CİNSİYET VE TOPLUMSAL CİNSİYET KAVRAMLARI … Ibrahim AKKAS.pdf · “Cinsiyet, anatominin kaderi/yazgısı olduğu düşüncesinden hareketle biyolojik indir-gemeciliği ifade

97

ÖzCinsiyet (sex), biyolojik bir kavram olup bireylerin doğumuyla başlayan süreci ifade

eder. Yani bireylerin biyolojik anlamda kadın ya da erkek olarak doğmasıdır. Toplumsal cinsiyet (gender) ise, biyolojik anlamda dünyaya gelen bireylerin rollerinin tanımlandığı alanı açıklar. Yani, kültürün ya da toplumun cinsiyete bağlı olarak bireyden beklediği davranışlarıdır. Toplum ya da kültür tarafından belirlenen cinsiyet rollerinin nasıl al-gılandığı önemlidir. Bu durum bireyler arasında ayrımcılığa, eşitsizliğe ya eşitliğe yol açabilir. Geleneksel toplumlarda ataerkil bir yapıda kadınların ikinci konumda olma-sı toplumsal cinsiyet kavramını tartışmalı hale getirmiştir. Kadın halen özel alana ait olarak konumlandırılırken erkek ise kamusal alanla dâhil edilmektedir. Böyle bir ayrım toplumun diğer alanlarında yaşanmaya başladığında bir takım problemler ortaya çık-maktadır. Bu çalışmada cinsiyet ve toplumsal cinsiyet kavramlarının sosyolojik olarak izahı, toplumda cinsiyet eşitliği ya da eşitsizliğinin ortaya çıktığı alanlar hakkında bil-giler sunulmuştur. Toplumsal cinsiyet eşitliğinin geliştirilmesine dair çözüm ve öneriler bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Toplumsal Cinsiyet, Toplumsal Cinsiyet Rolleri, Cinsiyet Kimliği, Toplumsal Cinsiyet Ayrımcılığı.

CİNSİYET VE TOPLUMSAL CİNSİYET KAVRAMLARI ÇERÇEVESİNDE ORTAYA ÇIKAN

TOPLUMSAL CİNSİYET AYRIMCILIĞI (*)

*) Buçalışma“IV. InternationalConferenceonAppliedEconomicsandFinance&ExtendedwithSocialScience(ICOAEF’18)”kongresindebildiriolaraksunulmuştur.

**)Dr.Öğr. Üyesi, İbrahim AKKAŞ, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi İ.İ.B.F Sosyal HizmetBölümü(e-posta:[email protected])ORCID:https://orcid.org/0000-0002-2468-6225

İbrahim AKKAŞ (**)

EKEV AKADEMİ DERGİSİ • ICOAEF Özel Sayısı 2019

98 / Dr. İbrahim AKKAŞ EKEV AKADEMİ DERGİSİ

Social Gender Discrimination Concerning the Concept of Gender and Social GenderAbstract

Gender is a biological concept and refers to the process that begins with the birth of individuals. That is, individuals are born biologically as women or men. Gender, however, describes the field in which biological roles are defined. In other words, it is the behaviors that the culture or society expects from the individual depending on the gender. It is important how the gender roles determined by society or culture are perceived. This can lead to discrimination, inequality or equality among individuals. The fact that women are second in a patriarchal structure in traditional societies has made the concept of gender controversial. The woman is still positioned as belonging to the private sphere, while the male is included in the public sphere. When such a distinction begins to take place in other areas of society, a number of problems arise. In this study, sociological explanation of gender and gender concepts, gender equality or inequality in the society are presented. There are solutions and suggestions for the development of gender equality. Sex and gender are concepts used to explain the differences between men and women both. In this study, sociological explanation of gender and gender concepts, gender equality or in equality in society are presented. There are solutions and suggestions for the development of policies on the development of gender equality.

Keywords: Sex, Gender roles, Gender Identity, Gender Discrimination.

