Comcaac quih Ziix quih Ocoaaj hac - Lengamer.org...eentz catootalam ihyaa coi quiicot insaticpan aha xo him mpizi ta x, hipi hant quih iicp immiiha pac haquix poohca ta x, taax ano

Comcaac quih Ziix quih Ocoaaj hac

2

Hapaspoj hapamalim hipquih comcaac halx catàxo pac yatoosiploj iha.

LHC, Lorenzo Herrera CasanovaMLA, María Luisa AstorgaOPT, Óscar Perales TorresRMH, René Montaño HerreraXMH, Xavier Moreno Herrera

Xiica ipaspolca:CMM, Cathy Moser MarlettTMV, Thor Morales Vera

Primera Edición, 2010Socaaix xah, Haxöl Iihom xah, SonoraDerechos reservados por los autores.

Comcaac quih ziix quih ocoaaj hac. © 2010. Derechos reservados por los autores.

3...................Ac quij iicp hac 5....Acaam ccaa quij iicp hac 6

.....Alo quicös com iicp hac 8..An icooquim com iicp hac 8

Azoj Canoj Imatax quij iicp ...................................hac 9

............Caanj com iicp hac 10.....Caasquim com iicp hac 11

Cmaacoj Cmasol hapah quij ..........................iicp hac 13

...........Coeept quij iicp hac 14Cotxaain hateecös com iicp

.................................hac 15Coyote Iguana hapah quij

..........................iicp hac 16.........Ctooml com iicp hac 17

Haa-yamanoj quij iicp hac 18.....Hai quiita quih iicp hac 19

Hant Ihiini Comcaac coi iicp .................................hac 20

Hant Iiha Quimx quij iicp .................................hac 26

Hant quixoaa quij iicp hac 27........Hantixp com iicp hac 28

Hantx mocat quih haxölinaailc yacaalam coi

..........................iicp hac 29

................Hapj coi iicp hac 31Hapaj xah, oot xah, taax iicp

.................................hac 33Hapaj xah, oot xah, taax iicp

.................hac czaxö iha 34.............Hasaj cop iicp hac 37

Hastaacoj hapah cap iicp hac....................................... 39

Haxoj ihamoc ano toom .imquiin timoca iicp hac 40

Iimox Impafc quij iicp hac 40Hehe joeene hapah quij iicp

.................................hac 41............Lamz com iicp hac 42

.............Liitro quij iicp hac 43............Loomz coi iicp hac 44

.......Mosnipol quij iicp hac 45..........Naapxa quij iicp hac 51

............Najoo com iicp hac 53................Ool cop iicp hac 54

Ool itac toii hapatni com iicp .................................hac 55

Oot hant imaxquim cop iicp .................................hac 56

.....Oot icaanj com iicp hac 56..Oot icanoaa com iicp hac 57

......Oot izamt quij iicp hac 57

Comcaac quih ziix quih ocoaaj hac. © 2010. Derechos reservados por los autores. Derechos reservados por los autores. http://lengamer.org/admin/language_folders/seri/user_uploaded_files/links/File/Enciclopedia/EncicloSeri.htm.

4...............................Pyeest: 58

Hantx mocat coi ziix quih oiitoj quih pyeest quij ano

...........................coii coi 58Satoj hasaiitaj com iicp hac 59Seeten ctamcö com iicp hac

....................................... 60Siipoj quij iiquet quij

.............cöihaahitim hac 61..........Socaaix hac iicp hac 62...........Teexoj quij iicp hac 63

......Tosni xah, canocni xah 64......................Xaasj Cacöla 65

Xaasj Hatn-Ocaptaxlca cap ..........................iicp hac 66

.......Xasaacoj com iicp hac 67........Xepeiisj com iicp hac 69

..Xepenozatx com iicp hac 70.........Xnaacoj cop iicp hac 71

.............Xnaai cop iicp hac 71Xnoois ihaat iizax cap iicp

.................................hac 71..............Xoop cop iicp hac 72

Xoop Cacöla quih Inoohcö .......................hapah hac 74

.......Xpacaafc quij iicp hac 75........Xpeezoj com iicp hac 76

..............Xtiip cop iicp hac 77Zaah aqueemot com iicp hac

....................................... 78Zamt hacaatol quij iicp hac 79Ziic eaah coox coccah quij

..........................iicp hac 85Ziix cmiique caii cmaam ipca

.........quiho quij iicp hac 86Ziix hehe it cöquiij quij iicp

.................................hac 87Ziix hehe it cöquiij xah,

hapxa xah, taax czaxö iha....................................... 88

Ziix hant cpatj com iicp hac....................................... 89

Ziix ina quicös cop iicp hac....................................... 91

Ziix Isoj Cöhapezi quij iicp .................................hac 92

Zixcam cacöla com iicp hac....................................... 93


93ZIXCAM CACÖLA COM IICP HACZixcam cacöla hapah com hiz cocom iha. Hantx cömiiha hac ano cöihitaai, taax haa ha xo cmaax ox cöiiha hizac cmaax z impaho ha. Comcaac cmaa hiz cömoca hizcom, taax z ipooht, imaaj iha. Zixcam cacöla caacöl haznám hapah com ox cöiiha hizac hanso cmiique caii quih hant zo cötiij x, itzaxö ma x, impé. Ox xah mee: !Hantx mota ma x, zixcam cacöla quih tatxo, hax iya. Cmaax ox xompacta !xah teme. Hant xah, iizax quih thaa ma x, zixcam tacom iti cöipaho quih thaa ma x, haso caacoj quih xepe ano quiih quih hant zo cömota x, canoaa quih zixcam cacöla hapah tacom itapoct x, hant sooit taa x, hant zo cömoya. Iteel ipac-a-moj cah yahcaalim, canoaa timoca an iizquim cah x. Ox tpacta ma x, comcaac quih tatxo x, itaai, tazcam x, iyooctam. Zixcam coi ox tpacta ma x, mos cacaazxaj coi mos toc cömoii. Comcaac coi, taax miizj oiitoj iha, zixcam coi yax. Cahixözaj coi ilitcoj quih inyaatam x, ipaaolca xah xiica ano yaaitim xah, coox oo imexej, isiiitoj taa x. Ox cöiiha hizac, taax cmis z impaho ha. Zixcam cacöla com hant com cöquinej x a h x a i i h a . C m a a x hasquita ha. Cöisooxi ha tax, cmaax iiqui impacatx iha, zixcam cacöla com. [XMH] (Totoaba macdonaldi)

zixcam cacöla(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


92ZIIX ISOJ CÖHAPEZI QUIJ IICP HAC Ziix Isoj Cöhapezi hapah quij hizaax oo cötpacta ma, tahac oo cöoomxoj iha. Cahtxima ha, Ziix Isoj Cöhapezi quij. Xiica quih iiha coi tcooo ma, heemot coi, taax oo ano mota ma, yaa quih quihiiha ha. Ziix quiisax quih hax ihmáá cah haquix mota, cötafp xox, coox oo ziix quih yaa coi cöimizi. Caticpan quih catxo, taax heezitim heeque quij iti moii. Eentz catootalam coi mos tatxo, hant hac iti moii. Hant hayaa com ano caticpan coi mos hoox oo tatxo, toc cömoii. Hant tfii ma, ttaaplc ma, zaah iicp hac caay iti quiij zo cömota ma, Ziix Isoj Cöhapezi quij imiiho. Ctam taax cömoca, tiix zaah quij haa, yoque. Caay iti ihiij ticap xox, hooro cah iiqui cötpaii, yoque.

Ox tpacta ma, Ziix Isoj Cöhapezi quij itaho, iicp isyai xah taa miimoz. Ox tpacta ma, ctam caay cop iti quiij quij, ox xah mee:

—He toox moca ha. Taax ah aa itah ma, ziix hayaa zo htcmaazi ho.

Ox tpacta ma, Ziix Isoj Cöhapezi quij ox xah mee:—Hipi hisolca coi iti cöhapeeptoj ta, ma hpizi ta x,

eentz catootalam ihyaa coi quiicot insaticpan aha xo him mpizi ta x, hipi hant quih iicp immiiha pac haquix poohca ta x, taax ano hpiih ta x, hin nseaalim aha —ox xah mee, Ziix Isoj Cöhapezi cop. [RMH]


5AC QUIJ IICP HACAc quij, tiix xepe ziic iha. Ac ctam quij, tiix ilit quij cheel iha. Ac cmaam quij, tiix ilit quij cooscl iha. Ina quih cooxp iha xo ac ctam quij iisax iizc com coopol iha.

Ac quij, tiix xiime cah imiihit. Xpanaams quih mos imiihit. Ac quij, tiix ihaapl quih mos áno taaixaj ma x, taax iti cöipaho ha. Ziic tiquij hast ancoj com, tiix an hant imooit iha. Hamt quih hast quih imaainim com, tiix ah an hant mooit, ziic tiquij. [LHC] (Aythya valisineria)

ac ctam


6ACAAM CCAA QUIJ IICP HAC Acaam ccaa quij ziic quisil iha. Ziic tiquij iiselca itacl tintica hax mooscl oo. Iisax iizc com hax mooxp oo.

Acaam ccaa tiquij, ziic ziix zo quihit áa z imhaa ha. Ziix quih isiihit taa x, hehe quih istj quih cacat quih imiihit. Hehe is quih cacat quih mos imiihit. Hax quih isiisi taa x, hasahcapjö quih ix quih imiisi. Hasahcapjö cop mos iif com cöitnip x, imiisi. Ziic tiquij hax quih mos quisi ha xo hax cpaaisx, taax ipi z imasi ha. Tooha cötajöc oo, hant com iti quiihtim iha. Taax ah aa itah ma, aama.

Hantx cömiiha hac, xiica coosyatoj cmajiic coi zo haa, yoque. Hant z iti tiij, tooizj, toc cötiij ma, ziix hast iizx ano coom com mos cmiique quih thaa x, toc cöquiij iha. Ox tpacta ma, haaizj quih hapaxi coox cah x itahit, toc cötiij ma, cmaam ical quij ox itai, yoque. Iscmahitim taa, itah, yoque. Ox itai ma, iisax theemt ma, onaaij quih z itexl, yeen hac iti itjiit, yoque. Ox tpacta ma, iisax theemt, tfit, hehe án com iiqui tiin, yoque. Ox tpacta ma, taax ano cöititaai ma, hant haaco tama ma, cmaax ziix ccam ihmaa ticom thaa, hehe án com ano moom. Ziix hast iizx ano coom com ipnij án quij hax imhééloj oo tax, taax imam haaizj ihajii t t i q u i h i t h a n t c ö i i m e t o l c a c h a a ,

acaam ccaa(TMV yaaspoj iha.)


91ZIIX INA QUICÖS COP IICP HACZiix ina quicös hapah cap, tiix zixcam catol iha. Intipa ta ziix hapaho z imhaa ha. Hehe án com ano cöiitax hac mos áno hapi ziix quih oohit quih ocoaa quih, haquix coom com it iihom com, tiix oo iti catax iha. Hant quih cpat xah quih imhaa x, hast quih iicot xah quih imhaa x, ox tpacta hant zo contita x, heel án quih taacoj x, iti toom, hant zo comom. Ox tpacta ma x, hant quih tiix chaa, taax oo iti catax iha. Heel imám quih imiihit x; tootjöc quih mos imiihit. Taax oo cötpácta, mos ziix ccam quictamo isoj iha, ziix ina quicös cap. [XMH] (Pecari tajacu)

ziix ina quicös(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


90coi itacötoj x, imiiitoj, ziix hant cpatj com. [XMH] (Balistes polylepis)

Ziix hant cpatj cöicoos(Ziix caaixaj Ramona Casanova quih yaamx iha.)

Hant coaan ano hptiti, hiza hptiti,Hast ihtcaxaj* ii.

Hast coaan ano hptiti, hiza hptiti,Hast ihtcaxaj* ii.

*! ihtcaxoj


7yoque. Taax oo cötpacta ma, hant haaco tama ma, cmaam tiquij, ziic acaam ccaa hapah quij imhaa. Ctam quij, tiix ziix hast iizx ano coom com imhaa. Ziic tiquij immah tax, cooha, yoque. [LHC] (Troglodytes aedon, Thryomanes bewickii, Salpinctes obsoletus)

acaam ccaa(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


8ALO QUICÖS COM IICP HAC Alo quicös com, tiix ziix coaafp áa heeque com haa ha. Hapasni canoj heeque com mos toc comom. Ziix coaafp coaafp quih caacöl coi, taax quiicot imatax iha. Alo quicös com, tiix xepe quih cxatlc quih cmeque com, tiix oo ano calx iha. Saapl taa ma x, taax iti hant com iti cöiihom iha. Xepe quih cxatlc com, tiix oo ano calx iha. Xepe quih cyaail com, tiix an imalx iha, alo quicös coi. Hant cooxp quih mos áno cmaaitx com, tiix ah imiiitoj, alo quicös coi. [LHC] (Mugil sp.)

alo quicös

AN ICOOQUIM COM IICP HAC An icooquim com, tiix hap inaail cah an icooquim quih thaa ma x, haxaazc quih an imiiquim, cmiique quij. Xapoo inaail xah, caay inaail xah, ziix cooha inaail xah, taax coox oo an icooquim quih chaa ha. [LHC]


89ZIIX HANT CPATJ COM IICP HACTaca mos impah. Tiix zixcam ox hapacta ha. Xepe quih cyaail com ano coom iha. Xepe quih iteeloj xah, hant quih quiitilc quih hast ancoj com, tiix mos iti coom iha. Xepe quih cyaail com ano cöimom hac, ziix oiitoj quih chaa quih, taax xpanaams quih pti immis quih tatxo x, xepe com ano coom iha. Taax pac haa toom ma x, oohit iha. Zixcam quih ipxasi quih mos quihit iha. Ziix hant cpatj caahit quih hant zo contita ma, tpaho ma x, canoaa quih an ihiij quih hant zo cotom ma x, itaafin x, toox hac ano cöitapeetij x, hapx com cömiifp. Taax ziix quih icaahit quih iictim quih xepe án hant cooit xah, zixcam ihaait quih xepe com an himo cpazjc xah, taax oo quiii ha, iiha cötmacoj. Taax oo cötpacta, mos xepe quih iteel com iti cöimom hac, taax ox isoj capactoj iha. Haxöl quih imiiitoj. Xepe com intiin, tpocatoj, cotom ma x, haxöl quih i t c a a x , o x i s o j imapacta. Yeen cap hant cöitnip, iipajö cap hax toohcö oo x, hant coaan quih ano tap, hant zo cömiip. Taax oo cöitapacta, haxöl quih quihit iha. Ziix hant cpatj com it iiha cöiyapiitaj quih haa tahca x, cötafp ma x, ccaa quih hant zo contita x, mos itacö x, oohit iha. Imam tmam ma x, taax it iiha cöiyapiitaj iha. Ox tpacta ma x, comcaac

ziix hant cpatj(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


88ZIIX HEHE IT CÖQUIIJ XAH, HAPXA XAH, TAAX CZAXÖ IHAXiica ccamotam quih tatxo, toc cötoii ma, pyeest quij taacoj ma, ano toii, toc cötoii, yoque. Ox tpacta ma, hapxa quij ox tee, yoque:!Icosanpx ihmiimzo. Mos áno cocapjc zo haa piij ta x,

tiix iihax ihpsosanpx aha !ox tee, yoque.Ox oo mpacta xo, cmiique zo tmaaitom ma, toc cöiyaii

iti, ziix hehe it cöquiij quij ox tee, yoque:!Hapxa, miihax ihpsosanpx aha, impoomzo ta x. Ox tpacta ma, hapxa quij ox tee, yoque:!Saate. Me ziix ccam iisax quihiih cah cöimocapjc

iha. Miihax icosanpx himá ha !ox tee, yoque xo ox oo mpacta xo, cmaax iihax pte tiistox ma, cmaax tosanipxat, yoque.

