItoilIi inEuan-gelio,qui" ?dificium,quod inceperat,ad fi-

nem perducere non potuir. Deinde inagricukura obfervanda funt arandi,femi-aandi,occaiidi, & metendi certa rempo-r^ quibiis negleiilis , irritus erit reliquiis

AINPROVERBIA,075

totius anni labor : ad «dificandum veroquodvis anni tempus faiis opportunumeft. Denique Plala27.domum«d:ficareeft liberos fufcipere. Atque hic ex ufu e-ritjptmlquam uxorem duxeris, rationeminire,quomodoillam

, &Iiberosagricul-turam, autaliquam honeftam artcm ex-ercendoalas.

Hx'c prudentia oeconomica ad fpiri-10 tuaiem quandam ftugaltatem traducipo-

teftj ut,cum in facra fcriptura do<arin«

magno numero ^&r varietate proponan-tur

,in iis

, qua? maxim^ neceflari» funt(cujufmodi eft dod:rina de fide, refipi-lcentia &c.Heb.d.init.) primo,& prxci-pue laboremus. Multi vero ilJa potiiTi-mum confedantur^quae ad decus potiusquam ad lalutis necefTuatem fpedant*.Quid,quod non pauci (inter quos primas

2otenent Ponrificii,; relid-is fcripturis inqu^s omuia ad falute fcitu , & fadu ne-ceflaria continencur , fpinofis quxftioni-busdeordinum Angelorum numero, deloco definitoinferni

, deforma cruciatusâmnatorum, an fandi in coelis fe mutuo afint cognituri,&c. fua,& aliorum ingenia

*iatigant.^

°

Ferf. 28. Nejisteflis temer^ ad^3° verfmproximumtuum-neciUum de-

cij?iaslabitstuis,

yerf,2p,Ne dicas^quemadmodumfecitmihi ,fic faciamiUi .^ reddamcuiquefecundum opmjuum, 1

Scopuseft hominesab ulcifeendo fe.ficut tadLsfic didis arcere.

'^^ De multiplici lingua? ufu, & abufu f»-piusdicaum eft. Inter abufus vero ncnminimus eft,cumquis [eademJinguaDeobenedicat, & proximo ad fimilitudinemDei fadromaledicat] Iacob.5.9. Fideli-busigiEur fedHlo agenduinelt, utarbor!

vitae

1074.SALOMONIS, CAP. XXIV. lo/f

vitse fimiles fadi non frudbu modo fadto- y.î.Et ecceâ^cenderat ille to-

rum, fcdtbliiscciamdidorum alorum

languoribusmedcatur.Apoc.i2.2.Mon-

ftri enim fimile eft,linguam ad fanandum

hominesfacaam eofdem.fi apertis convi-

tiis,autfi(5tis criminibusminus poliit,infi-

diofis blanditiis (quod non raro fitj viil-

nerare.

Verf.29. Adverfus vmdiCtam priva-

tam , ad quam omnes natura proclives

funt, amuletum praefcnbit , nenosverbo

adillam exequendam obligemus. Quxenim non eft in animo cogitanda ,

aut

defideranda' , multo minus verb:s ent

profitenda , &. proclamanda. Ea emmeft hominum ambitio , & fucatae con-

ftantise aftedtatioût ad vindidlam contra

gravifllmas rationes perfequendam cxca

illosambitioimpellat, ne fcilicet parum

fibi in incepta infaniaconftare videretur.

ttis chamieIeo7iibus ; texermitfacies

ejus urticce,^ maceries lapldum ejus

defiruBa eJL

V»i2. §iupdvidi egoâppofui ani'

mumt rejpexiâccepi eruditionem.

In V3fl ( facies) eft metaph.a facie ocu-^° lis omnium expofitaad fuperficiem, quae

vifioni objicitur,tranflata.

Scopus eft pios , utex defidiae incom-modis diligenter confideratis ipfi ad bo-nam frugem excitentur,monere.

Superius docuit , in familia re(3:t' gu-bernanda plurimum interefle, utcerra

quada ratione , & d«bito ordine negotia

peragantur.Hic porro docet,diligcnciam,

& laborem adhibendum efle. Qupd illu-

Qupd fi in nuda enunciatione tantum pe--20 ^^^^ ^^ adjuncao damno , 8c dilpendio,

riculi fit,quantum erit, fiquis facramento quod gx adverfo otio,&pigritia pullulat.

fe porro' obftrinxerit ! Huc enim ufque

progrefllisDavid, nifiad Abigaelis pru-

dentiam , & orationis artificium eximia

ipfius pietas accefliflet, ab horribili Na-

balis, & domefticorum e)us omnium cae-

de non fibi temperaverat.

Deinde notanda eft fiiperba hujus di-

Ai {ficundumquodfjcitmthi) ariogantia.

Quid enim hoc aliad eft ,quam m tnbu^

nal Dei,cujus folius eft unxuique fecun-

4um opus fuum retribuere,fe mgerere?

Hinc deniq; facile apparet, quam pro-

digiofi fint ,. qui ab aliis injuria laceflitrla

obvios quofque ,quantumvis innocuos,

iram evomunt ; hinc defenfionem latis

honeftam fe nados rati,qiiod non durius

eos tradaverintjquam ipfiabaliis excepti

fuerint.

Defcribitur piger ab ad). in cultura a-

gri,&; vineas negligentia.Qiii culturae ne-

gledtus fuis etiam effedtis arguitur,nem-

pe quod ager , & vinea chamaeleonibus,

&. urticis non hinc inde afperfa fuerint

(quod ex maledidione divin|Gen.3.i8.

in maxima culturae diligentia obvenire

j^ poteft) fed omni ex parte fcaterentj nee

maceries alicubi difrupta , fed penitus e-

verfa efler, & folo aequata. Ex qua defi-

diofi agricolae defcriptione ,quisin reli-

gione pigerjit,n6 eft difficile ftaruerejno

qui peccatis aliquot (quibus quis vacat?)

obnoxius eft, fed cui peceata dominaturj.

nec qmfrtnevAtiî Chriftianae partealiqua

deftituitur,led qui prorfus inermis omni-

bus Satanae, mundi, & peccati cujuflibec

^Q impreflfionibusobjicitur,

Deinde notandu eft,qui piger eft,eun-

,- ^/i. 30, Per agrum viri pigri dem ftultum,& vecordem appellari.Qup

mnfivi (^pn vmamMmmhde. ^^S^Î^^^^,fpBi.cnrdP. Cumenimipfe fibi, feptem viris

,qui

Xxx 3 prudencejT

Verj.

. anjivi', .

feMicorde,

tfjS COMMENTARIA IN PROVIiRBlA ^^êrudenter refpondere norant; fapientior

videtur Prov. 26. 16, Spiritus Sandtus C A P U T X X V.ne fapientem quidem efle , fed ftultum,

judicat. Acftenus fuerunt Proverbia Salo-Hinc docemur , tam nobis improbo- *- ^ monis.quae ipfe etiam exaravit ; fe-

rum ad fugam, & deteftationem , quam quuncur,quap ab illo didata alii monu-

proborum ad imitationem exemplaante mentisliterarum mandaverunt.oculos ponenda efle ; & perinde nobis c • /

in fapientia ex eorum improbitaris dili- V. I . httam bxcfunt Vroverhia

genti intuituproficiendumefle,quam ex 10 Salomonunua>contulerunt vtriHe'Feria probitatis piorum contemplatione. ^^l' ^„'f r i jSic fiet,ut ex urticis ficusquodammodo, ^^k^^.regis lelmd^,

Scexchamaeleonibusuvas percipiamus. Scopus eft fervis Hezekise propterS«pe enim accidit ut quos virtutis pul- baec Proverbia literis mandata gratiauichntudoad bonum allicere nonpoterat, apud pofteros conciliandoalios ad con-eofdem vit orij tnrpitndo amalodeter- fimile rel.gionempromovendi ftudiumreat.Contra vero dementiae eflet ex ftul- expergefacere.

torum temeritate , & in negotiis geren- Quanquam S. Sandri aurhoritas abun-dis incuria quenquam fein fuaftult:tia de nobisperfuaderedeber, utambabusobfirmare. Quod tamen a multis fit, qui, 20 ulnis,quicquid in fcriptura , qusetota abquicquidabaliis fadlum vident, faais illo infpirataeft continetur , am.plexa-fuis,utcunqucin}iiflis,fatis juftam defen- mur ; ftimulum ramen non mediocremConem praebere pucant ; maxime vero,(i adjicit, fiquando illuftribus utatur orga-(quod fitj fapiei^s fui oblitus aliquid fanis,quorum opera confilia, & arcana fuapientia fua indignum admiferit v. g. exad hominum notitiam tranfmittat ; quiacmplum Noachi, & Lothi fu« intempe- fere pro organi celeb-itate,& apritudineranriae Davidis vitae turpitudini patroci- folec majora , aut majori artificio rnyfte-nari arbitrantur. ria in lucem proferre. Quamobrem nc-

30 ^^^*^ ^°c ^dminiculum ad excirandumVerfi^.Tauc^fommtS^paucuUs auditons attentionem prxrerire, hxc,

dormtmionibus, paucula compltca-^SeSSam^^'^"""''"'''

^^'^'" ^^"""^^'

tionemanmm adcubandum, Cum Hezeki^ fervos hxc Proverbk

Ferf. 34. Dnm venit oontinen" contul:fle,ait,docet,patrisfamiliasrimen-

ter itans paubert^ tua , & egefias f. S.^'£1''^™""'

^'''^^^le/emplum

t i^. . . 6 J ad cJomelticos in pietans ftudio conti-

tua^tanquam vtr Ciypet, nendum. Vcrum enim eft illud v^rbum,

Docer, qmd ipfe d.dicerit ex incuito ^&: regis ad exemplum totus componi-

agro pigrl; primum caufam effic. nempe tur orbis. Graves funt nunc dierum dequod fomno immoderate deditus fitidc- fervorum , & ancillarum nequitia queri-inde efFedtum, paupertate inevitabilem. monise; quse tamen in heros jure optimoDe quibus vide,q«? lupra dKita funt cap. retorqueri pofllint. Paucitas enim fideliu6. vcrfv^. fervorum non aliunde ortu habet ,

quam•^- a paucitate piorum patrumfamiliarum;

cum

T07g SALOMONIS, CAP. XXV. 107,

cum pleriq;, duaiiôdo conficiantur ne- In 1^33 (honos)v\detttt efie fynccd .gcn»

gotia fua,anrervi,Scancilla.'Deum diebus

culcui ejus jonfecratis relitîoso colant,

nihil.aut parum foliciti fint. Neque enira

rimoreinrtituunt , aut ad [lublicum verbi

minifterium acccfTuros prreparant,aut ab

inde redcuntibus eorum,quae audierunt,

rationem repofcunt.

SicutHezekiae iionori fuit, eft, &,

pro praecipuo, & maximo honore.

Scopus cft mcduicrem , & anguftara

regum prae fiimma Dei amplitudine pro-pc nendo ad fummum rcs obrcuriorcs in-

êftigandi ftudium expergcfacerc»

Diifimilem docct efle Dpi , & regis

conditionem, quia fummus regis honor

confiftat in rebus oblcuris eruendis , Deiquamdiu fsKculum duraturum eft , erit, Ôyeroin eifdemab hominum notitiare-

tales fervos in aula fua aluifle:fic perenni

fervis ipfis ornamento erir,quodlaudatis

regis fuiin procurando,promovendoqucDeicultu veftigiis inftiterint. Ubi etiam

notatu dignumeftjSp. fan6tum nontan-

tum Salomonis, qui Proverbiorum ifto-

rumfpoft Deum)parens , & author fuit;

fed&fervorum Hezekix, qui eademcollegerunt,nomen celebrare.Qupd no

movendis.Deinde probat, regishonorero verfari in rebus occuIcadis,ab adverfoquia illi maximfe honori ducitur,qucd res.

arcanas, & occultasperfcrutari poffit.

lam ittafeorfim confidcremus:& qui-

dem prim6,quod dicitur,Deo honori ef-

fe remabfcondere. Deus certehonoreafficiendus eft, quodconfilium,& volun-ratem fuam in rebusquam plurimispate-

ftramin cultu divinoinduftriara augere 20 fecerit.Sed iftaregni coelorum myfteria,

debetjquandoquidem non illi modo, qui quorum cauf2e,Sc rationes imperveftiga

palmam ferunt/ed qui in tertiis, aut et

iam in infimis confiftunt , a Deo pro ra-

tione tultus ipfi prajftiti honore aS^cicn-

tur. Sic videmus, eos,qui prx inopia au-

rumjaut argentum, aut pretiofos lap-des

ad ftrudtura tabernacuL atferre non pot-

eranr,propter pilos caprarum, quos attu-

lerunt, laudemconfequutosefle. Inter

biIesfunt,ampIiorem eihonoris legerempr«bent;cujufmodi funt de S . Trinitate,

de triplici perfbnarum in una effentia di-

ftinc2:ione, de filij ajterna generatione,de

Sp.Sandti procelfione^de horu ad viiam,

illorum ad mortem ab seterno praedefti-

natione^deFilij Dei incarnatione,feu a(-

fumptione fragiJis noftrse carnis in unita-

fcominesfolinobiliores, fiquid laude di- 3° temperfonaefu2e,deDeoomnia,qaJEGun-^

gnum praeftiterint, celebrari foJent j 6c

obfcuriores,etiam re praedare gefta,,ob'

livionc fepeliuntur. Eccl. p.i^^.ii^. Deusautem ben^ de religione meritos tamlervos, quamdominos; tam lubditos,

quam regesjtam rudes,quam dod:osfine

ullaperfonarum acceptioue honore pro-

fequitur.

I V. 2. Dei bonos eB rem oceultare-

fedregum honos eji fem perfcrutarL

Verf.^. Ft ceelo altttudine , &terraprofunditate

j Jic animo re^mn ejlêrfcrutatia*.

q[ue fiunt,cumdecernete, tum fuaprovi-

dentia ita regete,ut ex malo,quod nt,nul-

lum reatum contrahat,de parentu pecca-

tis fnper pofterosin mulras generationes

ulcifcendis, de juftiC judicia per injuttif-

fimos ex^quendo , de uxoris propter

mariti , & liberorum propter pareatis

peccatum combuftione losh. 7. 25".

De quibus,&aliis id genus omnibus ver^

40 affirmari poteft , illa fingula uberrimum

hudandi,& prxdicandiDeicampum hq-

minibus fuppeditare ; eumque cumula-

tius,&:pleniori ore iniis efierendum efie^

cu^m in aliis, quorum caufas,6c principia

a^Liia3o,&; inrelligentia al'quou(que com«plect-^miir»

sogo COMMENTARIpledtimur. Primum eniminde liquer,

Dei fapientiam infinicam efle, 8c creatu.

r« infcrutabilem ; deinde Deum efle

e/jnTnîf eJaTrJli^ttJnofjSzpYO fuoipfiuS ar-

bimo pofle omnia facere ; & de jure (uo

difcedere , cum dignetur fuorum fado-

rum,aut didtorum rationem reddere.

Hinc appiaret eorum procacitas, qui

nihil Deopermittunt, nifi quod fubrati-

unculse & ingenioli fui captu cadat; ma-xim^, qui exfecrabili blafphemia Deumexagitant,quod aliquid de eorum falute,

aut exitiojipfis inconfuItis,ftatuit. Qupdautem blafpheme dicunt, qui haec faciat,

fuum Deum non futurum, in ipfos retqr-

queri poteft; illum neDeum quidem fo-

re,nifi confilia , Sc opera ejus humanum(addo etiam Angelprum ) intelle(ftum

tranfcenderent.Nos igitur,quorum De-us oculos aperuitjUt fentiamus,non pofle

nos Dei arcanainveftigare,qui ad folis

radios cjecutimus , infinitam Dei fap'en-

tiam , quam affequi uequimus , reverea-

mur,6claudemus.In altcro hemiftichio docet , qua in re

honor regis pofitus fit : non in rebus oc-

cultandis { cum nihil habeat , tjuod nonSan(5tiori fenatui,autamico intimocom-municare & folet , &, ut communicet,ex ufu eft;)fed recondita.&abftrufa per-

quirere. In quo genere funtrerum natu-

Valium caufse , quas veluti in profundomerfas eruere opus eft rege dignum

;

maxime fi ad regni adminiftrationemfpe6tant. Hinc Salomontantopere a Sp.fando celebratur, quod duabus foeminis

de fuperftite puero difceptantibus , cumnulla probatio fuppeteret praeter nudascarum afleverationes, rationem invenit,

qua veritatem patefecerit,i.Reg. ^.Hucrefertur,quod de felobus teftatur29. 1 6,fe caufam

, quam non cognovit, perfcru-tatuni efle. Quamobrem videmus.Iaudeprincipis non in coverfari, ut otio fe de-iiat,&huius«iHndidd[iciisftijdear,(quod

A IN PROVERBIA log,plerifque perfuafum eft; ) fed poft veri-tanscoeleftis inquifitionem Deut.i7.1g19 .

ut operam juri dicundo,& caufarmncognitioni ftrenuam navet.

Oportere animum regis ad res inda-gandum bene c6parari,metaphora often-dit rraCta^ rebuscorporeis.quse^magnashabentdimenfiones. Sicuc enimmagnavala mukum hquoris continere pofliint-

10 fic debet animus (apientis magnx,varia-que fcienti^ capax eflê^&plenus. Qupdporro paribus iIluftratur,c«iorum alntu-dine,profunditateterr2e. In hoc fenfndiciturSalomon iato corde fuifle.i Reg.4-29. Sicut e contra fapientia expersde-tedtus corde pafilim appeiiatur.Hinc igi-tur illud Iiquet,principatus, & magiftra-tus non ahos dignitate cohoneftari opor-tere,quam ea intelligentia pr^ditos , uc

20 pollintresoblcurasintelJigere; &veri-tarem

,urcunque in fundo iatentem.ex-

pifcari Et quidem, cum, k pierare, &ti-more Dei difcefleris,nihii eft tam inMa-gittratu expetendum

, quam earumre-rum cognicio

, quibus Refp. continetur,

Ferf, 3. jûferendo Jcorias abargento utiqueprodit conflatorivas,

50 V, 4. Auferendo improbum eomram rege utque Jlabilietur jufluiafoliumejus,

Scopus eft,pr3Bmiopropofito, prind-pes

, & magiftratusad improborum ex-nirpationem exftimulare.Quamvis improbi ita fint in hoc mun-

do piis permifti, iit ad diem ufque judicii

40 generalis penitus fejungi nequeant, De-us tamen illos difcernendi.&ab invicemfeponendi ftudium plurimum fuis com-mendat; miniftris, ut verbi prsedica-tione,& difcipiinaeEcciefiaftic? cenfuris,tanquam ventilabro difcuciant ; ma-

gjftra-

SALOMONIS,1082

giftratibuS, utgladiohos abillis divi-

dant.Videtur hoc cum illo pugnare,quod

habetur Matth. i:?. 28. &:c. in parabola

ilezizaniis. Sed facile conciliantur ha^c

loca. Ibienimde hypocritisfermo eft,

hic de apertfe flagitiofis.

Propheta duabus hocin loco rario-

siibus utitur.quibus homines, cum primis

principes.ad hoc opus excitet,Prior,&iI-

laquidem obfcurius fubindicata eftab

adj. incommodo ex improborurn cumpiis commiftione ; quia nullus hinc ho-

nor,nuIla major utilitas ad principem re-

dit.Quod par. comparatione illuftratur.

Sicuc enim conflatori , nifii fcoriis ab au-

ro feparatis,vas non prodit,quod illi ho-

nori , aut magn^ utilitati fit: ita nec re-

gi ex fuis fubditis,quamdiu in Reip. area

cum fmmento bonorum paleaimpro-

borum commifcetur , uUushonos pro-

venit, aut folida utilitas. Contra vero fi-

cut argentum , fcoriis ademptis , in fe

fplendidum, & purum eft ; & conflato-

ri ad quoflibec ufus utile : fic , impus lu-

fta feveritate e medio fublatis , reliqiii

vivunt foelicius, Sc fidelius regi obtem-

perant. Neque enim novum eft,paucos

improbos totis gentibus periculuni , 6c

damnum creare. Sic losh.y.Achanisim-

pietasincaufafuit, cur Iiraelitsecontra

Ai civitatulam infoeliciter pugnarunt.

Icapropter fanguinolentce Saulis fami-

lise reliquias totum regnu fame oppref-

fum ; illa autem excifa , omnium rerum

copia cumulatum fuit.

Secunda ratio ducitur ab adj. regni

quse hinc nafcitur,ftabilitate.Vnde Salo-

mon 2. Chron. i. i.diciturin regnofu-

iffe confirmatus , poftquam Adonijam

fratrem , loabemexercitus ducem , & 4o

Shemei morte affecerac. Qui enim con-

fcientia officii in obfequio non conti-

nentur iilorum facilis eft a principibus

fuis defe<5tio , ubi auc commodi fpes

aflijlgec, aut incommodi metusurget.

CAP. XXV, 1085

Deinde ut ipfi maxlme In officio perftet»

fcelera tamen,quae impune perpetranc>

ipfa per fe vindicem , & ultricem De*manum accerfiinc.Nam cum verbis im-proborum Refpub. evertitur Prov. 11»

1 1 . mulco magis facftis eorundem lcele-

ratis.

Huc accedir, quod impunicate argeu-tum ipfiim in fcorias convertitur Ifai. i,

^° 22.dum pietacem etiamprofeffi, innatae

corrupcioni laxaco froeno , & exemplo-rum,invicacionumque jmpiorum calcari-

bus fubditis , in vitia prsecipites ruunt.

Neque enim vepribus , & herbis noxiis

ager magis, quam viciis Refpub. opple-tur; nifi, uc ibi agricolae

,qua? fegeci no-

cenc extirpancis, hinc magiftracus fiagi-

tiofos punientis cura accedat,&diligecia,

Impiorum autem k piis npn morce fo-

20 lummodo feparatio fit,fed aliis ecia fup-pliciis, illis pro ratione ddicStoru impo-ficis

,puca flagris , carcere , ignominia,

&c.Cum aucem improbi, ubicunque fue-

rinc,coercendi funt, mulco minus impu-ne frui debent regis praerentia;& quibusnulhis regni anguius, in quo delitelcant,

concedendus eft; multo minusinaularegis fovendi funt, Vide Pfal.ioi»

39

Verf 6, Nff anogato tihideco'

rem coram tege-^(§ inloco magnatum

nejiato»

V. 7 . l>lam melius efi , dicere tibi

mag?flrum aulaâfcende huc, quamut te deprimat coram ingenuo^quem

viderunt oculi tui.

Scopus eft ad modeftiam excitare,

hinc honoris prxmio , illinc ignomini?e

poena propoficis.

Nemo feipfum efierre debet, fed pla-

cide exfpedandQ eft,quoad Deus, quafi

Y y y manu

1684 COMMENTARUINPROVERBIA log^

mamifecoeHsporredaillumefFerat.Pfal. ribus cumulandos, ut in Mordecajo , &^^'.f ,(^,7, 8. Necemm,qui fe extulerit,

fedqui h Deo extollitur, honore dignus

cft. Hinc Adonijas perpetua ignominiae

nota inufta eft, quod fe ipfe exaitaverit,

l.Reg.i.tametfi non deerant argumen-

ta fatis fpeciofa, quibus ambitione fuam

tegere potuiffet.Ejufde generis eft.quod

deAmafialegimusi. Chron. 2^. &de

Hamane perfpicitur.

Qupd dicit, coram rege illud non effe

faciendum,non eft itaintelligendum. acfi coram aliis facere permitteret. (Apoft.enim ad Philip.^. hortatur,ut alios quof-vis nobis ipfis excellentiores ducamus

;

)

fedquod arrogantia ubique turpisco-ram rege fit rurpiffima;cujus reprehenfio

Vzzia2.Chron.25. quorum animis ela- lo graviore,qua plebeji hominis,ignominiae

torum ille regem Ifraelis, ^ quo vi<3:us,&captus eft , ad pugnam provocavit; hic,

quod facerdotum erat,fibi arrogans , le-

pra a Deo percuffus eft. Quamobre cumtam periculofa iit animi elatio , & arro-

gantia,qiae non aliunde fere, quam a re-

rum affluentia, Scfecundo in rebus geren-

dis ventu (ficutin Amaz. & Vzzia vide-

musj orrum habent , fummopere nobis

notam imprimit. Ad eunde modumcap.2^.monetSaIomon,ne ad principismen-fam quis adhibitus omnibu5 cupediis ma-num admoveat. Quod fi turpe fit coramrege terreno decorem arrogare, quantomagis coram rege regum hoc facere in-

dignum erit: qui,cum alciffimus fit, fub-

miffum tamen afpicir,fed fuperbum pro-cul agnofcit Pfal. i gg.^^.ûbi notanda eft.

cavendumeft, ne rebus ex animo fiuen- so & abominanda Pontificiorum fuperbia.

tibus ita efferamur , utin exitium deji-

ciamur.Quin modeflifrimumChrifti ex-

emplum nobis oboculos verfetur, qui,

cum omni honore, Sc gloria digniflimus

effet , fibi tamen honorem non arroga-

vit , led patris vocationem exfpeiflavit

,

Heb.f.fSiquis excipiat , Deu non folere nunc

qui fuisôperibus fe falutem promerendicftitart.

Hujus arrogantije effediurh unum , exquo reliquos fynecdochice intelligit,at-

texitjnempe arrogare fibi locum magna-tum, feu amplum aliquod in aula princi-

pis munus;& in id fponte fe& non voca-tuminferre. Qupvitio Pharifseos labo-

dierum voce coslitus mifia homines ad 30 raife, narratChriflus, qui primas fede? *

munera in EccIefia,autRepub.prornove

rc.refpondeo, pro Dei voeehabendamcfre,qu« ab illis editur,quibus ille hono-

rum, & munerum deferendorum curamdemandavit.

Qupd fi in(:ftatqu!S,Jacereeos,&pr3e-

Jeriri,q n: honores,&dignitates non pre-

fant: refpondeo, Deum multos nihil tale

vel per fbmnium cogitantes ad magnumhonorisfaftigium evexiffejut inGFedeone

in fynagogis,primos aecubitusin menfa,& in foro falutationes ambiebant, Luc.2o.4.6.Hinc etiam pericufofs olim, gra»

viffimaeque in Ecelefia contentiones or-

tse funt , dum pro prima fede EpifcopusRomanus, Conftanrinop.Antioch, & A-lexandrinus inter fe dimicarunt.Pro quaetiam hodie Romanus tot ftrages,& tamcruentas cajdes edit.

Ratio adhortarionis eft a campar.maj.

frumentum in area triturante , in Davi- 40 quia plus honoris aflequitur, cui rex,

depatrisovespafcente, inElishaagrum utafcendat, &locum honorabilioremcolente, atque etiam in impio Saule afi-

jios patris amiflbs qua?rente experti fu-

mus.Quinetiam nonnunqua infenfifTima

hoftium opera utiturDeds ad fuos ho.nQ''

capeflat,mandaverit5qua fiinlocum fub-

limiore feultro ingerenremadinfimumdeturbaverit. Nonquod paruminter-

fitjinter fui elationem, & deprefTiDnem»

aefi

to%6 SALOMONIS,ac fi duo eflfent mala,quorum hoc ilio mi-nus fit, cum hoc fumme honorficum fir,

illud ignominiae plenumi Aliquando e-

nim inter ea comparatio inftituitur, quae

longiilimo intervallo diftinguuntur.Vn-

de frivolum efTe conftat, quod nonnul-

li adverfus matrimonium argutantur, quiindedignitatem ejuselevare volunt,quia

I. Cor. 7. 9. melius efTedicitur uxoremducere,quam urijqualiconjugium minus jqcfTet maIum,nonresin fe honor'fica.

Deinde utrumq;amplificat,cumdecus

exfuideprelfioue, tumexlui elarione

dedecusabadj. regis aflpedtu^ incujus

,prsrentia(ficut Chnftus,qui hocProver-

bium Luc. 14. i o. convivis aceommo-dat , apeitiifim^ demonftrat) aut honorfubmiife habebitur , aut fuperbus igno-

minia affic etur.Nam quod quidam exi-

ftimant , haec ad Ladjquod qui que ex-

pertus eft referenda effe,videtur non c6-

venire ; qu a m -ilt polfunt ad hunc lapi-

dem impingere, qui nunquam prius ex-

perti funt.

Quodfi coramrege terreno humiles

efreoporiet, multo magis coramregeccElefti;& fi inter convivas, multo magisinter fandtos.atq; eciam Angelos in con-vemibus facris.

Ferf. 8. Ne tgrediarvs adlitem

feftinanter. Vide.quidjisfaûru^ in

extremo ejm^cum iômima afficiet

teproximiM tutis .

V. 9 . Litiga litemtuam cumpro-

icimotuo0 arcanum alterius ne re-

tegas,

V, I o. 'Neforteprohro te afficiat'^^

audiens j (3 imfamia tua mn aver»

tatur^

Scopus eft ^ liribus,propofitis Utigaiidi

CAP, XXV. 10S7iincommodis, deterritoSad nlacidam, 6cChriftianam controverfiarum decifio-

nemadhortari.Cum non egrediendum eff" docet ad

litem difceptandum , indicat non intra

privatos parietes jus dicendum cffe , fedin loco aliquopublico ad .d negotij de-ftinato. Sicut enim facramenta deb;tohonoreprivantur,cum inprivaris tdibusadminiitrantunfic dignirati juris, cu pri-

vatim d;cirur,piurimum detrahitur.

Quod dicit , non effe inD excundum»non fimplicitcr, & pr^cife vetatcaufamforis ditceptare;red remere,&ii'Confde-rate iilud facere. Teniere autem fit pri-

mo,cum levi de caufa Ls tnovetur. Vbigraviter ab eis peccatur, qui vel ob pau-culos nummos,aut pratum unius aiama-lis pede calcatum ftatim ad jus profiliunt

duploplus & temporis, & pecunise infu-

mentes, quam res ipfa, quas in judiciumadducitur,fi obtineanr,compenfabic. Si-

ye igitur vincant, feu vincantur; femperjaduram faciunt. De quibus vere enan-ciari poteft, quod Prophetaimprobisat-tribuitjew beUo ohleâri, Pfai.68.?o.cunipij contra filiorum pacis appellatione in-

figniantur. Deinde, tamctfi gravis caufit

fit,temer^ tamen jure experitur,qui noii

priuscaufam penitus cognitam babet,omnefque ejus latebras, receffus , ftro-

phas, maeadroSjSc anfradtus perfcrutatus

eftj&quis exjtus ex jure futu^ûs eft,pro«

fpexit. Qupdaperte Propheta indicac,

cum videndum efle monet, quis finis rei

difceptanda? futurus fit. Srudium enioi

contendendiita hominesplerunque pr?-cipites agit,ut ad controverfias finem, &exitum oculi caiigentjdum veritatis , &bonitatis caufse umbra , & fpecie com-motijlico, vifcerbus caufje minime in-

fpedis, ad tnbunal judxis advolant.De-

nique prastereundum non eft,tantam ef^

fe poue rei difficultatem , aut judicis

corruptelam, ut veritatem pacefacere

Yyy 2 aut

IoS3 COMMENTARIAaut nequeat,aut noIir.H^comnia nifi Co-gitentur, temer^ cum proximo litigatur.

Ab hac temeritatedehortatur abadjun-<3:a poena ignominise, qua reus temerari-um adtorem afficier. Docet enim prjeter

temporis, Sc pecunije jadluram , infamizenotam ilH inuftam iri. Qupd tumvelmaximêvenit,cumac5bor,criminealiquoalteri intentato , fi non probaret , eadem

IN PROVERBIA loj

quod in re familiari accepifti , cjus gene-ris,quod compenfari potuii,famaveroja-c^lura immedicabilis.

yerf. II. Maln aun cum calatu*

ns argenti ejl verbum diûmfecm*dumfuosmodos»

V * /2 . Imutis auri ^ ornamen •

benJQr apudauremauaientem»19.19.Verf. 8. Ex his concludft , tamquam ^

caufa ad effe<9:.-Qportere hominem,fiqui-demlisilli fufcipienda fit (^quatamennos longiflimfe abefle vulr, ) fed fi fufcipi-

enda fir,privatim cum proximo difcepta-re, & ex a?quo,& bono rero dirimere,aucamicorum arbitrio permittere, Matth,5«SJ.LUC. 12, 58.

In dtfceptatione cautionem proponir,ne alteruter (quod fieri foiet ; arcanum &quoquam concreditum , maxime ab eo,quocum litigat, retegat.aut rem aliquamoccultandam effutiat, tametfi caufam fu-am promovere poffet. Plerifque enim li-

In laT ( verhum ) eft fynecd. partis profententia,vel orationejaut Ipeciei potius,

ubi fententia ex ur.ico vocaDuIo conftans

( ficut nonnunquam fit in affirmandi , &negandi particulis

) pro qualibet ufurpa-tur.

20 Scopusefthominumftudiumlinguamformandi , redeque inftituendi exacue-re. ^

Sicut in perperam ditftis plerique pa»rumaut nihil momenti conftituunt adDeum irricandum; fed in ventum,& fu-

mum abire exiftimant , nec ullam poft feti^ agitan tibus foknne eft 'k re propofita impreffionem relinquererfic commodejSccxfpatiari, & crimina inyicem , fiqua ab opportun^ didbis nihil fere bonitatis inef-ipfis,vel etiam majoribus admiffa fint,exfe creduiit.Qua» opinio, d,um animis infi-

probrare. Q^pd non eftcontroverfiasdi- ^^deat,eosadIinguasfuasre(fle, &fapien-rimere,fedlJtemexIiteferere,8cincen-

^'^- - ^- - '- -

dium quafi iniedis farmentis fovere. Su-ma hac redit in privata Iitis difceptatio-ne non minotem xquicatis , & officij ra-tionem habendam efle,quam fi publiefe inforo caufaageretur.

Verf. 9. Priorem adhc«-tationem urgetab adjuncfla pcEna,qua£ in refradtarios re-dundabit ; infamiafcilicet, quam ab ad-

ter dicftis airu^Faciendum languidos , &flaccidc^ reddac, neceffe eft, Chriftus u-trunque erroremrefellit, Matrh. 12. 37,

pofteriorem Salomon in hxikQ duobusvcrfibus.

Verbum fecundum fuos naodos , feu

commode didum nihil aliud eft , îJamfententia in fe bona , obfervatis locorum,

temporum,&perfonarumGircumftantiis,jundba perpetuitate amplificat, ut pote 4o prolata, Duo igitur funt , quas fententiae

û^nunquam auferetur, FeftinabundusJgituradlite egreffus medicina eft mor-Doipfolong^ deterior; dum remtuamrecuperandiftudiofamam bonam

,qua?

'

^melior eft,ainittasjficque damnii.

gratiam, & dignitatem eoncihantjprimafi vera, & concinna fuetit (falfa enim , 8c

inepta.nulla unquam circumftantiarum

obiervatione bona evadet: ) deinde fi op-partuaCi& tempeftiyc ad loci,temporis>

& per»

lopd SALOMONISc perfonae ratlonem accommode-tiir,

Excellentia hujusdidi comparatione

par, illuftratur , mali fcilicet aurei , quodper fe eleganscxlaturis argenteis propter

& coloris varie.tatem , & auftum ex hac

quafi umbra fplendorem ornatius reddi-

tur. Hicigitur fententicB bonitas & recfti-

tudo cum malo aureo confertur;prudens

vero , & opportuna accommodatio cxla-

turis , & veluti clathris argenteis. Hujusdod:rinae,quoad perfonarum circumftan-

tiam, eximium exemplum cft, i . Cor. 9.

20, 21, 22, 23 . loci A(5t. 17. 2?, 24, &c,(ubiPauIus Athenisagens exinfcriptione

altaris , 6c fuorum Poetatum fcriptis oc-

cafion^m arripuit Athenienfes fcriptura-

rum authoritatis ignaros in veritate , in-

formandi. Ubi etiam Chrifti mentionemfaciens deitatem ejus reticet,& hominemelfeafErmat (

quia myfterium Trinitatis

illos ludibrio habituros non ignorabat;

)

temporis vero i. Sam. 2^. ^y.Sc 2.Sam.

14.12. Cumenimjoab,Davidem Absha-lonis filij defiderio teneri,obfervaflet,tum

demum prudentem mulierem fuborna-

vit, quae caufam ejus apud patrem ageret.

Qjanti momenti fit commod^ didlum,

ex ejus adverfo etiam colligi poteft 2.

Sam.2o. 1.2.

Qupd fihumani fermonis tempeftiv^

prolati tanta vis , & dignitasfit, quantameffe arbitrabimur verbi divini , cum pru-

denter , & opportune accommodatur ?

Videlob,'33.i9.20.2u22.23. 24.25*.

26. &c.Verf.ii.In verfii undecin»o fuperioris

thefeos hypothefis fubjicitur ; jufta fcili-

cet reprehenfio, quae, obfervata perfbnae

circumftant.a, non irrifbri, fed aurcm ha-benti ad audiendum circumcifam,&; per-foratam accommodatur. Reprehenfio-nis autem ob eam caulara meminit Pro-pheta, quia, cum ex omnibus fermo-num generibus nulluin minoris ab homi-

S, CAP. XXV. 1091nlbusasftimetur, nullum tamen fit), quodpluris fieri oportebat. Hancigitur

( quêalibi praetiofi, Sc fragrantis ungenti com-parationeilluftratur) Pfal, 14.1. <),6. Pro-plieta hoc in loco gemm*e, non cuivis.fed

mauri aptiiTim^ affimilat, anrem, quaead

reprehenfionem admittendum facilis, 6cpromptaeft, plus decor.is habereindi-cans,quam quae irâuribus,quamlibet pre-

iQ tiofis cxornatur.

V. 1 3 . Vtfrigm nivis in die mef'

Jisefi nmcimfidelis mittentibmeum%

ut qui animam dominorum fuQrum

refiituit,

In ov ( die ) eft {ynecd. fpec. pro tem=pore. In n^v^ rsi

(animum reftituh ) eft

2Q metaph.Qui enim triftem exhilarat,mor-tuum quodammodo vitae reftituit.

Scopus eft admonere,non nifi probataefidei hominesadlegationes, & majorismomenti nuncia adhibendos efle.

Cum fervi in negotiis kvioribus fideli-

tas non parvi ducenda fit, tum in gravio-ribus longfe maximi : & cum laudabile fit

domeftica negotia,domino confulente,gcinfpiciente,rede adm'niftrare;tum procul

-âconfpedu ejus officio red:^ fungi fin-

gularis eft prudentiae, & fidelitatis.Câ-

obremlegationibus praeficiendus eft,nonquivis,fed qui fidelem fe preftituruseftin

celeriter eundo,redeundo, rem,qu3e fidei

ejus commifla eft, conficiendo, &, proutgefta eft , referendo ; deinde prudentemlegationem plen^ percrpiendo ; via , &ratione in illa obeunda progrediendb

,

Sc verbis idoneis , quod fecerit , expo-

40 nendo.Qui talis eft,eum a quo mifluseft,

minfieereereat, dum animum defiderio

de fucceflti audiendi aeftuantem Ixto

uunao refrigerat quafi , & refogillat.

Quis cnim dubitare poteft, quin Eleaza-

rus Abrahami fervus negotiis ex animi"^ yy 3' fententia

io9i COMMENTARIA W^ROVERBIAfententia confecais j domum redienshe-

rum, &henlem prasfertim filium ( eujus

anxieras, avidaque exfpecStatio inde col-

ligi poteft , quod fub vefperam reditum

ejus exfpediatum prodeambulabat ) ma-gna folicitudine liberaverit , & maximogaudio perfuderir* Contra dicinonpo-teft, quanta animi inquietudine cruciatus

fuerit lehoramus, cum legatus unus.atq;

etiam alter ad lehu miffus non redibar.

Nam domini animus cum legato quafi

egreflus per totum legationis tempuseu•^comitatur , & tum demum ad fe reverti-

tur, cum ille domum redit.

Praeftantia fidelis nuncij compar. par,

illuftratur. Ad cujus pleniorem intelli-

gentiam notandum ell , interra Canaan(unde haec comparatio ducitur

)proprius

aequatorem fita muito magi5,quam apud

lO

qui de his rebus nuncium aut nullum de«

iiderant, aut infidelem. Ifai, 30. 10.

V. f 4. Nubef, (^ ventus, cum

mn fitpliivia^ funt vir, quifejaUa^

de domfalfi.

Scopus eft eorsm vanitatem coargue-

re, qui, cum avari fint,id agunt tamen,u!r

liberales videantur.

Tenaces, & avari omnibus jure invifi*

& odiofi funt ; ut qui fibi folum vivunt,

nec ullo focieratem humanam conferva-

di,aut promovendi ftudio ducuntur.Necinepte cum majalibus conferuntur

^ qui

nunquam , nifi mterfedti hominibus pfo-

deffe folent.Sed qm,cum avidiffimi finr,

de fua liberalitate fe oftentant, majorenos,caIorem vigere. Unde mefli s fit ma- ^^ adhuc odio digni funt.Avaritis enim fatis

turior&labores, quietiam nobis propter

Sc magnitudinemfuam, & caloris vehe-

mentiam gravesliint, moleftiores.Qua-

obremnix, quamin hyeme collecftam

in fubterraneis caveisadvinum inaeftate

diluendum, & refrigerandum aflerva*

bant, nonpoteratelfe meflbribus pra?-

iertim non gratifiBma.

Siquis excipiat v^rum hoc efle de nu

per fe infami verborum vanitatem,&fal-

litatem adjiciunr ; & fpedofoho^ oper-culo faediflimum vitium obtegerites hy-pocrifis fe, & fuperbiê reos conftituunt.

Eadem etiam eorum rario eft ,qui , cum

nihil eft, fpem tamen liberaliracis, & be-neficentiae aliis faciunt. Qiii non ineom-mode pharmacopolarum officinis confe-

runtur, quse pyxidibus elegantiflime de-cio laeto, fed triftem dolore animum non 3o pidtis abunde inftrud:«e nihil aromatum.Ievare,fed onerare^^refpondeo^nihil cau-

faeeffe, quominus triftiflima afFerens,

modo fideliter fe , & prudentei" in lega-

tione obeunda geflerit,gtatus, & accep-

tus fit. Nam qui eum iegavit,periculi ad-

monitus facilius viam inibit,quaingruen-

ti malo occurrat, Deinde cum ex trifti

quem refert,nuncio ipfe dolore afficitur,

indignum eft ei triftitiam ex triftitiaad-

dere, -

Qupd fi in rebus ad hanc vitam fpe-

ctantibus fidelis nuncius tanti fit quanti

demum in rebus coeleftibus eflfe debet?lob. 55. 2?. Ubi mirari fatisnequeas

quamplnrimorvim hominum vecordiam,

aut pulveris medicinalis intus conclufumhabent, His annumerantur, qui fuam li-

beralitatem ita collocant, utfusepotius

gloriolae confulant,quain aliorum necef-

fitati. Inquogenerefunt, quifuasele-

emofynas oftiatim Iblum conferunt (quonon verfe pauperes, fed defidiofi errones

convolant, ) quas aequius eft velm diia-

conorum manibus deponi, aut ad paupe-40 rum tuguria mitti. Hic etiam notanda eft

vaniflima, velfraudulentapotius pontifi-

ciorum oftentatio, quiin exfequiarum,

indulgenriarum, miflarum, & aliarum id

genus nihili mercium ineffabilembene-

ticentiam poUiciti, non Ipem pretio , fed

fiimum,

fo94 SALOMONIS, CAP, XXV. Kpj:

famum , auc fiquid vilius eft , auro, & ar-

gento vendunt. Neque vero praccones

verbi hac culpa vacant, quipompae, non

jedificationi Itudent; quique id magis a-

gufit, ut ipfi eruditi audiant,quam ut po-

pulus in iis , quas ad falutem neceffaria

funt,folidfe erudiantur. lud. 12.verf.De-

nique hypocritas btnneshic damnantur,

qui magnam fpem prsebenteSjfeEcclefias

utilesfuturos efle , tamen non modo fi-

mulata pietatis fpecie nihil profunt , f£d

& vitiis diffimulatis plurimum nocent.

10

Hoc,& fimilibus Proverbiis error iiie,

qui multorum animis penitus infidet , re«

feilitur ; efle nimirum vi3 ad pacem cumprimis compendiofam,fiquis cum lupis u-

lulet, malum pro malo , maledicitum promaledidlo retaliet. Vid. Pfal, 54, 13. i.

Pet. 3.9. 10. II. 12. 15. 14.Quod autemlinguamollis, Sccarnea

(contr^qu^m natura ferre videtur ) iramduram , 5c ofleam frangere dicatur, con=.

fule, quaeannotantur. c. ij^.verf, i.

,- ^ r • •. . ^ 7/- • Verf,i6,Mehnvem[it^ComedeJ/erf. i c « Longfammztate peUtci' r n: • j.^ ^ r r ^- •

jU ,.r^ 11- r -x futhctenttam tuam i ne , fi (atienstur ducior ', (3 hnzuamouis frantnt ^.f .« , ' ' -^ -^

"^ . /,^ J s tumevomasiUud.

ejfavirum, V. 17, PretiofumfacpedemfaÛ^ pofteriore parte eft allegoria con- umhdomoamicitui, nejfaturtui

Scopns eft ad patientiam ex prêclaris ^° fit^ ium odto te haheat.

cjusfrudribus adhortari ^pr^fertim fi quid

tibi rei fit cum principe.

De longanimitatis virtute , & vi non

femel jam didtum eft.Hic illud modo di-

fpiciendum quid hoc Proverbium pecu-

liare habet ^ ut , eo expedito , quod reli-

quum eft , ab antegreflis Proverbiis huic

jimilibus petatur. Qupd autem hoc loco

fingulare eft , ad ducitorem refertur ; ut

In "iisn (fretiofum) eft metony.fubj.pro

eo, quod rarum eft. In noo f e domo ) eft

fynecd, partis egreflus proingreflu, 6c

egreifu fimul.

Summa eft^ amicitiam fenlel initam o-

mnicaurione firmandam,, 8c confervan-

dam effe.

Quantum , & quam praeftans humanae

cum longanimitas nufquam non utilis fit, 5° yitae columen & folatium fit fidelis amici

tum erga principem , eujus inftar rugitus

leonis eft, longfe fit utiliili.ma.

Cum igitur principis ira, qu2e gr3vis,8c

acerbafolet eiTe, longanimiiatenecftitur,

quin alterius cujufquam excandefcentia

placabit, dubitari certb non poteft.Vide

1. Sam. 2$*. Matt. 1 8.2(^.27. Quinetiam

. improbiifimos principes , qui nuITa ofRcij:

confcientia ducuntur,f^pe mollit.l.Sam^

a^.S.p.io.&c.Tantoautem magis prin-

cipes haec virtus commoyet, quod raro

ao aliis laefi, & fi forte laEdantur, non mi-.

tioribus verbis rem agentes , fe^ ad vin-

did:amftatim profilientes Hfumejuspa-rqiUj no3;ufit»

tia, non eft diificile cum communi expe-rientia, tum ex iis

,quse prius did:a funt,

intelle6lu. Quanto vero excellit magis,

; & ufus ejus in humanavitalatiiaspatet,

tanto ajquius eft, omnem operam,8c ftu-

diumponere, utfemel contrad:aqu^mdiutulime permaneat. Urrunque inhis

verfibusproponitur &: primoquidem,quam fuavis & jucunda fit amicitia, mek

40 IJSj quo nihil dulcius eft,comparatione il-

iuftratur. Iraque non minus animo grata

effe debet amidtia, quam appetitui mel^

nec minus haec ad animifolatium^ quamiMud ad eorporis alimentum ,

quêrenda,

Sed folicite cavcndurn , ne , ficut non~

eOMMENTARJA IN PROVERBIAnunqua mel immoderate comedente re-

gurgitat,& ejus,quod tantopeream^rur,

faftidio , & naufea ducuntur ; fic tu nimis

crebra, aut intempeftivaad amicum ita-

cione, ut duIciflT. ejus fermonibus, & fua-

vifC confuetudine fruaris , vel te ejus tje-

dium,aut illum tui faftiditim capiar.Fied

enim poteft , ut illi occupatiori , & remfamiiiarem fedulo neceflarioq; procurati

Jop7mnibus inyifum reddere. Vide fupra cap,12. v i8#

Lingua a Deo juftituta eft , ut faucio-rum vulnera cbliget , ut languentibusmedeatur,utaerumnis,& moerore aeftuan-

tesrecreet. Undearbori vit2e,& aquarumfcaturigini , & medicinje comparatur.Grave igitur peccacum eft,Iinguam ita abinftituto fine diverti,ur nihil eorum,qoo-

obftrepensofiênfionifis : maximefinul- lo rumcaufacondira,&hominibustoncefla

lum modo fumptu eum onerandi, & gra- eft,pr2eftet;fed contra fauciare,configere.

vandi ftatuas. Contr^ vero, nifi amici in

ter fe confuefcant , diffuuntur , 8c diflbl-

vuntur amicitije. Ideoque quamvis Salo-

mon cavet , ne amico nimis crebraad

eum profedtione (atietatem lui , & fafti-

dium pares , adeundum tamen, & mutuaconfuetudinc fovendam , & firmandamefle amicitiam non obfcure indicat , cummel, licet non ad fatietatem.ad fufficien-

tiam tamencomedendum monet.Hinc pSTpicitur

,quam eft Dei erga

nosamicitia hominum amicitiis prsefe-

renda.Sic enim placet cIementifi[imo be-nignifi^moûe patri nobis fores amicitias

patefacere,Scfe nobis tamfamiliari amo-ris vinculo conjungere , utillum afi!idue

adeundi copia fit , cique tanto fimus gra-

tiores,quanto fepius cum illo orates co!-

Joquimnr , aut in verbi praedicatione il-

lum nos alloquentem audimus, aut in fa-

cramenti coenae participatione cum illo

cibumcapimus.Quod autem de mellita amicitia cum

hominibus dicitur, id ad alias omnes hu-jus vitajobledJationes rite traduci poteft.

, Qup fpecSkat illud i. Cor. 7. 29, 30, 3 ».

& quod Proverbiojaciiaturj w^tfi^wwir.

tranfv€rberare,contundereprodigiofum,

& monftri fimile eft. .

In hoc Proverbio Propheta fibi duoproponirjprinio ut lingua abutentem,co-gnita fcelerisatrocirace, deterreat.(Ple-,rique enim omnes ad hoc fcelus patrandusffilimn

, dum leviufculum putant verbotantum vulnerare

;

) deinde ut homines° adverfus linguse peftem cautos reddar,Nam &c m ittam. partem multi iWpe pee-cant, dum adverfarios exarmatos,Sc viri-

bus exutos nihil amplius (fi maxime vel-lent) poffe arbitrantur.

Piagam porro, feu aculeum lingux le-

thalem,&pene immedicabilem defignat

,

dum non contentus cum armis illam acu-tifiimi? comparare

,quibus transfiguntBr

hominesjillisetiam conferr,quibus quaf-30 fantur,& conrunduntur.Quprum cum al-

terutrum feparatim segre feratur , tum u-trunque conjundim multo difficilius cu-rationem admittunr. Si erô honori tibi

fit hominem nunquam male de te rrieritu

gladio confodere,fagittis prjecordia con-figere, &malieo cerebrum difpergere ;perindc tibi reformidandum erit, ne fal-

fis criminationibus , fidifq; calumniis il-

Jum graves. Et fi tibi curje fit, nequis gla-*

V. 18. SlCUtgladius,& famtta 40 ^^° ^^ P^ndim feriat, fagitta tranfverbe-

^fiii-rt Jt- *.;.. #«/?/,«!. ,.„«**^ ^v«^;^ - ^'^^y ^^^ marculo caput contundat ; k ca-acuta ejtvirtejtanscontra proximu i^mmzioxe fimiliter cavendum erit. Vide

I, Samuel. 22. & I. Reg. 21.

V. 19. Dens fraflus, ^pes lu^

xam

.fuum tejtimomum fatfum,

Scqpus eftlingu?e perverfum ufutn 0-

lo^SSALOMONI

xatus efifiduciaperfidiofim duan-

gufiice»

In DV3 [in die) eft fynecd. partis.

Summa eft , circumfpiciendum efle ut

in foederibusineundis , contrahendilque

amicitiis deledtumhabeamus; & ,paao

foedere, fidem noftram liberemus.

Ad fandam, & quietam hujus vita? lo-

ciecatem pkinmum momenti habent .oe-

dera, gcamicitiae.modorite.&prudenter

contradse fucrint;ficut e contranon leve

periculum , atque etiam damnum iis ad-

terunc ,quiin illis pangendis parum ocu-

lati, &experrea:ifunt. Cumqueuniu?

generis non finc,qui hac in re delinquunt,

tum iJli omnium periiiciociirimi ,qui h-

dem datam deinduftriafallentesfcede-

ratos, & amicos fuos, cum maxime opus

eft , deferunc. Hos Propheta duobus

par. graphice defcribit ; dente fraCto,

€um cibus mandandus ; & pede luxato,

quando iter fufcipiendum eft, quae ambo

non modo ad ea ,quibus deftituantur,

perficienda non profunt, fed obfunt plu-

rimum. Namdens fradus non cantum

cibumnon atterit, fedporro concavus,

& finuoliis cibum infixum retinet , atque

etiam prae doloris magnitudine non raro

hominem a cibo fumendo it^ cohibet

,

ut, avulfoillo, gingiv^ ad cibum com-

minuendum multo effent aptiores. Sic

etiam de pede luxato fentiendum. Prx~

ftiteritenim iter fadlurum, pede praeicif-

fo , ligneb ftatumine niii , quam lu-

xato uti , qui etiam quiefcentem gravi-

ter cruciat. Hsec dodtrina aliacompara-

tioneadmodum concinna i]luftratur,Job.

<J. If, 16, I^, 18, 19, 20. Ubi hocho-minum genus torrentibus comparatur in

hyeme , cum nihil illis opus eft, aqu s re-

dundantibus, in aeftate vero nihil haben-

tibuSjquo viatoru fitis reftinguatur. Hu-jus rei egregium exemplum eft. 2. Reg»

S ,CAP. XXV. loP9

J6.7' 5c Ifai.7. 20." Contra eximiunvillud did:um eft lehoshaphari, quo doee-'

ti3r,'quje fint partes fcEderacorum,& ami-corum , I. Reg. 2a. 4 : &: 2. Pveg. 3. 7.Hinc liquet , in amicitia contrahenda,

pangendifque fcederibus detedium effe

habcndum. Ubi praecipue in iis , quilûs

nofmec adjuncfturi fumus , religio , &: ri-

mor Dei fpedtandus qui unus foedera fir-

1° ma reddit, lob. 6. 14, Deinde invocan-dus eft DeuSjUC ille nos in amicorum de-tecftu dirigere velit. Alioqui enim facile

nobis imponec fimulaca hominum pietasj

ficutDavidi accidiffelegimus Pfalm. J^f,

13, 14, 15". Neque veroin amicitiisin-

eundis Deus lolum invocandus, fed por-ro fupplicandus , ut initas confirmare ve-lit. Deusenim eit, qui anobis amicorumanimos abalienat , Pfal. 88. 8. & Ikpe in

2oJament. lerem. Denique prudenria ad-hibenda eft,uc, priufquam fiduca in que-quam recumbamus , fidem ejus experia-

mur,

V. 20. Fejltens vefto in diefriô--

tUi ^ acetum ajfufummtro :fic eft^

qui canit cantioner dpud ammum, male affeûm»

In D^-iB-snK- ( canit cantiones ) eft fynec-

dochepartispro mufica,cujus prsecipua

pars eft cantio.

Scopus eft redtum muficis afum com-monftrare.

Muficze uftis multiplex eft. Nam Sc

laudibusDeiconcinendis adhibetur, &huraanse vita? folatium flippedicac, In hu-

mana vita,quamvis interdumad au(5tio-

rem Ixtitiam comparari,8c accommodarifolet Ec. 2. 8. pr^cipue tamen doloribus

mitigandis infervit. Quemadmodum e-

nim Prove. ^r, vinum non tam regibus,

quam mseftis an mo , fic mufica non camgaudioexulcitibusûam^roreconfedtis

T^zz utiliSa

COMMENTARIA IN PROVERBI A

utms,&commodaen:. Atqueutvinum

palati, fic mufica auris minifteno ad aiii-

mum triftem laetitiam tranfmittit. Exi-

mia hujus rei exempla funt. i . Sam.i(J,

25. &2.Reg. 5.ir

XX9Z

Verf, II, Si ejuriat ofor tuus,ci^

ba eumpane, (3jjfitiat,da ei biben-

damaquam.

Ferf.zz, Namprunas coacerva^

Ex hi$ liquet . falli iUos qui ex multT- ^^ r^p^j, ^^ . ^^ ^ Dominus fc-plici in papatu mufic» abufu aut ufum e-

. •'A .t^ J » ^ ^' "^'

jus damnant . aut dignitatem elevant. pendet tWl,

Quanquam& illud tenendum eft, tem-

pus eife , cum muficam ad mitigandum

dolorem adhibere intcmpeftivum erit

,

ut cum Deus ad lu(aum,&. lamenta , feu

publica, feu privata invitat-. Tunc enim,

fummotis, quae dolorem pellunt, illa po-

tius conquirenda funt,qu? triftitiam pro-

moveant. Deinde tunc etiam, cum hila-

ria aguntur,cavendum ne mufica deUniti

liberalius aequo bibamusjficut faftum le-

gimus Ifai. 5;. 11. 12. Amof. 6.5.6.

10 Inon'» (pane) Sc D'0 (aûa) eftduplesrfynecd. parris; primo panis, & aqua prcr

quolibet aUmenco , deinde alimentun»ponitur pro omni reneceffaria

, qua ini-

micus indiget , & tu abundas. wKn hy

nnn cSna{fmruti coacervabis fufer cAfut

ejm ) metaphoricum eft pro purgationc,.

h.fanabilis fueritjfin minuSi eonfumptio-ne. Ignis enim duplicem provarietatefubjecti effedhim habet, hunc quidem

Muficse vis in fugando moerore animi 20 purgandi.ut aurum,argentum &c. illum

duplice pari illuftratur , vefte , & nitro.

Sicutenim veftis frigusdifpeilirjfic mufi-

ca moerorem: & ut nitrum acetosfic do-

lor mufica diifolvitur.

Qiwequidem visut.quantaeft, appa-

reat)3oloris effedus animum arrodentis,

ut tinese veftem arrodere folent , & li-

gnumvermes,reputanduseft. Cumqueharmonia muficaanimus tantopereaffi-

citQr,videnduni,utfubje(3;um liberale,& 30honeftum fit j alioqui in turpi,iibidinoia,

aliaveillicita materia verfetur ,quin fua

contagioneaures, & animos audientium

in&ciat,dubitari non poteft. Unde.Plato,

mores civiumad muficam ^ quae ufurpa-

tur,fingi,& formari,dixit.

Quod autem Apoftolus monet, ut cumlugentibuslugeamus (

quod huic intcr>-

pretationi non videtur confentire, } non

ver6abfumendi,utpaream&G. In ipki

(cafut ejus) eriam fynecdbche partis eft,

Summa eft,inimicum amore non fidto

fimuIatoque,fed ver^ charitatisfrucîbus

abundante comple(5tendum efle.

Hic conjideranda eji

{

Adhortatky

ejus Confirmatio,

Quamplurimos homines ProverbiumhoG peccati reos peragit. QuamvisenimGhriftiani nominis titulo gIoriantur,huic

tamen dodtrinse a Spir. Sancflo propofi-

tae exdiametrorepugnant, dum, fevim'

vi rcpulfaturos, malum malo, odiu odio,

maledicftum maledicSrb, maleficiuiri ma-leficio compenfaturos

, pal^m profiteri

non erubefcant. Quinimo non defiint

pugnatcum bocproverbio, aut hacejus 4-o monttrahommum,qui,feprounomaIe-expofirione. Poffumusenim cumlugenlibus lugere , & tamen modamin lu(5tu

non fervantibusimmodici doloris mede-iam praebere.

di(3:o, plag^ve una duo , autplura retri-

buere velle, audaciter ,& intrepide pro-

nunciant veriti, ne, nifi hoc facerent,dia-

bolt fe filios efie, non fatis abnnde com-piobarent, Quid, quod nonnuUi pro pla-

II02

ga in pcde lethale in capite , aut cordc

vulnus; & (qnod adhuc inhumanum ma-

gis, &barbarumctt) pro cane baculo,

aut virga cêfo rnortem ipfam plenis buc-

ciscomminantur? Sunt etiam,iiui vin-

didtam a Chrilliani hominis officioab-

horrere non ignorantes , ulcifcendi ani-

mum exuunt; fed ofori ut benefacianr,

in animum inducere non polTant. Sunt

SALOMONIS, CAP. XXV. llr.y

car, aut tanquam lutum magisobdiuc-tur j ut vcl inltar auri purgetur, vcl inllar

paleaj, 8c farmcntorum conrumatur. Si

priusobtinucris, primo fracrcm iucrabe-

risfquo quid majusâut pra^ftabilius opta-

ripoteft?j deindc ex inmico benevo-\\\m reddes, i. Sam. 24: & z.Regum 6,Qupd fi pergat fuum in malitia animum

jHrtimiiu.i.iiiiviu^^.^"v... y^ . oblirmare, hoctamenbonihincaccipies,

denique, qui, fe non tantuminjurias ad- ^*^ ut perfpecitojCognltoque ejus in te jrre-

verfariisremittere, fed porro ex animo concihabili odio , tanco diligentiustibi

illis bene precari,diditant ;quod tamen

re , & fadtis hoc eft officiis finceras cha-

ritatis teftatum facere noluiit. Dicent

forfan feanimabus eorum beneveile:&:,

ut coelo fruantur,exoptare. Sed miferi

homines, fe fibi imponere , nonvident.

Quomodoenim aeternam eorum falutem

defiderant,quorum momentanea vitam

prolpicias.

Sed periit (dices,) quod in iiium con-tuU beneficentise. Relpondeo , Sp.San-d:um hancobjedtionem occupare , cumDeum ie fponlbrem exhibere dicat , fo-

re , ut nihilinde tibi incommodi accide-rit

, quod iple in finum tuum non fit cumaudtario redditurus. Neque Jargitionc

tuerinolunt?Quinpotiusexiftimandum 20 in lioftes hocconfiho utiut, fi(quod

eft, illos, inimicorum non tam in coelum

migrationem, quam terrx defertionem;

Tiec tam,ut aeterna vita potiantur,optare,

quam ut praefenti priventur. Qupdquid

aliud eft,quam homicidium?^

Nifi igitur ofori,quibus illi tum ad prae-

fentem , tum ad futuram vitam opus eft,

qnantum poflis, Scquoad ufus ferat, lar-

giaris, ofor, & ultor, Sc proinde fratris,

& proximj tui homicida elfe coargueris.

Aquam |>raeberi jubet ex more illius

regionis , uibi plerunque aquam bibere

confueverunt. Sed ex aqua(ficut didum€ft) vinum, & fi(|uid vino generofius eft,

intelligitur; Neque femel,autbis,autuno

genere beneficentiae , ledcumulate, &vari^ hoc faciendum effe, docet illa pru-

iias coacervandi metaphora.

praecipue optandum eft ) non mollelcant

eorum animi,obduraripergat, achriftia-

na charitate alienius eft , quam a pii

Miniftri officio verbum Dei , fi , ut o-dor virae ad vitam lit , affequi ncque-at ; ut fit odor mortis ad mortem pro-mulgare.Quomodo hjec pugnant eum Pontifi-

giaris, ofor, & ultor, &: proinde fratris, ^^ ciorum dodrjnade confiliis, Vide fuprao :_:...-: 1 :„; J., ^fl'.» ^^-nrrTmflvJc Cap.24-.Verf.2p,

Verf,2^, Cacinspluviam gignit,

^ vultum indignabundum' kngud

Jimulantes,

s turt«.ci vaiiîi iiivc«j..iwx«. In SSmn {gignit^ ) eft metaph. ab ani-

Adhortatio ejufmodi fuit. Qâporro, ô malibus parturientibus tranflata advcn*quiaabhominibus aegrb admittitur,pr?-

ftancifTimis promifrionibus munivit. AI-

terutrum enim cventuru affirmat, ut cor

«jus durum aut tanquam cera prunae (vel

potius prunis tanta copia accumulatis, ut

'ad vercieem pertingant j admota^liquef^

tum pluviamadducentem.Summa eft fufurrones, 8c detradlores

non audiendos effe , itd potius coer*

ccndos,

Proverbium apud nos tritum eft , fu-

res nullos fore , nifi eifent, qui prjedam

Zzz 2 na<itos

cioS COMMENTAFwIAIN PROVERBIA, |iep

refipifcentlae lachrym» eximo corde ejus condinone.quiiJlamqu^rlr &a(re-ebullentes fordes expulerit.ufus fit. aatur.Docet enim.opinioAe tantiim non

rr r r J u i^^'^^^«^""^''^"êire. z.Cor. lo. ly.Ig.

VerJ.z?» Comederemultummel' 5ed & j«««<^f untur Propheta. Nequelis non e(lhonumv^ inveHhatioQlo' f'^"' inhonoratus tantiim erit , led vilis

fl J i^^ Poffo^^âeîcabihs^quiproprigmelo-

tm eorum non ejtglorm. mm aucupatur.AdL1 2 zÛnde tam fo

Hcitfe caverunt, lofephus Gen. 41. &

Summa elT,ut tum noftra,tum aliofum Daniel, 2. 28 . ne gloria prjecellentis fu-contempta gloria , uni Deo gloriam tri- 10 turorum pr^didrionis vel minima ex par^buamus. te fibi afcriberetur.

Hic locusdifficilisplan^, & lubricus Cloriae aucupiu pari iiluftratur. Qiiem-eft.Vix enim reperias, qui, rebus prjecla- admodum enim, qui rn melle coJneHen-.re geftis, non, tanquam mercedem re<5te do modumnon fervat, naufea ducitur &faoiis debitam,laudem, & gloriam expe- morbo deinceps afficitur : fic qui,inanemtat. Perditae (ane, & deploratas fpei funt, gloriolam fedatur, tandem non iilam fa-qui in fuis maleficiis, ebrietate, adulterio ttidiet modo , fecl fummum dedecus fibi&:c.exfiiItant;quorumpudereiIlosopor- adfcilcet.

cuit. Sed qui pr^claris facinoribus glj- Videri poteft, juftam comparationem

riamqua^rit, modeftix finesnon videtur 20 ita inftitaendam fuifle. Quemadmodumtranfgredi. Et quidem fi ad rationis bu- quiplurimum mellis comedit , damnummanas trutinam ha?c expendamus, nihil fibiindeaccerfit :fic quiproprise ^lovxhic a boni viri officio alienum effe depre- piurimum ftudet,fibi periculum creaf fedhenditur.Seduloigiturhic nobis excubias Sp. Sand:ofecus vifumeft illam propo-agend^ funt. Cum eiiim alia omnia pec- nere,ut doceret, non exceflum hic dam-cata in re aliqus turpi verfari folent , hoc nari,led nullatenus nobis fas elfe noftraunum de inani gbria non nifi in rebus aut cujufquam mortalis gloriam quarre*pra£ciareg.eftisoccupatur. re. QucC nos dodrina ad humilicarem'

Illud igitur nobis tenendum eft.nequc erudire debet , dum nobifcum deprava-propriam nos,nec aiiorum gloriam quae- 30 tam naturam noftram reputemus que ut-rere oporterej fed unius Dei , cui foli o- cunque Sp.Sandlo fubada fit , ninquanimnis laus, & gloria debetur. In optimis tamen Deo omnem ex afle gioriam tri-noftris operibus aliqua carnis fpurcities, buit, fed aliquam fibi,fi non verbis Itudioquaenongloriajnobis, fedpudorieftjin- tamen,&: affedu retinet. '

venitur : quicquid autem boni eft, id to-

eCTe volumus) de alienis plumis glorian- ^^^ ^F "^^^» ^"^ non eji cohlktioin

dum, Sed,fiquando gloriae cupiditas ani- Spiritumfuum,mostitilletjCorruptelam naturae noftrae 40intueamur, ut pavonum inftar, quos Spi- In ,nn (Sfmtum) eft metony.effic proritusexplumarummtorefumpfimus, ex vitiofis affeaibus.peduni fqualore ikco remittamus. Summa eft , cohibendos efle pravos

iâtio,quadehortatur^ capcandaglo- animiaftedus, ne maximonoftromaloi:ia,aDadj,rumitur; inhonoratafcilicec erumpant.

Fieri

jir« sal;omonisFieri nequit , quatodiu hic vitam agi-

mus, quin caro concupifcat adverfusSpi-

ritumGal.^rr.Jacob.^. y. Quanquamigicurlex Mofaica jure i. nobis exigat,ne

concupifcamusiEuangeliumtamen,quodilla tantiim requirit,qu2 renatusS.Sandli

auxilio praeftare poteft , nonpoftulat , ut

non concupifcamus, feu ut nulla fimus ad

peccandum proclivitate, fed ut carnis

concupifcentiam fra^nemus, nein adtum

aliquem internum , aut externum erum-pant.Atqiae hoc ipfum eft,quod Propheta

iD hoc Proverbib fped:are videtur.

Ut igitur hac tam ialubri dodtrina

proficiamus,videndum primo ,quibus vi-

rii5maximâddid:ifimus. Quemadmo*dum enim nemo tam perditus , aut flagi-

tiofus invenitur, quin ab aliquo vitio ma-gisjqu^m a caeteris.abhorreat : ficnemo

tantjB fanditatis eft, quin ad unu aliquod

peccatum , quam ad caetera propenfior

lit, Poftquamvero nos ipfos excufferi-

mus,tum vincula Spiritui noftro injicien--

da funt,ne nos ad illud peccatu, ad quod^

propendemus, folicitans praecipites agat,

Qupd ut diligentius faciamus,operaeprc-

tium eft expendere, in quanto is, qui fpi-

ritui fuo habenas Iaxat,pericuIo verfetur.

Comparatur enim civitari difruptae , 8c

fine muro,qux hoftium incurfionibusun-

dique expofitaeft.Sicut igitur,fi urbs mu-ro deftituatur,egredientur f«pe, qui non

debent^& ingredientur,qui exitium mo-liunturjfic viro,cui non eft in fuos afFe(ftus

imperium mulca excidunt , multa etiam

animiun fubeunt,quae interitum afferunt.

Qijamobrem demus operam , ut muroanimos, & affedus cingamns

jportas, 8c

ved:es timoris Dei praeparemus;nec(cum

nobis fine induciis bellum fit adverfus

DiaboIum,mundum,& carnem) fimusil-

lommfimiles , quos Danitae fecuros op-prefferunt lud i8.

Cumvero difruprae^ civitati ailimilet,

fttBinnuere videtur , murum bomini olioa

, CAP. XXVI. nxth Deo circunditum fuifle,qui peccato co-munis parentis collapfus a piis omtiibusinftaurandus eft. Vide quomodo Nehe-miah.cap.i.&Jerem. in lament. murumlerofolym? fubvcrfum deficnt,&Iamen-tantur,deinde quam curam,fumptum, &:laborem Nehemiah adhibuit , ut civita-

tem muniret. Quje ipfa in fpiritualismuri

^ ruinis multo magis praeftanda fumt.

GAPUT XXVI;»

Ferf. I. Fh nix ipjlati, t3phmvia mefjt , ita non cmvenit honor

jiulto.

20 Summa eft,in honoribus ecclefiafticiSj

& civilibus diftribuendis virrutis , & pie-

tatis rationem habendam effe.

Propheta inter calamitates,qu2e Re/p,&. ecclefias infeftant , non minimam efle

indicat, cum gubernaculum hominibusineptis, indignifque commictirur. Scit^

admodum Ecclef 10.7. fe vid;ffe,ait,fer-

vosmagnific^ eauitances, cum dominiillis a pedibus eflent. Iraque ex incom-

3° modorum, quêhincpullulant, obferva-

tionehoc proverbium (ficut exalisob*»-

fervationibus alia) contexuit.

Nimisfproh dolor) ufitatum eft[inl

magiftratibus Reipub. & ecclefjae mini-ftris deligendis cenfus,aut amicitiae ratio-

npm habere potius,quam pietatis, &do-d:rin?,illius prêfertim cujus fubfidio mu- •

nus fibidemandatuobeant,& exfequan-tur. Qup fitjUt Deorum loco idola in tri"-

.Q bunalibus,& cathedris coHocentur.Lon-gealia lerhronis fentencia fuit, qurvel

Decurionem admitti voluit neminem,nifi -

fortitudine,timore Dei, incegritate, aliif--

que ad reipub. adminiftrationem idoneis ^

virtutibus inftrudumj Exodrj8.2i,Probat

;

III2 COMMENTARIProbatquod dicit,ab adjundoincom-

modo,quod duobus par.amplificat^Prius

eft , monftri fimile ene , gravem aliquam

calamicatem infequuturam portendentis,

Qu_emadmodum igitur nix in aeftate nonmodo frugibus incommoda eflet , fed 8c

mali ominis : fic eum , qui fuppliciodi-

gnus elt, honore maximo cumulari, prse^

ter damnum praefens gravius aliquid

prxfagir.

Pofterius eft , , non minus hinc incom-modi

,quam ex pluvia inmefleproveni-

rejquse t3tius anni fruges intercipiens fa-

mem,& ex fame peftem attrahit. Eft au-tem didu difficiJe

, quot , & quanta malaex ftulta Reip, &: EccleCix moderationeprofluunc. Pij fe abdunt, impij exfultantj

moderatores ipfi dereriores , &infipien-tiores redduntur; omnes, cum videant a-

ditum adhonores peflim^ meritis pate-

re,ftudia virtutum,& literarum remittut,

6ccontemptuihabentjdeniqueDeusipfein homunciones tam deformem maje-ftacis fuse imaginem gerentes excande-fcensplenas ixx fu£e phialas in illos exo-nerat.

Tametfi vero iniquiflimum fit,hoc ho-minum genusad tantam dignicacem afce-dere , tamen ibi collocatishonos haben-dus eft , tancjuam iis

,qui non tam homi-

num nequitia, quam Deiiapientia, & ju-ftitia de hominum peccatisfupplicium fu-

mentisadillud honoris faftigium eved:ifunt. Quod pr^cip^je de magiftratu ci-

vili intelligendum eft ; & de idolo Ec-clefiaftico, quoad legibus , Sc principis

auchoritateconftitutumfit ; deutroquectiam

, quoad falva pietate , Sc officio inDeum fieri poflit.

V* 2. Ft avicula errmdo , ^ hi-

rmidq 'voUtando; fic malediilio im-

meritamn efl adventura»

AIN PROVERBIA uj^Scopus eft pios vano timore impiorum

maiedii.aionibus, & execrationibus exci-tato eximcre.