GirişDünyadainsanlarıtanımlamakveanlamlandırmakiçinçeşitlisınıflandırmalaryapıl-

maktadır.Busınıflandırmalarkapsamında;kadınaveerkeğeyönelikcinsiyetfarklılıklarıkültürelözelliklere,yaş,statü,ekonomikgelirgibiolgularagöreşekillenerekbireylerara-sındabelirginfarklılıklarmeydanagetirilmiştir.İnsanhayatıiçinönemlibirkavramolancinsiyetisebireyleritoplumiçindesınıflandırmayayardımcıolmaktadır.Mensubuolunankültürelyapıyagörebireylerindavranışlarını,rollerinivetutumlarınıbelirleyenhemka-lıtsalhemdeörgütselkalıplarbireylerisosyalhayatahazırlayankadınveerkekkatego-rilerihembiyolojikhemdetoplumsalnormlaraçısındanbelirleyicifarklılıklarolmuştur.Çoğunluklabirkültürmeselesiolarakdeğerlendirilenkadınileerkeklerarasındakifark-lılıklarilgivedeğerlerindefarklılığınaişaretetmektedir.Cinsiyetvetoplumsalcinsiyetkavramlarıbuhusustadakendinibellieder.Busebepleçalışmadacinsiyetvetoplumsalcinsiyetkavramlarıtanımlanmayaçalışılmıştır.Ardındantoplumsalcinsiyetrolleri,cin-siyetayrımcılığıvecinsiyetayrımcılığınınortayaçıktığıalanlarayerverilmiştir.Doğal,biyolojikcinsiyetolgularındanfarklıolarakinsanınsosyo-kültürelyapıdaoluşturduğu,zamana,kültüre,aileyegöredeğişkenlikgösteren;erkeğevekadınaatfedilentoplumsalcinsiyetgörevleri,rollerivedavranışlarıtarihîsürece,yaşanılanmekânlaravekültürleregöredeğişkenlikgösterebilmektedir.Toplumlardaçoğukezbireyincinsiyetineyönelikolmasıgerekendavranışmodelleriniuygulamasınıarzularlar.Fakattoplumlarınbireylereön koştuğu toplumsal cinsiyet rollerine uyma çabası pek çok yargımekanizmasından

99CİNSİYET VE TOPLUMSAL CİNSİYET KAVRAMLARI ÇERÇEVESİNDE ORTAYA ÇIKAN TOPLUMSAL CİNSİYET AYRIMCILIĞI

uzaklaşmayayardımcıolurkenaynızamandaçağımızınenönemlisorunlarındanbiriolanötekileşmeyezeminhazırlamıştır.Çünkütoplumunbireydenbeklediğidavranışlarotur-masından kalkmasına, giyiminden kuşamına hayatının her bir sahasını etkilemektedir.Zamaniçindeöğrenilenvekalıtsalözelliklerdenbağımsızdeğişimlerinifadesiolantop-lumsalcinsiyethayatıdahemenheryöndeşekillendirir.

1. Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyet KavramlarıTarihboyunca insanları anlamlandırabilmek içinbireyler; yaş, cinsiyet, statü, eko-

nomikgüçveırkgibiçeşitlikategorilereyerleştirilerekvaroluşsüreçleritanımlanmayaçalışılmıştır.Bu sınıflandırmalardan birisi de insan hayatı için önemli bir işleve sahipolan,onundavranışbiçimlerini,yaşamstandartlarınıbelirleyencinsiyetolgusuiçindeki“kadın”ve“erkek”kavramlarıdır.Cinsiyet(sex),kadınveerkekşeklindeikilibirsınıf-landırmayatabiitutulmaktadır.Bireylerdoğduklarıandanitibarencinselorganlarınaba-kılarakkadınyadaerkekcinsiyetgrubunagörekimlikkazanırlar.Bireylerinkendilerinierkekyadakızolaraktanımlamalarıisecinsiyetkimliklerinioluşturur:

“Cinsiyet,anatomininkaderi/yazgısıolduğudüşüncesindenhareketlebiyolojikindir-gemeciliğiifadeetmekte,toplumsalcinsiyetisebiyolojikfarklılığıntoplumdayaratmışolduğualgıüzerindengidilerekkadınveerkekcinsininyarattığıçatışmanınilişkiselliğineodaklanmaktadır. Bu odaklanma heterenormatif denilen erkek ve dişinin heteroseksü-elkalıplarınegemenliğiüzerindentoplumdacinsiyetkimliklerininkurgulanmasınayolaçar.Sonundahembiyolojikfarklılıkhemdeilişkiselliğinyarattığıçelişkiyibirpotadatoplayankadınlıkveerkeklikdurumununbirinşaolduğunoktasındanhareketlesürecevedevingenliğegöndermedebulunur”(Baran,2012:411).

Cinsiyetsadececinselorganabakılarakifadeedildiğiiçinbiyolojikanlamdaherkeserkekyadakadınolarakdoğar(Bhasin,2003:8).Yaniyenidoğanbebeğincinselorganı-nabakılarakbireyinerkekmiyoksakadınmıolduğubelirlenir.Fakattoplumsalcinsiyetkavramındabudurumtoplumsalrolleregöredeğişkenlikgösterir:

“Cinsiyetsosyalvekültürelanlamdakadınveerkeğeverilentoplumsalrolleriifadeeder.Buanlamdatoplumkadınveerkeğitanımlarveayırteder.”(Bhasin,2003:3).

Cinsiyetkavramıdahaçokbiyolojikyaklaşımlarlaaçıklanmayaçalışılırken,toplum-salcinsiyetkavramıbireyinrollerinibelirleyensosyalbirstatüaracıolarakkabuletmiş-tir.Bubağlamdacinsiyetkavramınayenianlamlaryüklendiği,kadınveerkekarasındafiziksel,biyolojikaçıdandeğil,toplumsalrollervestatüaçısındandatoplumdantoplumadeğişenfarklılıklartoplumsalcinsiyetadıaltındabelirlenir.

Anne karnında bebeğin cinsiyetini belirleyen biyolojik faktörlerin dışında doğumhadisesinden sonra gelenekler, adetler gibi çeşitli toplumsal normlara göre şekillenentoplumsalcinsiyettekadınınveerkeğinrolleribirbirindenfarklıdır.“‘Kadın’ve‘erkek’cinsiyet kategorileri iken, ‘maskülen’ (erkeksilik) ve ‘feminen’ (kadınsılık) toplumsalcinsiyetkategorileridir”(Uluocakvd.,2014:7).Örneğingiyimkuşamdandavranışbi-


çimlerinekadarpekçok farklılık toplumsalcinsiyeteuyumluhâlegelme/getirilmeça-balarıyladoğrudanilişkilidir.Ancaktoplumsalcinsiyetinkadınveerkekayrımıherkül-türündeğerlendirmebiçiminegöredeğişmektedir.Toplum,bireyleredoğduklarıandanitibarenrolleri,davranışlarıvekültürübirpakethalindeyüklemektedir.Budurumbireyintoplumsalcinsiyetiöğrenmesivebenimsemesidir.Toplumsalcinsiyetkavramıgenellikleerkeklerinegemenliğinehizmetetmektedir.Sonyıllardatümstandartlaravetoplumsalnormlarakarşıçıkanpostmodernfelsefeninetkisiylekadınlarpantolongiyebilirerkeklerisesaçlarınıuzatıpküpetakacakdurumagelirler.

Günlük yaşamı düzenleyen toplumsal cinsiyet olgusu kadın, erkek ve diğer cinselazınlıkları cinsel kimliklerine göre tanımlamaktadır.Görüldüğü üzere cinsiyet ve top-lumsalcinsiyetkavramlarınayüklenenanlamlarfarklılıkgöstermektedir.ŞöylekiBatılıkaynaklardacinsiyetkavramı,‘sex’ve‘gender’olarakadlandırılmaktadır.Sex;biyolojik,anatomikvefizikselolarakkadınlaerkeğibirbirindenayırmadakullanılanbirkavram-dır.Gender kelimesi ise sosyal ve kültürel rolleri -toplumsal cinsiyeti- belirtmektedir.Türkiye’desexkelimesininkarşılığı‘cinsiyet’;genderkelimesininkarşılığıise‘toplum-salcinsiyet’olarakadlandırılmaktadır.