Cöipancojc hac pti itmis oo, toc contiihat iti, hant hasitox iiqui ipancojc com cösiizcam taa ma, ziix hehe it cöquiij quij, yeen cop itatox, tiix oo hant hasitox com cötafp, tiix teezi, yoque.


9AZOJ CANOJ IMATAX QUIJ IICP HAC Azoj Canoj Imatax quij — comcaac coi hizaax oo cöitapactoj, ziix quih ihaseaalam iha. Hant quih iti toii, toox pte toii xox, azoj canoj yaqueeelcam timoca hapx tap ma x, ihooctam iti x, Azoj Canoj Imatax tiquij iti itaait ma x, cmaax tseaalam x, hant quih iiqui isitooij hac iiqui mitooij.

Comcaac ctamcö quih sixoaaj ca coi ox ano pte titaai ma x, hant quih iti paii, isiilx hac iti miizcam. Ox tpacta ma x, ctam czaxö hapah quij sixoaaj ca coi ptiti itaquim x, inzaxö. Xiica quih quiistox quih oyacalcam quih ziix quih cöicamsisiin quih iti cöiihj hac, taax ah cöinzaxö. Ziix quih cmiipla quih cöisaaizi hac iiqui ootni ha, ziix quiisax ctam czaxö ticap.

Ox tpacta ma, ox imii, ctam czaxö cop: —Xiica quiistox quih iiha mocoaaj quih hehe án com

ano toom, imiipla haaj coi, taax hizaax oo cöhapacta ha. Hai quih intooit, hant zo cötap ma x, ilít quih copxöt coi hai cop itasiijim ma x, hehe quih ihmaa quih ihiini cöimiih. Ox tpacta ma x, taax oo tfit, iitax quih iihax coma. Ziix quih ccam quih haquix tiih, itaho x, itajc coi z itcazni x, hant quih ihmaa, taax it hant imiixquim. Taax oo tfit, iitax quih iihax coha ha —ox imii, ctam czaxö cop. [LHC] (Polaris)


10CAANJ COM IICP HAC Zixcam caanj hapah com, tiix intipa ta xepe quih iteel xah hant quih quiitij quih chaa com, tiix iti imatax iha. Xepe quih cyaail com, tiix ano coom iha. Matix xah xepe quih iteel com iti siifp taa x, mos áno ihaapl quih taaixaj x, hant quih iti tap ma x, xpanaams quih hapx tiyat x, tacöla x, xepe quih iteel com iti toom ma x, taax iti, haxoj com cöiifp iha. Zixcam quih quixt quih tatxo x, xepe quih iteel com iti toom ma x, taax ah imiihit. Hant iiqui ihaamas xah, ziix coaafp xah, zixcam inaail caaitic xah, taax ah imiihit. Taax oo cötpacta mos, hant quih cooxp quih caaitic com mos iti imatax iha. Hast ancoj com, tiix oo ano catax iha. Zixcam hax quimaaxat oo ha. Zixcam mos áno ihiipe quih cöhapá com, taax iiqui hapasx iha. Zixcam com hapi isayaxi hac iti cöiyayaxi hac zixcam caacoj iha. Ipxasi quih tiipe, tooxp, teaam ma x, comcaac com oiitoj iha, zixcam caanj hapah com. [XMH] (Mycteroperca jordani)

caanj(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


87ZIIX HEHE IT CÖQUIIJ QUIJ IICP HAC Ziix hehe it cöquiij quij ziix ccam cmiique quij ziix quih ziix quih cöoaactim isoj coi zo haa ha. Ziix hehe it cöquiij impah xo mos itaasi ihmaa hac ziix caatotim impah.

Ziix caatotim quij hantx cömiiha hac xiica ccamotam com cói comcaac aa quih thaa, toc comom. Taax iti ox tee yoque:

—He hipi ziix ccam quih cocapjc quih isiijim caafzx zo pomhaa ta x, caapxalcoj hant z ipaait ta x, zaxt quisil quih quiicot caap zo toc contipa x, tiix oo isnaaij aha —ox tee, yoque.

Hantx mocat coi ziix hapahit quih mos áno quiipe quih, taax imahaataj, cöiitoj hac.

Ox tpacta ma, mos ipocj cop ziix quih ziix ihasiijim isoj quih, taax mos imahaataj, ipocj cop. Ziix iti icoohit quih itahaataj x, ziix hapahit quih iti imiii x; ziix quih ziix iti ipasi, taax mos imahaataj. Hap ixamataj quij cmatj cop mos iti itaca x, imiisi, cmiique hantx moca quij. [OPT] (Gopherus agassizii)

ziix hehe it cöquiij, ziix catotim(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


86ZIIX CMIIQUE CAII CMAAM IPCA QUIHO QUIJ IICP HACZiix cmiique caii cmaam ipca quiho hapah zo toc cötiih, yoque. Hant quih iti tahca, tcozim, hoocala zo tompaho, hax zo tompaho ma, hant zo cötahca, yoque. Ox tpacta ma x, taax ano cöititaai ma x, cmaax ziix cmiique caii cmaam ipca cöcoos quij cömiizcam. Ziix quih icaaipot, taax itoonec x, cömiizcam. Quiicot popaiitim ta, hoocala com toc copom, poopca, pomcozim, hax com pootxo, hant com iti soom ha, teemyo. Ziix cmiique caii cmaam ipca cöcoos quij cöcaazcam tamocat, ox tooza, yoque.

Ox tpacta ma, ziix cmiique caii cmaam ipca cöcoos quij yacmolca coi hapx itaquim, xoop iyat hacoaazj yaa com hapx itaxquim, xeescl iyat hacoaazj com mos hapx imiixquim. Ox tpacta ma, cmaax taax iti tiij, hapx taailx ma x, imooctam, comcaac coi. Ox tpacta ma, hoo xah teme ma, comcaac coi itacaj, taax hoocala z iti tiih, toii tpot, hanso tanoj, yoque. Ox tpacta ma, hoo xah teme ma, hoocax quih caacoj, taax thaa, ttamla, tanloj, tapca, toc cötap, yoque, hoocax ticap. [LHC]

(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


11CAASQUIM COM IICP HAC Caasquim com hantx cömiiha hac ano cöihitaai hac, taax zixcam hapaho áa z imhaa ha. Comcaac com cöimaticpan iha xo cmaax ox cöiiha hizac miizj taa ma x, yaticpan iha.

Zixcam haai cmipe ha, cöisooxi hac quih cöihaa hac. Ziix haxa hapatox xah, eenm icaahit xah, hacaaiz xah, taax cöimooxi ha.

Xepe quih cyaail com, tiix ano coom iha. Haso quih caaitic quih cacösxaj quih, tiix ah oo cöitaai x, imiicötoj. Ox oo mpacta xo iisax quihiih zo anxö ptiiiqui cöimooxi ha. Cmaax ox cöiiha hizac cmiih iha, zixcam caasquim hapah tacom. Xiica quih quiistox quih xepe com iti caticpan quih haai cahipt isolca com, taax oo seehe cöocoaaj iha, cöisooxi hac.

Zixcam caasquim hapah com, tiix zixcam hax cxatcaj oo ha. Yaai com hax timaaxat oo ma, yaai ihmaa com hax mooxp oo. Yaai ihmaa cooxp com, tiix cxatcaj iha. Taax oo compacta tax, hizaax oo cötpacta, tahac ipacta, yoque. Yooz tiquij toc cötiij, psaac tooxi, toc cötiij ma, caasquim

caasquim(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


12com tpasni ma, miizj taa tmam, toc cotom ma, Yooz quij itahit, yoque. Ox tpacta ma, itahit, cöiqueepe cöitaai, cmaax mos hant hac isiiix taa, zixcam ticom mos itaazi, xepe com cöitqueetx, an itaxquim ma, mos tiisax, toii ntita, yoque. Caasquim zo popaho x, miizj popacta ta x, yaai quimaaxat com sipcö aha xo yaai cooxp hac, taax sxatcaj aha. Ox impacta tax, yaai cooxp cxatcaj hac, taax Yooz quih yacaail, yoque, caasquim com. [XMH] (Paralichthys spp.)


85ZIIC EAAH COOX COCCAH QUIJ IICP HACZiic eaah coox coccah quij ihít íi hac hanso ziic quih haquix tiih x, tisil x, cmaa tpatjc x, hant zo cötiij ma x, xalaa heeque xah tpah ma x, hant zo cöyiij. Ox tpacta, toc cötiij, yoque. Ox tpacta ma, taax ano cöititaai ma, ziic caii tintica tcap, hant z iiqui tiin ma, xalaa heeque tahac cöquiij quih posiijim hax pa, hant tahjiit, yoque, iime quij ano cöihiij hac. Ox tpacta ma, ihaapl quih cöiixaj, yoque yax, xalaa heeque ticom ihaapl isiicö taa ma, toc cotom, yoque. Ox tpacta ma, ziicalc quih pti immis quih hax ihmáá cah cötafp, itoocta, yoque. Itamsisiijc xo ipexej, iime quij an ihacaaitajc itcmaaj, yoque. Ox ipacta cah, siipoj quij ox tee, yoque:

—Hina quih tazo hiise haa hi —ox tee, yoque.— Tiix xapi cösameque aha —ox tee, yoque, siipoj quij.

Ox tpacta ma, ziic quih hax ihmáá cah hant hac cötafp x, ina quih tazo cah iihe cah, ziicalc quih ihanl ihanl czooxöc ih cötazcam, itaaaxoj ma, coox oo ziicalc cöcaazcam queaaxoj tanticat eaai quih itá, yoque. Taax oo cötpacta ma, ziic tiquij ziic eaah coox coccah hapah iha. [XMH] (Mimus polyglottos)

ziic eaax coox coccah(TMV yaaspoj iha.)


84Haxoj quih iteel com intipa ta cöimafp iha. Ziix ccam cacaatol quih chaa ha, comcaac coi iiqui cöihiin hac. Yacazjoj coi xox zamt áa quij yacazjoj coi immis iha. Iisax quihiih cah cöquitajij iha.

Hant quih iti tiij x, hant quih cöcayaxi tintica hanso tcooo ma x, ocoho ha. Yeen iicp xah, cöipatj iicp xah, ihit iicp xah, hax z iicp oo miica isax, cói cmiique isiiho aha. Taax oo compacta ta x, itoj coi iisax quihiih cah cöcacöla ha. Itoj coi, ox itapacta, itahoohjöc ma x, isoj com cöitcmihiicx ipi x, taax iti moii. Itoj coi, taax iti toii ma x, hant quih cöcayaxi tintica hanso tcooo ma x, ocoho ha.

Zamt hozaxö tiquij, hizaax oo cötpacta xepe com ano quiih iha. Taax ah aa itah ma, intipa ta ziix quiisax zo haquix piih z itcmaho ho. [RMH] (Euphylax dovii)


13CMAACOJ CMASOL HAPAH QUIJ IICP HACHant quih catxo, taax iti coofin iha, Cmaacoj Cmasol hapah quij hant com iti cöiitax hac. Hant quih ihiyax com ano mota, hant hipquij iiqui miizquim.

Xiica quih quiistox quih ptiiqui imitaasitoj coi hanso tcooo ma, an iifapim iha. Hant quih iti icaheme quih hant quih iti tahca ma, iti siifp taa x, tóóx xah tiij x, hamac cötootni, yoque.

Ox tpacta ma x, itoziit, cötazcam ma x, cmaax ziix quih iti isolca cöisaaizi xah ihiistox com hant isatoofija hac haa ntita ma x, cöinzaxö.

Cmaacoj Cmasol hapah quij, tiix ziix quiisax ziix imiipe zo caai z imhaa ha. Xiica quiistox quih hant quih iti toii ma x, ano tafp x, ziix quih cöiquiipe, taax iti cöitapacta x, imiiix.

Comcaac coi ano cöiifp hac, taax Tahejöc quij iyat xnaai iicp caap cop iti tiij, xiica ccamotam xepe án com ano coom com caacöl xah, quixt xah coi cötiih ma, tcooo ma, imataasitot.

Comcaac coi pac iij íiqui itaquim, taax “ziix haasax haaptxö quih ano cöhamac” quih imahaa. Pac haa toii ma, taax “hamac hacaatol” quih imahaa. Hizaax oo cöitapacta, comcaac coi ano mota, imiiix. [RMH]


14COEEPT QUIJ IICP HACCoeept comcaii quij isoj ihaai ha. Iicto quih tatxo, cötocaaxoj ma x, hant quih iti ntita xox, tazo ipi zo haa ntipa ta him imácatx iha. Tatxo xox, tcooo ma x miizj itaiitim x, oeen iha. Mos áno iti ipaii x, cöisoqueept hac, taax oo cöiyacaaxot iha. Mos ox itai, yoque:!Hiicto, ziix ccam zo haquix piih x, zo ma z isiihit xah

taa poomoz ta x, anxö maspancojc aha. Hehe quih mos áno cocaait quih haquix piij ta x, tiix ancoj quij contmasat aha. Ox popacta ta x, seehe me iscmá aha!ox tee, yoque, coeept comcaii quij. [XMH] (Callipepla gambelii)

coeept(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


83tpacta xox, heecot cöihiih coox oo zo, ziix zo cöimacö iha.

Heecot quiih tintica tinlx x, xah tpah ma x, hoox oo tocaailc x, heme hac cömiifp. Ziix quiisax quih heecot quiih tintica mos ziix hapaha z imhaa, yoque. Ziix quiisax quih heecot quiih tintica tpaha ma x, ziix ocaa z iiqui tmahomtxö, yoque. Hap cop cöisiic hac, iisax quihiih cah anxö cöicaticpan iha. Hap cop hapi isoj ihacomzo z iti cöhapacta ha.

Ziix hehe it cöquiij quij

Ziix hehe it cöquiij quij, cmiique áa quih thaa, toc cötiij, ziix quih iti cöispacta xah toaah, taax oo iti cöhapacta ha. Ziix hehe it cöquiij quij, ziix ccam isiijim caafzx z imhaa ha. Ziix ccam ziix z imiipla caai mos z imhaa ha. Taax ah aa itah ma, ziix quiisax quih haquix tiih, itcaa x, anxö ipi cötmaticpan x, imiiho.

Caapxalcoj quih hant quih itaait x, hant quih oziit hac toox tahca ma x, hant toocat x, ziix isiiitoj ha itcaat x, ziix ccam ihmaa z imcaat iha. Ziix hehe it cöquiij quij, tiix ah imcaat. Tiix oo ziix quih hapahit quih mos áno caafzx quih chaa ha. Ziix quiisax zo haquix piih ipocaa ta, imojoz iha. Tatax oo ma, ziix quisax quih haquix tiih, itaho ityaai xox, hant tiij x, ilit xah, itooit coi án imaaizijoj.

Zamt hacaatol quij

Zamt hacaatol quij, mos hapi iitom hac, taax oo iti compacta. Taax ah aa itah ma, intipa ta zo tompaho ho.


82ma, cmaax xiica tahac iti coii coi, xiica ccamotam quih thaa, pti mcascax. Hapi ziix quih iti cöispactoj xah toaai tahac, taax oo coox iti cötpactoj, toc cotom, yoque. Coocj coi, hehe án com iiqui titoiij ma, tazo tintica, tiix xepe com contita, yoque.

Hap cop

Hap tintica, cmaax ziix ccam quih, taax thaa, hehe án com, tiix iiqui miin. Ox tpacta ma, hehe án quih an iitax com, tiix oo hehe iyat quih ano coom com, taax oo itahit, toc cömiihtim. Hap cop toqué, tofeaa, tosii, mos iisax quihiih cah cöcatol iha. Ziix quih hax imiinla oo cöquih quih haquix tiih xox, taax oo iti, cöiyajoz iha. Hap cop iisax quihiih cah isoj haai cöcahipe ha.