Metus mali magno cruciatu animumcruentat, Scinftar tyranni vehementertorquet. Qui quidem cruciatus haud mi-nor eft ex mala opinione noftra,quamre&: fado eventuro. Quamobrem ad ani-mi noftri quietem plurimum conferer,

lo qui nosvanoj&irricotimoreliberabit.viquidem, & manus improborum foiicitenobis vitand* funt;fed ab eorum maledi-d:ionibus, quamlibet acef bis non mag-s,quatn ab apum fufurns ftimulo orbara-rum timendum erit. Imo vero , tametfij^ftus

, five etiam juftorum ccetus nempeEcclefia Dei errore decepta, autpertur-bato animimotuimpuifa maledidt onemin te vibraverit

, ^ tibi tamen ab ilia timen-20 dum non erit. Muko igitur minusme-

tuendÊ funt inaniifimae impr, cat;onesimpiorum

: qui utcunque ore amplo fint6c diftento admodum , brachia tameucontrada habent, & imbec Ilia. Quin-imo argumentonobis efle debet, Deumnob:sgratu:to benedidrarum

, quodilliimmenris maledicanc , Pfal.icp. zg. 2.Sam. 16. 12. Nihil ergo nobisabrutislap^ fulminibus, quamvis dira omnia^denunciantibus mecuendum eric. Tau-tummodo nobis videndum eft , lie qu;dquo maledidiionem promereamur,com-mircamus. Alioqui enim fi nos maledi-cendi occafionem praebuerimus , tamecfiilli maledicentes contra officium fece-rinr, malediCHo tamen ad exitum a Deoperducetur, Exodus 22.22.2524.27.lacob.J'.^.

Ratio hujus dodrinê adjungitur abeffedu irrico maledidlionis immerit^-quicomparationepar. exornatur. Sicutenim pafler

, & hirundo , dimiflb nido,hucilluGVolitanc, nec locumubi quie-fcant, inveniunt ; ficmaledid:io injufta

femper quidem \ nobis errabir , doneccontrario

1II4 SALOMONIS.contrario quafi vento in authoris capuc

retorqaeaturjvel donecavicul? inftar ali-

bi locutn quiefcendi non inveniens in ni-

dutn redear, unde evolaverar,

Maledi{2:ionis divinae longe alia ratio

eft. Sicucenim nunquam temere emitti-

tur j ita nunquam, re infe(5ba, rtvertitur:

nec hirundini.fed aquiiaj, aut accipitri fi-

nailis eft prxdam , quoquo fugiat , ad ne-cemufque perfequenti , Deuteron , 28, j^j

J5tZachar. j.3,4.Ifai. 9,8i

Ferf. 3. Flagellum equo , t^fTa'

num ajino 5 ^ virga tergo fiolich'

fum,

In tJ3» {virga ) eft fyn. partis proomniinftrumento, qao malefici puniuntur:Sic

sn mv {fiagellum ) & ano (franum) pro o-

mtii inftrumento, quojumenta incitan-

tur, autretinentur.

Summa eft , improbitatensi juftispaenis

effe conftringendam.

Deus, qui fumme juftus eft , & ipfa ju-

ftitia eft, eo peccati odio ducitur , uc nec

mininum impunitum efle finat, malitquexn filio diIe(ftionis fu^de peccatis elcdio-

rum fupplicium fiimere,qu^m in illa jufte

nonanimadvertere. Magiftratus igitur, .

qui expreffam Dei effigiem gerunt , &augufta ejus appeliatione infigniuntur,ju-

ftitiamejus imitari deber,uc nullam vio-

lationcm legis , praefertim divin» , cujus

cognitio ad ipforum tribunal fpecftat, in-

ultam patiantur. Qui enim parentes vir-

gl caliigatoria ftultuiam cordi pueri

,

quamvis adhuc bimuli , alligatam fiigare

jubetjquanto magis in adultos,fi peccanr,

animadverti vuIt^Sipuerorum naevosfer- 40re nequit,quo illum animo efle fentiemusin ftrumas viriorum ?

Peccati ukionem magiftratibus impe-ratam duplici par. illuftrat , flagello , &fricnoj utpore quje non minAsadhomi-

CAP. XXVI. irijnes, qu^m illa ad eqaos,& aGnos guber-naiidum neceflaria fit. Quam autem fla-

gellum equo, five vcterino,five helciario,

five ad equitandum deftinato accommo-datum fit , communis ufus docet, Hoc e-nim non modo tarditas corngitur , (<.d hviadeflexio , ccfpitatio, fubitarefilitio,,

aliiquedefedus emendantur. Sedfrse-num

, quod generofi equi nimiae feftina-

tioni modei;anda: infervit, afino fegni,&ftupido animali non videtur convenire,Refpondeo, fraeni alium etiam ufum efle,

nempeut capicis colliqueduritiem, &pertinaciam fubigat. Atque hocmaxi-me in afinis locum habet> qui funt admo-dum refradtarii.

Quod autem fcelerati homines equo,& afino afiimilanturîd congruenter& ra-

tioni', & reliquis fcripturis fadum eft.

Qui enim ad legis divins prasfcriptum,

tanquam ad fummae rationis normam a«dliones non exigunt , brutorum animali-um rationis expertium fimilesfunt.vel e-tiam in eo diffimiIe$,quod illa legem fibi

a Deo imperatam fervent,hi violent.lfai,

I. S.Unde etiam horum longe miferior

eft conditio,nifi refipifcant,qt^m jumen-torum. Hseccnim mortua nonampliusflagelli fonum audiunt : illi in gehennara

poft mortem conjedti, maximas & aeter-

nas fuorum fcelerum paenas luent.

Periculum,quod ex iftis beIIuis,fr3Bna

remoto, Scfcunca , hominibus incumbir,graphice dep.ingitur Pfal.B^.p.Sed ad il»

lam, quse ex (celeratorum impunitateo-ritur, malorum iliadem comparatum ni-

hil eft. Ipfi enim in fua nequitia pereunr,

qui jufto fuppliciojtanquaiorrcs femiufti^

eripi poflentjalij ad paria, aut etiam ma-jorafcelera patrandum accenduntur Ec-clef. 8. II. (ubi non ex fupplicio nullo,

fed aliquantulum procraftinatohocfieri

dicitur;) deinde ira Dei in totam Remp,&Ecclefiam exardefcit. Videûme-lor.j;.

A aas Sed

iii(J COMMENTARIScd cum virgam tergo ftolidi comjpete-

re dicat,moner,in civiibus fu|>pliciis ho-

neftatem femper, &, pro delicki natura,

moderationem fervandam elfe.Pudenda

non funt inter flagellandum retegenda

,

nec minora deli(â gladio, aut fuftecor-

rigenda.

V^rf. 4. Ne rejpondeasfiultofe'

cundumfiuhHiamJuam-^ne adeeque-

tit ei tu quoque.

Verf 5. I^fponde fiultofecunm

dumfiultiinamfuam , nejitfapiens

inoculisfuis,

InY'rjf3(mtfC«/tf/«ffjeft metaph.ab af-

pedu oculorum,ad animi judicium.

Summaeft, inter improbos verianti

tempusloquendi, & tacendi fummo ju-

dicio, & ptudentia obfervandum effe.

In fuperiore Ptoverbio Magiftratum,

quomodo erga fcderata impiorum fa-

wajhic unumquemq; Chriftianum, quo-modoinfijlfbsj&rancidos eorum fermo-

tjes le gerere debet,informat.

Duogeneraftultorum funtjunum eo-

rum, qui ignari a reAo deviant (de qui»-

bus, fi bene monenti obtemperaturi ju-

dicentur, Propheta hic non loquitur, j

alterum eorum eft, qui alibiirrifores di-

Oix lanum conlilium repudiant, & ludifi-

cantur. Quibulcum, fimulac innotuerinr,

ne verbum akercandi ftudio commute-mus,hoc Proverbium Salomonis, & fan-

dorum in fcripturis exempia monentquampIurima.Hezekjah fuis madavit,ne

Rabsh.blafj^heniiasin DeumjacStanti vel

verbulum refporiderent.2. Reg. 18.3<f.

Noverat enim pius rex, hominem impi-

um,&blafphemum,quicquid de juftaDei

laude,& honore viudicandis proponere-

tur,irrifioni habiturum. lerem.poftquamHananiam pfeudo-prophecam m fuis po»

A IN PROVERBIA rrj^puli adulationibus obftinate perftare anc««

madyerterat, tacuit.ac abiitc. 28. v. 1 1.Denique Chrifti hac in re exemplum e-.

ximium eft Matt. %6. 62. 6i, & 27. 12.13. H.&Ioh. 19.9.Hujus dehortationis Prov. p. g. ratio

redditur, ne teodiohabeat, &exodionotam ignominiae tibi inurat ; hic autemne tu illi fimilis fias, dum multa verbafin

10 quibus peccatum non deerit Ecclef. f.

)

effutias; autjracundia, quae ftukitis fpe-cies eft, incendaris; aut, quod adhuc gra-yiuseft,ad manusveniat. Tametfiveroirnforem refpicienti tacendum fit , fi ta-men perieulum fit, ne improbis fermoni-bus circumftantes inficiat , eorum caufaabrumpendum eft filentium.SicChriftuspropter turbam circumftantemPharifseis

20 relpondit.

Pqfterius horum Proverbiorum prioriomnino contrarium videri poteft

, quafiPropheta uno Spiritu calidum , & ftjgi-dumprotulerit. Sed hinc oftendere vo-Iuit,fe non deomni taciturnitate in prio--reProverbio loquutumefle, feddeillatantum,qus ad inftitutionem,&iuforma-tionem fpedat; alioquipofle aliquodin-terdum aptari refponfum, quod ftultum

30 mordeat,&fodicet,nefibi infua ftultitia

placeat. Sx Chriftus Pilato iiimium fi-

bi authoritatis arroganti, ne opinionejfu^potenti», nimis infolefeeret , relpondit,nulla nifi prccaria poteftate inftru<5lumfuifle.

Verf 6. Vt detru?7canspedes,(3

violentiam bibens z fie efi mittens

40 verbumper manusjliilidi.

In r^fivîmttens)eR metaph. ab his, qui

avid^ bibunt ,. ad eos , qui damnum fibi

accerfunt.

Summa eft,negotiis, qux ipfi obire ropoflumus , idoneos homines, nifi gravi

dano mulâri velimus,praeficiedos efle.

Cap«

inJ SALOMONICap.a?'.!^ fidelis 5c,prudentis nuncii

utilitatem depinxit^hocrroverb. ereî-

one infipientisincommodûm perltrngir.

Supr^ caufas affignavimus, quare pru-

denris, & fidelis nuncii delecftus haben-

duseft, quiaresei commiflae gravioris

momenti (int;& quialonge difiicus con-

filio a nobis pro rc nata juvari nequeac

:

quibus hancetiam licet adjungas,- ipeci-

men prudentiae, aut inreicise mittentis in

iegatoconfpici: & proinde,nifi, ut rei fa-

niiliaris,ita famae etiam & exiftimationis

(quse fere ex nuncii indoIe,& ingenio ae-

ftimari folentj jaduram facies , ftultum

non elTe legandum,Qupd li nuncius privatus , &inrebu8

humanis verfatus,fi ftultus fuerir, tancum

noeeat ; quantum, & quam ludiuofum

damnum accipit Refpub.ex ftulcoM ni-

ftro,qui Dei,&Ecclefi* legacus eftlMa-

gna igicur cura adhibenda eft in deled:u

miniftrorum: praefertim cum vix mus ex

mille rob.35. 23. inueniacur, quihancle-

gacionem commode obeat ; & qui ftul-

tum mittunc, prêcer jad:uram rerum coe-

Ieftiii,graviffimo fcelere fe conftringunt.

Stulcus nuncius, ut magis appareac

magnitudo mali,ei,canquam pari confer-

tur,qui, pedibus ampucatis, non poteft fe

fe.locOjUbi eft,dimovere. S'.cut enim pe-

dibus carens nullum nunciu,ica pruden-

tia,cui canquam pedibus majons momecinegocium innicicur, defticus non bonumperferre poceft. Aut enim , infedio

,

redic, autmalticonfedtonegotio. Ta-les erant decem iUi fpeculatores Num.

Verf, 7. AtioUite ttbias^ quts funt

^claudo(vel claudi)ftcejt Prover-

bium tn oreftuki,

Summa eft verborum cum fadis con-venient a , & concentum efle oportere.

S, CAP. XXVI. 1119

Non pauci invcniuntur, quicum re, 8c

faiSlis ncquiflimi funt,tamen,utfuam ne-quitiam tegant, honeftse orationis larvaminduunt,libidiiiofi cafticacem laudanc, e-

briofi,& heluones temperanciam. Quid?quod nonnulli verbis improbances,quodfadis imicancur , fibi camen ^ fupplicio,

Scvindidla divina immunicacem pollicen-

currRom.2. 3.2?. 22.

10 Qîam aucem deformefit te humi fer-

pere,cum verbisin coelum volitare vide-

ri vis, pfaltes docetPfal. fo. 16. &c. &propheca nofter comparatione parihic

oftendit. Huc tthx i\\wd;eHne Saul interFropbetai}S cnt enim greflus,feu ambula-lacio claudicatis propcer inceflus in^qua-liracem, & corcuofam cocius corporis in

alcerum lacus inflexionem deformem af-

ped:umhabec:fic tantam fermonis a mo-2Q ribus dilcrepantiam intueri ftomachum

morer.Et ficutclaudum fefliojfic impro-bos filentium maxime decet.Nobisigi-tur danda eft opera,ut utroque pede fir-

mi,&ere6kiincedamns;h.e.honeftafora-

t oni vica confimilisadjungenda. Cujusenim vica ab orarione difl&nac , is unico

pede,& quidem finiftro incedic,

Ferf, 8 .Ft inclufio hpiJti{Jeu in»

^^ftivus lapis]in acervo lapidum i JiG

qui tribttit honoremftuho,

Summa eft,abfedum, & ftultum efle

improbo honorem deferre,

Salomohi fingulari fapientiae datumeft, quod unicuique fervorum fcdera fibi

conYenientem alfignaverit i . Reg. 1 0.55Etfane inrebus domefticis rite ordiii^

40 dis judicio utendum eft, uc proreicujuC»

que dignitate honeftiore locuna obtine-

at. Nunquis asque ferat,aul3ja pretiofa ie

coquinaappendi;auI« vero&triclinii pa-rietes nudos , & inornatos confpici ?

Quis matulam ferac in loco epinente, cfe

Aaaa 2 confpi«

mo COMMENTARIA I

confpicuo collocari ;gutturinum autem,

velcyathum aureum hami jacere ? Qupdfi in privatis aedibus,& in rebus leviufcu-

lis hoc ferendum non fit,quanto minus

m Rep.aut Ecclefia , qui fupplicio digni

fiint, honore afficiendi erunt ? Qupd lu-

cuIentifTfimilitudine Prophetahoc inlo-

co demonftravit. (êmadmodum enimmargarita inter vulgares lapides fquibus

quid vilius i .Reg. 1 0.27?) non eft collo- ^°

canda: fic honor ftultis noneftconce-dendus. Hoc enim eft,non modp ephip-

pium boviimponere, fed furiolb gladium

in manum tradere.

V. p. Spinaj quee afcendit in ma^

nu ebrij'j jiceflfententm in orefiulti,

In hin (Jpina) eft fynecd. ipec, pro o-*®

tpni inftrumento noxio,

Summa eft , fermonis excellentiam in

ore improbi cum fibi , tum aliis noxiameffe.

Apoft.Eph,4.29.& Co\.4..6. monet,utl^rmo nofter gratiofus fit , & ad aedifica-

tionem /pedlet. Qupd tum fit , cum nontantiim ftrmocorruptelse expers eft, fed

& illum proferens moribus integer. Sen-tentiaenim, quamlibet excellens inore ^°

improbi inftar fpin«, cultri, aut gladij eft

-in manu ebrii , quo fibi ad lapfiTm procli-

vi,aut aftantibus damnum infert.

Stultum fibiben^loquendo.dum mal^vivit, obefle palkm eft. Nam gravius ju-

dicium,& atrociorem condemnationemhoc nomine attrahit , quod non tantumintus,& in animo fceleris fui reus tenetur,

(ed tanquam forex fuo indicio, & fui oris

teftimonioconvincitur.Sedillud difficul- 40tatem habet,quomodo fermo, qui hone-ftus,&laudabilis eft, aliis noxius eflepo-teft ; maximfe cum Chriftus Scribis , &Pharifaeis, quamdiuin cathedra Mofis (e-

dentes vera doceant, aufculcare jubeat.

N PROVERBIA 1121Agnofco boc fieri debere , & fieri etiatn

ab his, qui in pietatis fchola multum pro-

fecerint ; fed qui pietate leviter tindli

funt,nedum qi!iillam ne primoribusqui»dem labiis guftarunt, no perinde faciuntj

apud quos vitae improbitas omncm ora-tioniauthoritatem abrogat. Quemadmo-dum enim ex duobus viatoribuseundemfibi itineris exitum proponentibus, fi,qui

viam callet , focio viam ignoranti redtamquidem commonftret , fed contrariamineatjillum fadîs potius, qu^m verbis fi-

dentem in devia fecum ducit: fic impro*bus, quamvis re(5la docens , pfava tamenyitae converfatione proxiijuim k re<5to

tramite in errorem abducit,

%V. 1 o. Potenj omnibm msrorem J

aifert ; ^ mercedem datflulto^ ^mercedem dattranfeuntibus.

Summa eft, improbum rerum potituna

per fe , & fuos negotium omnibus^faceC-

fere; & illos damno,& mcerore alEcere,

Ea eft mortalium ad malum propen-fitaSjUt verbero faeper& terrje filius ma-gnas in Rep. & Ecclefia turbas det , imocalamitates,& clades afferatût in Sheba,& Doegovidere eft. Qjjpd fi abjed:i ho-munciones tantu pofi^nt; quid illifacient,

quorum improbitas authoritate , & po-tentia armata cft ? Neque enim ipfi tan-

tum nocent, fed quam plurimos lui fimi-

miles fatellites congregant,qui ipforum

authoritate freri,tea:iq; totide ad Remp.&EccIefiam opprimendum tyranniex-

fiftunt.SicHt enim David in pii regis per-

fona profitetur , fe pios fibi in aula mini-

ftros adjundluru: Pfa.ioi. fic impiiprin-

cipes,& magnates non nifi exfacinorofis

fibiaffumunt famulitium, &clientelam,Quantam vero lachrymarum vim hu-

jufmodi homines perfe, & fijospopulo

exprimuat, & extorquent, cogitatu, ne-* dum

tm SALOMONIS; GAP. XXV^Vdumdiiflu dlfficile eft. Tanquamenimcoelum crifte , & nubibus obdudtum illis

fempcr impendet, dum vultum principis,

qui tcrreftris cjuidam Deus eft , torvumafpiciunt; maxime vero cum giadium ad-

verfus iilos , ad quos defendendum illi in

manum inditus eft,diftringi experiuntur»

yisrf. II* Vt canis rediensadvo.

mitumfuum , eflflultU4 iteransfluL

titiamfuam»

Scopus eft , propofito pcriculo frê*

num injicere , ne homines ad priftina

peccata , ^ quibus defueverunt , rev«r-

taHCur.

Hic proponitur primo documentum,deinde ratio, cui innititur. Ec quodad

I125

Ratio eft ab adj.perlculo, eocfue dupli-

ci. Sic enim fiet,ut peccata graviora fint»

& fupplicia acerbiora. Immundus enimSpfritus (emel ejecftus, fi illi aditus denuopateat , feptem fpiritibus fe nequioribus

comitatus revertitur.

Haec ratio illuftratur comparationepar.Nam ficut vomitus folis aeftu,& ai.Tis

flatu deccrior fa(Stus canem eunciem re-^^ forbencem magis, quam ant^ , argrocum

reddit: fic repetitum peccatum & atro-

cius eft , & graviori damno peecatoremafficit. 2.Pet.2.2o.&c.

Denique praetereundum non eft, fce-

leratum hominem ad vetera fua peccatarecurrentemcani, viliflimo animali, afli-

milari; 8c peccatum ejus vomitui. Undenon difficile eft judieare, quo inloco ha-

bendi finc impii (praefertim veteratores,)

documentum ipfum attinet.meminifTe o- =^0 & quid de peccato, quod iis adeoin de-

portet.quod docetur i.Pet.4 .^ fufficere iiciis eft fentiendum fii.

nobis,quod uUam vitx parccm in peccatis

tranfegerimus.Qua loquedi formu]a,tan-

quam t*»Ati plus inteliigit, qu^m verbis

exprimit.Omnino enim vere dici poteft,

plusfatis efle, velminimam aetatis noftr»

particulam inpeccatis , 5c Satanae obfe-

quio collocaffe;cum quan£i,quanti fiimus

Veffir- Vidiflihominemfapien-

tem in oculisftm ? Spes efl defidid&

prtetEo,

In.vo'y3 (»« oculjsfuis) metapb. eft ab

toti propter creationem, redemptionem, , oculorum vifionead judicium animi. Vo5

5c copfervacionem Dei fimus; maximb '"^-'-j-^ .i.v««.,:j^...,..i,— ;., 1— *\,.«:

vero cum tantillum fit, quod Deo per

univerfum vitae noftrse curriculum prae-

ftare polfumus.Suntferviillis prudentiae,

& diligentis donis inftruciti , ut in unius

anni fpatid tantum honoris,&: divitiarum

heris adjecerint, ut , fi multos deinceps

annos in otio confumerent , pro frugi ta-

men fervis habendi eflent : nos vero ica

viribus exhaufti fumus,ut,cum omniaprofumma virili noftra fecerimus,inutiles ta^^ 40 turget

(ftoUdi) aiiter videtur hoc in loco fumi,

quam in plerifquealiis, ubi poniturpro

improbo :.quandoquidem is

,qui arro-

gans eft , in illo fenfu ftultus eft. Stultus

igitur hic appe!latur,qui tardo, craffoque

iiigenio difficulter in pietate informa-

tur; qui^que , ut nihil fcic , ita ignarum fe

agnofcit.

Summa eft , difficillimS ad frugem re»

vocari, qui propriae fapientiae opinione

men fervi merito habeamur, Quantoigi-

tur gravioribus, aur plur bus, aut diutur-

nior:s confueiudiuis peccat^s liberati fu-

$nus,tanto magis cavendum eft, ne in ea-

detn denuo r^^Jatjamur.

Hominem fibi quacunque de cauj^

praefidentem perfanare difficile eft. Uni-

de Chriftus d vici in diviciis fpem po^

nenci non minus difficile efle affirmat fal-

vari,quam camelaferfdramen acw tranfire^

Aaaa 3 Marca

COMMENTARIA IN PROVERBIA jj^-

Verf. /3, Dicitpiger, imrm.nis ko efiin ipfa tiajee eji interpk"

Marc* T o . 24 . 2 f. Quanto autetn prse-

ftantior eft rapieiitia divitiis,tanro diffici-

l:or eft curatio ejus, qui fapi^ntiae , quamqui divitiis confidit. Eccl. ^.t^.Sc ^.16»17.18. HincApoft. i.Cor. I. 2<^. nonmultos fapientesfecundum carnem ad vi-

tam vocatos effe afTerit,

Hinc liquetjprxftantifT.Deidona cor-poris,fortun«,atqueade6animi, qus inJr»-«f-if/>;K/-\e n-.tntn,,^. ..~^^..:.._. c

teas*

Summa eft,pigrum vanasejrcufationesobtendere, quibusfe laborecximat,fub.trahatque.

Pigrum fibi vana pericula cominifci,aut

tur, toudemauafi npdiVaseffp. nmKnc ^0« JP.- :j1. fi.^"^°'PV?? ^^*tur, totidemquafi pedicascffe, quibusnon in via ad. regnum coelorum tardan-turj fed, neillam ingrediaiitur , conftriditenefitur.Cumque unum ex hisitaimpe-dia^,quid de illo fiet,qui fapienti^,robori,divitiis

, & amicis confidit ? Neque veroinrereft, utnim hic , de quo Propheralo-quitur ; humana prudentia revera , in fuatantum opinione prxdkus fit : nifi fort^ « -,deteriorfitejusconditio,quifalfaopinio- ^^ tlofuo,ne fapientiae infJatur; quandoquidem,aI-teroarundiniinnitente , hic vento, 6c fu-mo incumbit.

Hocaxiomaconfirmat^compar. mi-nor. nempe hominis craflae, & pinguis in-telligentis

, modo fibi fuaz ftultitiae con-fcms fit. Joh.p . 54. 3p . Hinc Chriftus gra-tiasagitPatri, quod, celatisa fapiennbusmyfteriis regni coeleftis,infantibus illa re-

cap. 22.verf . 1 3 . idq; verbis penfe eifdem,Videtur autemhoc locodepigro infe-ruiffe

, ut dodirinam in fuperiore vcrfumaximfeveroverf. i^. propoficam illu-ftraret,

yerf, 14. Sicutfanua circuma*mur in cardinefuo,Jic Wtiger in h*^hfuo,

Summaeft,p;grumfomnoplurimummdulgere.

Videtur propheta hoc verfu comparmmor. confirmare, quod fuper. verfu d'-dum eft; tantum abeffe, ut velit mêr inagrum proîre

, aut in plateas ut Se velex ledto fuo le proripere fere velit, atqueut ad opus fcras egredirecufat . ^-ic AArr.\velarat Mat? r i .2?.Et Deusftulta mundi 3o "'.^f^^P"^/'^'^^^ ^gredi recufat , fic.domi

€legiffediciturr!tor.x!r7 "^"'

TJiiinc f-5»ifi «v»-»!: J:_;.^_A r> ^ ^. .

Qa^mficpiger fomno dedltus , fupracap.6.& ip. ly.demonftratumeft Cu-)its rei caufa etiam indicata eft; humorumlcihcet abundantia. qus ex alimencorumcopa, & laboris, qô exhaurientur fuânalcitur. °

Pigri ofcitantiamilloftrat a pari. Sicuc

Hujus tanti mali medicinam Servatorpr^fcribicLuc.p.23.nempeHt nos ipfos,& lapientiam noftram abnegemus. Et. i

Cor J.rg. [fiquisfapiens fitin hoc mun-ô, ftultus fiat, ut verefapiens fic»l Qupdtamen ita non intclligendum eft, ac fifa-pientia, quxeft fecundum carnem,fit pe-nitus damnanda, & eius ufus omnino re- *.n^^1^«„^ ^ •

—""*" *''*"• '^'*'"''

rciendus.fed utillam fiquando nobfs di- ôSSf""^îf^"^^^' """^ apenacur,mox

ctec quid , auc fuadeac, quod verbo Dei f/n,r^r?

'^ l«o camen cardine non avel^n^n ^fl.— r_ » 4P?a veroo L»ei hcur; fic piger ab uno ledi lacere in aliudnoneftconfentaneum, eidem fubjuge-musjdeinde ut moderac& fapiamus fecun-

*e J.««i^voIucatque, inderamen non re-cedic, Poftquam enim unum incumben-do lacus faCigavcr,t,in alterum fe conver-tit; ambobus Iaffatis,refupinus, deinpro-

nns

CAP» XXVI. 1127-xiad SALOMONIS,nus cubat,omnefque corporis fitus expe-

ritur,donec ofla cubandi diuturnitate do-

lorenjei cientia e ledto invitum quafi ex-

trudant. Haec autem crebra corporis ab

uno ledtildco tn alium jadlatio , illum in

(bmno modum excedere , facile probat,

cumfomnitam brevesfint, 8c abrupti.

Prxtere^ uc , qui penead defatigationetn

laboranr ,quamvis itiviti quodammodo,

alt^, 8c fuaviter dormiunt; lic nihil agen-

tes fomnum ,quem tantoper^ iexpetunti

piacidum non aflequuntur.

Qupd li vitio detur, fiquis nimiofomni

ftudio rem familiarem negligit * quanto

magis damnandus eft, qui led:o fuo affi-

xus haeret, cum facris opera dandafit;aut

eertfe in conventum (acrutH ledtum quo-

dammodo fecum affert,

V. ij. Abfconditpiger manum

fuamfubaxiUa : defatigatur tUam

. reducendo ad osfuum •

In va ^H r\yvrh(reiucenio ad osfutim)^^ V^T^f* i ^ • Sapientior ejl piger in

duplex fynecd.partis pro omni re fummb ^- n,isâuam feptemrejhotidentesneceflaria, & labons leviflimi. r- ^ rr r j 1Summa eft , pigrum ne minimum qui-

^Jcite, \Jeujermone CondttO.

]

demlaborem obres apprim^ neceljiitias 3o

obire velle. In nystPD ( quamfeptem ) eft fyn. part.

In priore verfu docuit , quam aegre pi- pro uUo majori numero. iRpya {fcite)e&

ger a ledlo abftrahiturjjam oftendir,quid metaph. a cibis bene condltis ad fermo-

Deinde dicit.pigrum ne minimum qui-

dem laborem fubire velle, quandoqu.dgvix manum ori, ut fc pafcat, adinovebit;

fed praeoptaret potius, fibi ab aliis ( quodinfantibuS fieri folet ) cibum in os ingeri.

Nonquod piger non fii in edendo,8c bi-

bendo immodicus ( ficut priiis did:uni

eft;) fed quod hoc rtiodo hypcrbolict- in-

fignem ejusinertiam eleganter perftrin-

1° gere voluit. Manusenim extcnfio,& re-

dudtio facillima eft. Et videtur oratio

Propheta? alio adhuc gradu crefcere , &fuperius Proverbium comp, minor. con-

firmare;tantum abefle,ut prar pigritia ve-

ht ledtum relinquere, ut vidlui quxrendooperamdetjUt ne acquifitum,&. in menfaappofitum ori indere libenter velit.

Qupd fi tam odiofus eft,qui alimentum

periturum prae pigririanon acquirit,qua-

20 tomagis damnandi funt illi, qui cibum a-

nimae femper duraturum adeo afpernan-

tur, ut in os impofitum refpuant , & reji-

ciant?

e ledto furgens faciat. Alimenta in rebus

funt ad hanc vitam fumme neeeflariis,

Quiergo-pro his nolit pro nullare alia la-

borem fufcipiet; & qui pro vidtu proprio

laborare renuit,nedum pro domelticis la-

borabit,minimib omnium pro pauperibus;

quibus tamen aliquid ex noftrp labore

nem opportunum , & commodum tran-

flata.

Scopus eft docere, quam difficilij^tra-i

dtatu, & emendatu fit piger.

Speciem, feuexemplum hic fubjicic

Propheta generalis ilIiusaxiomatis,quod

propofuitvcrf. 12. tanquamdeeo, qui

partis largiendum eft, Ephef.^.zS.Qupd 4o nstf» wiei»x^'fitfuo judicio fapiens,&qui-

ii vidtum ,qui praefenti neceflitati irifier-

viac , parare nolir ,quanto minus aliquid,

quod recondat, 8c liberis , aut necef^riis

poft mortem reUnquat^copar^bit ? QôdCaml facedu monetA pofta.Cor, i^î^-*

dem acutiorum, 8c fapientiorum ,quial),

aliisconfulti norunt refponfum rei cuiq;

accommodatumreddere,fapientiirimus;i

idquein quoftultiHime agit,nempe quo4laborefenon fatiget, fed iraqulle yitam

tranfigatj^

II28 COMMENTARIAtranfigat, cum fapientes nonfinealgore,

& fudore fapientiatn confequuti fuerint,

Ecclef. 4. verf. ^.6. Tamctfi porro ra-

tiuncuIae,quas,ut^labore fe eximat,ob-tendit(ficutaccepimusjfintinful{iilimap,

fuo tamen judicio perquam fpeciofe , &nervofie videntur , & quibus fe aliorumoculos perftrinxiife autumat.Quales funt

latrores viam,qua iturus efl, obfidere;

nimio jeflu,aut frigpre correptum mor- lo

tem fontrad:urum; tempeftate aliqua,

fulmine&c. obruendum efle. Hsec o^mnia, & reliqua hujus generis quid aliud

clamant, quam immanem leonem in via

effe ; leonem in media platea infidiatu-

rum ?

Quod fi caufam inquirimus , .unde hi

Spiritus, & animi elatio ; relponfuminpromptu effe videtur,quia laborem , quia Deo humiliandis hominibus , & fpiri-

^°

tibus altis retundendis imponitur, genio

indulgens fludios^ declinet. Alia etiamcaufa eft, quod verbi Jed:ioni,& rwedita-tioni,quar vel regisanimumhumilem, 6cmanfuetum redditjDeut.17.20. non in-

cumbat.EfFedum hujus pr^fidentiê efl, quod

^ nemine fe doceri patitur. Unde domirefidens , imb in lecfto cubans non vere-lur de fe pr«iicare,fe fiium erga Deum, 30&proximum non minuscallcreofKcium,quam, ipfum ecclefiaftcn. Luculentumhujusrei exempium,& illuftre eft incle-ro Papali,pr«lertim mohachis, quibuso-tium , & k labore vacationem quodam-modo profitentibus nihil unquam ( ficqt

hiftoria docetj fuperbius fuit. Qui, cam-ctfi fua profcflione primo inter clericosnumeratinonfint, tantum nihilominusfibi arrogabant , ut fe ex Epifcoporum .qobfequio fiibtrahere , & toti Ecclefiafti-corum choroanteferrc voluerint.

IN FROVERBIA m^nemjeJi^qmirafcituT in litemnjua-

[aut immtjcet [e in lite aliena.]

Sumtna eft, hominem liti alien« fe in-gerentem

, ubi velit, fe expedire nonpofTe.

Cap. 2f . verf. .8. 9. 10. docemur,no-ftra ipfbrum caufa r6 temere,aut cupidelitem cum proximo agitandam efle dif-ceptandam

, placideque componendameffe controverfiam. Qiip ctiam fpeftacifla Chrifti exhortarioMatt.f .2) . Quodfi in proffi-ia caufa non fit ad Jites fubitdgrofiliendum, muJto minus in alienar &,i\ omniaprius teutanda fint , qu^m Iten»aliis pro nobis ipfis intendamus , nedumpro aliis temer^ decertandum dt. Pras-terquam enim quod hoc modo in fcx-tum prajceptum peccemus , dum pacisnos parum ftudiofbsdecJaramusj curiofi-

tate in rebus aJienis adverfus odavumdelinquimus, quocavetur, utrebusno-.ftrisintenti, aliena,q»^ ad nos nihil atti-

nent,omitcamus. Q«^ curiofitas, & libi-

do coritendendi ex defidia ferfe nafeitur:

I. Tim. j. 1 3 . i.ThefT 4. 1 1. ideoq; nonincommode fuperioribus de pigritiaPro-verbiis hoc fubnedritur. Qupd ipfum deahis itidem de fufurrone, & contentiofoProverbiisintelligendum eft.

Quid igitur pius in htibusalienis faciet ?

An ira fuis rebus attencus erit , ut alienanon refpexerit,nec litigantes reconcilia-requaefiverit .^ Verum quidem eft,debe-re pios paci ftudere : UA pax non procu-ratur , diim quis aut acerbb in utrunquelitigatorem fe gerat , aut etiam abalteraparte fe Jitigatorem conftituat ; fed cumfequeflrem fe , &interceffprem interpo-nat.

Do<5tt;na haec confirmatur ab adjun-dio damno. Illud autem pro rat.one pec-caci duplex eft.Nam quoad fextum pr^-ceptum fua ad Jijtesprochvitate cranfgre-

diat^r,

Iiô SALT7MONIS, CAP. XXVI, u^,diatur, pericnlum vite,aut fanitati fua? ac- Salus proxitni non minus , 'quatn pro-ceriit, maximi:; cum jam alter ab iIIo,qui

cum contendit, irritatus atrocius in hunc

feretur : quoad vero in o(51:avum curiofi-

rate poccat, damnum contrahit,dum ali-

enis addidtus rem fuam familiarehi neg-

lio-endodiffipat. Hsec incommoda com-paratione pariilluftrantur. Quemadmo-dum enim qui canem auribus tenct fqua

pria,nobiis h Deo eommendatur. Qui adejus incolumitatem nihii conferc,damna-tur,muIto magis,qui damnum infertjma-xim^ omnium

, qui per nomen amicitia;nocet

,qui una manu lapidem tenens al-

tera panem oftentat. A violentia,& vel-uti leonina injuria fibi quis cavere poteft;ab infidiofa, & quafi vulpeojlina diffici-

parte maxime irritabilis eft,jpericulii fibi lo ijus quidem,fed confilio& excubiis pot-non leve creat,cane ilico in illum invola-

turo. Huic affine eft, 71V Ksofla û^ûi8c a^piK^^f *ee«9/^«i'. fic cum deftiteris

illi.quocum inimicitias exercuifti,adv€r-

fari , ille in te non amplius repugnantem

viciiFim incurfabit.Quemadmodum ^ re-

gione , fi canem pergas auribus tenere,

prseterea nihil agere potes , neque tei-

pfum.aut tua curare:fic liti, quam fulce-

eft tamen: fed ab illa,cui amiciria prjete-xitur, difficillimum

, vel potius impofli-bile eft cavere. Quibufcunque enim re-lislethalibusarmatur,ab iilisnon metui-mus, ne tum quidem , cum illa in nos vi-braverit: ut fiinnosfagittacollimaret^nihil tamen minus velle,quam nos traji-cere, confiderenius. Iliuftre exemplumextat in loabo , qui Abn. & Amaf. ofcu-

pifti,adh«renti rebus tuis profpicere non ^^ lans,& ample(ftens proditorie interfeeita

vacabit. Qui ver6,utlitigantium animos Unus Chriftus, qui hominum corda no-

demulceat,& alienatos conciliet , feque- vit,Iuda! proditionem per ofcuii ipeciem

ftrem fe pr3ebet,cani fruftum panis , quoa morfuinhibeatur in os injicerenonine-

pt^ dici poteft: ficut Magiftratus pro of-

ficii fui ratione liti finem jufta delinquen-

tis punitione, & innocentis patrocinio

imponens canem baculo ca?dere ( quodMofem feciffe legimus ) jure perhiberi

poterit,

VerJ.' 1 8 . Sicutfe infammJimU'

lansjaB:at maUeolQS, fagittas , i3

mottem» .

V* 19. Sic eft vir , quifallitpw

ximumfuum , (3 dicit-, annonjo'

bans hcscfeci f

In nio {monem)t^ metonym. eff. proarmis lethalibus.

Summa eft ; non ferendam efTe inju-

riani,qu2e per amicitiae,aut benevolenti«e

llpeciem fit^ fed puniendam gravius.

taciendam potuit ( fi libitum fuiflet } de-clinare,

Hanc improbitatem illuftrat compa-ratione parirperinde eire,ac fi quis ut a!-teri grave damnum impune inferat , fefuriofijm fimulet. Furorem fimulare.et-iam ut ex certo mortis periculo fe eripi-

3o at,homim dedecorofum eft. i. Sam.zr.Quanto igirurminus, ut hominem peri.

daSjidem faciendum erit?

Ferf^zo» Vbinonfuntlignaêx*

tinguitur ignis:fc uhi non ejifujiir»

ro^filet contentio.

Summa eft , ab omnibus,quipaci ftu-

dent.declinandos elfe fufurrones.

Sufurro eft, qui occult^ proximum a-

pud alium traducic. Tametfi enim fatis

clare , & alta voce fuas calumnias difle-

minet,quia tamen non nifi in angulis &

femotis arbitris hoc faciat,mufiritare,6cira

aurcm alteri narrare red'e cenferi poteft.

Bbbb Unde

40

jiîCGMMENTARIA IN PROVERBIA

^1135

r Inde etiam eft quod fuas calumnias hac faces fubjiciunt , non tantum ad corpora

{bntentia ferfe claudunt ; fe e.)us ,quod perimendum,fed ad animas fimul,& cor-

dicunt, nolle judtces , aur authores e^.

Quod quidem redfe aliquando , oc ofii-

cfefe dicipoteft; nempe cum qms fibi ab

ejus potentia,&tyrannide,de quo aliquid

narrat, metuitj aut quia, cum resmjudi

ciumadduceda fit, unius teftimoniocon

pora igne inexftinguibili perdendum. Adhas igitur flammas,antequam vires acqui-rant, reftinguendum dilcamusfemperaimanum aquam habere , Sc nobifcum cir-

cumgeftare. Cayendum tamen, neodiofufurronum omnia , quae nobis w aureia

vlnci nequir,cum tamen ejus,cui indicium ^ dicuntur , tanquam faila rejiciamus. Gefit.ad cautionemillud icire plurimum in-

terfit. Tamenf2epiflimfefit,ut, quihac

cautic.ne utuntur , fibi fint in ahum illatae

injuriae confcii. Inftar enim ferpentura

funt fufurrones,qut latenter, & fine ftre-

pitu mordent.Neque verofufurro is folus habendus

eft, qui a fe, aut aliis conficaa refert ; fed

qui etiam vera, quae indicarinon debent,

reregit; aut alii narrat, quam eui oportetj

autalieujusverba repetens inalium,quam

quo didia funt,fenlum trahit.

Hoc peccatum , odiofum reddit Salo-

mon ab effedt. quia Mtes exetat 5 & qui-

dem faepe inter eonjundtiflimos : quodDeus pacis maxime averfatur. Unde 6c

homines inter le,&.Deus cum hominibus

committuntur. Ifai.i9« 14. Matt.ia..^^".

Gal . f . 15^ .Sicut enim beatusSpiritus con-

cordes donis fu s profequitur A<St.2.l. ita

20

daljahenim fidem illis, qui cojurationemin ipfum fadram narrabat derogans , in

crudeliflimas proditorummanus incidit»

Ferf. zi.Vtcarboprunts,^Vgnaigni : fic vir contentionum ad accen'

dendumlitem,

Iii D'riD VH (vir cmtentionnm) eft me-ton.adj. pro viro fumm^ contentiofo. In•jmnV {ad accendendum) eft meta. ab ignead 1 tem tranflata,. qua, tanquamigne, o^mn a abfumuntur.

Summa eft,pacis ftudiofosfibieavere

debere ^ contentiofis.

Hominem ad picem natum efle , indeconftat, quod, csm alia animantia corni-bus, ungulis, dent-ibus &c, natura arma-yerit, hominum his omnibus nudum , &

contentiofos refugit.Neque verod.fcor- 50 inermem in lucem edidit, Quapropter abdias inter illos mod6,de quo,& ad quemcalumnias muflltat , diifeminat ,• fed ini-

miciti;^ inter duos fat^ plerunque ler-

punt longiusj& ad cognatos utriulque,&

ciientes pervadunt; aliquando totare-

gna,& reîones mtegrasiEcendunt.

Hoc etiedum illuftratur compar. par.

Na fafurro lignis aflimilatur,qu3e ignem,

non ad uiilitarem aliquam (quod plerun-

que fii,; fed ad ea, quae ufui hornipibus

luat,confumendum alunt.Sicut igitur in-

cendiarii, peflimum genus hominum, &,

Reip.mfenfu,gravibus fuppliciis affii:iun-

tur; fic hi mult6magis,qui«dificiis , nonab hom4nbus, led ab iplb Deo exftruitis-

hominis natura alienum efle debetteme-re,& fine caufa ad pugnam profilire: mi-nime vero omnium hocpiisconvenit, quifil i pacis appellantur; qui gladôsin ligo-

nes, &Ianceasin falces putatorias con-vertere debent;quiagni,& columbae vo-cantur,Ifa. 1 1 . quibus nihil eft mafuetius.

Qupd contentioiiis carboni , & far-

meiitis aflimilatur , eo docetur, qaantoftudio contendendi ducitur ; ac fi huneunum omnlum fuorum eonfiliorumfinem

fibi propont ret,&nulli rei proprerea ido-neus elfet. Nam carbones , & farmentaigni fovedo tantum deitinata funt.Dein-

de.contentjone igni comparans oltendit,

.

ti^4 SALOMONIS,quam perniciorum fic contendere , & di-

glad;ari. Gal.>. Hxenim ignis nonalns

ufibus infervir, qu^m ut abfnmat ; idque

nonomnia , fed illa (ola, qua? commodohomin bus, & u{ui efle poflent. lfai.19.2.

§cc Matt.iz.if,Verr.22.1demhabeturc.i8.v.8-Vi-

d€tur autem hic repeti, ut cum aliis Pro-

verbiis ejufdem generis collatum fplen-

-defcat magis; maxim^ vero ut doceatur,

hoc peccatam ab otiofo no facil^ divelli.

Ferf 2S Vt arêntumfcoriamm

QhduUum tefta jficlabia blanda , ^

cor malum,

In o»y'D (fcoriafum) eft meton. adj. pro

argento, cui inefl:, vel immifcetur icoria;

vel argento (ut ita dicam) fcoriato.

Summaelt, cautionem adh;bendam

«fle, neperfpeoem blandorum verbo-

rum ab iis,qui animum in nos infenfum

geruntjCircumveniamur.

Pfal. if.in albo civium EcclefisKpo-

nuntur , qui veritatem ex corde loquun-

tur: Sc PfaI.i7,3.1audiducitur,cum,quod

cogitamuSjes non tranfgrediatur.Contrl

vero improbi habentur Pfal. 12. quicor-

de,& corde loquuntur ; atque adeo pro

monftris habendi funt. Eft enim prodi-

giofum , in uno corpore duas includi ani-

mas. i. e. aliud in animo habere , aliud in

ore.cum linguac ufus a Deodatus fit , ut

fenfa animi aliis exponamus. Siquisex

animo erga proximum infenfo contu-

meliofos ftrmones&probra erudlat.pec-

catum peccatoaccumulat: interim tamen

.non tam inculpa eft,qu^m qui blandis

verbls fuum ,quod intus premit , odium

diflimulat. A priore enim poteft quis fibi

cavere, ab hoc non poreft. Ecquisenimiibi profpiciat adverfus canis illius mor-fom,qui non modo nonlatrat, fedtan-

quam abbiandiens accurrit? s^gre iili ob^

CAP, XXVI. ii^j.

fiftitur,quide improvi/b noS adoritur.fedilli adhnc difficiliu-squi fub fpecie amici-tiaj fe veliiti in finum noftrum infinuat.

Hunc Propheta reftas comp^ratargen-to,6c quidem reprobo obductaj.Lbi ma-

. lus,&; exulccratus animus cuin refta.quae

viliseft,& afpeduturpi; verbaautemblanda cam argentatione copararur .qu a

ficut reprobo argento teftx vilitas,& tur-

10 pitudoojcultatur,cumtamen;p(um n:hili

fit: fic animi mal.tia verboru aflentatione

celatur, quae tameipla null us prer j fiint,

Huceriam referri poflunt pidiurie , 6c

fimilitudines, qoibus hypocrit«e a Chikfto

depmguntur. Matt.23.

Ferff, 24. Labijsfuts alium feji'm

mulat ofor 3 G? in mediofut dtfôtiit

zo dolum.

V. 2^, Cumgratiofamprcebuerit

vocemfuam , nefidito iili, Nam fe^

pte abominationes funt in corde ejust

V. 26, Operit fe odiumin dece-

f-tionem-jfedmaiitia ejus revelabitur

zn coetu^

30 Scopus eftjpropofito odii ingenio^pios

adverlus ejus fraudes cum inftruere, tumetiam confirmare.

rPriw Ac ingenio ejtts , qui

hicduofro'! odiumfrofeûitur,v.z^,

ônumuY »

{Âlterum eii nos adverjus

40 edium mtinire

r Inftrnendo^z^l

C Confirmafido,26.

Ingenium odio habentis eft verbiSj

vultUjCorporis geftu alium,quam eftprag

fe ferre. Iracus fuam iram , quo mmusB b b b a erum'»

Iil6 COMMENTARIA INPROVERBIA 1157

crumpar, comprimere nequit : ,Ccd poft- iiota, & mdicium fit , illum dolos ftruere.

quam ira dmcurniore m animo commo-

ratione in odium evafit, tum demum, ut

animi fervori multum detrahitur, fic ne-

quitiae plurimum fuperadditur , menda-

c!um mukiplex, liypocrifis tum fimulan-

do,tum diflimulando ,quse etiam ab ig-

navia , & animi quadam abjed:ione non

feparacur, quaefHcitur, ut percuniculos,

falrem, fquod fe fadiurum juravir, non

prxftiturum. Sed quid fi (quod in Saulevidemus) beneficiis non vnlgaribus nosafficiet ? Qu,id ? Recordari convenit,ini-mici «a»©» *î,»ffi<! efle , & Danaos etiamdonaferentes metuendos efle. Idcircoita utamur hujufmodi benefici s , ut inte-rim meminerimus illud Matth. 10, 17.

& infidas odio habentes Ihabitos ado- i° cavete ab hominibw. Sed tutiiSmum eft

rianrur. Qupd quidem hoc vitio labo- cum Dayide Deum precari , ut nos libe-

rantibus ita conliietum eft , ut non tan

tum contra viribus fuperiores., aut pares,

fed etiam longe inferiores irifidiose a-

gant. Nec enimKain tantum in Abelem,

Sc Absh.Amnonem, fed &; Saul rex in

pavidem fubditum fuum dolo, & fraude

interitum machinabatur.Caufse en m nn-

de odium conflatur,f£epe tam turpes funt,

ut pudeat apercfe profiteri.

Qupd dolum dicit elTe in medio ejus,

notac ejus parencem, & femen. Nam excorde fluit Matth. 15*. 19. Marc. 7. 21.

Quamvis enimScriptura inore dolum efle

teftetur , de rivulo tamen intelligendum

eft,non fcaturigine.

Verf ^J. Sequitur munitio adverfiis

Fraudem odioprofequentis, Scquidem

ret a labio falfitatis, i5c ^linguadoli Pfal.1 19.2. StA quorfum hxc nobis (dicata-.liquis, j qui plus facis <flCT^nnt

^ ^ incre-duli fumus .> Refpondeo , in rebus qu:-dem divinis valdfe nos incredulos efle,

& ad fidendum Deo parum prom-tos: fed in fidem hominibus habendonimis plerunque temerarii deprehen-

20 dimur.

20. Sequitur pars altera munitionisde confirmatione fidelium adverfus infi-

diofa & clandeftina imjjiorum confiliajfore 1«:. ut tandem patefianr , & innote-fcant omnibus. Q^pd quidem ut impro-bos,nequ:d celandi fiduciaadmitcant,ad-monere jficpios confolari debet, ne in-fidiofis improborum conatibus nimium

infticuendo, quomodonosadverfasillam 30 confternencur. Videmus, confilaSauIiscomparemus. Et primo hoc ipfum ,^quo ^ filio fuo Dav di recedta i conjuiacionemCium in nos odium cegere conatar ,Xcepe

odiiintusliatentisindicio efle poreft,nem-

pe blandus ejus,8cgratiofus lermo,qucmtanto copiofius adhibebit

,quanto magis

fibi fiiae malevolentix confcius , ne nobis

fuboleat, metuit. Quamobrem tantumabfic , ut verbis blandulis nobis imponipatiamur,ut inde cautionis &. circumfpe-diionis argumentum capiamus, & (ut

propheta monet_^ fidem cohbere difca- 4.0

mus.Nec enim fine caula ifiii*» oprimumclypeum, quem hufufmodi verbis oppo-namus,.hujus mundi fapientesefledixe-runt. Quod fi juramenta, & execrationes

cj^bras addiderit,PfaI. io,7.h»c tibi ajia

%

adverfus Paulum pueri indicio fruftra-tam ; & fecretiffimaregis Syrix confiliaab Elisha regi Ifraelisindicaia. Qupdta-metfi no femper in hoc mundo fiat, tamein ukimo judicio, nifiinterveneritpecca-Eorum remiflio,pIeniffime pcrficietur.

V.27. ^ffoditfoveam inillam

cadet : G3' qui devolvit hi^fdem , adeum revertetur* .

Scopus eft deterrere a malo inferenda,.propofitodamno, quod ad inferencemredundabit.

Adamno»

11^8

A damno alterl infcrendo primo , &prseciput: nos cohibere debet amor Dei,

dein proximi. Sed Deus non contentus

rationes, qusepiosin officio retineanr,

proponere alias exquirit (& hanc inpri-

mis a noftri ipforum amore petitamjqui-

bus homines minim^ regeniri ab inferen-

da injuria deterreantur.Qui igitur.omni-

bus his perfradtis repagulis; , vSarsf t«

6<rH.*iJii/ivA(ut inProver. dicitur) ?r«J*f

,

furiofus, & amens fit , necefTe eft. Cumenim malum aliis ftruimus, nobisipfis

machinamur exitium,8cinteritum accer-

fimus. Qupd veritatisita liquida?,8c cer-

t3s eft , ut ipfi ethnici & agnoverunt , &:

fcite didis celebrarunt , xtftt» /3«Ah t^ Qh

Mvimrn HetyJ^, Praeclara exempla ex-

ftancinHamane, quieadem cruce periit.

SALOMONIS; CAP. XXVIL n^p

fêrf, 2 8 'Firlinûafalfitatii odio

habet afe attritosf^ oreglabroper'-

ficletmpulfonem

,

10

Summa eft,cavendum effe a blandilo-

quentia,quaplerique odium celando fibi

exofis interitum afferunt • &, quos l^fe-

runt,porro occultfe pergunt laedere.

Sunt,qui odium in alios conceptum

palam protitentur : alii viribus fuis diffi-

aentesfblando fermone adverfarios de-mulcent,ut,fublata odii fufpicione,incau-

tos ex i nfidiis adoriantur.Eft autem pe/Ji-

mum hoc genus hominum,& ingenio ig-

nobili admodum. Odio enim tanto tia-

grant,ut a fe laefbs non beneliciis copen-ientjfed injuriis infuper onereti ira tamen

^^^ . . . -. o Tv, -1- • iGrnavifunt,&tim:di: utafeattritos, ne

qua Mard.engi curavmt:&m Moabitis, 20 ^îj ipfig periculi creent,funditus perde-qui Ifraehtas execrationibus onmre co-

^^^^ ^^ruere cupiunt ; fed palam ^ggre-nantes eafde in fe attraxerunt. Num.24.Hanc dodtrinam ^ pari illuftrat. Per-

inde enim facere ait, qui in alium rnedi-

tatur maleficium,ut qui foveam fodit, in

quam ipfe oblirus incidit. Sed pofterior

comparatio illuftrior videtur;ubi,qiri ma-lum proximo infert, illi exajquatur , qui

ingentem lapidem in accjivem locum at-

tollere c6natur,unde in caput fuum con-

tinuo recidit. Cui non difTmiile eft,quod

Pf.y.K^.malu in pios ab improbis machi-mtu telo miffiliconfertur,quod inaerememiffum in )aculatoris vertice denuo re-

vertitur.Omnes latomu ftultitise damnar,

qui lapides cnpiti fjo impendentesdolatj

cum quicquid 'llis detrahitur,in iplum re-

cidit. Quidni igitur fatuus habeatur, qui

inalu in fe retorquenduir. alreri molitur .^

Hinc contra atheos Deiprovidentiam

negantes certiirimum argumentum du- ^

citur , Deum pro tr;buiiali fedentem res

humanas moderari,cum improbas operemanuum fuarum irrciitus tene.tur , PiaJ,

30

di prje ignavia non aufi,clam, & per fpe-

ciem amiciti» facere conantur.

CAPUT XXVII.

Ferf, 1 .Ne glorieris de die crafti-

m-j quia nejcis^qmdpariet diej.

IrnnDov {diecrajiino) eftfynecd.part...

pro futuro tempore 3 deinde eft metony.adjundt. futuri temporis pro rebus in eoeventuris, In nV' eft metaph. ab animan-tibus foetum enitenribustranflataad tem-poris eventum.

Summa eft, de incertis , & quse in no-

p ftra poteftate non funt, vanam effe glo-nationem.Ex malo ovo malus pullus. Nam animi

fuperbia,&li:ud um apud hominesin pre-lio effe hujus oftentationis ipfifrima pa--rens eft, Rom. i . 50. Hujus ftudij in ho-

Bbbb 3 mine^

mo COMME^^TARIA IN PROVERBlA^^41

tnine fe venldirandi exeo vanitas conftar, Dc quovis jaftabundo( & his ptxcwatt)

quod de his.qu^ non funr , ranquam cf-

fent,gloriatur. Et primum quidcfivin eo

peccar graviier, quod craftinum demfi-bi poliicetur; cum haec vita ûsiû^ » feu

bulla fit, & ( ut lacob. ait 4. 14. ) vapor,

qui ad cxiguum tempus apparens lico

difparet. Deinde ut vivat in craftinum,

rei tamen,quade gloriatur, non penes i-

verum eft quod veteri nos, & fcitoad-triodum Proverbio celebramus ; manythings falbetiven tk- cup , and tbe Up thechaUce,andthechm;6c llad ; muita ca-duntintercal:cem,fupremaqueiabra

Videtur Propheca hanc ignorationenjconfirmare a pari. Afling:t enim dieicra-ftinopuerpenum. SiCHtigicur, quamdiu.

plum evcntus eft, led m unius-Dei manu. 10 fcemma uterum fert , nemo fcit pulchra-Solus enim Deus futura (prasfertim con- an deformis , integra , vel manca pfolestingentiaj fcit,& dirigit. De iis,quae na- futura fit: ita nec inteil git,quid craftinusturae vi

, & conftanti curfu fiunt,poteft dies,donec eventus docear,profcrec

quis pronunciare,utde foiis ortu,occafu,

cclipfi,a?quino(3:io:deiisetiam,qu*ein

J^ C T Jutramquepartemeveniuntjpoteftexfi- ^^{/' ^* ^^^det te extraneUS^gnis conjedturam facere, ut ex coelo fub non ostuumi ahenws,non lahia tuaoccafum folis rubente de mfequent s

diei ferenitate, &c. fed de his,qu^ ex a- Summa eft/ordere de propm virtutfrIiorum feu noftro ipforum arbitno , auc 20teftimoniam ^ vitmtc

induftriai)endent,certialûid conftitue- Hoc Proverb-um Wriori v'detur af-re fuperb^ arro|anti« eft. Nos vulg_ari fine efl'e,& prolepfin quandam compie-Proverbio hujurmodi homiries irride-

mus : qn&s pullos fuos numerare priuf-

quam excludanturjSc de pelle ferje, quse

adhucin faltu eft pacifci dicimus. Exem-plafunt ludic. f. 28. 29. 50: l.Reg.io.

lo. Luc, I2.i(j.i7.l8. 20. Iacob.4. 13,

Argumeutum, quo ab hac gloriatione

êhortatur , cft ab adjundl-a ignoratione

^jus, quod craftinus dies afteret. Quid,

quodinilloipfodie, in quodecraftinogloriaris , nefcis quid ferus vefper vehat,

Luc. 12.20: i.Reg. 20. II. Flagellae-

iiim,& judiciaDei tanquam</o/or/iff4r^M-

rientts ixtnt^SiZinilarfum noBurni tum vel

maxim^ homines iiivadunt,cum maximede fecuritate gloriantur, i. Theffal. j.3,Hujufmodi oftentatio cum in nemine fe-

d:i:cuju5 0ccupat-otacita eft; tametfinon fceat homini de nondum partis do-naf, tamen de acqurfiris Jicebit fuaslau-des prxdicare:fubjedioin hoc verfu ex-prim^tur,/Wf^^ff &c.

omn.bus ingenira, qua fic , utmelius dc^° ^rr f;S^

"'' "^T^r P^' ^^' ^"^ veritasterr,lent.amus. UndeuicorruptiHimi feateftes,(ea jud.ces, fiquando propna ipfo-rum caufa diiceptecur

, donecSecernartur

, ^ tribunali lemoveri folent. Unuspeus.quiperfecWimejuftuseft, &felaudare & ,n propria caufa teftari jurcpoteft, &fentendamferre. Deindeut

,

jud:cium de nobis , aut noftris incorru-ptum feramus, eitamenfidesderoMtur„ _..—^ ,v,».»..v. .^ r—•" -^*«'"us, citamennciesderoe-atur.

renda fit,tum in improbis , qui maleficiis 40 Hinc eft illud |ud«orum in Chriftum di-dediti fibi omnia profpera poUicentur,qui fe vindidam de aliis fumpturos mini-tantur

, qui refipifcentiam, non in diem,led in annum, aliquando in aetatem inte-:§ramrejiciunt, maximi& eft intolerabile.

der um loh.g. i ^.tude teipfo (^c.Qjodilleitanegat, ut fi homofuifletmoao,verum tore non abnuat. Imitandum igi-turnobseftillud Chnfti, dequoprx-clara:pfms operateftata funt; loquan-

tur

,142 SALOMONIS, CAP. XXVII. „43tur pro nobfs fadh, non verba ; manus, entiap participes funt,tam cnide/is ira fit,

nonlingua?. Denique cum decoropu-

gnat propria laus. In Olympiacis cer-

caminibus vi(5boresnoncapicibus fuis co-

ronas impofuerunt; fed,dum ab aliis im-

ponerentur, exfpecftarunt. Et apud nos

probrofe in laudatorem fui dicrtur , ei

bonos vicinos non fuppetere.

Taxantur hic , qui primas fedes in

quam eft improborum ira inrolerabilis,

quibus neguitula quidem aqux cacleftis,

qua incendium hoc reftinguant, fup-petit ?

Graviratem hanc, feu indignationis a-trocitatem duplici pariamplificat; primolapide, cujus gravitas omnibus notifTima

eftCunde etiam gravia, quae deorfum fe-

conviviis, & fvnagogis captant ; magis ^° runtur,lapidiaflmiilanturExod. 15". 5",-^

vero, qui, fepulta Dei gratia , & potenti

Qperatione,non (ine ipfiius contumelia le-

ipfos laudant; maximt: autem,qui in ma«leficiis fuis gloriantur. EfTe tamen rem-pus^cum quis fe jure laudare poiiit,fupra

oftenfum eft.

yerf^. Gravitas efi lapidls ^pondm arenx : [ed md?gnatio firtlti

gravior efi utrtfqut^,

Scopus eftoftendeieirae, Scindigna-

tionis m no regenitis noxium ingenium.

Di<5tum eft , iram furorem efle quen-dam,& amentiam. Irato enim, tanquamde poteftate mentis exiiffet , color, vox,

oculi, Spiritus fubito mutantur. Et ficut

furiofiis in obviumquemvismagnoim-peturuens faces,cultra,miirilia,& letha-

lia quaeque jaculatur,nifi vinculis conftri-

<5tus teneatur:fic ira,nifi vinculis S. San-cfti, & manfuetudine caelitus ex regene^

ratione immifla cohibearurêfFrasnis graf-

fatur, & omnia, quibufcunque occurfat^

pervaftat Cum igitur S. Sandli , & gra-

tiarum ejusinaneslint, quidmirum, li

eorum indignationem , in qua nullum*lhiodum ftatuere poflunt alii gravem , &

fecundoaren^, cujuspondus tantumeft,ut pro faburra in ipfo navis fundoad eamcontra ventorum , 6c fluAuum violenti-

am firmandum ufurpetiir. Sicuc igitur

lapis , & arena portantem premunt : fic

indignatio ftulri ei , cui indignatur, gra-visadmodum, & molefta eft. Deindefkutgravia non facile fuo loco moven-tur : Gc ftultorum ira vix ullo modo eft

20 placabilis, Pii ver6,tametfi nonnunquamna{camur,foltamenfufereorMn iram nonc^^;>. Eph.4. Improborum irse illuftre

exemplum eft inEfavojeujus ira ad mor-rem ufque continuata , ad omnes pofte-ros tranfmifTa & derivata eft, Obad. 10.

& in Abshalomo 2. Sam. 13. Contrain Davide iram vel maxime accenfampaulo momento repreffam legimus^ i.

Sam.i^".

30 Hinc difcamus primo , crabrones iftoSj

nempe ftultos , nifi officii in Deum , aurproximum ratio poftulet , non irritare,

Qaod fi poftuIet,tum cavendum,ne,dumftulrum hominem placamus, Deum i-

pfam irritemus. Nam fi ab homuncionis-ira noKs pertimefcendum eft , nedum ^-

prxpotentis Dei indignatione. Deindevidendum, ut fraeno patienriae , &. man-fuerudinisinje<3;opericuIofum hunc ani«

onerofam fenriant r Levi, & Simeonis 40 Jî niotum compefcamus. Iraenimnonira quam onerofa Schechemitis fuerit,

facra hifl:oria teftatur Gen. ^^ z').^^.^

49 5*. d. 7. Dav dis etiam qualis in Na-bakm ira fuit , videre eft i, Sam. 25*.

ôd ii leivorum Dei, qui coeleftis fapi-

aliis modo gravis , & moiefta eft, fed i-

pfis etiam dominis non raro morbos, in->

laniam,& mortem ipfam conciliac.Con-

trarium videmus in iMofe , qui manfue-_

tudine. id confequutns eft , uc fenecta

:

admc'»-

114^COMMBNTARI

admodumj& quidem ad miraculum ve-

geta fuerit.

V. 4. Crudelitns exsandsfcentm

efl, & mmdatio ir^» Sedqnis conji"

fiet coram invidentid}

In nsap, 1«) nten (excOndefcentUtrayin^

tiidentia) eft metony.adj. In i\tiv{mUndd'

tio ) eft metaph. trada a fluminibus ripas

perrumpentibus, & vicina loca inundan-

tibus , &: tranflataad iratos , qui nullum

modum in ulcifcendisinjuriis ttatuunr.

Scopus eft invidenti? fummam maliti-

am.&barbaram crudelitatem declarare.

frntnS axiomd ,ûod Sdomon

Uic conji- 1 frobandumjibi frofonit.

deran-Z

dumefi I Deinde argumetitm, ûofro"

[^ bat.

Resprobanda eft, incredibilern efle

xnvidentisB faevitiam. Qupd ut melius in-

telligatur, proporienda eft definitio. Eft

autem invidentia triftitia ex apparenti

bonorum profperitate. Ubi notanda eft

hujus vitij lumma perverfitas , quod ho-

minemex alicûm bono , unde non mo-

do ipfe non Ixditur,fed ctiamjuvatur,aut

certejuvarifoteft (quandoquidemDei

dona in unum aliquem coilata in eom-

munem utiHtatem referenda funtjcrifti-

tiaafficit. Deinde obfervanda efthujus

infcitia. Nam (utingenium eftinv.dia

flagrantium humile , & abjedum )quae

bona perexigua funtin aIiis,invido,quafi

per nebulas Iped-anti videntur maxima.

Imo( quod adhuc magis fatuum eft ) ob

aliorum pro(peritatem,qu;e nulla eft,n6-

nunquam mcerore fe conficit ; ut , cumexhauftisdivitias, aut aliis honores ,

qui

aut nufquam reperiuntur(Matth,2o.24.J

aut quibus nunquam potientur , inyidet.

AINPROVERBIA " i^fDefcribitur hoe vitium fuo effedo,

quod nemo poteft coram iJIo confiftere.Qupd interrogacione elatum i/uêmKilteff

eft. Perinde enim eft, acfi dixifleciCanco

imêtu , &. tam indefatigabili eum, cuiinvidet , perdendi ftudio fertur invidus,

ut vix quilquam Coram illo poffitconfi-

ftere. hxemplo ficdiabolus Gen. 3. fra-

tres Iofephi,Saul,Pharif. adverfus Chri-^"^ ftum, Iuaa?i adverfus Gentes Adt.i ^.^.f

.

Qujc}, quod nec ipfe coram feipfo confi-

ftere-poteft ^ Proverb^ i4- $0.Amplificac invidice nequitiam k com-

par.minor.ira fcilicet & excandefcentia,quas fuis eflêdtis crudelitatis exundantisexaggerantur.Nam ira crudelis eft(Gen.

49.7.j neque modum ftatuitin vindidta,tamen ludus, & jocus eftjfi cum inviden-tia comparetur : Primum enim infidiofus

20 eft invidus , &; latet tanquam anguis in

herba , nec od|o, habere propter cauf

«

turpitudinem videri Vulti cum iratus nondubitet fuam iram profiteri , & ira? cau-fam. Deinde iratus ex damho accepco,aut cerce ofjinione damni iralcltur : mvi-dus non nili alterius bono dolec nullo

malo ab eo, cui invidec ,provocatus.

Tercio ira concicacus poft aliquod incer-

vallum fepe moUefcic ica , & micefeic, ut30 ejus, quem , fervence ira, I«fiCj mife-

reacur ^ & , quod fecit, infed:Um cupiat:

invidus concra non folum temporis in-

terfticio non micigacur , fed exafperacurmagis ; & cujus bono criftiacur, ejus ma-lo, li eveneric, gaudec,&exulcac. Quar-to iracus ira malum aliis inferc , uc fibi in-

terim, quancum poce , a malo caveat

;

invidus vero ( ficut de eo memori^ pro-ditum eft, qui fibiunum oculum erul ex^

40 petivic, utêmulusucroque excascaretur)non renuit grave damnum iibi accerfe-

re, ut graviore alium afficiac^ Deniqueilla vis eft invidia?,uc bonum,quod alteri,

tanquam nimismagnumfitinvidet , ipfa

ampledinolic. Ato.i^.^f,^;.Hinc

SALOMONIS. CAP. XXVII. 1147Xl4S

Hinc colligit Salomon (ecclef. 4.4.)

ranitatem , qux eft in hac vica ; quia , fit

paulo meliori conditione,do(5trinaj divi-

6iis,&c. huic invidetur,

Perf. $» Melior efi redarûtio

aperta,quam amor occultm,

Scopus eft amicitis perfidiofe damnuoftendere.

Hic infidelis amicitia? effedum primo

proponicur , deinde compar. minor illu-

ilratur. Etrprimum quidem videndum,

quid fibi vult occulcus amor. Quomodocnim pro amore habendu$,qui nullis un-

quam fe frud:ibus declaravit ? Sciendumigitur,occulrumamorem eum efre,quem

quis verbis profefliis re , 6c fadt s , cumopusett.nonoftendit. Quamdiufgitur2o^^^^^^ . .^ Wr^«^ ofcukamicitiam nudis verbis , utcunque boniSj ,

J r j

&promiflis , quantumcunque profufis OjortS,

fubinnuit , rcdargutlonem eam intelli^-i

,

qnx ab inimico provenit;quandoquideminimicis fblenne eft occulta peccara ev ul-

gare, ficut charitas mulritudinem corutn

tegit.Senfus igitur effe videturj perfidio-

fum,& occultum amorem inimici redar-

gutionc deteriorem effe. Cujusrciindeveritas conftare poteft, quod amici pcrfi-

dia pra^ter exfpecftationem accidat, cum10 abinimiconihiIboniexfped:etur. Dein-

dc ex redargutione inimiciadverius cul-

pam, dequa redarguimur, c-utiores in

pofterum reddimur. Prudentiê enimcft , non tam kquo ,

quam quid dicatur,

expendere. Si igitur verum fit,quod ob-jicitur,a quocunque proficilcaturjeo pro*

ficiendum erit,

Ferf, 6, Fidelia funt vulnera

teftamur,occuIta dicitur. Tametfi etiam

beneficiis quibufdam tempore nou ne-

ceflario iadicata fueric, fi tamen in re du-bia(in quaamicus certus cernitur) lan-

fuelcat , & ftagnantes aquas (de quibus

obus c. (J. V. ij. 8cc.} imitetur , quae in

hyeme , cum opus non eft , copiofae funt.

In 'jfjffi (vulnera) & rw^^vi {ofcula) eft

fynecd. fpec, pro omni genere acerbo-

rum,& blandimentorum.

Summa eft,amorem non tantum in re-

bus gratis , & jucundis; fed in iis etiam,

quas animus ejus,quem amamus, averfa«

aeftate vero , cum viatoribus reficiendis 20 tur,dummodo utiles , & necefiarias fue-

utiles effe poflent,exficcantur,adhuc occultusamor habebitur.Denique qui ami-citiae frudlus non ulteriusextendit, quamquoad amicorum libidini , & yoluntati

inferviant, •occultus amator dicendus eft,

Hoc effe(5t:um illuftratur minore ma-lo, nempe aperta reprehenfione. Ubiquaeritur, an aperta reprehenfio

, quas abApoftoloimperatur, i.Timoth.5'.2o. in

malisfit ? Refpondeo,deb;te quidemad-hibitam rem effe prasftantifiimam , neccum fimulati amici perfidia comparan-dam^ fed eam hic intelligidebere,quam

occultam eff»*, opoftet , cum peccatumnonfit publicum.j Ex quo iliud etiam

40

rinr,exerceri.

Qui amicitiae foedus cum alio contra-

hit,Mem dat,fe,quantum poterit,omnia,

inquibus illi prodeffe , & gratificari pof-

fit,effe<5lurum. Plerique igitur,quam-

diuamici , quaecordi , & voluptati funt,

faciuntjfidem abiilis fervari, agnofcunt^

at fi delinquentibus verbo , aut tacfto

difpliceant , illico fidem datam viola-

tam effe clamant. Propheta , ut hunoerrorem animis hominum eximat,aperte

confirmat , etiam vulnera amici manu,qui de amico fiio juvandofidcm obftrin-

xit,infli(5ta ad fidei ejus Uberationem per»

linere, Quemadmodum enim pharmaca,

C c c^c quamvis

lO

2a

114S COMMENTARIA;quamvisamara, & xgroto ingrata, falu-

taria tamenaaioris medici certius indici-

umpra^bent, quam fi jucupda,6c palato

grata conquirerentur: lic qui in amicumdelinquentem prudenteranimadvertit,

ardentioris benevolentis ntfîett* editi

quam qui in delidiis ejus connivet , five

etiam qucd a vera amicitia longiffim^ a-

beftjeiadblanditur.Hujus documenti ra-

tioex c.2o.verf. ô. d&th oftenditur.

Vbi vibices , & vulnera ad ventrem uf-

que , & inteftina pervadentia purgandi

vim habere dicuntur.Quamobrem fit ab

iis,quorum impprio fubi]cimur,afperiori-

bus verbis plagae etiam,& vulneraadijci-

antur, fi non oflScii ratione, at noftro ial-

tem commodo addudli aeque,&patien-

ter feramus, Imoveroita nosoportetcomparatos efle, utproratione delid:i

mallemus caftigari, qu^m pcena eximi.

Nam fi deprecanda fint ofcula ofbrum »

precandum contra,ut delinquentes glec-

tamur potius, quam inpeccatorum taeci-

bus putrefcamus.VidZâch.i 3.6.Vbi,qui

temerefein minifterium, quofungendonon erant , ing eflerant , fe id amico-rum domo plagis affedioS efle dicunt.

Vid. etiam Pialm. 141.5". Quod fihomi-

num nos amantium tam fidelia Cnt vul-

nera,quanto magis,qu2ea Deo amantif-

fimo patre immediatl infliguiitur? Heb,i2.5>. 10.

Haec dodrina fuo adverfo illuftratur.

Perinde enim expetenda funt vulnera

amantium , arque deprecanda ofcula o-ibrum.Nemo aute tam demens eft.quin

oforis blanditias,& ofcularerug!at,,ne ta

famiiiari acceffu poteftas ei fiat vitam e-ripiendi, autalioquopiam maloafHcien- 4odi.2. Sam. 3.27. &2o.p.Mat.2 6.49.Qupd fi parcere virgx fit odij eftedumin parentibus , quam perniciofum eft li-

berosinoSTciofbs,&immorigeros ofcula-ri, aut praemio afficere ? Cujufvis igitur©foris deprecanda funt ofcula. j uon.

30

INPROVERBIA j^^gejus modo,qui de induftria,& ex profeCfo; fed ejus etiam, qui, licet non animo& voluntate, fado tamen cdium in nosexercet.

Qupd dicit, deprecanda effe, pericu-lum, quod nde imminet , magnum effedocet, & viam illud effugienA fere nul-lam.Hinc David Plal,i4i.4. precatur,neimproborum delicias comedatj & totiescontra blandas hoftium^delinitiones pre-ces fundit.