Genelbirbakışaçısıylatanımlamakgerekirsecinsiyet;biyolojikanlamdakadınveer-kekarasındakifarklılıklariken,toplumsalcinsiyet,sosyalvekültüreldeğerlerlecinsiyetedairkimliklerdir.Cinsiyetkavramı,biyolojiylealakalıbirkavramolduğundansabitvedeğişmezdir,toplumsalcinsiyetkavramıisekültürebağlıolarakelealındığındantoplum-laragöredeğişkenlikgösterebilir.

Cinsiyet,biyolojikbirkavramdır.Cinselfizyolojiyeuygunolarakherkültürdetanım-lanancinsiyetleilgilinormlarvardır.Bukültürtemellinormlarbiyolojikcinsiyetebağlıolandavranışlarıtanımlar(Segal,2003:3).

“Cinsiyetvetoplumsalcinsiyetarasındakiayrım,biyolojikolarakdünyayagelenka-dınveerkeğeyönelikolaraktoplumsalrollerinverilmesiylebelirlenmektedir”(Bhasin,2003:7).

Toplumsalcinsiyetkavramınınbudeğişkenyapısı,kadınveerkeğinişbölümünü,top-lumiçerisindekikonumunu,sosyo-ekonomikstatüsünübelirleyenbirözellikarzetmek-tedir.Örneğin,geçmişyıllardaTürkiye’degenelliklekızlarokulagönderilmeyerek14,15yaşlarındaevlendirilmekteydiler.Ancakgünümüzdebualgıbüyükölçüdedeğişmiştir.Yani toplumsalcinsiyetindeğişkenliği farklı toplumlarda, topluluklardahattaaynıaileiçindebilefarklılıkgösterenbirolgudur.Dolayısıylatoplumsalcinsiyet,kadınveerkekarasındakifarklılıklarıntoplumsalortamdabelirlenenyönlerinedikkatçeker.“Kavram,cinsiyeteyöneliksosyo-kültüreldeğeryargılarına,toplumsalişbölümününcinsiyetüze-rinden nasıl şekillendiğine, cinsiyete ait toplumsal rollerin, davranış kalıplarının nelerolduğunayönelikcinsiyetkodlarınıiçermektedir”(Uluocakvd.,2014:49).

“ToplumsalcinsiyetkavramınıRobertStoller,ilkkez1968yılında‘SexandGender’adlıkitabındakullanmışvebukitaptakadınlıkveerkeklikdurumlarınınbirbirindenay-rıldığınıvurgulamıştır.Toplumsalcinsiyetinbirinşaolduğunu,kadınlarınveerkeklerinyaşamdeneyimleritemelindeinşaedildiğinibelirtmiştir”(Baran,2012:410).


Toplumsalcinsiyet,60’lıve70’liyıllardafeministhareketindeetkisiylegelişmeyebaşlayanbirkavramdır.Toplumsalcinsiyetkavramıerkeğevekadınaverilentoplumsalrolleri,kültürelbeklentilerivecinsiyetebağlıolarakbelirlenenişbölümünükapsayacakşekildegeniştir.Öyleyse“Bubağlamdatoplumsalcinsiyetkavramı,toplumunkurumla-rı,grupları,sınıfları,sosyokültürelilişkileriylebirlikteliğinivurgulayanmakrovemikroyapılarıniçiçegeçmişhaliyleanlaşılmasınıolanaklıkılar.”Baran’agörehemtoplumsalcinsiyetkavramıiçindecinsiyetkelimesi,genitalorganlarıtoplumsalbirgerçekliğedö-nüştürür(Baran,2012:411).