Hap cop cöiitol hac aa itah ma x, ccaa quih haquix tiih x, anxö cötaticpan x, cmaax íti ihinol iha. Taax ah aa itah ma, hax ziix quiisax oo zo haquix piih, hap cop cöiyaxi zo seehe cöimá ha. Ziix quiisax quih mos áno ihaapl xah, icozim xah, hamatj icooxi iihax cöcaai, tiix oo haquix tiih x, hap cop seehe cöitá x, itacö x, heme hac cöoomjc iha. Icaaixaj quih inej quih, anxö iic cöhiih iha, hap cop cöiyaxi hac.

Hap cop, cmiique quih thaa, toc cöhiip hac, ziix quih iti cöiitom tintica hanso tcooo ma, iti cöipacta ha. Cöispahit hac isoj iiqui oocatx iha xo hanso anxö cöscaticpan ha ox mee. Zimjöc xah tahii ma x, heecot quiih tintica zaah ccooo quih cöiteeme xox, ziix ocaa z iti tminol iho. Heecot quiih tintica psaac tooxi, iihjoj tooxyat, hamatj tooxi, tacozim, ihaapl quih thaa ma x, cahaapl iha. Ox oo


15COTXAAIN HATEECÖS COM IICP HACCotxaain hateecös hapah com, tiix tzih xahxaii ha. Xepe quih cyaail com ano coom iha. Xepe Coosot xah, xepe quih iteeloj xah, hant quih quiitilc com íti imatax iha. Ziix oohit quih chaa quih, taax mos tzih ticom ziix quih oohit quih cmis, taax oo mos quihit iha. Inaail com hax micös oo tax; ziix oo z ihasiijim iha. Zixcam quih pti immis quih catxo quih xepe quih caacoj com ano coom com, taax hapi isoj ihaaizi ha, zixcam quih caacoj com quisil com cöiihit hac. Taax ah aa itah ma x, ipacta xah haa tahca ma x, zixcam quih caacoj quih haquix tiih x, cotxaain hateecös com tisil, hant quih iti toom ma x, itaho x, isiihit xah taa tamoz xox, ihaahit itcmá ho. Cöihaafzx hac oo isoj itahíx ma x, icös quih inaail com iti coom com tcooo x, tfitlam ma x, inaail com tcooo x ihicös cah cötaanim ma x, ihaahit quiya xah, ihacazni quiya quisil ipi haquix imiih iha. Taax ipacta ha, cotxaain hateecös hapah com. [XMH] (Diodon holocanthus)

cotxaain hateecös


16COYOTE IGUANA HAPAH QUIJ IICP HACCoyote Iguana hapah quij, tiix xiica quih quiistox quih mos áno haaco camj coi, taax zo haa, yoque.

Tahejöc tiquij iti tiij, toc cötiij ma, taax ano cöititaai ma, xiica quiistox espanyoltaj tamocat Tahejöc tiquij iti tazcam, yoque. Ox tpacta, comcaac coi pac hacx itamiihtaj x, hooro quih Tahejöc quij iti coii coi mos hant hac cöimacoaaxoj. Ox tpacta, toc cömotat, Tahejöc quij iti tazcam ma, ziix quiisax cmaam caziim cmaa ccaii zo quiicot tap, toc cömota, yoque. Coyote Iguana tiquij itaho, itqueepe, itexl, ital, yoque. Itcooz, itaazi, hant z iiqui itqueetx ma, iiqui ihiih zo tompá, yoque, cocsar cmaam tiquij. Hast mos áno cacösxaj zo haa tap ma, zaaj caail pac iti tahca ma, taax an itcaaix, itacoxl, yoque. Coyote Iguana quij anxö haaco cama ha yax, cocsar cmaam Lola Casanova hapah quij psaac tooxi ma x, hapi ziix quih hapahit quih oqueepe cah Coyote quij itaxi ma x, itahit, yoque. Lola quij imoz tmeet ma x, Coyote quij iionam quij itapox, hant cöittaxz ma x, tootar heecto quih pti immis, taax tatxo x, toc cötoii ma x, itacaalim, yoque, Lola Casanova quij. [XMH]


81tiix oo haquix piih x, impoocö, heme hac he poomjc x, insiihit aha !ox xah tee, yoque, hap quij.

Ox tpacta ma, cmaax ziix hehe it cöquiij quij iic cötocaai, taaitom, yoque. Ziix hehe it cöquiij quij, tiix ox xah mee: !He ziix ccam zo pohaa ta x, he cöispahit hac, anxö

cösomcaticpan aha. Hipocj z iti piij ta, hitooit coi ano coiyaayoj hac, hax anxö oo pahnoohjöc ta, taax hixamataj cop cömopa ta x, quisiil caal zo toc cöpiij x, isiisi aha. Caapxalcoj pac toc contipat, hant z ipaait ta, zo haa ntipa psaac paxi, him pooho, hin siihit pi impoyaai ta x, ihpihiij oo x, ano hpsoizijoj aha !ox xah tee, yoque, ziix hehe it cöquiij quij.

Ox tpacta ma, zamt hacaatol hapah quij iti cötyax, taaitom, yoque. Zamt hacaatol hapah quij, tiix ox xah mee:!Hatee ziix ccam zo pocahaa ta x, hanso ziix quiisax

zo haa tiic x, sosiijim isoj aha. Xepe quih mos áno cyaail zo haquix poom ta x, tiix ipot com ano hpiij ta, ziix quiisax hin siiho ca quisil ipi haquix imiih iha. Ziix quiisax insahiihom ca quisil ipi, mos haquix imiih iha. Yeen iicp xah, cöipatj iicp xah, ihit iicp xah, coox oo iicp ihpsofeaa aha !ox xah tee, yoque, zamt hacaatol hapah quij.

Ctamcö pti cyacj coi xiica ccamotam coi cöihaa hac

Ctamcö capxa pti cyacj taax iti coii coi, cói yaza iti, taax ano cöititaai ma, hant haaco tama, yoque. Ox tpacta


80quih iti icaheme quih iti haxoj iifp quih hant zo cötahca ma x, icooha quih caaixaj quih, taax iti tahca, yoque.

Taax ah oo cötpacta ma, haxoj com cötafp ma, itaht xox, ziix chaa quih itaaj x, hanso cyaail com cöisiin hac, taax oo ha oo cöimii. Ziix imiipe z iti cöimaaizi ha. Taax oo compacta ta x, zamt hacaatol hapah quij ziix quih iti cötpacta, xepe com ano cöihiih xah, ziix quih iti cöiitom xah, tcooo ma x, ocoaaj iha. Taax ah oo cötpacta ma, imanzaaitj.

Zamt hacaatol hapah quij ziix quih iti cötpacta, xepe com ano cöihiih hac

Hant quij cmaa cöipaxi hac ano cöihitaai hac, zamt hozaxö tiquij cmiique isoj quih thaa x, hiz cöquiihtim iha. Zamt hacaatol hapah quij hap cop oyacj, yoque. Ziix hehet it cöquiij quij mos zo haa ha. Ziix quiisax tazo iti mocat, yoque. Xiica quiistox quih ptiiqui hapén quih hant quih iti toii xox, ox iisax quihiih zo iihax pte piistox hant z iti imoii ha. Zo haa tiij, ziix quih iti cötimoz xox, ihmaa quih haa tiij x, mos ox ziix quih ihmaa quih iti cöquimoz iha. Xiica tahac cöcoii coi, ox tpactoj toc cötoii, yoque.

Ctamcö capxa tacoi, zaah zo toc cötap ma, hant z iti toii, tooza, yoque.

Hap quij, yeen oo tap, taaitom, yoque, taax iti cöiyaii hac. Hap quij ox xah mee:!He ziix ccam zo hpohaa ta x, ziix quiisax quih hapi

ihaapl xah, icozim xah, hamatj icooxi cop iihax cöcaai,


17CTOOML COM IICP HACCtooml hapah com hiz comom, halx han-a-ntx cömiiha hac, ano cöihitaai hac. Haxöl Iihom tahac iti tquiij, ano yaait quih thaa x, hant quih iti tahca ma x, xepe iteel com iti tcaafp, tpacta ma x, hoo xah teme ma x, zo mpaho, ctooml tintica. Xiica coaafp com tatxo x, haxöl quipcö coxalca itacaj tintica tpacta ma x, ctooml taax oo haa ha xo yameepit. Xiica coaafp com ano tpancoxlca, itaaitolca ma x, hanso yaasi. Ox tpacta ma x, comcaac coi tcooo x, xepe iteel com cötazcam x, iyoomalam, ctooml com. Tiix zixcam caziim iha. Inaail itacl com hax tzaahox oo, itac com hax toopol oo, yazim com hax taaitic oo, hax tacöla oo, tootar iipajö iyomis. Xaziim. Ox oo mpacta xo cmaax ox cöiiha hizac, taax cmis z impaho quih hant quih miitxo. Xepe Coosot com ziix z ano tmiih, Socaaix hapah hac mos ziix z iti tmiih iho. Haxöl Iihom hapah hac, mos zimjöc oo mos taax cmis z iti impaho ha. Cmaax ox cöiiha hizac iisax quihiih cah cocmiih iha. Cmaax ihamoc cöcaticpan quih hant zo contita ma x, haso quih xepe án oaah quih hax cöititaai hax ta ma x, ctooml heecto coi coocj xah, capxa quih ano toii ma x, impaho. Ox cöiiha hizac hant com cöquinej xahxaii ha, ctooml hapah com. Cmaax caacoj zo hant z iti poom ta, impaho, taax hant quih ano cöhapasx iha. [XMH] (Nematistius pectoralis)


ctooml(CMM inol cöiyaaspoj iha.)

18HAA-YAMANOJ QUIJ IICP HAC

Haa-yamanoj hapah quij, tiix zamt iha xo quisil iha. Ipahit iic cöimiipe ha; mos imquitalhaa ha. Xicaquiziil quih quixt quih hant zo cotom x, xepe com cötootij ma x, xepe án quih cöcootij com ano tiihtolca x, hant cooxp com, tiix iti toom ma x, itaht x, imacaalam. Cöihacaalam hac ox itapactoj x, yacaalam iha. Xicaquiziil coi hant cooxp quih xepe quih án quih cöcootij com, tiix an hant tahajca x, haai yamanoj hapah tacom imcaatam. Ptiihax cataasitoj iha. Ox ipacta iti x, haa-yamanoj quih quipac cöquisil quih quiho quih haa tiij x, tiix ah meezi. Taax oo cöitapactoj x, yacaalim iha, haa-yamanoj quij. [XMH] (Callinectes bellicosus)


79ZAMT HACAATOL QUIJ IICP HACZamt hacaatol hapah quij ziix intita ma hapaho z imhaa ha. Xepe quih mos áno cyaail quih hant quih iti toom ma x, tiix ah ano miih. Ipocj quij zamt isoj áa quij ipocj cop hant cöimap iha. Zamt hacaatol quij ipocj quij hax cpeetij oo hax tahii hax maa. Ipocj cop ziix hazxocatim immis.

Yacazjoj coi hax txatlc oo, hax maptalca oo. Yacazjoj coi i tapatjc ma x, ancoj tanticat hax tateemloj oo, hacat itaast immís, hax iiqui oo titajij. Zamt áa quij immís iha. Iisax quihiih cah cöquictamo ha. Yacazjoj coi imocaj tanticat icahooil yaail cöiyaail hac íti cötojoz, hatx cöcazoj ix immis.

Itooit coi mos icahooil yaail cömooil. Itoj coi mos iisax quihiih cah cöcacöla ha. Queepl itoj cacöla hapah quij xox itoj coi anxö cöiyeemij iha, itoj coi cöiicöla hac. Zamt hapahit z imhaa ha. Comcaac queeej com, zamt hacaatol hapah quij, iisax quihiih cah cöiyanzaaitj iha.

Hax cöititaai hax tama, quiho quih haquix tiih xox, ziix imiipe z iti cöimaai ha. Ziix quiisax quih haquix tiih x, zamt hacaatol hapah quij haxoj cöiifp quih ano cöitataait, itaho xox, hacx itcmamiihit iho. Hacx itamiihit ma x, hant

zaamt hacaatolRené Montaño quih yaaspoj iha.


78ah hantixp xah, icahooil xah, xoop quih iti moii. Xpacaao i x t i i p c o p a h , z i i x q u i h cöimasiyalam isoj, hantx mocat coi. Hax quih an iihca quih cöimxapj x; iti moiitoj x. Ox itapactoj x, mos cömiizil . [RMH] (Laevicardium elatum)

ZAAH AQUEEMOT COM IICP HACZixcam heeque zaah aqueemot hapah com, tiix ox hapacta ha. Canoaa quih ano tquiij x, xepe iteel quih ipaao iti x, hast ancoj com ano tqueectim x, hapaho ha. Quisil iha. Imaacoj iha. Zaah aqueemot hapah com, tiix cooil iha xo cöiyaail hac anxö iti cötojoz, ziix canoj iyomis. Xepe quih quiimj quih cyaail com ano toom xox, zaah quij cötahca, itazaahox ma x, iisax quihiih cah miizj cöyopaho. Xaziim. Zixcam cmis zo haquix imiih xahxaii ha, zaah aqueemot hapah com. [XMH] (Stegastes rectifraenum)

xtiip hayaa(CMM inol cöiyaaspoj iha.)

zaah aqueemot


19HAI QUIITA QUIH IICP HACHai quiita hapah quih mos cmiique caii quih hant zo cötiij, itzaxö, ox xah yee. !Hai xepe imac quiij cop taaixaj, intooit, ihamoc cop

iti contooit ma x, taax ano cötitaai ma x, taax iti ihipon quih cöipé ha ! ox xah yee!. Isoj zo tompaho, ziix ihiizat xah, ziix hant cöiih z impaho ha !ox xah yee!. Ihamoc cap ticopol, hai cap taaixaj, taapl ma x, cmiique zo tonsiijim, cmiique zo tmatax ma x, taax ano cötitaai ma x, cmaax hapé ha, ihipon cap. Hantx moma tax, cmiique zo haaco quiipe z ano tmiih, ano tamom ma x, hant quih iti caahca ha. Hacaain hant hapahtolca cah áno moiitim yax, miizj taa ma x impé. Haa tiih, tipon ma x, ihipon cap zixquisiil quisil quih tooha x, ihiisax z itcomcaail iho. Taax itmis, teme. Ihipon cap hantx cömiiha hac, ox hapacta ha xo cmaax zimjöc oo taax cmis z impé ha. [XMH]


20HANT IHIINI COMCAAC COI IICP HACHant Ihiini comcaac coi, taax Hast Quita cop zaah quih iicp mota hapx ihiip quih iicp hac, taax ah iti toii, yoque. Hast Quita quihiizitam coi Tahejöc quij intipa ta cöimazcam iha, Hant Ihiini comcaac coi. Hast Quita quihiizitam coi xapoo inaail quih ziix quih cöimasiyalam. Ziix quih ccam quih ihmaa, taax mos inaail quih ziix quih cöimasiyalam, xiica quiistox tacoi. Tahejöc quij iti siizcam taa x, hascam quih iti tahca x, Tahejöc quij cötazcam x, hap inaail quih imexaj, hap inaail quih hapisilc coi mos toc cötoii ma x, mos imexaj, xiica quiistox Hant Ihiini comcaac tacoi.