Notandum denique,omnia,qu^ refu-gienda funt,a Deo deprecanda efle.Ho*minum autem pJeriqj mala, qux exhor-refcunt,fua,aut aliorum opera vitare ftu-denc; pauciad Deum, qui folus averterepoceft, precibus confugiunt.

Ferf.7. Jnima fatum cakatfa"vum: animx verhfamelicts omne a»marum dulce,

In psi [anima) eft fyn. intcgri pro fa-cultate appetitiva. In nsj {favum) eft fy,fpec.pro omnib.deliciis,

Summa eft, divitesminus beatos efle,quam fibi,&alis videnturjpauperes mi-nusmiferos,

Salomon in fuo Ecclefiafte docet , o-mni vitae conditioni vanitatem inefle,eti-am iis, qux beatiflimse putantur : qualiseft regum cap 4,&divitQ cap. y .Hic vero,inftituta comparatione,divitis,quam pau-peris condit;onem deteriorem effe do-cet , quod dives varietate eiborum op-preflus exquifitiflimas quafque dapes ta»itidiat, cumpauperi famelico crafiiîmaquaeque grata fint. Hujus rei infigne e-xemplum eft injfraeliris,qui W7;?»,deliea-

cifiimum cibum propterabundantiafum-mo faftidio habuerunt. Hinc aliud inco-modum nafciturîficucEccl.y.i i.decla-ratur. jDivites enim iatuntas dormiretioa finic, cum pauperi fomnus , five

mulcutB

If50 SALOMONISmukum, five paifum comedat, fuavis fif,

His accedit ,pauperes nodlnrnos fures

minus formidare, interdiu coram latro-

nibus cantare , & in patriae vaftaiione

mollius tradrari, ler.^p.io.Qnamobremneque dives fua affluentia efferri debet,

nec pauper inopia dejici; Proverb. lo.

Saturiras cam in externis rebus mole-fta fit, in coeleftibus multo magis mifera

depr^henditur. Hujufmodi faturioni-

bus vaedenunciatur Luc^fJ. zf. Apoc. 3.

ly.Sicut^ contra famelici beari pronun-

ciantur Matli. f . 6. Sciendum vero in-

ter rerum divinarum , & mundanarumfaturos magnum efTe difcrime. Hi enim,

non quod re vera fint , faturi vocantur

,

fed quia fibi videntur; & cum coeleftium

inanilfimi fint,ventofa faturitatis opinio-

CAP. XXVII. ^ rijT

lum erit ? Hoc tamen facmnt TO^Wflrfe>-

(iorif , & aâleiaivta-WTat t & qui At-

henienfium more novitatisaliquid audi-

endi quotidib , aut narrandi ftudibremfamiliarem negligunt Ad:. 17, 21.

Hancdotftrina confirmatabadj.dam-no ex comparatione,quam inftituit, col-

ligendo.Homo enim k vocationefuadif-

cedens aviculas fimiliseft, qua: nidum*° deferens avibus rapacibns, fagittis, reti-

bus, & multis aliis periculis obnoxia eft.

Hinc propheta fpeculam , feu arcem e-

pifcopatum fuum appellat. Qui veroItationem fuam non fervant, omnibusmalis expofiti funt.Nu. 1 6.52.2.Sam. 6,

6.7.2.Cnron.26.i9.Ionah.i Jud.verf.6,Quamobrem mature deliberandum eft

parentibus,Ûifque, quibusiiberi educa-tionis ergo committuntur

,quod genus

neturgent, & diftenduntur. Tales funt, 20 vitse cuique conveniat.quiverbumdivinum, prufquam fummislabris vere guftarint , tanquam fatis fu-

perq; in via pietatis inftrudti eflent , af-

pernantur. Tales etiam juftitiarii,qui

cum nihil quicquam verge pietatis in ani-

us,fit, vana tamen meritorum fiducia in-

Eumefcunt,

ferf.8 . Ft aviculafugiem ex ni'

do fuoxjic virfugtens e locofuo.

Sedan omnino (dicet ah'quis) illici-

tum eft,quam quis femel fufceperit vit^

conditionem deponere? Refpondeo, li-

cere,primo fi quisa Deofut Mofes,Da-vid, Elifha, Amos ) ad novam occu-pationem vocatus fuerit ; deinde fi Rei-pub.utilitas poftulet. Pra^terea fam.e,au£

lociinialubritate coadluspoteft aliquis

e loco fuo commigrare , ficut ab Abrah,3°Ifaaco, Noami, & Shunamitide fad:um

legimus.Sed fuperftitiofae pontificioruni

& temerarias juvenum peregrinationes,

ficut calamitatum plens funt(Pfal,io7.jita Deo exof*e.

Summa eft , cuique in ea vocatione

,

quamDeu.s ilJi aflignavit,permanendumcife.

Vtin ftatione noftraperfiftamus,repu-

tandumeft, Deum quorumcunque adeam rem ope ufus fit , nos in illa collo-

mus.firmiter ineadem, &conftanter , ntnKSt

permanendum eft. Si enim militi lo- v. 10, Jmieumtuum^^ amicumcum, ab imperatore affignatum defere- ^^^^^ ^^^^^ ^^j-^^^ . nequedomum

Verf 9. Vnguentum, (Sfuffitus

exhilarant coriita dulcedo amicijui

renefasfit : quanto magis vocatiomaDeo nobis demandat(^ renunciare piacu- fratru indie exittj ingrediaris Me-

G c c c z lior

IISZ COMMENTARIA IN PROVERBIA Iif5

mam recreat. Qup eriam fpe5:at, quodamici confuetudo melli coparatur Prov.

25.1^. Deinde dulcedo ha?c, prafertimcum confilium quod ab amico provenir,

fubjedhim nadla fit,comparat:one mino-^ris amplificatur ; qua afleritur, confilium

amici proprio confilio fuavius efle.Nam,cum in confilio dando fpedlarl folent fi-

des,& prudentia . de amici fide non eft

CadJjortatio ininitioverf, lo* lo dubitandu; & prudentram quod attiner.

Uor efi vidnus prpoinqum fratre

longinquo*

In vfi{animx)th fyti. membri pro to-

tohomiie.Scopus eft Gximios amicitiae frudus

ob Qculjs proponere.

Partes ctu£<

funt, l rationes^tjuibus nititur,

Amicum non efle deferendum (quse

fumma eft adhortationis,)ratio,& fenfus

docet. fVnde improbilfimusAbshalo-

musHushajodefertionemDavidls,quamtamen fibi utilem putavit,exprobravit 2.

Sam.i<5. 17. )Cum enim amicus fit alter

notum eft.quod dici folet,adftances plus

vider e,quam atSiores ipros.Quod ut alias

ubique ita prazcipuîn rebus affli(5tis,cum

animi judiciura dolore, & iniquietudine,

veluti oftufa caIigine,interGipitur, locumhabet.

Alrerum argumenium eft ab adj.utili-

tate.quod declaratur adj.temporis fum-mae calamitacis; in quo petitum opem a-

idem, feipfum deferir, qui amici defer- 20 mici aedes adeundas efle monet. Et hoctor eft, praeferrim veteris, qui a parenti-

bus, tanquampreciofa qu^damn^redi-tas defcendit,& devoIvitur.Nam ut has-

reditatem paternam pluris,quam a nobis

acquifitam facimus: fic amici paterni,qui

iidem& noftn fijnr,novitiis anreferre de-

bemus; quandoquidem amicitia, non ut

veftes,8c asdificia novitate; fed ut vinumvetuftate commendabilis eft. Salomon»

compar.mmor.exornit; amicum potius,

quam fratrem adeundum efle. Ratio pe-titur ex Prov. 17. 17. quod amicus omnitempore diligac, & in tempore affkdlio-

nis maxim*^ amorem declaret j cum fra-

tres odio peneirreconciliabili faepe inter

fe diflideac Prov.iS.ip.maxime verocii

res adverfae premunt.Prov. 1 9 .^.Sicut e-

tiam conftantius ^ ica impenfius amicus.

quodillisprsecipitîpfqfequutusêft. Na 30 qukmfraterProv. 18.24. Hocautemin:Hirami, qui Davidi chîrus fuerat, expe-

tivitamicitiam,&coluit.i.Reg.5'. I.i2,

Adhorcatio,ne amicum, prasferrim ve-

terem,deferamus fquod non tantum fir,

cumapertam abillo dilceffionem faci-

inus,fed cumamicitiae officiis cumillonocertamus,aut illi gratitudinis indieiis nonrerpondcmusProv.ii,24,jadhucfuit:fe-

quitur argumentum,quo nitirur,duplex.

loco propheta.amicum potius,quam fra-

trem adeundum effe probat a fubj.locoj

quia amicus fratre propinquior f^jt, Quofubinnuit,oporcere,ut in amicis dcligen-

dis, iispotiilimum, fi fieri poflit, qui exvicinia liinr, nos adjungamus. Sic enimChriftum videmus ex fuis difcipulis alacere ipfius nunquam defcendentibus a-

micum delegiile Quinimo propheta ha-

Priuseftabadj.volupcate,quae;porroar- 40 bitacionis propinquicatem tanci ad opguicur comparacione primo parium quae

funt unguentum,&fufficus,quorum odo-re ad deledtacionem , & cerebri confir-

matione nihil opportunius.Quemadmo-dum igitur haec corpus 3 fic ^tnicitiaani-

portun^ auxiliandum momenti efife fta-

tuit,ut vicinum,quamvis ar<3:iori amici-

tiae vinculo non devin(5tum,urgenti cala-

mitate, fratri propul remoto praeferendii

effe doceac, Atque ita latipyidetur efife

cou:^

iiy4

compar. minor. Si enim vicinus in tem-

pore calamitofb fratrianreponendus eft,

amieus multo magis,

Verj.rf» Sapefilimi,(£ exhik'

racormeum , ut rejpondeam exfro'

bantimJhi rem aliquam*

In'j3 {jllimi) eft fyn. fpec. proutri-

ofque fexus liberis.

Summa eft , liberos vel ob hanc cau-

fam , ne malevoli ex ipforum infcicia pa-

rentes probro afficiant , fapientiae ftudio

duci oportere.

Qupmodo fapientia eft comparanda,

c. 2^. V. 23. docetur. Liberorum etiam

lapientia parentum animos exhiiarari , i-

bidem didum eft v.i^.Reftat igitur hoc

SALOMCfNIS, CAP. XXVII.

10

datam, fi ftupri ante nuptiasconvincatur»

ante a?des paternas lapjdibus obruen-dam efle Deut. 22, 21.' Contra vero li.*

beri in officio manentes coron» funt pa-

rentibus Pfal. 127. Prov. 17. 6. Qupdipfum & diligentiam parentum ad hBe-ros rcdtfe educandum j & liberorumadpietatem , & fapienriam amplexandumacuere debet.

VetJ, 12, Ajiutm prmdet ma-

lum, abfcondit fe 3 fatui tranfeunt

pletluntur.

-Hujus proverbii expofitionem Videfupra c. 22. V. 3. Quanquam non fine

uliira hic repetitur. Nam quod verba hic

a9inJ\-m fint, qux ibi conjund:ionum ne-

n loco aherum fapienti^,&pietatis libe- ^q xu copulaniur , notare videtur, pruden'

lorum effetSVum perfequi,quod in oppro

bria,quas alioquin ex ignorantia, 8c per-

ditis eorum moribus parenribus obtin-

gerentjdepellendo verfatur. Liberis igi-

tur fapientiae , & pietatis ftudio incum-bendum eft, ur, argumentis Isetitiae fup-

peditatis, moeroris, & ignominis ocsaS-

ones prsfcindantur. Eorum enim. infi-

pientiam ad parentum ignominiam nonuHomodoredundare,faciIeremconfi- 3.

•''^''""'^*' ^,"'y*""""".' *-'/"" *"*"

deranti occurret. Primum enim fufpxio-- tranea Jpmdentem plgnerote eum.

nem afFert, eos in Jiberis inftituendis fu-

Vid^ cap-. 20. verft i5. Difcrimen in

eo verfatur,quod hoc cum proxime prae-

cedend eonjundtum yidetur Jaudabilisv^

aftutiê parrem aliquam defignare..^

tem marur^ fe abdere , & fatuum fubita

malo opprimi.Deinde videtaretiam hocloco alium fapientiae, ad quam fuperiore

Proverb. adhortatus eft, n"u(ftum mdica-'

re,eam non parentibus folis prodeffe do-cens,red porro, & prafcipue iiberis ipfis«

Verf. jj* Accipe vejtem ejm^qui

ôndet pro extraneo'^ ^ pro ex'

um ofEcium neglexiffe. Deinde eadeniinfipientiae labe eos afpergi,concIuditur,

qua hberi inficiuntur. Unde illud com-mune proverbium ^qualis Tnater talis filiai

Ezek. 1. 44. Atque ut nihil horum fit,

tamen ignomini^ nota libefis inulta cumparentibus hominum iniquitate commu-nicatur. Imo vero juftiff Dei lege pa-^ 40rentes honore propter liberoram impro*bitatem, & luxumprivantur. Hinci,Tim.3. abEccIefiae epifcopatu arcetur,

qui liberos luxu d:ffluentes habet. Huc:f.efei:tur,quod mandavit Deus, nuptum

VerJ. 14, §iuj bmedicit amica

fua mce magna mane furgendi^

tempejiivh 3 maiedîo reputabi'^

tur illi,

Scopus eft aflentationem odio^ Jed-

dere,

CC€C I

II'

Mic defcri

ajfentatom

ihitury

torfs )KDeii

COHMENTARIA IN PROV ERBIA?rimo ingeniunt^

nde framium^

Ingenium defctibitur primum ab ad-

fundia vocis inrenfioiie. Cujus quis alius

finis, quam ut exaudiatur ? Qui igitur a"

micum coram in os laudat, aut apud illos

quitur praemium , nempe' laudem ilknapro maledidlione reputatum iri primuma Deo, cui exofa eft affentario; deinde ab.

amico ipfo, qui (fi quidquam intelligat,)

hifce laudibus ie facile corrumpi pofle,

8c aflTenratorem opes i{)fius fibi aucupari,

non poteft non intellig re. Etquidemredc judicanti facilc conftabit , adulato-rias laudes quibufvis maledidis longffe

faltem,qui praeconium ad eum perferanr, ^^ deteriores efle*MaIedidlta enimjfi imme-affentator nabenduseft. Getmanusamicus non fuo , fed ejus commodo amicumlaudeprofequitutjhicautem fe refplciens

eum,ut gra*iam ineat,Iaiide afficit,quem,

nifi ad aures ejus petlatum iri exiftima-

ret, non afiiceret.

Sed an omnis pr^fentium laudatio illi-

cita? NequaquamExod. 39.43. jehof.

22. 1,2, 3. Et, magiftratum bcne meri-

rita fint , nihil obfunt ( Prov. 26. 2 5 } fin

vera,profiint ; cum inde & poenitentiam

de iis,quorum accufamur,agendi,8c cau-

tius in pofterum incedendi accafio arripi

poiHt. ImmodicSe vero adulaiorum lau-

des, fi non corum,qui laudantur , ad fu-

perbiam , unde fint in seternum exitiumpr^cipitandi , animos attollant, nec opi-bus fpolient , fufpicionem tamen aliis

tos laudare oportere, monet Apoft.Rom, 20 movent, eos lauJisavidos efle, &: inaneiHi

1 3.3.ut inbonoopere confirmentur.Nam gloriam captare*.

virtus laudata crefcit. Sic parens liberos,

herusfervum , praeceptor difcipulos lau-

dat. Profuerit etiam bene meritos lauda-re i «r certiiis intelligant , fe ben^ agere,

Sc redum iter tenere,

Aliud, rnquo afTentatoris ingeniumperfpicitur,adj. eft mane,ut amicum I m-det, furgere.Qua loquendi formula figni-

iicatSalomonlaudationisafliduitatem,dc ^^ ûm dexterce ejus clamabit,continuitatem; tanquam, initio laudandimane fumpto, ad nodtem ufque laudato-rium fermonem producerer. Quod eft

nullum modum , autrationem in laudan-

do ftatuere. Qui igitur in laude imrnodi-cus eft, indiciu non dubium praebet affen-

lationis.Deinde mane hocfacere dicitur,

quia praefeftinar, ne ab alio laudatore an-ticipatus lucro, quod iperanexcidat. Un-de eft

, quod etiam intempeftive hoc fa-"^® EfFedum quod attiner, viro,cui omni-

Verj, t^, StiUa continua indie

vehementiffimtc pluvics , ^ mulier

contentionum cequantur.

V. 16. §u.isque abfcondentium

iUam abfconderit ventum,^ unguen •

Scopus eft contentiofae uxoris maliti"

am. ob oeulos ponere.

Tlic freponuntur mu-lierii contentiofa

EffeHum,

AdjunBtmc

ciat -y cum laudaturis rempus,& opportu-nitas exfpe^Sanda fir. Denique manl- , &tempeftiv^ laudat, qui eum laudat, cujusvittus nondum eerta, & explorata eft.

Affenxatorisingenium ejufmodi eft;fe*

bus diebus vit£B fua: adjutrix efle deber,

maximam adfert moleftiam. Qua de re

fupraca. 19, v. 15. ubi eadem inftituitut

comparatio parium. Qu« ramenhicexadj, tempore illuftrior effiei»tur ,

pluvi»

fciJ,

tm SALOMONiS, CAP. XXVIF. IIf9

fcil. vehementiflim» , quae tantoimpctu

irruit , ut domum quantumvis fartam te-

(Stamque penetret. Vox enim,quae hic u-

furpatur, talem notar pluviam,quam qiiiS

fugiens domi fe conclulum tenet^ 6c qua^

omnes ex agrisfugans in aedibus veluti

obfignat Iob.57. y.Tametfi igituromni-

bus delic:is , 8c commodis domus abun-

det, lauta fupelle(5tile,exquifitis,dapibus,

amoeniffimis hortis , fuaviffima etiam fo-

bole, contentiofae tamen uxoris continu-

um, 8cvehemens ftiircidium omniafoe-

dat,8c habitacuTum incommodum omni-

bus, 8c odiofum reddit.

Verf. 1 6. Sequitur adj . difEcultatis cu-

randi hujulmodi mulieris pertinaciam

;

quod duobus par. illuftratur,vento,quem

nemo comprimere poteft ,• 8c unguentoodorifero , fragrantique, quod manu ali-

cujus comprehenfum,8ccalefad-um odo-

rem multo vehementiorem fpargit.Nam

ut unguentum capiti fervatoris afFufum

totam domum odore fuo complevit : fic

contentiofas mulieris rixae in pmnes dc-mus partes luum foetorem emittut, Quid,

quodfedomo propria erumpentesada-liorumaures

(quodfine maximavirii-

gnominiafierinonpoteft j clamofaeejus

vociferationes perveniant ?

- Hjec Sp. San(5tus ob eam caufam pro-^

pofuit,quia plerique in uxoribus deligen-

dis , modo nobiles , divites , aut formofefint, nulla earum maledicentia,aut pervi-

cacia,quo minus ducant,abfterrentur,fibi

in animum ftultiflimle inducentes, fe nul-

lo negotio pertinax earum ingenium ci-

curare pofle,quod nullomodo , nifi po-

tentiflima Sp.Sand:i per EuangeLj prae-

dicationem operatione fubjugari poteft.

20

V. 17 * Ferrum acuitfermm i ^vir acuitfaciem amicifui.

a reparatione cultrorum ad recreationemhominum. In us ( facies } eft metonym.efiê(5ti,qua vulrus pro animo ponitur,tri-

ftem illum aut hilai;em , prout ipfe affici-

tur, effingente.

Scopus eft araicitiae frucStum ob ocu-los proponere.

Quamvis late pateatamici officium,ni-

hil tamen adeo ei proprium eft, quam a-

mico laboranti , 8c afflicilo, confilio fub-^° venire,8c animum dejedium confolatio-

nibus Dei erigere. Hinc lobus abamicisfuis non dona le petiiife dicit,quibus pau-pertasipfius levareturjnec poftulafle, utex hoftium manu affererent ( (3uod fine

fumptu , aut vitae periculo prâre nonpoteranc; ) fed confolationcminmalsexfpecitafle. c. (^.22,23. Hinclonath,Davidem affli(5tum cofolatus eft.i. Sam,2o.maxime veroc. 25. i(J, 17. Hince-tiam loh. idem difcipulus Cnrifti , 8c a-

micus nunquam voluitin fummo ejus di«

fcrimine vel latum quidem unguem adextremum u%ue fpiritiim ab eo difce-

dere.

HoG amici officium comparatione par^

illuftratur.Sicut enim ferrum, cujus acies

retunditur ,. ferro confimiii denuo acui-?

tur : fic homo malis fra(3:us ab amico pri-

ftinae animi hilaritati, qux vultum placi-

dum, 8c ferenum reddir, reftituitur. Ne-que enim quifquam eft ex affinibus , aut

confanguineis tam ad reficiendum affli-

(SVum idoneus, quam amicus; eujuscon-^

folationes propter amorem faciliusina-

nimum influunt, Sc haerent firmius. Hictamen cavendum eft, ne aliter quam c6-

folationibus Dei amicos labantes confir-

memus , ficut a lonathane fa(3:umeft, l»

. Q Sam. 23» 1-7. 8c amici lobi profeili funt»

Plerique vero fuis confiliis nixi ita amicos

malis eximere conantur , ut in graviora.

eonjiciant^. Sam. 15. verf. 3.^. 8cc,

Xapofteriore nrr {acuit)Q& metaphora

Poteft hoc ad alia" amicoru officia in

cofilio capiedo,aut adhortandotrasferria

%i6o' COMMENTARIA IN PROVERBIAFerf. jS. §iui cufiodiet ficum^

comedetfruUum ejas ; ^ qui obfer'

vat dominumfuum, bomrabitur»

ii6i

Scopuseft mutuut» lervi » &clomiHi

erga fe invicemofficium explicare»

ViYtesfunt oficium<

l^Dominii

CDotninumt

Brgaj

(^ ServUfti,

Servi officium eft herd mofem gertre,

& nutum ejus ica obfervare , ut mandataejus non dicfka citius, quam fadra fint

(Tit. 3. ijidqueprompto&alacriani-mo, fine quo, ut hominious, ita Deo im-primis ingratum,& exoium eft omne ob-fequium, Hoc compar. par, exornatur,

Quemadmodumeilimqui ficeti cuftodias

praeficitur, diligenter iliudtueridebet:

itaferviutiiitati dominifui procurando

bona, & mala depellendo,quantum po-

terir, infervire.

Sequitur officium dominl ; quod eft

fervum fidelem j & folcrtem honore affi-

cere.Ubi obfervandum eft,honoris attri-

butionem pro omni boni compenfationeaccipi. Aliusautem honor eft.quo domi-nus fervum profequitur, arius,quo fervus

dominum. Honor etiam vel pauperculis

viduis haberi dicitur , cum de viclu illis,

& veftitu profpicitur i.Timoth, 5. Hocautem in loco honoris nomine inteliigit

Salomon dignamlaboribus, & fide mer-cedem. Deut, 15. 12. i3. 24. Qupfpedlat , quod prius docuit , talem fer-

vum fidem , 8c priucipatum affequutu-rum,Hoc oftenditur compar. minor.Sie-

«iim ficeti curtos ex ffuilu ejus affatim

comedatjquanto magis , qui obfervat fi»

ceti dominum, praemio a/ficietur ? Nort'"^

tamen fidelis fervi remuneratio benefi-

centiaheri terminatur:fed Deus ipfi am-pliflimusejus remunerator eft. Tameifiigitur in ingratos heros fervi ir.ciderinr,-

non tamen oleum, &operam perdet,quiaDeus, juftiffimus cui lerviunt ^ dominus»fidem eorum , & diligentiam cumulate

^ compenfabitCoI. 3. »2, 23,24, Cujusrei memorabfle exetefiiim eft in Laba-ne, & lacobo,

V. ip. Vt in aquis fades er^faciem -^ficcor homim bomni»

Summa eft.alcerius animum plene no-bis cognitum nofi elTe.

*® Tanta eft cordis profunditas , tot an-fratftus , receflus , & veluti plicaturje , utnec fuu quifque penitus excutiar,& per-fcruretur.Luc.22. 3 3 . 2.Cor.4.4. i .loh. j

.

20. Quod fi proprium non cognofcamus,quantp magis ignotum enr akerius? ler,

1 ^.9.10. Poteft aliquis ex vultu,di<5tis,&

fadtis, âelertim fspius repeiitisbonus,

aut maIus]udTcari'fea non cerco.& indu-

bitato,maxime fi de bonitate quajftio fu-

5° etit ; fadla enim fepe mentiuntur , vultus

ixpius, fepifilime oratio. Et cum rediumferatur judicium, folummodo tamen ge-nerale eft ,• quandoquidem lareant parti-

culares animi cogitationes, & bonitatis,

aut malitiae, quas cognofcitur, quaiititas,

Hoc fimilitudineilluftratur. Quem-admodum enim natiyae faciei , non viva

effigies , fed rudis quaeda fpecies in aquareprasfentatur « ita ex fignis , & indiciis

40 excernis de interno cordis ftatu conje<ftu-

ra fieri poteft, non ferri fententia. Undeobfervandum eft , non efle de animo cu-

jufquam( quod tamen k quam plurimis

fieri /bletj temere ftatuendum. Deindeenitendum eft, ut vultus , oratio, &fa<fta

anioii,

n6zanimijSc cogitatioiium npftrarom finre-

ritatem left.nturjnifi graves caufae quan-

ioque ad fancftam fimulaiionem nos,aut

di/limulationem adigant,uilv:bosh,8,i j,

Gen.i9.2.Luc.24-28.

Verf^zo» Sepulebrum^&perditw

nmfatiantur : C^ oculi bominis non

fcttiantur.

In î'x(eculi)Q^ ryn^fpec. pro omnibus

fenfibusjSc animi defiderio,

6'ummaeft, exinfatiabili animi cupi-

dirate nafci inquietudinem*

Hoc Proverbio docet Propheta , nul-

lam hominibus in rebus mundanis fup-

petereveramanimi tranquiilitatem: nec

quidquam eife , in quo animus humanus

SALOMONIS, CAP. XXVll. n^^nummi

, quantum ipfa pecunia crefcir,*

Sic ventri deditis faepe experimur,hodiifaftidio efle

,quae heri in deiiciis erant

cupediae.Idem etiam in quibuflibet por-tentofis hominum, &prodigiofis cupidi-tatibus quotidiana experientia verifli-

mum efle comprobar.Hanc dodrinam Propheta paribus il-

luftratjfcpulchro, & perditione, quae per

jo merony.eftedi videtur idem cum fepul-chro defignare. Sicut igitur fepulchrum(cujus elegans admodum defcriptioeftl-fai. 5 14. )cadavera qujevis injed:acon-fumendo inijciendislocum parar,nec un-quam ad finalem ufque in die judicii a-bolitionem i. Cor.iy. 55. fatiabitur;ficanimi cupiditasante obitum expleri ne-quit.Tametfi vero in rebusfub lole con-ftitutis nunquam acquiefcar, aut fatictur

acquieicat. Oculorumeniminfatiabili- 20 animushominis, interna tamen rerumtas non aliunde manar,quhm ab incxple- caeleftium vifione in hac vita fe mirifice

bili cupiditace animi, quas,cum ad faeli- obIe£ftabir,& eade in vita futura plcnil-

citatem in folo Deo,quiinfinitus eft.in-

veniendam feratur,ipfaefiam infinita eft.

Hinc immodica oritur videndi, audien-

di,8c caeteros fenfus in fuis fenfilibus ex-

ercendi libido Qap argumento probac

5aIomdn mifera hujus vitse.&rtrum om-nium muB-danarum vanitatem. Ecclef. t,

S.Vbi,quod hic de oculis dicitur, de au-

aribus{&:pari ratione de reliquis fenfibus)

verum effe confirmatur

Oculi autem , cseterique fenfus ideo

non expientur , vclquia compararine-

queant, quibusfruicupimus,- vel quiae-

orum,quibus fruimur, faftidm nos capir,

& fatieras,qua fit,ut,fpretis iis, iiovaaf-

fedemusj vel denique quia iilis, quibus

abundamus,&obled:amur,non tamen fa-

turamur, ihd in immenfum fe dilatat, & 40«JiflFundic cupiditas noftra. Sicavarus de-

&tutus opibiis incredibili earum de-

ISderioflagrat , multas nadus ardentius,

«uamiftas pridem, nunc plures expsrit.

Ccefcii enim(ficiH; iflProverbid eftjamor

fime fatiabitur.Hinc fide in Chrifto radi»cati, &paceexfide donati totosfeinDeoobledant, & praetere^ nihil defidc-ranr. Ita Simeon,poftquam Chriftum c-eulis intuitus fidem in eo confirmafTec

,

fibi una& oculos, & vitam claudi expe-tivit I.uc.2. Fides enim,& pietas in om-

^^ nibus Dei filiis immenfae ilfi,qu2e omni-bus ingeneratur , cupiditati modwm itaimponir, utprjefentibuscontenti (Heb,i3.T.jnorintabundare,& penuriam patiPhiI.4.ii.r2.Quamobremfidei in Chri-fto , & pietati fedulo incumbeadum efê

quibus folis inquietudo animi,quam de«pravata cupidicas,fi non fr«netur , nobisadferet, tollitur.

Ferf, z I . Ftfuforium vas aigen*

tOj^ catinum auro^ficeji virfecun»

dum laudationemfuam,

Scopus eft,ut caveamus,ne nofttis lau-

dibus eorrKmpamur.Dddd Cum

n(J4COMMENTARI

Cumnaturama^na fuiipfius lenafit;

cumquemagnaubique fit aflentatorum

copia qui ad gratiam loquuntur ommai

cumque prxter hos multi intelhgentia

ita tenui fint,& debili judicio , ut,quid

laude dignum , aut indignumlit.nonm-

ternofcant, fednonraro vituperandos

laudent , aut mediocriter laudandos mimmenfum laudibus efferant, videndum

nobis eft, ne ex ailiorum fententia leu af-

fentatoria.feutemeraria de nobis,&. vir-

tutis noftrae laudibus ftatuamus.Qum eo-

dem animo, quo vituperium nottnau-

dire folemus ,praeconium etiam audia-

mus. Quantumcunque enim ab aliis vi-

tuperamur, & probris oneramur , fi no-

ftrae in eo,de quo accufamur,innocenpa2

nobis confciifimus,non ita inde commo-vemur.ut quicquam de dignitate noftra

detrad:umputemus. i.Cor.4. 5,4. Pari

igitur ratione laudes, quibus nos alii affi-

cient, excutiamus , & ad noftri ipforum

judicii (quijnelins nofmet, quamaIii,no-

vimus ) ftateram expendamus. Sed vi-

dendum,ut judicium noftrum non aliun-

de , quam ex verbo divino,omnium no-

ftrarum ad;ionum incorrupto judice ia-

formetur. Nam cum is foius commen-

dabilis fit, quem laudat Deus ( Rom, 2.

29. & 2. Cor. 10.18;) Deus autem non

nifi verbo, quid de nobis judicii habeat,

declaret ; verbum ejus unicam laudis

normameffe conficitur. Itacûe non de-

bemus noftro , nedum akerius pede nos

ipfos metiri , fed ad divinae voluntatis a-

muffim exigere,

Comparatione par. virum laudibus

ornatum vafi fuforio, aut caiino afliitnilat

fubinnu^ns, aliorum ,quibus nos prole-

quunrur,laudibus vanitatis plurimum, &falfitatis , tanquam fcorias a nobis exco-

quendas , adnaerefcere. Danda etiam

opera eft, ut (qui optimus eft immodicae

laudis frudus ) fupra veritatem laudati,

quales aliis videmurjtalesevadere enita-

A IN PROVERBIAmur. Deinde fiquid innobis verfequi-

dem, led praeterita Dei in nos liberalita»

te, 6c gratia, prsedicent , ilico ad Deum,omnis boni unicum authorem , & fon-tem omnislaus referendaanobis,& re-fervanda eft. Ita enim aJpfepho & Da-niele fad:um eft. Gen. 4.1.12. if, i(J,

Dan. 2. 28. Qupd idem ex intimis prae-

cordiis nobis faciendum eft ( pra^fertimlofiinfummo dignitatis faftigio collocati

certatim ab aliis ( ut fit/ laudemur ) ne,

quiinanis gloriae fitientes admodumna-tura fumus , aliorum de nobis praeconiofuperbiamus,

Verf,22, Si fiultum contulem

inmortario per medium hordeorum

piflillo, nonrecedetab illoflultttia

^^fua,

Surama eft,peccatorem in profundum, lapfum infanab.Iem efle , necpoflever-

bis,autverber1busdivinis, aut humanisad frugem revocari.

Peccatoris in fceleribus fuis diuturna

confuetudine radicati miferrimaomnino& exhorrenda conditio eft. Etenim kpeccatorum tyrannide liberatum iri,

SoDeus ipfe apertiffim^ in facris fcriptu-

ris negat non tantum impoffibilitatem

generaliter afferendo ( ler. 13. 25.) fedcaufas etiam liberationis figillatim re-

movendo. Benignitate enim & cle-

mentia tantum abeft , ut emendetur,utinde fiat fceleratior Ifai. 26. i o. Etcumreliqua fpes in afflidtionibus , & caftiga-

tionibusfiu fit univerfa , eam Propbeta

hoc Proverbio vanam effe docet. Afferit

40 enim,ftultum caftigationibus durifTimis,

iifque magna contentione,Sc vi faepere-

petitis nihilomnino profednrum. Quamejus impoenitentiam comparatione par«

eleganter depingit, frumentifc. in mor-tario plurimis , graviffimifque itStibns

concuii

nd<i SALOMONIS, CAP. XXVII, ^67contufi. Exempla illuftrifllma funt m faciespecudumtuarum,^ apponi^Pharaone,Exod. <).6.7.^. qui toties

&

ram horribiliter ^ Deo afflid:us m fua ta-

men nequitia adverfus omnia Dei judicia

cor tuum ad^Yeges-^

V. 24, îa opes in eeternum

fe obfirmavit,& quafi occalluit. f Tam- non fiitit^nec coronamentum efihge'etfi enim feveritate judiciorum Dei tra-

„prntin^7P in np*,o*ntin^.«.dtus aliquoties peccatum fuum agnove-

neratwne tngenerattonem,

tit, &, le a maleficio deftiturum, polki- V. 2f. Trodltfmum^ fiS? apparettus fir, non modo tamen non deftitit kd oramen.coUigantur herba monttum,indiesdeteriorevafit:jinAhazo2.Chr.

10«^^»,-*, *..A-^ /i-

28.22;inlud?isIfai.i.r.<^.Amof.4..Quor-V. 26. ^^«/ ^f««^ tlkpo vejh-

fum i gitur Deus (obloquetur ahquis) in tu^^pretium agrierunt hirct^

iftiufmodiimproboscommmationte ^^ ^ Sufficientia laîs ta^ludicus fuis levionbus fulminatrKelpon-

/ j'^.

deolicetipfiindefperatisfinthinctamen prarum ent tlbl pro Clbo domus

alios juftitiam difcere, Ifai.26. 9. Quod, tua , ^pro conviliupuellarum tU"cum ab iis,qui \ Deo alieni funt.nonnun-^ ^^^^quam fiat

,quanto magis a fidelibus ra-

ciendumeft.^ .

Prov. 22. ij'. aliquid eft hinc prover- 20 lu \v.-i (fecudum) & omy (greûm) eft

bio in fpeciem repugnans. Cum enim fyn. f^c. pro omni eo , quo quis legiti

ibi didum fit , ftultitiam cordipuerialU-

garam virga corredtionis profligari ;

quidni flagitiofum hominem vehemens

afflicSio ( tanquam malum nodum durus

cuneus) adfrugem revocet ? Refponfio

«ft , magnum difcrimen efle inter eum,

quiftultuseft, & cui floiltitia adhaeret.

Deinde ficut in tenella arbore magna

me vid:um quaerit.

Summa ett , ex provida , & diligentirei familiaris adminiftratione varia hujusvit^ incommoda declinari, & commodapercipi.

In his omnibus du« continentur ex-hortationes,qu^ fuas fibi annexas habentrationes. Prioris adhortationis verfii 23,

curvitas facile corrigitur , cuminadulta jq cqmprehenfse fententiaeft , ut patresfa-

minima non emendetur : fic exanimis

puerorum facile eft vitiorum femina ex-

cutere,qu? tamen ex provedla aetate ho-

minibuSjin quibus pr? diuturna peccandi

confuetudine altas radices egerunt,evel-

!i nequeunt.Cum enim ad refipifcentiam

duo neceflaria fint,flexaminitas,&; doci-

litas , utraque in tenera a2tate,in confir

mataneutrainvenitur. Hinc igitur ad

mifas greges,armenta,& quicquid illud

eft , quo vidbum dc veftitum honefte ac-quirantjperfpeâa penitus,& cognita ha-beant. Hujufmodi enim accuratam eo-rum cognitionem praecipit cum jubeacprimo vultus , feu racies pecudum cog-nofcere ( in quo ad morem eorum allu-fiflTe videtur, qui paftoritiam vitam exer-centes tam exad:e pecudes norunt , ut

moneamur , ut ad refipifcentiam agen- ^q fingulas potuerint nominatim appellare

damnofmetipfiproperemus, Scincite- loh. lo^) deindecor ad greges appo-mus aliosi nec ad extremam aetatem dif

feramus& procraftinemus.

Ferf, 2j. Cognofcendo cognofce

nere. Qua pr^cipiendi ratione non ob-lcur^ docer Propheta , non nimiunxfer-visaut villicis credendum efle,neque o-mnia illorumfidei efle comtnitcenda. Si-

Dddd^ quidem

COMMENTARIA IN PROVERBIA ri^p

lO

q jidem oculus domini faginat equum,5c

veftigia cjus fcrcundant agros. Quod fx

tanta bruCorum , & quasbrevifunditus

peribunt , animalculorumcurahabenda

iir, ut adillorum confervarionem rutum

tion fit in aliena cura , & cuftodia acqui-

efcere ; quanto magis cavendum eft iis,

qui ovibus Chrifti pretiofo ipfius fangui-

ne redemptis praeficiuntur , ne vicari^

tantum in illis pafcendis utantur- opera ?

Verf. 24. Ratio hujus adhortationis

fumitur ab adj. divitiarum inftabilitatc

:

qu3e quidem permagna eft, cum rubigi-

ni, incendio,furibus,prodigo, aut impru-

denti domino, 8c quamplurimis aliis ca-

fibus obnoxias fint» Hanc rationem (qua

privatos refpicit ) amplificat compara-

tione maj. cum dicit, coronam, fea regis

opescaducase{fe,&periruras. Si igitur

ihefaurus regius fine provida procgra-

tionc ( nifi forte injurios^ fuos fubditos

expilare velint) difripetur,quanto magis

frivatis hominibuj res familiaris fedulo ^

curanda eft f

Sed excipietaliquis , pofle quemlibet

pecunii foenori locata (maximS fi opimaprsedia.nifi praeftituta ufura folvatur , fibi

obnoxia habeat) vidtum,& veftitum fu-

um conftanter tueri. Refpondco* nemi-

ri fas effe fuam i« hunc modum pecuni- so

am elocare, nifi pupillis,morionibus , &quibus nulla facultas-fuppetit,& ne fup-

petere quidem pro fua conditione poteft

pccuniam luam confervandi y arque au-

gendi. Iniqûm enim eft ignavum ex a-

lienolabore viver'e,nedumditari.

Verf. 2f. fequitur altera exhortatio.

de pabulo ftudios^ colliêndo, quo pe-

cudes hyeme,.cum omnia glacie,nive,8c

20

turefcit, neplnvia corrumpatur , facien-dum moner. Quod fi de pecuino pabu-lotempeftiv^,& iblicit^ colligendo tan-topere laborandum fit , multo magis neoves Chrifti paftusinopiapereanc.curan-dum eft; & providendum,ne crucis tem-pore,ranquam hyeme; aut,ceflante ver-bi praedicatione tanquam in fumma an-nonae caritare,fame percant.

Ratio exhortationis eft ab adj. utilita-

te. Docet enim Propheta, hominem exdiligenti hac , & provida rerum fuaruraadminiftratione confequuturum , ut vi-(5tus,& veftitus tum fibi,rum fuis abundefuppetar. Deus enim fija benedidione,qua»foIa, nt vitamhiiariter, &jucundetranfigamus, efl5cit, profeqiietur fuorumdiligenria^n. Pfal. 127. 2. Quinetiam uf-que eo Deus laboribus ejus benedicet,utpoflitpreciohircorumfuorum, & a-rietum (quibus facilius, quam ovibus,autcapriscarere poterir j latifundia compa-rare, & augere veiligalia. Unde,quo-ufque hac in re Chriftiana libertas feextendat,animadverri poteft.Non enimiila folummodo quxrere conceditur,quae funtad Iiancvitam abfolute neceCfaria j fed aliquid etiamiquo pofteri fru-

antur,recondere..

Quodautem puellis doceat lac ciboforc , innuere videtur earum dioetam te-

nuiorem cê oportere, quam quae mari-bus conveniat, quioperibus geftandis,

beiIogerendo,& aliis graviorifaus nego-tiis obeundis deftinati cibo folidiore.

(quales funt carnes) opus habent.Obfervandnm denique,folitos efle ve-

teres ex grege,& armento,noh(ut nuncdierum ) ex cupediis, & mangonicis de-

tempeftatibus rigent horrentque , nutri- ^q l!ciis,vi(ûm petere. Nec dimrailis erat

smtur.Hoc ftndium duplicicircumftantia

notatur, (ubj. loco, adj. tempore. Namfanifecium non in convallibus tantum,ubi herba abunde provenit j fed in mon-Bjbus etiam , quamprimum gramen ma««

veftimentorum ratio, quae ex lana erant

domi Cut videtur) contexta,.

CAPUT

117« SALOMONIS. CAP, XXVIII. riî

trcmore corrcptum iri mlnatnrLevIc. 2rj.

7,6. Huc etiam afferri potell , auod ele-ganter k Zebule dicftum cft Iuciic.p.^($'.

Gaali umbras viros vifas efTc;& quod deAhazo, ejufque fubditis dicitur, Ifai.7.2.

cjuorum animi juftaquidem de caufa^fed^

inftar arborum trepidabant,qua; minimoventi flatu , & tenui aura commoveri fo-

'

lent. Egregium etiam, & illuftre cxem-

CAPUT XXVIII.

Ferf, I. Fu^ft unufquijque im^

probus^fiemine perfequente: fedjujii

funttUt kunculus^qui confidit*

*Copus eft miferam , & inquietam inv .^..^, ^^.^^.^.., vc.

^proborum condiiionem ob oculos po- xo P^"'" ^^ ^- ^^8« 7«Ecce autem aliud malum eo , quodnere.

Deut. 28. 25"« Deus, tanquam ma-gnum malum , & acerbam aialedidiio-

nem, minatur,IfraeIitaSy (i mandatis ejus

non parerentjhoftibusterga obverfuros.

Quanta igitur,& quam gravis maledidtio

Dei centenda eft, cum quis, nemine per-

fequente,aut mali quicquam intentante,

in fugam fe conjicit. Hujus trepidatio-

nis fi caufam inquiras , yerior nulla afli-

gnari poteft ,qu^m quod improbus fibl

Dcum fentiat adverfarium ; atq; ita me-tu divini furoris exanimatus omnesDeicreaturas exercitus efle fibi infeftiflimos

non exiftimare nonpoteft.Neceum hac

in refiiafallit opinio.

Hictamenquxrat ah'qu;$, quomodoimprobus , njemine perftquente fuîat

:

cum in illum omnes creaturae hoftiliter

armata? finc ? Refpondeo, Deum,& cre-

aturas ejus animo erga improbos femper

quidem infenfo effe , fed hoftilitatem fur

am non femper declarare. Eft enim De-us longanimns, & infinitx patientiae.qua

ad hominum improbitatem eonnivec, &illosadpanircntiam invitat. Nihil igitu*

impedit,quo minus vcrum maneat,quod

prius didum eft, imôbum.nemine per-

lequente/ugam arripere. Nam propri^

30

âm dictu eft,multo periculofius. Quam-vis enim panico tremore , ubi nihil cft o-

pus , conftcrncnrur ,gravifTimo tamcn

mgrucnre periculo,imminenteque cxtre-

mainternecione , in utramvis auremfe-cur^dormiunt* I. TheflC y. 3. Luc. 17.27.28. 29. 30.

Hêc improborum infoelicitas adverfa

juftorum fiducia porro declaratur. lufti

cnim Dco reconciliati paccm cum ho-minibus habenr , atque adeocum brutis^

2c inanimatis etiam creaturis feederati

fiintlob. 5'.. 23. Quod fi a creaturis qui-

buflibet forfan ahquaivlo impetantur

non ixduntur tamen ; nec illis boni ali--

quid hinc decedit, {ed accedit potius,

cum omnia piis in bonum cooperenturRom. 8.28^ Quinetiam piis fand;aqua-dam gloriatione cum Apoftolb utj licer

^° Rom. 8. 3j. 34. 3f. 7,6. 37. & hoftiumimprefliombus quodammodo illudere

lob. 5* . 22. Haec dcxSrina fufius explica--

tur Rom. y. r. &c. & illuftri exemploconfirmatMr Pfal. 3.

5*. d. Vid, Pfal. 37,Juftorum fiducia,inftitutacomparatio-

ne par. audacia? juvenisleonis (qui.curav

leo fir, reliquas beftias non metuiC; cumjuvenis , leonibus aliis propter nativum

confcientiae ftimulis fiibinde exagitatus ^q calorem, quo abundat, ad omnia auda-

tion quie^Git. I0b.IJ.2r. Unde apud cioreft) exaequatur. Qu:d quod non-Ifai. mari turbido , quod ventis,& tem-peftatibus impullum quiefcere nequit,

ledlutum & c£enum egeritjComparacur,

fiine Deus improbos ad foii fts:£pitmi?

nulii jufti cum leonibus congrefli fupe-

riores in pugna exftiterint ? iudic, 14, d»

I. Sam, 17, 16,

Dddd 3 V,s^

117^ COMMENTARIAV. 2. Vropter defeUionem terree

multifmt pri?icipes ejm:fedpropter

hominem inteUiêntem , ^pentum,

ftatumprorogabit Deus,

In ns (terra) eft metony, fubj. pro in-

colis terr».

Summa eft , remp. ruere, aut ftabiliri,

prout cultus divinus'floret,aut negligitur.

Tametfi unius peccatum quandoque

Deus in totam gentem vindicet , non ta-

menideo totam evertit, nifi forfan fcele-

ris ab uno , aut aliquibus admiffi reliqui

[quod a Benjamitis fadlum legimus lu-

dic. 20. ]patroni , & propugnatores re-

periancur. Tunc autem aliorum peccata,

quibus patrocinantur , facientes fua me-rito eiufdem fupplicij participes .fiuut,

Atque hoc inde colligitur,quod ddt,

fYopter defeBionemtertde,

Deinde notandum eft , non uno , aut

altero deli(ilo,fed defedtione accerfiDei

judicia, Poena vero defedtionis eft, cre-

bra principum mutatio.- Ubi quseri po-

teft,quomodocum juftitia Dei confiftat

principis aut morte , aut abdicatione po-

puli defe6tionem punire .^ Relponderi

poteft , facileDeum, utabdicatio,aut

mors quaeftuofa , & falutaris principi fit,

polfeefficere; necinjuriam illifieri, fi

pro hac vita , tanquam argento , vitam

aeternam , tanquam aurum tribuat ; aut

fi principatum illi in perditos homines ab-

judicans ad ampliflimum in coelis domi-natum comparet, formetque.

Denique Scillud obfervandum eft,af-

firmareProphetam, non bonos tantum

(quod tamen dicendum videtur , cum

malorum fublatio beneficij locohabenda# fit) fed principes , fiveboni, five mali

fuerint, tolli, Et quidem bonos, piofque

principes e medio tolIi,graviflrimnm Rei-pub. lupplicium efle, nemo ignorat, Ifai*

$7* i , Sed neque improborum, nifi boni

IN PROVERBIA1171

fuccefferint, fine magno Reip. difpendiofieri poteft crebra mutado. Namcutnipla mutatio in fe und^ confiderata a ma-lo non abfitjtum tumultus,qui ex regummutacione nafcuntnr ; tum nova ved:i-gala

, qu« fer^ exiguntur ; tum etiammunera, quae recens de more dabantur;I . Sam. . o. ulc, denique legum , & ma-giftratuum

(maxime fand::oris fenatus)

lOmutatio quem fumptum, quamamico-

rum offenfionem, quod pf^riculum

, &damnum Reip.afferre foJent^ difficile di-<5lueft. Sienim novi regis domeftcosexcipias, pai3ciinven'untur, etiaminternovandarum rerum ftudiofiilimos

,qui-

bus non faltem aliquid hinc mifer.s ac-cedit. Exemplum egregium eft in de-cemtnbubus Ifraehticis, quibuspoftquaa vero Deicuku, & Davidis domodefe-

20 cerant, quam plurimi principes Dei in-dignatione dati funt. In illo enim reo-novideas reges unius anni, paucorum m^n-fium atque etiam dierumj ut qui plerun-que non haereditario jure, fed proditioneprincipatum adepti funt.

Sequitur illuftratio a difparat. Deumfcil.propter hominem intelligentem, pe-ritum, regniftatum prorogare. Sirexipfe prudens, & pius fit, ejus unius cauf^

3ototiregno non raro parcitur,2. Reg.22.ult. Sed de fubditis non perinde videturconftare. Magna quidem illa-fuic, & fin-

guIarisDei clemenria,quod totiSodomf

,

& vicinis urbibus,fi decem ibifuiffent ju-

fti viri ,peperciflet ; fed an unius fubditi

prudentta , Sc pietasa Republ. excidiumavertet , dubitari poteft. Q^ dubitatio

hoc Proverbio tollicur, quo confirmatur,

ob.unum intelligentempemum , id eft , e-40 gregi^ intelligentem(iilud enim omififio-

ne copul^fignificari videtur(totamRem-pub.dummodo reiiqui cives ejus confilio

acquiefcant , aut certe non obnitantur, k

Deo conlervari,2, Sam. 2o.i<J,&c,EccI,

5>. 13, &.C.

Ex

«74 SALOMONISExutraq; hujusProverbij parte liqui-

do conftat,Deiim ad beni^nitatem ma-gi$,quam ad feverltatem propenfum ef-

ie ;quandoquidem propter unicum in-

teUigente coti regno parcat , cum no nifi

ob multorum deFed:ionem illud evertat.

yisrf, 3. Virpauper.qui opprimit

temis eftpluvia everrens, utnonjit

pants,

In anh eft metonym. efFedi pro caufa

materiali, granisfcil. unde panis confi-

citnr.

Scopus eft pauperes abaliorum pau-

perum oppreflione cohibere.

Cum turtotum varii gradus fint, inter

atrociorafqualia funt (acrilegium.plagi-^^

um,peculatus, & quale a Nathane fingi-

tur a.Sam.i2.l,2,3,4.)po"endum vide-

tur,fi pauper pauperem opprimat. Mul-

toenim gravius ^ paupere hac in re ,

qu^m ^ divire peccari videtur,primo qui-

a pauper ex fenfu inopiaj,& miferia^lijje,

quantum fit paupertatis onas,qnanta nu-

ditatis, & famis acrimonia, probe intel-

ligens nontahtumab injuria aliis pau-

peribus inferenda magis fibitemperare 30deber, fed & miferiseillorum magismi-fer(eri,quam dives,qui, indigentia,quam

ipfe nunquam expertuseft , qoam aliis

molefta fit, minusfentit ; deinde , quia

pauper non eft damnum , quod intulit,

compenfando, cum dives poterit , fi ve-

Iit,aut cogatur ,quadruplum reftituere;

maximfe vero quia pauper (quod in po-fteriori parte verfus comparatione par.

oft^ditur)nodurnisfuribus(Obad. v.j'.) '^^

&opprenore divite,qui fere no nifi quodoblectamento fibi efle poterit, aut prop-

ter viciniratem maxime opportunum vi-

dietur,pauperibus eripere folet, crudelior

omnia corradat,&conv€rrat,VideMath,

; CAP. XXVIII. 1,75.

Verf, 4. ûi êrelinquunt le-

gemjaudant improbum: [ed qui ob-

fervant legem , mifcentprieha cuiri

illis,

Scopuseftviam, & rationem propo-nere, qua quis cum de fiia, tum de alio-

rum probirate, aut improbitate judicare

I poterit,

David improbum graphic^ defcri-

bensPfal.io. inter alia hoc illi attribuit,

quod feipfum laudat, & fibi valde in fuis

itudiis placet. Tametfi vero malum fic

hocfuiipfius lenocinium, gravius tamenis peccat , qui alium iinprobe facientemlaudat,quia propter «f/âi-al»!' omnibus in-

genitam ad propriam laudem pÎivio-

,resfimus, quamalienam. VnoeetiamApoft.gravius effe peccatum ftatuit ma-leficiis patrocinari , quam perpetrare

Rom.i.uIt,PrjeterquamenimquodaIre-rius peccata laudando fua facit, peccato-

' tem ita in nequitia confirmat, ut qui pri-

us ex infirmitate , aut imprudentia lap-

fus eft, nunc ftudio & deledtu audadter

peccatis indulgeat;Verumenimvero dif-

fitendum non eft,improbum '^««'«'V mo-tum alias eifdem, quje ipfe aut patravit,

aut patrare conftituit , flagitiis addictos

laude profequi.Cum enim maleficiorum

fuorum inproprio ore laus forderet.ina-

liis laudat , ut ad feipfum eifdem ftudiis

deditu lausrefi€(5tatur.Qô fped:at,quod

Prov.celebratur; mulmmulumfcabit, Nacum improbi inanis glori» ,

quam a piis

obtinere nequeunt,avidiflimi fint:ad fui

fimilcs confugiunt , quos laudibus one-

rantjUtab illis invicem onerentur.Quam-

obrem caute nobis circumfpiciendum

eft,quis,& qualis fit,quem noftro praeco-

nio omamus , cum maiosjaudando nonimprobi fblum haberi , fed efle quoquepericlitabimur. Et fi rede prjecipi-

atur ^ figiilj noftri magnam curambaben»

117^COMMENTARI

habendam efle , ne cuivis fcripto temer^

apponatnrj cavendum et.am eft, ne al o-

-rum dida, aut tada, nifi bene explo-

rata laudis noftrce fignaculo confirme-

musHictamen aliqua exceptio eft. Nam

fiquis per imprudetiam,autartificio quo-

dam ufus (i.Sam. 17.) maleficium ah-

quodlaudaverit.nonilico fequitur, illum

efleimprobum. Qaanquam rerponden

poteft,aiiud elfe improbum,aliud tadturn

cius aliquod vituperio dignum laudar:;

Guandoquidem improbus non ex uno

aliquomaleficio, fed expluribus, &alli-

duitatemalefaciendixftimetur.

Prior pars rerficuli in pofteriore ab

adverfo comparatione major.s ampiifica-

to illujiratur. Afleritur enim ,juftos non

ciam i

A IN PROVERBIA 117^Htigabunt de fui^ commodis , 5c 'pro ho-nor bus adipifcendis, aut retinendis in

manifeft^ fe conj ciem difcrimina : fedproDei gloria noluni cum improbis de-certare.Qup fe produnt parum>»*»«f eflc

coeleftispatris ftlios,

Hictamen cavendum, ne,quae in im-

probis bqna funt,damnemus ; aut etiampro di^nitate non laudemus. Qua de rc

10 alibi dvStii eft. Deinde vKiendum etiam,

neCquod ludaeis accidit la^pillim^j de-lidabonorum probemus,

fêrf.i^. Homines mali mninteUIfgentjudicium : fed quarentes DO0mtnum intelligent omnia ,

tantum improbos criminari , ied eorum

ftudiis,8c conatibus obfiftere.Ubi notata

iignumeft, fatis argumentiefle adali-

cuem improbitatiscoarguendum , h im-

probos laudaveritjfed ad juftum aliquem

declarandum non fnfficere , fi mal^ im-

probet, & verbis afperionbus mfeCtetur,

nifi porro iUorum nequ tix obludetur.

Utriufque horum tam vituperii,quam op-

pofitionis fons eft perfecftum odium im-

proborum [Pfal.p. 1 5.21, 22.] ex Dei a-

more ortum.QuemadmodumenimDeus[Gen.12.3.] Abrahamo iatque ita fideli-

bus omnibus Abrahami filiis .; fe benedi-

aurumamicis e)us , & inimxis maledi-

durum,poIlicitiis eft : fic a nob;s ftipula-

tur,ut non fand:os modo diligamus , ve-

rumeuam cum inimicis ejus inimicitias

exerceamus, z.Chr.i^.l. Hujuspugnae

detra(âtio. ut in omnibusdamnanda, fic

prxcipu^ in Mag:ftrat!bus,quibus ad im-

probos cocrcendum gladlus comittitur.

Hinc facile perfpicitur ,quam exiguus

fitlegem cuftodietium numerus. Quam-vis cnim nonnuUlreperiantar,quiimpro-

bos vituperant , qui tamen illis obfiftunt,

fauciiriKti funt, Ifai.yp.^. (^mplurimi

Scopus eft ad probiratis ftudium ex-20 itimulando ab improbitate deterrere.

Omnes ducunturftudiofciendi,eaqueav-ditate ad rerum cognitionem ferun-

tur, ut illorum fxpiffime magno conatunotitiam indagent , quorum prarttr ina^

nem voluptatulam nuUus uliis , fruCius

nullus eft. Atcamen ;Jlarum rerum, quas

adhancviram commod^ agendum , 6c

fanctam cum bomin bus focietatem con-fervandum referuntur

,paucitfimi fcien»

3° t.am aflequuntur. Quamvis enim muftamulci de hac fcribarK , 8c verb.s prjeci-

pianc, nulla tamen ad eam viapacet , nifi

per verum pietaris ftudiumjquod paucif-

fimi ampletkuntur .Jus enim,feu in re qua-

que,prouttempus, aut locus, aut perlona

poftulat, agendi racionem ingeniofiflimi,

& lagaciftimi quique , fi a pietate aLeni

finc, ignoranc; cum fimplxiirimi, qui

ST»/W«it7iu funt, iidemqjxqui, boniq; cul-

40 cores ,prob^ teneanr. Sed ha:c feorfiiH

confiderentur.Etquidem quod ad homi-

nes malo dedicos actinet , primo conftat,

illos eorum cognitionem repudlare, quôum aft(2Clibus ipfbrum pugnanc , ne , ii

illarefcirem, qu<e noluntpragftare,con-

rc.eniis

\

1X7^ SALOMONIS,fcientiae ftimuli magis (auciarcnt. Dcin-

de ficut piis fapientia facilis, & pervia eft

(Prov. 8.9.} iic Implis (li maximtâipe-

rent j in eclitoquali, (Scinaccefro !oco

panitur,Provcrb.24..7.H'Jcaccedit,quod

Dcus improbis (tum ob peccara al:a,tum

quia propriaindaftria,auc aiiur.de,quam

a Deo,& verbo ej us,h£C fe confequi pof-

fe, fibiperfuadeanty iratusiiiam,quam

habenc, harum rerum rcientiam pertmar,^

^ veluti cxpeclorct.

Lono-ealia eit piorum cofiditio. IHi e-

nim intelligent omnia, Quod tamen ad

iila reftringendum eft,quai ad vitae focie-

tatem reCl^ taendam fcitu neceflaria fut.

Nam alioqui noftra omnium fcienrade-

biIis&imperfec1aeft,i.Cor.i5.9.Hu-jasdocfarinasveriras connimatur exem-

plo loicphi,qui adhuc jnvenis conlultif-

iimos quofque in jEgypto de iis . quae ad 20

Reip. confervarionem fpeitabant,infor-

inaviti&Davidis:Pfal.ii9.97,59,icc.)

teftimoniis vero ejufdem DavidisPfal.

112. 4. & Pauii. I. Cor. 2. i),

Deinde conlblationis plenum eft,quod

p:os effecto,noninveniendi,fed qusren-

di Deum defcribat. Hac enim loquendi

formula idem eiie docet, quasrere illum,

6cinvenire. Qai enim qusfirit non quce-

rentes, quanto magis quxrentibus obvi- 3^

um feprsbebit.^Luc. n, p,

Ferf d, Mel^'or efipauper am-

hulans in inteojitate [ua , quam

perverfiis duabus vijs , tametfifit

div€s,

Hoc Prov. fupra habuimus. Sed d'\"i-

tis vox, qu3j ibi fubintelligitur hic expri-

mit. Deinde quod ibi de perverlitate ia-

bionim dicitur, hic general us de penêr-

fitate duarum viarum, iive diclis illae,feu

factis,f€u denique cogitatis, & opinioni-

bus inear.cur, m i. Reg. ig, si, Tanca

CAP. XXVIII. 117âutem deterior eft divitis in utramquepartemclaudicatio.quiadivitiisabundati

nulla incumbit fimuiandi necelfiras, cumpaupc-r rerum inopia prefTus ad aliorumfelibidinemconfirmandiquafineceiTita-

te quadam urgecur,

V. 7. O/fiodiens legemfilurpru"

dens eji: fed qnife confociat comefia-'

toribus, tômimd affiatpatremfu-

um^

In c'VV»r ( cormneâtmbus ) eft fynecd.panis pro omni genere fceleratorum. InV2.S (âtrem fiium) eftetiamfynecd.part,

pro utroque parente. Idem quoque di-

cendum de ]i {filuis^.

)

Summa eft, liberorum \iram integre,

aut corrupte a^flam ad parentum decus

aut dedecusredundare.In priore hem.iftichio dno habenrur ;

quorum prius exprefle ponitur,pofterius

exadverfo fecundi hemift. petitumin-

telligitur. In priore oftenditur,quisiit

ingenuus, &. bene moratus riliusj is fcill-

cet , non oui bonirare Guadam naturs

prxditus eA , aut ex fchola philofophica

inftiturus prodiir, aut prajcepta urbanita-

tis imbibitjfed is demum.quidi\ir:x legts

notitia inftructus ad eam , tanquam ad

amuilim vitam fuam exigit. Cum enimdu3s principes iunr in homiine ^taculrates,

fine recfta quaruminformatione nlius,aur

vir prudens , & bonus nemo elfe poreft,

intellectus , & voluntas ; ad inreliectum

iiluminandum abondefcripturam fuffice-

re,ex eo convincicur,quod ad min.ftrum

ipfum plen^ inftituendum idonea lit , a,

Timot.^.iy.ad voluntatem vero,& ane-

ctus regendum inde farispotentem.Scef-

fieacem eile conftar,qu?a regem ' Deut,

17. ip. &:iuvenem,tamecliadomnefcc-liK procIivem,in pietansquaiiclauftris.§c

feptis corinere poteft,Pfaim,iip,fect.2.

£ e e e Qu.Qd

li8o COMMENTARIAIN PROVERBIA ngt

Quod ex adverfo pofteriore hemifti- quantoraagis ipfe filius aliorum irrifioni>>w ... . n j;.,_^..„i V ^„« feexponii?

lO

chio intelligitui;,eft adjundus honor,quo

parentes afficiet. Hinc igitur Lquet

,

liberos , tametfi urbanitate , & artibus

ingenuisexcukos, nunquam tamenpa-

mHibushonorifuturos^nifiadlegisDei _,

..

^sfcriptum fe compofuerint. Quodli tenuibustUam CoU/glt,

parentibus perfuafum foret , non tam li- -*

berosin illainftituendi, & ad normamejustumadhortationibus, tum vitae ex-

emplo dirigewdi ftudium deponerent.

PJeriqueenim, fi liberos praeceptamo-

ralia , aut arcem aliquam quaeituofam,

aut ad fummum Jiberales docuerint , of-

ficio fuo egregi^ fe fund:os autumant

,

cum tamen, quod caput eft ,penitus ne-

glexerint,

In pofteriori parte duo icidem propo-

nuntur ; quorum prius filii pudendide

Verf 8 . î augetfuhjlantiam

ufura, &f<£tiore ,gratioje largituro

la râini 71?: [ufura (3 fcenore] eft ly-

necd. fpec. pro omni illegitima ratione

divitiascoUigendi. *

Scopus eft divites a pauperum oppref-

fione cohibere.

Palam eft, divites avaros nullum finera

augendifubltantiam , nec modum ullunj

fibijtatuere tantoque ftudio rei augendfrapi,ut nec quibus ration.bus , nec a qui-

bus hominibuSj quod cupiunt , adipilcan-

curjcurae fit. Et quidem quod ad ratio-

fcriptionem compledritur, poiteriusadj. ao nesdivitias Gorradendi atriner, fynecdo-mercedem.Videtur ad plenam antitheiin

^ tranfgreifione legis defcribendus. Sed

vitium comelfatoribus fe confociandi

fpeciatimdefignatur,quia juven.li^tati

volupcatum , & deliciarum avidae facilli-

museftiu hoc peccatumlapfus. Quamenim pauci inveniunrur juvenes, qui cumDavideadhuc juvene Ied:ione , & com-mentatione verbi divini fe obledant , 6c

chic^ hoc in loco duabus vocibus expo-nunturi quarumpriore fignificatur ufii-

ra,quse,mediante pecunia,exercetur [ubi

etiam ex ipfius voeis etymologia non alia^

nifi qns mordeat eum , cui mutao datur,

ufura intellig.tur,- ] altera voce notaturufura,feu multiplicario,qu2e exfrumenta»aliifve hujusvitae fubfidiis percipi folet,

ficut ex Levit.^^-.^^-^^^^^^^^.pJanecoIligi

favo meliis, dapibufque exquifitifiimisSo poteft. Hincapparet, tam proh.beri fru-

anteferunt,PfaI.i ip.p.Deinde quaeritur,

cur potius eomeflatorum focium ,quam

comeflatorem nominaverit .^Relpondeo.

primum quidem, quia illorum confuetu-

dme , Btcunque educatione in vidu mo-deratus,8c temperans,talis redditurCPro.

13.20:) deinde,quia , fiillorumcontu-

bernio non inficerecur , merito tamen in

ejufdem fceleris fufpicionem venirec,

menti,& aliarum omn-um rerum ex ufii-

ra multiplicat onem , quam pecunia?, ad-verfus iJios, qui ufuram folius pecunia?

contra jus naturas ob eam caulkm efle

exiftimant , quia pecunia pecuniam nongeneret. Si igitur in aliis rebus ufura fu-pra caput admittarur, illaitidem, quaeexpecunia ohtur , approbetur neceffe cft !

Quamobrem hocinloco.ut & lixod.22«cum non malumtantum , fed mali etiam 4° & Levit. 2^, (ficut alibi a me oftenfunj

fpecies,8c fufpicio vitanda fit.

Quomodoautem hujufmodifiliuspa-

yentes ignominia afficiat; vide«fupra cap.

27.11. Qupd fi parentibus ex improbi-tate filii ignomiuise nota afpergitur^

eit) ufuraillaproh betur , qua proximus,maxime tenuis,quovis modo opprimitur,

& expilatur. Qupd etiam ex pofteriore

hemiftichio fubindicatur : ubi dicitur,

ad ilium denuo divitiasillas injufte partas

devolii*

Il8i SALOMONiS,dcvolutum irt, qui in teniies liberalis exi*

fter,quafi dicas, ad pauperes tandem re^

«Jiturutn, qiiod illisper fas , &nef'as ere-

ptunn eft.

Dircamusporroex hocloco liberali-

tate ergatenuesuti.Soletenim magnumefle eleemofynje erogandae obftaculum,

quod hoc paô fe homines exhauftum

iri timeant. Cui timori prsefenti promif-

fione Spir.Sandiusoccurrit.Si enim pau-

perum miferiisbenien^j&Iiberaliterfub- ro

vcniamuSjipfi improbi, quantumvisavari,

& tenaces , noftri villici , & mancipia e-

runt,qui pro nol|Kdivitiascongerent, Sc

eomportabunt.

Verf. 9. î avertitanrm ejuf

sh audienda lege , etiam oratio ejus

abeminationi eji.

CAP. xxvm. 11^3

20

ln\m (aurem ejtn) eft fynecd. numeri

fingularispro duali. Ubi etiam metonyêft fubj. pro adj. attentione, & facultate

audiendi.

Scopus eft ftudium noftrum in audien-

4o Dei verbo accendere.

H.c prxcipuus ufus aurium indicatur,

nempe ut Dei vocem audiant. De quofupr^ dicftum eft. Deinde quasri poteft, 2^cur non dicat ôi\m,quifc ab audlenda lcge

ahdttcit ? Refp. quia poteft quis verbi au-

ditioniinterefle,cum interim utraqueau-

risaut yerbi odio,autaliarum hujus mun-di rerum cogitatione,fomno, inerti3,coI-

lufione, &cum aflîdentibus coUoquio,aut ignorantia den!que(quod poftremuminpontificiis prsecipue locum habet,quieorum,quae audiunt,proprer linguse, quacfFeruntur,ignorationem nihilintelligunt) .îta avertatur ^ ut omnem verbi frud:umamittat.

Subj. auditionis hujus, & quidem pro-prium eftdodrina Dei litteris configna-ta

,quas voce mm notari foiet, Quod fi

dodlrina fcriptis exarata tuc /blaaudien-

da in lieeJefia erat , cum plerique etiamveteris teftamenti iibri nondum exfta-

rent; quanto magis nunc in novi fimul flc

veteris inftrumentilibris omnibus abfquetraditionum humanarum fuppiementoacquiefcendum erit ? Nomine etiamr-nin {lege) utrumque fcedus tum manda-torum , tum gratuits promiflionis com-prehenditur. Qui igitur ab alterutro (ut

apriore faepe Euangelici , \ pofterio-

re femper pontificii ) fe , aut aurena

fuamavertir,poenae, quae fequitur obno-xius erit.

In pofterLore parte fubjicitiir poena

contemptus auditionis verbi. In qua,ta-

metfi exprefsfe orationis kDeo rejed-s

mentione faciatjtameparticula D:(etiam)

tetfte innuitjomnia ejus opera quantacun-

que pietatis Ipecie obducantur,Deo abo-minationi efle. Quod ipfum videtur

Propheta eomparatione maj. comfir-

mare. Perinde enim eft , ac fi diceretj

non tantum aliaejus opera, verum etiam

oratio , quae [cum ab auditione verbi di-

fceflum eft] praettantiffimum opus cft , k

Deo rejicitur. Quamobrem eoram,qui

abaudienda docStrina Deiaurem aver-

tunt , eleemofynee Deo abomrnatiomfunt. Unde,quanta de fpedecidant pon-tifieii.facile conftat,quiverbuDei alper-

nautes de coelo fuls eleemolynis prome-reiido fomniantjatque etiam,quam craf-

fe hallucinentur multi ex noftris ,qui pa-

piftas in pauperes plurimum erogantes

pios , & Deo charos putant & pronun-ciant.

Hujus pcEnse aequitas clara eft, Quien:m refpu:t Deum in verbo , &. verbi

minifterio loquentemaudire, non mirumeft, fi illum Deus loquentem afpernetur;

fi Deum fapientifll m^ loquentem noi^

dignetur aufcultare, quomodo liiu Deusbalbutient^m exaudiatfSiregem fubdi-

tus audire noIJet,quis regi vitio verterer,

Ecee 2. fifub-

IIS4- COMMENTARIA IN PROVERBIA ng;fi fubdito fupplicanti aurem non prsebe-- penfatione , affirmat Propheta, g-ratuiro-

lO

ret?Et cum hic ex illorum numero Cn,qui

Deo dicunt;recede a nohnijcientinm nolumUi

viarum tuarum;lob*2 1 . 14.&22. i z.juftif-

fimum eft , preces ejus-i Deo in hac vita

repudiari,& ipfum tand»? inter illos col-

locari,quibus dicetur, difcedite a me^dcc,

Pêrf, 1 . ^hifeducit reUos in vi'

am malam, infoveamfuam ipje ca-

det : (edi7itegri ha^reditatepojjide'

hunt bonum.

Summaeft, malopiisab improbis in-

tentato in ipforumcaputrecidence,pios

fuo, quod illis gratuitodeftinatur, bononon privari.

Grave eft errantem rn yiam non revo-

care; ^Qd multograviusc recfta via in er- 20

r©rem abducere. VerumenimveEo cumbifariam feducanrur homines, vel cum \

pietate,&juftitia in peccatumjvel cum a

via, qua; pacem, Sc utilitatemfpedlat/in

periculi , &. damni plenam- impelluntur;

de pofteriore hic agi inde liquet, quia in

errorem ducens in foveam ,quam akeri

defoderit, eafurus affirmetur. Qui enimin peccatum trahit,ipfe prius infoveaeft,

quam alteri eara paret. Qua de re vide -jq

quiid fupra annotacum lit Proverb.,:i 6-2.

7

.

^

Aliud argumentiun, quo Propheta dc-

terret improbos ab hoc maieficio, lumi-

tur ab adverfo bono,quod piis ioco mal',,

quod improbi machniantur , obveniet.

Non quod pij in laqueum aliquando-,qui

illis tenditur,non incidantj fed, illo > li

inciderint,expediti,bonum, quo impro-

bi conantur iflos fraiidare , confequen-tur. Quamobre fubeatmemoriam,quodfupra ditStum eA,juRumyJifepties uno die

cadat,.toties refiirgeTe,Yto\,MJ.6» Sed neexiftimetur

, bonum hoc piis, tanquammercedem fuae redlitudinis fetribui, autpro jufta injuria; ab improbisillatse com.-

Dei dono-hoc illos bonum confequi, fi-

cut filiusa patre haereditatem accipit,

Qiia loquendi formula boni,quod pro-

mittitur , indubiratam demonflrat cer-titudinem,Cum enim interhomines nonfepe aecidat, ut harreditate paterna fili-

lisdefraudeti.r; quanto mrnus cceleftis

patrisfiiii harreditate, quam is paravit

illis,& pollicituseft, privabuntur ? Ve-rum quidem eft,'^^' '«»>'o tatum praeftan",

quae adhancvitam fpedlant promiffio-

nes,quoad fcil.Dei gloria',& piorum fa-

lutiinferviant; quod fi|piid:ionum fine»

& eventum fpe<5lemus , in univerfum

,

quovi hoc ioco dicitur , affirmari poteft;

quandoquidem ipfa mala piis inbonumcedant,R.om.S.-S.

Ferf. I / ^Sapienfefiin oculufuts

viT dives:fed tenuii inteUi^m êr*

fcrutatur illum^

Ii) tpnvCw^per unive^fam fere fcriptU'^

ram eft fynecd, fpec. prototoutriuiquefcxus genere humano. In v:ij;3 [in oculw

fms)e^ metaph.a ftnfii coporisadaniniiintelligemiam tranflata,

Summa eft , pauperem intelligentem

pra^ferendumelfe divitiftrulto.