Feministkuramcılar,toplumsalcinsiyetin,cinsiyetebağlıolarakortayaçıkankültürelbakışaçılarıolduğunusöylemektedirler.Toplumsalcinsiyetiinşaedenkültür,bireylerinadetayerinegetirmekzorundakaldığırolleritanımlayarakbireylerinkaderihalinegel-mektedir.Beauvoir’inifadeettiğigibikültürbireyleretoplumsalcinsiyetrollerinidayatır(Butler,2016:54).

Buanlamdatoplumsalcinsiyet,”Bireylerinpsikosoyalvetoplumsaluyumuiçinkabuledilen,toplumaçısındanbireyleriçinöngörülensosyalilişkitarzlarıdır”(Tobach,2002:319).Kültürvesosyalçevrecinsiyetebağlıolarakherbireyinrolünütanımlamaktadır.

Toplumsalcinsiyetinoluşumundabaştaaileolmaküzereokulvekitleiletişimaraçlarıoldukça önemlidir.Toplumsal cinsiyet kavramını doğal farklılık yaklaşımı ve kültürelfarklılıkyaklaşımıolmaküzereikikategoridetanımlamakmümkündür.Doğalfarklılıkyaklaşımı,cinsiyetingenleryoluylagelenbirfarklılıkolduğunuvurgular.Kültürelfark-lılıkyaklaşımıise,doğumdansonraçocuğuntoplumunkültürünü,normlarını,cinsiyeteilişkinbeklentileri, rolleriöğrenmesiveüretmesiyle ilgilidir.Doğal farklılıkyaklaşımıkadınveerkeğeyönelikbiyolojikcinsiyetfarklılığıönplandatutarken,kültürelfarklılıkyaklaşımı, toplumsalcinsiyet ayrımcılığını cinselliğinkültürelnormvebeklentilerininfarklılığınabağlar.Toplumsalcinsiyetleilgiliasılsorun,kadınveerkeğintoplumsaliliş-kilerağıiçindesadecefarklıolmasıdeğileşitsizkoşullardaolmasınoktasındabelirmek-tedir.Örneğin;aynıişlerdeçalışmalarınakarşınkadınlarınaynıemekveçalışmadoğrul-tusundaaldıklarıücretlerinerkeklereoranladahaazolması.Kadınlarerkeklereoranladahaazekonomikgüce,sosyalstatüyesahiptir.Bufarklılıklarbiyolojikfarklılıklardandolayı değil toplumsal organizasyondan kaynaklanır.Kadın ve erkek arasında baskın,üstünolmailişkisimevcuttur.Budurumataerkil(patriarşi)yapılanmayıberaberindege-tirmektedir.Neticedetoplumsalcinsiyet,biyolojininkodladığımaddibedenleremanevianlamlaryükler,onlarıkültürelolaraktanımlarveayrıştırır.Buşekildebiyolojikcinsiyetkavramındanuzaktır.

2. Toplumsal Cinsiyet RolleriRolkavramınıntoplumsalcinsiyetiçinanlamı,“erkek”yada“kadın”olarakkişinin

cinsiyetiyleilgilibelirlirollericanlandırmasıdır.Buaçıdantoplumsalcinsiyet,farklıtop-lumsalbeklentilerecevapvermesibakımındanönemlidir.Yani,kadınveerkeğindavra-nışlarınınfarklılığınaişareteder(Cornell,1987:84).


Bireyler,toplumiçindetoplumsalbeklentilerevesosyalnormlarauyarakhayatlarınıdevam ettirirler. Böylelikle bu beklentiler “toplumun kadınlardan ve erkeklerden top-lumsalcinsiyetleritemelindekibeklentileri,eşzamanlıolaraksözkonusutoplumsalyapıiçindekitoplumsalcinsiyetkalıpyargılarıkonusundadafikirvericisidir”(Uluocakvd.,2014:29).Bukuralvebeklentileresosyalnorm(socialnorm)adıverilmektedir.Toplumüyeleriisedavranışlarınıbukurallaravebeklentilereuydurmayaözengösterirler.Fakatbireylerin“ötekilerin”beklentilerineuygundavranmamaolasılığıçoksıkrastlananbirdurumdur.Budurumdabireylerçevrelerindensoyutlanmakyadaayıplanmakgibibelliyaptırımlarlakarşıkarşıyakalırlar:

“Cinsiyetçi rollere uymama cesareti gösteren kadınlara yönelik tepkinin en berbatörneğineKerela’dabirköyde tanıkoldum.Üçgençkadın işçi, erkekmeslektaşlarınınköydekibarahergüngittiklerinigörür.Birgünsırfeğlenceolsundiyeonlardaaynısınıyapmayakararverirler.Budavranış,herçeşiterkeğinonlarıtakipedipcinseltaleplerdebulunmalarınayolaçar.‘İyi’kadınlarınadımbileatamayacağıbirmekânagirmecesaretigösterdikleriiçinonlarartık‘kötü’kadınlardır.Mantıkşu:‘Birbaragirebiliyorsancinselilişkiyedegirebilirsin’.Butoplumsaltacizvealaylabaşaçıkamayankızlardanikisiinti-haretti”(Bhasin,2003:17).

Toplumsalrollerdensapmanedereceşiddetliyse,tabikitoplumagöre,yaptırımıdaodereceşiddetlidir.Toplumtarafındankadınauygungörülenbirrololaneviçiişler,erkektarafındanyapıldığıtakdirdebireytoplumsalrolkalıplarınındışınaçıkmışolarakgörülürvegenellikleyaptırımıayıplanmak,alayedilmekyadapısırıkolarakdeğerlendirilmekşeklindegelişir.Ancakbirkadınınbuşekildebirroldensapmadavranışıgöstermesiso-nucuuygulananyaptırımlar,genellikledahaağırveyıpratıcıolabilir.Dolayısıylakadınayüklenen sorumlulukların her şekilde daha fazla olduğugörülmektedir.Zaten “kadın”olmaklahayatabiradımgeridebaşlayankadınlar,toplumunomzunayüklediğiağırlıklar-ladahafazlazorlanmaktaveherşekildedenetimaltınaalınmasıgerektiğidüşünülenbirvarlığadönüşmektedir.

Cinsiyetsınırlısayıdadoğuştangelenbiryapıyaişaretederveüremeileilgilifizyo-lojiközelliklerikapsar.Toplumsalcinsiyetbirkültürünatfettiğitümkarmaşıknitelikleriifadeeder.Cinsiyetsosyalbirkategoridir.Birçokinsantopluluğutarafındansosyalleşmeiçinbirtemelolarakkullanılır.Cinsiyetaynızamandasosyalbirstatüsağlar.Toplumsalcinsiyetkültürtarafındaninşaedilmiştir.Kadınveerkeğeyönelikdavranışvetutumlarbelirlenmiştir(LottveMaluso,2002:537).

DoğanCüceloğlu’nundaifadeettiğigibi“Sosyalnormlar,bireylerinhangidurumlar-danasıldavranacağınıtanımlarvebelirler.Sosyalnormlarsayesindebireyleridavranışla-rıtahminedilebilir.Böylecekarşıdakikimsenindavranışınınneolacağınıheran‘tahminetmek’zorundakalmayız”(Cüceloğlu,2014:546).Özellikledecinsiyetrolkalıplarınınbelirlenmesinde, biyolojik etmenlerin ve aynı ölçüde sosyal çevrenin de etkisi bulun-maktadır.SözgelişiCüceloğlu’nagörecinsiyetlerarasındakifarklılıksadecebiyolojiközelliklerlebirbirindenayrılmaz:


“Cinsiyetarasındakifarklılıklarsadecebiyolojikyapıylaalakalıdeğildir.Sosyalçevredebireylerlekurulansosyalilişkileranlamındacinsiyetfarklılıklarınayolaçar.”(Cüce-loğlu,2014:390).