Hast Quita quihiizitam coi comcaac iha xo Tahejöc comcaac coi isoj ihaaizi hac immis iha. Ziix quih oiitoj, taax ipi immis iha, xiica quiistox tacoi. Hast Quita quihiizitam coi Tahejöc quij iti tazcam x, hipi ziix quiisax ocoht z iihax imooza ha, xiica quiistox tacoi. Ziix haahs hamaaco xahxaii isolca coi iti tahca ma, tahac haa isolca coii, yoque, xiica quiistox tacoi.

Xiica quiistox tacoi Tahejöc quij cömosat taa x, xapij cooil coi imoonec. Xapijaacöl coi mos imoonec. Ox tpacta ma x, cmaax taax iti toii x, xapilc oeenec coi hap inaail quih hapexöp coi cöimexaj. Hap inaail quih hapisilc


77XTIIP COP IICP HACQuisiil cmaam quih cmaa ccaii quij xtiip cop ityaa ma x, hant quih iti caap iha. Xtiip cop ihaazi caha x, cöicaii hac cötafp ma x, tpaatim ma x, xtiip quih zaah quih coox cah cöiyaazi cop, tiix ah hantixp xah, icahooil xah, taax iti toii ma x, yeen cömahcoiit.

Quisiil cmaam quij cói tompaatim ipi ma, imiipla taa ma x, haxöl inaail yaa quij pyeest quij zaah quih yeen oo caap íi cop iti, quisiil cmaam hapaatim quij yeen ihaai quih cmis quih haxöl inaail quij cötpaspoj ma x, zaah quih iti cöihiyat cop iti, yeen ihaai quih cmis quih mos compaspoj.

Ox tpacta ma x, cmaax quisiil cmaam quih imiipla haa com miizj hacx isiii taa x, haxöl inaail quih mos cöitatoohala oo x, imacaaijac. Haxölinaailc quih ihmaa com pac haa toom ma x, oiitoj iha xo inaail quij hoox miizj paa ta ziix zo cöiyasiyalam zo haquix imiih iha.

Xtiip quih pti immis capxa ha: xtiip áa xah, xtiip hayaa xah, xpacaao ixtiip xah. Xtiip áa cop, tiix intipa ta ziix zo cöimasiyalam iha, hantx mocat coi. Xtiip hayaa cop, tiix


76XPEEZOJ COM IICP HAC Xpeezoj hapah com, tiix zixcam ih haquix tiih ma x, ox hayoomxoj, he comcaac. Xpeezoj com zixcam inaail caaitic xah, ziix coaafp xah, taax z immis iha. Xepe quih iteel com, tiix iti imatax iha. Xepe quih cyaail com, tiix oo ano catax iha. Xpeezoj com icaahit quih cöihexl hac, mos iij oo isoj capacta ha. Zixcam cheel xah, zixcam coospoj xah, caanj xah, taax immis iha, icaahit quih cöihexl hac.

Zixcam ihmaa coi caahit quij toc cötiij x, poosj quih eenm icaahit com iti cöitaxquim, xepe com an hant itacatx ma x, xepe com ipot com ano tiih ma x, zixcam com itaho x, imexl xo xpeezoj com, taax aa isoj cöimah iha. Xpeezoj com saahit ca quih haquix tiih x, yaahit quih haxa imiitox. Xpeezoj quih icaahit quih insiijim quih, tiix imexl iha. Icaahit haxa hapatox quih catax tintica ah itaho x, iiqui tpanzx x, imexl. Xiica quih quiistox quih hantx mocat xah, xiica quih quiistox quih cmaa quiih quih chaa xah com cöpaticpan, ipoocötoj, cöimitalhaajö iha. [OPT] (Istiophorus platypterus, Makaira indica, Xiphias gladius)


21coi mos toc cömoii. Ox tpacta ma x, Tahejöc comcaac coi hast hax coi anxö itáx ma x, hant zo cötoii ma x, xiica quiistox tacoi cöitexaj, yoque.

Tahejöc comcaac coi ziix quih oiitoj quih immis iha. Tahejöc comcaac coi hap ipxasi quih imiiitoj. Moosni ipxasi quih imiiitoj. Imam quih imiiitoj. Haamjö quih imiiitoj. Ziix hast iizx ano coom quih imiiitoj. Haxölinaailc quih pti immis, taax mos imiiitoj, Tahejöc comcaac coi.

Hant Ihiini comcaac coi ziix quih oiitoj coi iij hapacta ha. Xiica quiistox tacoi xaasj imam quih imaaitoj iha. Ziix is ccapxl imam quih mos imaaitoj iha. Tootjöc coi mos imaaitoj iha. Ziix quih imam quih hehe án com ano quiih quih ihic quih caacöl coi, taax imaaitoj iha. Hant Ihiini comcaac coi, ziix quih oiitoj coi hizaax haa, yoque. Xapoo quih imiiitoj. Cocazni quih imiiitoj. Ziix ina cooxp quih imiiitoj. Zixcam quih imiiitoj. Panaal quih mos imiiitoj, xiica quiistox tacoi.

Hast Quita quihiizitam coi Xazl Iimt cötazcam x, cocazni coi anxö itacötoj, ipxasi coi itexaj, ipxom coi itexaj, yeesc coi mos itexaj, yoque.

xapij

haamjö


22Cocazni yeesc coi cöihexaj hac, taax ziix quih quiisax quih hant zo cötap, pyeest quij ano sooit taa ma x, pac itj cöitaxquim, pac ipilc itcaaitax, taax iti tap x, mooit. Xiica quiistox tacoi cocazni com miizj taa ma x, oiitoj iha. Ano tpemoz, cötahahootij x, hant imac cmatj coi, taax ano tpaxquim ma x, tmam ma x, hapx tpaxquim x, tpatalim ma x, mos cocazni iháx tacop oo mos iiqui hapahit iha.

Hast Quita quihiizitam coi Tahejöc quij cömosat taa x, ziix quih hapahit quih hipi oiitoj coi, taax itoonec x, imiiitoj. Ox tpacta ma x, ziix quih hapahit quih oeenec coi siime taa ma x, mos maanipxat, xiica quiistox tacoi. Ox tpacta ma x, hant tapxa ma x, hant quih iiqui izooxöc cop mos itaait x, Tahejöc quij cömiizcam, Hant Ihiini comcaac coi. Heeme xah Xpaahjö Xatalca xah hant tiix ano toiitim x, imaqueeelcam, Hant Ihiini comcaac tamocat isiiht taa x.

Hant Ihiini comcaac coi zixcam zo haquix tiih ma, “zaah cöcahjoj” itaii, yoque. Zixcam, tiix zixcam chaa z impá ha. Hant com cöquinej ya x, haquix oo coom ya x, taax ziix iti cöiiha zo tompá ho, ox cöiiha hizac.

Xiica quiistox Hant Ihiini comcaac, taax mos iimxoj, yoque. Zixcam zo haquix tiih ma, “yeen oo caap” itaii, yoque. Zixcam yeen oo caap hapah, tiix cmaax ox cöiiha hizac hant com cöquinej ya x, haquix oo coom ya x, ziix iti cöiiha z impá ha, ox cöiiha hizac.

cocazni


75XPACAAFC QUIJ IICP HAC Zamt quih hant quih iti hayaii com iti coom com pti immistaj quih catxo ha. Pti itcommistaj, mos ptiiqui imitaasitoj iha. Taax mos oo cötpacta, mos pocooo ta, cmiique quij imahit iha. Zamt quih pti immistaj quih chaa coi coox oo itaasitoj quih iti caahjoj iha. Zamtooil hapah xah, oot izamt hapah xah, ihmaa quih mos haquix moom. Xpacaafc quij zamt tacoi zo haa ha xo czaxö zo haquix piih, zamt xpacaafc imah iha. Hanso itaasi hac ah oo cöimiih.

Zamt ihmaa coi, taax miizj taa ma x imiihit, cmiique quij, xo xpacaafc quij cmiique quihit zo haquix imiih iha. Xpacaafc quij ipxasi z an imi ih iha . Taax ah oo cötpacta ma, aama. Xpacaafc quij, tiix zamt ihmaa coi z immis iha. Ipocj xah isoj xah tcooo caaiscan iha. Mos zamt ihmaa coi zo hant cöimiij iha. Isoj quij hax ttocnij oo, hax yooiscan oo. Xpacaafc quij ziix ccam xepe quih iteel com iti catax z imhaa ha. Xpacaafc quij tisil x, xpanaams quih xepe quih itacl com iti tiih x, hant zo cömiih. Taax ah ano tiih x, taax ah ano tiij x, hant zo cömiij. [OPT] (Hepatus lineatus)

xpacaafc(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


74XOOP CACÖLA QUIH INOOHCÖ HAPAH HACHe comcaac quih hant quih iti yaii com oo iti quiih iha, xo mos áno hapi hant quih hoziim quih hoqueepe quih chaa, taax haa caahca ha. Xoop Cacöla quih Inoohcö hapah hac, taax ah hmqueepe, iti cöiquiih hac. Hai cap taaixaj, hant quiti tap, intooit xox, cói icaticpan oo iic cömiipe. Tahejöc quij hantaxl quiij iha yax, tiix iti tcaafp x, inoohojcam com ihiiiza com, taax ah ano mcaticpan, xepe quih iteeloj xah, iyataj xah com. Icaheme hac iti tquiij ma x, ziicalc quih pti immis, taax tatxo ma x, impaho. Xepe ziicalc com max hehe án com ano mpaho. Heeno ziicalc com max xepe quih iteel com cömiizcam. Zaah quij hant com cösoaafp taa ma x, tcotj, tpacta ma x, hehe iyat quih catxo quih ptiiqui imitaasit quih chaa, taax ihasii quih haa mota x, hai cap ano tiih x, cmiique cötooit ma x, mahsii. Xiica ccamotam quih ihmaa, taax mos impaho. Ihipoza quih impé. Taax oo cötpacta, mos áno yaait quih thaa x, hant quih iti tahca ma x, hasatoj com maziim, zaah quij cötahca ma x. Taax ziix quih mos áno caziim quih haasax hant haacatx quih, haasax haaptxö quih yohaa, iiqui he ihiin hac. [XMH]


23

Hant Ihiini comcaac coi pac toc cötoii, Tahejöc tiquij iti toii, toc cötoii, yoque. Taax ano cöititaai ma, hant tsiijim, yoque. Ox tpacta ma, xiica quiistox Hant Ihiini comcaac tacoi comcaac quih queeej quih quiinim tacoi, hant com it hant tahca, taax iti toii, hant com itnooptolca, ox tooza, yoque.

—Hant Iinojaacoj, ¡haa haquix hoom!¡Haa haquix hoom! ¡Haa haquix hoom! — teeyo, yoque.

Hast Quita quihiizitam coi ihamoc quih iiqui taanim ma x, tmasint, yoque, xiica quiistox tacoi. Hipi isoj ihaaizi ha. Ihamoc cop, tiix ziix quih imiipe, taax an ihiih, teecyo ha, xiica quiistox tacoi. Ihamoc cop ano poquiih, ziix zo smahactim taa, ox cooza ha, xiica quiistox tacoi. Ihamoc cop ano pocaatax ta, hant pofii ta x, ihamoc cop ziix quih imiipe quih ihamoc cop ano quiih, taax quisoj quij iiqui pacp ta x, toc cösquiihtim taa, ox cooza ha, xiica quiistox tacoi. Hant cöquiyoca quij cmiique cöiihca hac, taax ziix quih quiipe quih thaa, ox cooza ha, xiica quiistox tacoi.

Hant Ihiini cmajiic coi zo sihiimet taa ma x, iizax ihamoc iyat cötiij ma x, taax ano cöititai ma x, tihiimet, yoque. Hant Ihiini comcaac coi ihamoc quih quicopol cop, tiix ziix quih imiipe, taax thaa, xah oimjöc iha. Taax


24ah aa itah ma, tahac aa isoj oo cöimiii, xiica quiistox tacoi.

Hant Ihiini comcaac coi cmiique quih ctam quih tazo quih hant quih caao quih xox cmiique cmaam quij ital x, hant quih itaao, yoque. Hipi isoj ihaaizi ha, xiica quiistox tacoi.

Hant Ihiini comcaac coi xiica quiistox ziix cmiipla z iti cöcooza z imhaa, yoque. Ziix quiisax ihmaa z ipooht, ziix cmiipla z iiqui insicölajc iha, xiica quiistox tacoi.

Ziix quiisax quih imiipla haa quih itaht x, hehe quih cooil quih hehe án com ano coom com, anxö itamlajc x, ziix quih imiipla haa quih toc cotom ma x, itacl iti itacmolca, yoque. Xoop iyat coi toc cömoii; xeescl iyat coi mos toc cömoii. Ox tpacta ma x, hehe yapxöt haquix tiih ma x, hap itapxeen xah yopah, taax mos toc cötoii, yoque. Hehe iyat tacoi ziix quipxa zo toc cöimiih iha. Iisax quihiih quih cötatxo x, toc cöcoii ha. Ziix quipxa zo t o c c ö i m i i h , yoque.

Hast Quita quihiizitam coi hajizo quih quino tafp ma, iisax quihiih cah anxö imiipla cotj ma, cahcaail coi Hant Ihiin com iyat cop iiqui titooij, yoque. Ox tpacta ma, ihmaa coi, taax Hant Ihiin tintica itaait, haapa iicp hac


73Xoop cap comcaac coi iisax quihiih cah cöiyanzaaitj

iha. Ziix quiisax ziix zo cösmasiijim ca zo haquix piih, hehe hant quiti xoop hapah cop imamiipala ha.

Xoop cop stam ca quih haquix tiih x, iiseja quih xnaai cop iiqui quiyat cop ah imaactim. Taax iti ziix imiipe zo haa mopa x, isoj quij cöimafp iha. [RMH] (Bursera microphylla)

xoop


72XOOP COP IICP HAC Xoop hapah cop, tiix comcaac coi ziix ihasiyalam isoj iha. Xoop cop istalca coi tpatj, hax ano tpaquim ma x, hatoj ihaaij caaixaj quih iic cömiipe.

Inaail com cötahcooix ma x, hax chéél oo zo hapx toom ma x, tiix ah tahtaxoj, cötahcooix, tpatj, tahtiixp ma x, comcaac cmajiic coi yeencoj cöimaaizi. Hayeen yaailoj quih iic cöihiipe ha.

Icozim quih caaixaj quih iti siihtolca taa x, mos yeencoj cöimaaizi.

Ziix quiisax quih haaco cama quij mos xoop, taa ha ziix cöimasiijim. Xoop coi, taax oo ccactim isoj iha, ziix haaco iima quij. Hehe quih ptiiqui imitaasit coi catxo ha xo taax immactim iha.

Ziix haaco iima quij, cmoqueepe com hant toom ma x, hant cötiij x, xoop iyat coi inl coi án i t a q u i m x , cmoqueepe com iiha quih yajiz quih haa tahca ma x, cöihitaai hac iti itaquim x, imiipxolim. Xoop iyat coi cmoqueepe com iiha quih yajiz quih haa tahca ma x, mos iti imiiquim.

xoop


25iiqui titooij, yoque. Ox tpacta ma, cmaax comcaac, taax conticat, taax cmaax Cailipol quihiizitam coi thaa, toc cömoii. Xiica quiistox quih comcaac xah ziix cmistaj quih tatxo, Hant Ihiin com iti moii. Taax comcaac tahac conticat coi iyat cöcoocapoj poho. [LHC]

Ziic cmasolaacoj iya Zaah itasix, iti miicoj iyaZaah itasix, iti miicoj iHapi toc cöhiicoj iya

Áz mas ma hsamaaat iyaHamat cohseeme, xoee.