Qupd hic fpeciatim dicitur de inflata

fapieniia:fiix opinione.quam dives con-cipit, generalius ab Apoftolo doeetur 1,

Tim.6. 1 7.ubi,divires ad faftum,5ffuper*

biam nropenfos efle, innuens, Timothe-um ilios , neanimoelatofint, manerejubcc. Difquirendum igitur, quid caufie

lit, cur divites tanta de fapientia fua opi-

. Q nione turgeanr» Vbi occurrit primumyquod fuis retibus (ut Propheta luquitur)

facrificanr , & fuse pra; ca^teris fapientia^-

adfcribanr, quod tantas opes{quze tamennon hominum folertia , fed benedidio-

ne Dei acquiruntur , Proverb» 10. 22, )

pr»

jiS($ SALOMONIS:prje alils poflideant. Hsec fnpcrbia nafci-

tur etiam ex ufu, & comniodls,qua; epc

divitiis percipiunt.Quod enim fplendidi-

ns veltluntur, quod lautiore menfa utan-

rur,quo<.l moUius cubant, fe aliis, quibus

hxc aut delunt, aut tam affatim non fup-

petunt, prxftantiores putant. Maximcvero quod tantus honoripfis habeatur

,

quod ad ipfosundique accurratur, quodhotiorifict^ falutentur.iplisalTurgatur, de

via decedaturêncomiis ornentur,nonra-

To falfiffimis , hxc omnia, qu^ revera di-

vitiarum nomineexhibentur, ranquam

fapientia^ lua; accepta ferunt.Exemplum

hujus dod:rinae videre eilin Nabale, qui

divitiis elatus in Davidem, und:um Do-mini debacchari aufus elt,

In pofteriore hemiftichio ab adverfo

paupere intelligcute convinciturdivitis

de lua- fapienjia inanis fiducia.Et primum.

quidem-, quia pauper fagiens fit ^ docu-

mento eft , divitemfua lapientia divitias

non acquifivifle. Deinde aimpauperemmtelKgentem vocat,videtur caufam indi-

care, cur pauper diviti fapientia plcrunq;

antecellat,non aliam effe,quam quod di-

ves ex fumma divitiarum copia torpef^

cens faspeobbrutefcat, cum pauperc iua

.egeftas(qu;B inventrix arrium, & magi-ftra celebraturjad fapientiam urgeat,im-

pellatque.Atque hasc fuit defcriptio pau-peris abadj. intelligf^ntia: fequitur effe-

Cius divitem]3ericrutandi.Vnde conftat,

divitem feipium (quod ad humilitatem

facile erudiretjnon explorarejfed mife-

ra fua conditione pra^terita , 8c velutifi-

lentio fepulta , omnes animi cogita-

tionesin explarando,&appendendo di-

vitias, 8c divitiarmn pretium deiixasha-

bere jpauperem autem prudentem non-

ftultt; eum cum caeterispropter opusad-mirari,fed inlipientije, quae fanojudiciaperXcrutanti faciie apparet, coarguere.

Huic dodirina? £cpugnare videtur

,

%uod lupra §x cap. 27,.v, ip, docetur

,CAP. XXVIII. 11Z7

Scd refponfio in promptu eft; poffe pru-dcntcm cx verbi divini intclligentiapr^-

cipue, deinde ex fano redla; ratior.is dil-

CLiriiidealterius .prudentiaSc probitate

aut inicitia, & improbitate in generc ju-

dicium ferre,tametiide cogitatis cjus, 8c

animi conceptis fingularibus nihil ccrto

ftatuere pofi!t:,aut debeat.

Hic tamen illud fblicite cavendum eft,

lo ne iutelligentiam noftramîn aliisper-

fcrutandisexerceamuSjpriufquamnofip*

ibs ftudiofeperfcrutati limus,!. Cor.ii;28;8C2. Cor.t^.^-.

Ferf, /2. Cum exfultantjtijii

,

ampliis ornatws ejl: fedcumfurgmiiîwpwht perveftigatur homo,

-° In 'iSy (orfhitus) eft metonym. effe^fir

prorebus profperis fSc nominatim prin-

ciparu , ficut ex oppoiito membro con-ftare potel^jqua? exuLtationis caufa funr..

In u^p[[urgunt)eii iynecd.gen.pro exal—tatione in principatum.

5cdpus cftiatum difcrimen interju-

ftorum^Scimproborum.imperiumoften-derc.

Principatus redie pieque inftitutns'

^° adj. ©rnatu adj. amplitudine amplificato.

delcribitur. In piorum enim prinsipum

.

adminiftratione omnia ordinate,&com--poiitc ad verbi Dei normam-^xiguntur;,

cuinprimisDei cultus fiorer,8ciuis omnir-

bus ornamentisexcnltusconipiciturj ju-

ftitia dcind-e in fbro incorrupte exerce--

tur^viget in militiadTfciplinajdenique in».

privatîs ssdibus ex rerum affluentia, qu3i

bencdid:ione_Dei confequun.tur eGruiiil

^ri lubditi,magnus fpIendor>,8corna:uspÎe-''

aimque vifitur.

Hoc fdo adverfo illuftratur.- Nam re-

gnantibus improbis,omn a in Repub. in

.

Ecclefia,'p bsllo, npace,domi,foriscon-

,fufa fqualent,Pfal.75 .^.Q^jiin-etiapnvata

£ e e e. 3 sde5-

COMMENTARIA INPROVERBIA i $^21S8

«des. fuis ornamentis carent, Nam ty-

fannis in folio conocatis^privatorum opes

îlio-enterperveftigantur , ut canondrii

^bunoquoque pro fuo fenfu ve(5i.ii2;alia

exigant.Quo fir,ut quibus iauta fuperex,

&. vafa Corinthia abundfe fuppetunt , illa

in cavernis abdita ab oculis hominumquam longiiTime removeant, Videlu-

dic.4.. y.Scd. II.

Verf, 1 3 . TegensdefeUknesfuas

nenprojperabitur-^ eonfitensverb^ (^

relinquens mifericordiam confeque'

tur*,

In vyv&l iefeiliones fuoi ) eft (ynecdo-

che fpec. pro quibuflibet peccatis.

Scopus eft refipifcentiae frudum ob©culos ponere.

In priori parte proponitur poenitentise

^fuo contrario declaratio. Ubi primoimpoenitenrise adjundia peccati occuka-

tiotie defcribitur. Qu« occultatio nontantom aperta ejus negatione fit , fed &excufatione i. Sam. 1 f. vel exteauatio-

nCjhac egofilus nonfahego nonfrimusjlim

necerofojiremus, ^c. Quibus tantum ab-

eft ut peccata exteniient homines,ut ex-

aggerent quam plurimum. Debueranr 3o tis diferimen fe conjicit. Periculum enimenim, peripeAa in aliis peccati deformi- non minus effe , ex adverfo ejus,quod in

Deinde notandum eft,quod defedtjo-

nes nominet : Nam fi error levis fir , aut

parvum,quod admifimus,delid:um, faci-

Xt agnoiamus. [ In prompru enim eft il-

lud;nomo fum , humani nih I ^ me alie-

numputo;] at fiatrociusquid defigna-

tum fit , quod fecum ignominiae notam,aut fupplicium gravius attrahat , ilico o-mnesartes , vel fraudes potius , con(:|«i-

10 runtur,quibus aut negetur fcelus, aut in-

fiicetur.

Sequitur poena defecitiones fiias te-

gentis ; ei fcilicet nil profuturam diffi-

mulationem fuam. Peccata tegendo, fe

& ignominiam , & poenam efl^giturum

fperat: ^cd in utraque parte faIIitur.N;fc»7

enim^ted:ttm eft,quod nonpalam fiet y Luc.12. 2. Re autem patefad-a , multo gra-

viuserit malum, qupd infiigetur , cum

20 poense, tum ignominias. Veruntameniiihis verbis videtur ei?e ftW»««. Neque e-

nim non profperabirur tantum, ied gravi

etiam damno afficietur, qui fiium pecea-

tum difiQmulat. Quemadmodum enim»

qui morbum aliquem fuum , aut vulnus

celatjvel etiam extenuat , magnum fibi

vitas periculum accerfit: fic qui defedtio-

nes, lethales aniinse mprbos , & vulnera

difiTimuIat , in manifeftum aeternae mor-

tate, & fuppliciorum,quae confequuta

lunt, gravitate, a nequitia deterreri^ non«utem fequiveftigia prsecedentium , 8c

fubfequentes' iii idem fecum exitium

cxernplo trahere. Occultatur etiam pec-catum, cuminaliumderivetur , Gen. ^,

12.15. Quale fuit illud ludaeorum Pro-verbium tzek. 18. 2. Prêterea defe-

pofteriori hemiftichio dicitur,facile col-

ligitur. Cum enimpeccara confirenti,

promittatur mifericordia ; quidaliud te-

genti denunciatur,quam quod miferi-

cordiam [fine quaimpolTibile eftamor-te seterna liberari] non confequetur ?

In pofter. parte,quod in priori de pec-

catis tegendis traditur , fuo adverfo de-îonestegit , qui cori-refTione quadam '^^ claratur. Ad veram autem,qua de hica-

hypothetica iiritur ; fkfeccavi, (^c. eum gitur , refipilcentiam eonfeffio peccar©-propria confcientia adqiifn pecqati con- rum fincera,abjed:a omniexcufarionum.yidum teneat. Denique gravifiime abiis in hoc genere peccat^r

, qui peccataêfeadHnr,

&; extenuarionum Iarva,requiritur.Qu2e

quidem ut in foro civili, & Ecclefiaflico,

ubi fsBp^ fperari poifet , fore ut delidta li

Beeare-

jipo SALOMONIS, CAP. XXVIII.negaremuSjdelitefcerent; adhibenda eftj

ita coramDeo multo magis,quem omni-

um non adionum modo , led & cogita-

tionum npftrarum confcium efle , confi-

temur, 8c praedicamus. Exem_pla ubique

occurruntinracrafcriptura. Pfal. 52. f,

?an. 9. Adt. 22. 4. & 2d. 10. 11. 1,

im. 1.13.Peccatorum ocultationem fatis efle

Ilpi

piosin miferam vitae^conditionem con^jedtos in eadem femper retenturum , cuna

perpetuamanimi inquictudinem illsirn-

ponat, quae paci vidftur penitus adverfa»

qua piosomnesdonatos efle docetApoft.

Rom. y. I ; atque etiam fiduci3eilli,quae

initio hujus cap. juftis omnibus ineffe di-

citur. Sciendum igitur, Prophetaminhisfententiis probfe fibi & Apoftolo confta-

audivimus ad accerfendum Dei vindi- ^° re ; Scnontantum interfehas nonpu-

dlam ; fed eorum confeiTio non fatis eft

ad confequendam mrferijordiam , ni(i

porro relinquanrur. Confiteri enim pec-

catam, Sc ad illud recurrere,quid eft a-

liud quam ludificari Deum .^ Talisfuit

Pharaonis Sc Saulis confeilio : quorumuterque fua fafll peccata a divina tamen

mifericordia exclufi funt , quia non ica

multo poft ad eadem relapfi funt. Talis

etiameftauricularis [quam vocantjcon-

feffio Ponti{iciorum,qui in aure facerdo-

tis peccata flxa mulTitantes deinceps adpeccandum audacf^§f>roruunr,fore con-

^dentes, ut, anno exadlo , & nova con-

feflône edita, illis etiam omnibus expe-dientur.

Praemium hujus tum confefiionis, tumh peccato difcefllis in eo ponicur,quod ita

gnare , verumetiam mutuam fibi confir-

mationis operam praebere. Nam cum ju-

ftus perhibetur timoris expero, refpecftu

creaturarum, & pr^cipu^ improborum

hominum intelligendumeft : hocautemloco timoris iubj.ftatuitur iple Deus.quofremente,^ velm.ontes ipfi contremifcunr,Apoc. ^, Deindeibi de afKidtionibus , 8c

hujus vitre incommodis agitur,quje juftus

20 pro fidei, quam habet, menfura non me-tuit : fed timor hic circa peccarum verfa-

tarjdequofugiendo pios quotidie foH-citos efTe quam maxime decet, Deniquein ipfb timore latiilimum difcrimen eft»

Qui enim in juftumnon cadir,ferviliseft,

quem folo poen? metu fufGeptum,8cpro-

pterea cum horrendo animi cruciatu c6-

}und:um libentiflimfe improbi, fi poffent.

faciens confequetur mifericord am illi 30 excuterent:fedtimorh:cfil:aliseit,quem

pius fponte fufcipit i & quo , fi optio da-retur, quamdiu hic in vivis eft,carere nol-

let. Deinde pavor hie in piis continuus-

eft , cum improbi non nifi manum Deifentientes , aut jamiam expedtantes pa-

vere foleant.Denique pavor ille ex acer-

bilfimis implacabilis confcientiê accufa-

tionibus,8c horribili vindid:a2 divinse ex-fpedtatione oritur ; hic vero ex purifiS-

mis duobus fontibus dolore fecundumIn nvpa (ohduratfs) eft metaph. arebus 40 Deum (z Cor. 7. Ii,j8c feria confidera

haud diffimilem, quapia mater infantu

lum recens editum compledîtur ; imotanto majorem, quanto cogitationesDei

bumanas fuperanr,

V. 14. Beatitudinesfunt homt*

nu^ quipavetjugiter: fedqui cbdu-

rat corfiiumi ruet in malum»

corporeis ad animum traduda,quiim

^ prejTionem S. Sand:i non admittit.

Scopus eft pios ab improbis difcer-

aendu ad ferium Dei timorem exc tare.

yidetur hoc PrcTêrbiura pritua froate

tione noftra ad omnia bona operaimpo-teîtise ebullit, 8c emanatrHujus timoris

egregium exemplum exftat inIobo,qu},

nc filij Deuminconviviisofi"end ffent^ve"^

ritus lacrificia pro illis obtuLt cap. r

.

Pios.

ll^l 'COMMENTARIA IN PROV ERBIA tifjPios in )ugl pavore confirmatProphe- telthentm, ^ multus opprefTiofubta

taabadj. beanrudinejCujusqujeviSj^ . «^ . .'

. // jj

pondus fit, in explicatione primi Pfal.fii-

fius ^ me traditum eft , atque etiam exadverib ejusfupplicif^quod pofterius he-mift. obduratis pecc^toribus immineredocet, aliquatenushinc colligipoteft.

In pofteriqri parte illuftratur pavor ju-

ftorum adverfa obduratione impiorum.

decurtabit j odio verb habens qms"Jium proimgabit dies,

Sumtna eft , tyrannorum vitam ple-runque brevem effe.

Defcribitur tyrannus oratione primumfiiûrata, deinde fimplici. In oratione fi-

H^c variis modis attrahitur; primo , & i^

gurata defcribitur ab effedro opprimcnquidemf^piffime fella de mifericordia

divina perfuafione , qua freti, cum Deus^ Sionerugiatj&terribiliterin v^rbi pre-coniofulminet , fibi in cordibus benedi-vcant; Deut. 29. 19. deinde quia , cumliepiftimfe antehac , 6c graviffime Deumhrritarflit , nihil tamenadhuc mali fenfe-

tint, obliti,patientiam Dei ad poeniten-

tiamipfos veluti manu ducere oportere

. Rom. 2. 4 ;prajterea quia , parte homi-

iium fonge maxima in eodem peccati

luto hierente , indignum putent clemen-tia divina,utilli univerfi exitio,8c interitu

mvolvantur; denique quia refipifccntiam

fam olim, urgente fened:ute, vel in ipfo

mortis articuio fatis matur^ fe adurosarbitrentur. His fut hujufmodi aliis , &iionnulla , a quibus ut abhorrenr pije au-res , ita digna funt

,qu^fuftuario potius

frangantur,quam aprxcone verbi coar-

guantur, mifla faciamj flagiciofi hominesin nequitia fe confirmant , 6c animos adpeccandum obdurant.

Obdurationis poena , quas beatitudini-

bus paventis ^ regione adveriatur , in eoconftituitur,quod in mala improviIa(qua2

proptere^ longt; , ut certiiTima , ita gra-

vifilima fiint ) iiios inducet, quorum anj-

misinfidec.

Verf I j*. Leo ruêns , ^ urjui

difcurjhns eji dominator imprdius

fuperpopulumtenuem,

y. i6i Jntecejior dejlitutus iti^

di,&: expikndij- quod comparatione par»quam faevum, Scnoxium fit,declaratur.

Tyrannus enim in hoc Ieoni,&: urfb,noncuivis , aut quovis temjjore , {ed ( utadj,rugitu,& diicurfatione indicatur)fumm&lamelico exsequatur. Qua delcriptione

quid luculentius cogitaripotuir, aur vivi-

dius ? Satis enim notum eft , leones , &urfos cseteris feris nunquam nontrucu-

^° lentiores , cum fame premantur , feipfos

crudelitate, & fsevitia fuperare

.

In fimplici oratione amplifi^catur tv-rannis a fubj . Nimis<^|pim injuftum forec

divitibus per injuriam aliquid eripere,

Scd populum tenuem, [hoc enim tyran-

nidis,circa quod verfatur,fubjecl:um fta-

tuitur ] oppreflione , &. injuriis divexarelongt; eftatrociifimum. Tyrannus vero,

qui , dum metui vult , alios metuit j ideo^ addiripiendostenues paraticreft, quia

nullis fint viribus ad tyrannidi reliftendu,

aut ulcifcendum injurias,

Deinde defcribitur ab efficiente caufa

tantas fevitix.Qu? non alia eft,quam ino-

,

pia, vel potius vacuitas omn:s ver^ intel-

ligenri^, Tametfi enim fibi in oppreirio-

nibus fuis valde placeat,6c lapientise titu-

loillasornet [Exod. i. 10. ] nemicamQ tamen vers intelligentice illis omnibusinelfe, docet Salomon,8c experienf"a fa-

tis probat. Hinc enim [ut de seterna poe-

na, quae illum exped:at, nihil dicaturjre-

gnura ejus parum tutum, &: fecurum,pa-

riim etiami ut mox videbiturjdiuturnum

exliftit. Hujus rei verit^s in iplb Salo-

mone

1194«

mone clare perfpicitur, qui, quod popu-

lum tametii omnium cx omni memona

regum effet ditifrimus.vedigalibus one-

ra-bat, parte regni longl' maxima in Rc-

hob. tilioexutuseft. Qupdtametfl Ilra-

vlkse b«neficia,qux cx ijaiomonis regno

fingularia perceperanr,prodignitate non

TeputantesA regem regitimum nnperio

abdicantes injwrte fecerint,Dei tamen ju-

dicium ju{!uin,8c fandium erat.

Reftat defcriptio ab ad j. poena lua ad-

verfo futi mox videbimus) amphficata.

Poena eft vit^ brevitas. Nam cum tjr-

rannusmultum fanguinis. hauriat , &in

pauperum oppreffione quafi ^ carne pel-

km, ab offibus carnem dilaceret. & ofla

ipfacomedat ,juftiffimo Deijudicio, &

lege quafi talionis fit.ut& vit3s ejus filium

immature abrumpatur, Quod fioculos

noftros vel ad hiftorias prstentoru tem-

porum, vel ad hnjus aetatis exempla cgk-

lecerimus jfacile utrobiquehujus pcEn^

veritatem agnofcemus, Si vero (quod

fieripoteft,cum externas hujurmodi ma-

kdidiones Sw î m>î tantum eveniant,)

vira diutius prorogata , ad extreinam ie-

nedutem perveniat , nihil tamen hoc

prodeit; imo obeft plurimum.cum fenex

impius centum annorum tanto mag s

maledidus fit,quanio longius vuam pTO-

duxerit. lfai.(57-2o. ^Jamacceditadpoenaetyrannidisabad-

verfo iliuftrationem. Ea efthujuimodi}

yitam odio qu?ftum habenti prorogaturn

iri. Ubi ah'a eciam tyrannidis caula indi-

catur, nempe avar.tia, quae deibrbitur

non rantum abftinentia^ turpi iucro, ied

€jus etiam odio. Vitâutem m pio pr.n-

cipe prolongatio ut ^ Deo authore ma-

nat,itafubditarum charitaie,Sc fidelitate,

dum & ^ domefticis infidiis,& ab exter-

na vi lartum ted:um coniervent ,pluri-

nium promovctur.

Ferf. 17. Hdmo pre(Sm propter

SALOMONIS, CAP. XXVIII; n^yjanguinem animee adfoveam ujque

fugiat'y ne Jkjlentanto eum^

In pflj {anirMte) eft fyn. membri ; vel

metony.fubj.pro fanguine vitali, velprolanguine,cui vitaineft. In iD (foveam) eft

metony.fubj. proadj.morte.Summa eft , homicidae morcem non

ro efTe^quoquamimpediendam.Vix quiiquam ita tenuis, & amicis, aut

confanguineis , aliifve neceffariis orbuseft,quin, fi injuft& interficiatur, vindicemhabeat

,qui juftas ab interfe(5tore poenas

depofcat. Unde homicida in hoc Prov.premi,Scurge|idicitur. E regioncnul-lus fere homicida eft , cui non fit aliquis

afSnicatis, aut confanguiniratis vinculoconjund:u|5,qui debito ilium fupplicio ex-

20 imere cupiat. Ad hos prsecipue hoc ad«monitio dirigitur,ut nec perverfo amoreejus,necfamsfu2e, 5c nominis (utfalfo

fibi perfuadenc) ftudio abrepti homicidaepatrocinium praebeanc. ,]SIam ut ayc^«Deus.ita & illos odio habet, qui afted-uS

fuos ad verbi normam non revocanc,

Arque ut famam tueii Jaudi ducitur , ita

honori proprio veiificari , negledta Dei. voIuntate,iceIusefl. Veruntamen quem30 hinc honorem fe quifquam confequutu-

rum fperet , unde Deus inhonoratus eft ?

Turpilfima potius in corpore famili»

macula repuranduseft homicda, quaf,

quamdiu iilein vivis manet , non eluitur»

Quocunque igitur fugiat , five ad afylutn

aiiquod, iive ad munera , & corruptelas;

five ad lachrymas , & jdeprecationes ; o-

mnibus tamen,quorum hoc int-ereft,

curandum , nequid huic ad vitae conler-

40 vationem prohcar. Quid, quod ne ipfi

quidem homic dae vitje prorogaiioneni

[ficutexPial. lop y.coJgi poteftj fas

iit vel precibusr judice expetere r Quodiireohocnon permijatur, quantom--mis 3li.s, uc iequeftres pro lilo , & snter»

Ffff pe-Ia-

COMMENTARIA INPROVERBIA up^pelUtotes fe conftituant,concedimr?Huc

accedir, quod ejufdem fceleris fit abfol-

vere improbum,8c innocentem condem-

nare. Cum igitur l pofteriori omnes ,in

quibus humanitatis veftigium aliquod

apparet,abhorreant;quidni etiam a prior

re animum peraequfe abhorrentem ge-

rant? Deinde ubi homicidium imPunS

fertur^tota Refpub.rea peragitur. Num.

Deinde hypocrife«s poena ibi in eo con*ftituta eft, o[uod quantumvisoccultare-tegetur: hicautempocna eft, quodhy-pocrita ipfe in malum,cui fe omnifraude,& aftutia Ibbducere conatus eft

, pronusincidet. Prêrerea fraus illa bypocriticamagis hic graphicfe depingitur, cum per-

.

verfus d.uabus viis (h, e. aliam animo , 8ccogitatione,aliam externa converfatione-

?T- 33« 34« ^ terra ipfa fterilis redditur ioiniens,omnibus fe accommodans,& fce-

Gen.4..i2. Si igiturlêfpub.tota reatum na (quod dici.tur) ferviensj hypocrita no-

contrahat , quantam ejus partem illi fe-

rent,qui hQmicidam k juftapoenalibera-

verint, judex, teftes» .neceff^rii, aut con-

fanguinei.^ Denique intempeftiva hac in-

dulgentia poenitentia?pec(?atoris,quae de-

bita, fupplicii exequut^ne promoveri

potetat,via obftruitur. P.aucifltmos enim

reperias , qui hacpaBnaabfpIutiadfru-

gem redierunt. Nec defunt illorum ex-

'empla,qui,ad:a re.fipifcentia,magnam ta-

men Dei (everitatem (quam morte vel

maximfc ignominiola redimere.praeopta-

rint) in hae vita experti funtv

Pontificii hic damnantur ^ apud quosipfis etiam hpmicidis afyla patent.

ferf. i8, Ambulans inteîtate

fervabitur:fedpemerjm duabusvmin una corruet,

In i7ity(mihu!4ns.)dc^ ooii (vijs} eft me-raph. a viatoribus.

Scopus cft pios in finceritate , & inte-

gritate confirmare.

Huic ProverbiQ fimillimum eftiUud

c.io.v.9.Difcrimen eft,quodfrudûs finr

cerae converfationis ihi. in fiducia pofitus^

minetur. Denique qupd dicitur,in alter-utra via cafurum elfe' hypocritam , huicPi"overbio peculiare eft. Undeconftat,ajqu^ illum perirepofle, cum fe bonisaccommodat

, atque cum fe maleficisconiociat

j quandoquidem , quod bo-num eft , operans noa benfe illud , necvirtutis ftudiojfed fimulat^, & per hypo-*

20 crifin facir.

êrf 19. ^colitterramfuamfatiahituypaneifedfe^mtsvamsfa-»^

tiabiturpaupertate,

In ?r»>N 13;» (colitterYamfuam) eft fyrs,

fpec. qua agricultura pro quavis arre ho-nefta,& leg;tima ponitur.

30 Summa eft , fedulum ex fuo in legitf-ma vocatione labore omnia ad vitam ne-celfaria abunde acquifiturum.

Proverbium perquam huic confimileeftc. 12. verf n. Hoc folum incereft,

quod, qui ilico defedus Corde , bc pau-gercate fatiandus dicitur. Qua loquendiformula fignificare yidetur,vanorum ho-minum fectatores paupertatis veluti fa-me , & fiti laborare. Deinde cum dicat.

hic falute ejus, quiintegrfe vivit, definia- 40 iHospaupertate latiandos efle, fjt»»vc eft.

tur. Quse falus, utcunque ad vitam futu-

ram praecipuib fpe<£t:et , Hujus tamen yitje

incoluaiitatem (quae carnis fenfu , & ju-dicio ex vita integr^ acita vel maxim^ pe-ricjitari exiftimatur) iti fecpmpleSitur.

Nam non fatiantur modo,fed ad nauleamufque , & maximam animijegritudinetntuDurcinantur.

Verfzo* VxrfideUtatumâmplui

1J98 SALOMONISefi

benediBionihm : fed pracepsad

ditefcendum non erit innocens,

Inn'ii!3K eft metony.adj.

Summa eft, Deum homini fidelirer fe

incommerciis, & contradibus gerenti

cuttiulatfe benedid:urum.

Perliominem fidelitatum, vel fidelif-

.fimiim eum intelligit ,qui in emptione,

venditione, commutatione, locatione, & i° quae fenfibus non incurrunt.în hoc e-'

CAP.XXVIII. „5,p erfidiofos homines^fed in abyflum etiaminfcrni detrudent, omittamus) haecnonparva eft

,quo minus ditefcant, remora,

quod emptores non facile inveniant.Quis enim homini cretica fidefacilfe cre-dat; aut cum mendace , &perjuro remuJlam fibi intercedere cupiat ? Contraveroadeum, cujus fidem in commer-ciis perfpedam habent , omnes certa-tim accurrunt» Quo fit, ut praeter ilia.

aliisquibullibet negotiationibus exani-

mo veritatem loquitur^ qui fidem datam

vel cum maximo difpendio fervat , nec

cujufvis lucri ftudio ad mentiendum pro-

ximo adducitur. Hujulmodi hominemearnisfenfus minim^ omnium idoneum

judicat, quicum hominibus converlecur,

aut faltem qui rem faciat: tanquam men-

dicicati penicus adjudicandus eflet, qui

fimulare, & d;ilimu'arenefciat. Quamopinionem tam altas radicesin animis ho-

minum egiife ex i.lhelf.^.. d. apparet,

ut ex ipfis fidelibus non facile exft rpe-

tur. Quptus enim quifque eft,qui in

contradlibus quam minimo emere , &qu^m maximo vendere fquae fine meiwdaciis qui poffunt fieri?} conceifum efle,

fibi pcrfuafum non habeat ? Huc errori

occurnr Propheta , dum bona fide in luis

ultra c;traque commerciis utentem mul-

ciplicibus a Deo benedid:ionibus onera-

tum iri confirmat.Cum igitur benedid::©-

ne divina ditefcant homines Prov.10.22^

Hag.2. 1 9 ^20. &maledidtio omnia dilH-

pec Hag.i.pjquanti hoc,quod afFercPro-

pheta,ad ilJam, quam oppugnat , falfififi-

mam opinionem animis hominum evel-

lendam momenti lit,facile conftat.Quan-

tae enim dementi« eit,abjed:a fidelitate,

quam benedidione proiequitur Deus ii

jnendaciis, 6c perjuriis,qtiae maledidio-

iJem attrahunt ,quxftum exfpedlare ?

JÎaqi (ut maledidtiones iUas graviores,

4|uae tand^m son bonis modo «xuent

30

40

tiam non parvamDei benedidtionem fen-

tiat, quodcrebra, & promptamcrciutnfuarum diftradione ampliorem multoquaeftum faciat

, quam venditione nimiscara fadurus erat.

In alcero hemift. confirmat , quod di-d-um eit,^ difpari. Opponit enim homi-ni yeraci in contradibus , & fideli eum,qui ad d tefcendum prasceps eft.Ubi caii-

fa perfidi«e in commerciis hjcc ailignatur,

quodad opesparandum properenc ho.mines,6c perfeftinent; quod quasftum fa*.

ciendi occaiionem nadtt , quamvis injuf

ltam,non dimitcent. Eft aucem memora»bileilludliai.28. 16. ûicredit^nonfestU

w^^»>.Impatientia enim,qua mora omnis,ut in rebus aliis , ita in parandis opibusgravis,& onerofa eft, non aliunde, quamex defedtu fideiprovenirecercu eft.Necilludparvi momenti eftProv.23.4. Sienim ad defacigationem , ut fine fraude,*

aut in quenquam injuria ditefcas , labo-randu non fitjquanto minus defudandumeft, ut ex aliorum damno lucremur , &aliorum exuviis nofmet induamus ?

Hanc dodtrinam confirmat ab adj,

mercede ejus , qui prseproper^ ditefcerd"

cupit. Prov. 20.2 1 . hsreditas feftinanter

acquifitaad extremum nonprofperb luc-

cefiura dicitur, quia cito parta cito eti^m

dilabetur,& evanefcet, Hicautem prae-

cipitiad ditefcendum gravius quid de-nunciatur , nimirum quod non er.t inno-

censj quandoquidem fierinequir, qunFfffz &iai^d


fuaad ditercendum prscipitantiamultis

fe peccatorum vinculis conilringat. Hinc

enim farpiifim^ nominis divini, &Sab-bati proranationis,furti,mendac ),& non-

nunquam homicidii(dum pauperes ab il-

lo oppre/Ti fame , aut frigore pereant) le

reum conftituit.

lêrf. 2 \sAgnofcerefacies non efl

honum . Nampro buccella panis de'

ficeretvir,

In D'33 ifacies) eft fyn. fpec. pro re o-

mni extra cauram. Item in un'^ r\£ {buc-

cellapam) pro quavis re vil'.

Sunmaeft, corruptum judicem acci-

pendis rnunerum corruptel s affuefacT-um

eo tandem devenire, ut vel minimo pre-

tio juftitiam venaiem habeat.

Prior pars hujus Proverbij 28. j', &24. 23. & alibi in hoc libro occurrit. In

pofteriori parte pfioris affertionis ratio

redd.turab adj. facies agnofcendi peri-

culo : fore fciiicet, ut )us, 8c jequitas^quse

incorrupto judxi vita fua chariora iunt,

frufto panis , aut rei cuivis vilifiimje pofl-

ponantur. Sicut enim virgines pr;ma

vice non nifi magnis poHicitation.bus , &

tiam vir maligniis oculo ^ neque nom

vit^ qubdinopia lUi ob vemet^

Scopus eft modum,&:rationem in col-ligendis divitiis imponere.

Accelerandi ad divitias caufam modbaflignavimus fidei defeclum verl^^: (p.^:ût

certe te-.uitatem; qua omnem mo.rarn,

ô donec cupiditates noftre expleantur,gra-vem, & moleftam putamus, & ad ditef-cendumpius coferre credimuspropriaminduftriam, quam benedicftior.em divi-nam, Ecce autem alteram,oculi icil.ma-Iignicatem,id eftavaririam. Avarus oculomalignusdicitur, quodiniqueferat , &cquafi aegris ocuhs ntueatur, iiquid dece-dat fibi,aut alceri accedar Proverb.z?.^^.Math.20. 15 : Sicut t contra benignusocuIoappellatur,qui liberalitatemin pau-peres prompco , &c h.Iar. animo exercet.Ptov.22.9.

Avarus ab effedo ad fubftantiam ac-celerandi defcribitur.Qua in re infignemingenii fui perverfitatem prodit, quodindiftnbuendis opibus (quod tamen lonsfefoel cius eftj nullus cum fit,in accipiendistamen, & quovis modo corradendis nul-lum novit modum.Quid autem hocaliud

20

prxmi s, ut fu4 Gop:am faciant,adducun- 3^ eft,quam fyndon tineis , :es rubigini,aut

tur; poftea vero , abjedta omni verecun

dia , viliffimo pretio feipfas proftituunt

:

lic judices,qui primo muneribus inex-

pugnabiles vifi lunt , deinceps ,judicio

racierum agnitione femelcorruptOj tamfaciles fe ad injuftitiam patrandum pr«-

bent,ut vel panisbuccellam,vel vini can-

tharum pluris,quam jus,& xquitare xfti-

ment, Vide Amoi.S.d. Q.jamobrem ca-

prsdam parare furibus.^Mmoris v:tuperi|

effet , fi opes, quas avarit a congeflerat,

prodigialitas diffiparet ; &: mare avarusimitaretur, quod aquasin feundiquaqueex fluminibus , & fbnt.businfufas refun-ditilico. Mare.quidem in eo imitator,

quod divitiarum (utaquarum illud) nun-quam fatur fic ; ^tA diiimillima de cau-

, „, , — j s

^^' Illudcnim, quodaquasacceptas re-venduni eftrie latum (quoda)unt} un- 40 ftituac, non naipletur; hc, quia cupidi-guem a )uftitis regula deliedamus. tas inftar fepulchri , autinferniinfinic^feneque habenâs juris vel minimum reiiuc- dilatet^"^"^*

Interalias turpifrim-hujusvitiipaenas

hoc

I20S

hocinloco inopia expriinitur. Certiffi-

mum eft, avaro, fcui ram,qu.T habcr, de-

funt.quam quae non habet; inop:am,cum

maximeopibusaffluit, adhatTerc j h cta-

men omnium rerum penuria, & prupriif-

(ime dicflaSpiuperras intellig.tur. Svpl'

cnim humanicus , nonnunquam divinitus

omnibus,qux* potiidet,fpol atur,|ob, z-y.

i6. 17. Di\ in:tusillud accidit, quod eft

in odlavo hujus cap. Damnis vero,qu^

ab-hominibus illiimminentj hoc accedit,

quod fures , Sclatrones , tyranni , & alii

raptorcs erga avaros ita afledli fint, ut il-

lis, quicquid habent,vi,aut fraude eripe-

.

re, jultum,&: concelfum putcnt.

Inop.a ampliticatur ab adjund:aavari

ignorantia. Inopinantcr enim n,l taleco-

gitantem oppnmet. Unde facilc jefti-

mari poteft hujus pcsna? gravitas. Cumenim pauperies ip(i fidelibus fquibusnul-

la calamitas omnino inexpecftata accidit,

Jobi 3.25'. Scqui in acerburimoafflicilio-

nis vuli.ere amlci,im6 amantiffimi patris

manum fentiunt (deprecandalitProver,

30.^; quimillaavaromolefta, & intole-

rabiiis erit,qui ex maxima rerum affluen-

tia in fummam omnium penuriamfquodilli non aliud videtur,quam a fummo bo-noad maximum malum , ab ipIb fceJici-

SALOMONTS, CAP. XXVIII. '

12^5HypocritK enim reprehenfionc aliorumlcjuftos (cum ipfi intcrim iilcicm , autetiam gravior;bus, quam qua; in aliis da-ninant,vitiis laborent) habitum iri exifti-

mant,Matth.7.3,4.. Rom.2. 1.2.3.2;,22.

23. Sunt alij,qui ab ipforum placitis di-

fcedenti irafcuntur ilico , & vcrbis into-

nan£acerblfimisGalat.4,i7.& Acit.20.

30. Inter ludaeos et!am,'ad quos fcr pfic^° lacobus, multos mag ftros, &.reprehcn-

fores fuilfe apparet jlcd qui ea acrimonia

utebantur, utbomines animo apietatc

magis alieno redderent. Ab his univer-

fisreprehenfonbus Salomonhunc fuumd.ftinguit , &c fecerrit ; cum dicatillum

ita redarguere,ut inveniat gratia. Quam-obrem qui alios ita increpare vult, ut illis

prolit, dc libigrariamconc.Iiet , caveat

primum, ne a culpa, quam in aliisexagi-

20 tat,ipfe immunisnon lit ; deinde neftu-

dio ducatur illos fibi conformandi , nifi

quoad ipfe Deoconformiseft ,• deniquene feveritate nimia utatur , fedin fpiritu

manfuetudinis illos corripiat.

Haec docftrina prolepli exomatur.Oc-cupatio tacita eft; Atquialios redarguendo

invidiiim mihi^ (^ edium conflabo. tnubje-

d:io eftjtantum illud abefle,ut porro gra-

tiam inventurus fir, Hujus promiffionis

ratis ap'ce ad profundiiiimum miferize 30 veritatemfiquisproptereain dubium vo'

barathum deciderej fubito lapfus , fidei

alas, quibus fe cadentem fuftineat, nullas

babetj fed calamifaiem hanc ab irato

Deo provcnire fentit

!

Verf.zs ^hj tedarûit hominem^

pofleagratiam invsiuetprtc eo, qui

aiilatUT Iwgud.

Inp-i-S {lingua) eft meton. effidentis.

Scopus eft ad juftas,&debitasfratxutii

correptiones exlulcitare.

Non pa .ci reperiuntur cririci,qui ad

alios reprehendendos faciie profiiiunc.

40

car, quod plerofque videmus eos , a qui-

bus reprehenduntur , odio profequi , 2cdamno nonnunquam afficere i.Reg.22.

8 ; & i.Chron.id.ô ; refpondeo , re-

dargutionem hominibus non raro gra-tam effe ('fiquidem pii

, qui non tam ho-minem adferentem,quam allatam a Deoincrepationem refpieiunr , increpantes

fummo amore complecSi folent.P w^<.i 4.1

,

5". Gal.2. II. compar.cum^.Petr.^.iyj)

fedDeo femper effe acceptiffimam,cu]us

unius grat a omni omnium mafevolentiae

infinite prarponend^ eit, S> enim pr nci«

p;s terreni favorem 1000. fubditorum

ofteiifioni ancefer mus , quanto magisEfff 3 odium.

12(54COMMENTARIA

odlum mortalium benevolentiaDei pra?-

ponderabirur

!

Promiflio amplificatur comparatione

minoris. PIus enim gratise redarguenti,

quamling;uam ad aflfentationem elocan-

ti obvencurum affirmat. Vide Prov. 27.

14.. Si enim (quod fere fit) primo aduia-

tioplacet,poftek tamen,cum ipfos videa-

mus ab iflds adularoribus petditos , amor

-81 odium convertitur.

IN PROÊRBIA

Verf, 24. §hi fpolLit patrsm,

mtmatrem, G? atcitj non efl dejeîo,

focius efiviri co rruptoris.

Inronis-ts {coYruj^toYis) ^^ metonym.adjunfti.

Scopus eft liberorum , qui parentum

bona (affiirantur, nequitiam oftendere;

praeferrim fi perftiterint.

Cuiquam quid fiirripere furtum eft,

Sed ut mulris rationibus aliis,ira refped:u

perfbn*e,cui cripitur,furtum unum altero

gravius exiftit. Nam ut parricidium ho-

micidio j 8c in patris , quam in alcerius

cujufquam cubile afcendere,& patri ma-ledicere arrocius ftagttium eft, quam ali

11^tiam , & promptius obfequlum non ob-'ttringat,

Hujus fceleris gravitas adj.poenaar-euitur , hempe morte. Sic enim fonareTiaec verba,5o««f e^t viri corruptom.doce^-tur Exod. 12.2^. Ezek.p. i. &c. Tam-etfi enim furta ordinaria quadtupli , aucrripli reftitutione expientur , hoc tamen^non niii furis fanguine eluitur : Nec mi-

10 rum. Namfi parenti maledicens^mortemultandus fic, Exod. 21. 17. multo ma-g:s bonis fpoiians* Siquidem hoc pecca-lum illo gravius effe , €x ordine manda-torum patet. Huc videtur fpedare fen-Tentia

,quam lacobus in illos tulit , qui

Labanis foceri furto idola abftuliffent,

<jen, 31,

20 Ferf.2^, /^mphs animo mifcc«

bit litem : fed confidens in lehoza

pinûtsreMetur.

In 3m ( (imfhis ) eft metaph. k dmen*fionibus rerum corporearum tranflara

ad animi faftum, quo quafi diiatatur.

Icem 'n hct metaph. eft a carnibus, q ,af

qjia pingues funt, aliisprxftant ; ad ho-

ari ; fic & bona illi 3o mines benedidioRe divina ali s prreitan-

auferre. Nam ut arcftiori amore paren-

tes,quam alii compledsndi funt, ita ma-jor quxdam cura adhibenda eft, ne quid

in fe,vel fuis detrimenti capiant. Qânta

igitur liberorum perverfitas eft, quihoc

furtum auc non peccatum ducunt , auc

<ertt; leviufculu efle delcftum ftatuunt 1

Quorum error inde natus, quodbonaparetttum fua ducant , tollendus eft. An

tiores-factos.

Scopus eft a fuperbia abfterrere.

Prius hcmiftichium habeturcap. r^.verf.icSed dilcr men eftpr^mumquodfuperbus hoc in loco eleganti metapho-raexorhetur, ammi fcilicet tam la:i: fe

diffundentiSjUt in fno loco , & conditio-

ne fe continere {jefciat. Sicut enim•mtWm^not turgens non tam aHgnfto fpa-

enim quia parentum fumptibus gratis +° cio, quam gracilis circumfcribiturjfic fu-

educati fint , idcirco licebit invitosbonis

fpoliare } Imo quo majorem parentumliberalitatem fenferis , eo minus oportetcorum arcas exhaurire;cum ne minimumquidem parentum m liberos beneficium€xiftat, quod eos ad majorem obferyan-

perbus iequis condicionibus cum aliis vi-

vere nequit. Unde eft, quod ubique de

primatu , & primis fedibus contendat;

quod re fua familian non contentus.de

al.enis,quibus ambitioncm,& faftum fu-

um tueatur,lires moveat 3 quod denique

minimant

12/^6 SAXOMONISmunmam fuse aut Cam^, aut rei familiaris

jacituram paflus ilico ad arma profiliac..

Alterum difcrimen cft , quod hoc Pro-

verbio poena fuperbi mircentis Jircm non

obfcurcindicatur. Nam ex adverfo prx-

mio ejus.qui confidit Deo , fore coliigi-

tt-ir,ut macrcfcat fupcrbus,: .Chr. 26. 1 ^.

Ilai.2. 1 1. i2.i;^.Qupd non rantum fit,

cum ad fummam egertatem, & ignomi-

niam redio;itur ; fed muko magis cummalaconfcientia, quatanquam tabe ian-

gueicere foIer,fauciarur ,Matth. 12. 25".

Gal-at. f. I ^'.Xxempla paffim obvia func

in fcripturis ficris.in omnium a^tatum bi-

ftoriis, & noftris ipfbrum remporibus.

Superbo opponirur , no" humiJis, fed

qui fiduciam haber in Deo. Qua antithe-

fifontem fuperbiae, Sc fnbmiflionisindi-

cat^hujus fiduciam in Deo,illius ejufdem

CAP. XXVIII. 1207'commodandis exercere; fed in rebus fa-

. cris,_iibiexuniusDeivoluntate inycrbo-parefadtaoninitiopendendum eft. Ve--rumtamen in ipfis rebus ad hanc viramfpccStanribus cavendum , ne ufqueadeo'nob-s ipfis placeamus.utaliorum confiiia

aucrejiciamius , aurcontemptim prseter--

eamus. Videmusenim, Salomoncm o--mnium mortaliumlonge fapientiffimum

° fenatores fuos habuille, quorum confihoin regni adminiftratione adjutus eft. De-inde cavendum eft,ne prudentifTime ex*cog.tatis , & adminiftratis fapientiilimc

confidamus; quandoquidem Deus, quifuperbis fe repugnaturum minatus eft,

omnia confiJia & incoepta noftra facilJi-

me fruftrari, & di/fipare poterit. Quam-obrem ii foelicem rerum fucceflum cupi-

mus,dandaeftopera,utrebusbene , 6c

vacuitatem. Deftitutus enim fiducia in 20 prudenter difpofitis, benedidiio divina

Deonullum nec adipifcendum bonuu!,

nec malum depellendum a Deo exfpe-

&:itt i êd quicquid profperc 5c foelicrcer

iuccedic , fuae prudentis , aut indiaftrias

acceptum ferr. Undenonmirumeft, fi

fut Propheta loquitur ) retibus fuisfacri-

ficet,8c magnificentiffimbde feipfofen-

tiat.Contravero,qui Deo confidit,quam

imploretur. Quicunque enim , non ex»fpedl-ata beneditflione-divina, fuis confi-

liis innititur, SaIomone,veJ potius Spiritu

Sandto judice , ftulcitiae reus peragitur.

Qmd igitur de fapientibus hujus mundiex.ftimandum eft,qui ad confequendumin rebus gerendis foelicem exirum denulla re al;a faragunt, aut foJ.citi funr,

maxim&ftbidifridensadumbram,&cly- 3° quam ut matur&defiberenturnegotiai&

peum divinê protedlionis accurrit,quam . certo quodam ordine difponantur.^

humillime. HxC' dofffcrina confirmatur ab adjun-

dta pcena , quae ex adverfo przemio in

Ferf. 26 , Confidens in COrdUuQ pofterioreiiemiftichio propofito elicituri

ftultuse^ T [ed amhulmsm fapt^Sienimambulans in fapientiaeripiet fe.

entmer?piet[^,

Scopus eft homines k fiduciain fe ad

Deo fidendum abducere

tum in corde fuoconfidensin mala,unde

nulJo modo fe extricabit, incidet. DeuFenimaftutosinfiia verfutia deprehedet,

Ex hi^ qusB didla funt,fac!le conftar,

eosin ^ i--:tiaambulare,qui,poftquam

Fiducije in jehova opponit fiduciam 4° mature ...onfultarint , & honeftas rei ge

in nobis ipfis,{ivein cordie noftro : quod > renda? ratioiies inêrint, ad Deum,ut bC'

etiam cJariu5 liquet ex cap, 5. verf.^".

Ubi tamen non fimplieiter prohibemur

ingenii vires in rebus hujus v.cae excogi-

eandis, adininiftrandis ^ .§c ad .«fuaiac-

nedicat,precibus confugunt. Hi omneSjtametfi periculis non . eximantur

, pro-mifiione tamen muriiuntur, fc iir.s,quGt,

6c quaecunque fuerint,erei»tum iri.

COMMENTARIAINPROVERBIA

lO

120^

ipfi,qui largo cam focnore redditurus eft,

muiuo dare , qui pauperibus aliquid lar-

gimr,Proverb. 19. 17. Videeciam verf*

^. Iiujus cap.

Sequituralia ratioab adj.pocnaarido-

rum & triparcorumjqui ampli erunt ma-ledidtionibus in fe, fortunis, liberis. Sedillaomnium miferrimaeft,quod {icutipfi

ad clamores pauperum aures obturant,

ita cum ipfiDeum fummoclamore invo-

caverint(quod maxima calamitate, quia

alioqui non invocarenc,opprimendos eile

indicat, ) non exaudiet.Prov.ii. 1 3 . Q^dipfumegregie confirmatur, Luc.i6.lJhividemus, Abrahamum epulonisprecibus

ne minima quidem ex parte fatisfecifle.

Qupd djcit , imm-fericordem oculosfuos, ne pauperemafpic-aCjClaudere, auc

avertere,immifericord:je caufam effe in-

nuit,quod pauperum miferiam fcujusin-tuitus , & diiigens confiderat o ad fran-

gendum cor ejus lapideum non levis

momenti e.flec j afpicere non d gnetur'.

Videfg.y. Cum igitur propria; cordis

duritie confcius lis , non inunle erit adaftectus commovendum , li ptochodo-chia,carceres &c.inîferis.

yerf.z^. CutnfurajmtimpTohi,piane,&:perver(a,:utiIIudomne,quodin 3^ ahfcondlt fe homo : fed, cumpereuntpauperes erogamuSjtanquam m mari,vei .,/.

>n- ^

petris fementem fkceremus.nobis perire i^^h augenturjujti.

1'°â

V. 27 . T>anttpaupen mn ejt e-

aejlas : occultans verb oculos juos

amplus eji malediîonibus,

Scopus eft homines ad beneficientiana

in pauperes excitare.

CExhomtio.

Duohicpro-l R^tiones , ûibus illa conjir'

tonuntiir i tnntur.

Exhortatio eft ; dandum efTe pauperi-

bus. Qii« fola fatis argumenti concinet

ad hommum inclemenciam,& in indigos

(iccitatem convincendum.Ipfi enim pau-

perum miferi3e,nedum Iac;)rym's,6c cla-

itioribus fatis ebquentiae inefle dobtz

advifcera milericordi-e commovendam.

Aut fi hjec minus, perfuadere camen o-

porcec vocem,& clanK»remDei,qui pau-

perum caufam agens pro iliis obfecrat

nos quodammodo.Sc obteftacnr.

Raciones fequuntur:quarum priot du-

citur a Dciin eos, qui inopi fubveniunc,

muniftcentia ,qu» prolepfi figuratur.

Occupario cacica eft hujufmodi ; paupe-

ribus largiendo ipfe pauper evadam. Sxenim nacuva comparari lumus depravata

20

cxiftimemus. Cujus vanifTim^ opinionis

non alia caufa eft , quam quod ocuHs,

quibus facultatesnoftrasminui cernimus,

n.mium; fidei& reda; rationi ,quibus

,

quantum nobis hinc accedat,per4>icere-

inus,nihil quicquam tribuamus. Contra

tacicam hanc oDJediionem fubjedtioeft;

In ?3ip {furgunt) eft metaphora, tranf-laca a corpons proceritace,qu9 furgendoapparec,gdhonoris,&dignicatisem nen-tiam. Quemadmodum enim affurgensledence, aut jacence alcior eft ; fic in di-gnicate conftituci iis, qui privatim& ob-

dAHti pAitpert non ejt egejias. Hinc libera- -40 lcuram vitam agunt.

liras in pauperes femini comparacur ; un-

.depro unicogranocencum, doautôredduntur,2.Cor. 9, 6. Hinc eciam finus

>pauperis fcecundo folo ailimilacur , Ec-

ciei, ii.Kiic accgdic, quod d.eacur Deo

Summaeft, omni honefta,Sc legitima

racioneprovidendnm elfe, ne improbiprincipaium obcineant.Ut ad imperiam improborum ^ cervi-

cibusnoftris depelieudum ftudium no-ftrum

Hi<^ SALOMONIS ,

ftrum magis accendaiur, confiderandutn

eft , improbos piis longl- plures elfe , 2c

honorem (itientiiiimos,cum pii prae mo-deftia.&fubmifTione animi ab imperandi

cupiditateaiieni (inr. Nifiigitur inten-

damus animos, & in hanc cogitationem

acriter incumbamus, pios, rerum potiri>

rari/Timfe evenier.Quid igitur faciendum

eft(dicef aliquis,) ut improbosa princi-

patu •arceamus, quandoquidem major jq.pars, cum ipfi finc improbi , fibi fimiles

magiftratus cupiant ? Refpondeo praeci-

puum hac in re praefidium,&:(quodajunt^

proram, & puppim in eo fer^ verfari, uc

divinum auxilium fupplicitcr, & obnixe

impJoretur. Neaue enim aboriente,aut ah

occidenteyaut a deferto eft frincipatus: fed

Deus/itdex hunc attoilit,illum deprimit.^fal

7S* 6, 7. Deus igitur orandus eft, ut pro

fua mifericordia pios principes populo ô

fuo prxficere velit - auc impiorum cor-

da,M.taies jam praefedti funt, ad fe atque

ira ad fuos convertere aut faltem fraenum

maxillis tyrannorum injicere, quo fero-

ciam eorum cohibeac & infinita poten-

ria fua eiflSciac uc leones mel populo

praebeanc , Sc ab edaci proveniac edu-

lium.Arqui, uc ad precandum vehementius

inflamemur, duplex ratio hic adhibira 30confideranda eft» Prirno enim,cttw domi-

nentur impYobi,ahduntfe hominesy Pfal. 1 2,

5.Hcbt;.i 1..3 f,&c.Sed cur non fpeciatim

juftos dixit fe abfcondere? Hoc enim ty-

rannorum ingenio.Sc antithefi pofterio-

ris hemiftichii maxime videcur confen-

taneum. Refp. improbos inftar ferorium^

belluarum non raro inrer fe commicti,&:

exirium invicem machiiiari* Tyranni e-

mm,atfuisafiFed:ibus induigeanCjSclibi- ôdinem expIeanr,non iis parcent, quibul^

cum arcSliflimo affinicatis,, aut cofangui-

jiitatisnexu copulantur. Sedeft adhucmajusquiddam

,qnod hinc ocjcultatio-

ai horainum etiarn improbotum cau-

CAP. XXIX, i2it

fam praebetjflagellanempeDei bella,fa-

mes,peftis,&c. quae tyrannis & in tyran-

nide confufio,6c rera omnium permrba-tio evocat. Vnde princcps impius hoftis

humani generis no immeritcvocari po-teft. Abiconfionis hujufmodi exepla funt

nonpaucain libro ludice i, Reg, i8,

13. '

Ratio pofterior eft a difparato nem-pe juftorum,cum tyranni pereant multi-

plicatione.Nam,fublatometu, & pocnis,

quibus antek pietas opprefla eft,ab exilio

pii redeunt,e lacibulis prodeunt, &, ex-

lerto capice pietatem palam profitentur,

&alii ad eorum imitationem (maxime fi'

itnpiis magiftratibus pii fliccedant, qui

pietaci praemia,& impietati debitas pce-

nas conftituunt) juftitiam, quam ante a-

verfabancur, colunr, Huc accedic Pro-

f>hecse Ifaiae ceftimonium,qui incredibi-

em Ecclefiae multiplicans caufam ejuf"

dem non minimam aflignar, cum dicat,

regcs,& reginas nutricio^ Ecclefiae , &nutricesfote,49. 23.

C A P U T XXIX,

Vt /. Vir redarsMtîonem obdu"

rans cervicemjumo conJringeUtr ,

nec erit curatio^

In f-iinsin e"N(wV Yedargutionem)tk me-tonym.adje<5lo.In iâj? nvpniobduYantfer'

wcew) eft metaph, a refradtariis bobus».

qui jugu excutiunr. In •i2tf'(corifringitur)

jeftmeraph. a rebus corpoteis inanima-

tis,qu2e fj-adae farciri nequeunt, cranfla-

taad improbos jufto Dei judicio peni-

tusobtricos-

Summa eft,morciferis verberibusper-

ditum Jri,quem verborum caftigacio nonemendar,

Gggg I-seft

niz COMMENTARIA IN PHOVERBIAIseft peccati torpor,«»««^'"n<& indo-

Ientia,utilli femel admiflb prorfusindor-

miant homines, donec admonicione, &caftigacione expergefiant. Nam & ipfe

David de adukerio fimul , Sc iiomicidio

refipifcentiam non egit ,quoad acri Na-

thanis reprebenfione excitatus /uerit.

Quamobrem deplorata efteorumcon-ditio

,qui fidelem monitorem non ha-

benr^fed miferior adhuc eorum,qui non

audiunt.

Prov. 17. 1 o,docetur, mauu reprehen-

fionem plus, apudintelligentem ponde-ris habere, quam centemplagae habeant

ftulto infiid:^. Itaqueinfipientiam fuammanifefte produnt, qui vana propriae fa-

pientiae opinione inflati faluberrimas ad-

moniciones , praefertim fi ab sequalibus

(mulro magishonore,veIâte,vel fcien-

I215

Fradura hêcamplificatur duobusadj,Primo enim fubitanea erit ; deinde im-medicabilis. Vnde vaniflimam effe cori-ftat eorum fpem, qui utcunque admoni-tiones, & caftigationes negligant, aeter-num tamen exitium refipifcentiam,quatnante obitum agere conftituunt, fe antici-paturos fperant. Primoenim refipifcentianon penes ipfos eft, fed in manu Iêi, qui

o illam oblatam refpuentibus quefitam de-inceps jure poterit denegare : deinde, fi

refipifcere ineorum arbitrio effet ma-xime, de fpatio tamen ad refipifcendumneceffario inGerci fiint.

Qnpd fi obduratio cervicis tam perni-cioia efl,caveant Magiftratus,& quicun-que aliispra?ficiuncur,ne delinquetcs,fre-quentius de re eadem reprehendant.Nam fi puer verberibusplufculum afTue-

tiainferioribusiproficifcantur,refpuunt. 20 rusita cailuni contrahat, utillaparumHic tamen obfervandum eft, npn ftatim

refrad:arium judicandum effe, qui unamautalteram admonitionem non admi-

ferit i cum hoc proVerbium in illos ftrin-

gatur, qui fxpius convidi , 6c admouiti

in maleficiis perftant. Servator Matth .

l8.triplicemfiopusfuerit,admonitiong

ad collapforum reftitutionem exigit.

Et Apoftolus Tit.5. lo. depIoratuiM haei

reticum non aliumducic, nifi qui poft 30fecundam , aut tertiam admonitioiêni

errori fuo pertinaciter adhaeret. Vid. 2,

Chron. 1 5". 10. quamodo Afa rex pius in

Propheram, qûi ipfum corripuit , exar-

feiit.

Adjunda obfirmationis , &obftina-

ciae poena eft fradtura,qu2e juftifTimoDei

judicio illisaccidit, qui infiedii nolunc.

Satius ioitur eft hominum ferulis emen-

fentiat,& nihili faciatj quanto id in adul-tisfiec magis,fi nud^ reprehenfiones in-geminentur faepius , & incuIcentur.?Si i-

gitur admonitiones fiant, plagx addan-

tur, ut fi minus poterinc fepararim , con-jundim tameH ad frugem revocent,

V. 2 Cum at/geuturjujiijcetatiir

populus,fedaim dQminantur impro»

bifujj}tratpopulas,

Summa eft laborandiim efle omni-bus, maxime rerum potitis , ut hominespietatem,&juftitiam colant,

Ifai. 5.10,11. docetur, piis femper be-ne effe, impiis vero, vel cum profpere a-gant, male. Hic autem docet Propheta,toti Reipub. bene effe,ubi plures inveni-

dari,quam incidere in manus Dei viven- .^ untur jufti. Miferrima quidem eft illa

Refp. in qua jufti aut nulh funt autpauciadmodumCGen.i8;)fed jufti civitatis,8c

regni arces funt, propugnacula , mu-

rusaheneus, armamentarium , currus,

& equices ; fine quibus parum » auc

nihil

tis. Nunquid enim ferrum a ferro aqui-

lonari,id eft, chalybe frangetur, ler. i ^,12. &homunculus potentifiimo vindi-

<St^ divin^ iduin mmutifilimasparticulas,

tanquam vas figulinum mn diifi iier } '

MT4. SALOMONIS, CAP. XXIXnihil juvantmunitionesali^, Ieges,& po-

litica adminiftratio. Quod his cum primis

obrervandum eft,quibus commictitur ar-

cium, & propugnacuJorum cuftodia , ur,

rejedtis latronibus , &: ganeonibus

,

milites fibi adfcifcant religioftjs. Sedcivltatj , aut regno prodefTe nihil eft

:

juftAiS fundamentum mundi appellatur,

Provetb. lo. 25". & mundus univerfus

m^Rempubl.fuam demonantur.Vide hifto-

riam dilnvij , incendij Sodomae, & exci-

dij , quo lerofol. poftquam Chriftiani in

oppidum,cui Pe//e nome, commigraflent,

horribiliter everfa eft. Vide etiam Num,

In pofteriore hemiftichio confirmatio

eft prioris ab adverfo. Si enim,dominan-tibus improbis , ingemifcat populus , ex

corifervarur ele^Sorum caula , Math. 15. ^^ dominatu bonorum exhilarari neccfte eft

2,8, 29Sed objici poteft , Deum propter in-

credibilem numerii infantium,qui dex-

tram a finiftra non dignofcebant, atque

etiam beftiaru Ninivitisomnibuspeper-

ciffe. Refp.multitudinemiftam non mo-vifle Deum, utcivitatem abinteritu libe-

raret , fed commovifle tantum. Quodenim maxim^ Deum ad mifericordiam

(fi ab ijjfius bonitate recelTerisJ excita-

vit,eratNinivitarum ipforum a fummo adinfimum humihatio. Nam alioqui in i-

pfius lerofolymae everfione infantibus

parcitum non fuiffe.teftatur hiftoria facra,

&, Ecclefiaflica. Deinde excipi poteft,

Deum, fi inter leroloiymitanos vel unus

aliquis juftitise cultor inventus fuiffet, vo-

luifle omnibus parcere ler.f. r . Refpon-fioeft , longâliam tationem fuifle lero-

foI.Sc aliarum,qusecunqj fuerint,urbium.

Nam ibi Deus lolium regni , & fedemcultusfui collocarat; quibusChriftire-

gnum, 8cEcclefiaadumbratafunt. Qubnomine illa non femel confervata eft,

cum reliqiia ludêa ab hofte vaftata, 8cve-

lutiaquarum inundatione opprefla fue-

rit. Unde & capiti comparatur, quod

reliquo corpore in aquis demerfo , ex-ftabat,

Pii enim principes de incremento Eccle-fia; foliciri funt , neque tam in numerofubditorum fiiorum

,qu^m eorum ,

qui

Deoetiamobfequuntur.exfultant.Quamob caufam cuitum Dei germanum

,quo

pii generantur, in lucem eduntur , atqueetiam adolefcunt,procurant, & tuentur :

& econtra exfcindunt operarios iniquita*

tisPfal.ioi.

20 Principatus improborum effedum eft

gemitus populi. Inprimis vero pij am-plam habent ludus, & lamentationis ma-teriam , c^m cultum Dei negledtum vi-

deant,&: juftitiamconculcatam. Deindeimprobis etiam mala , quas ex tyranno-rum luxu, avaritia, ambitione , bellis nonneceffariis 6cc. dimanant, fufpiria.extor-

quent. Denique judicia divina , qusepios , & impiospotifTimuminvoIvunt, in

3 o totum regnum effunduntur.

Cum dicit , populum ingemifcere, in-

dicat,atyrannis oppreflbs querelasfuas

nonpalam facere, redprivatim , & tacit^

fufpiria ducere Exod.2.25. Undelatumdifcrimen colligitur inter caftigationes

divinas, 6c hominum faevitiam. NamDei manu percufli fumma fiducia , & li-

bertate eum invocamus , Sc querimoniasei noftras exponimus; cumadverfusho-

E#his intelligitur, qu^m fit ingratus 40 mines nos opprimentes ne mutire qui

mundus, quipiispro vitae, & incobmka'tis beneficio contumelias , & injurias

retnbuit; deinde quam demens,cum,quiin pios faeviunt , eadem oper^ , in propria

îfceragraffentHr, 8; propriis manibus

demaudemus. Qiîd igitur hic piis agen-dum.5 Ccrtfe querelje in finum,apud q«emfumma eft conquerendi iibercas , effun-

denda funt.

OSi$ i

I2i6 COMMENTARIAV. 3. ViramamfapientiameX'

hilarat patrem fuum ; fedfe confo-

ciansfcorttsperditfubjiantiam .

Summa eft, quaerenda efle parentum

foJatia ; & oinnia; quibus mcerore con-

ficiantur, declinanda.

Priorcm partem jam antea babuimus . ^ ^ , ,.

c.io,v.i.&2?.i5, quam tamen hic 10 oculosproponet, rationem fupra reddi-

habemusaliquantopleniorem.Nampr?- dimus.

IN PROVERBIA 1217

biorum naturae congruentiilimfe facftum

eft ; quibus fummae laudi ducitur , (i res

quamplurimas paucifTimis verbiscom-pledântur. Quomodo vero fcortator o-pes perdat, faciTe eft intel]edlu,cum me-retrices inftar voraginum fint inexplebi-

lium,quse luxu omne genus d ffluentes

nullis muneribus fatiari poffunt.Cur hujus

viras potius, quam futurae incommoda ob

ter fapientis filij efFedtum cum iftis locis

huic communem, hic peculiariter adjici-

citur quaedam ejus delcriptio, cum dica-

tur, eum ,quia lapientiam amat, exhila-

rarepatrem fuum. Multi funt ampla re-

rum divinarum notitia praEditi,qui cameri

nullo fapientiae amore ducantur, fed qua

animo inteUigunt , & profitentur lingua,

fadtis neânt, Nonnulli etiam lapientum

veftigiis mfiftunt , & fapientiam ,quam

verbisprae fe ferunt,fad:is exprimunt;qui

tamen amore fapientix hoc non faciunt,

fed metu poenas , aut fpe prsemij addudti,

Sed ille demum folido parentes gaudio

perfundit,qui ex anims fapientif operamjiavat.

Filio fapienti fe fcortis confociantem

opponit. Qupd eo confiLo fadtum eft,

quia, cum fcelera fint qu^m p!urima,qui- 30bus poteft, & folet fe contaminare ado-

lefcentia , nufquam tamen tam facilis fit,

quam hac in re adolefcentum lapfiis.Un-

de etiam in prasfatione hujusl.bri ccpio-

iifrime tra(ftatum eft hoc argumentum.

Quod adolefcentibus adinonitioni efle

debet,ut adverfus omnia il]ed:amenta,5c

illecebras caut&,circufped:eque ambulet,

Videtur ad juftam antithefin conftitu-

V^ 4. l{exjudicioflabilit reô»

nemifedvir oblationum diiueteam»

In TD^» ( Ifahi/it ] & naonn' {diruet) eft

metaphora ab architedura. In yxn {regi(n

nem) eft meton. fubj pro populj, feuco-^^ moda adminiftratione populi : vel potii«

fynecd. membri pro :pfa terra, & poPU-lo terrae : ut ex interpretatione confta-

bit.

Scopus eft homines,& praecipulb rcgesad juftitije amorem exeitare.

Âdhortatioadjus^ & aqui"

Itutem exjequendum,

Fartesfunt)

I Argumenta, quihusadhor»

^ tatio.nititur,

In adhortatione obfervandum eft , adregeeam potiilimum dirigi, primoquia,utcunquein omnibus etiam infimaecon-

ditionis magiftratibus divinas majeftatis

nonnihil appareat,in regibus tamen,ma-ximfe confpicitur viva ejus,&. expreffa ef-

figies,2.Chron.i9.7. Et proinde illis po-endam fcortis fe confbciantis eifedtum 40 tiflimum laborandum eft, utDeofhdicitriftitia patrem afficiendi exprimendumfuiffe. Atqui hoc ipfum non obfcur^ in-

nuens amplius quiddam proponit,&cau-fam dolorisaiiignat,difiipationem fc.pa-

tanorum bonorum.HocautemProver-

incorrupto qu^m fimillimos fe exhibeat,

Altera ratio eft,quod penes regem fit,ut

jus, & judc/um per univerfamregioneffi

adm'niItreturiprGCarare.quodinferiores

magiftratus pr«fl;are nequeunt.Sequuntur

Mi8 SALOMONISSequuntul' arguttienta. Quorum prius

duciturabadjundo praemio nieiaphora

ab architecaonica duda exurnato. Que-

admodum enim magnificse aedes firmis

innixae columnis ftabiJiuntur, 6c aruina

confervantur^fic Refpub. ubi viget jufti-

tia, commode, &: tranquill^,agensabin-

teritu liberatur. Hinc David affirmar, fe,

rediffime judicando columnas Reipubl,

aptaturu Pfal.y^^.^.Etenim duae funt co-

lumnae(quod & in cultuDei fit i.Regum

y.Zi.) quibus Refpub. fulcitur, & ad o-

mnem aeternitatem confervatur ; religio

a dextra, & jus, feujuftitiakfiniftra:qui-

bus dum incumbit illa , Sc ftatuminatuj»

non eft necefle circumfcriptas(quae feru-

tur) regnorumperiodosformidare. Sta-

bilientur enim judicij cultores non libe-

rationib. modo ab externis hoftium ini-

preflionibus, fed domeftica etiam foeli-

citate. Ad ipfam enim tellurem ( ficut in

analyfi rhetor, innuimus)pertingit hoc

ftabilimentipraemium.Unde David cumincolarum , tum ipfius etiam terrx colu-

mnas ex divini cultus & redti judicij fub

imperio Saulis negledlu folutas, & labe-

fadatas effe narrat. Pfal.75'. Qupd fi mi-

lum cuiquam videatur,terram,quae iem-

per ftabiliseftjEccIe.r.^-.judicio ftabil.ri,

refponfio eft, terrae, ftabilitatem ncnim-

mobilitatis nomine attribui modo , fed

tum etiam ftabilem duci , cum alimenta

abupd^ proferens incolarum vitam ejus

proventui ,quafi fundamini maxime ne-

cefTario innitentem fuftentet. Atqueita

debita judicij executione ftabilin terram,

exPlal. -2. I, 2, ^.planeiiquet.Quam-

obrem,confiderata praemij hujus bonita-

tefimul, & extenfione, excitand; lunt u-

niverfi terrae incolae ( & inprimis rege&^

Suorum folia nonfemeiin hoclibroju-

itia ftab ! ri d cuntur ; & qui cau*as fo-

renfestrafflant , & protr-bu ;Ji Jcdent)

ad juftina: anoreiii, & ex^-iîCium.

Aiteruui arûmentuni elt ab adj.pcjena

, CAP. XXTX* i2ii>

violat! judicii, In juftis enim judiciisho-

minum Deus ad juftilT judicia liia exfc-' quendum quodammodo impellitur. Un-de terr^ populique ipfa veluti fundamen-ta vacillant,& convelluntur.Quantaeigi-

tur dementia: eft ita velle rem familiare

augere, ut publica evertarur; eo pa(5to o-pulentiam quaerere , quo terra ferrea fir,

& coelum jeneum ?

^^ Notandumporro,qucdnondicatmu-nerum corruptelis , fed muneribus ipfis

violari juftitiam. Qupd omn.bus admo-nitioni clfe debet, pnvatis hominibus, neofferant munerai judicibus, ne accipianto

V 5", Virblandiensproximofm

retepanditgrejftbm ejm*

20 In pofteriore hemift. eft allegorica

metaph. tradla a venatoribus, & aucupi-

bus, vel pifcaroribus.

Summa eft , foHcite ab aflentatoribus

cavendum efte,

rAJJentatom ab etymol,vocis dcfcri^

Partesj pio,

fuit)\Âffcntatiom ejfeEium,

Adulator hic divifor dicitur, qui fer-

monem fuum a mente dividit. Siquidemaliud loquitur, aliud fentit; fe optime ei

velle profitctur, quem odit pefEmqilloS

laudat, quosnon tanrumlaudibusindi-

gnos elie, ied vituperio dignifTiiros pro'-

be novit. Sed tedior adhuc eft , 6c pro-

inde periculofior , in affentatore divifio,

cum vera quidem loqu tur,fed ad alium,

40 quam prxtendit finem.Quamquam enimv:deri vulta!ter;us v rtuce.n admirari jTe

ipla tamen non aliuci lpe*itat,quam emo-iumentum propnum. Sed prxter hancd.vidend. iigiiilicac onefij nomen p^n

i^kber, vei uiol^s ibnar.Quo et am figni-

tizc eOMMENTARIA IN PROVERBIA ^nficato non inept& depingitur adulatoris parafiti nunquam deerunt)admonere o-

inyrenium. Nam fcaberrimaahorumvina

fidis laudibiis gkbrare foler, & rigidiiri-

raosodij glad.os butyrims verbis obte-

gere. ,

Sequitur effedusaflentatoris , nempe

quod interitum ei , cui aflentaturatferat.

Kam cum ex innata nobis ôiawT/ef ad fu-

perbiam, quae ad exitium ducit,proclives

portet, utabhoehominumgenere, neincauti intercipiantur , folicit^ caveant.Qui enim adulatoriis verborum lenoci-

niis fe decipi finunt,im6Cquoda plerifqtte

fitjgaudent, brutisanimalibus longfe func

mfipientiores, quae, quantam poffunt , ut

letia efFugiant , cautionem adhibent ; 6c,

cum fe irretita fentiant , totis viribus fe

fimus, quam illead interitum feftinat,qui l^ coaantur extricare.

ad fuperbiam fponte ruens ab adulatori-

busedamjmpellitur ! Hinceftillud Ifai.

3.12. Fhpule mi, ûi ts beatumfnedicMt.^

jefeducunt, (3 viamjemitarum tuarum ah~

forhent. Cumque jufta repr^henfio mftar.

pretiofi unguenti lit,quo delibutus fana-

tur, & recreatur jcontrariamaffentatio-

nem perquam noxiam, ,&exitialem effe

confequitur.Vid.exempIura ia Prophetis

Ahabi. 20Sed hic quseret aliquiSjquomodo veris

laudibus ,quamvis aflentandi anirao ali-

nm ornanseum perdac ? Refp. p'os ipfos

plerunque fuis laudibus valde corrumpi,

«ec fuam ab extremoexitioconfervatio-

nem aat fibi, aut adulatoribus , fed mife-

jicordise Dei,qui fuos nunquam prorfus

deferit , acceptam ferre. Sed de impiis

dubium non ef\quin arrogantia verarum

etiam laudum fomentis auda ad interi- peccatorem illaqueat. Nam Satanae,mar

Sed affenratio in rebus aliis perniciofa

in divinis ad falutem animarum fped:an-

tibusmuItoeftperniciofi/fima,Ifai.3.i2.

Rom. 16. 18. Qup in genere graviflim^

peccatur ^ dodtoribus pontificiis , qui li-

berum arbitrium , & merita humanaitialaudibns efferunt, ut animasin «eternum

exitium catervatim dejiciant.

Verf, 6 » In defeivione vii imali

efi laqueus ifedjujius cantat^ ^k-tus efi^

In B-pin (laûetis) eft met. fatis nora,

Scopus eft , uta peccaro abfterriti ju-

ftitiam colamus,

Adnosa defed:ione cohibendum ar-

gumentum ducic ab effedto ejus ,quia

tumducac.Nunquamne igitur licebit prasfentem

laudare ? Imo vero nonnunquam expe-

«dit. Nam fiquem peccatorum.Sc propnaindignitatis eonfdentia magis

,quam par

eft , dejedum videmus , imitanda nobis

cft medicorum prudentia,qufjegrotum

d.e falute fine jufta caufa defperantem,

conquifitis omnibus , expofitifque recu^

perandae valetudmis argumencis > confo-lantur.

tioc efFe(5tum allegoria illuminatur,

qua affentatores venatoribus, velaucupi-bus, vel pifcatoribus affimilantur. Qjpd«mues ( §c gumprioTiis «agnajces, quibus

gniillius Nimerodis eaeftaftutia, ut, la-

queomoeror.s, ignominicB, & mortisse-

ternae fub efca voluptatis , commcdi, aut

honoris abdico , miferos peccatores eximprovifooccupet,6c tam firmiter impli-

citos teneac , ut (nifi laqueo divinitus ru-

pto ) nullum detur eftugium. Qua in re

mifera profecfto eft peccatoris conditio,

& conditione pifcium , aut avicularum-

iong^ decerior, Namiftaanimalcula.nonraro,devorata efca efiugiunt laqaeHm;&,ficapiancur, prius tamen voluptatis ali-

quid ex efca percipiunt, & poftea, ne ul-

terius miferiam fentiant, prorlus intere-

unt ; fed peccator laqueura Saunae nun-quaoi

1212

quam vitat , 5c fsepe bonnm ,quamlibet

exiguum, & momentaneum , cujus defi-

derio in tantum & tamccrtum xternx

mortis periculum fe conjecerat^nonafle-

quitur. Gen. 19.