Bireyler doğdukları andan itibaren toplumun, erkeklerden ve kadınlardan birtakımbeklentileribulunmaktadır.Bubeklentilerecevapvermesürecindeiseçocukluktanitiba-renbaşlayanfarklırollereyüklenenişlevlereşitlikleriortadankaldırankadınaveerkeğeyöneliktektipmodellerinortayaçıkmasınanedenolmuştur.Toplumsalcinsiyetrolleribaşlangıçta insanların düzene girmesine yardımcı olmuştur. Çünkü toplumsal cinsiyetrolleri insanın doğuştan getirdiği kazanımlar değildir. Daha çok çocukluk yıllarındanitibarenedinilenolgulardır.Özellikledeannevebabalarçocuklarınyetiştirilmelerindefarklıyöntemlerkullanmaktadırlar.Sözgelişibireyinyapısalvefizikselözellikleribireyiyetiştirmehususundacinsiyetfarklılığınıfarklışekillerdeeğitmeyigereklihalegetirmiş-tir.

“Bebeklerin cinsiyetlerini öğrenmeleri, neredeyse kesinlikle bilinçsizdir. Çocuklarkendilerinidoğrubirbiçimdeerkekyadakızolarakadlandırmadanönce,birdizisözleifadeedilmeyenişaretleralırlar.Örneğin,erkekvekadınyetişkinlerbebeklerigenelliklefarklıbiçimlerdetutarlar.Kadınlarınkullandıklarıkozmetiklerin,bebeğinerkeklerleeş-lemeyiöğrendiklerindenfarklıkokularıvardır.Sistematikgiyiniş,saçbiçimivd.farklı-lıklarıbebeğe,öğrenmesürecindegörselişaretlersağlar.İkiyaşcivarındakiçocukların,toplumsalcinsiyetinneolduğunailişkintamolmayanbiranlayışlarıolur.Kendilerininerkekmiyoksakızmıolduklarınıbilirler;başkalarınıdagenellikledoğrubirbiçimdesınıflandırabilirler.Bununlabirlikte çocuklar, beşyada altı yaşagelenekadar, kişinintoplumsalcinsiyetinindeğişmediğini,herkesinbirtoplumsalcinsiyetiolduğunuvekız-larileerkeklerarasındakicinsiyetfarklılıklarınınanatomiktemelliolduğunubilmezler”(Giddens,2012:209).

Bubağlamdaçocuklar,toplumtarafındankızyadaerkekolarakkategorizeedilmeklebirliktekendicinsiyetlerineyüklenenkültürelanlamlarıöğrenmeyevekazanmayabaş-larlar.Bukültürelanlamlartoplumsalcinsiyetrolleriolarakadlandırılır.“Toplumsalcin-siyetkavramıçerçevesindebireylersadececinsiyetedayalı rollervedavranışkalıplarıedinmeklekalmayıpaynızamandasosyalizasyonsüreciiçindetoplumsalcinsiyetlerinedair değer, normve yargıları da öğrenmektedirler” (Uluocak vd., 2014: 28).Bireyler,biyolojikcinsiyetlerineuygunolandavranışlarızamanlaöğrenirlerveiçselleştirirler.Bukurallaravekalıplarauygunolancinsiyetrollerini,kadınlıkveerkekliktemelindekim-liklerinibenimserler:

“Hemenherkültürdenormlarerkeklervekadınlara, çocukluktaöğrendikleri farklıayırıcıözelliklervedavranışlarverir.Batıkültürlerindeerkekcinsiyetrolününözellikle-rindenbiricesurvemertolmaktır;kadınlarınisesevecenveşefkatliolması;yakınuzunsüreliilişkileredeğervermesibeklenir”(Aronson,Wilson,Akert,2012:639).