26HANT IIHA QUIMX QUIJ IICP HACHant Iiha Quimx quij, tiix ziix ipacta imá quisil ipi haquix imahca ha. Ziix ccam quih quisil quih haquix tiih xox, coox oo itaasi quih ocoaa ha. Xepe com zixcam quih pti immis quih ptiiqui imitaasit coi hanso tcooo ma x, ipacta quih ocoaa ha. Cocazjc quih pti immis xah, haquiimet quih pti immis xah, ziicalc quih pti immis xah com, tcooo ma x, itaasitoj quih ocoaa ha. Haxölinaailc quih pti immis com xox Hant Iiha Quimx quij iti mota ma, hapá cah quihiiha ha.

Hant Iiha Quimx quij, tiix ziix z imataasitot iha. Hanso ziix itaasi ipacta z imá quisil ipi haquix imahca ha. Hant Iiha Quimx, tiix ah xiica quiistox com ziix quih cöimacoaatim. Xiica ziix quih cöiyacoaatim, taax ah hant iiha cöhacomx impah. Hant iiha cöhacomx quih iyat cöcoocapoj coi, taax ah ziix quih cöihaii quih imiyaj. [RMH]


71XNAACOJ COP IICP HACXnaacoj cop, tiix xnaai ticop oo haa ha xo insooit taa ma x, hai yamaaxat cop taaixaj, hai cop taaixaj x, hoocala quih tatxo x, thoopatj x, hant zo cömiihca, xnaacoj cop intooit ma x. [LHC]

XNAAI COP IICP HACXnaai cop insooit taa, hant zo cötahca ma x, xnaa iicp, taax hai yamaaxat iti toom ma x, impaho. Ox tpacta ma x, hoo xah teme x, xnaai cop immooit. [LHC]

XNOOIS IHAAT IIZAX CAP IICP HACXnoois ihaat iizax hapah cap, tiix thaa, hant quih iti tap ma x, eaaz quih xepe com ano coom com tcooo x tozt x, haxa tica x, hant zo contiiha cah x, haxoj mooit. Ox tpacta ma x, comcaac coi eaaz coi hapi seehe cöocoaaj cah itexej x, ptiti itacmolca x, itatoosalam x, cöimahootilcoj. Cmaax eaaz coi miizj taa ma cötootij ma x, cmaax immaacajam, íhijc coi hant cöisooit hac oo cötpacta ma x. Xnoois íhijc coi hant tooit ma x, tcooo ma x imexej. Xnoois íhijc, taax ah mos itcaaloj x, moosni iháx quih cöitacatoj ma x, mos xnoois haaztoj quih thaa ma x, imiiitoj. Taax ah aa itah ma x, iizax cap xnoois ihaat iizax impah. [XMH]


70XEPENOZATX COM IICP HAC Xepenozatx hapah quih ziix ccam cataxim xepe án z ano quiihtim z imhaa ha. Xepe com ano quiih iha xo pootaxim, toox hant cöqueectim hant z iti imiih iha. Xepenozatx quih ziix ccam caacoj z imhaa ha. Hast quih hant quih iti tiij x, xepe án com an-a-xö xah ano cötiij x, hant quih iti miij. Taax ah imocl hac ano miih. Cmiique tintica hapalc itacotim x, hasatoj com imocaj com itoocta x, hoo xah teme x, xepenozatx quih imiiho. Ox oo mpacta xo, cmiique cop cöiquiin imá ha. Xepenozatx hapah com tootjöc quih ox inzatx. Ox impacta. Taax ah oo cötpacta ma, cöiquiin iicp cötmiipe ho. Iti tquinol ma x, quinol cop tcooo x, zatx cah mihiiha. Cmiique caii hizquih ox mee: Xepenozatx izatx quih quinaail com iti toom ma x, xepe com intiin ma x, cmaax mos tjizi, teeme. [OPT] (Eurythoe complanata)

xepenozatx(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


27HANT QUIXOAA QUIJ IICP HAC Hant quixoaa hapah quij, tiix ziix ccam csiijim z imhaa ha. Pootax, hant z iti ntipa ta, cmiique z imaho ha. Ziix quiisax pootax ta quiho zo haquix imiih iha, hant quixoaa quij. Tiix hant com, tiix oo ano quiij iha. Hant com ah itcaptxö x, ano miime. Caanim iha, iime hac. Hai xepe imac quiij xah quih immooit x; haapa xah quih immooit x. Ox tpacta ma x, hant quih iti tahca xox, iiha z iij imaai ha. Hoopatj quih caaixaj quih itacl iti teemij xox, ihaai zo haa imahca ha. Mos hant z iti piij, ziix z ipoohit, hant z iti piij ta, mos ipacta z impá ha. Taax oo cötpacta, mos ziix ccam hapahit zo tomhaa, mos ziix iquitalhaa z imhaa ha. Mos cmiique zo haquix piih, ipooho, ipoziim, ihayaa ipoomzo ta, mos hant z iti imahca ha. Cmiique zo ziix z iti iic cöimiipe ha, hant quixoaa hapah quij. Cmiique zo haquix piih, itcmahit, cötmitalhaa, itconziim — taax ipacta ha, hant quixoaa quij. [XMH] (Thalassinoidea)


28HANTIXP COM IICP HACHantixp hapah com hantx cömiiha hac ano cöihitaai, taax miizj taa ma x ziix ihaseaalam iha. Cmajiic com cöeaanloj hac ox itapactoj x, oaanloj iha. Icozim cap taaixaj, imám imám iizax, tiix thaa, hant quih iti tap ma x, imám isaaizi taa x, tcooo x yeencoj cöimaaizi. Taax icozim quih caaixaj cap oo cöipah iha. Mos xicaquiziil coi hant zo cötoii ma x, mos yeencoj cöimacoiizi. Taax hant cösatoocl taa x, icozim quih thaa x, hant quih iti tahca ma x, xiica quiziil coi cöiscmacozamoj hac oo cöipah iha. Taax oo cötpácta, mos comcaac ctamcö quih queeej coi mos miizj taa ma x oaanloj iha. Soyaaixam taa x, hant zo contitat x, talx, hayeen ipaii quih ziix quih cöicoyai hac ano csiijim, taax ah yeencoj cöimaaizi. Hantixp xah, xpaahjö xah, icahooil xah, taax ah pti itaainim ma x, yeencoj cöimaaizi, ctamcö soyaaixam ca tanticat. Hantixp coi ox itapactoj x, oaanloj iha. [XMH]


69XEPEIISJ COM IICP HACXepeiisj hapah com tatxo x, xepe com ano coom iha xo cmiique zo haquix piih, ipoohit pocyo ta, ihaamx impá ha. Mos cöquitalhaa zo haquix piih ta, mos czaxö z impé ha. Hanso tatxo x, xepe com ano toom ma x, impaho. Hant Cmaa Coocp hapah cop, tiix hant quiitij cöqueeti tintica, tiix canoaa quih ano tquiij x, tpaao x, iti itqueectim ma x, tatxo ma x, impaho. Xepe án tintica miizj tpacta ma x, hax ziix ihmaa xah z impaho cöimiih; xepeiisj cah tihiiha ma x, impaho. Xepe án tintica tpacta ma x, coox oo pti immis cah mihiiha, xepeiislca com. Pac imheel x; pac moopol x; pac haa toii x, hax mimaaxataj oo. Tatxo x, xepe com ano coom iha. Cmiique zo haquix piih, tiix ziix zo cöimasiijim iha. Xepeiisj hapah com haxölinaail zo tomhaa, zixcam mos z imhaa ha. Xepeiisj hapah cap ziix hax cpeetij oo ha. Hax txatcaj oo, mos cmaaitx iha. Hanso yoaapxöl. Cötootij x, mos czatx iha. [XMH] ( E n c o p e spp.)

xepeiisj(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


68 Hantx cömiiha hac, Hast Cacöla z iti tiij, Hasteemla z

iti tiij, Hataamati mos z iti tiij, yoque. Taax iti yaii iti x, hant quih tatxo ma x, hant hac queaaxoj iha, hax cactim ano yaii coxalca hant cötatoosi ma x.

Xasaacöl coi hant hipquij iti cöiihom hac hapá ha xo ziix quiisax z imiipla ipaaizi poocyo ta, ihaamx impá ha. Iiqui yaxalca quih itaaj, hoo xah teme ma x, mos z ocoht iha xo comcaac coi, z imiipla tama ho.

Taax oo compacta ta x, comcaac coi xiica ccamotam quih quiicot iilx com, isolca ihaaizi quih ocoaaj iha. Zaah iitax quih iti cöihiim xah, zaah iitax quih ziix quih iti cöiihit xah, taax coox oo ipacta quih ocoaaj iha. Ziix quih oiitoj xah, ziix quih iti cöpahpacta ta, iscomqueept xah, isqueept ha quih chaa tintica, hanso tcooo ma x, ipacta quih ocoaaj iha. Taax ah aa itah ma, ziix imiipe z iti cötompactoj iho. Xiica ccamotam quih quictamcö com oo quiicot calx iha xo. [RMH] (Constrictor constrictor)


29HANTX MOCAT QUIH HAXÖLINAAILC YACAALAM COI IICP HACComcaac coi hantx cömiiha hac ziix quih hapi yaaizi, taax oo cacaalam iha yax, hehe xah hast xah, ziix itac xah, haxöl inaail xah, taax coox oo itaaizi x, imacaalam. Ziix hacaalim quitaaho íi z imacaalam iha.

Haxölinaailc hizaax ah imacaalam isoj: xpaleemelc xah, mayoocö ixpaleemelc xah, spiitcam inaail xah.

Haxölinaailc coi cöihacaalam hac, taax hizaax oo cöiyapactoj iha: yeen oo cöihiip hac xpaleemelc quij ah imacaalam íi. Hant tintica yeen iiqui tiin ma, cmaax mayoocö ixpaleemelc quij imacaalam. Iti cötyax ma, cmaax spiitcam inaail quij imacaalam.

Xpaleemelc quij, tiix hizaax hac oo cöitapactoj x, imacaalam. Yeen iic quij tahcaptxö ma x, tosni xah, honc ina quih ano cötahnip ma x, imacaalam. Xpaleemelc quij tosni ina com ano cöihanip hac, tiix toox hant paait áa hax ima ha. Tosni ina com, tiix miizj paa ta, imomtxö iha, taax ah aa itah ma. Itaxcoj xox, toox hant tmooit iho, hanso cötpoiinim x. Ziix quiisax quih hacx quiij quih haa tiij x, tiix ah caalam coi án ihimoz quih iti cota x, imoocta. Caalam coi án ihimoz quih iti coha quij ah hant hasitox quih itaai ma x, tiix iti toii x, haxölinaailc coi imiixcoj.

Mayoocö ixpaleemelc quij, tiix hizaax hac oo cöitapactoj x, imacaalam. Tiix imcaptajc iha. Hanso ziic ina com ano cötahnip ma x, imacaalam. Mayoocö ixpaleemelc quij, tiix iisax quihiih caha, toox hant cöcooit


30iha. Xpaleemelc áa quij immis iha. Mayoocö ixpaleemelc quij, tiix tosni ina z ano cöimahnip iha. Ziic coopol ina cah ano cömahnip. Ziic coopol iipajö cop ina iti coii coi, taax tomtax, mos pti ctopl iha. Taax oo cötpacta, mayoocö ixpaleemelc quij tafzx, yeen iic quij iiqui tita, mos hai zo cöimap iha. Taax ah aa itah ma, tpaxquim ma x, hai cop ano cola toom x, yamtxö cötatax, toox hant mooit.

Spiitcam quij, tiix hizaax oo cöitapactoj x, imacaalam. Hacx pti isaaitim taa x, spiitcam inaail coi anxö ptiti itacmolca x, cmaax taax iti toii x, hant hasitox com iti toii x, haxölinaailc coi imiixcoj. Spiitcam inaail quij cöihacaalam hac, taax ziix quiisax hacx quiij zo haa piij, tiix imoocta ha. Hapi quixcoj coi, taax oo oaactam iha. Hanteejöc com oo cöimaai ha. Xepe com ah oo cöimiii. Caalam coi ox pti titai x, spiitcam inaail quij imiixcoj. Xpaleemelc xah, mayoocö ixpaleemelc xah, taax xepe iteel xah, hanso hant quih cmizj quih caacoj quih, hant zo contita ma x, tiix ah iti imacaalam. [RMH]


67XASAACOJ COM IICP HACXasaacoj hapah com coiimaj com ziix tazo cmis iha. Ox oo mpacta xo, xasaacoj com, tiix hanso caacoj iha.

Xasaacoj com hant ihiipe com íti imiih iha. Hast quih caacoj quih hant zo cötap, hax cactim quih iti tiij ma x, tiix ah ano miij.

Ziicalc xah, xiica ccamotam quih hant quicaaytaj xah coi, hamatj tooxyat x, hax quij cötazcam, itasyoj ma x, taax ah imiihit, xasaacoj quij.

Xasaacoj hapah quij ziix quih isiim taa x, iiqui tiisax x, imexl.

Ziix z ipoohit, ipatapjö, imahit iha.Hanso tcooo ma x, imiim. Xasaacoj com imipon iti x,

tapca ma x, cmaax ihipon quih impé. Toox tiij, tipon xox, cói tpé oo yoque. Ihipon cop caaixaj iha, taax ah aa itah, aama.

Xasaacoj quij ihipon cop ziix ccam hapaho ihipon z immis iha. Ihipon cop hanso tíxtalca, yoque. Ziix z imiipla isaai pi, imipon iha. Hax cop hant com it hant tooit ma x, cmaax mipon.

Cmiique caii quij cöihoocta hac, xasaacoj com tapca ma, cöihipon hac, ipca cop ah itqueepe, iisax hant tooit x, tahac aa isoj cöitah, ox mee.

Xasaacoj com yeesc z iti imiih iha. Inaail itacl com paaza inaail itacl itmis, yoque. Hax toopol oo ma, cooxp quih cötoospoj, yoque.


66XAASJ HATN-OCAPTAXLCA CAP IICP HACXaasj Hatn-Ocaptaxlca cap, tiix mos áno taacoj ma, comcaac coi haa yatoocoj iha. Socaaix tahac iti tquiij x, Soosni Itaa hapah tahac tahyaai x, haa tap ma x, iti imqueectim. Xaasj, tiix comcaac quih caapxalcoj quih hant zo cömotat x, it hant cömoocat x; it comxtoopc; it comheme. Ox oo mpacta xo, cmaax hoox cöiiha hizac zímjöc oo hant com cöquinej iha, tooxi. Xaasj cap iti ihiip, taax oo haa tahca ma x, impaho. Tpaho x, cmaax tiipe, toc cöihiip hac, hamoz itaait ma x, ziix quih hamoz hamqueet quih haa mota x, quisoj quij cömiifp. Taax Xaasj Hatn-Ocaptaxlca cap cói tiipe oo, toc cötap ma x, ziix quih cöihaseaalam hac ah hamoz itaait ma x, ox impacta. [XMH]


31HAPJ COI IICP HACAzlc canl Hapj hapah coi capxa ha. Hax pte oo tomtxö, hamiime com iti moii. Azlc canl quih capxa coi xiica ccamotam, yoque.

Hap quih haa ntita, mojet quih haa ntita, haamoja quih mos toc contima. Ox tpacta ma, heecot quiih tintica itaho, ano mooxquim.

Mojet xah haamoja cop cötiih, toii ntimat xo hap cop, tiix icasiijim itcmá ho, haxaaza tintica it hant yaait iha yax.

Ox tpacta ma, xiica ccamotam ihmaa tanticat tojocam ma, hap cop itaho, miizj icasiijim imá ha xo yaait tintica imaao. Hap taax contica, tiix ah, Tahejöc quij itacl teectim ma, ihaait cop Tahejöc quij iti himo tpazjc ma, taax ah hap quih thaa, Tahejöc quij iti moii. Haamoja zo Tahejöc quij iti imiih iha. Mojet mos zo Tahejöc quij iti tmiih iho.