Quid igitur de piis delinquentibus di-

cendum eft ? Refp.ubicunque fcelus ad-

mitritur, ibi laqueum effe, & quicunque

in illud incidir,eadem opera in hunc inci

SALOMOOTS, CAP. XXIX. 22£1

enim femeljquamDeus fuis bcmgnus (ir,,

fuftaffcnt, I. Pet. 2. 3. nullisunquam

ujus vitaeillecebris, Sc vitiorum irrita-

mentis in priorem iftam peccati captivi-

tatem fe abduci parerentur. Impiis enimpax nulla eft, & eorum rifus cum primis

infanus eft:fcd juftis laetitia, & cantus exjugi bonas confcientije convivio tam fi-

deles funt , & individui comites , ut illos

dere. Pij quidem, peccatis Chriftimorte ^^ in maximis anguftiis nunqûam deferant

cxpiatis , Sc repetitis ab eo poenis , fe la-

queo Satanae liberantur^ fed non tam fa-

c\\t, quin virga Dei,paternaiIJa quidem,

nonnunquam tamenperacerba caftigen-

tar.2.Sam. 12. 10. ii. 12. i^.Notan-

dum tamen , nonpro cjuovis peccato ex

infirmitate, fed prp dered:ione,fcu flagi-

tio homines (prajfertim piosjhuic laqueo

invoivu

Si quaeratur, quid laquei nomine intel- 20 tione.

Ad. 5.41. Sc i5.2i,

V. 7, NovitjuJltM caujhm pau-

perum ; improbus mn mteiligîjci"

entiam,

InpT ( novit ) eft fyn. gen. Cognitioenim pro agnitioneponitur,feu approba-

ligitur, ex fequentibus latis conftat.No-

tat enim piagam aliquam ab irato Deo^

immiflam,qu3e peccatores ad m.cerorem,

5cex mcerote clamorem, êjulatum

piorum laetitia; contrarlum adiget.HujuI^

modi laqueus eft f^vis confcientiaj iti-

mulis eruciari , velad civile fupplidum

rapi , vel immediatum Dei judicium ali-

quando in hoc feculo , femper in futuro

Scopus eft hominesebhortari,ut fuumerga tenues officium , cum prob^ norint;,

fideliterprseftent.

Cum in omnibus mundi plagis , 5c fas-

culis pauperes , quos ipfe Chriftus curae

noftrse commendavit, futuri finr, intereft

omnium , quomodo erga illos fe gerere

oporteat,intelligere. Magiftratibus pra^-

cipue,qui judiciariam poteftatem exer-

experiri.Eft etiam ubi peccatores[fi pios 3o cent , videndum eft , ut pauperum caufae

excipias ,quos Chriftus abinferno hbe-

ravit] in hsec omnia incidunt.

Pofteriushem, ad virtutis ftudiumin-

de animam accendit,quod juftus prse a-

•nimilaetitiavocecantet, Nam juftifica-

tus fide pacem habet Blom. f . i, & pa-

cem quidem eam, qua mundus eum pti-

varenequit. Exquoilludemanat, pio

[quifibi a. divitum potentia,6cgratia me-tuentesnon nifi inviti fere,&; dura necef-

fitatepreili cumillisdifceptant] diligen-

ter cognofcantur , & ineorrupte dijudi-

centur. Sienim, cum juftam in jud.cio

caufam obtinuerint,pleruhque tamen

propter graves divitum,quibufcum jure

experti funr, inimicitias, parum eommo-rum vitam non efle[ut vulô exiftimatuc] ^^ dt; cum illis agatur ;

quam mifera erit, 6c:^ j u rr_ . : calamitola corum conditio, fi ad divituo?^^

injuria?,8c odium, judicis aceedat injufti-

tia. aut negligentia ! Sed latiuspatet hoc

officium. & ad om.nes homines, quamvis

privatos extenditur. Nam intereft omni*um diligenter caufam tenuiuin animad-

ita moerore plenam , ut, nili miflb pietati

nuncio, lajtarinonliceat. QuaequidemftuItifiTimorum hominum paradifum nonnifi in regno Satanx,&infernali barathroftatuentium inde orta eft (^pinio

,quod

viam pietatis nunquam ingreiTi funt, î

COMMENTARIA INPROV ERBIA1224.

vertere;& poft commiferationem animi,

& «MT<^»f-«, poft promptitudinem, & a-

nimi ad juvandum alacritarem qiix rem-

per, & erga omnes requiruntur,'' de fub-

levationis genere, conf]JJone,an refami-

iJari, donatione , an mutuo prxftanda fitj

de temporis opportunitate;de modo de-

nique, utrum clam, an aliis confciis, pru-

denter pro re nata ftatuere; uthisfub-

fidiis adjutus facilius caufam fuam cumadverfario diiceprec.

Hocpiorum ofBcium fuo adverfo ar-

guitur , Imfrehus enim non intelligit fiien-

tiitm de pauperis conditione prudenter

judicandi.Verum quidem eft,muItos im-

probos vald^ fe benignos , & liberales

pauperibus praebere ; fed veram eis fub-

veniendi rationem aut nori intelligunt,

aut fequi nolunt. In fuis enim largitioni-

bus non tam miferiam pauperum fuble-

vandam proponunt,qu^m falutem pro-

priam [ ud falfo,& ftult^ iibi perfu^dent]

proraerendam : necin dandi rarione id

requuntur,quod eor»m egeftarem maxi-me fuftentet; fed quod fibi ad famam,&nominis celebriratem maxime videtur

compendiofam. Apage igitur fucatas il-

las & fumeas, de quibus Pontificij tanto-

perS gloriantur, & fuperbiunt , eleemo-fynas. Deusenim fuainpauperesbene-ficentia, fi non faraam inrer homines fe

adepturos, laltem animarum falutem,

tanquam condignam eleemofynarii met-eedem, a Deo reportaturos , iperant , &:

exfpecânt; in improborum numero,quinonintelligunt fcientiam, reponedi funt,

vel potius relinquendi,

V. 8. Viri irrijionps fufflant ar-

bem : at Sapientes avertmt iram»

In fn-V(iVr?/Jip«;¥)eft metony.adj.In in»s»

(fuffiant) eft mecaph. ab ignem flatu ac-ceadentibas trana^ta ad eos, qui irritant

Deum. In nnp (tirhem) eft fyn partis prourbe , incolis, &urbisadmin;ltratione.Summa eft, Relpub. & Ecclefias la-

befadtari, aut confervar!,proutin eis ne-quitia, aut pietaslocum ootinet.

Cum pii , ut fupra didrum eft , totius

mundi (qui ob impiorum flagitia afoquiftatim perderetur ; &, confummato ele-

d:orum numero, incendio periret ) con-^° fervatores fint, non mirum , fi incolarum,

impietas civitati alicui, aut particulari ho-minum fbcietaci exitialis fit. Tanta vero

Dei patientia eft,ut,negIed:o quafi igno-ranti«e temporejpnva-ta cujufque conde-mnatione potiiis, quam publica aliqua

calamitate fcelera pierunque vindicet.

Sed cum ad irrjfionem ventum fuerit;

cum officij ex verbo divino admoniti ho-mines , .& convidli fcelerum nonmodo

20 non refipuerinc , fed admonitiones ipfas,

&;earum authores contemptui habue-rintjtum demum ira Deiin totamcivita-

tem, aucRemp. exardet. Quotenim ia

civitate irrilores funt, tantum ftupas eft;

& quot eorum fcelera exiftunr, tot fcin-

till«e funt , quae non ad irrilbrum modoperniciem conflagrant, fed in proximaseciam aedesincendfa fparguntllai. i. 51,imo tormentarium irsdivinse pulveiem

3° quo diiHpantur omnia , & abiumuntur,inflammant. Quamobrem adirriforestr

Repub. Ecclefia, &focietate qualibet

exterminandum non minils ( imo multomagis) concurrere oportet, & defudare,

quam ad commune incendium reftin-

guendum.In pofteriore hemiftichioeftilluftra-

tio prioris abadverfo.Siquidem iram di-

vinam, quam accerfunt improbi , jufti a-

^^Vertunt ; & ignem ab illis accenfum re-

ftinguunt. Unde non femel in hoc Iibro

fcaturigini comparantur. Eodem etiam

fpedtat ,quod dicantur in ruptura , Pfal,

106, 25. quam impij, tanquam prodito-

res ne(|uiflimi, fcelerum fuorum machi-nis

52. r^ SALO^MONISsiis in muro cvitatis Cmx faGiunt.coofifte-

& Deum hoftiliter iiivaCurum quafire

arcere,& adiru prohibere,Vid.Exod,^2.

.10, i^.Nutruz^^.io.a.Iob.^z.uk.Gcn.

I8- ^2. ler.f.ii. E-tEzek, 14. 14.. fevc-

riirirn^,&; extraordinari? Dei eyxande-

fcenrix tribuitur, quod piorumprecibus,

ut ludxisparceret, exorari noluit. Hincintelligitur,quam immeritopij ('& abim-.j)iis prajfertim ,

qui ipfi folles, 5c flabella

iiintiraz Dei) incendiarij orbis terrarum

audianr. Poteft enim juftorum quilibet

impio ita accufanti cum Elija jure optimo

relpondere; cgo non turbavi Remp. aut

£cclefiam ; fed tu, 6c tui fimiles, qui de-

feliquiftistnandataDei, i.Reg. iS. ig.

V» 9. Difceptat virpipiens cum

virofiulto \jive commoveatur 3 fwe

fideat, mn ejl quies.

ZO

In pnv ( ridcat ) eft metony. fubj. pro

snolliori tradtatione, qua utuntur, qui ri-

dent.

Scopus eft humani ingenij,praefertim

cofuetudine maleficiorum obdurati per-

verfitatem oftendere.

Humanum (quale nunc?ft)ing€nium,

Innat^ vitiofitati accedente diuturna pec- 3 o

. candi confuetudine, tam indomitum eft,

& intradabile, utcaufae maxim^contra-

rseeundem inillo fortiantur effed:um,

Sive enim cu obftinato peccatore feve-

rius agas', five mitius eum tradtes, perin-

de operam perdis. Quam vero deplorata

eft hujufmodi hominis conditio ! Et quotandem modo condemnationemGehen-nae effug et, qui peccatis fuis taarde ad-

haeretjUtjfive contrahas frontem,five ex- 40

porrigas; hve afpero fermone uraris, five

olando ; fivefuppiiciis oneres, five bene-

fic is afficias ; imo five Deus ipfe rebus

profperis attollar,five dejiciat adverfis,ad

jirugem tamen neutiquaai redigeturl

, CAP. xxix; ^^27Hinc gravis illa Dei quercla; Qivd potuiamplius?5cc. Ifai.^.^.Hinceriam Deus,fapientiifiniusnonnunquam a Prophetis,quafi dubius animi introducitur , & con-filij inops , qux via ad hofce hominese-mendandumineunda fir. Eximiumob-ftinatae hujufmodi malitie exemplum eft,

Luc. 7. <i, 32, 32, ?4. Quodargumen-tum alibifufius ^me traCtatumêft , deconcordiahiji. Euang, l, 2,p, 5^.Ulud tamen ex hoc Prov. conftat,eo-

rum, qui adhuc in defperatis non funt, a-liosfaciiitafeoielius, alios fevericate e-mendari;ficut etiam inDei cum hominib.agendi ratione nonnullos reperias

,qui

rebusadverfisinofficio retinenrur,qui

idem in profperis luxu diffluunt ,- & con-tra ,

qu! rerum affluentiam moderate fe-

runt , fed penuria preifi impatienrer fre-

murtt , 5c obmurmurant. Quamobremprout fuum cujufque ingenium fert, ita

tradtandus eft, jud. v. 22, 23.Notandum porro , commotionem ri-

fui , feu manfuetudini feveritatem ordi-

ne prajponi. Quod ramerfi hominibusalienum forie videatur , Deo tamen la-

pientiflimo viderur optimum & falu-

berrimum morbos hominum iege prius

patefacere , quam Evangelij mcdicinamprsebeat; Et primum nud.rate dlis fuam,

Sc mendicitatem demonftrare , rum de-mum veftimenta alba , & opes EvangeliJ

offerre Luca;, 7.35.34..Sed ufque quofîcet alqu'sjcum ftul-

to difceptandum ? Refpordeo, donece-jus in maleficiis pertinac a Cquaf,nifi cun-6tis prius tentatis dignofci neqait palaminnotefcat. Quodfiomnia n:hili fecerit;

fi, te tibiis canente, non laUaveriCjnec adlu(5tum provocante, lachrymaverir, olefi

tamen.&operam non perdes.NamDeusin ejus intcritu giorificabitur , tu labor s

tuipraemio (dequo fupra) non privaber.s

Ifai,4p,4,y .&pietatis larva iUi noc mododetra<fia, pij omnes facile cavebunt , ne

tihlals Jiypo-

I22fCOMMENTARIA INPROVERBIA

hypocriris ejus imponat ipfis, 5t in erro-

rem abducar.

Verf I o. Vinfauguinum odio ha-

hentinteQttm-fed reUiqumunt a-

nimam ejus,

lu o'OT 'fjs (viYtfanguinum)e&. mer.adj,

profanguindriis. Inivrs: (animam ejm^Qil

fyn.nnembri pro perfona.

Summa eft,amore,& odio piorum dif-

cerni probosab improbis.

Hic primo videndum,quis integer fir,

deinde qu3e fint individuaejus &necefra-

ria ad j Is ititeger eft ,qui femper Deum

fibi oboculos proponens ei, & fandifll-

mae ejus in vCrbo patefad? vQluntati,ab-

negatacarnisprudStia,fe morigeia pr?

122^mandatorum violationis iei pcragun-turJac.2.io.& proinde fanguinarii eti-

am iiintjintegrum odioprofequi,-fed ali-

udetiam docetjudicio humano nonitaobvium,aut confentaneum, nempe eum,qui fratrem,aurjproxim.um oditjliomici-

damefle.i.Ioh.3.15. DeusenimtionadiJIud, quod manu geritur, fed quod ani-mo concluditur, refpiciensfententiadi--

10 cit ; 8c homicidii danat non eu foIum[uthomines,] cujus manus fanguine alterius

coinquinatur,fed&:cujus animus fangui-

nem fitit, Quaobrem fi fententia terrenijudicis ni fanguinariosferri folitS refor-

midemus,quantomagis ad Deiformida*-bilem in fratrum ofores fenteutiam pei-horrelcere debemus? Et fi metu momen-taneaehujus vitx amitrendae homicidiumfugiam.us, quanto magis aeternam vitar»

betrcuie regione adverfarur, quiobfe- 20 amittendipericulumfrxnum nobis,quo

quid pr^ fe ferens non tame ulterius ob-~ minus odio alios profequamur , inijcere

fequitur Deo, quam corruptiflrima tatiOj

id commodo fuo aut voluptati infervire

diifâverit.Vel integer is eft,cujus probi-

tas non invultu tantum, & externo cor-

pGris habitu connftit,fed in fibris intimif-

que animi praecordiis radicatur; nec fiu-

xa,8c inconftans ad hujus faseuiifiguram

eonformatur, fed cotiftans, &_3mmutata

permanet ; cui opponitur, quialiudore 30profitetur, aliud in animo fentit ; aliud

"yultu fimulat,aliud corde premir,

lam confideranda funt indiyidua inte-

gri adj. Prius eft, fanguinariis eum odio

haberi. Quod decreti illius divini deini-

micitia inter femen ferpentis, & mulie-

ns fereniaftabilitatem indicar.Sedque-

n poteft,cur no generaliter poiius enun-

cier,omnes impios [quodverum eftlodio

habere integrum; praeferiim c5 Prover- 4o

biis laudi tnbiiiiur paucifljmis verbis

ampliffimam ptoponere doilrinam.?Ref-

pondeojiftam laudem huicProverbio jureoptimo deberi, Nam non illud affirmat

folurnjimprobos omnes [qui omn.a Dei

oporter?Qupd fi inceftinum homicidiumtam nefandum fcelus fuerit, quid eft di--

ftridtisgladiis in armam idque fkpiiis

leviffimis de caufis defcendere, atqueita interno externum adjungere»

.

_Deinde, cur fanguinarius integrum o-

dia habet, difquirendum. Caufa dupIeKeft , prior, quodei iiatura, & ingeniodiflimilis fit. Ea enim eft hominum fu-perbia , ut jegerrime alium a fe diffenti-

re patiantur. Altera caufa eft,quia ftu«

diiscontrariusfit1.Iohan.j5. 12. Qnpac*cedit,quod pii,fi minus vcrbis, re tamen,& fadis teftantur , improboram operamak elfe loh. 7.7a Quse autem tenebriscum luce concordia ? Aur quomodo ni-

gror albedinis, & turpituJofandse pun-tatis confpe(5tumfLrati^

In pofteriore hemiftichio videmradplenam antithefin apuus,nec aliis fcriptu»

rae Jocis incongrue dicendum fuille , lan-

guinarios integro exofos effe. Sic enimPi"overb. ag. 4, dicuntur Jegis obferva*

tores cum ejufdcm defentoribus iiterri

mdvea

î?^SALOMONIS

?b?cs Dei odio pertedo proiequutum

fuifTe, teftatar. Sed intelljgendum eft

,

Chrilliani efle od.o ipfum habentes d,li-

-êre 5C maledicentibusbenedicere.Nec

lepu^nantlocacitata ,quorum pnor de

violawribus voluntatis n:>n noftrse ,ied

Dei;&:pofterior de inimicis loquiturDei,

non no&ris.Siquis objecer.t,Prophetam

indeprobare , le ofores Dei pertedVe o- ^^

diffe quia,tanquam fui elTentôderit; re-

fpondeo, verfionem iftam ut a yentate,

iraanativo verborum fenfu dircrepare,

,1, vn o'3M«S {hofiium locofiint illi mihi)mquibus nihii aliud Propheta aff-er.t

qiiam fehoftem fuiife lis, qm Dei hoftes

^*^

Akerum inte2;ri adj .eft,quod recfti e-

um qu^rant, ut eum iibiin locietate &communione yitie adjungant Quod pn- 20

ttio omnes monet.ut, fi rediâc boni vi-

ri eife,&haber; voluntpiorum contuber-

nium ad mutuisfe chantatis officr.s mpietate confirmandum , non admitrant

inodo, fed etiam expetant.Deinde ma-

gn^ piis adverfus in-piorum maleyolen-

lamconfoIatônieft,quodimprobisodi-

ofi bonistamen chari fint , & ex impio-

rum focietate eêai in fandorum tamen

confortiumcupdflimeadmittantur.Vn-^

4elohan.p. 3^&:c.2.Tim.ia(5.&c.

CAP. XXIX.

Ferf 1 1. Stulm totumfpiritum

[umiprQfert fedjapiens inpofierum

iohihtillum,

In wî (Jpintum fuum) eft metonym.

iubied: pro cogitationibus, &: confilus,

GU« funt n anim.o. In •^^n^.^{inp!terum) 40

eft metaph.arebus quibuilibet, 'ntenori

aliquo l-oco reconditisad cogitationes

feom nis,cujus animo pars antenor,&po5

fterior af5ngitur. Vnde Proverb. J0.14.:

Scopus eft inter prudentem , 8c ftul-

tum in lermonis ufu dilcrimen (tatucrc,

Animi icnla verbisexprimereinte^ri-

tatis prima fpecie , & honeftae iimplici-

tatis videri poteil.Scdatrenriusconiide-

ranti facile conitabit, longe aliud QQ<i ex

animi iententia, cumopus eit, loqui, at-

que quicquid animo ineft , temere cfTu-

tire.Hoc enim non ita hypocrife^s cha-

rybdim virat,quin in Scyllam ftolida? »,

periculofaequeioquacitatisincidat.

Vitium igitur hic damnatum illud ei!:,

cum quis iine ullo perfonarum, loci, aut

temporis dele(ftu, quicquidfl^ntit, efHi-

tiat.TaIesdelcnbunturPfaJ.i2.4.&:ejui^

m»od. fuerunt Rabshake Ifai. ^,6. Na-bal. I .Sam 2 ^ .Herod,Matth . 1 4-7 -Ne-

que vero impii foli liuic vitio obnoxii

funt, fed homines etiam fadiiif^mcs per-

turbatis animi aifeitibus in ilhid non*

nunquam abreptos legimus, ita MofemNum.2o,Pf.io.533.&Davidem i.Sam,

a^^îijaa.dolorelobum^. r.gaudio Pe-

trumMath.i7.4.Qu,amobremlumbiaf-

fedtuum cingulo moderationis,&patien-

tise cingendi iunt, & os tanquam fr^no

conftringendum, Sc cuftodia diligenti

aifervandum. ,

Stultorum loquacltas contraria fap|-

enrum taciturn:tate, qux elegantiiimili-

tudine dep:ngitur,'IIuitratur. Cum enim

ftulti verba in ipfo animi quafi frontifpi-

cio,unde,patenti & femper reciufa por-

ta,nullo negotioforas evoIent,colloc2n-

tur,-fapientis corrain ukeriore animi re-

ceffu,unde exitus dii3iciIior , recondun-

tur^Prov.io.i^ Qopd tamen non eft ita

intelligendum,quaii lapientem oporteat

fibifoli, & muiiscanere,aut talentumfa-

pienricin ftrophiolo obvolutum occulta-

refel^ênim nonnunquam locus ad liber-

rime loquendum idoneus,atq; adeo ne-

ceffarius.fed abftinendum eftafutiliilia,

quam d.xi,loquacitate, qua, quidquid in

buccano veneritîinc debitocircaftant.a-

eOMMENTARIA IN PROVERBIA

rum refpeau tcmere effundirur. David

ou^dem.&lonarh quicqu:d in animoe-

?ar patefeceruiit,redob(ervara perlona-

ruin circuinftantia. Neque enun alns ex-

pofuerunt.quanîfibi invm-m amiciiiimis

Jnter re,& adiffimis. Sic Abigad tempo-

rls,i.Sam.2r. S(^,;7.Elihu perfonarum»

lob. -^^^ .& temporis , difipuli lociratio-

tiemhabuerunt,Macth. i^. 3<^*^^.î|?^

fepe.Hêc prudentia ut omnibusChnlti-

anis,itaminiftris verbi pr^cipua quadam

racione neceflaria eft,Maich.7 :6c i .Gor.

iêrl. 1 2,DomimtomaufcuUan'

tis verbo falfitatis omnesadmmflri

(unt impiobi»

JnhvMi(domtnatons) eftfynecd. fpec

ro fi authoritate regia a»gre compefcitar,

qu3e reliqua fpes eric, fi eadcm fuleiatur^

& confirmetur!

Regis improbitasinde ajftimatur, nonquod lemel, aut iterum feducatur , (hocenim optim.o cuiqtie contingere poteft,)

fed quod ad res falfas advertat an'mum,addicatq; Cum rex ab aliis, puta uxore,-coniiliariis. aur fervis pervertitur, inim—

ô menfum audeturpeccati lues : fed cumfuopte ingenio depravatus aKosin ean-

dem fecum peccati communionem nontam admittit , quam trahic, quam longfe

illa, lateque peftis graflabitur, & ab ejus

conragione quidimmune, & tutum erit5

Tanta enim hnmani ingeiiii perverfitas'

eft, ut, cuminiinirus divinjemajeftatiS'

fplendor illosGohibere-nequit,quo mi-

nus de juftiffimis fandtiirimifque Deio-

pro omnibus,qui fummum in ditione ali- 20 peribus male & fentiant , 6c loquantur;

quaimperiumobrinenc In npe-f/^^t'^^} umbellatamen fp:endoris ejus, qusein

eii: metonyra.adjunc^t,

Summa eft,enitendum effe,ut: imperio

inftrud:i quam optimi (int,

Tanta eft peccati concagio,uirnon tan-

tum ab uno jequalium ad alcerum dif-

fundatur,verumeEiam abinferioribus ad

fuperiores afcendat , ab uxore ad mari-

£um 2. Reg. 8. 18. & imprmis r. Reg.

regibus confpicitur , turpiirima eorum^raaleficiainfucatûtfcamecfi quoij majo-res,eoilIa dereriora finc in virrutum, re-^

d"iflimet|je-fa(5lorum albo feribantur,

Vnd€ colligitur, plus exepio nocereim-probos reges^quam peccatis propriis;neir

facinorum k fe modo, fe.d a fubdiris eti-

am commifTorum reos efife. QuodipfumI r. ^, &c. Nehem. 13.2^ a confiliariis ^^ horrorem eis, & ex horrore cautionem

ad regcs x. Reg; 12, verf. i J, 14. : ^c i

.

Ghronip. 5, 4.. a fervis ad dominos, ab"

ancilhsad heras.Quaecum ica fint,quam^

late, celeriter, dcpernxofe graffstur

peccatum illud, quod a rege & pqtenti-

onbus ortum ad inferiores devolviturlSi

enimpeccari luesfponte ferpat, quanto

idemfaciet magis authoritare confirma-

inueere oporEet , nedom^nam, quem^-Deo acceperunt , ad eum ita inhonoran..

dum abutantur.Si enim graviffimum proflagiriis propr.is ilios fupplicium maneat».

quomodo p(sn"s toc peccatorum ab ali-

is admiilorumfqua? fua faciuntji.Tim.f

,

Z':.ferurdispares eruntHincetiam fub-

dirorum efle coi.ftat Deum pro regibus

Cum, incitatum praemus, comminanoFii-^Q fuis,nrfi velintpraecipires cumili-s in exi-

bus, Sc poenis impulfum I Si furfum fera- tium ruere, fuppIiciter,Sc obnixe preca-rnr h ripHihii"! arl raniir .. niianto citinS krur a pedibus ad caput ,. quaHto citius a

capite ad pedesferetur deorfum!Si mo-tes, quantumvis acclives , & praerupros-

confcendat, quantofaciliusa verticibus

monciurr.-ad convalles deCidetl.imo ve-

ri. Et cumregisnom.nedefignentur ut

fupra didrum eftj quicunqae in alios do-minatum exercent, fervorumin ereftin-

deligendis her.s, non emoiumenti , aut

proiuo arbicrio vivendi hcenciai Cquod>ta:iiei3

SALOMONIS, CAP. X3C\X. j^^^,

nominatim debilirare in?eni*,anram,ti(>nla. dandlDeum, fed eidem convirandiarripiunr? Cumenim fubfannans paupc-rem creatorem ejus probrisafficit, qu dtamen plerifquemagis Iblenne, & rri-

tum eft, quam inrelliêntiajin aliis pau-pertatem ridere,8caii!sderidendam pro-ponerePQuomodo vero gIor'ancurChri-ftianorum t tulo,& pro Chrifti dircipuh>

Fauper B virindujiria' lofepfosvend.tanr, qui, nondicopraefuo

tamen^ plenfqnefit, ) fed pietatis ium-

mam rationem habcre.

Den'que obfervandnm eft, qnod dc

adminiftrorumimprobitarc dicirur: '^ '^

*»*^;fed deomnibus inuniver/um impio-

iTum regum miniftris verum non efte do-^

cent exempla ObadisE I Reg. 1 8. Ebed-melechi Ier.38. Ghuzse.Luc.y,^.

V.ijr.

rumoccurrujit: utriufque oculos Do-

minus illuminat,

\ttv^(?Auper) eft meraph.k pauperta-

te externa ad animi paupertatem fut exoppofiro membro liquer) rranfiata. Videfimilem rropumProv.f ^'.if.lncsarf/n-

duilriarum eft tneron adj . I n 'ry •\->c(ilIu-

minat ocufos) e^ metony . adj. pro eo, 20quod eft in vira confervare.

Summa eft , Deum fapiertilT. fua pro-

videntia diirimiliimas animi faculrares

hominibus inddilfead focierarem con-

fervand3m,& rcconciliand-im eorum in-

Jer fe benevolentiam. *

Sicut aulâ colortjm varieras mir-fi-.

ce ornar: fic donorum inter homines di-

verfitas quam commendariiiimam rtd- _dit iapientifTimam Dei, quam interris Soingenio tardiori funt, aptioresinveniun-

inChriftumamoreparres, marres, uxo-res,liberos,frarres, forores,&viram fuamoderunr: fed corpora fua inyftico Chri-fti ufque eo corpori praeferunr,V)t,defor-

mirare fua ftudiofe redla , & majore or-namenroparribus maximc indecoris im-pofitcGorporis ramcn Chrifti nuditatemreregunr,&: dideriis ftomatifque,quan-tum poffunr,dedecGranr?

Deinde ad hominum focierarem inter

le tuendam plurimum conducit dono-rum varietas. Si enim ingenio,& dodri-na aeque omnes poUerenr, ad arres inge-nionirimas,negIed:!S aliis (Wcet Reip. 6cEcelefiae fumme neceflTanis, ) unufquifqj.

provolaret. Sed ex diverfitate faculta-

tum inêniifit, ut omnes arres, dum iTn-

gul ad (ibi maxime idoneas appellunr a-nimo^,exeoIanrur,&: floreanr. Qui eninn

cxercet oeconomiam Hinc primum Deiglorise megnopere cofifulitur. Hominesenim tam iniqui rerum sftimarores funr,

utprêftantiilima Dei ddna, nifi ex alio-

rum penuria potius,quam. abur danria fva

digniratem iliorumcerncrent , p?rvi fa-

cerent. Sed eum aliorum,quia-donis,

u:busipli grar-s a Deo inf^rudti funr,

eftituantirf , miieriam cx illa parre vi-

deanr , prodigio'e i-ni^rair s ciTe op vrrer,

nifiad grat-iliimam div nxîn e ben;;>ni-

taris cecbra iont-m e<cir.'.irur. Q^ id i^

girur de 1 s fenrierrr ."^â li in qao t;.' d .-rj

3mp'i&: ;?ein*_';r?."-iud nsgrsduc loca-

bicauSj â» ez aiioruai infiriint»iribus, &

tur ad capefcenda fetvJia opera. Quam-obrem ira invicem converfemur, utexdonorum,qux habemus^difcrepantia cu-mulatiorem Deus gioriann, & focie:as,in

qua vivimuSjfrudlu perc p:at Haec enimil'a adhorratio eft, qua? prinio confirma--

mr ab effedio pauperum,&; induftriorutn

adjundbo eorum mukirudinem adum-hranre. Squdem latius parer occurftis

;ob c,q;aam.iliepauperum,& divitum Pro-verb 22.2.NuIIum enlm regnum eft,nul*>

!a c'v ras,vicus nullus-, im'da deniq;. fami--. iii , tib; non mveniantur variis donis in-

firu..ti. Se(^ maximUm } ondus eft in ef-

iic, hujusoccar.ation s pti. cipdi , DeoHhhh 3l ieil^

COMMENTARIA INPROVERBIAfcil.qul «tnnfque oculos illuminat, £en

utrique oriri hcx folem funm.id eft in vi-

ta confervat. Pauperes & divitesad mu-

tua invicem praeftanda oflEIcia inde ad-

hortatus eftcap.22. verf.2. qu;a urerque

fuam a Deo conditionem forciti (int.

Qu2e ratio huc non ineptii , flcut h^c 'I-

luc, transferri poceft. Ideo enim rudes

induftriis invidere non deberst , nec hi

illos contemnere , quia Deus ipfe inge-

Biorum varietacis author eftj &:pauperes 1°

cam divitibus,& hos cum illis ideo bene-

vole placidequeconverfari oportet, quia

ad hunc finem , ut mutuo fibi adjumento

finCjin vita \ Deo conferveiicur,

Virj, êîsjudica tls in verita'

te tenues folium in ceternumfiabi'

-Hetur»20

In ^Sd (Yegis) eft fynecd, fpec. Ih ikdj

(folmn]ek meto.adj^pro dignicate regia.

Scopus eft magiftratus ad juftitiae a-

morem accendere.

Notum eft , &ante pedes pofitum re-

ges fuam tuendt dign.cacem cam ftudio-

los efle, uc vel leviirimamperduellionis

fufpicionem perfcrucencur folicite', Sc

acerrime perfequancur. Verum-enim- 3^vero cum omne;, hoc fpedlent , ut regna

quam diutiffimb ipfi teneant,6c ad polte-

titatem fuam relinquant , pauci camenviam,&: racionem, quam fpir. Dci illis in

verbo praeftituic, ineunc Prov.20. 2S. &a ? .4, y . Qapcus enim quilqae, ut foliufin

fuum ftabiuar, benignitacem exercec,

impios e medio coUit , tenues in vericare

judicat? Plerique ppes inimmenfuma-genc , equos, &. curras infinito penc nu- 40tnero fibi comparaat, foedera cum vicinis

regihus ineunt; & in his fpem confir-mandi regna fua negledo conftituunt,fedincerim tbcdere cum Deo , Sc jam iuodomeinoratis firQjaiaitubas»

Registenuesin ver;tate fudicancis adj.pr^miumeftlolii ftablimentum, CujuspraemJi caufa primaria , & prmcipalis eft

bened:cT:iodivina;dcinde non parvi mo-menc! eft populi

, quaex d?bita j.udicii

adminiltracione oritur, incolumiras. Cumenim in multitudinefubditorum honorre^.gis, ^fiitusconjiat?xoyeth.i^,z%. (licu£

ex eorum defedu ejus ruina orimr, )jufticiarerramipfam,ut incoijs aiimen-ta prxbeat, quafi foecundat (verfu 4.hujascap. ) & ab injuriis homicidarum,& quorumvis crudelium oppreflbrum ii-

ios defendit,

Sed cur tenues foli, quaf: unicum , 8c

adxquacum , in quo juftitia exerceri de-berec,fubjed:um,nominantur?ReIp.nonquia magiftratuum non fit diviribus,eciamcum jufto pauperum damno

,jus dicere^

fed quia f^pilfime hac in parce accipien-do perfonas divicum ab iilis del:nqu:tur,deinde quoniam dubium non eft, quin is»

qui tenues recfte jud;cac,al.is idem fadia-rus iic. Atque hoc modo peffim^

, qu»inter reges quam-plurimos, & magiftra-t«g vigere folet, ex profeffb corruptelseoccurric Propheca. Nobifum enim , 8Cdivicum caufasideo ex jure difceptabunr,neinjuria lacefllci in conjuraconemali-quam clandeftinam , aur apercam rebel-1 onem erumpanc : fed pauperes , a quo-rum pocentia non metunnc,Kgr& adcon-fpedum fuum,& colloquium admiccunc,&:eorum deillacainjuria querelaSjquam-vis juftiffimas

, parum curanc. Acqui ho-rum,n:fi armaram Dei manum

>quiunuS

illisplasnocebic, qu^m oinnes omniumdivitum,8c nobilium copias , experiri ve-1 nt, maxima cura fufcipiienda, &: gerel^lda eft.Quam enim ftultum , 8c impiu eft

divicibus,ne r3!'cantur,jus dicere, & nonraro plus ^quo favere; fed mecu excan-defcencia; ptajpotencisDei , ad pauperi-bus, quodliiumeft, criboendum » nequa-quata commoveri J

Verf,

Ji38 SALOMONrS. CAP. XXIX.Verf 1 5 . Jîrga^^ increpatio rk-

Utfcientiam : jedpuerpermjjfusfibi

pudore dfficiet matremfuam,

In "yvi^fuer^t^ fynecd.ipecpro urriuf-

que fexus prolej & imoK )matremfuam)pro utrovis parente.

Sumnia efl , liberos adhuc tenellos

non effe niaiia indulgentia corrumpen-

dos.

Prover.22.15'. virga cum correptione,

feu increpacione conjnnCta ftulcitiam ^

corde pueriprofligare dicitur, hicautemftpientiani ingenerare. Itaque cum in

his duobus efFedris tota hominis fandii-

ficatio comprehendatur , & lai3d:ificatio

^juflificatione nnnquam leparetur, fit ut

virgae , 5c increpationis ufus non parummomenti habeac ad fidem , qu.i pueri ju-

ftificentur,proC)reandum. Quod li virgae,

&; increpationis illi fru(flus fint, faciic

conftac , inepiam eife , 6c cum fentenria

Spiritus Sandti ^ diametro pugnare quo-rundam parentum opinionem. Cumenim fcriptura diferciffime affirmet , ca-

ftigatione flultitiam fugari , 6c ingenera-

ri fapientiam, illi concra , liberos, ne de-iiperenc , non effe corripiendos

mant.Porro notandu eflin vciceirT magnam

efle emphafin. Quamvis enin^ caftgat

o

in fe,&. natura fiia , nifi Deus fuo fpir^tu

bened:cat,ob(it magis, quam pto lit ,- ra-

men ut necefiitatem ejus Prophetaindi-

carec,dicit,virgam,8c increpationem fci-

entiam conferre. Tametfi igitur paren-

;grave fit liberos fuos verberare , &liber

fruilumderinCjCaftigationem utrique in deiiciis

iiabeanc neceffe eft.

In pofteriore hemifl. prioris confir-

matio ett,&; iiluflrano ab adverfo. Sicut

<5njm iibcri r€(5te inttituti ipfi fgelices eva-

523^dunt,& parcntibus honori funtiita fecon-tra fibi permifli in cerrum fe exitiun*

conjiciunt , & parentes ignominia affici-

unt.Sed cur de fola matre fadta eft men-tio? Rcfp. primo quia marres pra^cipua

ciuadam ratione tenellse aetati praefunr,

Sc cum illa magis, qu^m pacres , confue-fcunc ; deinde quia matrum ferc majoreffe fblecin liberosindulgencia j denique

10 quod propcer fexus infirmitacem perditi

adoleicences audaciusin macresconcu-meiiofi funt, cum patres, qui &: caftigar©

illos pofTunc,5c bonorum fuorum ex hae»

redes facerCjmagis reformidenr.

VerJ. 2 6,Dum auaentur impohi^

au^tur defeBio : atpfli ccijum eo»

,„ rum vidbunt.

Scopus eft' pios adverfus mcerorcffij

quem ex impiorum-improbitate , 8c in-

juriis concipiunr,confoiari.

Hic primo de improborum nequirfa

agitur pofte^ de poena illis debira. Inpriore verficuli parce videcur nihil dignueffe Sp> iandri fapiencia , Sc praefercim adqtiam deicribendum cam eximij

, quaraexifti- 30 Saiomon fuerit,amanuenfis ope urerecur.

Ecquis enim ignorar, audtis improbis,au-

geriimprobicacem;.adu!teris,aduIceriu';'J

faribus, furtum ? Sed penitusintro^P-ci-

enci recondirior fenfus appareb"'- ônenim docecur lantum

, pro "umeroim.

proborum , dum unufquilquefuampofl

le m:qLhcateni quafi fjniiâs trahac , cre-

fcereimprobitare^ ^ ledex mulc.tudme

itrproborujr 'Ji'-2'j a^^daciam,&: iicenciam

isâ parencib-js fuis vapu!are,fi camen '^^ peccat;dJ jquandoquidem ,

quod ^ple-

:um ejus amcgniirimum iatis perpen- nfque fit,utcunque nefarium,pro licito^

"" "- -

grconceffo fumitur;de.ndequiaim.pro-

bi non raniiim mutuis exenpiis , ied <Sc

hortameniis fefe ad peccandum exacu-

ant, & in fiagitiis coiifirmenr. Praecerea

hsc verbade finguiis improbis feorfim

fpedatis

lO

n4© * GOMMENTARIAINPROV^RBIA i^^t

fpedat's ita intclIfgi'po{ruiir,ut fenfus fit, nimia feveritate peccanr, nimia lenitudi*

proutimproborum quiiibet^tate.viribus, ne quam pÎurim:; fed pauciffimi tncdio-

aut potentia augetur, ita augeri nequiti-

am ejus, & vires colligerc.

Tanta improborum iniquitas piorum

Dculos, & aures (quamvis nuUa vis , aut

injuria ab illis inferreturjvehementer of-

fendat, & juftas animas cruentet neceife

eft. Quamobrem Propheta eorum dolo-

rem hac promiffione tpitigac, fore ut im-

prcborum exitium fuis oculis afpexerinr.

Qup enim licentius , ^ avidius iniquita-

tem improbi , utpifces aquam , hauriunr,

eo citiuSj menfuraejus impleta,rapiuntur

ad fuppiicium,8c fepulchro,quod libi no-

die dieque defoderunt,conteguntur,Ha-

jus promiflionis, tametll plenum ejusco-

plcmeniam a4d:em extremum rejicia-

cur,fpecimina quaedam Qeus exhibuit in

diluvio, Sodomae incendlo.jEgyptiorum

fubmerfione &c.8c exbibet-quotidie.Si-

,qu'S excipiat, alienum efle ab humanita-

Ee, ijnedum pietate ex alioruminteritu

«bledatione capere , fopra refponfu eft.

20

V. 17. Corripefiiiumtuum , (3

quietum tefaciet j C^ dabit ddici^

mimeetm,

In 133 ( fiVum tttum^ eft fynecd. fpec,In ''jijj?3 (iif/?c;rff)eftmetaphoraacorp0-

ris dei/'iis ad obledtationem anini.

Scopu5>eft pareiites ad debitam hbe-«orum caftigationem, &: liberosadplaci-dam ejuldeiri Yâtientiam adhortari.

QMc*,âtum,Fartes duafunt<

l Promijfio,

Qupd parentes a Salomone toties , &«am parvo intervalld nterjedto, de libe-rorum caftigatione adnunentur, indica-"tur eorum ad hoc offic.um tamnecefla-,ffiuin rarditasAcundatio^Mnlti quidem

critatem lervant : ficut etiani magna li-

berorumpenuria eA;qui placide fubmif-feque corrediones ferunt. Quibus decaufis Propheta doftrinam lianc

,quavis

intelledu faclem , fubinde repctic. Sedcur certam , & definitam afquam cafti-

gandiformam iion prêfcribit? Reip. ca-ftigationis tantam efle oportere pro varia

delinquentium xtate, ingenio, &delidinatura varietarem , ur,^ «><»5 ^ modus ejus

definiri neqaeat Parentum igitur judicio

reiinquiturcaftigationisgenus, & men-furam ftatuere. Si verbis fiat, mitioribus,

aut acerbioribus, prout aetas , ingenium,aut delidum poftulac, utendum eftj fire,

&fad;is, virga, tenuiore vidu,-viIiorecultu corporis , patrimonij diminutione(Gen. 49.4.)abdicatione,aut ^ pareiitutn

confpetitu rciegatione ( 2. Sam. 13. 37,& Numer. 12. 14. ) delidira, prout opus

fuerit, in liberos vindicanda funt.

Ssq.uitur promiffio de quiets , 5c de-liciisexjufta Iiberorum caftigatione adipfos parentes redundacis. Quamobremfiliberorum foel;eitas

( quorum tamencausaparentes,l% mhil non fa<fluros eile,

pr^ fe ferunt ) nihil moveat, permoveac

50 tamen propria, qua? inde oritura eft, uti-

litas. Hic videtur Propheta prolepriciis

anticipare vanas parentum ex-cepriones,

Occupatiohujulmodilub nteli gitur ; li-

beros, qui caro funr ex carne noftra,fine

inquietudine animi , ,8c dolore corr percnon poifumus : fubjeîtio eft , momenta-neamhanc, &Icviculamanimi inquie-

tudinem,& triftirlam quiete illospoftea,

&; voluptate folida diuturnaque perfun-

40 dere. Si vero ex liberis (quod fieri po-teft

)quietem,S<: delxias nonperc pienti

Deus tamen officij liberis praeftiii fibi

confcios quiete, & gaudio in hac vita, 8cpr^fertim futura cumulatififime compen-fabit, Qup enim kiita major eftinter

ofixc;]

JH^ SALOMONIS, CAP. XXIX,officij conrcientiam,&:naturalem erga li-

beros atiedum , eo reclc fundris omcioex fubjugatis affedribus clarior vititoria,

ex obrequio voluntati divinx pra.'ftiro.

lli^

Deo(prajcujusamorequafioderuntii

berosjuberior glona,& majoripfis con-folatio aecedit. Unde enim Abrahamiobfequium tam Deo gratumexltitit , Sc

omni pofteritati ta admirabile , nili quod

Nccc/Titaspra?dicat/onis verbi ab adj.abfcntiae cjus incommodo arguitur

, po-piili fcil. nuditatc, Ubi primuni nuditaSiila inteJIigi poteft

, quas ex indumento-rum defcdu oritur

; quae praeterquamquod frigoris Sc ajftus iajuriis hominesexponat, afpedtum habet propter defor-mitatem,& turpitudinem Deo, 8c horni-nibusexofam. Atque hoc modo, ubi non

chariflimo erga filium unicum,& nierito j^ eft vifio, nudari populum necelfe cft. Fi-muitisnominibus dile(5tumaffed:ui mandatum divinum ufque eo praetulerit , ut

propriis manibus((i non fuiffet Ab Arige-

lo cohibitus ) maciVare non dubitavent?

V. 1$' Fbi non ejl vifio ^ nu-

dahltur populus-Jedquiobftivat do'

Brinam, heatm eji .

In iîa» [nttdahitar] eil metaph. ^ cor-

pore ad animum. In pm [ do^rinam ] eft

fynecd.part.pro omni docilrina divinitus

inlpirata.

Scopus eftprsedicandi verbum , & in-

primis ad normam ejus vitam exigendi

neceflitatem proponere,

^trior de frxdicationis verbi

fartes duce \ necejfitats,

/unt ") PoRener de modo utihter illud

audJendi.VIn voce rra {doBrinam) eam efle,quam

dixi,fyn. ex oppofito membro fatis con-

ftat,ubi vox* ejufmodi ufurpatur,quae o-

mnes revelationis divinx vohmtatis par-

tes , &formas fuo amb;tu compled: tur,

Undelquec ,inepte hoc proverbium ad

ledtionem , aut commentationem priva-

des enim, qua fola apprehenditur , 8c in-

duitur juftitia Chrifti,verbi praedicatione

procreatur,&confervatur. Rom. 10.14.17. l.Petr.r. 24,25", Matth.9. 3(^,^7, 380In eo autem diffimilis elt ratio corpore?,&:,quaeanim«eft, nudiratis, quod illam,

cum Adamo, fentimus, &:quamprimumêgere cupimusi fed hanc tanquam in-

fantuli.qut nullo nuditatis pudore ducun-

^ tur,autnefcimus,aut negligimus, Demdenuditate fignificatur amorum defedlus»

quibusinpugnaabhoftbus tedi fimus,

Huic etiam nudati verbi prxconio defti-

tutus obnoxius eft. Cum enim armaturae

chriftianse mults partes fint Ephtf ^. 14,

I jîdîS.hic non una aliqua,puta gladio

Ip.ritus, quod verbum Dei eft , fed uni-

verfis denudatur, Miferrima fan^ condi-

tio, & fumm^ periculofa , inermem efle,

cui cum hoftibus longfe potentiflknis (E-

phef.(^.F2.) ScfineulJis, nondico anni,

led ne diei,aut horulae induciis de vita x-terna pugnandum eft. H nc Iiquet,quani

jurati hoftes falatis hom num fint Ponti-

ficii,qui armatura hanc populo er pientes

aut cohibentes nudos diabolo necandos

tradunt.Deinde iilad etia conftat, qua abmjnxniai nihil diffcrar

,qui ab audirione

verbife fubducit.Vid.czS.v.p.AI as h^c

tam reftr.ngi; prasfertim cum ifta vox, fi ô vox feparatonis aut dilfipat on s figniri-

non eflec Cquod tamen apertefaluun eft) cationem h.ibet : quo etiam in fenlu ve-

rynecdochic^s extendenda,ejufmodi ta - rilfimu eft, quod h c de iis, qui prsedica-

men reveIationemdenocat,q„a;prophe- tione verbiauri 6habenr,aut nonaudire

tiS a Deo fat-ta ab illis populo pro con- volunt.enurc atur. Separuutur enima ie

cionepropolita & patefada eft, invicem variis erroribus , 2c inimlcir s;

, iiii &A

124-4- COMMENTARIA IN PROVEPvBIA 124^

& a Dd gratiain hac vita,& gloria in fu-

tura.

Reftat pars alrera Proverbi) de modoredleverbum, & utiliter audiendi. Ta-

metfi enim omnes,quibus verbi praed.ca-

tio non fuppttic , infcelices fint , non ca-

men beati itatim funt, quotquot cademfruuntur, niii ad auditionem accedat ob-

fervatio, & obedientia Luc. 8.21. Ver-

bum quldem cibus eft fuaviffimus ( Pfal.

ip, 10. j & fummfe neceffarius (Amos 8..

II, 12, 13.) lucerna eft ad nos per tene-

bras hujus vitae dirigendum iPialm. 1 1-9.

I of .)viae dux ad nos,qui hic peregini fu-

mus,red:o itinere ducendum. Quemad-modum vero ifta, quavis ad manum fint,

nifi etiam ad ufum, cui deftinata funt,ac-

commodentur, nihilprofunt: itaverbum

Dei, nifiad fandificationem referatur.

conveniat ; ne(quod plerunque fir } de

cafligationis neceifitate perfuafi,generis

tamen ignari nihil profintcaftigando, fedobfint plurimum. Dicitur igitur , eum,qui fub alterius imperio agens

, quid fibi

incumbat offic!),probe inrelligit.fed nonvulf prxftareoblequium, non verbis , 6cproinde plagis caftigandum eife. Quidigitur ( dicet aliquis j ) Nonne liceac

^" officium mediocriter edod:os , & abeo nonnihil deviantes perfnaforiis ver-bis

,praemio , & poena propofitis , in

redtam obedientiae iemiram ( fi fieri po-teft ) reducere .^ Refpondeo , deiishicfermonem eife

, qui de officib fuo abun-dfe admoniti

,quia ramen iervih ingenio

fint , nec , nifi malo coadi , quicquamfaciant , ne miniiTia qu'dem ex parte fe

obfequiofos prarbent, Hincigitur eluce-Hullius ad ialutem momenti eitiimo vero 20 fcic , officij iui ignaros plagis urgendos^caufa interitus longfe gravioris exiftit,yi-

de Ifai. 22. i.

non eife. Ecquis enim cceco, fi a via de-flexerit , vitio vertit ? Ubi tamenexci-piendaeft, qurs aifedratur , ignorantia».

Coecum enim, qui ducem nad"us fequi

nolic , omnes ,qui in foveam incidat, di-gnumjiidicanr.

Ex hoc proverbio obfervari poteft, la-

tum difcrimen efTe inter Dei , & homi-ImDj? (fervus) eft, metaph. k corporea 3o num juftitiam. Deus enim jure pbterit

fêrf, /9. Verbismn capgatuf

fervus ; cum muiiigj^ , tamen jim

rejpmdet»

fervitute ad fervilem condxionem animi.

In ru;?» (re/pondet) eft metaph, a refpon-

fione, quae verbis ficâd obfequium,re 8c

facftis praeftandum.

Sqmma eft,proterviam eorum,qui fub

imperio funt , non niii plagis corrigen-

dam eiie.

Propheta alias faepeiiumero ad debi-

âmdelinquentium caftigationem adhor^'

latus, hic, quo caftigationis genere quif-

fuae voluntans ignaros seterno fupplicio

perdere , cum homines non nifi contu-maces plagis debencafficere Quanquamomnis noitra

, quse in vitio eft , ignoran-

tia [ fi ad fcientiam cum libero retinendi

arbicrio nobis in protoplafto inditam re-

fpiciamus ) affcdata quodammodo dici

poteJft.

quod verbistedte conitituens , unura(iiib quo continetur vultus tr *ft.tia ; ) al-

serum, quodfadis perficiturialiis praefe-

t\os monet , quod genus quibus dilicfiiS

V. 20. lîd/fiivimm pnecipztem

quam de iilo»

Scopus eft.maliim in lingu? prajcipita»

tiaquantum fic,oftendere. Vid.cap.z, 12

Loqua-o

U^6 SALOMONIS, CAP. XXIX, n^yLoquacitasverfuii.hujuscap.&alibi prxcipueverbi praedicatione , longeeft

faepe vituperam eft , 8c Teria,priufqaam

verba proêrantur , deliberatio non par-

ce laudata.Hoc antem in loco mal!,quod

ex fermone temerario,8c inconfulto ori-

»tur, magnitudo cx compar.minor.often-

dirur.Ipfa enim ftultitia minus incommo-

da eft.Sed quo randem modo pr^cipitem

verbis, cumipleextrita vocisinhocU

periculoliiiima.

V. 2 1 . î debcatenutrit hpue'

ritiafervum fuum , tn finefuo mtorbws,

Scopus eft' herum in prudenti fervo*

bro fi»niftcatione ftultusfit, cumftulto lo tumfuorumre(5tioneinftituere.

comparat ? Refpondeo , cum ftultorum

in hoc libroalius impie ftultusfit , a-

lius pras imbecillitate ingenij ,pofte-

riorem hoc in loco intelligendum ef-

fe.

Si quxratur ,quid caufas fit,cur prseci-

piti verbis prxponatur ftukus ; refponfio

eft, primo quiaverbofusille fibi, & fapi-

«ntise fuse confidens , nulload deliberan-

dum fumpto fpatio,nec confultis aliis,3li-

quando etiam re ignota,fenfum animi fiii

proferat , cum fatuus imbecillitatis fuae

confcius facile fe aliorum judicio fubmit-

tat.Deinde prxceps verbis eadem animi

elatione, qua addudus eft ad fententjam

fuam temere ptoferendum , ad pertina-

citer in eadem prolara perftandum, ne

parum conftans videretur , moveri folet:

quod fatuis non accidit,quibus fere men-

20

Plerique tanta funt in fervos inhuma-nitate, feveritateque,ut nullus labor tamdurus fit ,

quin fervis imperatus levis 8c

Facilis habeatur ; nuUus vidus, autcultus

tam vilis, & tenuis, qui non ducatur plus

aequo cultior , &: exquifitior. Peccatur

etiam (quamvis rarius ) in alteram par-

tem , cum heri fervos nadî idoneos libi-

dinum fuarum, & ftudiorum adminiftros

delicatiusillos pafcunt, fplendidius or-

nant, nimiam ab opere vacat;onem con-cedunt,adampliora munera evehunt,fa-

miliarius.quam iervi ratio poftulat, allo-

qnuntur.Abinepta hac lenitate ut dehor-

tetur Propheta,adj.ejus damnum propo-

nitin fine verficuli. Servi enim exiftiuf*

modi tradiatione fpiritus ita fument, utffi

alia ratione non pollint immatura domi-norum morte in pofrefiTionts eorum fibl

tis,8cinte]ligentiae inopia hoc beneficium 30 aditum patefaciet. Nam ut omnes fumus

confert,quod de fua apud alios exiftima- Iicenda [ referente poeta] deteriores , ita

tione parum foliciti funr.

Vt vinj, quod hic redarguitur , immu-nes fimus,. a repentinis animi motibus,ex

quibus ortum, §c incrementum capit, di-

ligenter cavendum eft. Hinc lac c.i.v.

I p.adhorrationi ad tarditatem in loquen-

-doillam immedia(e fubj cit,ut ad iram e-

tiam tard- fimus. Vide r. Sam 25". 1 5.21,

imprimishoc hommum genus. Exem*plum eximium eft in Abnero,qui a Saule

in fiamma authoritate conftitutus tantum

fibi arrogavit , ut Ifhboshethus netumquidem illum reprehendereaufijs fuerir,

cum regnum ab illo ambiri fufpicaretur

.

2. Sam. ?. Sicleroboamus a Solomoneplurimi fadtus Rehoboamum filium Ion«

22. Idem Herodi contigiife videmus ex ^q ge maxima regni parte privavit , i. Ktg,nimia Istiria Math. u. <J,7. &;aiiisex 11. Vide i. Reg. I6.9. 10, ri, 12.

affedibus aliis. Servos a pueritia delicat^ enutriros

Verborum autem prascipitantia in re- hanc orbitatem afferre ideo dicit,utintel«»

' bus civilibus periculofa , in divinis,puta ligamus temporis diuturnitatem , quo

oratione ,, votis ( Ecclef. 5" , j, &;c. } 6c tam laute accepti funt , cum in majoremliii jj,

animi

•^

I24S COMMENTARIan"mi fuperbia iJlo"! atrollere ,

r.;m artes^

qmbus hseredirare jultis df rr.iris trepta

ad fe transferunt , docere. Dominornm

igitur intereft m^derare fervis fu.s m-perare ; ob eamque caufam^prudent !am

a Dcopetere, ur, nimia reveritate,&: in-

(dulgentia dcclinauis , mediocritatem te.-

neant.

Verf. 22» Vir inemifceb/teon-

tentionem ; ^ Dominus (ejiusmul-

tus ell defehlione.

In t^K {ira) & non( afla) eft meton.

adj. In hpniDomnm) eltmetaph. kdo-

minio, & pofTeffione externa ad animu,

Scopus eft iracundia? malaad commo-diorem ejus fugam oftendere.

De priore hujusProverbii parrevide

alibi, prsecipue vero c. if. verf.iS. In

pofteriore per dominum aeftus, feu aeftu-

antis irre non intelligit eum,qui imperium

habet in hanc animi perturbationem;fed

eum potius, cui a^ftus domina|UT. Notat

enim eum , qui alios ira tantum excedit,

quantum domrnus dignitate fuum fer-

vum. Unde etiam Deus Nahum i. 2.

«on Sya dicitur propter furorem ,quo in

itnpios exardefeit, incredibilem. Hujus

hominis infignis improbitas fuo deckra-

tur adj. quia mukus,& magnus eft defe-

dtione. i. multa , & magna peccata ad-

tnitcit, Ira enim temer^ fufcepta, aut

modum tranfiens non fdlum ipfa pecca-

jum eft , fed tanquam foecunda mater,

aliapatit quam plurima. Vndejac. affir-

mat , iram hominis Dei juftitiam non o-

perari.c.i.v.2o.AliquandoeniminDeumipfum fercHF2. Sam.<^. Prov. 19» 3. eul-

tum Dei,& invocationem nominisdivini

impedit I. Tim,2i 8 • deinde faii^tifTi-

mum Dei nomen juramentis , dejeratio-

nibuSj&exfeGrationibusprofanat.i^Sa^

2^. 23. Quid, quod nonnulli malignumIpirituifl invQcanc, «c illis,quibus irafciin-

A INPROVERBIA k'j)

tnr.maljmarqaod immittar? Homini-bu eiiam valde p'*rn'ciorus eft ire furor,

Er pr'mum qu.-dem dom nn fuo ratio-

nem adimens bellua? r.bicSx formam adreirpusirduit .- atque iiamillepericulis

ex ftulta temerirate obj cii, Denique in

proximum infignitet injuriofus eft.Nam(ut ex Prov. pr^fenti liquerj contentio-

nes mifcetjeonvitia , & exfecraciones e»-^^ ru(itar;pugnas denique , & ftrages edit.

Ex quibus omnibus veriflime cum Pro-pheta concluditur, dominum seftus mul-tuin eife defedione.

Verf.zi. Superbia hominis dejp-

ciet iUum : fedhumilis Spiritu reti*

nebit honorem,

^° Scopuseft homines ab animi elatione

deterritosad humilitatem excicare. Vid,c. 18.12. & 28. -JT-.

Superbia eft opinio alicujas eminen-tis boni , quo quis fibi confidens, pturis,

quam aequufn eft,fe a?ftimac.Defcribitur

vero hoc in loco ab eftedio quod ab ad-vetfb effedio contrarix vircucis confir-

marur.

Cum dicat, fuperbiam dejicere homi*3*^ nem,non obfcureinnuit, illum priiisin

fublimeeveftumfuifTg. Arqueita planfe

fereshabec. Nam fupcrbia hominesinakum atroUuntur. Sed qualis tandem eft

illa ehtio } Imaginaria tantum ;. ut qujB

ex falfifilma vaniflimorum hominum o-pinione originem habet, & exiftentiami

Non abfimile eft, quod alibilaius animoappelletur., perindeiac fi fuse praeftantiae

opinione diftencus non polTet commodo^° ioco Gontineri ; cum tamen latitudo ifta

non aliufmodi fitj quam veiicaj effe folet

vento itifiatje.

Deuidecum fuperbia,non incaufaefle

dicatur cafiis fuperbi , ^cd eum dejicere

hac profbpopeia qua afiedtui ifti hominis

Pfrlbuam .

%^c;S SALOMONISperfotiam affingit malleo , veJ alio :d ge-

nusinftrumenro ad conrundendum fu-

perbum armaram ^wit^nû-îfHf loquirur.

E 1 enun Joquendi formuli declarat , fu-

perbiam ipiam ad fuperbi nonimagina-

riam,ut elationem^fic dcpre/llonemjed

veram ex fe fufficere.Vide c. i.verf.;^!.

Hic igitur animad vertant feperbi quanto

in errore, 6c quam perniciofo verfentur.

CAP.XXTX. iiupravara hcminum ratio, eutn ,

quf fe de-preiferir, .-'bomnibus veluripedibus pro-

tritum iri exi(timct;tamenSpiritusveri-

tatis ad honorem airequendum,&:firmif-

limc; recinendum maximum efle com-pend.um ftatuic , fiquishumiliter fe , S<i

lubmifle gerlt. Primo enim Deum a fe»-,

& parribus fuis ftantem habec, quifu-

perbis refiftens gratiam dat humiJibus,5c

qui jadatione , & venditatione fui,qua ^° cujus oculus in humiles, ut illis benefaci-

ruinam fibi ftruunt,fe,ut magnifiant,efte-

d:uros arbitrantur.

Sedquomodohominemdejicit? Re-fpondeo,tum prarcipue,cum manumDeiin illum armet. Si enim in Deum fuper-

biaferatur [ficut fit, cum liberum fibiar-

bitrium, 8c operum merita homines affu-

munt, 5cDeoprovidentiafna,6c praede-

ftinatione quafi fpoliato nihil permitcunt.

at,defixus eft Ifai. (^6.2jdemde hominesetiam pios femper , & plerunque impro-

bos fib; propitios habet.

Siquis hicquiErit, quis fiibmifius fit;

refpondeo cum Propheta , eum cffe, qui

contr^tus Sp ritu ex fenfu peccatorumad humlitatem edodrus eft. Unde appa-

ret , veram humiliratem nufquam mfiin

fidelibus reperiri. Tametfienim nonnul-

nifiquodipfianguftisfuaerationisfinibus 20 li improborum externo corporis geftu

eximiam animi fubmiflionem praeie fe-

rant, intus tamen , & in animo fuperbia

turgent cumcntqueo

aflequi pofllint , & comprehenderejvel

cum Deo cultum non nifi ex fuo ipfo-

rum , vel aliorum cerebro invencum de-

ferunt, ] iftiufmodi fuperbos, ucquiin

faciem ei refiftunc , excenco brachio ^

fummiscoelis, quo fuperbae mentis^fuae

al.s fe fubvexerunt , in unum barathrum

deturbabic. Deinde quorum fuperbiain

homtnes ftringicur,quiacamenobliqu^

Deum peruntjDeum etiam ultorem fen- 30 In asa (fure) eft fyn. part. pro peccara

lient, qui fuperbis refiftit lac. 4. 6. Prse- externe admiflb contra quinque priora

Ferf ^4,$uipartitur cum fure,

odit animamfuam '^ ^ qui audit ex*

Jecratiomm^mn indicat*

terquam verb quod Dens fuperbis infe-

ftus fit, angelos, 8c homines pios,& im-primis fui fimiles infenfoshabent, Namcum impfobis alis probe inter fe conve-niat,ebriofiis ebriofum amet , & adulter

adulterum &c. inter fuperbos fummaferb animorum eft diftradrio, quianemoillornm fuperiorem , autsequalem sequo

animoferre poffit,fed unuiquifque Ioias,4o

eminere, & m pretio eflecupiat.

In pofteriore hemiftichio proponltur'

prioris confirmatio ab adverfo bumilita-

Kis eSed:; eum dicaturhumilcm Spiritu

feonorem retenturum, Tametfi enim de-

fecundae tabulae mandata,^ in rh» (exje-

crationem) eft etiam fyn. part. pro ex=»

terna violatione trium poftremorum pri-

mse; In icsa ( animam ) eft fyn part. pro

integrahominisperfona.Item in pT:v{au^

Ait) eft fyn partiS, utapparet Levit. 5, i,

Scopus eft ab omni communione , 65

participat-ione peccati abfterrere.

H:c primum confideranda eft com^mufT catio cum aliorum peccatis , demdtefted:um ejus.Homines fere nuliius fce*

leris,n fi propriis manibusadmiifi fe reos

peragi ; imo nili duces , &: antefignani

ruerint in peccando , nullos efle autu'

Ini 5 mans -

12^^ COMMENTARI A IN PRO VERBIASicHevah fe inde faris excuntam

I2f3

tnant• r j

putavit ,quod non nifi lerpentis fraude

prsceptum Dei violaverir; Sc Adamus

crimen a le depellere voluit, quod foe-

min:e impulfu illud fecerit.Et quidem ab

improbis,qui S.Sandti expertes funt,qu'd

aliud exfpedtes ? Sed videas alicjuando

piosipfos S.Sando non mediocriterim

ftindtionem adhibendam effe. Si enimprivatum deldium fuerit, modusindi-cand',quem Servator plenilfime praefcri-

pfit,obf:rvandu eft;quod fiad publicumfcandalum , aut aliud detr mentum fpe-

dat.magiftrat bus,aut Ecclefi*e deferen-

dumeftjMatrh.ig.if, (^,17.

Sequitur pars airera de effed:. fn hoc

butos in hanc erroremabduci.Exod,^, ^^genere deIinquentium.L)bi,tametfi mul-

22.25. Hic autem error hominum tanto

nequior eft,qu6d in rebus prseclare geftis

llialaude, taaietfiin tertiis , autquartis

confiftant, privari noluit. S . Sandius, uc

huic errori occurrat , docet , eum etiam

implicari fcelere,qui peccata alterius ullo

modoparticipat. Exemplum ftatuitmfu-

re. Furti reus eft , non qui prêdatur mo-do,verumetiam qui cum iIIo,rametIifur-

ti,cum admiifum eft , nonconfciusprse-

ta afferri potuiflenc, illud tamen delegic

Propheta.quod aptiffimum eft ad confir-

mandum veritatem , 8c contranx caufefundamenta convellendum. Cum enira

caro obftrepere poiTet , hominem fpolia

cum furibus partiendojfuocommodo, 8cpeccata aliorum tegendo paci, & lecuri-

tati confulere; refpondet Propheta, dutnaliorum diviriis inhiar, animam fuam per-dere,&, dum conatur aliorum fibi conci-

dam dividit. Hoc cogitenc, qui a piratis ô liare amicitiam , acerrimum lui ipfius ini-

vili vendentibus ,quod aliis vi auferunt,

merces coemunt. "Sed quanto magis fu-

res perhibendi funt, qui furtum, & frau -

dem promovent ; quales funt advocati,

qui injuftis caufis patrocinantur , 6c lin-

guasfuas dealbandis il is , 6c iniucandis

locant ; & cum primis judices,qui len-

-tentiam ab illis dicunt, qui jure iine caufa

expenuntur,maxime fi, ut jus torqueant,

munera accipiunt.? Vide Ifai. 1.23,

Communicationis cum alterius fcele-

re aliud adhuc genus eft a fenfu, & judi-

cio humano remotius. Nam qui audit,

aut vdet , aut , rarione quapiam alia co-

'

gnolcir blalphemiam,{eu exfecrationem,

cuinullum aflenfumpr^bet, quam nonfine animi moerore inrell.gic, &cogni-tamimprobat , nifi tamen indicet reusil-

l usreijetur^Levic.f.i: & 19.17. Qâm-vis igitur

, qui hujus officii fe ftudiofos 40prxoenc

, Trcft.vvp^yiiotii » & a^ô7e<«6-

vt7iu>Toi inter homines plerunq; audiant,iiobis ramen , non ftultis hominibus , fedfapientiffimo Deo aufcuicandum eft.Sedcui taciendutneft indicium^ Relp.di-

micum evadere. Prsererquam enirn quodaecernum exitium poft hanc vitam illum

maneat,fibi,dum in vivis eftjanimiinquie-

tudinem exconfcientia igneis Saran«,6cpeccati fpicuLs vnlnerara accerur,&mor-rem,quam Deus legem fuam violanribus

comminarus eft , accelerar. Qupd cumprim s de iis inrelligendum eltjqui ftudio

divinx glorise ab impiis vindicandae non30 ducunrur.Si enim conjurat.onis .n regem

confcius, -fi ad 24. horas illam dilTimLiIec,

capice pledlicurj quanro magis culpandusfimuI,-& puniendus eft,qui Isfae majefta-

tis divjnae reos non palam facic }

fetfz^JTrepidatiohDmwis dahit

tendiculam: qui autem CQnjidit in

DGmimJn edito CGliocatur.

In e-pw {tendiculam) eft mecaph.^ peri-

culOjCuiobnoxia? func fera;,&: aves,cran-

flaca ad per culum culpse fimuf& pocn»,

cui,qui rrepidi func, exponuncur In 3Jb'»

{collocatur) eciam metaph. eft ab his ,qui

inloca

in loco aliqno inaccelTo conftituri extra

telorum jadlum funt , ad cos,qui in Deo

fiduciam habentes ^ periculo peccati , 6c

pcenx tuti funt.

Scopus eft trepidationis ex infidelitate

profedtx miferiam oftendere.

Hic duo cofiderauda funt;primo qux-

nam illa fit,qux liic redarguitur,trepida-

tioideinde quibus argumentisdamnatur.

SALOMONIS, CAP. XXIX. ii^ynulium omnino cfTe poteft. Et proinde

in papatu , ubi (umma cft de bonis operi-

bus jadVantia, nullum eft opus bonum.Kam cum ex charitate in Deum r.6 pro-

ficifcantur eorum operi [ut qui de amorcDei perluafionem , tanquam fuperbum,

£c impium commentum plane rejiciunt,

hec nifi compenfationis ergo , Sc infcrni

metii operentur,] efficitur,quod hoc in

Eft autem trepidat.o ha;c, feu metus ex- ^^ loco a Propheta dicirur , ut in laqueum

ceflus exfpedtatio alicujus mali ex opi

nione Dei nobis infefti,aut non plen^ re-

conciliari. Ex quo intelligitur , non reipfa

pugnare hoc Proverbium [quod tamcn

Erimo intuitu videripoteftjCum ilIo,quod

abetur cap.2 8 • 14-. Hic enim pavor inde

crtus, quod Deusauthoftiscreditur, aut

faltem non propitius, aut homineminpeccati voraginem dum obfequiumDeo,

aquo nibilboni , fed hoftilia omniaex-fpedtat,pr2cftandi animum abjicit, pr^ci-

pitemagit; aut fi animi de Deierga fe

voluntate pendeat , & in dubio verfetur,

utrumDeusamore illum complediatur,

an odio habeat ,quicquid illi officii exhi-

bet,idomne^ charitate minim^ profe-

<ftum in bonorum operum albo, 8c cenfu

haberi nequit. ijCor.i^.Gal.f 6. Namhxc eft il!a trepidatio, qu^ excludit cha

diaboli proni cadant. Verumquidem eft,

piis remunerationis exfpecftationem caUcar ad benâgendum addere, 6c metumpcenaefraenum,quoamaIeficiiscohibean-

tur.injicere : fed hoc intercft, quodinfuis operibus non fe folos , & utii ratemfuam,fed Deum , & cjus gloriamitare-fpiciunt,ut, fi neque juftitije cultoribus

foelicitas in coelo , nec oper«riis iniquita-20 tis cruciatus in inferno reponeretur,bonis

tamen operfous, quia Deo placeant , 8c

gloriam ejus promoveant, navarent ope«ram.3ed non tantijm fervilis hic Deime-

tus ,-.fed cresturarum etiam , individuus

prioris focius,&: progenies, in peccaii la-

queum homines conjicit.Hinc impii fervi

fuis dominis,filii parentibus. fubditi prin-

cipibusin iis, qus contra legem divinam

iitatem; ficuta vera charitaie ipfa excltj- 30 imperanr, obtemperant. Hmc impii nou

ditur I .Ioh.4. i 8 • Non poffe autem nos,

priufquam de Dei erga nos amore per-

iuafi fimus,ex charitate operari ex i .loh.