Azlc canl Hapj hapah coi hamiime com iti cöiyaii hac, haxaaza com hoox imozit hac ah ano cömooipj.

Hapj


32Haxlc quij iictim quih Hapj coi itacl hac iti tiij, toc

cömiij. Haxaaza com ihaasim coi, taax azlc canl Hapj hapah coi imocl hac iti toii, toc cömoii.

Haxaaza com azlc canl Hapj hapah coi itsoaaj, ano moom tax, ziix caamla hap cop cöquitni cop quisliiqui, yoque. Taax ah aa itah ma, haxaaza com miizj hant tamom iho. Azoj Cmiique hapah cop cöootni ha. Azoj Cmiique quih azlc canl hamiime com iti coii coi zo haa ha.

Azlc canl hozaxö hizcoi cayajzaac cop ah thaa ma x, hapx moii.

Hizaax ah oo cötpacta ma, Tahejöc quij hap quih tatxo, iti moii. [RMH]


65XAASJ CACÖLAXaasj Cacöla cap, tiix xaaslca quih catxo quih comcaac coi hayatoocoj coi, taax zo haa ha. Haxöl Iihom tahac iti tquiij x, impaho, xaasj cap. Xaaslca ihmaa com z immis iha. Iisax quihiih cah cöcacösxaj iha. Xaasj com iti cöimám quih thaa x, hant quih iti tahca ma x, xaasj cap cöscaafp taa ma x, toox oo ntaca ma x, is coi impaho. Ihasii quih haa mota ma x, mahsii. Icozim quih taaixaj, hant quih iti tahca ma x, ihiizat haa tiipe, taacoj ma x, xiica ccamotam quih hapi heecot cocom com áno moiitim. Hantx mota ma x, Hax Quit hac quiiij quih haa ntita x, tacozim x, iixaj quih tinej x, it hant cömooca. Ziicalc quih catxo quih pti immis quih mos tatxo x, it hant cömiime. Iizax quih iti xaasj an quiimtoj com iti cöipaho quih thaa x, hant quih iti tahca ma x, xaasj cap iiqui ihiip a xa quih tpá hax maa. Xaasj an quiimtoj tacom ah hanso cötpazni ma x, ox impacta. Xaasj Cacöla hapah cap canoaa quih ano tquiij x, haxoj sacom taa xox, toox oo ntaca x, impaho. Ziix hacx tiij catax quih ano tquiij x, Haxöl Iihom hac iti scaafp taa ma x, mos oo mpacta. Toox oo ntaca x, impaho, xaasj cap. Haapi ma siicösxaj taa, mos quipcö heeque xahxaii zo toc cötiij ma, iyat hac iti caap iha. Taax ah mos aa itah áa ma, hoox cacösxaj iha. Xaasj cap quiho coox cah x, oziim iha, Xaasj Cacöla cap. [XMH].


64TOSNI XAH, CANOCNI XAHZiicalc com cmaa tpaxi ma, hiz cöiihca, taax ano cöitaai ha, tosni hapah tiquij xah, canocni ti-xah-quij. Taax comcaac áa quih thaa, hiz cotom, yoque. Ox tpacta ma, canocni quij tosni quij ox itai, yoque:!Xepe com anxö cömootij tax, xtaasi an hasiihtolca

aha !ox itai, yoque.Ox tpacta ma, tosni quij ox tee, yoque:!Tiipe hax maa xo ihpyomicaaiz yax, icaatax ihscmaa

que immís.Ox tpacta ma, canocni quij ox tee, yoque:!Quiipe ha. Hanso hasiilx aha. Ihyacaiitim hiyoj

cöpooitijc x, hicaaiz com me hsaasot aha !ox itai ma, mos tatax ma, xtaasi quij ano toii ma, canocni quij yacaiitim.

Iyoj cötaaitijc, icaaiz com tosni quij cöitaasot ma, taax ano cöititaai ma, hant haaco tama ma, cmaax ziicalc quih thaa, yoque. Taax ah aa itah ma, tosni quij iifp com miicösxaj. Taax hacaaiz canocni quij ihaasot quih haa, yoque. Taax oo cötpacta, mos tosni zo hant zo cöpiij, pazáz ta, popaho ta x, canocni quij ipacoxl x, hant zo cösiij aha. Taax icaaiz com ah isexl xah taa tamoz x, tahac iiitim, yoque, canocni quij. [XMH] (Pelecanus occidentalis, Larus heermanni)


33HAPAJ XAH, OOT XAH, TAAX IICP HACOot cap, hizaax isoj ihaai ha. Haxoj com anxö cötootij ma x, ziix quih isiihit ha quih, taax itcaa x, xepe quih án ticom, tiix ano tatax x, hant zo contima. Ox ipacta iti x, hapaj iime quih hant zo cötahca ma x, itaho x, ano nyeeno. Ox tpacta ma x, hapaj quij an ihiij ano cöititaai x, haa tiij x, intopis. Ox tpacta ma x, oot tintica hapx iiqui mpanzx. Hehe án com iiqui tpanzx x, contita ma x, tompaho ho. Ox oo mpacta xo, hapaj quij cói íti oo tiij x, itopis oo x, haa quiij iha. Ox ipacta iti x, toox tayaxi ma x, hant cooit iha, hapaj quij oot cap cöitopis hac itacatx. Ox tpacta ma x, hapaj quij hehe án com, tiix an hant cooit iha.

Hapaj zo haquix piih x, hehe án com ano piij ta, ipaho isax, quiisax smaanj aha. Ox impacta tax, oot cap oaah, yoque. [XMH] (Octopus; Canis latrans)


34HAPAJ XAH, OOT XAH, TAAX IICP HAC CZAXÖ IHAZaah xah zo toc cötap, hax taa ma, hant Haxöl Iihom hapah tahac iti hptiij, toc cohpmiij. Ano yaait zo thaa, toc cötahca ma, ox xah hpmee:!Hant pofii ta, heecot ihpsiin haa hi.Ox tpacta, ano yaait ticop oo thaa ma, haptco hisoj

ihmataaho. Ox tpacta ma, hant ifii ihmaa cop zaah quij hapx ipi tmap ma, haptco hptotj, hehe án com conthama. He toox cazquim iha. Hast zo haa toom ma, Hoinajeecoj yopah, tiix cohptafp, toii cohptoofin, cmaax toii hptiin, haa nthama. He hapi imazoj iha. Ziix quiisax ihmaa zo toc cömota, him imal. He hant quij anxö ano quiihtolca ha yax, ziix quiisax him ical timoca iixaj xa quih pinej, hoo xah teme x, miitom:!Halx hant hasoocat aha !ox mee.Ox ipacta iti, cmaax heme iiqui cöhamonaaiilc, xo

heme hac cói toox oo caahca ca. He heme zo iicx inseaalam iha. Ox ipacta, haa hmiihat iti, Hast Yaxaxoj cöhamiizcam. Taax it hant hamoocat. Hasatoj cpoclim pac toc cötoxalca ma, taax ah iti hamiihajca, hant cöhayacat hac. Ox tpacta, toc cöhayaii iti, ziix quiisax him ical tiquij hast iti ihiij quij imocl hac ihtoocta ma, ziix cocazni cmis z ano mota, hapx tiiyat ma, ox xah hyoi, ziix quiisax him ical tiquij:


63TEEXOJ QUIJ IICP HAC

Teexoj tacom, taax intipa ta ziix hapaho áa z imhaa ha. Itaqueecöj quij mos hapahit iha xo seeten itaqueecöj quij imapii ha. Teexoj quij, tiix itaqueecöj quij coaatjö iha. Inaail quij mos cpeetij iha. Hast quih caacoj quih xepe com ano tiij ma x, tiix ah iiqui yacapoj, iti tooxalca x. Xepe Coosot com ziix z an imiih iha. Haxöl Iihom hapah tahac iti tquiij, Xpanohax hac iiqui tquiin ma x, Hax Xepe Ano Caahca hapah hac cöihitai, taax pac ano yoom, teexoj hapah tacom. Xpanohax icaheme tahac iti tquiij, hax toii imquiin oo cötpah ma x, taax ah iti miip. Iyat Teexoj Tis ma Ihacanaj hapah cop hantx mota ma, cocsar áa pac toc cotom, iyat ticap iti tiihtolca, teexoj tacom pac toc cotom ma, itaht, itatoofjoj, tis oo ma, itaqueecjö quih itaaitoj ma, comcaac coi itaht, iyat ticap iiqui itamxoj ma, taax aa itah ma, iyat ticap ah oo mpai. Teexoj Tis ma Ihacanaj impah. [XMH] (Spondylus calcifer)

teexoj(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


62SOCAAIX HAC IICP HACHant Socaaix hapah hac hizaax oo cötpacta ma, Socaaix hac quitaasit, yoque. Hantx cömiiha, taax ano cöititaai ma, comcaac pac toc cömotat, hant hac iti tazcam, yoque. Caaizil iha. Hax, taax oo ccaat iha xo Socaaix hapah hac hax z iti piih poocyo ta ipacta z impá ha xo ziix quiisax tiquij taax iti tiij toc cömiij. Iisax quihiih cah hamatj cötooxi toc cöquiij, yoque. Ox tpacta ma, ox itaaam, yoque:!Hant iti mihiih hizac xomiipe tax, ¡hanso caaix! ¡Hanso caaix! !ox itaaam, yoque xo hant hac imaaix iti, taax iti toom, hamatj icooxi quih imiipla cota, yoque. Taax ah aa itah ma, Socaaix impah. [XMH]


35!¡Consiijim! Hast iti mihiij quij imocl hac cocazni z

ano mota, hapx xeemij tax, ¡consiijim! Ma scazni haa hi tax !ox ihyoi.

Ox tpacta ma, tasim, ox xah yee:!Me he caasitim iha. Cocazni z imhaa ha !xah ii. Ox tpacta ma, iic cötocaai ma, haptco mos zo toc

cömota ma, ihyooho, xiica cocazni cmis tacoi. Ox tpacta ma, cmaax hax pac ano mota, hax yajöamzo. Ox ipacta iti, cmaax ziix chaa quih hyoaa, ziix ccam tiquij. Ziix ccam xepe com ano quiih iha. Hapaj hapah caha zo toc cöyiij. Ox tpacta ma, mos hatoonec, heme hac cöhamiimlajc xo comcaac quih cöitcmahiihj iho, hapaj tiquij hehe án com ano tiij ma, heme cöhiimlajc hac.

Hapaj, tiix hehe án com ano tiij ma, heme cöhiimjc hac, taax hisxeen cohtcaa, ihyoocta xo hant ihiip zo hyomaa. Ox tpacta ma, ziix caaixaj hapi heaaz cmiique Roberto, tiix toc cötiij ma, cohyomiiit, hapaj tiquij hehe án com ano tiij ma, cöhiiho hac. Ox tpacta ma, ox xah yee: !He mos zo hyooho !xah ii!. Tahejöc tiquij

comcaac quih iti cöiyaai, taax ano cöititaai ma x, he mos Tahejcö quij iti quiih iha. Heecot ihptiih, hehe án com ano hptiihtim, haquix hihiihtim iti, hap zo htaho, ihtacö, ox xah hpmee: “Hacx xöaait, iiha xah tmapii!” Ox tpacta ma, hap com ihtzexe, ihtoocta ma, potaat ihixp iyoqueyez. Anxö iiha yapii cah, cmaax ihtimox, ihtacaaix, hax haa xah mama. Ox ipacta iti, hast zo haa tap ma, ihtfain, toox hac ziix zo cmota, iisax quihiih cah anxö cötpanzx, hapi max hant ihiih ipi zo tompá, toc cömoma. Halx hant Comcaac quih ziix quih ocoaaj hac. © 2010. Derechos reservados por los autores. Derechos reservados por los autores. http://lengamer.org/admin/language_folders/seri/user_uploaded_files/links/File/Enciclopedia/EncicloSeri.htm.

36ihptooca, ihtá, queejim ihyoocta. Ziix timoca hantaxl iicx mota ma, cmaax ziix chaa quih hyoaa. Oot ihi toc cömoya xo hapaj ihi toc cötiij, yeen quij itopis ma. Oot tintica hant xah z ipomaho, hanso yeen itcaailim ipi ma x, isoj isaai hipi z itcmá, toc contiya. Oot tintica toox tazquim ma x, cmaax hapaj quij haquix zo hant cooit iha, taax ah aa itah ma x, hapaj quih. Haa xah tahca ma x, hehe án com ano tiij ma x, impaho. Taax oot cap oaah iha. Ox itapacta, he iyaamx, heaaz cmiique Roberto quih. Ox tpacta ma, cmaax hant ihiip quih hyoaa. [XMH]


61SIIPOJ QUIJ IIQUET QUIJ CÖIHAAHITIM HACSiipoj quij iime, tiix ano tiij x, toc cömiij. Iipx coi it hant tatín x, toc cömiij. Ox ipacta iti x, iipx coi mos iti cöispatjc hac haa tahca x, cötafp ma x, mos impatjc. Ox tpacta ma x, siipoj heecto coi tixt, cmaa tpatjc, toc cötoii ma x, siipoj quih caii tintica tcap x, iime siipoj heecto quih ano yaii quij itaaix x, siipoj heecto coi ziix quih isiiitoj hac imcaa. Ox oo mpacta xo, hax zixcam cöiyataait oo zo aa imáh iha. Iicto quih quixt coi imoz ihiimj iha yax, zixcam quih mos áno cmaaitx quih imitac com, tiix aha cöimaahit. Zixcam heemyoj hapah com, tiix aha cöimaahitim. [XMH] (Pandion haliaetus)

siipoj(TMV yaaspoj iha.)


60SEETEN CTAMCÖ COM IICP HAC Seeten ctam hapah com, tiix hantx cömiiha hac ano cöihitaai, taax cmiique áa hapah quij imahit iha. Seeten ctam com, tiix itaqueecöj quij cpeetij iha. Inaail com mos caacoj iha. Cöicaticpan hac miizj spacta aha. Tzatx x, mos inaail quih cococtim iha, seeten ctamcö tacom.

Cocsar com itaaitoj, teecyo ma x, ipacta quih impá xo cmaax hoox cöiiha hizac miizj taa ma x comcaac coi itaaitoj x, mos miizj taa ma x mos yaticpan iha, seeten ctamcö com.

Ox oo mpacta xo, seeten tacom hant cöhapooyas ta x, siipe aha. Ihaapa ha. Catxo ha xo hant cöhapomayas, miizj hapomooctam ta x, smiipe aha. Hapi hoyaat, hax tahii hax maa, Xepe Coosot tintica, xo xiica quih quiistox quih ihmaa quih hapx iicp hac iicp mocat, taax tatxo x, Xepe Coosot com án cötoizct x, seeten com tatxo ma x, hant quih it iihom com cöimacoaaxoj. Taax oo cöipacta hac, hapi himiipla ha. Taax oo cöipacta hac hapi miizj cöhimooctam xah hant cöhimayas, taax iti mota ma x, tahac ipacta ha. Seeten ctamcö com hant cöhapooyas ta x, siipe aha. [XMH] (Pinna rugosa)

seeten ctam(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


37HASAJ COP IICP HACHasaj cop mos cmiique quih ziix oaactim isoj coi mos, taax oo zo haa ha. Xiica quih quiistox hantx mocat coi ziix ziix quih oaanloj isoj coi zo haa ha. Cmiique cmaam quih hasaj quih quixi quih hant quih iti tiij x, tiix oo ziix quih ihaactim quih mos áno quiipe quih thaa ma x, ziix quih cöimasiijim.

Hasaj cop, cmaam quij imam quih itcaa x, imam coi itapoclim x, icös z iti imiih coi ha, taax ah hasaj cop iti imiiquim. Ox tpacta ma x, cmaax imam hanaaij coi mos itacl hac iti imiiquim.