4.10. ubi Deus nos prior dilexiffedici-

tur,facirecbnftar.VideIoh 15" 16. UndeApoft.charitaren Dei radicem , feu fun-

damentum conftltuit noflri erga Deumobiequi. Eph,^, 17. Quod ipfumMag-daleujg exemplo cpreK.e contirmatur

tantum ad Gorufcationes^ & fulmina.fed

folii ftrepitum expavefcere, imo, nemineperfequente , mfugam corjicidicuntur,

Levit.2(5.5(ô Prov. 28.1. Deniquehinceft, quod pii ipfi [quoad reliquiae hujus

perfidiofse trepidarionis illis adh^rent]

ijepe ab ofEcio difcelferint Gen.20.2. 6c

18.1 5. 5c 26.7. £c i.Sam.21.13. Atque

dum timore in peccatum impelluntur ho-

Luc.7.47. qu« ideodietur Chriftum di- '^^ minesêodem impulfu ui mi]eriam,5c ca-

lexiffe pLir.mum , quodplurima :lli pec-cata remitfa lint. Libi ig.tur nulla eft per-fuafio divina? erga nos chan;at"s,ib ,tam-€tfi fplendorem oculis hominum multamagnum exhibeaiit, bonumtamen opus

lamitatem incidunt {Jt enim umbra cor-

pus, £c dominum fatellites ; fic Dei vm-did:a peccatum comitatur. Et praetef

plagas a Deo immediate infiid:as, trepi-

datio h^c alios ad imtandum lilos , Sc

injuriis

li?(J COMMENTARIAinjuriis onerandum au .aciores facic; de-

inde, ingruenre periculo ,.animi confili-

umjquo malum depellendum erat,,peri-

mitj denique corporis valetudinem non-

nunquam trangit»

Pofterius hemift. compleAitur prio-

risconfirmationem abadverfo cumdi-catur, qai confidit in Domino, in edito

coilocari,id eft cu a peccaci dominic3,t5

afevera Dei vindida, & Ltmidabili ju-

dicio tutus, & tedus efle, Certum eft,

neminem mortalium pofledicercj cor

iueum mundum eftj 6c juftiffimi quique

pacemam Dei caftigationem experiun-

t^r : ffd omnes in Domino confidentes

tyrannide pecrati , & ira Dei eximun-

t.ur. Hic videmus, fiduciam in Deo tre-

pidationi contrariam efle, & illam, ran-

quam ancillam, & vile mancipium foras

IN PKOVERBIA wf^dQminatom. fedd iefiova efljudici-

um cujrjque,

In '3D (faciem) eft metony.fubj .pro gr^-tia,quae in vukus ferenitaEe, Scadaliqueconveriione cernitur,

Scopus eft hominum infcitiam,& im-pietatem externis mediisaut omnino,

jQ aut magisquam Deo innitentiu taxate,

Hicprimo .notatur.hominum infcitia

iJIaj &impietas; deindereprehenfionis

ratioadjungitur. Etq«idem haudfacile

dicas,ubi magis,quam hinc fe prodat hu-mani ingenii perverfitas, & ad defediio-

nem proclivitas. Nam iidefint,homini-

bus exrerna, quibus res concupitas adi-

pifcaniur, adminicula, animos ftatim

defpondent penitus, acfi Deusautido-peIIere.HincilIudeftFral.27.i.& 56.4. 20 ûmeflet, autmanusejusitacontrahere-

I r . & 1 1 8. <f . Ubi etiam docetur , quis

iti Deo confidar ; is fcilicet qui ex vero

fenfu cordis fui dicere poteft ; lehovah

eft mecum. Hinc Chriftus difcipulorum

£n mari ja<5tatorum formidinis caufamaflignatfidei imbecillitatem, Etlaco-bus^ Deo quicquam petentes jubetin

fidepetere; &c dubitaates.uihil aDeoimpetraturoSjCofirmat c,i.verf,6. 7.Vn-de concluditur, religionempontificio-

i:um , quse dubitationem de benevolen-

tia Dei non admitttit modo , fed.prae-

cipit, falfam efle , &impiam, Deuidefidelium a peccati dominatu, &pa£naliberacio eleganti metaph. depingitur

ab illo dudta , qui in arce ejufmodi col-

locatur, qax, licet ab hoftibus acerrime

opplignetur,expugnari tamen nidlomo-do poteft. Pfal.125. Matt. 16,18. Ioh.4.

tur, ut ^malisliberaLe, &resnecefla-rias fuppeditare non poliet

, quod fi illis

fruantur, negledlo Dei auxilio, hinc fa-

risfe adres'ex voto gerendas pr^fidii

nacftos arbitrantur.Siquis,undehoc con-ftet, incerrogar, refpondetur, primoquia nimiam in aucupanda hominumgratia

, & offenfione declinanda operamponanr, quod muneribus , aliifquecor-

30 ruptelisprincipum& judicum tavoremcaptent,& in his totam, aur certe maxi-mam pociundi voti fpem collocenr, Deoinrtrim vel non omnin j, vel frigide tan-

tum , & perfund orie invocato , 6c nonanre omnia in confilium per preces , 6c

volunratis ipfius cognitionem adhibi-

to; deinde quod rei ex voto confed:ae

Deus author non ignofcatur , aut fal-

tem pio dignitate m\\a ex parte lau-

13. 14. & X. loh. 2. 19. VndeefEcitur, ^r, detur. Hzc hominum infania crearuris

Pontificiorum dodrinam de fidei infta-

bilitate,& incertitudinefidei cxdiame-tro cum fcripcuris pugnare,

^^rfi6*Multiqu(ermtfaciem

podus., quam creatori confidentium,

quantumvis iate fe diffundat hoc ipfo

Proverbio raribne parium redarguiiur j

uccumaegroti ^medicis, inmari pe-

riclitauces a fua navigandi periiia, in

beilp

I2f8

bello^ rei militaris fciemia, & apparacu

bellico , Dei aiixilio aut non exfpe-

cftato, autparumfolicitequaefito, pen-

deant. .,07Sequituf reprehenfionis ratio ducra ab

efEc. principali.Ideo enim damnatur ho-

minum vecordia ,quia externis mediis

innitentes Deum negiigant fuccelTus

|»"ofperi , aut adverfi pro iuo arbitrio au-

thorem unicum , & proinde ante omnia

invocandum,6c,rebus ex fcntentia geftis,

prxdicandum. Quam rem Nehemiah,

&; Efter rede reputantes , cum a regibus

populi fui liberationem petituri eflent,

petitiones a jejunio, &precibusadDeum

l in cujus manu funt corda regum] orditi

funt Nehemias i.^.&c.Efter.^.i^.

SALOMONIS, CAP. XXIX.obftat,quo mitius pij (qui eofdcm fe c» i&

Deo amicos , & hoftes habituroc pa6tj

funrj homincs ncquam , & liceleratoi

deteftentur. Cumq'ue improbi pios finc

caufa , imo contra eorum merita abomi-nantur

,quidni illos hi jufta dc caufaiti-

dem abominentur .5 Qupaccedit, quodimpii femen ferpentis lunc , ideoq'ue eo-dem,quo parens, habendi loco. Verum-

o enimvero cumhujus Proverbij fcopus fic

indicia,yel figna poponere, quibus pij abimprobis dignofcantur , oportetabomi-nationem hanc nonotiofam in animode-litefcere,fed verbis, & fadris exprimi. Si-

cutigitur improbi piorum confbrtium fu-giunt • fic horum illis fugiendum eft : I6cut illi piorum excidium quserunt ; fic ipfi

^ piis {a res poftu]at)Miniftris t ccetu Ec-

Ferf* 27. j^bominatio juflomm clefiafticoejiciendi funtySc Magiftratibus

eflVirimquztatî ^ abominattO im-

'^ ^ ^'^^"^ exrerminand, • r.nmn, .h.ft „r

ttobi eft reUuivia,

In n3;?in [ahominano^Schijr [iniûitaiii]

«ft metonym. adj.

Scopus idem hic cft , qui fuit cap, 28.

verf,4.

Abominari improbum plus eft ,qu^m

-odio eum habere , cum abominatio fum-

e vivis exterminandi : tantum abeft , uthonoribus illos, & muneribusinilepub.Ecclefia , aut familia cohoneftari opor-teat , aut foedere nobis vel affinitate ad-jungi,2.Chronic.ip.2.

Sed hic quxrac aliquis,quomodo con-gruathaec ao(itrinacum curailla,quamunufquifque habere deber, improbos^nequicia revocandii quandoquidem cha-ritatishoc elfeclum eft

,qux cum odioj,

mus fit odii gradus ,quod Davidiperfe- ^© nedum abominatione confiftere nequit?

d:um odium dicitur Pfal.i 39.22. Quod Refp. curam iJiam depeccatoribus , rran

adhucliquet magis, quia dicatur juftus proliigatis^&perditisCdequibushicfer-

perinde iniquum,ac hic illum odio habe- mo eft;j fed-de iis gerendam efle , quos

re. Nemo autemignorat, odiumacerri-

mum elfe; &: irrecoaciliabile ,quo juftos

profequuntur improbi. Quamobrem a-

jienum videri non debet,j)iiS non impro-

bitatem folam , fed propter eam ipfos e-

liam improbos exolos effe. .Verum qui-

fanabiles credimus, Deinde ficutimpio-

rum in pios odium non impedit, quo mi-nus illos fuis moribus , & ftudiis confor-

mareftudeant: fie nequepii fuoinim-probos odioa ftudio, & conatu illosDeo

lucrandi retardantur.

dem eft creaturam,quatenus a Deo.ctea- Denique prêtereundum non eft, quod

taeft,odiffe non licere,fed quatenusima-

goDei in illa deformatur , odio haberi

poteft, acdebet. Scut enimDeusim-probos jure odic7& aeternis in illos infli-

^îs fupplieus odiqm tcftaiur ; ita niiiil

juftum definiat, qui via/eu vivendi ratio-

ne,didis, 6c faîs ijiteger eft.

Kkkls CAr.

lz6o

C A P U T XXX.

Ferf, i, Verhorum Agurlsfitij

Jake comportatio : diUum viri de

Ithieky de hhieh\inquam ] 6 V-

caie[Jit.]

Xl Adenus fueruat ProverbiaSalomo-

'Tiis;

COMMENTARIAINPROVERBIA n^tmalint otiofi fpedtatores efle,quam boniquicquam agere.Davidis aliter fententia

fuit ,qui, cum honor templum Deo aedi-

ficandi negatus effet, ad illud tamen,quod in fecundis erat,fe,& operam fuamconferens ,

quze templi ftrud:ur«B infer-

.

vire polfent , comportavit , 2. Sam. cap.

7. & 8. Sicut obtterrices , licet ipfaj nonpariant , qui ramen aliarum partus adji».

^° vent, 8c promoveant , non minus, quamipfae puerperse Reipub. &EccIefi2B necef-

lariae funt.Quid,quod Salomon (apientif-

fimus librorum fcriptor non eft dedigna*tus fuam in aiiorum, & quidem fceminse,

nempe matris dicStis digerendis,&defcri-

bendis operam,& ftudium ponere, ut exfequenti capite liquet?

Ejus vero, qui hsec Proverbia contulic,

fides notanda eft,quod non pro fuis ven-

(Inrcriptio priore hmifl. vefCm^''îtat. Quod tamenJionnulH faciunt, qui

' -^ ^^' aliorum Icnpta lufturati, expuncris au-

thorum nominibus, fua prsefigunt. Quiautem haec collegit , & literis mandavit,non tantum aurhoris nomen protulir, fedfuum^fortaffe nequid authori meritae lau«

dis decederetj reticuit,

Hadienusinfcriptio fuit : fequiturp^rs

altera, nempe informatio:

Âgurif,

l Betfhaba,

Ex Aguris didis via aetern» falutis iii

formatur.

. frimi,

Partesfunt^

1 Informatio , feii corÛi inje^

^ quentihus,

In infcriptione indicatur hujus prophe-

tiae, feu dodrinae inftrumentalis effic.qui

adj. nominis , & relat. patrisa fuo etiam

nomine defcripti arguitur;deinde forma,

nempe comportatio,feu colled:io;deniq ;^°

fubjedVa materia , Chriftus nimirum, qui

dupliciadjun. nominis def€ribitur,Ithiel.

& Vcal.

Quc>d comportationem vocat , obfer-

vandum eft, non illos dedecere,qui nihil

ipfi fcribuntjOperam dare,ut aliorum fcri-

pta , & didta Ecdefiae commodo ad po-

fteritatem tranfmittantur. Vide cap.24.

verf, ult. Nam varia funt Dei dona in

fuos collata,quaeomnia in medium pro-

ferenda funt,& ad aedificationem Eccle-

fije referenda.Qua in re graviter a plerif^

que peccatur , qui ea ambitione funt, &elatione animi , ut, nifi palmam omnibusprjgriperfe poflint,& iaprimis confiftere.

ad Chrijlum ferveniendr,

Cujus fartesK

funtmodus'^ cum ad eum-pervenerimuSy

C converfmdi.

Chriftum hujus prophetias materiameffe, mirumnon eft, cum totius legis, &Prophetarum (addo etiam Apoftolorum,

& Euangeliftarum) fiib.fit, Adtor. 3. 22,23, 24. Rom. 10. 4.. Hinc igitur conclu-

^° dimus , omnem doiftrinam, quae ad

Chriftumnon dirigit , & ejusin nosme-ritum,& gratiam nonprjedicat,^ legis,&

prophetarum(&inprimjûangelij;fcopoaberrare. Quamobrem merito damnan-da , & repudienda eft Pontificiorum do-

înaj.

SALOMONIS, CAP. XXX. xiS^

utnoncorripiat te, efficiammen-

dax.

«airina, qii:» cogitatbnes noftras in nobis

ipfis noftris merjtis,&.libero arbitrio dc'

fixas retinet.

De Ithielisappellatione, quandoqui-

dem eadem prorlus eft cum ilia,qux eft

Matth. 1.25. Videaujeameinillumlo.

cum annotata funt.Hoc tantum intereft,

quod hoc nomen eo plus confolationis

exhibet, quo Chrifti beneficium (ingulis

feorfim fidelibus proprius, & familiarius

accomodat.,Quod fpem vidoria? de mundo , car-

ne, &; diabolo reportandae [hxc enim al-

terius nominis vis , & fenfiis eft ]in uno

Chriftocollocat, dod:rina eft infignis,6c

ex aliis fcripturae locis abunde cgnfirma-

ta. PC. 4^ &. I2f . ler. 25. 24. loh. 16,

35.Rom. 8.31,52. 35. &c. Quemad-modum igitur lacertos noftros intuentes

animam adjicimus,fic oculos adChriftom

attoUentes confidere, Sc alacres effe de-

bemus.

10

In his verficulis arguitur Chrifti nobi-fcum pr^lentis fufficientia exadverfa in-

firmitate, & omnimoda inanitate noftra,

quaefuispartibus.

vacuitate verxDei cognitio»

I m ,feu ccecitate mentis V,concIuditurJ 2. 3.

I impotentia reliûarumanf»

^ mafacultat€mv,(^.

VerJ. 2. Omninb brutusjum , ex

quofumvir ; necejtmihiintelligenr

tia Adami.

V. 3. Sednecdidicijapientiam^

nec fanôrum fcientiam fcire que^

am»V. 4. ûjs afcendat ccelos, ^ de-

fcendat f quls colHgat ventumpU'

SJllisJuu } qutsliget aquasJuopal-

iio f quisjiabdiat ullosjinesterrêf

quod\eJi] nomenhujus , G? quodno*

men fli) ipfius ffinoveruf

V, T* Totusfermo Deipurgatif-

fimus [êjl, ]Jcutum ejl rectpienttbus

feadtpfum:

s/ . (?• -Ne adjicito ad verba ejus^

Priorem partem decoecitate mentisconfirmat diftributione , & ad hunc mo-dum condudit ; SiveraDeifcientiapr^-diti fumus, tum aut originalem illam ha-bemus, aut labore noftro,& induftria ac-quifivimus : Sed neutro modo,ergo noii

omnino.Verf. 2. Etquidem, quod ad naiivanl

caecitatemattinet, ait fe brutum elfe , exquo vir fuerit : quafidicar,non magis di-

vinae fapientiae ,.qua ad coelum pervenia-

tur, participem efle,quam bruta rationis

humanae ,qua fibi de hujus virae commo-30 dis profpiciant. Unde homoafino tardil^

fimo aniiralium confertur lob. 11. 12,

Non luraus igitur ( ur fomniant Pontifi-'

cijjin iis,qu? ad vitam aeternam fpedtanr,

animifacultatibus femi-mortui tantum,

fed omnino mortui. Et , fi in ludicra illa,

quam ex Luc. 10. 50. commimfcun-tur , allegoria veritatis quicquam fit , ia

eotantum confiftit, quod ratiocinandi

facultas lapfu Adami maximam partem

40 obfcurata igniculos quofdam , feu fcin-

tilas priftinae lucis reticuerit, Deindequoddicit, abipfo ftatim vitae initio fe

brutum fuiffe( quod idem confirmac

Gen.(^.f.& 8-2i.Pâl. fi.j-.Ephef^z.i.)

notandu eft, adverfus eos,qui dicunt,nos

Krkkk z exemplo»

n64 COMMENTAR-IA IN PROVERBIA tuf

cxemplo^ & imitatione aliorum totam Dei fcientia proficiant homi'nes,ut k Deo

noftram pravitatem contrahere: maximfe fibi relidi defipiant indies , & obbrutef-

vero coo-itandum eft , ut ad humilitatem

nos cruJiar,qui,uttales nafceremur com-

meriti fumus. Quemadmodum enim no-

|)ihras illa, quam quis exclaramultoru

majorum profapia quafi haereditano jure

ad fe devolutam polHdet, praefertur,quae

jiova eft,&afcititia;fic naturae pravitas ab

cant magis.Atque ita cum afinis, aut bo-bus fimiles nafcantur

,poftca ftupidiores

illis evadunt Ifai .1.3.

4. laai de reliqua anima? impotentiaagit nempe voluntatis pervicacia& aDeoaverfione.Qoae quidem tanta eft,ut,qua-

vis homo veritatem intelligeret , tamen

ipfo protoplafto orta, &, per totxrares 1° nonmagis illam exercerepoterat, &fa-hominum,&feculorum fiiccefliones con

tinuata tanto tetrior eft, quato antiquior.

Deniq; mire hinc elucefcit Dei gratia,&:

cris, didis, aur etiam cogitatis exprime-re, quam corpore terreftri, & pondero(bgravatus in coelum afcendere , aut fi ibf

benignitas ,qui ex altiiTimo coeli , & di- effet, fine lapfu defcendere. Quod folus

gnitatis fusethrono abtam abjeda,quam Ithiel pr?ftare poteft ficut etiam apertius

nos fumus,mancipia,&natalibus tam pru-

dendisorta demittat oculos ; cum non

principes folum , fed ex media nobilitate

domini fervos,&adminiftros non nifLho-

nefto loconatos admittant.

Naturê corruptelam inde porro ex-

aggerat, quod oHmin Adamo fcientia-

Dei,&reruin fandtarum prxditi eramus.

Sicut enim nobilifamilia ortus, fi ad infi-

mam conditionem fua feinertia dejece-

rit , magis culpatur ,quam fi humili loco

natus in eodem manfiflet; fic homo ad i^

maginem Dei creatus, & veluti ex coelo

docetur lohan .3.13. Hanc veluntatis adfalutem confequendum «^1»««./«^ aliis

copar.par.declarat: tam fcilicet hoc mor-talibusimpoffibile effe, quam ventum

20 pugno comprehendere , &, ubrvelis, e-mitcere;& aquam in veftre vinc-ire,ut De-us nubibus fupern^, & arena infernfes

quam omnes terrae plagas firmare. Haecomnia Chriftus,qua Deus, facillim^ prae-

ftare potefll fai 4.0. 12, i f , i d, 1 y.Neminfautem mortalium haec comperere docetab adjundio nomine

, quia nomen ejus:

nondum auditum fit. Pofte^videtur efle

oriundus merito damnandus eft, quod fe: 3o prolepfis ; cujus tacita occupatio eft,/or— J l*^^^*tê* •-***'*»'?ir*it'orw,or>oV'it' />r*t *-/tlijc nr^vn /t*//f//»*M /r«/^«^-rV n^/'*.^*^* fo.ad inferos praeeipitemêgerit.,

Verf. 3. Ha<ftenus (quae afliimptionis

pars-.prior eft ) originalis de Deo , & re-

bus fandris notitiae negatio fuit verf. 2. in

verfu tertio negat fe illam acquifivifle.

Hinc igicar illud conftat , naturx. viribus

utcunque ad aliarum rerum fcientiaper-

venire poffint homines,ad'Iandtarum ta-

men non pofle,[Nemo venit ad ChriftS,

nifiquem pateraraxerit& animalishomo

fan talis olim , qualem quam , extitit, fei^

mnc(} vivps cxcejjit: Subjediioeft; Vliigitm eil filius ejm

, quemfibiJimilem ge-

nuit?,

Siquis igitur horum aliquid iri fe prae-^

ftandum fufciperet, nonneirrifioni illurn

omnes, & ludibrio haberent? Nec minusa Deo, & beatis angelis irrrdebuntur illi,-

qui coeleftem fapientiam , & falutemfe^propriis viribusconfequi pofle jadlitant.

non,;pereipit ea,quas funt ipiritus Dei i. 4° Imo praeter ftultitia? irrifionem.acerbifli-

Cot.2. 14» Et I. Cor. 2. 9'. oculus nonvidit^- nec auris audivit , necinmentem .

hominisvenerunt, quae diligentibusipfu

preparavitDeus.iJlmo vero tantum abeft,

ac fuo inggijiQ , &.proprio marte in vera..

mas fiiperbiae poenas dabunt, cum fibi

arrogent, & fuisviribusafcribant, quodin unius Dei manu eft.

Verf. y. Miferrimam hanc conditio*^

nem hominum non ideo proponit, uPaddeipera*

derperationem eos adigat ; fed ut ,per-

fpedla mifena propria , ad Dcum luppli-

ces confugiani,&promifliones cjus gra-

tuitas, quibus,tanqua funibus a coelo de-

miflis ex hoc,in quo fixi haerent , conde-

nationis coeno ad falatcm,& coelum ex-

trahi pofiint , apprehendant, Neve de

promiffionum Dei verirate dubitemus,

aflimilantuc^mo,& argento igne explo-

rdtis, imo verq fepties excod:is,& defoe-

catis Pf. r z .Qiiicquid enimDeus pronun-

ciavit ore , id brachio effed:um dabit i.

Reg. 8 .24. Et Ier.2.

5" .compellat ludxo-

rum confcientias, an patres illorum pravi

aliquid in ipfo invenerint. Hominum fi-

des etiam fajidiflîmorum vacillat ali-

quando, ut in Davide Cernimus, qui foe-

duscum Fonathano idum, & interpofito

jurejurando confirmatum non omniex

SALOMONIS, CAP. XXX, iz6jnam.qua Dcus illam puniet, proponit.Etmeritoquidem verbum Deiaaulteranspoenas Iuet,quandoquidem qui pro rcgis

terreni mandato , aut promiflbiifuppofi-

tum emitrit,gravi fcelere fe conftringit;

& quipecuniam regiam adulterat , capi-

tepleCTirur. Deindecauiam peenasaiii-

gnat, mendacium fcilicet , dum illud prpverbo Dei venditatur,quod Dei verbumnon eft , ied commentum bumanum.Q^je etenim communio luci cum tene-bns ? Aut quid tritico cnm palea , ut eft

apud Prophetam?

V. 7. Duopeto ahs te : neprohi*

be/M a me, tantijj)er dum vivo .

V, S, Famtatem S? rem menda"

cemlonge amovea me •.paupertatem

arte fandlum , inviolatumqi Tei vavit,2 20 ût îvitici.i ne des mihi ; ale me Clbeam. 1 6. 4..& ip. 29. fed Deus lehovah '

30

eft, & non muratur^fidelis eft,nec poteft

fe ipfum negare. Sed qua tandem manuapprehendedi funt funes ifti promiflionu

D-ei .^ Fide inquamjfine qua nihil prodeft

verbi auditio, & cognitio. Qupdvero fi-

dem , cum Apoft. Eph. 6. clypeum vo-

cat , eo docet nobis ad coeium tendenti-

bus bellum fore cum hoftibus accerrimis,

carne, mundo,& principetenebrarum

,

qui , nifi clypeum fidei objecerimus,mil-

liesanimas noftras vulnerabunt , & con-^

fodient.

Veram fidem delcribit ab adj. quod'=

puro puto Dei verbo nitatur fine ulla aut-

additione , aut detradione. Cum e-

nim omne , & folum verbum Dei pecu-

liari mododefcecatum fit , & probatum

fepties, necefle eft, ut diminutione,quod

purum eft auferatur , & additione, quod 4o

adulrerinum eft, adferatur. Hujus tamen-

cum additionis, tum detradlionis exem-^

pla paflim occurrunt in papatu ,• cujus'

totus fer^ cultus fi(5titius eft. Huju per-

fidisin^ddefldoj & detr^hendo adj.poe»

demenjimei:

V. 9. Nefaturatus ementiar ac

dicam^ cpuis [eji] lehova > nevepau-

perfaBusfurer^ denique abutarno-

mine Deimd,

Summa eft, petitio, ut,peccatis remii-

fls,& expurgatis, Deus iili hujus vitaeco-

moda, prour cum Dei gloria , & falute

propria non pugnant,gratuito lagire-

mr,-

Tartes igimffumjptitio' "S Commodoruvita^r£-

\ fentis-ad DeigloriSt

(. &Jaiutem fropriam,

Verf. "^. Hicprimum notanda, qa»luntutnque petifioni communia. Pri-

mum eft, quod hxc , quoad in vivis

fuerit fepetiturum, dicat. NampoitK kkk 5 hauG -

n6% COMMENTARIA IN PROVERBIAhancvitamnullus precibus, fed tamumaratiarurn adioni locus relirquotur.De-

inde obfervandum eft,Agurem pro le b-iohanc petitionem fundere. Unde & 1-

lud Lquer , formam orationis dominic;»,

qua docemur, non pro nobis tantum , kdpro fratribus etiam hiec duo êtenda ei-

fe.nonimpedire , quo minuslinguli fide-

le§ pro feiplis petant. Tertio notandum

eit, non prohibere rem aliquam ide apud

Deum efle,atque modo fuo effed-am da-

re : quod apud homines longe fecus eft,

quipoflunt nihil prohibere , & nihilta-

men largiri. Hoc illorum errorem jugu-

lar , qui otiofam quandam permiffionem

Deo affingunt.

8.Petitionis,qua redemptionem^ pec-

catis fpe(2:ar,duo funt membra ,• prius dejuftificatione,pofterius de fandificatione.

Quê ambo in un"ca voce comprehen-dutur.Peccati enim procul a nobis aman-datô tam ad fandtificationem

,quam ad

juftificationem pertinetjSc duasillaspre-

cationis dominicx petiriones de remif-

fione peccatorum, 8c liberaiione a malo

fuo ambitu compledtitur.Quod enim pe-

tit , ut peccata procul h fe propellantur,

aptiffim^ convenit remiilioni peccato-

tem propolirum eft oftendere , niliil ei^Deo d m frum elle, qui fratri nihll remic-tit. Alirer eaim -nteli gi nequ't, cum ho-minibus fas non fit ^nedum juftitije divi-

njeconvenatl debitum femel remiflumproprer debitoris delidum alquodre-trad:are. Si Deus peccata ex hypothefi,

& lege quadam condonaret , equidemfas eflet, nonpraeftita cond.tione , illa in

10 judic um denuo adducere. Sed cu omniagratuito,8c plene inChrifto remittat,cer-

tum eft, femel peccatorii abfolutos nun-quam in jud cium venturos eflTe.Qupriun:»

igitur [dicet aliquisj remiffionem pecca-torumroties, atqueadeoaffidue aDeopetimus? Refp. primo quia nova indies

peccaraadmittamus ,- deinde ut acceptapeccatorum remiffio firmius animisno-

^Q ftrisobfignetur, Unde Propheta hocialoco quamdiu vivit , haec fe petiturum,affirmac.

In alteraparte redemptionis, nempefandtificatione

, quae fynecdochic& permortificationem (ut priiis juftificatio perremiffionem peccatorum defignatur>

nonnihil difficulcatis ineft. Quseri enimpoteft quorfum petamus expurgationema peccato.cumtenacius adhaereat , quami

rum, qua peccata noftra omnatanco^ Sojatpoffitfe fandtiffimis exftirpar.t.R.efp.

nobis fpacio removentur , quanto a coelo

terra diftat , & oriens ab occidente;qua

inprofundummanodemerguncur , undenunquam poflunt emergere Mich.7.19,

Pfalm.103. 11,12. Hincigicurillud ef-

ficitur , falutem ejus , cui femel" peccata

remittuncur, cercam.mimmeque dubiam-eflê, Nec repugnanc, quod eft Matc.18.

Ubi rex debicum fervo condonacum.

non peci tancum praeiencemmorcifica-tionem qua^ jam inchoaca eft , fed porrdejus progreifum &continuaincremenca,quoulque ad iand:icacem omnibus nume-ris abfolucam percingacur ; quam Deusin fucura vita,cum animam fimul, & cor-

pus ab orani vel minima peccati contagio-

ne alferueric, perfeiturus elt. Quamob-rem Propheca pecit.ut peticio haec (ficut

qaia confervum paucis denanis illi obae- '^^ eciam iIIa,qu2B lequicurjipfi non denege-ratum inhumanicer crad:averac , pofte^

ad caleulos revocac : quo modo pacer

coeleftis nobifcum , nifi fracribus noftris

ex animo condonaverimus , ad:urus di-

cicur. Nam fimilitndines non fnncextra

icopunj corquend», urgend«ve, Ifti au-

tur, quoad vivaz, eo uid!cans,fe juftifica-

tionem,& landtificat onem, quoad in vi-

vis eifer, petiturum elfe., Cum vero pec-cati procula fe remotionem poltulat.do-

cet,non tancum peccaca ipfa , fedpeccaci

fpeciem, &; fon:ienta ejus omnia , & irri-

tamenca

.-. SALOMONIS, CAP. XXX. 1271

• j v^^rÂ^ ^(Te Vide c 7 V.7 8. menfuram accumulare vetitum eftDeut.tamentadeclinandaefle.Videc.7.v.7.5j

Videlfai. 2.(^.7. Salomonifu-Beindepeccar,cmnege™ibusâ- ^7.^5^7. V

J^^^^^.^^^ _

"^'tVo v"n1tfsTS^^ U divmis'2pus fuit,nec fas eft cmquam

quo locovanitas naDenaa,

rea;itanias cpes expetere, quanrasillequamhommesillam habere

^^^^^^^^^ habuit ,qui templum DeoXoelimagnifi-

hominem vanum ^ P^^^^^?^^^X^ cenriffimum ,paâtium reginm,& t?ibu.

(folent enim dicere,

"f. ^P/^°^"^^^f^^ ^tl jUiri^ exttrucaurus erar; Chrifti , 6c

aliquem,^^'^^^^^^^""^^^^'^SXlel ^ Ecc efi^ typos excitaturus ; 8c externo

a:thicpeccatumvanitas,itahorno^^^^^^ ^^ fui fp endore Chrifti regnum ad-ratus, 8cqui fidem, 8c Pietaternprofeflus ^^^^ ^^

P ^^ ^^^^„ ^^^,^ i„ di-

vitiisxoopertus eft , vanus dicitur lac.2.

20 Porro vox ais nai {rem mendacew{tam

lari^hicaccepta oftendit ,mendacmm

Hon modb verWe effe.fed Sc reale.Un-

de eft,ut veritatis ambitu omnis cum pie-

tas erga Deum.tum juftitia erga homines

comprehendatur. Vanitatis autem ,8c

medacij nomine merito denotatur oirme

peccatum ,quia non folum peccatoribus

«^ 1 „ ti!2^.,.^ ^n- lAonnm non exhi-

urnbraturus. Quia tamenmodum inai-

vitiisacquirendis non tenuit,non dubium

eft ,quin mifera ejus defediio ab hac ra-

dice primariopullulaverit. Quamobremunufquifque conditionem vitas fux , 8c

ftationem , in qua Deus illum conftituit,

debitfe , 8c attente expendat , ut illasdi-

vitiasaDeopetat, 8c labore ftudioque

honefto comparet ,quibus fe , Sc ordi-

peccatum,quianon foIumpeccatoriDus -^^'^^^' '^^— ^Quod C Deus illi

ûod poUicitum eft, bon^ non exhi- 20 nem^^^^^^.^^^^^^^

Set,fei econtra magnum lUis adfertma-^^f^'°jf^^°^ g^^,l,,„^ .îone acci-

lum, . . j , „, „.,^ y,:ar gf fruatur. Contr^ vero fi DeusSequitur ^^^^^P^""^^^ S q'uem de fua , aut ma)orum dignitate

aa hu)us vitae vidum ,8c ^"1™^ pe« -

aaiecerit,ad eam conditionem, ad quamBcnt. Hkquasntur qmdcauf^ fit cur

^^^^^^^^, ,^^ndatn , feipfum applicet.

li^c petiticquam Chnftus P^^Vf^f^' &?« r°^^' graViffim^ ^ plerXquefteriSrem locum forrita fit ? Refponfum ^" ^"°

^; ^- J^^ honoribus , 8c divi-

eft in expofitionedominic^ orat. m maj.P^^J^^^^^^^^^^^ „,ji,m tenenr modum,

catech. 'HuJus petitionis duo^Jf

^ra rns a^qmre a^^^^^^^^ f

funt^deprecatio.Scprecaticqua-ciepre-''f^^^''^^^^^^

^catione,tanquamfuoadverf il.uftratur. prorlus nelciunt.

^

,. _ ,^ .

In deprecarioneahenum viden potelt,

ita illum divitias,qu3e bonum Deidonum

funt,averfari, utiUarumin fe coJlationem

etiam deprecetur. Unde nonmihi exifti-

marunt, fpecialem effe hanc deprecatio-

nem quse omnibus fidelibus non compe-

tat, fed ab Agure ex fenlu proprixinfir-

mitatis gravem paupertatem,aurtna|na9

Petitio, ut alatur pane dim.enfi fui,

quamvis eodem recidat cum petitione

panis noftri qUotidiani (de qua vide ma ).

catech ) aliquid tamen videtur amplius

ccmplecai,

quod nos debet âd patien-

tiam, fiquandopenuriaurgemur , vel ad

gratitudinem , finobisomnia advotum

fuppetant , erudire : fcilicer auod a Deo

dlvitias modeiali: *^«™' P™f, ;"Vîl olim Man. irratliiarum , d.men&m , &vero nihil dubito quin deprecatio ut pê

catio ei oppofita fit ommum commun.s

;

ut quse eurde fenfiim habear cum quarra

©etitione dominic^ precat. Unde etiam

le§ibus ipfis dlvitias praeter modum ac

noH aiiiet uuuc «""'-'"- --; ' 1

olim Man. Ifratlitarum , dimenfum 8e

conftirurumfit; deinde quod Deuslit,

qui nnsalit ,8c nurricis inftar cibum no-

bis veluri in osingerit. Qupd iUcrum irii-.

patientiam fedare potent ;qui fi quando

iZ7fi COMMENTARIA INPROVERBIA125^^

ipfis minus laut^, & abundeprofpiciatur, nihil aliud eft fut ex verbis fequentibus

fremunt,& obmurmurant.

Verf. 9. Rationes adnec5lit hujuspe-

titionis ab adj. incommodis nimiam pau-

periem , Scopulentiam cohfequentibus.

Ubi in genere obfervandum eft,normani

adquam in rebus externis noftra tumde{ideria,tum ftudia, 8c conatus exigen-

da funt, hanc efle, ut ea menftira nobis k

conftac , ) quam noIJe notitiam viarumejus. Talem Deiabnegationeminjnul-tis apud nos videre eft, qui, tametfi pro-b^ norinT, nec inficias ire poifint, par parireferendum non efTe , fecum tamen fuas

vices ulcifci prorfus conftiruunt, imo

non dubirant aliquando hujufmodiblafphemias erud:arej ie Deo, ii hoc

I)eoconcedantur\quainDeiobfequio,^° mandec , nolle hac m parte obfequi,pietate,& juftitia retineamur ^ nequ^ auc

ab officio erga Deum ,.jaut charirate in

proximum abducamur. Qua in re faci-

le fe prodit multorum pietatem profiten-

tiumhypocrifisqui res externas. r^ligio-

nis normam conftituunt , dum ulque eoreligiofi efle volunt,& inDeum & proxi-

mumofficiofi, quoad houores capcenc,Sc

rem faciant.

&:c.

5equuntur nimlae paupertaris incom-mcda. Primum eft

, quod ad furrum fo-iiciret. Homines enim (contra Apoftoliexemplum Phil.4.. ir.12. & prasceptumHebr. 15.5'.) ferfe impatiences penuriaefaepe ejus remedium in flirco , & rapinaquasranc. Deinde aliud incommodumex furco nafcicur^fadtifcilicec. etiam cum

Specialius obfervandum eft, quid in- ?o profanatione nomihis divini neg3tio,pT3£.

commodi feorfim , & feparatim divitia

rum abundantia nimia, aut penuria ferat.

Et primum quidem exfiiperantiae incom-tnodum eft laturitas in cibo

,qua Sodo-

mitae propter agri feracitatem laboran-

tes pcEnas Deo graviffimas dederunt,Quienirn divitiis.affluunt, in convidius

racione cum varietate , tum lautitialuxu-

riarifolent ; unde faturitas pifcrunque o-

fertim figravior fuerit, qua urgetur qnis,

accufatio, Sic peccatum peccacoconti-guum , & concatenatum eft. Hic etiamanimadverfione dignum eft , Prophetamnon a poena furto ex lege debica fibi tammetuere ,

quam a nominis Dei profana-tione. Unde vanitatis, feupeccatiprxaf-flid:ione eIed:io, canquam grave, & tur-

pe flagicium lobo objicitur cap. 3(5. .21,tur.VideDeuteronomium S.i2.Ezek, joHinc refelluntur religiofuli illi inter

6. 4.9. Aliud affluenti» efFecftum eft

jnentiri, & dicere, quis eft Deus ? Deu-terpnomium 32.15". Quas jntojerabilis

eft, animi fuperbia, & quas viz videcui in

veritatis profeflbrem cadere pofle.Qupdtamen multis , qui fe chrittianos perhi-

berivolunc, compecere videbimns , cumlenfus non fic, quenquam in Deum difer-

th , & cocidem verbis blafphemum effe

(ut Exo. 5*. 2.) fed officium ergaDeum, 40cum nocum fic , nolle prsftare ; & Chri-fiium potius, quam» diyitias velle deCe-rere, Matth.19.22. Huicfimilceftil-iud lob. 21. i4..Ubidicuncur impiiDeo,Ê jprocttlab illis difcedat indicere; quod

Pontificios, qui paupertatem fponte fub-^

eunt, & mendicitacis vocum infefufci-

piuat,

. Verf, 1 . Ne lingua lcedcts fetm

vum apuddominumfuum , ne mals*

dicat tibit ^ reusfis^

Jn-iiylfervum] eft fynecd.fpec. proquovis mifero

, qui aliqua focietatis con»jundione cenetur. Qoamobrem etiamexvocevjTN [domimmjuum] fignifican-

rur,qui in alios fummutn,& fingulareim--perium exei;cent,

Summa

iii7+ SALOMONISSumma eft, cavendum, ne abjedacu-

jufpiam condirio nos ad fllum la.'dendum

animec.prajfertiraad fociecans cujull;bet

vincukm difrumpendum.

De fervis' apud fuos domiribs queri no

iimpliciter iliicitum efle,docet Abrahami

exemplum Genef. 21. 2^. Et multo x-

quius videtur fervi delida hero fuo,qua

alieno deferre. Quis enim commodiusfervumprodelidtiratione puniet, quam ^qille , cui notum ei\ ejusingenium , cujus

pofTeiTio eft , & qui jus imperij in illum'

obtinet. Quapropter damnatur fervia-

pud dominum fuum accufatio,nofi omnis,

fed falfa, temeraria, aut Jevi de caufa, Sc

praecipue qua^ ex contempta , & abjedta

ejusxonditione inftituitur. Servienim

conditio in fe mifera eft ( & fuit pra^fer-

tim inter ludxos , ubi fervitutis jugum

ante definitum annorum numerum ex-^^

cutinon poterat.)Itaque ferinum,&bar-

barum eft miferiam miferijeaddere,8c o-

nus fervitutis per fe grave , 8c moleftum

gravius, 8c acerbius reddere. Huicillud

nonabfimile eft, Deut.25'. if.Quod non

ita;intelligendum efr , ac fi transfug^

Ho-n effent juftis dominisreftituendi. [II-

lud enim pugnat cumAngeli adHagaremlicet durius tradatam confilio,& cum A-poftoli exemploin epift. ad Philem.jfed

,

fenfus eft, fervum crudeliter ab hero ac-

ceptum[praefertim fi religionis erga ad te

confugiat ] non efle in heri poteftatem i-

terum concludendum,qui illum majori,

qukm prius , faevitia cruentabir. HincDivid cum lervo jEgyptio , quem herus

in itinere jegrotum negiexerat , neillum

in domini fui manus traderet, pa(5tus eft,

X. Sam. 30. I^. Hoc (utdixi)adalios

fniferos tranfferri poteft , pauperes , or-phanos, viduas, captivos, 8cc.

Deinde alia ratioeft , cur fervus apudherum fuum traducendus non fit

, quodilli cum hero ardum fbcietatis vinculumincercedat, quodnon eft temere , & levi

, CAP. XXX. ii7j.

de cauiadiffolvendum. Hinc fufurronis

peccaturn exaggeratur Proverbi 16. 2JJ.quiaconjuntihiiimos disjungat ; Sccap.

17. 9. corum,qui vulnus obdudtum re-

petitione,&commemoratione refricant,

renovantque. Quamobrem diligenter

cavendum eft,ne cemere fcifluram facia-

mus in fociecate aliqua : &quancoar-dtior eftconjund:io ( ut inter maritum»& uxorem

; parentes , & liberos, ) tan-

to magis a vidlarione ejus abttinen-dum.

Hujufinodi accufationis duoadjundrafunt._ Primum eft maiedidrio fervi ex a-cerbirace animi in maleditibones. & ex-fecraciones erumpentis. Acqui [dicetali-

quisj cur mihi ab hujufmodi maIedid:io-nibus, cum injufta? fint, metuerem ? Re-fpondeo, tribunalis divini longe aliamrationem effe , atque humani. Hominesenim nihii licit^ poirunEconcedere,quodlegirime petitum non (it : fed Deus ju-

ftiffime concedit , quae homines injuft^

petunt. Sic ludaeos audivitpetentes ucinnoxiusChrifti fanguis in fe,& pofteros

fuosdevolveretur. Et minaturDeus , fe

viduarum, & pauperum clamores exau-diturum, & injurias ulturum Exod. 22^22, 23, 24. Nam utcunque oppreili vin-

did:am petendo injufte, & contra offici-

um faciant ; camen Deus ,juftus judex,-

merito de oppreflbribus ulfionem fumit. -

Pofteriusadj. eft, quod accufator, ut-

cunque fervus non maledicat , reus pernr»

gitur ; quireatusnonpoteft nonpaenamaccerfere. Atque hinc maled.dtio fervi-

vim fuam, & vigorem accipicja qua,abf^

que reatus effet,haudquaquam pertime-{cendum erat Proverb. 2^. 2. imoDeibenedi<itiopotius exfpedtanda, z* Sam,16,12,

V. / !• Generatiopatfifuo mak'didt, ^%atrifu(s nonbenedidt,

L IJJ fo

127(5 eOMMENTARIA IN PROVERBIA 1277Iri 3K (^Mn] & DK {matri) eft fynecd. Hinc deniq; animadverd poteft fapien

10

fpeciei.

/4r/C t2. Generatiopurainocu'

lisfuis.quce ah excrementojuono efl.

êrf. 1 3 . Generatio, cujus quhm

elati funt aculi , t3 palpebra attol'

luntur !

Verfi^, Generatio, cujus dentes

fiintgladij^ £=? cultri molaresejusad

confumendum pauperes e terra^ & C'

gentes ah haminibus,

Primum de his omnibus fimul fum-ptis,poftea de fingulis feorfim agendum.Er prim o quidem non dubitaverim, quin

memoriaj juvandae caula quaternarium

numerum h'c ( ut non femel deinceps in•

hoc capite j adhibuerit. Deus enim nonignarus noftras pertuf» , & fragilis me-mori» ejus imbeeiliitati futwenit. Adhunc finem oblervatur ordo alphabetieus

in multis Pfalmis , & cumprimis i ip. 6c

in Lanênt. ler. Vide Matn, i .17. De"n-!

de alia ratio haec quatuor aggregandi vi-

detureffejquod habeantinter fe affihita-

tem qijandam, fic fimilitudinem ; qu^ in

eo confiftere videtnr , quod fingula pec- 30 cile evadet.Imo vero quandoquideDeus

20

tiffima Dei providentia,quaein caulaeft,

quod , tamctfi femina , & radices horumomnium fceferum fint in omnibus , nontamen iidem omn^bus addidi funt. Namalioqui adlum effetde focietate humana.

Verf. II. Primum fcelns eorum eft,

qui portentorum quorundam potius,.

quam hominum fimiles patribus fuis ma-lcdicunt, Hoc fâgitium quantum, &quam enorme fit, docetur Ifai. 4.

5*. 10.'VbiquiinDeu rebelles &blarphemi fut,

cum:llis c6parantur,qui diciic patri,quid

nos genuifti? &matri quid peperiftiPPari

enim jure poffunt ratione ortus fui ^ pa-rentibus pofcere,atque illis maledxere.Aparentibusjquilibet vitse principium du-xic , ab eifdem in hanc lucem editus al-

tus & enutrituseft, & abhfs profpedtumilli^confultumque eft, cum adhuc fe tueri

non potuit, Hos igitur maledidtis pro»-fcincfere, & linguam in eos ftringere , ^quibus linguas ufum acceperis,3 gravilfi-

mo fcelere abeffe non poteft.Hujus lce-

leris atrocitatem Lex oftendit.qu^ idemfiipplicium praefcribitmaledicenti paren-ribus,& bhfphemo in Deum. Nam cer-te,quiin parentes maledicuseft, idem mDeum contumeliofuSj & blafphemus fa-

cata atrocia fint , & feie Ecclefiam^&Rempubl. turbent,

Ex voce Generationk obfervandum

eft, nunquam defuturos^tiam inter Deipopulum,qui fe his vitiis polluenc. Quodnos ad curam , 8c excubias excitare de-

ber,ne a maledidtis iftis , & exfecrandis

gcnerationibus corrupti in earum fcekr^s

communionemj&fupplieiipercrahamur.Paterfamilias,fi certo tciret,fures per ur -

bem certa nodle grafTaruros , per totamnodlem excubias ageret. Quântoma-gisvigilandumeft nobis, ne hujufmodimalis

, qu.bus fcatere fcimus civitatem

Uei, incauti opprimamHr, 8c êamus !

eft, quiparentum opera, Scminifterio

nos in hancJuLem eduxit, nemo paren-tes maledidt-sinceflere poreft , quin ea-dem opera Deum etiam inceflTac* Vndelobus in Deumipfum-makdidla congef-fiffe deprehenditur,(âia in parentes con-gelfrrit, c. 3.

Deinde notandum eft,fimplic!ter con-demnari, quicunque patrem exfecratur,

40 Non enim dicit,fcelus effe, fiquis k patre -

minme laefus , aut irritatus ei maledixe-rit;fed quicanque eimaledicit, quamvisgravi injur;a affecftus , atrocis flag.tii re-

umeffe. Si enim injuria illi > aquo nihi]

urAûam boniacceperis, inferenda nonfitj

t47^

fic , nec fsevlfllino hofti makficium pro

maltrficioreddendum ; muko minus pa-

ter,q li plura in ce beneticia contulir,

quaminjuriasinferre poteft, vel verbo

laceireiidus, &: ignominiose tradandus

eft. Qu« igit:ur,& qualia monftra homi-

num lunt, qui in parentes amanriirimos,

concumelioli effe non definunt '.

In pofteriore hemift. ampliusquid-

dam d cicur; nempe iUum et am nefari-

utn efle^qui matri(quod etiam de patre

perindeverum eft) non benedicit. Atqui

inquis parentum eft bencdicere liberis,

non liberorum parentlbus. Refp, liber.s

a parentibus bened ci , &- eifdem hoc

modo bencd cere perinde competere.

Benedicere enim hoc in loco non aliud

SALOMONIS, CAP. XXX. 527y

minibus tradlato juûfatur.aut confodi*

cur. Vnde conftat, nofttorum temporumjuftitiariosomnium

,qui unquamvixe-

runt,effe nequiliimos.

Tantaj impietatis caufa? variae funt,

Ad aliorum , & eorum quidem fcclera*

torum mores &converiarioncm fe com-ponentes ftatimopcimicfTe volunt , quia

nonfintpeilimi ; imo fuo plerunquefeô pedemetiuntur^quofit.utvitiajquibuso-

lim cooperti funr, aliqua ex parte corre-

xerint, & ad virtutem aiiquanto propius

acceflerint, tum juftitiae fuae opin one ili-

co curgefcanc;prxterea juft.ciam in ex-

terna,&; vifibJi fpecie coram conftituuntj

totum boni viri officum excerno fecun-

ijeneaicere cuiiii iiu*_ .»i ^wv.^— dx tabulê ob'equio,Sc nonnunquam fb-

eft,quam ben^ de illis loqu . Quod fi ex- Jg erogarione ai pauperes definiunt j de-

cipas, non poffe bona de illis prA:dicari, n;que rerum,quam habent,abundantiam'

-'"--"'-- "'"^'"^'^ 'o Deumipfis,tanquammercedemfu3eju-ftitise congruam rribuiffe autumant.

fiiunt improbi; refpondeo, nemuêm

tam perdite flagitiofum efte ,qmnaLqua

habeat,qux jure laudanpoirunt.Del do-

na ; ut in Saulis encomio , feu ep taphio

a Davide compofito aperte hquet De.n-

de fi nil boni iliis melfet^preces tanien ad

Deum pro illis fundendo benedicen-

dumeft. n. -^ • r '

Verf 12. Semper exftitifle.qu! le )u-

ftos exiftimarunt , & propnam juftiîam

Quorum quidem omnium fons eft,quodad rectifllmam Legis Dei normam fe

componant. In hoc genere funt Papi-

ftae,Anabap iftae,^ Libertini.

Hoc fcelus exaggerat a conditione

adverfa ei , in qua fe effe comminifcun-tur, nempe quod ^ fordibus fuis non fint

abluti. Câs Ibrdes nomine foetidiiTimo-

}a(5tarunt,docec gravis illa^Sc nervof^ o- 3o xmw excrementorum , feu oleti denotat.

ratioMofis Deuter. 7. 8.9. Scc. Vbt

mulds argumentis inanem iftam homi-

num in fe fiduciam confutat ; docent

frequentes Servatoris cum hoc peccato

(praefertim m Fharifaeis) confl.(3tus ; do-

cent Apoftolorum multa de hqc arû-

mento fcripta; denique hqu diflimo do-

cumentofunt h^c noftra tempora, in

quibus foedus hic , 8c pernic ofus error

tantoper^ invaluit ,qui nunc eo porten-

tofior eft,quam olim fuit,qu a^tot fulmi-

nibus ir*e divinae in juftic.arios per tot

annorum ferlem vbratis non obruiiur ;

nec'giadiofpir'tiisancip'ti , 8c acutiffi-

SUo Vaadis dodiflimoruni hominum

— , »— ^-^— ....wvû-*-, .-— .^---. —

-

Qua voce declarar , tantum abeffe , ut

( licut ipfi fomniant)

puri eflent , ut

fint gravifllmis fceleribus confpurcatil^

fimi.

Hujufmodi erant Ifraelitar ex ^gy-pto commigrantes

,qui cum foediflimi

effent idololatrae,

proprias tamen jufti-

tiae opinione inflati funt : tales etant

Pharifjei , quos Chr.ftus dealbatis fe-

pulchris aptiifime aflimilat Matth. 23,27. 28 ; tales etiam pfeudoapoftohfue-

runt inter Galatas,

qui juftitiam ex le-

ge docences ipfi legem non obferva-

runc, GJ. 6. l-i. l^ ; tales den-que funt

Pontificii , Sc inter Euangelieos quamLIU 2 piur.mia

I28<5 COMMENTARIA IN PROV ERBIAplur!mi,qut fe fatis abundfc rerum divina-

rum fcientia inftrudos , & fand:irate

prsediros exiftimant , cum tamen foli-

dam Dei cognicionem, 6c veram fand:i-

moniam primor,bus[quod ajunt ] labri^s

non attigerint. Vocabulum autem,quo

peccatiim notat, ejus in animis nofl'ris o-

dium &; deteftationem ingenerare de-

bet; utjficut ftercoraoculis,auribus,nafo,

& reliquis omnibus "corpoiiis fenfibus a-

verfamur,fic animis peccatum abomine-mur, idque tanto magis ( fi fteri pofler, j

quanto peccatum Deo magis exofumeft , quaqi ftercus hominibus etiam deli-

catiffimis effe poteft.

Aliud genus hominum eftfuperbum,

& faftudfum ; quorum fuperbia , 5c ani-

mi elatio ab adjundto oculorum, & fu-

perciliorum elatione defcribitur , deinde

ab adjundo gradu,feu quantitate ad mi-

raculum ufque magna. Sedem fjperbise

in oculis , & fijperciliis ideo conftituir,

non quia nullibi fuperbia fit,nifi ubi ocu-^

li , & fupercilia toIluntur,fed quia ple-

runque fe in his membris prodat. Legi-

inus enim, Abshalonem regnum jam af-

fedtanrem , cum nihil unquam fuperbius

fueric, externam tamen humilitacis fpe^

ciem induifle.infimosquofque humanif-

(imb falutafTe, amplexuai , &; ofculatum

efle. 2. Sam. 15'. Tales etiam funt inter.

Pontificios pra^cipuc Frarerculi , ScMo-nachi , quorum oculi quidem ex profef-

fione dejiciuntur in terram , fed animi

«fque adeo elati lunr,uc alios omnes prê

fe, tanquam profenosafpernentur.

Deinde adj. admJrarionis nota odio-

fum redditurhoc genus hominum ; cumeoram fuperbia tanta fit , uc admiratio-

nemmoyeat. Vbi nonfoluin difcrimen

ftacu:tur inter fuperbiam improborum,Sc illam

,quam fideles fibi adhêrentem

gladio fpirirus amputant quidem, fed ra-

dicitus evellere nequeuntj fed illa in im-probis fuperbia notatur , quar omnem

modum &menfuram tranfilit.Cujufmo-

di illa fuit in Korah, Dath. & Abir. Ne-buchadnezzare Dan 4. in Moabitis ler,

4S. in rege Tyri Ezek, 28. in HerodcAd. 12. Etmirum profedioeft, itafaftu

homines turgere, cum tot illos mala cir-

cumftent, arque adeo adhaereant , cumnihil habeant, quod non accepennt , &quod idem caducum non fit,&cito per-

ôicurum.

Verf. 14.. Quarca generatio eftfyco-

phancarum,qui calumn;is hom'nes ever-

cunt bonis , acqee adeo e medô roHur.c,

Horum vencnacje linguae afflmilancur

glidiis, &:cui:ris; & iplis Iupis,urfis, leo-

nibus , aliifve id gcnus voracibus belluis»

Vid. Pial. 1 4. 4.r& <)6. 4.. Ma^ximt veroin hoc genere dereftandi funt,qui paupe-res non tantum e.rerra confumunt, fed S

20 regno coelorum excludunt, aut conanturfalcem excludere.. Hicigicurmulcamalaturmacim concurrunc; primo calumniaconcra mandacum nonum,deinde casdes

adverfus fexcum; deniqueafBidios eciam&ad refiftendum impares adoriuntur,

qu^ acrocior eft c^d s gradus. Exem-pla hujus fceleris funtin Ziba 2.Sam.i<$".

3.4:& lezebelei.Reg. 21.-I0..15: & -

2. Reg,9*2(J.

Verj, isTTraterhhudinemr cui

du(^junt filice ^pmbe^precbe^tria [unt

iiifatabilia i.imb quatuor non dicen^

tia^ ohi^;

V. 1 6« Sepukhrum ^ occlujto vul'

vc2-^ terra mnfatiatur aqua , ^. i-

gm non dicitfih^*

Videntur bi duo verfus \ Pfopheta ad*-

hibiti ad quarta^ illius , modo didiae ge-nerationis immanitatem oftendendum,& originem etiam iftius fceleris indican-

dum. Haecenimnude fine applicatioar

aliqui

j^%2. SALOMONISaliqua pfopoîfle naturalis potius philc-

fophi videcur , quam Prophera: divinitus

inlpiratt • nec comparationibus fcqucn-

tibus congruenrer fieret. Hinc aurem

Gonftat , naturalis philofophia; fcicntiam

pcrutilem efle , ut caeleftia cum terrcnis,

quibufcum fimilirudinem aliquam & af-

hnitatem habcnr, compolirafiiciliusin-

telli2;antur, & rerineantur firmiiis. Ne-que enim ftne caufa didlum eftj bis dici,

quod pcr fimilitudinem proponitur.

Et quidem quod ad hirudinem , vel

fanguiiug,am atcinet, notum eft,Iinguam

bifulcam effe j cujus utroque ramos fan-

guinemejus, cut admoverur.tamdiu ex-

fugit,donec fanguinis affluentia non cu-

piditatem expleat , fed ventris capacita-

te fuperet. De lepulchro prius didu eft.

Tertix comparationis de occlufi vul-

va ,quê lemen non continec, id eft de

fterilis fosminae immenfo concipiendi

defiderio exemplum cft in Rahele, quae

in defiderio i;berorum ufque adeo mo-dum tranfiit,ut marito , quod fterilis Jef-

fet,fucce«fuerit.

Terram icem (abulofam, & torridam,

tametfi maxima aquarum copia irrige-

tur, exiguo tamen cemporis intervallo

iterum tam fitibandam effe , ac fi nihil

aquarum imbibiffet,notiflimum eft,

ignem denique, licet perexiguum in-

'finitam materiam abfumere.Iiquidius eft,

quam ut probatione egeat.

Qupd autem de avaririje infatiabili eii-

piditatch» fimihtudines proponunt , dealiis etiam vitiis intelligendum eft; deidololatr 3e inexftinguibîi ardore, de li-

bidinis flaoima, de ambitione, feu sftu-

ante honoris defiderio.

yerf. 17. Oculum qmjubfannat:

fatrem 3 &jpernitobedienttamma-

tris, ejfodient corvi vallis , (3 illi co •

medentjifij aquilie.

, CAP. XXX ^

liSrIn 3N

( patrcm) & on (tnatrem ) cft fy*

nccd. fpec. pro quibufvis fuperioribus

:

ircm in «ai;? [corvi ) & 'oa "wi {filiiaquiU)

pro otnni genere avium rapacium. In vy(oculum ) eft fynecd. membripro qiioli-

'

bct corporis mernbro.

Scop, eftlibcrosin parentu obfervan-tia.propofita contemptus poenaretinere,

Verfu cap hujus undecimo peccatum^° liberorum tantum proponirur; hic autem

peccati fimul , & pcena? defcriptio habc-tur: ibi damnatur,qui patrimaledicitjhic

vero,qui ullo corporis geftu pietatem,8c

officium erga parentes violat. Et qui-

dem inter gentes a Deoalienasrepertifuerunt qui afErmare noii dubitarunt,

fola vultus torvitate violari ergaparen-tes officium. Animi enim cl parente aba-lienarionem declarat quivis corporis ge-

20 ftus ad fubfannarionem, & contempturrj;

compofitus. Deinde aliud liberorum

grave fcelus eft,fi jufta parentum manda-ta nulla animi , aut corporis infirmitate

impedici,fed praz obduratione , fic pervi-

cacia exfequi nolint ; quamquam verbis,

&: externo geftu corporis obfequendfTi-

mos-fe pr^beanc*

Sequitur pcena ludificationis , & con-temptus parentum,nempe mors ignomi-

3° nioiaper magiftratum infligenda.Etqui-

dein maledicentibus,percutientibus, aut

imperium paterntj conCeinnenribus lex

Dei diferris verb s morcem adjudicavic.

Ec ne ambigererur, quo lupplicii generefubfannacor affic.endus fic , Propherahicoprimuslegisincerpreshune illis priori-

busaggregandumdocet. Quare igirur

(quserec aliquis ) Noachus cotius mundiMagiftratus Chamiun filium morte non

5° multavitjfed inpofterosejusitialedidiio-

nem cranftuliC,? Refp. primo,illud Chamipeccatum anre legem a Mofe fcriptara

commifliim effe,cum non tam claraeffet

officioru cogniriojfed quae cordibus tan-

tum infcripta erat, aut de manu in manuLiM 3 (utio-

COMMENTARIA INPROVERBIA rzSj-

(at {oquuntur)tradiia; ideoque non tam

grave in illo fuiire, quam in aliis poft le-

gis pronulg "ti >nem fuerit. Deinde,cuJr

illi parcirum Iit,alia ratio eft; quia fcili-

cet tam pauci reftabant fuperftitesquo-

rum opera mundum Deus inftaurari yo-

luit. Qupd ipfum in caufa fuir.cur Cainusparicidii poenas non dederir Genef. 4«

Qoanquam pcpna? in ucroque dilatio gra-

vitare abunie compenfata eft.

Cum dicat , corvos valiis oculosejus,

qui hujusfceleris reus eft , comefturos,

illud indicat, quod in crucem adis ac-

cidere foler. Quamvis enim illos poft

occafum folis inhumatos effe lex cere-

monialis non permitieret, tamen dubia

non eft, quin fimulac exfpiraflent, corvi,

quos notum eft, in oculos mortuofum a-

nimalium ftatim involare, 8i aliae rapa^

In :S{cofde) cft meraph., a corpoi e i u-

mano, mcujusmediocor fitumeft. laverbis n'o nrnDi r\^:t {comedit , demdeab-Jlergit osfuum) eftallegoria mctaphori-ca, Libidiniserim expletio comparaiurcibiad fatietatem comeftioni.&occult -

tio ejus oris abfterfioni, poftquam quis

comederir.

^Scopus eft ad amplificationem fcele-

lo ris,& majorem caucionem,clandeftinani

fcorcationis pairarionem oftendere.

Infidio/SB, & occulrae hujus peccati

aimifrionisprimum argumentum duci-tur ad adj.Aguris(atque ita fynecdochic"Saliorum omnium)ilJud perveftigandi im-potentia. N2 fcortorum mille artes funtpartim a fe excogirar<e, parrim a diabolofuggeftze, quibus fuam & libidinem ex-pleant, & cuntegant turpitudinem. Vid,

ces aves ,quales cum primis juvenes a- 20 -.Sam. 13.5. Deinde compar. parium il-

quilse, iilos adoriri foleant. Apudnos ludipfumoftendir.Taenimdifficilepro

quamvis Jegum vitio hujufmodi homi-

num monftra morte non pledtantur , ju-

fto tamen Dei judicio fit,ut ob alias cau-

fas hac plerunque kviores laqueo vitam

finiunr. Qîp in judicio, quamvis terreni

judices fxpe modum excedanr, Deus ta-

men juftiiTimus judexjure deillis (ficuc

ipfi non raro m.orituri confitentur, )quia

nunciat viamvitginis in fcortatione cuviroperfcrut.'(ri , qmm viam aquilas in

aere dignofcere, qui alarum remigio di-

remptus ftatim coalefcic ; quam viamferpencis in rupe obfervare (quod fane

difficillimum, vel potius impoirjaile eft,

cum ferpens nihil habear,quod relinquat

j

non plumas , ut aves; non excrementa

,

parentibusimmorigerifuerint, fupplici- ^q ut c*ecer.i animantia fere cmnia; noti

um fumit,

VerJ, \8. Tria hac occultafunt

a me; imo quatuorfunt ,quce non

novi',

f . /9. Plam aquilce in ccele, viam

ferpentis in rupe, vid navis in corde

maris^^ viam viriin virgine.

v,20.Sicefi via mulierisfcortan^

tis : comedetfdeindeabflergitosfu'.

um tum dicit , mnfum operata ini'

qmtatem»

fimum,ut vermes, & teftudines; & rupesad veftigium, aut imprefllonem aliquamaccipiendum propter duritiem inepta

firljquam denique navis curfum in aquis

ftatim poft difceffum ejus recurrentibus

inven:re. Alia etiam fiir.ilitudine , fed

contracftiore idem decl rat , cuin fcor-

tum(utfupraa[tigimus) ei affitnilar, qui

aliquid fibi denegatum expetens lilud

40 comedit,&,ne comedifte deprehenda.ur,

os , & dentes tergit. Hoc etiam adhucconftabit meiius, fi cum aliis fceleribus,

furio,homicidio,&c.comparatioinftitu-

ta fuenr. In illis fiquidem indaga/idis

mulca exftdre folent iiidicia non tanrumexreis

ia?<5 SALOMONIS. CAP. XXX: 2287

ex reis tpfis , eoramque ferramentis, fed nae religionis fundamento convul fo , 8c

ex aliis etiam ,qui fere in horum facino

rum focieratem veniunt.

Sed quaerl poteft, quo fpedet, aut

quid fibi velit occulta? fcortationis tot

fimilirudinibus illuftratio? Nunquid hinc

Propheta fcottationem.ut Lacedasmonii

furtum , extenuat , aut minus periculi

in fe habere docet?Nihil minus. Pecca-

tum enim,quod majori fraude, (imulati-

one, & arteadmittitur, & occultatur,eo

graviuseft, quod Deidona ad juftitiam,

& honeftatem colendam tueandamque

coUata ad ufum plane contrarium detor-

quentur. Vid. losh. 7. u. Periculi eti-

amtantoplus fubeft, quanto diuturni-

us in hoc cceno hajrentes magis com-putrefcunt ; & a poenisimmunes turpi

tudinis fenfu minus ad refipifcentiam ur

labefaciato triumpharent Nam,ut pro-

bent voce nDSyn (virgo) Ifai. 7. 14, nonintelligi virginem, hunc locum citant,

ubi nnSy vocatur, qua; conftuprara eft.

Sed non attendunt (ut de loco illolfau

nihldicam, ubipartus ejus, quas nnSjr

dicitur, pro miraculo quod nifi de virgi-

ne intelligatur , nullum omnino q&U10 affertur, jnonattendunt, inquam, Pro-

phetam hoc in loco <w>;âê7iicMf per con-ceiTionem loqui,prout verfus fequens a-

perte declarat;quia fcilicet,tametfi vitia-

fa fit,pro virgine tamen feiplam vendi-i-QX., Ad eundem modum incantatores

,

quamvis infigni ftultitia funt, quia tamenfapientes haberi voluerunt,&habiti funt,

fapientes in fcriptura non fcmel appel-lantur. Qux etiam caufa eft,cur Pfeudo

gentur, 5c excitantur. Deinde prseter 20 Pôphecas prophetarum titulo infignics

gravitatis, 8c penculi peccati demonftra- finc.

tionem ulterior propofitê dodrinae fitiis,

8c ufus eft.ut quilibet fibi , & fuis ab his

Satanae technis folicite profpiciac. Cura-

lorum intereft ita filias, Sc ancillas infpi-

cereût femper fecum habeant liiae cafti-

latis teftes , ne folivagêimprudentesin

laqueum cadant, Sed nonne fcortaipfa

hinc in fua nequifa confirmabuntur ?

Refpondeo, non efle, fi fatis kitelligant , 30cur luis arcibus nimium confidant. Prae-

terquam enim quod Dei oculum om-nia luftrantem fibi ob oculos propone-

re oportet Proverb. f, 20. 2i.&illummagis revereri , quam confpedtum ho-minum reformidare • prseterquam eti-

am, quod Angelos teftes, & fped:arores

Jjabeant; cogitandum eft, Deum pofle ,

atqueetiam fuo tempore velle occulrif-

fimum hoc peccatum in lucem,& cogni-

tionem publ cam educere.Vide Numer.5.l2,3cc.2 Sam.i2.Iohan.4.i7,i8.Luc,12. .. lohan. 8 7,p.

ludaei folenc hunc locum vehementerja(ihre, quafi hinc de prarcipuo chriitia-

40

Ferf.2i . Sub trihus commovetur

terra tmkfub quatuor^ [qu{S\nonpo -

tejltferre,

V.22. Subfervo\quumregnat,^

flulto quumfatur efl; cibo .

V. 23. Sub exofti, quum marita -

tur^demque [ub anciUa^ quum hceres

efficitur hercefucs^

In pM ûrra) eft metonym. fHbj. pro

incolis terras. Alioqui potefteffehyper-

bole.In TO' {regnet)^^ fynec. fpec.^Re-

gnum enim ponitur pro quavis condicio-

neampla,& honorabili.

Summa eft , in promovendis homini-

bus ad honeftiorem vitê eonditionem

cautione utendum efle.

H;nc in genere notandum eft, homi-nes bene meritos non eife pr^mio labcr

ribuSjSc vircuti debito privandosjfed ca-

vendnaij

COMMENTARIA IN PROVERBIAvendum,nequisex abjedla conditione in

altiorem dignitatem fine fummo, Sc fin-

gulari merito , & exquifita attoUatur.

Magnum enim periculum eft, ne meriti

fui opinioneinnaius alios prJefe con-

temnat,&authoritate fua ad incommo-dum publicum, 8c fuum abutatui:. Hinc;Paulus i.Tim. 3.5.cavet,nequis »»itwT9i

in minifterium cooptetur,ne inflatus,8cc.

Quamobrem magna cautio adhibenda i^

eft in diftribuendis muneribus,ut cuique

pro dignitate, & prout conditio ejus po-

ftulatjhonor habeatur. Alioqui enim id

ufuvenier,quod vulgari apud nosProver-

bio'jucftatur.5ef a beggar onhorsbaclQ and

he ivil ridefulgallop. Nam qijemadmodumendicus equitans pr» imperitia aut fe-

ipfum , auc equum perditific qui prseter

meritum honoribus augetur , fibiipfi, &fubditis nocer. Soli Deo , qui omnium 20

corda novit, & nihil poenitendum facere

poteft,Iicer,quos velit, ex abjedla condi-

tione fubiro in faftigiumhonoris efferre.

Sic David ex ovili ad regnum, Elisha exagro,&Amos ex armento ad prophetan-

di munus,& Paulus ex pharifaifmo,&in-

audita contra Chriftianos fxvitia adApo-ftolatum evedus eft.

Sed jamdefingulisfeorfim* Horumquatuor duo prioraadviios fpeilaiit, 50pofteriora ad foeminas:iIIa turbas inRep^haec in fainjlia excitanr.Primum eft,cum

quis ex fervili conditione ad amplam,8cnobilem artollitur. Hic ideo inrolerabi-

lis eft, quia non minus ab aliis omnibuspbfequii exfpe(ât,-quam olim hero prae-

ftitit. Sic enim ratiocinatur; fi ego heromeo tam vili , prae mea hac,conditionehomunculo in mandatis omnibus etiamde rebus abjec^tiffimis morem geflenm ,

^•'^

annon alios oportet mihi i n ipfo dignita-tis culmine jure confliicuto obfequi? Hucaccedit

, qupd fe propter fubitum hunc^ honorem fuis invifum elfc fufpicans ma-

l^re inillos faeyitia uci confueyit, Hujus

12S9dodtrinae exemplum eft in Zimri

,qut

proditione domini fui regnum adeptus,

ea animi fuperbia erat.ut urbe, in qua e-rac, ab hoftibus capta, malueric viyens kfeipfo cremari,quam ab aliis rcgno, quotam nefarie potitus erar, privari, i. Reg,t6. r S.Sic Haman gence obfcura & Deo,Deique, popuSo maxime exofaorrus ira

honore fibi a rege collato fuperbivic , ucunius hominis odio omnibusludeis inte-

ritum machinatus fit.Sic etiam leroboa-mus, tametfi a Deo ipfo rex fadus, quiatamen non fueiitaDeohumilitatem con*docefaiitus , fuperbe fe in ipfum exculit,

videProv.19. 10,

Secundum genus ftultorum eft faruro-rum cibo. Hi omiii tempore imponunifuncifed cum pocu,&cibo hebetaiur ani-mus, 5c obftupefcit,tum demum intole-

rabiles funt, & omnes car.cellcs mode-ftise tranfiliunt.Hoc confirmatur Prover-bioiIloSaIom,cap.i4.24.Sicutenimfa-pientum divitias illis inftar coronse funr,

quibus ornantur: fic ftulrorii ftultitia di-

vitiisaffluentiumftultitiaeft.hoceftftul-

tiffima. Nam cum cuivis diviti difficilis

fic in coelum aditus , mulco magis ftul-

to:&cum fapientes prx divitiarum copianon raro ftulti evadanr, Deuter.32.^ j.8c

lefhurun impinguatus recalcitrer, nonmirum,fi fhilri prorfiis infanianc Vide r,

Sam.25. 10,11,17: & i.Tim.6.17.

Hacftenus de virisRempub, pertur-

bantibus;reftat,uc defoemmis in Familia

faces accendencibus dicamus,Tertium i-

gicur locum occupant fGeminasmaritis

fuis frigide amatse, feu(uc fcriptura loqui-

tur) exofê. Cum enim fub lege obtine-

rer, uc vir unus plures fimul uxoteshabe-

rer, neceffe fuit, una reliquis eflet chari-

or; minus autem charse dicebantur exo-

fae.Qupd fi arcideret, ut, quje exofa erar,

indmum mariti amorem conciliarer.tuQi

illareUquis ititolerabilis exftirit. Quan-to enim segrius tulic, fe olim poftjiaberi

reliquis.

J3,5>6 SALOMONISreHqwis, W^ô tnagjs eafdem fibi poft-

hubitas concumeliole tradtar,

Quarta claflis, & reliquammfut vide-

turlTnfolentiffimaancillaruni elt, qua;

dominarum luarum hxredcs fada; funt,

llve inlocacarumfuccedunt.Cum enim,

ficuc filiarum ftridior, & feverior culto-

dia & difciplina eft ,quam filiorum ,• fic

anciUarum durior conditio fit,quam fer-

vorum ; fitut, -quanto magis jam depri-

muntur , tanto ad dignitatem evedx in- i°

folentius fe gerant. ExprelTa hujus rei

imagoin Agare cernitur,quae in Sara^ lo-

cum non iine confenfu ejus , &: confilio

fu&da faftidiose tamen eam contem-

©fit. Hincigitur illud liquet, quammale

fibiconfulant ,qui , defundis uxonbus,

€K ancillis fais novas ducunt. Nam pra;-

ter adulterii , aut animi faltem a priori

uxore.sdumadhuc in vivis eiret,abaliena-^^

ti fufpicionem ,parum profpiciunt fuje

quieti,8c vicaz tranquillitati , qux nova-

ium uxorum arroganti , & turbulento

ipiritu fsepiffime interrumpiiur.

Verf, 24. §luatuof ijla parva

funtterrce [feu in terra^^î^funt

fapientia, maximefapientia :

Vk^<^, Formicae populus non Jir'3 -^

fnns,qutepurant ^Jiate cibumfuumi

V. zG, Mures montani populus

minime robufius,quiponunt in rupe

domumfuam-,

V. 27 . Non efi rex locufiie,tamen

omnes,quotquotfunt , exeunt con-

fertcî 40

V. iS. Aranea duahus manihus

Mehendit^ (3 ejl inpalatiis regum,

In ny (fopulus) eft metaph^ a focietate

, CAP. XXX, i2,j

hominum tradta, & ad beftioIa$ tranfli-

ta, qui' Politcins imaginem quandam>8cumbram rcfcrunt. In ^Vn ( rcx ) eft fyn.

fpec pro ducc cfinn Dn<2 {duabas manibmfnbendit) eft mecaph. k manuum huma-narum apprehenfione tradudtaad pedesarane^, quibus prehendit pra:dam,8c te««

xit telam.

Summa eft,confiderandam , Scmedi-tandam cfle eorum animantium naCu-

ram,quoruminduftria, & Iblertia ad of-

ficium,quodnobisincumbit,prasftanduminvicemur.

Hic primum,quid univerfius ab omni-bus, deinde quid a quibufdam poftremoquid a fingulis difcendum fir, obferye-mus.Et primo quidem, cum parva haec, feu

miiiima in terra vocentur , admonemur,nullam crâturarum propter parvitatemcontemnendam efle j quandoquidemqupd illis in corporis mole deeft , aliis,

quibusa Deo ornantur,dotibus compen-fari folet. Imo vero non minima hincceleUrandi Deum,8c fapientiam ejus ad-mirandi anla pordgitur. Sicut.enim arti-

ficesilli peritiflimi , 8cingeniofi/Iimi ha-bentur,qui in arcSiflimo fpatio plurimumartis oftendunt (ut qui fub mufc^ umbracurrum,8c :equos repr^fentavir:) fic De-us , fi non tanrum in minutis animaJcuIis

potentiam,quantum in majoribus often-

dit, ac fapienti» cert^ majus fpecimenedidit. Sicutautem Deus minimarunicreaturarum librum nobisadhunc finena

proponit, ut hinc difcamus gloriam ejus,

8ciaudes concinere; fic eundemhoc ec-

iam a nobis.confilio fped:ari,8c legi vult,

ut eatum exemplo , nos iplosad ofEcia

prsftandum acuamusjatque etiam ad hu-

militacem erudamur. Quorlum enimdenobi?,noftrifque auc viribus, auc pruden-

tia (quod plerique faciunt ) gloriemur

»

cum,ut majora animalia viribus,ita mini-

manosinduftriaScperitiaaliqua ex parte

M m m m fupefent ?

izjji COMMENTARIfupercnt ? Una enim aranea tenuitate fili

oinnes focmmiis.Sixdiiicmdi arte omnes

viros,qui unquam fuerunt,rijnt,aut futuri

funt, excellit. Qupd fi ab iftisdeipicabi-

libus animalculis difcendum iit , multo

magis ab hominibus, quamvis in fpeciem

contemptibilfbus.