Ox tpacta ma x, anxö ihen cöiimzo hac aa itah ma x, heet moocax. Ool itac quih itapxotim, hasaj cop iteel tintica an hant cöinnipatim. Taax oo cöitapacta x, imam coi anxö ihen imiya.

Hasaj cop mos ziix quih ihmaa quih, taax mos cöimmactim. Haquejöc xah, tootjöc xah, xnoois xah, taax mos iti itaquim x, heme hac cöimiimjc.

Hasaj cop ziix hantx moca isoj iha. Hasaj hantx mocat oox cop yaspoj zo hax iti imiih oo cöih iha. Taacoj, mos it


38hac cnoohjöc iha. Cmaax ox cöiiha hac, xiica quih quiistox quih cmajiic com hasaj oox quih toospoj, mos it hac tpeehzx, miiz-a-j ah imaacoj iha. Xiica quiistox hasaj quih ccanloj com, cmaax ziix ihmaa zo cöimasiyalam iha. Taax ah aa itah ma, yaspoj quih taziim, it iitom, mos it hac impeehzx.

Hasaj cop cmaam quij ziix zo cöisasiijim ipi imaxi ha, cmaax ox cöiiha hac.

Xiica quiistox quih capasiroj quih hant quih ihmaa quih iic mocatolca com, quiho quih haquix tiih x, tom coi ziix hayaa quih itacl iti itaquim x, cöimexl, hasaj cop.

Ox tpacta ma x, cmaam quij ziix quih an iic cömiipe. [OPT]

hasaj(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


59SATOJ HASAIITAJ COM IICP HAC Satoj hasaiitaj hapah tacom, hizaax hant ihiip iha. Satoj aapa hapah ticom mos haa ha. Ziix hapahit quih mos áno quiipe quih cmiique quij oohit, taax iiqui hapasx iha. Ipxasi quih teaam x, ihasii tiipe x, ihapii tiipe x, hant quih iti coii ha. Cmiique quih caii xah, zixquisiil xah, coox oo ihaahit ocoaa ha. Itac z an imiih iha. Ipxasi quih mos cmaaitx iha. Cmiique caii quij isiihit taa x, imamaai x; imiiznij x. Ox itapacta x, itamama x, oohit iha.

Mos iisax quihiih zo cöpootxo, Xepe Coosot com an imom iha. Iihom oo quisil iha, satoj tacom. Zaaj Cquihjö cöihitai, taax iyat z iti tap ma, Xojtis Iyat yopah. Tiix hapx iicp, taax pac ano yoom, satoj hasaiitaj hapah taquih. Ox oo mpacta xo, hant it iihom tintica cöimootij iha. Xepe com iti toom x cöcajöc oo ha. Taax ah aa itah ma, satoj hasaiitaj impah. Ziix quih hasaiitaj hapah quih chaa quih, tiix ziix quih xepe quih halx cyaail quih ano quiih quih quinol cop oo cöpopah ta, hapx iquiih imá, taax tahsaii ma x, hapx quiih iha. Ziix quih hasaii hapah quih, tiix ziix quih hacaaiz xah, hehe quih cacösxaj quih ano cötpaii ma, hapx quiih quih chaa, tiix ah oo mpai. Satoj tacom mos ox itapactoj x, hapx oocmolca ha. Taax ah aa itah ma, satoj tacom mos itsaiitaj x, hapx oocmolca haa yax, satoj hasaiitaj impah. [XMH] (Modiolus capax)


58PYEEST:

HANTX MOCAT COI ZIIX QUIH OIITOJ QUIH PYEEST QUIJ ANO COII COIXiica quiistox pyeest quij ano coii tacoi ziix hapahit quih hantx moca, taax toc cötoii ma x, quiiitoj iha. Xepe com ziix quih an hapahit, taax mos toc cömoii. Zixcam coi, taax quinzaait ooicö hapah, taax mos toc cömoii. Inyazim hapah coi mos pac toc cömoii. Taax pyeest quij ano spahit taa ma, toc cömoii. Ox tpacta ma x, ziix quih hapahit quih hehe án com ano coom quih ccaat, taax mos toc contimat. Ox tpacta ma x, Hantixp An Hax quiizil coi mos toc contimat.

Ziix quih hapahit quih hantx moca, taax an hapahit iha. Taax ah aa itah ma, ziix quih hapahit hizaax toc cömoii. Haas copxöt coi toc cömoii. Xnoois hapaha coi mos toc cömoii. Panaal quih mos toc cömiih. Hap ipxasi coi mos toc cömoii. Haamjö coi mos toc cömoii. Ziix quih hapahit hizaax toc cötoii ma x, pyeest quij ano tpahit ma x, toc cöquiij iha, pyeest quij. [LHC]


39HASTAACOJ HAPAH CAP IICP HACHastaacoj hapah cap, tiix hant quij cmaa tpaxi ma x, toc cöcaap iha. Hast quih thaa, taaiscan, tmotet x, hant quih iti caap iha. Hast cap miizj paa ta popacta ta x, ziix quiisax áa quih cmiique hapah quih hant quih iti quiij quij iiqui tooipj ma, tpacta ma x, yeen hac ziix quih iti cöipacta coox cah x, impaho x, ipacta quih impá x, taax oo cmis iha. Hast cap miizj tpacta ma x, miionam; mitocaainj; mitoj; miifa; mitamolc; miteeno; mitamocni. Hastaacoj, ¿me cmiique ya? ¿Me hant ihiyaxi ctamya? ¿Me ziix coosyatya? ¿Hastaacoj, me quiimya x, me cacsxya x, me hacx cmiihya x? ¿Me ziix quih iti cöhipactoj quih quiipe xah imiipe quih haa ntitat ma x, tcoo ma x, me ipacta quih mocoaa ha. Taapl ma x, immahaapl. Tcozim ma x, immacozim. Tapca ma x, immijc. Hehe com iti cöiyapxöt quih haa tahca, cötafp ma x, hehet com topxöt ma x, immiiho. Hehet com iti cöiyaxi hac thaa ma x, immiiho. Hant ihiipi tintica caao quih haa ntita ma x, immiiho. Xepe Coosot com ano caticpan quih haa toii ma x, mos immiiho. Hehe quih me canaafin com tcooo x, topxöt ma x, miisax. Hant mooit. Seenel quih pti immis quih tatxo x, me tazcam x, ma mmepzajc; immii. Xiica ccamotam quih ihmaa quih hap xah quih imhaa x, mojet xah quih imhaa x, hepem xah quih imhaa x, coox oo x me caazcam iha. Hant ifii coox oo tah x hax quih imiisyoj x. Hehe yaail quih quiipe quih caxt, taax mos imiitoj, haa xah tahca ma x, hoo xo tcaazoj hant quih iti tquiij, quimoz tmeet, cmiique zo tompaho, ziix quiisax zo hantaxl


40cötomcasiijim, tompaho xox, cola tcayeeno intpacta ma x, iquiisax quih caapl quih quiipe, taax haa mota x, tonaaij, quisoj quij iti hant mooit. Taax oo contpacta x, me hant quih iti caap iha, me Hastaacoj. [XMH]

HAXOJ IHAMOC ANO TOOM IMQUIIN TIMOCA IICP HACHaxoj ihamoc ano toom imquiin timoca, ox hapacta ha. Xepe com anxö cötootij, hant quih iti tahca ma x, anxö cöihamoc cap, taax ano cöititaai ma x, cmaax tinzaaitx, imquiin iha xo iisax quihiih cah colx cöcahimej iha, xepe timoca. Ox tpacta ma x, xiica quiistox quih ctamcö quih xepe com iti caticpan coi, canoaataj xah, icaaiz xah, ihaso xah, ziix quih ihmaa quih yaa xah, oaactim com miizj itcmooctam xah tamoz ma x, hantaxl hacx imiihtoj, haxoj quih ihamoc cap áno toom imquiin tintica iixl iha. Taax ah aa itah ma x, cmiique caii hizquih taaitom, ox xah ii !Haxoj ihamoc ano toom imquiin hizquih ziix hizcah itcooz !yoque. [XMH]

IIMOX IMPAFC QUIJ IICP HACIimox Impafc hapah quij, tiix ziix impezi, ziix imahtai ha. Iquiistox quih catxo, taax hant com cöhahinej iha. Heemot hapaxcaj coi, taax ah cömiimot. Hipi ihiisax com ah iti cömeepit. Ziix hayaa zo cöimeepit iha. Ziix quiisax quih hacx itamiihit x, hanalc iixaca coi ah cöimaahitim. [RMH]


57OOT ICANOAA COM IICP HAC Oot icanoaa com, tiix hesen cöcootij quih hant zo cötap ma x, ihitxl quih hant zo cotom ma x, taax quiicot toom x, hant zo comom. Zaxt quisiil q u i j o ot i c a n o a a c o m itacaalim x, tiix quipac miizj cöitaai ma x, hant zo comom, xiica quih yacaalim quih ihmaa coi, iiqui cöihiin hac. [LHC]

OOT IZAMT QUIJ IICP HAC Oot izamt hapah quij, tiix ziix hapahit z imh aa ha. Ziix iquitalhaa mos z imhaa ha. Tcozim ma x, xepe án com ano toom ma x, impaho. Zamt tiquij iti iquinol iic cöimiipe ha. Cmiique iscazni aha, zamt tiquij. Quictamo ha. [LHC] (Cronius ruber)

oot icanoaa(CMM inol cöiyaaspoj iha.)

oot izamt(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


56OOT HANT IMAXQUIM COP IICP HACOot hant imaxquim cop, tiix ipca cop toosaj x, hant quih iti tap x, cötmactim x, taax iti tap x, ixaap capxa, xah ixaap czooxöc xah, taax hant quih iti comom. Oot cop, tiix hant icom quimzo ha xo hant com tiijc x, tixeele ma x, taax ah aa itah ma x, hant icom itcmá ho. Oot cop hax tatax oo x, hax tatax oo x, hant zo cömiih tax. [LHC]

OOT ICAANJ COM IICP HAC Oot icaanj hapah com zixcam iha. Zixcam caanj hapah com hant cocom iha. Yaspoj quih hax tooploj oo, it hant cömiimetolca, zixcam oot icaanj hapah ticom. Zixcam ticom isoj com hax smasol oo quih hax tahii hax taa, tommasol, hax mimaaxat oo. Oot cop, tiix ziix an isiijim zo hant z iti ipoohca ta, ziix quiipe z an imahca ha. Taax ah aa itah ma, zixcam ticom zixcam quiipe zo tomhaa ho. [LHC] (Rypticus spp.)

oot icaanj


41HEHE JOEENE HAPAH QUIJ IICP HACJoeene quih ixaai xah, yaail coi ziix iic cöihiipe z imhaa ha. Ox oo mpacta xo, ziix hapahit mos áno yeen oo caap quih quiipe quih xiica quiistox quih oiitoj coi, taax zo haa ha. Joeene quih is quij imam quij ziix is cooil is iyomis. Hax tooil oo, mos cötahtaxca, ziix is cooil quih cmis iha xo yisil, tiix tmam x. Joeene com topxöt, tmam ma x, icozim cop cösiifp taa ma x, iizax quih iti cöimám cop íti toofin xox, cói haquix oo yoom. Taax hehe án com ano calx quih itaht x, anxö itaaizi x, itamlajc ma x, yopahit. [MLA] (Passiflora palmeri)


42LAMZ COM IICP HAC Lamz quih zixcam iha. Masni mos impah. Lamz quih, tiix zixcam quisil z imhaa ha. Zixcam caacoj isoj iha.

Xiica quih quiistox quih quiiitoj com ox mooza. Zixcam ipxasi quih ctoozi z imhaa, teemyo. Ipxasi quih hax tmaaitx oo, hax ihapii tiipe, teemyo.

Lamz quih mos icaahit quih itexl x, hax hapx icom imá oo cöiyooh. Cöiixaj hac ah aa itah ma, aama.

Lamz hapah quih, taax hoox zixcam catxo z ihmaa ha. Caanj xah zixcam coospoj xah hoox miitxo. Ox impacta ha. Cmiique zo ziix z iti cötpacta ma, ox ipacta z imaa xah z ano coofin iha. Taax ah oo cötpacta ma, xicacaziil quih cmaa quiih hizi quiinim hizcom, tazo ipi zo quiho zo haquix imiih iha. Hanso ziix ziix z ano mima z imhaa ha xo oo cöimiih hac ah ox tpacta ma, aama.

Hantx cömiiha hac, lamz imiimxoj xo cmaax czaxö haquix ihiih cah x, masni imiih. Masni com zixcam quih caacoj quih chaa ha xo cöihisil hac.

Pnaacoj án quih hant quih iti tiij ma x, xtaasi quij tyaail x, ano miij. Taax ah ano miih. Ox tpacta x, zixcam quih caacoj quih yayaxi quih, taax iti tayaxi x, xepe quih cyaail com contita x, taax ano miih. [OPT] (Epinephelus itajara)

lamz


55OOL ITAC TOII HAPATNI COM IICP HAC Ool itac toii hapatni hacaalim com, tiix zaxt quisil heeno quiih quij yacaalim iha. Zaxt quisil quih xepe iteel cöquiih quij, tiix intipa ta imacaalim iha. Zaxt quisil quih xepe iteel cöquiih quij, tiix canoaa heeque quih imacaalim; hacaaiz heeque quih mos imacaalim; tist heecto coi mos imacaalim. Taax yacaalim iha, zaxt quisil xepe iteel cöquiih quij.

Zaxt quisil quih heeno quiih quij, tiix haacni heeque quih imacaalim; ziix coqueht hafitlam quih mos imacaalim; hapnaail an icooxquim quih mos imacaalim. Taax zaxt quisil heeno quiih quij yacaalim chaa ha. [LHC]

ool itac toii hapatni(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


54OOL COP IICP HAC Ool cop imam coi, taax cmiique quij taax quipac miizj cöoohit iha, imam quih ihmaa com iiqui cöihiin hac. Taax ah aa itah ma, ool com smam taa ma x, ool hant ihiticol quih mos áno catxo, taax hant zo cötahca ma x, ihiyaxi cötoii x, imaaizi, comcaac coi, imam tacom. [LHC] (Stenocereus thurberi)

ool


43LIITRO QUIJ IICP HAC Liitro hapah quij hasaj xah haat hanoohcö, taax oo zo cmis iha. Haat quih, taax ano mota ma, hapaxi ha. Liitro quih caacoj quij haquix tiih x, quisil quij mos haquix quiij iha. Liitro hapah quij itís quij tpatj ma x, cöipatalca quih hanso hant compamlquim. Ox tpacta ma x, yaspolca quih iti moofija. Taax ah oo cötpacta ma, tpaxi ma x, hant quih iti tiij ma x, xiica quih xepe iti coii xah quih imhaa x, cocsar xah quih imhaa x, itaho x, itziim x, ititalhaa x, inyaa.

Hantx cömiiha hac, liitro quij cösquitalhaa pi ta, impaxi ha. Cmiique cmaam quij ziix hapi oaactim quih an imiiquim, ziix quih ihmaa quih mos cöimasiijim. [OPT]

liitro(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


44LOOMZ COI IICP HACLoomz coi, taax satoj heecto ha.