Hadenus de omnibus univerfim, deformica.&aranea conjun(5tim notandumeft, hxc infedraad vitam humanam nihil

commodi , fed damnum potius adferen-

tia a nobis fpedanda proponi. Quod nos

admonet , non tantum in illarum creatu-

rarum natura inveftiganda defudandumeire,quaj vitx noftras confervationi infer-

viuntjfedin his etiam cognofcendisope-

ram ponendam eife, quse nihil ad huma-Bum cultum , aut vi(5tum conferunt, imoqnsi [u-^didtum eft] fsepe plurimum no-

cent. Qua in re plerique omnes culpan-

di fumus,qui illa animalia,ex quibus nihil

commodi ad vidium , aut cultum exfpe«ctamus,prorfus negligimus,

Verf, 2s, Niinc de fingulis feorfim a^

gendumeft. Primo quod ad formlfcant

attinet, illam nobis fut fupra oftendimus

cap.d.v,d,7,8.1 profpicientias magiftrameffe oporteti cujusinduftriain rebuscoe.-

leilibus [ubipigritia turpifTima, &.perni-ciofiflima eiVj tempeftive procurandis 6e.

reportandis imitanda nobis «ft.

Verf. 26. V^jx »>J6r redditur fmnresmontani, ] non ut a plerifque , cuniculr,

,

primo quod inrupibus illi latibul^ fua

faciunt, quod abliisfieri non obfervatur;

deinde quod cuniculi non tam minutifint, ut inter reliqua tria, quê hicrecen-fen!ur,animaiium genera numerari con-vetuat. Quod autem tam minuta &. in-

firmaaninialiain rupibus, tanquam lato-

mi,domiciliafibi exfcuênt, coiifirmarenosdebet, ut nondubitemus etiamin^firmi, 8c imbt:JIes quae difficilia funt , ag-gredi, dummodo officij ratio id poftulet.

^leriCLiie enim partim rei dimcukate,

A IN PROVERBIA tip^partim virium fuarum tenultate ab iis re-bus aggrediend ;s abfterre tur,quas,fi an-niterenturmodo,& nervosintenderenroprimeefficereiit. Maximfe vero inmi-litia chriftiana hoc cogitandum eii; inqua, tametfinobis

, quidebilcsfumus/cum pugnaciirimis hoftibuscongrcdien-dum fit

, conatus tamen tantum poteftut ipfe tenebrarum princeps & funimus

10 hoftium imperator , fi modo refiftamus,fugiet. IaGob.4.. 7. Deinde ficut mureshoc modo fecuritati fuê, & prolisconfu-lunt : fic homines,ut in tutoagant.maxi-me in his, quê ad vitam aeterna fpedianr,profpicere debent. Et ficut de vid:u forlmicx, fic mures hi de tedis commod^:procurandis admonent.

Verf. 27, Locuftarum osdinata finefduce proceiTio, & reverfiopudori homi-

20 ribus eile debct, qui fub imperio vitam

agentes & pauciore plerunque numero,quamlocuiiaj, inunamvitae fbcietatemconvenientes tumultuantar , & mutuisodiis, & difcordiis flagrant ; atque ita feprêdam hoftibusexponuntjcum locuft«divifim infirmje

, gregatim tamen formi-dabiles fint, nec poflTmt ab agro

, quemOGCuparuntjdepeili.

Verf. 28. Deniquecum araneain ipfis

30 regum palatiis, utcunque magna homi-

num frequentia quotidife calcatis, Qc

diligenter purgatis domicilium fuum ex-ftruat, apparet quantaartis & folertijc visfit; utpote quibusea,quaeafled-amur,quamvis rnulta liot obftacula , coHfequl

.

poflimus.

Ferfi^, Ijriahathonumfaciunt

pro^rejSum-Jmb quatmr.quce bonamfu ciunt amhulationem-^

Ferf 30* êtus leo ntbuflus intet

heflicvs,qui nonretrogreditur hfacie

cujufquam-^

121)4SALOMONIS, CAP. XXX.

Fer(. i I . Accinûs lumhis equus^

mtcapen (3rexinquem mnjurgit

quifquam*

Summaeftanimi fortitudinem &con-

ftantiam in rebns honeftis horum imita-

tione colendam efle.

Regisautem potentia , & cx pctcntiaanimoiiias , & confidentia notior cft,

quhm uc explicatione egcat. Hinc enimSalomon moncc , ne qui5 tcmere a rcjîs

oblequiodirccdac Ecclef.N.2,3,4.

Hatitenus de comparationis propofi-tione : retld:tio eft , ut ad horumimita-tionemquae prudenter fu/cepta funt.ftre-

'Superiorem animalculorum exemplo n^c exfequamur. Multi, qu.d faciendum

adprudentemrerum procurationem ad-lo ht,probe noriinr, fed prac timiditatcper-

hortatus eft ,• horum autem quatuor ad

conftanrem,& intrepidam inrebus ben^

fufceptis progreiFionem excitat. Sicut

igicur haec quatuor viribus fuis , aut fuo-

rum.tantum valent,ut nullo terrore ^ coe-

ptisaverti, aut abfterreri poflint : fic nos

ea fortitudine effe decet, ut nuUius metu

a praeclaris inftitutis defiftamus. Sed an-

tequam ad hujus eomparationis reddi-jmiinmtn

tionem accedamus ,propofitionis partes 20 tf/tjJUfiau

fequinQnaudent; Multi etiam quidvisauclent,fed prudentia deftituti nihil red:âgunt; pauci autem fapicntia ad delibe-randum , & fortitudine ad perficienduminftrudiifunt.

Verf. 32. Si Stultusfuijli te ef-

ferendo , autfi cogitafii , manum ori

V, s^, NampreJJura laUts educit

butyrum^ G? preffura nafi educitfan*

guinem , ^prejjura irarum educit

litem,

Summa eft,cavendum efle,ne donorumfiducia, quae adhujus virae confervatio-nem fped-ant,efferamur.

5° Superioribus ad varias vfrtutesadh^r-

tationibus commode adjung^thanccau-tionem,ne quis ex iftis vircutibus, fi ade-pcus fitjlpir.tusjeguo majotes fumat.Quaex parte tanto pius imininec periculi

,

quia pierique fola umbra , & fucara , velun.us harum vJrtutum , fpecie fuperb;re

ibleant. Qu,amobrem , fi virtutibus ipfis

inftrudri fumus , fedulocavendum eft, neanimis elati,quod nobisindignumfit, de-

^nucleandx funt.

Verf 29. 6c 50. Leonem, & imprimis

veterem (quitametfivelocitate, & agili-

tate ^ junioribus fuperetur , illis tamenrobuftior,Sc cordatior eftj a nulla beftia

libiextimefcere,notiffimum eft.Imo ve-

ro tata eft animi magnitudine,ut vel per-

fequencibus eum venatoribus , greffum

tamen magnificum quamdiu in conlpe-

6lu eft,non accelerat,

Verf.51. Vocem THT {ecjuum) conver-

êruntviri dodtiflimi ,tum quodlumbisaccingi foleat anima!,tum quod animofi-

sas in eo tanta cernatur,ut prslio gaudeat

Sc exfuket.Vide Ibb.^p.a^.&c.

In hircojfeu capro eit etiam robur ad-mirabile,8c fupra,quam corporis propor-

.<tione credibile efi.Aries en m robore ca-

piris tauro JEquaJis , vel (ut pleriique pla-

eetj liiperior eft.Unde imperium Medo- 40 fendamus. ûiti autem , praefertim au-fam,& Perfarum, quod toc naciones de-beliavit,anec: ailimilatur Dan. g .Sed hir-

-£us ariete robuftior eft:& proinde regnuMacedonicurn.quod Perficum fregit hir-

^fo.anetem profternenn adumbratur.

thoricate,veI ingenio poUentes fub fpecie

fortitudinis , & conftanti^ quicquid fe-

inei (quamvis contra jus, & aequum} de-creverunt , retrad:are nolunt. Nec folis

iaiprobis hoc acc.dic Dan. <J, 8, fed p \s

Mmmm 2 gnam

n^6 COMMENTARIA IN PROVERBIA€dam 2.Sam.i9.29. Sed ex omnibusfu-

perbise fru6tlbus maxime lites cavend^

funt Nam fuperbus facile ira inflamma-

*ex ira vero ad jurgia , ex )urgus ad

s , atque ita ad cxdem devenitur.

(Betshaham authorem^

Iqu<efuorelato nota"

tur,(}uddmater S a

(Effic.J lomonjsfuerit.

I ^ Salom.comportatorem,

Infcriftie )j

ûi fuêtiam rela*'

comfleî-J 1 to,quod rexfueriti

turcau-}

V. exornatur,.

fam : l

lo \Finalemûp Salom.erudiretut^

Quid ex comportationis voee notan-

dum litfupra oftendimuSjCap.ô. verf.i^

Qup acccdit, quod Salomon non tantura

Propheta, & mortalium fapientiflimus,

fedrSc rex Ifraeiispleiaus, gravi3i.mis oc-cupationibus hoc fecit.

Deinde officium liberorum declaratur:

quoittm eft falutaria parcntum prjecepta

«us ori , ne lis oriatur , admovenda eft. 20 fideliter retinere , & fcriptis potius man-

Nam ut mollis refponiioftangit iram, fic dare,quam,ut e memoria excidant.conv

dura excitat, mittere, Obfequium enim liberorumnontam in hononficaappellatione,bene-

didionis petitione &c. verfatur,quam in

documentorum obfervarione, qux illis a

parentibus traduntur. Arque ut Sal. noniibi foli praecepta hsec retinuit , fed toti

Ecclefiae publicavit : fic llb/srorum inter-

eft parentumpreceptaprimoad proprium30 ulumaccommodare. deinde ad liberos

fuos eadem rranfmittere.

In altera effic. nempe Bethshaba no-

tandum eftofficiumparentumingenere,

Sc in fpecie matrum efleliberos etiam

mares in timore Dei a teners unguiculis

inftituere , eofque inftitutis 'llis imbuere,

qnse non tantum,quamdiu fub turels , Sc

imperio ipforum degunt , ufui fint ; fed

porro qus ad univerfum vir» curriculu*m

40 redl^ tranfigendum conducant. Prov.4»

5.4. & 2.Tim.3.i4..i5'.,Nam Fethsha-

bam Salomonem atenerls annis haec do-cuiflTejblandaLemuelis appellatio (quales

ma-ribns erga liberos adhuc tenellos ufi-

tat«e funt) oftendit,H.

Deinoe

tur

oSo^fpeaa^t duplex illa comparatio par.

qfe in poftremo verfu proPonitur. Que-

Jdmodum enim ex preflTura ladis bonitas

cms tota deperditur,8c preffura nafi fan-

ouis,in quo vita eft, expruiiitur : fic con-

tentionibus tum animi,tum corporis bona

exhauriuntur,& abfumuntur.^ Y.ide Cral.

C i^. Quinetiam contendendo vcritas

ipfa non raro amittitur. Quod fi lites tam

itudiosbcavendse funt , hnguam frasnan

oporter,qux fax ad contentiones accen-

dendum prsecipua eft,Iac.vQuamobremfiquishumanainfirmitate laplus (vel po-

tius elatus) male aliquid cogitaverit, ma-

CAPUT XXXI,

Verf* I, Verba Lemuelu re^^

tomportatio i qua iffumerudwittna'

ferejus»

t;..2 . îdfilimil ^ quidfili uteri

meil ^quidjfiiivotorum memuml

Summa primr verfus eft,parentum eife

liberos fuosinftituere,Iiberorum vero in-

ftitur.onem,& praecepta firmitertenere.;

&cundi,parentum erga liberos amorem,

quo magis in dodnna proliciant,perfKa-

fiflimum eife oportere.

A')fcriptio,

Inhoccafite '

, iuofunt : J Adhmatio^^comMonefaHio

1 Bethshahx matrii ad Sa'

\, lomonemfilium.

Dfcinde illud etiam obfervandum eftj

wbi potiffimum cernatur leg.timus pj-

yentSm amor; nimirum fi ,quo mag s l-

berosamant,eodiligentius, 6c abundan-

tius illos in timore Dei «"ôrmant Nam

cum Salomonem materchanirimum ha-

buTrit (c. 4. V & verf.2. hu)usO iiunc a-

SemriumVa, & religiofa educatione

teftata eft ; contr.^ qu^m parentumple.

SALOMONIS, CAP. XXXI. 1299

qualibus profetâ dandam efle opcram,

non tanium ut amoris crâ admonitos

nobis confcii fimus, fcd ut ipfi nos no nifi

ratione officii,atque etiam cnaritatis in il-

los noftras commonefaccre intenigant.

Et quo majora,aut difliciliorapraecipiun-

tur, vel accrbiora verborum , aur vcrbe-

ruvTi pharmaca adhibentur, eo plcnius,&;

cumulatius noftri erga illos amoristefti-

mue"^"fitl'^ iîin^ A^^ vefti ad Gal. & fecundam ad Corinth. S.cut

Kos amorem fulendid oribus vefti-

mentis exquifitioribus elculentis , & re-

Sor'ibus\it^ habenis oftedere lolent.

Denique pia hxc fosmina^quamvis tres

alios Davidi pepererit filios ,qu a tamen

SaSmonem patrim regno luccefluzum

«ovk , in piai^ûs educatione pr^cipuam

curam rofuit.Qupd nobis oportet ôcu-

mento?ire, utânquam omnibus hbe-

ris de honefta,&libeiah inftitutione pro-

fpidendum fit,in iis tamen rede educan-

Is fummopere defudemus, de.^mbus

maximafpes & exfpedatio eft, toreali-

auando, ut in ocuUs hominum , Sc luce

Reip.autEcclefiaevivant. Vide annotat.

aifiasioPfal.7i'S^l^7*

r capatione henC'

maentn defrmi ,voknti<e verfu

pmehujUicaf.SequiJ fecundo.

tur commonefaciioma^lin \$ris ad fihum ; ejUcg.^

duobus verfatur \ w£cipiidi rattone

\^ inrelifio eapite.

Inpriore id agit Betsb. ut Saiomon,

fe ab-ila unxe d i;gi intelligat , 5c pro n-

de oaaHiahxc pr^ceptaab ntimo^ ter-

ventiffimo amore profedtaefle. Huc e-

ad Gal. & fecundam ad Corinth. Sicut

enTO chirurgi pharmacorum ,fi morda-

ciora fint,malagmate aliquo acrimoniam

mitigant : fic amoris teftilicatione cafti-

gationis feveritas lenienda eft.

CumSal. filium votorum nominet, 0-

ftendit , fe non tantum cum filio de pia

ejus educatione egifle, fedDeo [fine cu-

jusauxilio irritus fuiflet reliquus laborj

20 rem precibus commendafTe. Cum vero

non preces folas , fed votum , ncc unumi

fed plura adhibuerit, fingularem &: amo-

rem ergafilium, & pietatemergaDeumdeclaravit. Quod praeterea ad hunclo-

cum pertinet de ulii votorum fub Euan-

aelio,in maj. catech. did-um eftiSed quis

mftitutionis hujus frudlus txftltit? Uber-

rimusfanfe. Namfilium nadta eft pieta-

te , fapiemia , 6c gloria infignem. Quodparentbus incitamento efle debet , ut fi^

miiis aliqua ex parre fuccefllis fpe fimili

fint in educandis liberis diligentia.

Sequitur ut de praeceptis dicamuSa

(fugiendisa

ûafuntde<

{ faciend^.

ventiffimo an.ore prorecraeue. r.u. .- Firf, 3 . Ne derktofiminlsreb^

nirafpedtar pat;.eiica hxc oratio, qua 4ofuum'/iequeviciS tunsfacienmustit

fubtnnuir ,^fe pro amore fingulari plura

î^^^^^^ ^^ ^^^

velleeum docere ,quam verbsconlequi

foifit. Undcilludintelligitur, momni

inftitudone, feu commone fadt one pu-

blica,aui piiyata, ab sequalibus , vel mg?-

In Y2m {vioi tudi) eft metaphbra fatis

trita, M iB m m 3 5copu=.

j,,5oCOMMENTARIAINPROVERBIA j^^j

^Scopus eft S.ilomonem »gravi damno rlt, Verum quldem cft,hos,quia refipue-

propoiito, afoedislibidinibns abfterrere.

r rf/^^/« lihidinihm dchotta-

?artesfunt:< tio.

C dchortatiom ratio.

Prseter facilem juventutis in hoc fcelus

lapfum , conditio regia multa libiditmm

flammis fomenta fuppeditat. Quaiia (unt lo

conviiauslautitia, Eiek. i(j. 49« tantus

clientum , 8c fatellitum numerus , inter

quos nondeerunt, quir.egumlibidines»

quibuspoflunt modis irritabunt , & ala-

cerrime iifdem infervient Gen. 2.6. 7. 8«

5C2. Sam. ii.t5.&i?.4.y;.denique

impunitatis fpes,dum neminem fore con-

fidant qui pro merito illos punire, aut e-

tiam contra mutire audear,vei dicere iis, 29

qnid hoc feciftis ? Quid ii attentfe cogita-

rentreges, quam deplorata fit ipforura

in hoc vitium prolapforum falus, frasnum

-illis non injicere non poterat. Cum enim

alij liberius redargui poffunt , atqueita

ex coeno tantas foeditatis extrahi , reges

plerunque adulatoribus ftipati, fideles,8c

iinceros monitores, quorum ope (ut Da-vid Nathanisj ad mentis fanitatem rede-

ant, nullos habent.

Ratio adhortatioBis ducitur ab adj.da-

mno, nempe quod ifta v=a irurad regum,

8c regnorum excidia. lob. 51''. ^. p. 10.

11.12. Nam licut m privatis hom n:bus

huic flagitio deditis corporis vires Prov.

7. -o. anitni virtutes , 8c facuitaces Hof. •

4. 1 1. 8c opes omnes Prov. f .exhauriun-

,tLir : lic regis in hoc genere delidtum ad

everfionem regni,8cluam,non parvimo-menti eft,Nam Davidem ipfum hoc pec-

catum peneregno.exult; £4 Salo.nonem,

quamrs omnium longe ditiliimuai,pro-

dig ofae ( contra marris prjeceprum hoc)

libid;nes eo redigerunt ,ut veitigalia du-riora a lubditis exigens occaiionem de-ceiB tribus aftiio iuo dcficiendi pr«bue-

rint, exitium effugiflTeiquod fiDeus duoseximia alioqui pietate reges tam fever^caftigaverit, qui tandem impunitatem fi-

bi promiferit?

V. 4. Abfitregihm iSLemueh^bjit (mquam ) regibtis biberevi'

num , aut dominatonbus dejiderium

fotminebrtantii:

V. s, êbibat , B ohlivifcatwr

fiatuti , ^ mutetjusuUorumJilio'

rum affliîonts,

V. 6 Date potum inebriantem

petituro, (^ vinum amaris animo,

V. 7. Bibat , ut oblwifcaturpaii"

pertatisfuce , ^molejiieefux non r^-

cordetur amplius.

Sco])ns eft reges, & quotquot rerarapotiuntur, de vini legitimo ufu erudire.

Multa ciborum genera lege ceremo-niali interdidta funt, Num.^ : fed pocu-leutorum tam amplam.,ut regesattingar,

30 reftridlionem fuiflenonJegimus. Quam-obrem prima facie videair aiiquantuluma lege alienum, quodîic pr2scipitur,ma-

xime cum regibus , 8c pnncipibus , utmcibis,(ic in potu deixiê (tum quia divitits

initrudti facilius illas comparare pofliint;

• tum quia neceffirise quodammdo viden-tur ad regiam dignitatem rucndiim , 8cipfosgravioribus negoriisfraitos rccrea-

aam,refK;iendumque}funtapri/iimx\Sedpaulo penitius \n h^c verba introfpicionti

facilevConttabit, vini uium non proh bcri,

fed in vino luxum ; qui, ut in omnibusabApoft.damnatur, Ephef. 5". ig. fic in re-

gibus, £c principibus maxim^noxius eft,

ut qui exemplo fuo maxime ncKent , 8c

juftitiamprofumma, qua:ii habet,autho-

ritare

l5Si

ricatemaxlmbpetvertunr, Vidc Ecclcf.

lo. 1 6, 1 7. Exccfllis autem a caufi dcfcri-

bitur, nempedeliderio vini,& potus ine-

brianres. Quemadmodum cnim pecu-

nix ufus non damnatur, fed cupiditas,

& amor , i.Tim. 6. i7. fic vini non

ufus, fed deliderium immodicum pro-

hibetur.

Obfervatione dignum cft,quod adj.

vini immo.'erata fumpti incommodumdiGatefTe oblivionem judicij,&ejus,quod

lege praefcriptumeft. Hincenim conftar,

peritilfimos, atqueetiam probiftimos ju-

rifconfultGS ( fi peritia , & ingenij boni-

tate freci nimium in vino fibi indulgeanr)

ab jequicate in judicio difcedere. Tamefi

enim ebrietas non ilicojuris lcienriam

perimat, cerebrum tamen ad cempus lae-

dit, 5c, diuturniore accedenci confiietu-

SALOMONIS. CAP. XXXI.r?<5J

cio,quam judicibus cnnveniat ; ScafHi-

dlis magis, quam his, qui vivunt iii omni-nium rcram afliuentia, Hiiic iJla confue-tudo lau iabilis in Dei populo , ut defun-drorum amici abaliis invuaretur ad fym-polium, utcalix co'fo!ationisiIlisprje-

b^raur I( r.i('. .longc fecus, quam apudnos in ufu cft,'jbi vidu? mortc corjngumgravirer afuiCiae menfam viciiiis,&: cog-

^^ i acis i n-ruunt. Hiicctiam forf n con-fucrudo potandi eos,qui in crucem agun-tur, cum apud nos, tumapud populu Dei(ai ex hiftoria paifoîs Chrifti colligi

potcftjinv luir. Quae-i igitur poteft, curChriftuspotuaifibijuxta mandatum bocoblatum refpueric ? Marc.l 5 .23 .Refpon-deo, ob cauiam ei, qux hic aff(.rtur,plane

contrariam;ne fcilicer dolorum,quos pronobis pertulir, oblitus jui\um Deo pecca*

dine,perpetuum ftuporem inducic Hof, 2o corum noftrorum prctium non perroKif-

fet. Utenim noftri rr.emor effer , fui ip4,11.Deinde alia , ea(jue valida , qua reges,

& judices k nimio vini ufu deterreantur,

ratio eft, ne filiorum afflidiionis judicium

pervertant. Filiosautem afHidionis eos

omnes appellat, qnijuftam litem alteri

in judicio intendunt. Quanquam enimin" divcrfo afHic3;ionis gradu confticuti

iinr, & alij aliis gravius affiidi, nemo ra-

fius oblivifci v^luit ; tiecprius vinumad-mietere, qu^m juftitia; divi. ê pro nof^ris

peccatis abund^ iatisfcciffet. QLpd nobisdocumentc - ffe oporter,ut(fi bcnum pro-ximi id poftuJet) abftemii fimus,Rom.i4,ii: i.Cor. S, 13,-

Adhuc fuerunt prajcepra negativa defugiendis j fequmuur affirmativa de faci-

men bonam caufam in ludicium adducir, ^° endis ,• qua? aut RempubJicam in duobus

qoi non mcerore ex injuriafibi illata pJus, proximis verfibus, auc familiam refpiciur,"in reliquo capitConainus afficitur.Moerencem yero nova in

fuper calamitate onerare irjuftum fimuls

& crudele eft. Qt^mobrem parcior vini

ufus a regibus in juaicio , ut omni ita in-

©rimis capicali obfervandus eft.Necin fe

K)lum temperantiae ftudiofieffe debenr;

fed tiles etiam confiliarios eligere dc in-

ienores magiftratusconftituere. Undehoc irtJoco primores cum regibuscon- 'io^^jundi funi }

Vcrfu fexto probatab adverfo vinum3ion praebendum effe regibiKjSc prmcipi-

fous, qui^ peri-iuris, & mopftis d. 1:0 tiae-

4)enduiii fit iûtquod reis poMus i • ^v/-'.i-

Ferf, 8, Aperi os tuum pro mu»

toin caufaomniumfiliQrum exadij*

zr. p: .-^psriosfmm^ judicaju-

fl'tiam y, caufrm age pauferis „ (^

Tn o^.v {mufuo) eft fyn. fpec pro omnf*b S j

»biisdeiunropes, amici, &aiiaad:.'> fuuin rcquendu'ir aiiiiricula> mex|,'Oilcrioic hcinilticliio li^juer,

Sumfns>'

jôl-COMMENTARIA

Suminaeft, ut omnium quibus infer-

tur mjuria.fic pr?cipu^ ope deftitutorutn

fufcipieâdum elTe patrociniutn.

Verf. 8 . Interelt magiftratus omnium

IN PROVERBIA i^qualem pr;ncipis uxorem efle convenitnnobis ob oculos proponit. Sic fummi fa-cerdotis, & reliquorum uxores

, qualesefle -debent,dereribuntur Levit.2i .7. 1 3,

(quoad aequitas tulerit j"utilitati , 8cfaluti l4.S:c ettam epifcop:s,8cdiacon>quales

profpicerej 8c inftar clavi efle-infixi mur uxores ducend5e,finc,monet Apoft. r,Turo , cui appendatur , & quo fuftententur moth,^. i i.Hinc igiiur elucefcit,non ali-

vafa omnia tam canthari,6ccalices,quam um Imjus oracionis fcopum effe,quam uc

ntres &:c. Ifai. 22. v. 25 , 24. Sed eo- SaIomon,qualis uxor precibus aDeo pe-

rum quiprse fuaimpotentia.autnequfi- 1° 'ênda^Scftudiofuaconquirendaelfetjin-

uut,aut non audent fe defendere,maxim,a forrnareturj deinde ut foemina quarvis ii-

8c prscipua quazdam gerenda eft cyra.

Hic enim Deus juftiilimus'judex imitan-

dus eft, qui profitetur, fe peculiari modovidu^ ,

pupilli , 8c peregrini Deum efle.

Videeximium exeinplum lobi c. 29. v.

3 2, 13, I^rlfvl^» I^.

Verf. 9. Neutiquam tamenulqueeopauperibus favendum eft , ut quis injuria

alioslaceifentibuspatrocinerur. Etenim :

Deus tantopere juftitia deledtatur, ut

exprîfe hoc in Igge-caverit.

Hadtenusde poIiticis:fequuntur ceco-.

nomica. In quibus pnmum confidesatur

genus orationis,non tantum(ut in reliqucr

libro) poeticu.m, fed porro maiore artifi-

cio confimd3;j,m, fingulis verfibus ordine

alphabetico a confonante initium capien-

ve virgo , live.uxor fuerir , hoc ranquamfpeculo utatur , ad quod pulchritudinemanimi, aut defprmitatem exploret , ut dedqnis acceptis gratias Deo.agat, defor-micates lugeac, 8c.corrigat.

Ferf 10. Fmminamrobomqm^ invemet , cum longe\uêret carhun*

culosfretium ejmf

V II. Ccnfidit in ilhanimm ma"ritiejm ; ^jpolia nondeerunU

Vr 1 2, Jfficit eum boiw,mon maloomnibus diebus vttafure

.

De vocibus Vn npN {fcemknrohorijdi-'tibus.Qupd nonalioconfilio fa(3:um eft, 3o.(5ûm eft fupr^, c.iz.v.quam ut finguli verfus diligenter , 8c ac-

curate expenfi fideliter memoria retine-

antur. Qupcirca,Sp<> Sa.nAo ftilum fuura

acuente , nos ingenii , fiic mentis nervos

magis adhuc intendere .ajquum eft ; eoqualilinguamfuam poliente, nosauresmagis arredtas , 8c perpurgaras habere

convenietjillo denique hoc modo fepemorationi fua? circumducente , nobis , ne-

S,copus eft horum verfuum ( ficut Scfequentium ufquead 28. ) nobis virtutesjixoris ftrenuse^depingere.

Txo^rus.*

In hcc . Vinutesfwmma Kcarmine l ufque ad v. 28A cumMiis com*froô- J ^HafuntmagK C munes.nuntur | Adj. vinutumpicwium adfinemduo: \ nemlibri.

quid animis noitris excidaf, laborandumcft. Deinde ex hac inftitutione iilud etia 40 Verf. 10. Commendatur hxc foeminfgeneraliter obferyari ppteftj quo qu-s e- roboris pr^mum ab adj. raritate,qu2e adj

,

minentiorem in Rep. aut.EccIefia iocumobtiuet , eo magis, ut uxorem quam le-

..iftiHimam fibi comparet , ftudendum.ef-fe, Hincenim Spir, Sancitushoc inlpco.

inveniendi difficultate «^«MaTjKSc propoli-ta arguitur. Qua quseftione fatis indicar,

regi hanc, quam defcribit, foeminam perfe,8c am cos itudiofe,8cdiligeoter exqui-

TendurK

t$ SALOMONIS. CAP. XXXI.rcndatpcfre.Nam fi (ervi fideles ex ulti-

niis regni oris conquirendi funt , Pfaf.

Xoi.^.quanro magis uxores, cjuibufcum

tam arcâ&indiifolubilisconjundiio efti

V«de exemplum Abrahami Gen. 23.5,4.

5c' Ifaaci Gen. 28. i, 2, Et fanc fi caufa nraritatis hujafmoli foeminarum difqui-

ramus,una,&praecipua eft,quod tampau-

ci viri tales uxures expetunt, Nam fi fae-

1307vitiarum bencdidione fempcr fere proifequitur. Quae cum ica fint, quanto in er-

rorcplerique verfentur fatispatct : quifoeminam, nifi magna pecunia.ampfo vc-d:iga!i dotatam.quantacunque virture,&pietate fir, non pluris aeftimant,quam fili-

cem, autvulgarem quemvis alium, quo

viae publicae ftraraelunt lapidcm. Quacautem hic de ftrenua mulierc dida funt.

pius,5cimultisceriatimrequirerentur, loparirationc dc ftrcnuo viro dici poffunt:

«on dubium eft , qum major carum co-

piaexfifteret. lam verocum foeminac

fecum expendanr, virrutem, & pietatem

nihrli^ procisfieri, fed formam, £ed ge-

nuSffed diviriis, ha»c fbla câasrunt, & in

his, fi adcpiae fuerint acqmefcunt. Vndeetiam eft,quod parentes, pietate> & fru-

galicatc fpretis,in eo toti fur, ut filias fu-

as quim pulcherrimas,quam maxime do-

tat-s reddant.

Ratio igirur paucicatis pr«cxpuaejuf-

modi eft:di/ficultas autem eas, qaae funt,

inveniendiab ipfis focminis eft ., qua-

rum tanta eft in verbis,vultu,& moribusipfisadtempus hypocrifis, urnemovelacerrimi judicii de illis incorrupte , &integrejudicare poierir,. VndecraffiHi-

me,uc plurimum, hallucmantur,qui fuo

inSfenio freti fine invocatione diviniau-

Sc quantum viris in dxorem, tantum foe-

minis in maritorum deledu curae , &judcii adhibendum eft.

Verf. II, Poft generalem hujus foemi-nae defcriptionem ejus officium in duomembradiftribuirj quorumprius eftdeofficio erga maritum,alterum erga totanifamiliam j quae duo breviter hoc vcrfutomprchenfa poft explicantur fufius, Et

ao quidem,quod ad prius attinct, videtur il-

lud ad mariti potiils,quam uxoris laudemfpeâre, Nam mariii virtus eft (contril

quam knonnullis fir, qui uxores immeri-to fufpedtas habent) nulla in uxorem ze-lotypiS. temete laborare. Sed pauloat*tentius confideranti faciI&OGCurret,hoc

' eciam uxori laudi effe,cum interna animtcaftitas.itain verbis,vultu,geftxi,& comi-tatueluceat, uc omnem praefentis impu-

xiTii (cujus unius donum eft uxor bona 30 dicitiae fufpicionem,& metum, nein po-"" - ' ...

fterum corrumparur,procul abigat. Hincigitur difcant fbeminae, non (acis efte , (i

caftasfe,Sc incadtas i. moechis fervanr,

nifi etiam fint ilia integritatc ,ut nuUatnvei minimam fufpicionis caufam piae-

beant. Videas autemnonnullas,tamet(i

nonnunquam ab adulcerii crimiiie nojB

tantum facfto, fed & confilio alienas , w»menvultu.aut geftu non perindeabo-

Prov, 18.22 & 19. i4.)aggrediuntur hocnegocium. Vide Eccl. 7. z8,

Defcribicur porro ab adj prctio,quod

fezeex raricate nafcifoler. «w«« enim{inquicArift.Moral.m3g.ille)*'«"'</l«/«jSc

quod raruai eft, idem charum, Prerihm

vero defcribitur comparacione minor.

cum dicatur carbunculos fuperare prc-

tiumejus; necfwperire tantum , quodin minima difFercBMa fieri poifet; fed ^^ mni impuciditii fignificatione abefle.

(utcomparationema).oftenditur)longe Quainre prifcoram temporum honefta

pr^lare.Satis igitur dptata efl,qu£e benemoricaj non tancumquod vircus ipfa

thefaurus fic, & ille quidem arnpliffi-

inussfed quod Deus talem fQfminam,di-

feveriras merito pudore fufFundat difcin-

(âmhujus aetatis licentiam. Namolimex fola Ifaaci cumRebecca eciam firacrem

fe ejus fimulaniis collufiiajjnc conju*

N n n n gium

i;oS COMMENTARIgiumfquod ipfi diffimulaveranr) ab eth-

rJco rege deprehenfum eft. Genef. 26,

8 9«Imo vero , etiam apud profanas gen-

tes verecundia,& morum honeftas ita vi-

guicur turpehabitum fit parentes cumpuberibu? filiis, aut foceros cum generis

in eodem balneo lavari. Cicer. offic. Vtigitur uxor marito ab omni turpitudinis

fufpicione libero fecuritatemfqua^ quamexoptanda fit, ex co«traria eorum, quos

zelotypia cruentar, carhificina facile ap-

paret) prxftet, videndum eft, ut. nihil fa^

ciat,quQd non caftam deceat. Q|2.od ip-

fum ad viri etiam erga uxorem OiEcium.

transferendum eft..

Alterum uxoris officium fatniliam to-

tam refpicit,6c effecSto ejus facultates, 6c

imprimis fupelledblem comparantis de-

claratur. Iri quoillis affimilatur,qui, cse-

fo hofte,optimafpolia domum reportant.

Qua iretaph.indicatjillam fuo Iabore,&;

induftria plurimum ad vi(5lum , &vit2e

cultum aliaturam effe. Sed de hoc dein--

cepsfufius,.

Verf. 12. Redit modo ad defcriptio-

nem offidi erga virum. Ubi primo pro-

ponitur effedf. benefaciendi marito :

quod adverfo confirmatur. Qua loquen-

di formuta oftendit , . illam (ut quae adju-

trix.virb fada kDeo,8cdara eftjnihil fac

turam nifi quod bonum, 8c commodumJlli futurum fit. Docet igitur,uxoris efie,

qu;^ feprobamperhiberi vultjviro, quo-

ad confiftere poteft cum bonse , 8c pix

fcEminje.officio (namfi aliquardo ut ob-

fequatur Deo, aut viro profit, illi adver-

fttur^contra officium non facit, jper om-nia placere.Danda igitur eft opera, ut u-

xorem fe praeftet ad amuiHm optimam

;

nec in dimidâto , 8c mutilo acquiefcen-

dum eft officio,fed ad integrum,8comni-

bus numetis abfoiutum contendendum;Jiec latis fe fecilfe officio putandum eft,

€jjm(uc plet^quejfidaj gt cafta audit, fed

A IN PROV ERBIA iôj^

protervajbona alioquin uxor,fed iracun-da, aut loquacior, &:c.

Deinde officium ejus defcr:b'tiir abadjund:. remporis diuturnitate, nempequod prjeftetur ommbus diebus vitse fu-

X. Proverbio apud nos ex malis uxorumpene omnium moribus orto jadatur ,

menfam primum a conjugii inirio melli-tum e{fe,fed mukosdeinceps annosfelli-

10 tos fuccedere,Vnde etiam viduae nuptiasrepetentis gaudium fbco adumbrant,luculento, fed ftatim exftind:o. Sed piae

fosmin^ officium.nullo nifi vitae terminoclauditur. Marito enim tam feni, quamjuvenijtam adverfa valerudine,aut fortu-

^ na,quam profpera utenti benefacit.Haecetiamuxoria maritoprxftandafunt: 8cquo quis facilius poteft,eo,fi non prjeftet,

. gravius peccat..20-

Ferf. i^, §ufritlanam,(^lina^^

qu(^ c njjcit pro volmtate manuumfuarum»

V. i^. EJiJicutnavisneôtia"

torisielonginquo advehitcibufuum:

t; . I ^ . Etfurgens^cum adhuc noss

efi^cumpreedam dat domuifuce,tum

penfumpuellisfuis,

V.16. Cogitatagrum,quemacci''

pit-^ exfruû manuumejusplantat

vineam»

In hiB3 r^n^îipo vohr.tate manuum) eft

meton.adjuncfti pro manibus voluntariis,

aut vo\et[hnsJni\-\t[friedam)Q^ metapb,4Q a belluis.qu^ tantu prsdantur, quantum

fibi uno die iufficiat. Qua indicatur, foe-

minam hanc tantum cibr, familae fuaein-

dies diltribuere, quantum ad paftum eo-rum fatis fit. In nn>3 (domui fua) eft me-tonym.fubjedi pro domefticis.

Verfa

,

lyo SALOMONIS,Verf. i^. Lanê, Sclini cura viderur

aliena pfoiTus a Salomonis , tam augufti

regis nxore, quam pociusde fe ornanda,

comenda, 6c accurariiiime ad fpeculum

exigenda & componenda, un forma ejus

regi quamgradfTimafir , folicitam efle

deceat: maxime autem ab Auguftaz ma-jeftate abhorrens videtur,ut ipfa propriis

manibus telam pertexeret,5c(iicut eft in

verl". ip.jmanus verticuloadmoveret,8c lo

rradiaret fufum. Videtur enim fatis ab-

unde iiio officio funcfha, fi, ut ancillx ilta

faciant^procuret, Quicquid autem ftulra

carnis fapientia h|c de re ftatuit , Deocerte fapientiifimocum maximas pripci-

pisdignitate.ut in his, 8c aliis fe fcemine-

Is exerceat officiis, optime videtur con-^

fentire. Saram magnam principem fari-

nam depfirfe,8c placentasparavifTe legi-

mus.Genef. i8.(^.8c27. i^.Rebeccam ^qmaritum ferinj? expertum admodum ar-

re fuafefellifreiSc z.Samuel.i^.Thama-

rem potentiffimi regis filiam tam fuifle

artis coquinari^ perimm, utfratrigravi-

cer (ut videbanturj^grotanti cupedias pa-

rare noverit.Sed noftro hoc fxcuIo,nqua

paulo nobilior,aut ditior, exfiftit, ita fa-

.Jftuoia Sc faftidiofa efle fblet, ut nihil fii-

amlfi placetjmagnificenriam decerepu-'

tet,nifi quod cum fummo otio, 8c ceffa- 30

cione ab omni legitima occupatione co-

jundtum fit ; Sc nihil tradrandum exifti-

mer,quodcallum manibus obducar, auc

formam,8c pulchritudinem minuat. Sa-

ram,ScRebeccam etiam astate proved:i-

ores fpeciofasfuifTe ex facra hiftoria con-

ftatj-Scproinde formê fax tuend?,ut ma-ritisquam grariirim.ê efTentjCuram egif-

fe dubium non eft ; fed pr^ forma; cura

ab omni honeflo laboreabhorruifTe ne- \^q

que cum iHarum ofHcio,neque cum pra^-

claris, quibusornatêratjvirtutibus con-

fi[1:ere poterat.

Qupd fi otium , 8c ab honefto labore

ceffitio ne Auguftis quidemj ampliifim.s

CAP, XXXI. 15 rj

fbeminis conceditur,quibus tamen,fi nonproptcr rationemaliquamprivatam , at

propter fexus imbeciJiitatem maximcindulgeri 8c folee , 8c debet, nunquidviris pro libidme , vivendi fine legirima

aliqua,qu« ill^ncumbat , vitx occupa-tione concedenda eft licentiapHic tameii

graviusa noftris maribus peccatur quama plerifque aliarum ;statum foeminis,

Qôtus enim quifque eft, cui vedtigalia,

Scannui redituspaulo ampliores fuppe-

tunt, qui fe hac Dei munificentia ab om-ni honefta vocatione non folutii effe au-tumet:8c licere fibi , dummodo ab inju-

riis inferendis abftineat omni remiffiomanimi in venando , aucupando , aliifque

hujus vitae obledlamewtis afTidue indul-

gere .^ Vide plura in Annotat. in Pfal,

128.

\

Deinde cum non prjeftoletur , doneclana, 8c hnum a marito, vel aliis compa-rentur,fed ipfa quêrat, indicatur promp-titudo ejusad laborandum,qux etiam es:

verbis fequentibus oftenditur.Cum enimi

dicat provoluntate manuum fliaram heceamconficere, prompte, Scalacriter o-

pus fuum aggredi docet,- inquo vel ma-xime ejus flrenuitas declaratur. Quas e-

nim nobis ex voca^tionis ratione incuni-

bunt ^ illabmnia hlari, Sc experredto a-

nimogeri convenir. Sicut enim fol adquotidianum curfum fuum initar gigan-tis fe accingit: fic nofipfos ad opus nobis

impofitum excitare debemus,8c exacue-re.Tanta vero in muliere alacritas ad ob-eundum munus fuum,viros,quibus majoi'

eft animus , 8c roburcorporis au<5tius, fi

on?ri vocationis fus fuccumbant, pudo-reafficiat.

Verf. ;4.. Materfamifas fatis abundeofficium prxftitiffe creditur, fi, qux ma-ritusacquirit,iIlaconferver. Sed Spiritus

fandtus ad uxorem etâm fpecflare do-cet ea comparare

,quibus nutriatur fa-

miha, quamv.s non in vicinia invenienda

N n n ri 3 lint,

J5U COMMENTARIAfint , fed cx longi nquis regionibus com-

portanda. Unde navi negotiatoriscibum

e longinquo advehentisilla confert. Sed

dubitatio hic fuboritur. Quomodo enim

foemina natura,& vocatkne oix^P^î^^

loquunturj domiporta cibum e longiquo

advehit? Refpondeo , hoc ab illa fadum,

non peregrinas regiones peragrando,auc

maria trajiciendo ; fed manuum fuarum

INPROVERBIA ijfj

pub.gubernatorem,8ceum,qui eft k con-iiliis, no debcre totam no(3:em dormire:

Iliad.C. fed Spiritus fandlus etiaminfa-milia moderatrice hoc exigit, utnodtie

nondum exadtl, furgat. Verum-quidemeft,dici Pfal. 104. virum, exoriente fble,

ad opus egredi : led illud nihil impedit,

quo minus ea , qus? domi peragenda

officia in exteras regiones tranfmitten- 10 lunt, viri fimul & foeminae ante dilucu-

20

ido i unde aut argentum , aut alias mer-ces commutatione accipiat ; & ea ,

quae

domi comparari nequeunt , commodealiunde accerfat. Haecautem cum de re-

gina dicantur , quae tandem exfiftit foe»-

niina^quam ab hoc officio

,quae non (ibi

tantum , fed familiae etiam alendas ufUi

lint procurandi , fua, autmatitiampli-

tudo eximat? Legimus alicubi apud pro-fanas gentes , regum , & imperatorum

uxoribus totius provinci? alicujus reditus

ad coemenda crepundia conc,effbs effe.

Sed noftra hacaetatev non dieo reginas*,

fedpaulo illuftriore loco natas mulieres,

tamprodigioffefumptuofasvidemus, ut

ad pompam fuam , apparatum, & comi-tatum fuftentandum patromonij fui dir

Ipendium facere cogantur , tanquam adnihil aliud , quam terrae frages confu-

mendum natse,& fadtae effent. Hinc fub-

ditorum , civium , & eorum , qui agros

conducunt, expilationes , & bonorumdireptiones.

Verf. ly. Defcribrturporro abadjun*dta vigilantia. Animusenim domefticis

ftegotiis intentus non finit illam fupra

modum fomno indulgere , fed inftar ha-rologij. mane expergefacit. Multae funt,

quae, tametfi fbmnolentje exfiftant , ex-pergefad:^ tamen negotia no fine dexte-ô periculo abeft. Iflud enrm nimiam ani-

30

lum obeant. Domi enim lucernae admi-niculo adminiftrari ppffunt

, quae foris

prse lucis defe(Stu non poffunt. Quod Rfoeminam non deceai ad lucem dormi-re, quanto minusviro viribus corporis

infirudtiori hoc conveniat? Poffunt enimhasc omniaad viros aecommodari ; ficat

ad foeminas otrofas quae in defTdiofumvirum cap.5.& alibijacSantur probra.

Vigilantiam ejus a fine defcribit dupli-

ci; prior eft , ut omnibus domefticis proratzone fexus , & ordinis ( alia enim fer-

vorum diseta , alia ancillarum.effe debet;alia mancipiorum, alia ingenuorum ;alia

robuftorum , alia infirmorum j aliadenr-

3ue fanorum, alia êgrotorum ) alimenta

iftribuat. Alius finis eft, ut penfuman-dllis imperet. UH notandum eft : illam

de alimentis pro tota familia folicitam

efle; fed non perinde maribus(quod ina-

riti eft ) opera praefcribere , fcd ancillis

modo. Deinde notandum eft, iilamali-

menta praebere.&opera imperarejdime-fum fimul, & penfum-praefntuere. Invc-niasautem,quf penfi plus fatis imponunt,fed dimenfum perqulm exiguu pr^bent;

& contra, quae alimenta af&tim fuppedi-

tant , fed de labore parum funt folicitar;

quorum neutrum probatut^^ neutnjm^

ritate expediunt ; eoquenomine laudan-tur ; fed haec , quam Spiritus fancitus de-fctibit , non tantum alacris eft inter ope-landum, fed porro matur&,& tempeftivi

opu&aggtcditur.E,thnicijudicarunt,Rd-

morum abjediionem , hoc elationem, Scarrogantiam p^rit.

Verf. 16. rorro vigilantia ejus& diK-

gcntia cffedto dcclaratur, nempequodcog^tat agmm,qucm.'comparat,& vitibus

conferif,.

j^^ SALOMONIS, CAP. X3fXI.conferit.Tantum enim abeft h vccftigali-

«mregis diminutione , ut plurimum illa

amplncet. Prudensfoemina dicitur aedi-

ficare domum fuam Prov. i+«l. Sed pri-

ulquam de exftruenda domo cogitecur

opus forisaptandum eft Proverb. 24.27.

Rc(fl^ enim judicant , quircdificia fine a-

fffo minus poffe contendiit, quam agrura

ineaedificio. Valde igitur hoc cecono-

In priore parte duo effedta occurruntverf.17.19. & pofter. hemiftichio 18.&caufa eorum motiva in priore hemift,verf.iS.

Primo hic quaeri poteft, quomodo haec

loquendi formula,quae fceminae tribuitur,

ut robore fe acc:ngat,& brachia fua con-firmet.poteft cum Dei gloria confiftere;

quandoquidem, quod Dei unius eft , ad

micum eft.quod ut domum sedificet,ani- ô foetninam transfertut? Nam vel regesipfi

mum primo ad agrum emendum adji^ vires,nifi quas a Deo accipiunt,nulJas ha*»

ciatj &t prius neceflaria quaerat qium vo- bent,Pfal.i8. 33. 34., i^^.Refp.veriiTi-

luptuara;

Verf, 17. Accinoitroborelumbos

Juos^^ corroborat hrachua fua.

V* iS, Gujiavitquod bonumeft

mum eire,robur corporisfficat omne do-num bonum) coelitus k Deo conferri , in

quo vivimus,moveniur, & fijmus : fedita

tamen,ut non excludaturopera,& cona-tus nofter. Nam cum in ipfis operibuslandJ-ificationis noftra requiratur indu-

fpe<5l-ant, ad quae naturaetiam depravatanos non prbrfusineptos rcddidit.Primumigitur accingere lumbos robore , & bra-chta confirmarejure dici poteftyquod fe,

& corpus fuam laboire exerceat. Quem-admodum enim defidi^,tanquam aerugi-

ne vires 'abfumuntur ; ita exercitationc

modica augentur,& confirmantur. Undfeeft

,quod ignavi cum vatiis , & gravibuS

miiulucernaejusi

V. i^- Immittit tnanusfuiis aa

verticulum , (^voh ejustenentfi^,

fumif.2o. VolamjuamexpandkpaU'

peri, (S manusfuas extendit egenti.

vîi .ISlontimet familiiefua hni' . . ^ - ^"KTr,^ *^*^ P^îL^ -01«» i^Âiiifiiv ^° niorbis conflid:entur,cum agricol», 8C

vsi Nam totafamtha ejusmdmtur ^^^^^^^^ -^ ^^^^^ .^.^^. ^^^^ ^ ^^^^ûtantur valetudiiie. Deinde hac etiampenulis duplicibus,

Inrrjna (lumbesfms)ik frnjnt? (hrachia

Jua)e^tyn. partium principalium refpe-

(û roboris pro toto corpore.In noyisfV»-

fiavit) eft metaph. a fenfu eorporis ada-njmi intelligentiam. In ihv (anive) eft

lynec. fpec. proquavis eoeli inclementia,

^Lahorem hujuifkmina inopi-

Hiverjkj hm farand/s indefatigabiJem

sintnf : • VJum , cui infirvirefaeit , ûat

\ foravirtOêfadverfz^,

ratione lumbos , & brachia confirmat,

quod inrer operandum fartfima fiducia

perficiendi ea, quae fafcepit , fuftentatur.

Multi enim funr.qcii non tam defe(3:u vi-

rium,quam pufillanimitate , &ignaviaanimi defperatione impediti nihiJ^r^dari

audent fufcipere, ajir lafceptumdepo-

,nunt. Sic fir,' uc vitiofo quodam metu ipfi

fibi vincula injiciant,atqucira ad omne o-pus bonum , inquo aliqna difficultatisfi-

fnificatio apparet,inepti exliftant. H.ncfraelitae terratn Canaan ingreffuri fra

crint ih aititud;he muroru,&procerifatie

Nnnn 3 incola-

i.,6 COMMENTARIA IN PROVERBIA i^r^

iicolaramperrerrefadi, ut,omnifpeoc- prius de reperendis laboribus Oogirenr,

cupandKillms regionis abjed:a,de redita

in ^gyprum cogitarecoeperint,Numer.

15. Sc i^.Sedignava hujufmodi abjevflio

animi in rebus cceleftibus turpior & pe-

riculofior eft. Verum quidem eft, multos

ideo in asternumperire ,quia aut viribus

fuis nimium confidanr, aut aditum in re-

gnum coelorum faciliorem ,quam eft»

comminifcantur : fed verum etiam eft,

niultos difficultate obediendi Deo ita

deterreri,ut viam fandificationis, qua? fo-

la ad coelum ducic , ne ingredi quidem

velint.VideDeut.50.1r. 12. 15. 14..15',.

Matth. II, 50. i.Ioh. 5". 5.

Verf. I S . Caufa(ut faspe aliasj interfe-

ritur hujus , quod praeceirit, & aliorum,

quae fequuntur,elfe6torum;nempe quod

experitur fru6tum laborisbonum eire,8c

quam bonaad alfem obligueric. H^c re-bus ad viram futuram ipedbantibus aptif-

fime accommodari pofiunt, Qui enimefficaciter, quam bonus fit Dommus,gu-ftrirunt , dici non poteft, quanto fervore

ad Ecclefiafticos conventus accurrant.

'Pfal.42. quanti faciunt Euangeln prje-

conium , facramenta , & licurgiam reli-

ro quam. Sed qui remiflionem peccato-

rum ,pacem confcientias , 8C reliquos

cuIlus diyini recfle prxftiti frudtusnonattingunt , costus fidelium aut omninorehigiunt , aut frigidb, necfinemaximota^dio frequentant.

Sequituraliudeifedl:. effic. modo di-

dtse ; nimirum quod lucerna ejus nodtunon exftinguitur. Didtum eft priiiS , il-

lam ante lucem furgere : nunc addit, ita

probJi fibi fucceiliire , in quibus elabora- 2o in labore perftare, ut cum luce illam nonvit. Hoc autem comparatione par. illu- claudat, fed ad mulram nodtem protra^

ftratur. Quemadmodum enim fiquisci-

bum ai'quem novum , & delicatum de-

igpftans ufque eodulcedine ejus capere-

cur , ut ad fe illo fatiandum nuUi labori,

aut fumptui parceret;ita hxc frucStum ia-

boris fui dulciffimum experta alacrius

operi.quam ante,inftat. Qui enim labo-'ris fui, vel quiaofcitanterobeant,vel be-

nedidtionem Deinoninvoceht, nullum

aut perexiguum frudtum percipiunt,non

mirum , fi animos defpondeant , & fuc-

cumbant oneri. Sed foemina hxc , cujus

labores Deus fua benedicftiotie fecun-

dat , ad duriflimos labores exantlandos

mirifice animatur. Nec dubium eft, quin

Ifraeiitas frugibus terr^ Canaan femel

^leguftatis, alacriuscumincolis ejus pra^-

latifint.Quinetiam canes venatici.idem

hat. Hinc inferrur, fomnum illam dul-

cem abrumpere. Etenim tam mane fur-

gentem , 8c tam fero poft tantos labores

cubitum repetentem ardtior fom.nus ne-ceflario compIed:itur

, qui, non nifi vi

quadam adhibira,diffolvj, & difpelli pot-

eft. Qua quidem in re omnibus,qui va-

lent, tam viris,quam focminis exemplnmo ejus imitandum eft. Sicut enim ad iatie-

tatem edere nondicet; ficnecfomnotantifper indulgere convenit , dum no-ftram ejus cupiditatem expleverimus.

Verf. ip. Dic5tum eft prius, ftrenuamhanc fceminam penfum ancillis aflignaf"

fe: jam luas etiam manus operi admove-re,affirmat ; atque etiam eodem operumgenere cum pediflTe quis fe exercere al-

rernisvicibusverticulum, Sc columtra-que fagaces,folo ferse, quam infe<5tantur, dtantem. Quanquam enim verifimile fit

odoratu curfum accelerant. Contrarla

hominu negligentia infignis eft; dum aut

a labore pre ignaviaprorfus abftmeat,autlaboris frudtu no diligentia,&induftriamacuant, fed ad luxu ica abutantur, ut nou

illam Ianam,6c linum tenuius, & pretio-

fus nere , laborem tamen non levioremperferre in promptu eft. Quorfum enimle robore cingeret , nifi quod operaJa-

boriofa obeat.^Qup etiam percinet,quod

hic

iîS SALOMONIShicdicltur utramque manum ad vcrti-

cuUim, & volam urramquc ad fufum ex-

tendere. Omnibus enim Adanii polbcris

Iabor,non qualifcunque , icd durior ,, 8c

operoriorimponitur, Etquamquam foe-

minis natura imbecillioribus , & partus

doloribus graviter cruciatis !eviora,quam

viris.opera injnngantur , non tamen mo-leftiae, & tediiexpertia. Hujus auteminduftriae inter frud:us alios hic unus eft,

quod ancillis omnem pigriti^ excufatio-

nem aclimit. Turpe enim ancillis fuerit,

ab opere ceflare, quod ipfa domina non

faftidit. Hic enim locum habet Prover-

biumillud facro Chrifti ore celebratum;

fervo bene effe , fi eadem cum dominoconditione fuerit. Hic locus obfervan-

dus eft ad nos in communibus hujus viise

officiis, tanquam Deogratis confirman-

CAP. XXXi; :5i9

promptc , Sc alacriter; quatli prolixtet-

iam, & libcraliter hoc faciat ut Pfah 112,

^.5'. Deus enim hilarem datorem diii-

git; 8c, quod in paupercsconfcrtur, tan-

quam fcmcninirriguum, & foecurdura

lolum projei^lum rerribuit centuplum.VideEccl, II. t|incetiam liquct, noncfle hanc ex.mollibusiftis,8c delicatulis,

c\ux miferos , & afflicStos intueri non fu-

10 ftinent. Ex ordine etiam,quo finis hic

proponitur,notandum eft,primitias labo-

ris cjus pauperibus ccdere. Namcum,quod erogatur m pauperes , confecretur

Deo , nec quifquam ignoret primas par-

tes deberi Deoj pauperum prajcipuam

quandam curam habendam efle efficitur.

Deut. 2(3. I. Reg. 17. 13. Prov. ;. 9.

Verf. 2i.Proximacuraeftdefamilia,

utbene,8c abunde veftiatur. Tantum e-

dum,contra Anabaptiftas, qui abjecftiora ô îim abeft,ut laceris induti, dc pannis ob-

effe ftatuut*t, quam ut chriftiani fe in iis

exerceant ; 5c Pontificios,

qui, tametfi

hujufmodi opera non damnent, duin ta-

jnen commentia fuarum novarum qpera

nufquam a Sp. Sandro probara tantope-

re enerunt , manus piarum foeminarumremifliores faciunt.

Hatftenus de labore: fequiturfinis, adquem labore parta referuntur, qui fupe-

fitiincedant , ut nemo fit in tota familia,

qui ulla coeli injuria, nimio frigore , xftu,

ventis,pluvia Scc.laedatur. Regina Sabse

de Saiomonis fapientia ex veftibus fer-

vorum judicium fecit. i.Reg. lo.f . Sic-

ut enim vi(5tus domefticorum , fic cultus

etiam curam agere convenit. Multi au-

tem domefticos non honefte , five deco-re,8c ne falubriter quide veftiunt. Qupd

riora omnia coronac , 8c finrquQ parum ô quidem ut eft domefticis ipfis noxiumintereft, fedulsene fint , an defidiofse matresfamilias. Nam fi opes aut in arca af-

fervarentur,aut in tricas,§{: nugas impen-derentur,nih;I eft , cur labor^quo acqui-

runtur , hujufmodi prêconio ornarerur.

lam verOjCum ut in parando induftria,fic

in^^ftribuendopieras, 8c prudentia elu-

ceat, fupra meritum nihil faJle dici pot-

eft, Primus igitur finis eft, ut paupenbusfubveoiat. Prov. 3 27. 28. Eph. 4.. 28.Ex quo liquet

, quam pauci fint vere pii.

Quptus enim quiiqueÛ)veilitur,qui huncfinem parandi opes novir, aut faltem fibi

proponit ? Deinde. cum dicat volam ex*

fmderc,^ manum.mendcn^docer,quam

40

ita dominis non eft commodunx. Nam,jegrotantihus famulis , neceflaria eorumnegotia intermittuntur.

Sed cum dicatur non timere domuifuae 'k tfive, difEcultate non carer. Vide-

tur en mpiê, 8c prudentis foemin^ offi-

cio optJme confentire, ut fibi , 8c iuisde

commodis profpiciat,8c ab incommodismeruat. [Nam prudens videtmalum'8Cj

declinat. Pvefpondeo,metus vacuitatem

quandam efle in marronis omniiio cul-

pandam.fi nimirum pr$cipites,8c ^ncon-

iultae ,qu bus ;n poll:erum lamili.3e opus

erit, nonprolpiciant. Sed qu« m.atura

eorum, quibus famjlia contineriter fu"

ftentetur,,

10

20

152« COMMENTARIAftentetur, profpicientia , ita fe ad omneshoneftas tuendae famihaeartesaccingit,

ut omnemde ea re {blicitudinem& me-ttiln fecure abijcere merito poffit,ea de-

mum fummam promeretur laudem.Vid.

lob. ^.ii. Quj enim ex praefcrijjto verbi

divinires fuas geruntmdtiscuris &an-goribus , qulbu&alii conficiuntur, ie€X-pediunc.

Perf, z2. CadurcaparatJibiXi'

linum ^ purpurafunt indumentum

ejui,

V, 2j. 'êtus ^mportiimarLtus ejus ,. quandofedet cumfemori'

hustmx.V 24, Sindonem conficit ,

quam

vendit 5 ^ cingulum tradit negom

tiatori»

InttnaHa (edSurea) eftfynec.fpec.proomnis generisfuppelle«5tile.

Proxima cura eft de fuppcllccStile, «t

lauta ornata, & decora fit. Eft enim ma-trisfamiisas non mininMtlaus providere,

utdomus culcitris, cadurcis, aul«is,& a-

liisidgenus cum ad neceflitatem, tum 50ornamcntum, & obledtationem admi-niculisabund&refercafit ; ficut fecontra

vituper:o,& pudori eft, fi, domo interim

fqualida jac€nte,& nculta fe^plamfqaod' multae fac'unc ) ornaret clegantius. Sedlaus ejus

( quod de pjriiis diditis verC . o.

a I . & d cendis ufque ad verf. 2^ . intel-

ligi debetj non in eo verlktur , quod hu-jufmodiQrnamenta, & utenfilia argentocomparet , ied quod domiconficiat, ta- ^^

xatque.

^ Hanccomparand» fuppelledlilis foUi-citudmem proprium corpus ornandi cu-ra excipic. Ornatus autem elega itiifi-

miis cftjcx fyndone»& purpura.î qui-

IN PROVERBIA i^2Fdem,tametfi cum verciculf verlationc, &colus fufique tradVatione parum convc-nire viderl pocerat , tamen Sp. Sandusoptim& congruere |udicat. Et quidemdubii nihil eft , quin focmina haec tamfpiend^de veftitahrc inducatur.ut mulie-bria huj ufmodi opera , & exercitationcsomni pofterlcaci commendarencur , tan-q-uam illis (acisdignje, qu^ veftibus prc-tiofiirimis (fi condicio ferac) amiciuncur.Sed hic quaeri poceft , an aequum iit , utpriuscultui famili«,qu^m fuo profpxiat ?

Refpoudeo,aequum cfle,ut in vi(ftu,fic inveft.tu, uc tamiiise neceificati fubveniat,priufquamde fuis deliciis quicquamco-eitet. S^ hoc tam fplendido ornatu, quifoeminaehuic laudi ducltur, facil^ innotc-fcitîlla fcripturae loca i.Tim. 2. p. & i.Pet.j.g. nonfimpl cicer.fed vel compara-t^refpedtu ornatus incerni , aut reftriiStfe

de iis inêiiigenda efle,quibus fplend dio-raveftimencafaperbiae aut flabcllafunt^

autindicia: Ifai.5.i5,&c. quod ne illiac-

cidat , quam aiSidui labores ad humilica-tem erudiiKiCj-non adeo pertimefcendum

Verf.25.Aliud afllduHaboris effecautafeu finis perlpicicur in confic end s orna«racnc!s,qu;bus,canquam infign bus,& in«

fuiis quibufdam maricus cjus fpedtabilif

fiac,& ab alii& virisjcum in publicum (ubi

hone&ius veftiri maxim^ conven.c) pra-deac,dignofcacur. Sed quomodo conftat

cum amancis,& pae uxorisofficio , uc fibl

pr^mo, deinde manco ornamenra apcec fRefpondeo , corporis ornarum fexui fcc-

mineo magis convenire,qu^m viriliî&

ex fplendidiore veft cu uxoris decus ,&dignitacem viro accedere Non cam igicur

fua, qu^m dign-tacis -marici , & obleda»»

mepti causa le ornat.

£xhis omnibus il'ud eluc^^b-t, niiiil

qu.cquam in famil.atatD rnagnum,autparvum effe ; neminema maximo ad mi-niniutn , a capice famihse ^d imum ufque

lêdew

SALOMONIS, CAP. XXXI.1322

pcdem eflc, ad quem matrisfimilias cura

non pertingar.Quippe eadern cft familiae

ratio, qux* Reip. quamilledcmum bcnii

adminiftrat, non quipartem unam ita cu-

rat, ut aliam ncgligatj fed qui Cotius falu-

ti profpicit.

Exiliimaret aliquis.ad miraculuin ufq;

in laboribus obeundis ailiduam cfll^cujus

induftri» tot domi forifque apparent m-dicia, & ceftimonia. Ha:c tamcn animi

tam intrad:ieft,ut,iftis tam magnis labo-

ribusexantlatis, non quiefcac, fedaiia

porroaggrediaturopera, qua:, fimulac

confeceric, mercatori cradac. Sunc auremillain gencre preciofa omni.i.Nam cxte-

roquin mercacorpropccr longinquam du-

biamque ctanfportationem nunquam exiliis rem facerct. Sindonis^de qua primoifl loco mencio fic,

)pra:ter experientiam

»3^^

10

In nnaS (vcjlittiic/uf) eft meraphora ^

vcfticu corporis ad ornatum animi. J"pnu-n {ridct) efl: mctonyn-». effcdl. pro fi-

ducia inDeo, quai cfficic , uc concemna-nms quicqnid advcrli obvcniac. In n''

(dtct72)cix. fynccdt)ch. part. pro ccmporc'In nnna n»2 (os funm apcrit)c(\. mctonym.adje. pro fermocinationc. In n-oyi •fyuti^

lansejl) eil metaph. l\ fpeculatoribns,&:

" «w«»?««c urbis , 6c caftrorum ad diligen-

tem domusinfpedtionem translaca.

Verf. 25* . Hadtenus dc vircutibus di^

dlum eft, quxfunt mairisfamihas magispropria?; fequuntur piis omnibus tam. vi-

ris,quam foerainis communcs. Vcrfu 22.corporis indumenca defcribuntur^hic au-cem,culcus animi qualis lir, oltcnditur. Echic quidem eft

,quem ApoftoH focminis

prarcipui commcndarunt. i.Tim.2.9.quocidianam, inde prerium facile colligi- 20 & i. Pet. 5. 3. 4. 5-. ucpocc fine quo, qu3e

denda ell in ocufsDei,angelorum,&pio-rum hominum. Vefticus hujus parcesdu^ponunrur, robur.& decus: quorum altero

nocacur animi fiducia,quse pacem,Sc cran-

quillicacem parit, altero virtuces il]3e,quc,

prscerquam quod ab animo probe atfe-

cto proficifcantur,egregiQ2pud aliosfor-

mam,& pulchritudinem fpeiflatu dignif^

fimam habent. Et quidem qux hadlenus

dida funt,ut ad pie matrone officium per-

tinent,fic in fceminas cadere poffunt,qu^

funt vere piecatis experces,quales func Ju-dxq, Turcicse, Pontificix' &.c. fed quse fe-

quuntur, ejus generis funr, ut piis tantummacronis compecanc, & fuperioribus do-ribus fplendorem adferanr,§c minime fu-

catas effe comprobent. Et quidem. qucdad animi robur attinet , efêdto arguitur,

40 quod nonreformidet futuritemporisrn-

commoda. Hinc cecinit Propheta Pfal.

112. 7. juftum non timere fibi k rumoremahj & Salomon juveni leoni -n audacia

comparat Prov. 28.1. Caufam hujusccn-

fidenciiS aflignar Propheta in Pfal. c.tato.

O o o quod

tur, quod Chrifb corpus, de cujus honorifica fepulcura fcripcura ceftimonium di-

cic, ei involucum eft. De cingulorum c-

tiamprecio, quibusolijri viri, & foeminae

cind:ifunc, non defimt fcriptura? teftimo-

nia. 2.Sam. iS, 11. lia. 3.:4.,]er. 2. 52.Ex hoc loco fatis pacec, eciam reginam

non dedecere, quse exquifira opera con-s:exuic,mercacoribus vendere.Nocum eft,

incer Romanos nobilifTimum quemque 3

horcorumj&pomariorum frudtus vendi-

diflet cujus eciam moris veftigia qu.i£dam

adhuc reftant in Germanja. Sed apud nos

ita hac in re invaluir ambicio , ut fer^ for-

didi habeantur, qui ica faciunt.

\y, 2). Jôhur, ^decusfuntve-

Jlitm ejuSj^ridet addiemfuturum,

V, 26, Os fuum aperit in fapientia,

^ doUrina eflfuperlinguam ejus.

V» 27. Speculans eftgreffus do^

musfuiv^ ^panempignticsnoncom'

medk.

1524 COMMENTARIA INPROVERBIA jîf

quod firmo animo fir; cujus etiam firmi- res effe.' Quocirca majore illis cura,& ar-

tatis caufa elt ,quod animus ejus in Deo

confidat.Quinetiam Apoftolus docet,pios

propter pacem animi,quam vera ftdes

pantjin ipfis afflidionibus gloriari. Roai.

5". 3. Tantum abeft, ut illarum metu ani-

mis confternentur , ut ne tum quidem ,

cum illis maxime premantur , fuccum-

bant, fed exfoltent

dliori linguas cuftodia , nequando, ruptis

modeftise clathris , huc illuc devia ober-ret, opus eft. Quam ad rem magni mo-menti eft, fiquae (ut hxc) laboribus fe af-

fidu^ exerceat. Nam ficut otium (tefte

Apoftolo) I. Tim.f.i^.femen eft loqua-citatisjita laborisaffiduitasfingulare con-tra eandem remedium eft.

Singularis h«c animi fecuritas ridendi 10 Laus fermonis non tam verfatur incom-

adjecl:. declaratur. Ridere autem fole-

mus iilosantagoniftas, de quibuscertam

nobis ipfis , & facilem pollicemur vicfto-

riam.Hic igitur egregie depingitur beata

piorum conditio , & falutis seteroae indu-

bitara certitudo,qua tam de futura,quam

prxfenti , aut praeterira conditione fua

certifunr. Rom. 8. î.?^.^?.^^-.^^. &c.foeljciras igitur juftorum tanto mjagisex-

petenda, &: quxrenda eft,quanto certior

iit, & ftabilior. Hsec enim noftra dicitur,

qu3e autem ad hanc vitamattinent, aliena

Luc. 16. 12. Pudeat igitur quserentes in

aliis rebus, & probantes diucurnitatem,

prseftantiam, &: fecuram p^fleflionem

thefaurum hunc ccsleftem pretij ineffabi-

lis, &quoinxrernum fruemur , non an-

teferre vilibus . ^ horariis; vei porius ffi

muni de rebus mundanis coIloquio,quod

infidelibus ex aequo convenit , quam in

loquendo de rebus (acris ad falutem fpe-

diantibus. AfHrmat enim, d odtri na beni-gnitatis infidere lingu« ejus. Quibus ver-

bisindicare videtur urrunque foedus , o-perum, & gratise i

in quorum altero Deierga nos benignitas exponitur , in altero

noftra erga Deum,&proximum chantasexigitur. Non igitur verbum Dei audit

folum,Iegit,& meditatur, fed de illo cumliberis, & ancillis fuis.utmeliusinftituan-

tur, ferraones ferit. Hincrefutanrurje-

fuitê. qui fosminas verticulo, & fufbtamindividue alliganr,ut nullam illis de verboDei iermocinarionem permirtant. Qui-bus reclamanr fprster locum; qui in ma-nibus eft ) exempla Hannx. i. Sam. 2j

cum aeternitate conferantur ) momenra- 30 Hefteris 4.. 16. ( nifi enira ptius pedifle

neis hujusvitae commodis.Egregie refel-

litur ex hoc loco impium illudPontificio-

rum dogma ,qui hominum confcientias

perpetua dubitationis , & anxietaris car-

nificina excrucianr.Nam fi fceminar naru-

ratimidiori tantum infit,quantum audi-

vimus, fiduciae , & confidenrix;quanto

magis viros decet adversus panicos terro-

res feipfos confirmare ?

Verf 26. Adhuc prior pars ornatusin- 40 obfcurc declaratur , cumdoitrina beni-

quas in vero Dei cultu inftituiflet, ad je-

junium celebrandum prorfusinept^ fuif-

fcntjMciria; Luc. I; Prifcill^ Aciir.iS. z6.matris Timothei 2.Tim. i. 5". comparat.cum V l)". Vid. Tit. 2. verf 3.4. 5". Quin-eriam harc, de qua fermo eft, non tantumde rebus facrisnonnunquam Ioquitur,fed

verbum Dei frequens eft in ore ejus „ &copiosem familia habitat. Hoc enim non

terni fuit in robore;fequitur pars akera in

decore. Primum hic locum tenet, quodno niii prudenrer,& caure loquirur.Qupdopportune quide huic foemina; tribuitur.

Vulgo enim notum eft , & nonnullis di-

verbiis triium,mulieres narura ioquacio-

gnitatis wfidcre tingua cjus d carur. Sednunquid ira lingucinfider,utinanimo fe-

dem non habeat r Imovero frequens deverbo Dei fermo ejufdem in corde fcri-

pti indicium eft. Nam ex abundantiacordisosloquitur.

Verf.

X126 SALOMONIS,Verf. 27. Aliud matroriK effcdîim eft

luftraremores univerfrc lluniliaE. Nequeenim fatis eft, quid faciendum fir

, prae-

fcribere, nifi eriam ad reddendam racio-

nem laboris, & temporisancillasadigar,

&, anredU' penfum pcrfecerinr, excu-tiac. Et quamvis fervorum , Sc filiorum,

cum aduki fuerint,marito relinquenda fic

caftigacio,non tamen morum,&;convcr-iationis omninm infpediio ei interdicen- ô

da eft, qu3e ad illam cum marito commu-iiicer fpedat. Deinde metaphora fpecu-

landiinnuere videtuxillam in domeftico-

rum nihil cogitantium mores , & deiidta

non leciis aliquado inquirerelqukm fpe-

culatores folenc in hoftium confilia. Seddiligens haec infpedlio non lolum , nec

pr3ecipu& opcra domeftica refpicir (quodetiam ab iniidelibus pra^ftari poreft; j ve-

rumetiam,quomodo fe in cuicu divino ^-^

gerant, quales in pietate progreifus faci-

ant, diligenter obfervar.

Horum omnium, qui enumerati funt,

iaborum commune confed:arium eft in

fine verfus 27. illampanem pigritiasnon

alij comedent, nifi qui laborem,quo vi-

«Stum quserant,cum poffint fufcipere no-lintjhanCjCujusinduftriam & diligentiam

tantam,&tam pene incredibilem efle ac-

cepimus,panem pigritise non comedere 30

iaris conftat. Qupd fi ideo, hanc panempigritiae no comedere,concludaturft|uod

£am fit laboriofa ; omninopigritiae dam-nandi funt,non tantum quf.in labore nulli

funr, verumetiam qui fegnes,6c remilC

Ferf.iS, Surgentfilij ejiis , ii

eam beatamprcedicabmti^ maritmejuSj qui eam laudobit, 40

V, 2<), Mult(efliafeceruntfire'

nuhitu autem afcendiftijupra omnes

iHas.

V, $0, Fa^tasefigratia,^va'

CAP. XXXI. 327

nit/is eftpulchritudo : mulier timens

Donmmiipfa laudem comparatfibi,

V, î, Datezlli exfruEiuma^m-

umjuarum^ G? laudent illam inportis

oporajua,

In n':a [filij ejm) eft fynec. fpecicipro

Iiberisquibuslibet. In nyiTH' {beatam prê^

Mcahunt) prxter fimplicem, & gramma-ticum fenfum , eft metony. fubjcd, proadj. eorum educatione , &: virtute pieta-

teque per educarionem procurara. In Vti

(Jlrenjie)ci\ eclipfis prsepofitionis a.In -^pv

(falfitai) 6c 'în {vr^mtas}- eft metony.adj.pro re vana, & fallaci. In >-^s (friiBu) ett

metaphora ab arboribus ad manus tran-

flata.In nn» {manuum fuarum) eft fynecd,membri pfo toto corpore, &: animo.