Comcaac hantx mocat coi satoj itaaizi x, canoaa quih ano tahca x, satoj com iti toii x, imaaizi. Ox tpacta ma x, satoj caacoj zo tompaho ma x, satoj miiz-a-j xah imaacöl quih tihiiha ma x, canoaa com an itacmolca x, imiimlajc. Ox tpacta ma x, comcaac cmajiic xah ctamcö xah coi, canoaa com haxoj toom ma x, cötazcam x, ox xah yaza:

—Xiica hizcoi loomz cah tihiiha ma, imiimlajc. ¡Taax ziix hapahit áa zo haaya! [LHC] (Modiolus capax)


53NAJOO COM IICP HACNajoo hapah com, tiix zixcam hax hant xah cah iti catax iha. Xepe quih cyaail xah, hant quih quiitij xah, hast ancoj xah, hant cooxp quih mhaa x; xpanaams án com mos áno moom x. Haai quipi ha, cöisiic hac. Najoo com, tiix zixcam miizj taa ma hapahit iha. Cmaax ox cöiiha hizac, xiica quiistox quih xepe com iti caticpan com miizj taa ma x, ziix ihaseaalam iha. Itcaat x, itamlajc x, zamt an ihanaaila coi an itacmolca ma x, zamt coi anxö ano toii ma x, heme hac cöimiimlajc. Ctamcö zamt quih cöcaticpan com yaaitoj iha. Najoolca com cöihooctam hac, ziix quih icaahit quih mos áno quiipe, taax yahaataj iha, zamt coi iiqui cöihiin hac, najoo com. [XMH](Paralabrax maculatofasciatus)

najoo(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


52ina coi itahoopol, yoque. Eaah cöihaziim hac mos cöitacooix ma, cmaax naapxa quij icaah itcmá ho. Cmaax ssah xah taa tamoz ma x, ipnij hac hax imiixöp oo cöimiih. Taax oo oo compacta. Taax oo cötpacta, mos ziix cöiicö hac cötahcooix ma, cmaax ziix z ipoocö, imahit iha. Ziix ccam quih cooxi íi quih xepe quih iteel xah, hehe án quih ano quiih, taax oo ha itaho x, imiihit. Taax tahcaant ma x, tahac ipacta, yoque, naapxa quij. Taax oo cötpácta, mos iisax quihiih cah cöcaptasa, yoque. Cmiique quih captasa quih haquix tiih ma x, naapxa quij ah iiqui imiimxoj. Taax ipacta ha, naapxa quij. [XMH] (Cathartes aura)


45MOSNIPOL QUIJ IICP HAC

Hizaax oo cötpacta ma, mosnipol hapah quij xepe án com ano tiih x, toc cöquiih iha.

Ziix quiisax ctam zo toc cötiih, xicaquiziil ctamcö quih czooxolcam itoon ma, toc cötoii, yoque. Ox tpacta ma, caii quij quixt coi cöihooctam hac tmiipe ma, hanso áno mota, imiiix. Tahac oo ipacta ha. Hameen quih hant quih iti tahca ma x, hapen coi caii quih hant zo cötiij x, tiix comcaac coi ano cocoaal hax tahii hax taa x, hameen hac ano tiij x, toc cöquiij iha. Comcaac queeej coi mos hapazi íi quij, tiix oo mos iitom quih haa tahca ma x, iti caaizi ha yax, ox tpacta, toc cötahca ma, xiica hapen tahac cöcoii coi, caii quij hameen an ihiih hac imiiix. Ziix quiisax quih hapx iiqui cojoz hapah quij, hant quiipe xah hant isoqueepe ha cmis z imaao ha yax, ziix tahac contica tintica, xepe com cöiifp xah cah, hanso contita, yoque. Ox tpacta ma, ihít hac iti cahcaail coi, hanso tcooo ocaat iha xo itcmaht iho. Taax oo compacta tax, hanteejöc z iti piih, haquix imiih iha yax, itcmaht iho. Xepe com, tiix oo ano tiihtim x, haquix quiihtim iha.

¿Zó tpacta ma, mosnipol quij czaxö quih hant zo cötiij x, “xiica cmotomanoj” itah aha? Xiica quiistox quih catxo, taax haquix toom x, icaaitom tahac iti cöcooza ha xo hanso ziix ccam quij itaasi hac oo itaaj iiha x, iti cöoomxoj iha. Ziix iti cötpacta ma, tahac iti cöiimxoj z imaaj iha. Xepe quih caao quih haquix intita x, cöitataait x, “¡Xiica cmotomanoj ihi hiz contxoaa!” ox xah mee. ¿Zó tpacta ma, “¡Xiica cmotomanoj ihi hiz


46contxoaat!”, ox tmee ha? Icaaitom “xiica” hac, ziix quih catxo quih ptiiqui quimx iha. Icaaitom “ziix” hac, taax tazo caha czaxö iha. Mosnipol quih tazo quih quiho quih haquix tiih xox, “xiica cmotomanoj” imiih. “Ziix cmotomn” itcmah iho. Hizaax ah oo cötpacta ma, tahac oo cöimiimxoj: Ctamcö czooxolcam hapen coi iiqui oomx iha. Tazo tintica oo hant iti yaii hac quiiix iiha ha xo cmaax ziix ccam ihmaa quij isoj cöisahaa hac, ihít iicp cahcaail coi tcooo ma, itaai, hapi isoj quij coox iti imiiquim. Mosnipol hapah quij popaho, popacta ta x, ipocj quij hax coozalc oo quih tomcoj cöquiih iti soofija ha. Taax hapen ihít iicp cahcaail coi thaa ma, iiqui izooxolcam quij, tiix ah, ziix ccam quih thaa, xepe án com ano miih. Taax ah oo cötpacta ma, ziix ccam quij quiho quih haquix tiih x, itzaxö ma x, hax catxo oo hax tahii hax maa. Ctamcö tomcoj cöquiih ihít iicp tahcaail ma, isoj quij it ooquim coi cötiih oo ma x, iiqui oomx iha. Taax ah oo cötpacta ma x, tahac oo cöimiimx, czaxö quih hant zo cötiij x.

Xiica cmotomanoj coi xepe com ano tiij ma, hapx scaaix ca quih haquix tiih x, cmiique quij ox iihax icmiiquet quij itaho x, iihax miitom. Ox yapacta ha. Itzaxö x, ox imii:

—Xiica quiicot conyayaxi, quih pac haa ha —ox imii. Ox tpacta ma x, cmaax hapi ziix quih iti cöizaxöt, taax

oo haa tahca ma x, isoj iti cöimaai.Haxoj com cöisiimlajc taa x, taax hizaax ah oo

cöimapactoj: Haxoj com cösiifp pi ta, ziix quiisax caii zo,


51hamatj tooxi, tiim, inaail com itajiz, iisax hant tooit, ihimoz quih, ihaai itamzo, imimoz iti popaai ta x, iscomqueepe ha. Taax oo cöpopacta ta x, ziix ccam zo popaho x, sompahit pi x, smiic aha. [RMH] (Dermochelys coriacea)

NAAPXA QUIJ IICP HACHant quij cmaa cöipaxi hac ano cöititaai ma, hiz cöiihca, taax iti mos ziicalc com mos hiz cocom iha. Ox tpacta ma, naapxa quij mos toc cöquiij iha. Naapxa quij cmaa cöipaxi hac, ziic mos áno caziim, yoque ! ina coi taziim, ziix itacö, eaah taziim, cöicáp hac tiipe. Taax oo cötpacta, toc cötiij, yoque. Ox tee, yoque:!He ziix zo cöimmipla ha. He ziic hin smis ca zo

haquix imiih iha !ox tee, yoque, naapxa quij.! Xtaasi zo hiza yiij, tiix ihpoyaai, ano hpiihtim, ihpacaiitim, ihpeenelim, xtaasi cactim quij ano hpaalim ta, hina coi popaaisx ta x, taax mos áno hpsaziim haa hi !ox tee, yoque.

Isoj cöitacooyam, toc cötiij x, ox quee ha. Ox oo mpacta xo, ziix quiisax naapxa quij Taai Quixi quih mos toc cöquiij iha. Ziix quih iti cöiitom coox cah itii x, itqueecöl x, toc cöquiij iha xo naapxa quij imá ha. Ox tpacta ma, ziix quiisax taax iti quiij, tiix iisax theemt, naapxa quij ziix quih iti ipacta cöihiipe coox cah cöitacooix, yoque. Ina coi ipacta hac cöitacooix, cmaax


50Mosnipol quij hant quih, cöiyeectim hac, ox hapacta ha.

Xepe quih caacoj tintica cöihaao hac, hant quih mos áno cyaail quih cöitataait an itaao xox, ihaai zo haa imahca ha. Xepe quih cyaail tintica an isaao taa ma x, taax oo iti isoj com pte tiin x, hax txatcaj oo x, xepe quih ipot com ano meectim.

Hant quih toox caahca quih cöseectim taa x, ziix ihmaa zo intipa ta imahit iha. Xiica quih oohit quih ocoaa coi tcooo ma x, isoj cöitaacatx x, copsiij cooxp coi, tihiiha ma x, iihit caha x, toox tayaxi ma x, cmaax xepe quih caacoj tintica imaao.

Xepe quih cyaail quih an ihaao itá, xepe quih itacl tintica mos ihaao quiya ha. Taax oo compacta tax, ipxasi com iij tpacta, ipxom com mos iij hapacta ha, taax ah aa itah ma, toox hant cöiqueectim imiya. Xepe quih iisax quihiih cah cöcaapl quih, an itaao xox, ipxom com imxapz iha.

Xepe quih caacoj com ipot com ano cöiyeectim hac, hizaax aa isoj cöquih iha. Ziix quiisax quih hant zo cötiij x, ziix quih imiipla cota x, ihipon quih hapx itacatx x, hant zo cömiij; taax aa isoj cöitah x, toc contica ha. Taax oo compacta tax, itacl ipi panaaaij x, hant quih it ihiih xah hant quih iti toom, ipatjc hac panaaaij iti cöiscmafp hac oo cötpacta ma x, imoz tmeet x, tahac aa isoj cöquih iha.

Ziix ccam quih hant zo cömiij tax, cmiique quij ox isoj ihaai quih, iti miihca, taax oo cmis iha. Cmiique quij ziix quih oii, quih ziix tazo itmis ma x, cquii ha. Psaac tooxi,


47tiix hant it haxoj isiifp hac iti poop, hant zo cöimap iha. Ziix quiisax quih mos áno cmaa ccaii quij, tiix ah, xepe quih iti cöiixi quih iiqui izooxolcam com iti tap x, imaqueeejim.

Ox tpacta ma x, haxoj com cötafp x, coleequi siin taa, itaai ma x, tatax x, toc contiiha iti x, ziix quiisax ctam xah quih ihmaa x, cmaam quih cmaa ccaii xah quih ihmaa x, ox tpacta hant zo cötap ma x, cötafp x, taax iti tiij x, toc cömiij.Ox tpacta ma x, ziix quiisax xepe quih iteel com iti caap cop mosnipol quij itzaxö x, ox imii:

—¡Aaxapoj! ¡Aaxapoj! —ox itai ma x, cötpemetx x, tjip x, hant zo cömiij.

Comcaac hantx mocat coi mosnipol quij hizaax mos oo cöimapactoj: haxoj com cöitamlajc x, taax oo iti pyeest quij cöihacooizi ha. Pyeest quij zaxquisiil cmaam quij ziix cötama ma x, pyeest quij itaaizi x, ihapactoj, taax oo iti yapactoj iha. Ixaap quih iiqui izooxöc cop thaa ma x, hant imafeaacol. Coos quij toc cötiij x, cooit cop mos toc cömiip. Zaxquisiil cmaam quij, tiix haaco haheemza quih an ihiij cop, tiix caasol iyat xah xeescl iyat xah, taax ah oo cöimii. Ox tpacta ma, mosnipol quij, tiix pnaacoj quih iyat quih mos áno cooil

mosnipol(CMM inol cöiyaaspoj iha.)


48coi ah iti imiicmolca. Moosni iti hateepx coi mos haaco haheemza cop iti imiicmolca. Mosnipol quij haaco haheemza cop ano tiij ma x, ipocj quij hayeen ipaii quih caziim quih taax, ipocj quij cötpaspoj ma x, hant quih iti miij. Zaxquisiil cmaam quij ihapactoj, taax oo iti yaaizi ha.

Ixaap czooxöc coi iti toofin ma, hacx tommiih ma x, xepe com cöimqueelajc. Hacx tmiih ma x, taax itaaizi x, cmiique áa com imiipla taa ma x, ox itaaizi x, miizj hax imiii, ox imapactoj.

Hizaax mos oo cöimapactoj: mosnipol quij hacx tmiih ma x, itac quih toox cayaxi quih haquix toom ma, quiho quih xox, itaazi x, heme hac cöitamjc ma x, pyeest quih caacoj, taax itaaizi ma x, comcaac coi áno toii x, iistox hant tpaailx x, hant quih iti moii. Mosnipol quij tmeesom oo toc cöihiij, taax oo cöimamiistaj.

Comcaac hantx mocat iyat cöhayacp coi mosnipol hapah quij intipa ta imaaitoj iha. Hax cöititai hax taa ma x, isiiitoj taa x, tiima oo x, ziix ipxasi oiitoj coi imcanalcoj. Hantx cömiiha hac, mosnipol quij ziix quiisax áa quih thaa x, toc cöquiihtim iha. Taax ah oo cötpacta ma, intipa ta ziix ccam tiquij cmis quih itcmaaitoj iho. Moosni quih ptiiqui imitaasit quih tatxo x, haquix coom iha. Taax hax tcooo hax ta ma x, iiitoj cöaai ha. Xiica cmotomanoj tiquij oo hant quij cmaa cöipaxi hac ano cöihitaai hac, cmiique quih thaa x, toc cöquiij iha. Taax ah iicp itcmatoonlam x, itanzaaitj x, intipa ta itcmaaitoj iho.


49Mosnipol quij ziix oohit ihmaa xah zo haquix piih iho

xo copsiij cooxp quij, tiix ah imiihit isoj. Taax oo cötpacta, mosnipol hapah quij ziix intita ma hapaho z imhaa ha. Hant quih catxo, taax iti toofin ma x, mos zo haquix tiih ma x, hapaho ha. Hizaax ah oo cötpacta aama: Ziix quiisax quih hapx iiqui cojoz hapah quij, hax íiqui pajoz ta, cmiique z ihaaho imá ha. Ziix quih iti cöpopacta ta, ziix quiisax zo cöiscmaho ha, taax oo aa isoj cöquih iha, taax ah aa itah aama.

Mosnipol quij hant quih iti ipatjc quih intipa ta iti imiih iha. Iipx coi hant quih iti yaii iti x, tpatjc x, xepe com cötitooij x, taax oo iti x, hant quih iti ipatjc com cöeaaxoj iha. Hant quih mos áno toox caahca quih, hapi hant quih, iti ipatjc tintica cöimihiicx, tiix ah inyaai. Itacl ipi panaaaij x, hant quih, iicp miiha hac cösmiin caha. Itacl cösiipx taa x, hant quih cmaa it iifp hac ah, iti miipx. Ox tpacta ma x, iipx coi tpatjc x, taax aha, ihít cötitooij x, caii quij hant quih iicp miiha hac, ano tazcam x, taax ano miipx. Mosnipol hapah quij, hapi hant quih iti ipatjc hac iti imiih iha. Taax oo compacta tax, hapx iiqui cöiyajoz hac ah, itcmanaaaij ma, tahac oo compacta. Iiqui siih ha z itcmá x, tatax x, xepe quih caacoj com, tiix oo itictim x, xepe quih cyaail xah iixöt quih caaixaj com, tiix oo ano tatax x, hant quih iti miih. Inaail quih itacl com, cöiyapol hac taax, cmiique hizquih tooha ma x, itox quih it hant ihimej quih, hant zo contima, tiix chaa quih haa ha xo toox tayaxi ma, cmaax inaail quih itacl com, ittopl, taax oo cötpacta, iti toom, toc comom.


Comcaac quih Ziix quih Ocoaaj hac - Lengamer.org...eentz catootalam ihyaa coi quiicot insaticpan aha xo him mpizi ta x, hipi hant quih iicp immiiha pac haquix poohca ta x, taax ano

Documents