Scopus eft, propofita mercede ad fu-

periores virtutes exfufcirare foeminas.

Hadtenus matrisfamilias officium qua-le fit, audivimus: reftat altera pars artifi-

ciofi hujus carminis de adj. ejus pra:«

mio. Verum quidem eft illud verbum »

[ honorem alere artes , omnefque laudi"^'

ftudio incendi;]

jacere & contemni ilia'

quae omnesimprobant. Qu2 ipfa de re"

bus civilibus prolata poflunt ad virtutis ^

& pietatis ftudium accommodari. Quan-quam enimrede, & incorrupte judican-

tibus frucftus officij fit ipfum ofEcium , &piorum fit virtutem propter fe , 9K. con«

fcientiam erga Deum perfequijDeus ta-

men mifertus infirmitatis noftras , & ad

bona opera tarditatis prsemium cum in

hac, tum futura vita perfruendum , tan-

quam coronam omnibus ob oculos pro-

ponit, Quod fi omnibus , etiam viris adbona opera acuendis prjemium fit necef-

farium; fceminis cerr^, quas imbec lliores

funt,magis expedire,palam eft. Hinc eft,

quod Sp. Sanctus hanc laudum corollam

texat, quam capiti ftrenua? fquamde-fcripfir) foeminae imponat^

Oooo 2. Verf.

I?^^ COMMENTARIA INPROVERBIA ni^Verf. 28. Opcimum 5c fcclciffimum

eft, quodipfa fe beatam fenriens i nullo,

quod imporrari poreft , incommodo fibi

timear : fed iii- allquo tamen beatitatis

gradu habendum eft quod bonorum o-

perumnomine merito a bonis laudetur ;

maximt; cum hoc pra^conium Dei ipfius

fadtorum ejus approbationem obfignet.

Sed fuos liberos laudum ^rxcones in-

troduci,aliquanro. videatur alienius.Cum

enim propria laus in ore fordeat , Prov.

27. 2. domefticorum , & prazcipu^ qui

ardtiore vinculo conjundli funt, encami-um parum ad illam ornandum momentihabet , utpote quod exairentatione,uc i-

ratam placent,aut lucello aliquo illam e-

mungantjprofedlumvideri poterir, Re-fpondeo

,prscer grammaticum fenfum,

efle(uti fupra dicflum eftjmetonym. fubj.

procultu, &: vicflu liberorum,morum ho

berorum piam &honeftam educationernncgligunc , ferpentes fe in finu alere

, quiipfosfimulacadoleverint, morfuri finr.

Necillud prastereundum cft,non deefle,

qui in crucem ob fcelera ad:i matres ex-fecranrur, quod ftulra earum indulgentia

fibi,6c fuis cupiditatibus permifTi fuerint,

Contra vero bene merati matres pra^di-

cabunt, quoniam ipfos inftiruerint, cafti-

jQgaverinty in ofHcio continuerint. QupiIiberorum(ficut &: mariti,quod fequitur)

teftimonium tametfi ex ea parce eleve-

lur, quodfanguine illamquamproximeattingatjinde tamefidem vel maximaac-quiric,quodaCLionu fere omniu, & totius

converiacionis oculati teftes exftiterint.

Hincigirur expergefianc parentes addiligentem , & folicitam liberorum dumadhuc-ceneri funt,pro ratione viae fux in-

ftirucionem, Namfipoftea (quod tamenneftate,maxime vero pietate, & Dei re- raro fic Proverb. 22. <^. ) ab illa recefle'

verentia ; qua; quafi totidem ora, & lin

guas lunt, quibus rnatris, qua; ica illos in-

ftiruic, laudesperfonantur. Non diffimi-

le eft illud Pfal. 127. verf. ult. Ubi bea-

tus prsedicatur fuam pharetram filiisin-

ftrudlam habens; quem inporciscuminimicis contendentem non pudebit.

Hinc etiam fluxic illa mulieris exclama-tio Luc. II. 27,Tamecfi in co hallucina

rint , camen officii fedulo prasftiti confcj-

encia magno illis hi maxima liberorum

pravitate & luxu, folatio erit. Qupd ii in

probirate pietateque proftciant, dici nonpoteft, quam jucundum adverfus multi-

plicia fened:utis incommoda fubfidiumhabent.Difcanc etiam liberi fui interefle,

virtutis , & pierarijftudio tanto alacrius

incumbere.quia ipforum virtutes,aut ma-taeft, fi Chriftum i"'w<ft'^*«'^«»' iapientise -^ leficia parenreshonoratos, aut contemp-

id,auc bonicatis ^ macre fua craxifle tibi!^ reddant. i-faliquid,

credidic. Sed ulcerius adhuc liberi ejus

eam laudant, cum pie, ScIiberaLrer edu-

cati in luce Reipub. auc Ecclefiae non fi-

ne publica ucilicace,8c fuo honore vivant.

Cum dicat, fijrrecVuros illos , ut ma-trem laudent, videtur indicare maturamillorum jetatem, cum, inico coniugio, aut

futcepta muneris alicujus fundtione , in

publicum prodierint,qui, dum impube-

res cllcnt.videbantur domiin filentio ja-

cerc. Liberi enim adultiores fadti tumdcmum parentibus aut honori funt , autôdccori^ Hinc difcanc parcntcj

, qui li'

40

ionos igitur,qui paren-

tibus ex mandato deberur,paternisa?di-

bus nonaftringicur, fedin univerfiim vic?

curfum excendirurmeque cum foilum ob-fequium parencibus debicum violatur, c3mandacis eorum non cbtemperanc , fed

cum fceleribus fe , & fiagiciis in quovisgenere coinquinant, Prov. 10. i.

Prêcer Iiberos,eriam maritus illam laii-

dabit. Quod ii itle laudando conjugemfuam aut nihil agcre alicui videatur , cumlaudes iftê non k fano }udicio,8csqua re-

fum aeftimatione profeCl^, fed amatorwquadam adulatione conS(itae yideri pof-

i^ô SALOMONIS,fint; aut periculum fibi,fi verbis fides ha-

berur, crcare , nc maxhi uxorem tanto-

pert; laudHtam vehcmentius ad tidem vi-

olandiim folicitent ; Refpondco, laudes,

quibus uxorcm profequitur, privatas, &domcfticasede.qua.' nihil incommodiha-bent, fed virtutem uxoiis , & induftriam

confirmant , augentquc. Deinde (ut in

priore hcmiftichio) loquutio eft metony.Namvegeta viriajtas, bona corporis ha- ô

bitudo,&: elegansfdcquo fiîpra}ornatus,

& Itimulus prasfertim", qucm el ad pieta-

tem addit,in fimima ejus taciturnitate,&

altifiîmo filentio laudes uxoris clara voce

prêdicant. Quemadmodumenim pieta-

tem mariti commendat uxoris SanCiitas,

qnx mariti veluti imago quaidam eft:fic

mariti etiam pieras uxori, quam ei etiam

hac in re adjutricem efle dubitari non de-

bet, laudi ducitur. 20

Iftis, qu3e accepimus, encomiis accedit

ampliHiraum Sp. Sancfli dehacmuliereteftmionium ;

qui comparatione minor.

laudem ejus amplificat. Confert enim,

non cum defidiofa, ied ftrenua; nec cumuna tantum, ied pluribus; quibus nonze-

quatur , feci longJi pra^ponitur. Qupd fi

quxratur, qua^nam ifta' ftrenuaj fiht,qui-

bus hrc noftra ruperior eft , refpondeo

,

iilas eile,quse fidei in Deum expertes ca- 3o

ftiratem tamen colunt,chare maritos c6-

pleftuntur , familiis dc vidlu, & veftitu,

abunde prorpxiunt;Ianam,&linum com-parantjvernculum,&fufum tra6lant;antfe

lucem futguntjSc fero cubitum repetunr;

de fuppelledlile omnis gencris folicitie

lunt; fe, & maritos ornant,de agro cogi-

tant, quem emant, & vitibus conierant;

fed inrerim fiducia in Deo vacua? ventu-

ris (quae iufpicanturjmalis, atq; adeo ma- ^qlorum umbris terrentur. Et quidem in

hoc genere inytniuntur,non tantu ]uda?e,

Turcic3e,&Pontifici2e,fed etiam,qua: fpe-

cie tenus Euangelics funtmatronx.Cî-bus omnibttS>taiuetfi numerQ infinitis,una

CAP. XXXI. t^îhuic noftrar fimilis longt' pra:fcrenda cft

non tantum illarum virtutu nomine, quaspeculiares haber, lcd iljarum etiam. quseutrifq; competunr. lametfi enimres ec-dem ab utrifq ,-iianr,cum tamen hrc con-lcPentia in Dcum faciat^ illa: vcro aut na-tur:e quodam inftindlu, aiit ut laudcm 6cfamam apud homines acquirant,lati/r;mu

difcrimen deprehenditur. Hincliquci,quam pretiofa res fit fides, qua, tanquamfale opera noftra conduntur, & tanquamfuifimcnto grata Deo fiunt & finc quagloriofiffima qua^que facinora foetent,6c

quamvis fplcndida, peccata fi.mt tamcn,

Verf. 50. In hoc verfu alio argumentoa comparationc illamlaudat: ubi foeminuinfigniterpulchram fimul,& venuftam illi

poftponit.Hic autem videtur efreprolep-

fis. Objici enimpoterat , mancam eUehanc foeminê nunquam fatis laudatje de-fcriptifflnem,quia omiifs funt venuftas,&pulchritudo. Refponfio eft ab adjedr.fal-

lacem effe venuftatem,& vanam pulchri-

tudinem ; ideoque non fatis dignaseife

,

qua: inter fuperiores virtutes locum ha-beant.Fallacia hsec,8c vanitasmultismo-dis accidunt,- primo,&; prazcipue cum fu-

ci,&cerufk adminiculo pro formofis,quae

nihii minus funt,vendirantur,deinde,quia

minimo xrftu irs divin.^ ftatim exarefcur,

aut tandem fenecftutis (ut morbos taceji)

gelu marcefcunt;poltrem6 quia,quae ho-dit' vennftatis , & pulchritudinis nominequam maximt; placct, vel cras, vel cxmsetiam fumml^ odiofa efle pofnt. 2. Sam.13.15". Huic reiellitur inlignis hominumfl:ultitia,qui in diligendis uxoribus exter-

nam formam tanti faciunt, uchac prxdi-ram, licet virtutum omnium expers iiit,u-

xorem fatis idoneam putent, fed virtutes

quaslibet iine liacnihiliefle exiftimenr,

Gen. <5. 2. Qupe autem hsecamentia elt,

in re maxime leria, & in qua prasfentis

vit^ tranqu:l]itas,& non minimu ad futu-

ram adipifcendam fubfidium fitum eft

,

Oooo 3 lanta

COMMENT. IN PROV. SALOM. CAP. XXXI. 1535&incuria? Ecquis femin2e,compellat omnes,&adhortatur.

1332

tantaucitemericate , — -j_.

in equi, quem mercaturus eft, colore fo

loacquiercirjaut in annulli,qui pro aureo

venditur, fuperficie ?

Minuitur adbuc venuftatis, & pulchri-

tudinis exiftimatio a difparat. & diirimil.

Nam foemina illis pr^dira non eft propte-

re^laude dignaj&proinde huic.quae me-rito laudanda eft, difiimils. Quamvis e-

nim venuftas , & pulchritudo, Dei donacum fint , laudem merentur, nontamenvidentur mulieri, cuiinfunt,laudi verten-

d3e,quia nulla ejus arte , aut induftria, e-

tiam voluntare comparatje fiaut.Nifienim

ab ipfisincunabulis coelitus dentur,fruftra

eft, quae illas qua^rit. Timorautem Dei,

tametfi donum ejus fit,tamen ncn nifi vo-lentibus, & cupientibus (Deo voluntate,

& affe6t"us inclinante)primo infunditurj

10

ut illi dignam virtutibus, & fadis merce-dem tribuant. Mariti igitur eft cum univiventis, tum moribundi, Jiberaliter cumilla in vidu, cultu, & aliis hujus vitae lici-

tis,& honeftis obled-amentis agerejlibe-rorum,& fervorum fingalari illam hono-re, & reverentia profequi ; omnium de-niq;quoties anfa prsebeturfut cum foemi-n«, quod ab ofEcio quovis modo difcef-ferint, in judicio fiftantur, non abs re fue-rit, fi Magiftratus laudatum hujufmodi e-xemplum illis imitandum propofuerit,

)fuam operam ad illam ornandum confer-re. Tametfi enim ipfa domi fe intra pri-vatosparietescontineat, laustamen, &virtutis famain publico verfari , &in ce-ieberrimis hominum conventibus notif-fima efie debet.Quos igiturDeus laudan-

& deincepsnoftro ftudio,& induftria in- 20 dos cenfet, ill s extollendis, non tantum

crementaaccipit. Qupd fi pulchr» , &venuftae laus aliqua eo nomire conce-denda fit,tamen prse eximia illa,& fingu-

lari quse timenti Deum jure debetur, ni-

hil eft. Ettum comparatione maj .depri-

micur pulchritudinis, & venuftatis laus.

Quam extenuationem , feu negationemarguit ^ronomen »»<'n emphaticSs addi-

tum. Hic deprehenditur,non tantum va-

Imguas &calamos,fed& humeros,quibusinnitentes veluci in editum locum , undevirtus clar^ confpici poflit,evehantur,pr?-bere convenit.Quje res nosin ftudio vir-tutis confirmare deber ; prsfertim cumfciamus omhiumcorda, & linguas,in Deimanu elfe^qui poteftillos,quamvis,apie-tate alienos laudum noftrarum praeconesefficere. Gen.41. 58. &c. Exod. 11. 3.

nitas homir(Um,fed etiam inDeum ingra- ^ Quqd fi homines hac exparte muti,&in-titudo, qui omhes ingenij nervos huc in

tendunt, ut pulchritudinem, & venufta-

tem in toto corpore, atque adeo fingulis

membris rhetoricaj flofculis ornent, ex-colantque;fed in virtutum laude autmutifunt, aut frigidi.

Verf. 51. In hoc poftremo S.Sand:uspergens in praemio&remuneratione ftre-

nu£ hujus, quam ita magnifice defcripfir,

gratifint^- finonfolum delaudenoftraconticefcant, fed porro in nos immeritodebacchentur, hoc tamen nos confolari,

& in ofiicio retinere oportet, quod ipfe

Deus voce fua in verbo defcripra nos jamlaudat, &in generali illo totiusmundiconventu tanquam in auguftiflimis por-tis, olim laudabit.

Ao^ce f(ar^ n^^ 6 i^*

INDEX

I N D E XRERUM INSIGNIUM,

Quse iii liifce Commentariist continentur.

Fjûra dcnotant Columnas.

ADulterium furro crimen gravius,

117,118. Ejufdem poena, ^4..

Merces,88,89.R-emedium,$2,

8^,129. luveni-lis setas ad Ad~ulterium maxime proclivis

,

I2^,i2i(j, adverfus illud munienda faiu-

taribus prajceptis, i±^6, ad 1300.Regia conditio Adidterio obnoxia, 1300.jEmulandum impiis non eft, <)X^z66^z6'j,

quum piis iit merces proponta ^ Deo,I023 , ad lox6. illis excidium paratum,

lo^f, 10(^^,10^7.

^êa«pravicohibedifunt, 129, 1210,1211.Ajflid:io improborum, \\d,Improb'

^/«Vw«nosimmifcerenonoporter,7i 1,712.

Ambitio fngienda, 1083,1084, &c.Amicitia mutuis officiis alenda, 7(57. Omni

cautione firmanda. 109(5,1097. illius fru-

dtuseximii , ny^, ii^^^îiyp. perfidiofa

cavenda, II9, ad I24.'

Arnicorum deledius habendus , 8<5o, %6i,

1098,^099, ab iracundis cavendum,998,

999,1000.Amicus verus in amore conftans , (JS9 , ad

^93. vuJnera illiusgrata, 114.7, 114S.amat plus quam frater, j6%j66.,li^z.

Divitiae addunc Amicos,^%o,\.% i, 4S2 , 772,

Ex Amore aut odio piorum difcernuntur

probiabimprobis, 1227,1228,1229.Ex Animi conftituiione corporis habitudo,

.

-.

'

r.1-T,adH8.In Animo forti & S. Sancilo corroboraro

iammum munimentum, 742,ad 24-6^

Arcana Dei juftis cognita, Sl> 44S>44P«Arcana Dei infcrutabilia illius laudis mate-

riam prêbent, I079, ic8o.Arcana ab amicis credira reticenda , 2f2,

2T4,8(5o,8(5i,io34.Ars alit artificem, 430,487,488.Artes vanse & inhoneft^ quasôi

,402. in

fumum abeunr, 399,400.Artes honeftse diligenda?, 401,4.02.

Affentatorism^^tmwm & prasmium, li^'^^,

iiT^îijSîî^î^ô.y4/^nf/tfioperniciofaeft, 1219, 22o.

A^titia &. vafrities perdunt hominem,234,

23r.Attentio in facris adhibendajyt^^^^^S^jt^^îiS,

Ii^îd^^.^S^^&c.

Avaritia quid, <yj6»

Avarusfye fua fruftratur,^^"^',^^^^,^^'^,^^!.

Avarus conturbat familiam luam, ^75",^7<^>

Ab Avari hofpitio abftinendu, lol i, &<:<.

Avari infatiabilis cupiditas, 1281, I282_.

Authoritas improboru omnibus pernxiofa

eft,ii2i,ii22,i2c9,i232,&c. juftorum

commodaai87,Ti88,i2i3, 1214, IZI^.

'QEneficentia exercenda in egenos, 5:1,^974-'P7)''9<^-

Ex debiro, ^-i.

Exanimo, ^ ^z6,Cumlabore, î,

Promodulo, 284.Mature, 5^ 1,^2,289.

Liberaliterj 280,281»

Prompte, 280,28^.Cuin

C I N DCumjudicio, 1223,1224'In noftrum bonum, 439, 440, 2(^7, $06,

Beneficcntia habet Deum debitorem^ 797,

75^S>79P-Benevolsntia hominum oritur ex cniioie

Dei,^ (J14, ad<5i<J.

Be«i^«j><^^ quid, gyp.Bemgnitcti exercenda, 808, ad 812.

Benignitdi cum veritate conjundla confer-

vatregem, 878,3^881.Bonum ftudiosc & maturc querendum^zSp,

ad 292.Bonos Deusjicnevolentia profequitur, t^c^.

42(J, &; alios etiam iilorum caufa, 1214,I2I^,I22d.

CAlitmniationK mala yZ^^z^^j^6)o,6\ij%6o,

Ctilnmniatorihus non aufcultandu, ^^'l,^^^^..

Cafiigationes fidelium in hac vita, 301,302.Cîtigationes ad emendationem tendunt,

2i.Licetacres, 892, adSof.dlftig^tiones maxime neceflarise , ^16. fer-

vant hominem, ^^^^zd')^^. quomodoferendas,4i,42. amandêaderuditionem,3o2,ad 305*, & 8o3.ad8o<^. velleviffi-

mx prudentibus profunt , 67^,676,677.C(iîg<-itiones tempeftiv^ adhibit^ prsecla-

rum ufum habent, 8i>,ad8i8.Capigationes pro delidti natura adhihends,

1244,124^.C-tfligatjones liberorum,vid. Liberi.

Ch.vfitas defedliones obtegir, 192,193,194,

_ 671.67^,67).Chrijli xternitas, antiquitas,immortalitas &

efTentia declaratur, l ^'^, r )' 8

.

Chriftui totius Scripturss fubjedtum, i25o.CogitJitionibui interioribus pii ab impiis ma-

ximedifcernuntur, 3I353i4>3l'5'*

Cogitationes mal» Deo exofse, ')7l-,S7'^'

Communio cum aliorum peccatis cavenda,

12^1, ad 125" (^.

De Comârationihus & fimilitudinibus , vid.

3, & 1282.Concordia conviventium maxime jucunda,

SSS> 1S6> rrz, W^ ^^9. Ejufdem

E X. . Ccommoda, ijp^, i2pV

Conditio uniufcujufque apud Deum fjbi co-gniraefledebet

^j^,Confejfio peccati vana^^p ad 82.ll88.1190*Confidens in Deo quis 11') 6,Confidensxn Deo tutus 125:3. 125*(^î^f^*Co«^^f«^«/w Deo,non divitiis,293,294.tan-

quam arci roboris, 730,731,732. a pcri'-^tisrerum, ^3o.<J32,d33. in graviflimisnegotns 5-97 ad 6oc, 6c pf ?,9y4.

Confidentia in viribus vana 9 5" 2,9 ^-^.

Confidentia ex integritate vitse 218,219.Co7ifilium quid ^^ pyi.Deus in omnibus in Confihum adhibendusConfiHum Dei folius furget 806^807.Co7ifilia fana falutaria.i^-^, ad^^'^^. & 321,

^^,.. ,^2Z.7,^s>.iu,?>S2.S^),^66.Conphis omnia agenda, 8^7 ad 8ô,8<Ji.Conftliii fapiens aufcultac

5 ^7.In Confilin proponendis delcdus habendus

ioi4,iGi)-,ici6'.C<??z/i!//<«improborum noxia

, 3lf . etiam fi-

biipfis ^Ja.^^B,^^^,^^^ConJtantiain perferendis malis pro veritate

162,161,.Contemptui n?mo habendus.a^^.^^ô. prse-

fertimafflicitus 482,4S3.<^(?4ad6($7.Contemptus imi^robitatis £omes,7i<$ ad 719.Contentatio iuiwmnn 200. 332,333.Contentiones vide Lites.

Contentionum incommoda 393 ad 39<J.

Contcntionum initia dedinanda , media tol-

lenda 174,17)".

Cow!^m/o^//ej:citatlitem,lo79.1133,1154.Contentioforum diverfa genera ^^S»Contumelia: non funt retaliandje, 25"!, 2f2.C or prsecipu^ cuftodiendum 6%,69»Cor Deo dandum lo^^^^lo^^.

Corde perverfi Deo exofi 270,271«Cordis fecreta Deo cognira , 5*42, ^'^^jy^^.

662,66^;Cor alterius nemo novit li<^c,ll<5i

,

Cordfs obduratio perniciofiflima , lipi,

1192,1193.CoYporis fiiniras ex vero Dei culiu, 39»

Cormn geftus fsepe prodit necûitiam , 6^6^

647.

D I N D€4.7. Sapientem Ji ftulto diftinguic, 704,

70^,706.A Crapuia^cavcndn in epulis,Too5' ad 10^8.

Creaturarum jprxdinms uCus , 95, 94., 95".

1291,1292,1295.Credulitiis cave nd a 46'4 ad d.6p

.

Crudelkas Improbnm a jufto diftinguir^^^d",

Crudeles fua crudelitate pereunt, 973,974«In Culiu Dei proprix rationi diffidendum,

40.

Cultui piorum & impiorum multum diffe-

runt, 5-54 ad 5" 37, 944 ^^s',^^^'.

Cupiditas infatiabilis inquietud-inem gignit,

1162, 11^3,11(^4.

DEhitor fit creditoris fervus, 97 T, 972.Sathanas pios maximt; ad Def.ciionem

folicitat 17) ,quibas artibus ij6.

Dertforq uis 44 S . ic 5"4

,

Derifores non arguendi, 92,93.1014. lolf

.

Deripires ejiciendi 97)",976.

Derifores fuperbi (unt , ')J\.. fruftra quaerunt

fcientiam, 44^. odio habent corripien-

tem, f44, SA-). ftukis deteriores funt,

Tcf^.lo) 5", Deum irritant , 1224.1225'.

Defideriaîoxnm lcita, 278. precum inter-

ventu conceduntur 279.~

Defideria im.proborum immoderata, 532.Defideria five licita , five illicita explera lua-

via funt 419, ad 421.

Dwattributa in fcripruris unde fumpta, 19.

Dem ftudiose qua^rendus 1 ^2, 1 5^ 3

.

Dei amor fons perfed-se beatitatis,i5 c,iî.

Dei acceptatio eximius ad benefaciendum

ftimulus Z')?.

D^« cognitio ornat hominem, 475. cui pii

fe cotos addicere debent , ICI7 , iciS,

IC19.

Deum contemnitpriefra^ftus viis fuis , 44^«

41-2.443.

Deo confidendtlm,vid. Confld.

Dei pr^fentia femper ob oculos ponenda88.

DWpromiffiones firmifTim^ 123,Dtfz providentia,vid. ProzjfJ.

AdyerfusDe«?7j nihil fuccedir.pjî^pfajpy^.

E X DDiligentiavid. ScduUtas,

Difctpftna vid. Caftjgatio»

Difcretio viri prudentis magna , 834 ^3^.

...,

'83<^.

Dmr/^malepartae inutilcs , 179 ad 183.903,^^907.988.989.990. jufte partaeftabiles, 5^3 1, 5-32. licetmodicx multuixiprolunt, 6^9.610.

Divitiaru/n amor fons variae fimulationis,

387.^^88-Divtti£ acceJeratae maledidlse, 8(^3 ad %66.

looâd 1012.1 198 ad 1203.Divitia non (unc accumulandae fupra mo-dum 1270.1271.

Divitix non profunt die irse, 234. 23 f»Diviticc non profunt ftulto, ^'SS. ^89.<^po,Divitiarum polfeffio periculofa, 290. 39I.

j6z 1272. 1273,Divitix bened.i<f!:ione Dei commodiffime

acquiruntur 207.208,Divitia addunt amicos, 772.793.774.Divitt£ funt perinde ut quis ilJi&utatur,49o.

491.Divitum conndentra fallax, 198. 199.20C.

• 732f 733. Scc. iiS) . ii8(5. 1187. 2-93*

294.Divitum in tenues oppreiTio deteftanda,

971. 972. 973.Divitum & pauperum murua officia

, 9)7.9)8.9)9.

D<Jc^n«4cosIefti5animo imprimenda, <3^.cu-

jus I. notitia 2. memoria g.obfervacio

4. iu eadem perfeverantia requiritur,

^^*^'^'

Docirina liberat a morte, 407. 4^8 .409«Docirina quibus non proponeAa, I014.

loif.Dohis 8c fraus malorum, 3J0,

Vide Fraus.

Dona vide Munera*

Donorum varietas plurimum conducit ad tu«

endam hominum focietatemji^^^.I^^f,

I23(J.

'Es.Domrum fiduciS fuperbia cavendaji^pf.-

12^6,

Pppp Ekietdi

E F I N D E X G HEBrietOi fugienda, _ 82.5'. %i6. 827.

Ebrioforum focietas vitanda 1026. ad

1029.

Bhrietati! mah lo^y.ad T04.0.

Ecckfi<s fplendor firnnitas & pr^ftantia 1^5'.

Ecclefia aedificatio promovenda in aliorum

ftudiis T2(3l. 12(52.

Elotûentiacnm (apientia conjundlae utilitas,

^33.(^54. 635;.

Emendatio fapientis & ftolidi pi^^.pio.

Inter Eûlandum cavendum ab intempe-

rantia I005' ad I008.

Ex Eventunon judicandum 321 ad 324«

Exitium improborum ex feipfis 386^.

FAd.is exprimenda eft cordis integritas

445.447*

EaHorum cum verbis convenientia 1029.

Fa//7i'd4-jufto odiofa 380. 381. 3S2..

Ealfitatii panis viro fuavis "8 5" i'^f^-

F4W2<« bona divitiis prseponenda 95:5". 9^5.

Familia nullo modo conturbanda 394 ad

297-

Familia pie inftituenda io7f

.

Res Familiaris prudenter adminiftranda

430-4-3I- 953- 934-93r- ^071. ad 1073-

Ild^âdiiô.

Fafidium bonorum 1 149. 1 1 fo..

Fidelitatem colentiDeusbenedict, 1198.

1199. 1200.

Fides impiorum fera & defperata 82.

Fidei julfionis inconfultas pericula 89. 90.

a^^âd z6i. 692. (^95. looi ad 004.

ejufdem remed. 91. 92. ratio cavendi

Fidiiciaxr^QO^ 8cejus contraria vana fidu-

cia 39. 40« 470. 471.Vide confidentia.

FocUcitdi juftorum pcrmanens , impiorumevanida 3^4. 39^. 396.

Fofm/i proh.betur ligi.1182.Fort^tudo animi in rebus honeftis colenda

1293.1294.Fmitiido in tempore anguftise cern.tur

iojj. loyd. jof^.

Frater offenfus, vid. Injuria.

Fraus Deo exofa,& hominibus inutili-; 3^5*.

ad 359. 1^5.8^5. 8^7-Fraude agens fpe fua rruftratur^^pj^.dpd.

^ry^.EYuriet^^^.^^^.

Frumenti cphibitio maxime odiofa , diftra-

cftiograta 285^^^ 28 8.

Furtum liberorum vid. Liheri.

/^ Audij , &c moeroris magnitudo & ufus^ 445*. 44^.447.GrfMj?'^ mundanafluxa 4^0.Gloria Deo debetur ex omnibus operibus

fuis 600 zd (^03. T108. 1109»Glonandum de incertisnon eft H39. Ii4'^«

I141-

De Gratia apud Deum 6c homines 39. 4.0^

409,410. 411*

HEluones fugiendi ioz6 ad I029.

Pro Homicida non eft interpelJandum

iip)-. ii9(J.

H^mo narura fua 5c infanus, & contumas6. menre cxcus 1252. 12(^3. voluntate

pervicax I25) . iz66»

Vide Natura.

Honor piis ab impiis delarus 47^ ^*^ 4^*^*

In diftribuendis Honoribus magna cautione

opus T287. 1291.

Honor ftulro non deferendus ilii. 11 12.

1113. I119.Mojpitio aliorum prudenrer uri convenic

1011.IC14.

Humilis quis 232. ^6i. 963, 12^0.

Humilis conditio licet afflidi pn^ftans 529,

530. 531.

Hz<??/z7/>rf< virturum aliarum mater232. ho-norem comiranrem haber 232. ^'Of^-f^l»

592.735.737. 738. &aliabona 9^2 ad

96f.Hypocrifs damnatur 190. 19 r.

Hjipocrita os, 9. 243 . 244. 1

1

34.

1

1 35".

IALta7itic€vAmizs 38(J. 3^!7' 389.Ignavu-e malum 1273»Kemedium ex bruris petendum 93. &.c.

Jgw.-t^'/ exprobratio. 93 adpS»

Defcriptio 99. paupertas loc. 101.727.ad730.794.795'»

Ignavia

I I N DJgnavm inutilis & incommodus aliis 212.

213.Jgnorantta loquax & fidens 174.Ignoratio reruin fummc officit 7^9. 1325'.

1-1,16. 1327.Immifericordes mifericordia non confequen-

rur 919.920.921.I^jproH Deo abominationi funt ^ ^3- T^*Imfroborum ignominia 716 ad 7I9. 874-Imfrobus in malum fertur magno impetu

^4. 209, 210.

2

II. 26^.64.9.6^0.91')'

916.

Inffroborum 6c juftorum difcrimen apudDeum ^34 ad yô. 930. 931. 932.

Imwoborum{r\({dL\2s. contrajuftos 3i<^. 317«

hnprobi fibi ad malum adminiculaquaerunc

<5d3. 664,.

Imfrobi in omnibus peccant 898. 900. 90T.

Imfroborum nurnero crefcente creicic im-- probitas

^

1239. 1240.

Iwj>roter«w mutuaodia I^j^S.

Improbi sprsefertim afflidi fibi mala non ne-

celTaria accerfunt îl.

Jm^ro&«r obfiftendum Il^f. 117^'. II77'

Improborum duratio momenranea 212.

Improbortm pertinacia.vid. Obftinatio.

Improborum everfio a Deo 319, "^20. 2l8.

219. 22o. unico malo 10^4. eadem irre-

cuperabilis. 320. 321. quam & jufti vide-

bunt 1239. 1240*

Iw^roWww contemptus ji^SzdjZo.Jmpunitatt! (^pes 15'. 908'

JFallitmalos 273.274. a^T*lKcow/?4w^.Deoingratus, 909. 9IC. 91 1.

Infortunia fua ftuki in Deo conferunt, 77I.

772. 773-

IwiwJco benefaciendum ex animo iioi ad

1104.

Inimici malo non Isetandum 1061. 1064..

io(Jf.

Injuria miferis non inferenda ^'oS. 'ô^.

Injuria a propinqno illata vix deletur,75^5^.

y^6. jS7' ^"^ fpecie amicitias gravis

1130.1134.

hmumtem piinire gravc pcccatum 7^1.

16%*

E X. I

Infidia improborum adverfus juftns î^*»

vanas_

10(^2. 10^3. ictT^.InBituerealios fapientis eft 3 i 7. :^ 1 8.

Jnftituendorum ingenia probe pemofcenda1030»

Jnftitutio ex amore 1297. 1298. 1299»Jnteger quis? 1228. 1229»Integer odio habetura fanguinariis 1228«

1229. 1230.Integritas Sc fimplicitas homines fervant ^

malo 232. 233. 234. 21^. ZI16. 119^.Jntegfitdi Deo placer 270. 271«Jntegritatis via facilis & expedita 235".

Jntelligentia quid ? 95" I,

JnteUigentia naturalis judicium erroneum

4^8. 479. (^40.(^41.(342.

Im';Wwquid? 5" 08*

Jnvidia res barbara 8c crudelis 1144. Il^f.

ll\,6. infeftans pios , impios cruentans

)o^. ôj. JôS.

Jnvidi^ remedium ôS»

Vide JEmulatia.

Jnvocatio fera 2^.

Jnvocantes quos Deus exaudit 5*8 1. 582.

583.Ir^wj non cohibere ftulti ^^339. 340. re-

primere fapientis ^02 ad '^c6. 708. &c.ad ignominiam fuam,8c ejus cui indigna-

turtegendam 341.342.940.941.Ex ira lites j-j-^^. ^'^j. f)8. 1248. & alia

mala 1249.

Jra molli oratione fedatur 5*21. ^22. ^27,,

JrA ftulti indomita 6^9. 6^0. <58i. valde

noxia IT42. II43. 114.^.

Jr4 Regis, vid. I^x.

Judicij divini ordo obfervandus 20»

I«i/a«m Deiterribile 21.

Deo gratum ibid. juftum 23. repentinum

22. opprimens peccatores , ibid. ftupore

&: filentio percellens 184. i8f«Judicibus in judicando non eft tranfgredien-

dum îi. 6iz. (^13. io58.adio7ToSed re(5to pede incedendu (58 5". ad (588«

721.722. 723. 7Ti.7>2. 7^0Tcmerfe ludicare de rebus ftukum 8c igno-

F p p p 2 miniofum

I N D E X.

miniofum eft 7^8. 739. 74° •

SuHitia qnid R98.J«/?»Vw prajftat facrificiis SpS-Spp. eripire

morte culrores ejus 179. 180. 23<J. &epericulo 384. 38^. ^S^". 1062. io67,.

eofdemin alturn fubvehit ^16. fi^. ^'iS.

8c vita donat z6j. l6d. 3<^9.

Juftitia adhxrendum 2(^8.

Jz//?orttwfiducia 6^5" •

Stabilitas 212.213. 309. 1048. 1049. in

perfona fua 221. in pofteris 222.274.320. 321.

hijlorum benedidliones a Deo 183. 935".

93(^.937. I049. confpicux 184«hiHorum Ixtitia 1221. 1222. 1223.

luflorum defideria Deus dat 4.74.. ^j')^ in

bonumeorum 277. 278. ad faturiratem

43<^-437-

luHus magni pretii eft , 297. ad 299. 3(>3.

^($4. ^dy . idem fipiens 299. 300.

Juhificationis finis iandîficatio ^05'. ôd".

De confidentia in propria luftitia 1276. ad1280.

luvenum crnamentum robur eornm 890.

891.892.

LAhorandum manibus 399- 4'^'^*

Ex Lahore improbo abundantia 487.

488. Vide 5?//«/.

Lcstitia honefta valerudini prodeft (^99.

700.701.Latitia urbis ex juftornm bono, & impro-borum excidio 245'. 2<\.6. 247.

Inimici malo non L^tandum 106^, 10^4,

lo^T.Latkia in malis impia 54. 209,1210. ^'d'^,

Ldtitia jufti. vide luHiis

Deus merito fua Laudat ^6. quo animo

143-i^wvera ex confiliis prudentibus 321. ad

324.A Laude propriaabftinendum 1141, I142»Ne Laudihm noftris corrumpamur caven-dum Ii63,iid4,ii<55'.

i^wimprobis non tribuenda iiyy, ii7<^,

1177»

Lex Dei confiliarius promprus & fidelis-

iic,Tii. IJT. tanruam. foror , & afiinis

efledebet ij.2.

Legi adverfum ne minimum admitrendum121,122.

Liheralitatis fons fn animo fitus 282,28 3.

Liherajitof multorum fucata 83<^,837. Ejuf-

demvamtas 109:?, 1094,Liheralitatis prsemium 28 3,284,Liheralitoi hominum benevolentiam conci-

liat 77^>777^77^'JLrt^rorttw inftitutio in pietate ceruflimum

veri amoris efFedlum f^. 1032. 1297,

1298.1299. Deoprecibuscommendan-da 1299.

Lihcri legitimi conjugij frudus amceniffimi

83ad8<J.Liheri pi] gaudium parentibus afterunt infi-

pientes moeftitiam 177, 178. 697, 6()%

,

699. 7o6t 707. 790,791. Io2I, Io22,

I034. I2i<f,i2i7. 1238 ad 1243.8C pro'brum 818-. 819. il5'4,ilf f. 1179,1180,Ii8i. 1328, 1329. cum fuomagnomalo

819, 820, 821;Liberfs fiiis boni parentes oprimfe 'proipi-

ciant 42<J3^429.Liheris omnibus caftigatio neceflaria 432,.

3^43(^.986', 9 87. manireadhibenda 432.800, 801. necomittenda fineire profef^

fione 801, 802.Liherorum furtum graviflimum 1204,1205".

Lihidini improborum omnia in- ferviunc

200, 2cl,Pro Lihito nihil faciend-, 712,713..

jLm^f/<tcuftodienda<^9. 373 ad 378. T073,.

Ex Lingua fumma utilitas aut damnum I04105-. 534ad 337. 544 ad 347. 374, 37^

&:c. 494. ^34. <î2. 939, 940, 941.Lingnh fua improbi abutuntur 223.ad turpe

lucrum 903, 904, 905^. ad falfum tefti-

monium 1095,1097,jL?V2gM^ hypocritse maxime noxia 244, 24T,

(^^^'j^^S. fed impijs tantum non juftis

Liw^ttcc intemperies pacem violat 723,724.Itolido exitium accerfit 724^ 72- f.

LingUfg

M i N DI./«^«^'moderatio fapientis indicium 709,

> 7I0.hingnam hominum Deus modefarur ^92,

LtngUie luperbas mcommoda 617. 4.4^,

444.tites non temer^ rfiovend» 5*2. 829. 8^0.

831. loSâd 108$). praefertim in aliena

caufa 1128,1129.hites ex fuperbia oriuntur 39<J ad ^^c^.

1207, 12o6.

hites moventur ^ perverfis hominibus (^47,

^48.

JLonganiinu robufto meh'or ^^^^^ ^T f*

hoqttacitai cavenda eft 203, 204. IJ^, -yjj,

578. 124^, 1247.

Loîuacitas ftukorum propria ^y^.^fp.i^ô.

1251, 12^2.

Prudenter Ismiendum inter improbos 1116,

I117.

L.«cr« fpesbolusfuaviffimus 14«

JL«x/w paupertatis caufa 5*27 ad 930.

Luxuria cibi. vide EpuU.

MJgiJir.ttusvigihnm I^f.

Magiftratiis eft improbos & medio tol-

lere I081, 1082. juftis pcenis conftrin-

gere 1114. adiiid'. Ope deftirutorum

patrocinium fufcipere iô?*

Ma(ed0iones immerita; non funttimehdae

1112,1113.

De Ixtitia in Malo, vid. L.ttitia.

M^/«wqu3erens inillad incidit 127. 1184«

1137,1138.Ivlali artiiices qui 349, ^Jô, 3fi.

Malum pijs deftinatum improbis obveniet

243. 1184, iiST, ii8<^'

Malo bonura rependere ferinum 6Si, <^82,

^83-Malum prsevidere & cavere prudentiseft

95^9 ad 9(52. ii5'5',ii5'(5'.

Malorum adinventores nequiiTime fiint.

105-2, 1)^1,10^^."Mand tum Dei folum dignum quod man-

dati nomen obtineat 795", 795.Mandata Dei continent qu«e faciunt ad illo-

- rum obfervantiam ^z6) 327.

E X. MManfuetudinis caufa intcIJig-entia 785'»*

Matres citius a filijs quam patres conrem-"cntur f^S'!, râ. 1^32.

M(?<^wexternisnon eftconfidcndum 125*7,

Memoria jufti benedidla , improbi putrida

3 8)M8<5, 187.Metidaciorum lucrum momentaneum 347,

, . 34?«Mendacia in mercimonijs. vide Mcrc.Mendaces Deo abominarioni 25" 5", 2^^,In Mercimonijs vanitas 6c mendacium vi-

tandum'

^)izd%')^,Meretrix extranea 31. Aiienigena 32.

blanda 32.73. 1 12. 113. faIJaxi28.Stre-pera I29.impudens 130,131. Delertrixmariti,&: Dei 3->3v

Ex Meretrice calamitates qua; , & quantaj

74 ad 79. ac 114 ad iiS. 103^, 1037,I038. 121(5, 1217.

Meretricts lauta convivia 131. IJJecebrae

ahae 132, 133-Meretricis os , tanquam putcns profundus

Meretncis artes occuJt^ 1284, &c.Remedium adyerfus Meretricis ilJecebras,

Lex Dei 111,112,113,M?«?/?m«»3aIendum eft 40,41,In MifiiHerio beneficia divina conmiuni-

cantur kJS.Mz«?/Jm«/;2 legitimam vocationem requi-

rit 414..

M?/cn> amplificatur ex circumftantiumfa?-licitate 8 T,

Miferis fuccurrendum mature, & five tergi-

verfatione lofS ad lodo

.

Modeils de nobis ipfis fentiendum ^^^^,

32(5. & cum alijs converfandum 1083 adio8(5.

Mceror animum deprimit 3(5l. Ejufdem re-

medium 3(52,

Mulier gratiofa honcrem retinet 2<5o ad

2(53,

Munera odio habenda ^7$ ad 5*78 • 702,- 7^3^7^-4.

P p p p 3 Munera

N OMuneu plurimum poflunt 7^9,7') o, p2l,ad

924.

Mumra corrumpunt judicia, d7i,<^72,6"73.

1201,1202. I217,12l8,121p.

Mufices redus ufus, 1099,1100,1101.

NAmra hominis mirerrima,4.73,47447T

Neceffaria primum qusered 3,445', 44.(^.

Ne^«.j??2 quis, C^') ,6^6^6^7

.

NjmaV/i quis, .^H*N«wcm improbus incidet in malu,^!^,^!^.

fidelis mirifice recreat, î)". lopi. ad

lo^^.ilo^^jlictJ.Infipiensincommodar.

1118,1119.

OBledâtio piorum & impiorum , 209,210,211. 7if.ad 718.

Ohlivio mandatorum Dei eorundem obfer-

vationi oppofira "2,6.

Ghftinams improborum ari'mus in peccatis,

P49 Pfo^PT?- 1138-

Occafwms 5c anfas malorum a pijs Deusavertit. ^2.3^4.

Malum Odio habendum. I^pjl^ô.

Odium contentionem excitat. 193, 194.Odium necdiffimulandum animo, nec con-

vitiis prodendum. 202,203.

Oilj«w fimulatum. Il^fâd 1138.

O^cn ratioin omnibus habeda,l292,i293.

juilo perftandum fn OjScio. lio<5,iio7.

'Operum five bonorum , five malorum com-penfatio. 4{^2,4<^3'4<^4*

Oêra piorum & impiorum coram Deo,

O^formnitatis ratio habenda, 9 6-, 97. 182,

- • 183. 1292. in fermonibus 197. in profe-

renda fcientia, ^^'Sj^J^p.

OPjireffiom pauperum Deus juftifTimus vin-' dex, ppf.ad ^p^, &: loidjlol^.

Vide Dives.

Oratio impiorum Deo abominatio efl:,ii82,

I183.Ex abundantiacordis Os loquitur,^'^^,?'^^,

O/ fapietis quafi fcaturigo proflues 7i9,&c.Otiofus quis. lyp.

Qtiofi ingenium,io2.ad lof.gi^^Sifli^f,ii2d.poena, 1^^831. 8n'P42;P43»

I N D E X.

Otio deditus fuperbus.logjlcp.dolofus ^(Jo.

improbuSjffpj^^do. '"'jtoierabilis, 814.Ofio/t/nnultusinappetehdo. 378,379, 380.

P4i.adp44»Otiofo omniaafpera funr, ^'fpj^do.Si^j&c.

1126^.

Otiofiti movet lites. ' 61^.7,6^%,

Otiofi vani praetextus ad declinandum la-

borem, ^ p8o,p8i,p82.

Otiafm difficilime fanatur,i 127, 1128,1129.

"PArentes pij hberis profunt, 27^,276,

^ Parentum monitis,8c caftigationibus au-

fcultandum, p, 10. 5^28, ad fî.^^fil.^yo*

ad 373.io2p. ad 1033. I2p(^,i2p7,Paretihus maledicere horrendii fcelus,86^l,

8(^2,8(^3. 127^.1278.1283,1284.128^Patientia praefercitn erga principem uten-dum. lop^jiopf.

Paupertat^ commoda , 3^3, 3^4. 7*^2. 764.ii^PjII^ô. & incommoda, 1273;

Pauperis abjedlus animus, llo,lll,ll2.Pauper non eft contemnendus , aut oppri-

mendus, JôSjJîo.di^^^.ad ddS.prasierrina

apaupere. 1174,1175".Pauper pius diviti ftulto prseponendus, 75*^*

7i^7'7'^8.Ti78.ii85',li86',ii87.& men-daci ; 808.811.

Pauperes a proximis odio habetur 47p, 480.778.3^781.

Pax vide Concordia,

Peccatoresqn\. 13.Peccatorum illecebrê cavend^. I^.ad 17.Peccatores i"^^'"'" 17.164.»

P^ccatorum prolpericas ipfis perniciofa. z6*

131,132.Nemo a Pfccrf#o purus* 842,843«Peccatores defediio illaqueac, 1221, 1222,

1^23.Peccd«?/«w muititudo auget peccatu,i23p,

124.0.

Peccata verbis odiofis proponenda, 13«

Peccata Deo odiofa per fe, creatura peccati

causa. _ lo^jiod.ioS.ô^»P^ccrffor// difcriminadignofceda.io^^jio^J

Peccafa priftina nonrepecenda. 1112,1113.II 14.

Peccatum

I N D. E X.

J>cccatumî\h\ lidcnt, &<^4^,].)';.

In Teccatist&dicmh%.mWi\e^ nî^^jj^^.Ill6 1227. 122 S.

Peccata fuperiorum maximi; nox-ia. I2'.2.

- . 1169,1270.

Veccata 8c agnofcenda & deferend.i.iiSp.

ad 1192.Veccamum amandatio petenda a Deo.

I2 52,1235,I2-,4.

PeccîM remilfa non redeunt. 123 2; , 12 54.Cum Peccatis aliorum non eft communi-candum 125'!. ad 12^4.

Fecc^forttm poenaôi. 303. aDeo i\.i'). .

êritia rei requiritur ad. eandem commodeperficiendam, vid. Prttd.

Perfona dicentis addit didispondus ^.f.fy.

1077.Perfona acceptio in judicio a Deo aliena

1078. eidem invifa 721.722.723.Ferverfus quls 9^5"

.

Perverfjs hujus 6c futurê vitse malisobno-xius ^66. p<^7. p(58.

Fiorum vita Deo curx eft 243.244.Ex P;e*<tê commodorum hujus vitêopta-

tusufus rrs-J^T^. ')fy-

Fietatps conftantis prêmium beatitas 838.

vid Pramia.

Vietas conjundta cum paupertate, vid. PaU'' fertas.

Fondera & menfuraejuftsDeopracent, &injuftaeodio funt 22^. ad 230. 5c 844.

84T.Fonderum juftorum Deus author 612,. (514.

Fr£ceptorum Dei obedientia integra elTe

debet 35" (5. i^j. inde fanitas<58. obedi-enti prodeft.non Deo 173, 1^4,

'Brace^ta cuftodiens cuftodit animam fuam

Pracefta contemnit qui non obiervat 79)

.

797-Pramia a Deo propo&a quem in finem

Z1S.Z16.Pramia pietatis certa aDeojlicet tarda 48^.

487. 4-8 S-

Preces pro mortuis non concipiendae i85.

I87-

Precibits in hac tantn vita locus i^rTy. 12(58-Prodigi ftul'i funt 02? ^t*Prtf.r^//; bonorum & maJorum ^'

6i\.').

Progenics multipiex oriiat parentes , ut pa-rcntes l()ng.xvi libero."? 667. 66^.

Projpcritds improborum 2.66. minim^ firmse

30(5". 307-Projpiciendnm in pofterum 95'. 915.97.1292.Providcntia Dei obfervanda 319. cidem o-

mnia fubjiciuntur 5" 25". ^^16. ^27. f^^.'iifl.S^'^' Regum animi Kp^ ad 898.qu«minime videntur 847. 848. 849. qua? vi-

dentur fortuita 6^)6. 6r.j^

AProî/WcHf/^Deipendendum^nobis & no-ftra fapientia aJDncgata 8(^9. 870. 87I.

Pro^cimo non nocendum '^2..

Prudcntiam cavendis malis, \\d.Mala.Prndens ex vera rei cognitione 149,Prudentia in rebus noftris adminiftrandis

adhiberida îi.i^s-^V 6^,0. 6^1. ^^z*Prttêw fcientiam qiixrit ^'^^. V^- 37<5. 8c

poffidet 747. ad 749.Prudens explorat aliorum fecreta 875.877.P/^Jor ex peccato ^ ;§4,Ptter adtionibus fliis fe cognofcendum prse-

bet _ 847. 848. 849.P//m rite inftituendi funt 0(58 ad 970.Vulcritudo abfqae virtute derormat ^^)*.

275. 277.Ptikrittido fallax & vana 1332. 1333.|j EbsHionis malum , caufe,. &: paena 676,

... .^77-(^7S.

I\cgis ofEcium in judicando vid. Ittdic. mpropria perfona 840. S^l»

J^f^/5 corin manu Domini 895'. ad 89 8.

Bêgts decor in populi mukitudine S^cc.^ôl.

^'os.inrecoditisrequirendis 1380.; 081.

^gii iramortem auert nifi (prudenter ex-

pietur 619, ad (522. Timenda eft 788.

789- 790»Regis eft vera dicentibus fumm^ obleCtare

617.612. 6icf»

P^gitm mutatio frequens peccati parnaii^».

ij 73. 1174.

P^gi Deus praeponendus in obfequio prx-

ftando Jo<57. io(58- io(5p»

~ ^gnutn

I N D E X.

Kegnutn juftkia ftabilirur. 61^-, 616- 12I7,

1218.1235,1257.J{eligiQ unufcujafque ex operibus aeftiman-

da 440,441.I{eligionem obtendere in re turpi profun-

dum Sathanaearnficium 151.lie/igio {alCa yompoia 145.B^jêtita in Icripturis fingularem ufum ha-

benc 2^1^,27,^. fub variata dicendi forma

282.jF^^|jyJje«/Io clara effe debec 17,18.êprehenfio grat am conciliat 1203. illius

odij erteda 80. Caufa? 3o4,3o5'.5'4o,5:4i.

12IlAc.J{e^rebenfio aclm:ila,8caccommodata; falutis

"«^«^" 201,202.203. S^p^SZo.sH^SÛ9:1903.

J{efipfcentict ftutStns liSS.ad 11-91.

SAcrum quid %yi.

Sacrificia improborum. wlm^roh.

Sticrilegium iug.endnm 871,872.S^îent2a(\n(X 611.^^1^Sapenttie author Chriftus 47, 48. Jausprse

diviti;s A^^^d.^^. 6zi,6z^.. decor 9. lo.

fruCtus 28, ^^jô.yo.^^.?^^)',^;^.

Saîentia cidVjm reddic. î.prajftai robori,

93^>937.Sapientia ftud o-.e quserenda 26.z2.î^^(kc.

821, 822. 103 5. lodo. lodÎ.qu busme-diis z'),^^. firmiter retinenda 71, 72. op-portunl- proponenda yi.i-jfl^.cum fcien-

tia conjungenda 7<^9>77o»

Solus juftus Sapiens eft 4od.

Safiens in ocuiis fuis infanabil^s TI23, II24.Sc entia ex timore Dei 1177,1178.Scriptura perfedViffime inftituunt refpediu

&fcienn3e,5c morum (5,7,8.

Sccuritai fumma in vits integricate 188,1S9. 218,219,220. 1323, 1324. ut in va-fricie periculum 189,190.

Sedula manusditat 181. ad 183. 3<5o, 3d»i.

378.ad 38i,&c.Sedulitatis remuneratio I004, looJ'. iiP7*

I198.Se/ic3w prajfercim piorum honoranda 6^1,

add}'^. 890,892,

Senpmm praefertim auditus u(us Ie^timu$exhilarac hominen

.')%x,^^±,

^mwo hominemindicaC 29.i9<J',

Sermo prudentis eft in corde ftulci promptus&inore 197» ipS- T^^.ad 5-^1.

Sermo jufti Sc improbi Zcti.ad 208.Sermoni incorrupto ftudendum 222.ad zz^),

& dp6. ad 409. ex puro corde gj6. ad980. & I022. unde fumma Isetitia ^^^^^^^,

<^6y. & fructus amoenus(533, &:c. 249._ 7 f7.3^7^1.

In Sermom ufu maximum prudent.s & Itul-

ti diicrimen 349, ^^ô.îp , &c. jufti &. improbi ^'^p.ad f 81.Sermo pro cogitationum racione Dto gratus

aut ingratus ^73,3^ ^-^(J.

Sermo tcmpeftiv^ habendus ^'^S. qui eftfummipraetij 1089,1090.

Sermoms excellentia non convenic ftulto.

iiiS. 1119.5er/«o«eprobus , vitaimprobus Deo exofus

66^,6jo.Sermo non eft inftituendus de re nili probe

cognita (537,<^38.Serym -.ntelhgens quis 5^20 . honorat herum

1'uii î^.ii^ô ab hero refpiciendus ^-ô.1161. til oftulto prxponendus (5)9, &:c.

Servusxt'3ih mft.tuenduseft 1247. non tra-ducendusapud ht-ru fuum 1273.ad l-7^«in honore conftitutus fuperbic 1288.

Silendo ftultus pro fapiete habetur 711,712.Simplicitas v:de Integritas.

Simflicitas ftultain vitio eft 190, Ipl. 377.Societas aliorum fumme prodeft , auc obeft

421,422. 1224, U^f.5o«Vf<?nmpiorum decfnanda 6^ <54. 470.ad^^^^.Piorum expetenda 1228,I22p.

Homo ad Societatem tuendam natus eft

712,713.Societates non func temere dJriimpendas

iZ^f.Somno modus ftatuendus 97,98,99.107(5.Somnolenti ingenium ^^. paupertas ^^. \oo»

loi. 849.^^8)' I-

SortK magnus ufus ad componendas lce.^

praefertim incer magnos ^^S»??^-Sjci

S T I N D5jp« juftonjm minim& irrita 217. 277. ad

280. ^cp. improh^rum vana 218. 279.4.8)'. 486". falten ud mortem eorum 2^7.

2-58.

Spei dilatio molefta 4,02. 4.03. 404.Sês in mortalibus non eft poncnda 779.

780.Sftritiii hominis, vid. Animct.

Stulti, qui irrifioni habent Dei fapientiam

i9-3?8.Stultomm judicmm contemnendum ^.\j6.5«/fMm dici a Deo grave eft 12*5.127.

Stnlti funt omnes natura 337. 338.

Stulti infortunium fuum in Deum conte-

runt 770. 771.772.

Stulti qui ir.caDaces do(5trin? falutaris 10 14.loi^.

Stnlto quomodo refpondendia in<5.lii7-

5f«/afpertinacia ii(5>.

SmMuperbia in rebus profperis 4Sp- 49°.1289. 1290.

Stuhiti£ defcriptio fub meretricis pidura

174.17)'.

Suferbia quid 230. 1249. habet comitemignominiam 230. 231. 1249. adi^yi*

paupertatem 324. 325". Dei odium, &certum judicium do2.(ô3.<^c4' 6z6. ad

^31, a Deo ruinam, 734, ad 737. 899.

matrem ftultitiam 229*23 1*232.prolem,

rixas & c^des ^^6. ad 399.940,941.Superborum ampliffima quxque Deus dilli-

pat T7i-T7^.Superba linguae incommoda. vide Lingua.

De Superbiaex donorum fiducia , vide F/-

ducia.'

Suf-erbia & faftus mala 899. ad 902* fe pro-

dentis in externis corporis membris1280. 1281.

Sufyrr^quls II31. II32.

Sufurro plus damni afFert, quam convitiator

727. ad 728.1ites ferit 725. 727.S«^ cuiqi cum pace concedendum 1002.

1003.

•TrEweye' agentes aberrant a fcopo 7 p.adJ- 771.

timeritm caufa fuperbia 399. frudus e-

E X Vgeftas

_ poi.adpoj'.Temerttai m judicando vid. ludic.

Deus improbos inTentationem mcritoin-ducit ^^^

Termmi patrum non movendi Ico2. I003.

loo^.DeT6y?c?vero & falfo 342. ad 345'. 494.

822. 823. 94.7. 1097.Teflem falfum Deus puniet 775". 77*5. 777.

782. 822. 823. 824. 947. 948. 949-Timor Dei quid fit 214. quotuplex 495:.

ejus frudlus uberrimus 8- 9. 149. ij^c

495'. ad 5^00. 7)-2. 812.TimorDe\ adjicit dies 214.21^. beatum

reddit 1191. 1192» ejus firraiilima pof-feiTio 21 f.

Timom Dei abfentia fons improbitatis 217.caufaexitii io<5(5. ad io(58.

Timor improborum inutilis 2lo*2ll.va-nus & fme caufa 1170. ad 1172,

Timor mali licitus 4<^8 . ad 470.Timens ex infidelitate miferrimus 125^ 3. ad

12f5.T/ntMmdefcriptio 1^9 3» 1194«Tyranni vita brevis 1^93' H^T»VEnWz teftimonlum ferendu 347. 348.

Veritatis vis in extorquendo ab ipiius

hoftibus teftimonio yg:Verbum Dei prxdicandum 1242. 1243. ad-

mittendum24.2T. a vide percipiendum

143. 144. 187,188. 989. ad 99)-. in ani-

mo recondendum i^c.J^lJ^.ioô. I02T.

fpecialicerapplicandum 140, 141.

Verbum Dei redium 143. certum 143. 144.juftum 145". perfpicuum id^6. perfedum:

cui nihil addendum aut detrahendum12(^7.

Verbi digniras 12(^7.

Feri'?/?w Dei aftutum reddit 149. eidem ex

auditione obfequendum i5o. i(52. 1244.

&. confulentiaufcultandum 802. 803.

Verbum Dei non eft contemnendum 404»

4or. 40(5. 1JS2. 1183.

Verh.s difcriminantur jufti ab improbjs îf.

11641^^

Verba non funt temer^ profundenda 4^3'

CLq-qq V^^rba

V I N DVerhd infidlofa refledruntur in aathorem,

^4^. 644. 64.^. perniciofa funt aliis 647.

Verhoft in opere faciundo defidiofi ^Sp^P^*In Via Domini reda incedendum 71.

Vindi8d Deo relinquenda gd^.ad 8(^8.985'.

VindiBa meditata odiofa -^l' 472. 47?.

Vini ufus & abufus 1302. 1303.Vdie Ehnetai.

De Violento vid Improhitas,

Vita jeterna qujerenda , 6c quomodo $69,

$70, ^71.Obfervatiopr^ceptorumvita <^3.

Ki!>^ longinquitas Sc profperitas unde ^<5.

^7. :^8. 214.215- 21^.

Quae yita inferviunt jufto fufEciunt ipp.200.

Fi>«g huius praemia, & psena ^17. 318. 4^7.

4^8.4)9.Vocatio legitima ab omnibus exercenda

329.330. 331.

E X. ZVocatto probe nota,8c percepta efTe debet

Vocatione legitima no^^^vnftrudtus improbusnuncius eft 41 J,

Fxor-ftrenua mariti corona 310. 311.312.lUius virtures 130^.3^1327.pro meritis fuis laudanda eft, 1327. ad

1329.FArorprudensxdificatdomum fuam , ftulta

deftruit 437.440.Fxor improba dedecorat & cruenrat ma-

ritum,_ 312. 313. 790.791. 792.

Vm cont«itiofa grave malum 911. 913.

931. 932. iiof . iiT^- iiT8«Vxorm fe res bona a Dei benevolentia eft

7^2. pra; divitiis 791. ad 794»\nVxores ancillas fuas ducentes malefibi

confuiunt 1287. 1289. 1290.Vxores lediiTimx iummojoco conftitutse

comparandas 1304. 1305*.

^ Elus in propria peccata 383.

TABULA DUPLEXMucuam relationem inter Decalogum &: Pro*

verbia Salomonis indicans : Prior referens (ingula ad fin-

guias partes DecaIogi:poft:eriorextendensDeca-logum ad Proverbia,

Utrarumqjje explicatio.Y^gUYce fnjl friynam Itneam dcnotant cafita^ verjiis Proverhiorum-.foUfecandam decem Pr^cefta;ubietiam fdec.) indicatrelationemadtotimi Decalogum dec.exc. I. & lo. adDeca^

iogum totum exccftis primo i3 decimo, Euan^. ad Euangehum. tab. : . ad primam tahnlamDe^talogi, tab. 2. adfecundam tahulam. 2. tab. eScc. lc adfccundam tahulam exce^to decirno.

\ Trov.

c. lo.

verf,

I

Z

tdPri\

T A fi U L A£cept,

IProu, ad Phccept,

3 i<^-^8.4 8.

• )- 18.

I6

Itab. 2>

P R I O R.

Prov.Iad Pracept,

loJ l

9-

Dec,

Prov.Iad Pr.tcept,

11 yTab.z,

exc, jo.

12 d.

i

[

n

Prffw.

14.

16

1718

ad >

293

32 }

c. I.

v.I.

24^10II1

12

1314.

16

17-)

18 3

1920212223

Tad Prtccm» Prou.

Dec, exc,

I. (3 lo.

8.

dec. exc.

I. ^ 10.

dec,

I.îo.

dec.

dec, exc.

I. ^ 10.

dcc.

A B U L A P R<x^ Praoeft, , Prov. ad Prxcept,

dec. exc*

I. (3 10,

z,

I.

W&. 2.

ejcc. lo.

tab.Z^

9'tab, 2,

8.

8.^9.

tah. 2,

dec.y,

tab. I,

I.

9-

10»

13

^tov, ' adPr<£ce^l^.

14

16

1718

1920212Z2^242^2<S

272829

30

y^32 >33

c. 6.

I.

z3

4

dec.

Euang.

2.

6.

(^.

8.

dec.

3- ^9-clec.

8.

3.9. ^8.^6.3.^9.

TABULAPRIOR.dif Prace^t. ?rott. ad Prace^t.-

^PtM,Prov.

1920 N

21 '

10.

246\

z6

2728

^^ l^f

3031

32

33

f»

[1.^2.

loII12

1314I>

1(5

1718

I.

dec.

I. £^ ew^n^.

I.

T.

dtc. Êuang.

2.

8.

I.

8.

^îl'. 2,

9-

1 T.

1 r-

6,

dec. exc.

I. (5" 10.

dec.

tab.2.

exc. 10.

6.

tab.2.

exc. 10»

c. 17.

V. I.

2

3

4

S

9

10

II

T2

13

14iri(J

17118

5.-

I.

cxc. IC.

Jec. exc.

I. ^ lOc

dcc. exc.

I. ^ 10,

Eumg.

tab. I.

(5.

Dec. exc.

1.^ 10.

l:

8.

adPrxcepi:*

& lo.

55

J

T A B U L A P R I O R.

l

V

PfOV

j6>17 >

18

1920212223242r2<^

2728^29

"^

30C.2I.

I.

2

3

45"

6

910II

12I?

14.

iri517

ip2021222324

8.

dec,

8.

5.

8.

I.

8.

10.-

t^h.Z*

dec.

6 (^ f.

r-

6.

6-6 B,

dec.

dec.

Euang.

(^ dec.

$66.

6.

6(3 cf.

Prov,

2Sz62728293031

C.22.

v.i»

23

4

6

78

P10

II12

13

14

^Ti<^

^Z18

192021222324

.

^^2(5

I 27^28

29

adpracept.

8.

2.

9'

I.

8C^9.I.

I.

des.

8.

5e?9«I.

8.

7.d.

8.

4«

2,

7-

<5C^8.

8^y.

I

C.25.

I

2

4

2122

23

242Tz6272829

3

3

32

333435"

R5

C.24.

i}23

4s6

78

9lo

ad^ricce^t.

8.

I.

deci

I {^ lo.

I^ 10.

r=

tah.Zêxc,

•10.

II

<f^c. ej*;c. 1«

C^ 10»

dec»

dec.exc.Zo

}

adprjeccpt.

6,

tah.z.ex 10.

I.^f.

^& 6»

16 S'

/

iGi

17

,/?^

T A B U L A P R I O R.

16

1718

192021

2225242r

2d2728C.29.

I

2

3

4-

6

7S

9loII12

14.

if\6

1718

192021222324.

adfrxcept,

1'

6.

dee. excl»

(3 10.

8,

S.

f-8.

6 i3 adE-'

uang,

?•

8.

T-^7-)'•

<ii dec, exc,

lC^lo^4(i Euang,

6(3^,ilec. exc,

i.CS» lo.

8.

9-

I.

(5.

I.

dec, cxc,

I. ^lo.Euang,

C.51.

adfraceft,

I.

dec.exc. I.

?.

tf.

8.

TAB^LA POSTERIOR.Ohferva , pemdum dtflinguere capita : colon inter capita^ njerfus^

commainterverfiis ejufdem capitis, Et verhum (ad) contmuarema'

teriam a fiûra feu verfu prcecedenti ufque adfequentem. Etverba (& adj referre ulterius ad aliudfecun"

dum n tamfequentem •

REferuntur ad Decalogum totumcapitts decimi , verfus 8, 9, lo,

17, 21 3^2^,27 ad 50. 11:2 ad10,19.12: 2,3,^7,13,28.15 :

(^,13,21. 14:9,12,14. 1(^,19' 22.

I^: 14,21,22,24. 16: 2,5, & ad Euang. 16,

17, 22, 25". 18: 2,3,11- 19: ?'8, 16, 20, 27.

20: f, 7' 9' 18. 2t: 2. 4, 8, if, I5,i8 8c ad

Euangelium,29.22: ^,!.^^: 12. 24: 3 ufque

ad 9» 13, 14- 2T: 2^. 2d; 11. 27; 12. 28: J.

29: 1 5, 18 8cadEuang.Qaaedam etiam ad Euangelium referun-

tur. fc: i^: jS- i5: 3,5. 17: 10.21: 18 & ad

dec. 27: 22. 28: l.âS & ad 6. 29: 2, 5 &ad dec. excepris primo & decimo,^!

.

Ad Decalogum exceptis prseceptis primo

& decimo rereruntur capitis decimi verfus

decimus tertius, 14, 16, 19, 26, 31, 32. 12:

23. 14: 3. 16: 20,21,23,24. 17: 7,9, 13,24.

18: 20,21. 19: 2,21. 24: 1,2,10.28:4- 29:

(5& ad Euangelium,24,27.

Ad primam decalogi Tabulam referun-

tur 11: 2.ad 10, 20. 14: 26, 27. 17: II 8c

ad v28:2. 30: 12.

Ad lecundam Tab. referunrur lo: 6. Ii:

12, 14, 17, 18, 27. 12 : 12, 15-, 20, 21. 13:

10, 19, 20. 14: 2^, 34. ly: 9. 16: 12. 21: 7.

Ad Tab. 2. exc. pn^cepto decimo , refe-

runtur 10: 11. Ii; il, 29. 12: 14, 16 & ad

prsceptum fextum, 17, i8, 19, 22 & ad 9,

2(5. 13: 2, 3, 5", 9, 14 ad 17. 14: 7, 8, 9. 16:

29, 30. 17: 4. 21: 3. 23: 29 ad 3). 24: il,16'. 26: 27.Ad prunum pra^ceptum referuntur 11:

21, 28, 31. . 4; 2. ly: 3, II, 33 &. ad 2. 16:

I, 3, 4, r,9. 17: 1. 18; II, 23.20: 12, 24.21: I, 30,31. 22:2,4, 12,23. 23: II. 24:j8,2-, 21 &22 &ad5'. 27: i, 2 & 3 8cad f. z6: 2, 12. 27; 19. 28: 14. 29: 13,25.31: 30.

Ad fecundum prxceptum referunrur il:8, i5, 28, 30,33. 15:7.18; 10.21:27,22:17, 18, 19, 20, 21. 25"; I. 28: 9.

Ad terrium prseceptum referuntur 15": 2,

3, 23, 25, 28. 17 : 20, & ad 9. 18; 4 idem,

23 idem. 29; 20 idem.Ad quintum prêceptum refemntur 10:

1. 12: 1. 13: 1, 18, 24. 14: 28, 33, 35". il:

f, 10, 12, 20, 31, 32. 16: 10, 14, if, 28,

31, 33. 17: 2, 5, 8, II & ad tab. i, i^, 17,

21, 23, 2r, 25. 18 ; f, i5, 17, 18, 22, 24.

19 • 4. <^, 7, 10, 12, 13, 14, 18, 19, zf, 26.

2c; 1, 2, S, ii,i9,ao, 25 ad 30. 21: 9 & ad

8, 10 &: ad 5, 11, 12, 19 & ad 5, 22: 5, 10

Sc ad 5, II & ad 9, 24, 25", 29 & ad 8- 23:9, 13 ad i5,22 ad 25. 24; 21 & 22 & ad l.

21; 2 & 3, & ad I, 4, 7, 6, 7, 13, 17, 19,

24 & ad 8,25". 25; i, 3, 5, 8, lo. 27; J^^^,

9, 10, II, 17, i5, T7, 18, 21.28: 7, 12,11,

i5, 21, 24, 25, 28. 29: 3, & ad 7, 4,12,14,15^, 17, 19, 21. 30: II, 17, 21 & 22 & 23,& ad 5 & 7, 29, ad 32. 31; i ad 5", 9,& ad

6, 28.

Ad fexrum prxceptum referuntur 10 : 3&ad S, 12, .3, iS &ad9. 11; 25,:'o. 12;

5, 8 & ad 9, io. i5 & ad tab. 2. exc. 10,

2v 13: 8 & ad 8. & 9, 25- & sd 8. 14 ic»

13, 17, 20, 29, 30, 32. ij ; I, 4, 8, 13, 17,

18, 27. i5; 10, 27, 28, 32. 17: I, S,'2, 14,

19, 22, 27. 28. i8: 5,7, 12, 14, i9;23. 19:

iJ>22»

K'

-^.

^^V:

TABULA P

iT, ii.io: 1, 3,22. 21: 10, T?, 14 & ad g,

19 & ad f , 21 & ad 8, 22, 24. & ad 9, 2f& ad 8. 22: 7, 8. To Sc ad f , i^, 22 & ad

8, 28 &ad g. 25 : 1, 2, 3. 24 : 17, 19 & ad

10, 2S, & 29, 6c ad 9. 2^: 8, if, 20, 21,

22. 26 : 17 & ad 8, 18, 19. ô & ad 9, 21,

24 & ^fâc 2<^ &: ad 9, 28, & ad 9.27: 3,

4>28;-5o, 17, 23, 2^ & ad Euang. 29: i, 7ik:ad/8,9^22. 30: 13,21,22,23 Scad^§5:7f33-3i:<^.7'8.9.&ad5: .

"", Ad feptimum prascepmm rereruntur.12:

4, 14^ 13. 21 : 17 & ad 8. 22: 14. 23; 27,

28v 30': 18, 19, 20, 21 & 22 &: 23 Sc ad y

:;Sc(J,io ad 27 6c ad 8, 28 6c ^.

'^"v Adocâvum prseceptum referunturio :

a, 3 Sc ad <^, 4, 5", i^ II.- 1, IS, iS 6c ad^,

2i4:,25r. 12: 9, II, 24, 27. 13: 7, 8 & ad(J

;$^, II, 22, 23, 2^ & ad 6' 14: 1, 4, <^,ii.

20, 23, 24, 31- T^ iP' 23, 2J, 27. 16 : 8,

11, 18. 17: i<^. 18. 18: 1, 9. 19: 1, ir, 17.

'24. 20:4, 6, 10, 13 ad 17, 21,23, 25". 21:

5,j(5;. 9, 14 6c ad <5, 17 6c ad 7, 20 6c ad 6,

^j 6c ad 6ja(^. 2i;i 6c ad 9,9, 13. 1^,22 6c

OSTERIOR.ad 6, 2(J, 27, 28

8faaH5, 2p 8c ad f. 23

•

4 ad 8, 10, 19, 2o,W\ '^4 : 27, 30 ad 34,25"; 14 5c ad 9, 24 5^, *

f. 2(J; 13 ad 16,17 6c ad 6. 27 : 7, 8, i>, ^j-ufque ad 27.28: 3, 6, 8, 19, 20, 22, 27. 29-: 7 6c ad 6,n. 30 : 7, 8, 9, 10, ly, i(J, 24 ad: 28. 31;lo ad 27.Ad nonum praeceptum referuntur lo:

'

18 6c ad 6.11 : 13,. 16 5c ad 8, 22. 12: o'6c ad 6, 9 6c ad tab. 2 exc. 10. 13 : 8 6c ad^^c^.i^;^, 1^,18, 2y. 1^:2,9, 2(^,28.1(^:13.17:20 6cad3. i8:46cad3, 8, 13.

19: 5', 9, 28, 29. 20: 14. 21: 23, 6c ad 3,

24 6c ad 6, 28. 22 : I 6c ad 8, Ii6c ad f»9.24:23ad2(J,28 6c29 6c ad(J.2);9,io,II, 12, 18, 27. 26 : 4. f, 7, 9, 20 , 22, 23,24 6c 25" 6c 2(J 6c ad 6, 28 6c ad 6. 27; i.

2, 14. 28: H.29; 5*, II, 23. 30: lo, 11,14.31:29,30,31.Ad decimum prajceptum referuntur n;

7 ac ad I. 13 ;. 4, 12. is ; 2d, 23; 17, 18.

24:17, ip.^yiKJ.a^jao,

F I N I S«

/

I-

I

cr L

/

4^yV

^—

S

-IQ

e,-

<^ -y o^ —— c

(::> :_L

,^ i

'^V^ iA^'

k> J —U-

\l f

JJ^ Oy ' - .

^-y2> '^j^-%Lf}l *!>

'^fi

D

C *

'/do-

^^^

/7, 1

Commentarii succincti & dilucidi in Proverbia Salomonis

Documents