Gerçektendeyapılanaraştırmalardagörülmektedirkikadınlarınerkeklereoranlasos-yaldesteklerdevegönüllüişlerdeçalışmaeğilimidahafazladır.Kültürdenkültüredeği-


şen,toplumsalyapınındeğeryargılarınagöreşekillenencinsiyetrolleriöncelikleçocuk-luktanitibarenaileiçindeoluşur.Eğitimde,evlilikte,çalışmakoşullarındahertoplumunkadınaveerkeğebiçtiğirolbirbirindenfarklıdır.Özellikledetoplumsalcinsiyetrollerikadınlarısınırlandırmaktadır.Toplumsalyaşambireylerinbeklentilerinecevapvermeyiamaçlayanbellibirtakımnormlarüzerineinşaedilmiştir.Rolvestatükavramlarıisebi-reylerinisteklerinecevapverebilmekiçininşaedilmiştir.Toplumsalcinsiyetkavramıisetoplumtarafındanayarlananvebireylerinyerinegetirmesibeklenilensistemlerehizmeteder.Kadınlaraveerkeklereyüklenencinsiyetrollerideçoğukezbulunulanortamagöredeğişkenlikgösterenkültürelbeklentilerecevapvermek içinvardır.Çalışmahayatıdadâhilolmaküzereerkeklerdahaçokgücün,otoritenintemsilcisiikenkadınlardahaçoksakinliğin,merhametinveyardımseverliğin temsilcileridir.Görüldüğüüzere toplumsalcinsiyetnedeniyleerkeklerinvekadınlarınfarklıolmakadınatoplumdabireylerinalgıla-nışaverollereyöneliktanımlamalaryapılmaktadır.

Öteyandantoplumsalnormlarınbenimsediğigelenekselhayattakadınınbaşlıcarolle-rianneveeşolmanınyanısıraeşinyanındakienbüyükdestekçidurumudur.Yaniinsan-larbiyolojikcinsiyetlerinetutarlıbirşekildetoplumsalcinsiyetkimliğigeliştirmişlerdir.Buradaçocuklarınebeveynleriyleolanilişkilerioldukçaönemlidir.Fakatgünlükhayat-tayaşanandeğişimlerinardındanfeministeleştiridekadınlarınikinciplandakaldığınındüşünülmesinedeniyletoplumsalcinsiyetkavramlarınakarşıçıkılmaktadır.Busebepletoplumsalcinsiyetrollerinitekrargözdengeçirerekhemkadınlarınhemdediğerazınlıkcinselfarklılıklarınönemininartırıldığıyapılandırılmalara,iyileştirilmelerezeminhazır-lanmıştır.Sözgelişifeministideolojidekadınlarınveazınlıklarınözgürleşmesineyöne-likdüşüncelerdünyadasosyaleşitliğinsağlanacağıdüşünülür.Özelliklede1960’lardanitibarenmeydanagelendeğişimlerdeçoğuülkedetoplumsalcinsiyetolgusudeğişmeyebaşlamıştır.Çünkügünlükyaşamıetkileyentoplumsalcinsiyetinsanlarınişlevlerinideşekillendirmektedir.“Statü,kişinintoplumiçindeişgalettiğikonumdur.Rolise,belirlibir statüyü işgaledenkişidenbeklenilendavranıştır” (Bozkurt,2013:147).Toplumsalrolkarşılıklılıkesasınadayanırvebirtakımbeklentileriçerir.Örneğin,evlikadınveer-keğin birbirlerine karşı rolleriyle beklentileri bulunmaktadır.Toplumsal cinsiyet rolle-ri, toplumun,kadınveerkeğincinsiyetinebağlıolaraksergilemesinibeklediğikültüreldavranışlardır.Erkeksivekadınsıdavranışlardabireyincinsiyetinegöreuygunolduğudüşünülendavranışlaraverilenadlardır.Toplumsalcinsiyetaçısındanbakıldığındasosyalizasyon(toplumsallaşma)kavramıönemlibiryertutmaktadır.“Sosyalizasyonbireyle-rinsosyalaktörvekurumlararacılığıylasosyo-kültüreldeğerlerivedavranışkalıplarınıiçselleştirdiğibirsüreçolaraknitelendirilebilir”(Uluocakvd.,2014:49).Bireyleriçindebulunduğu toplumdaki diğer bireylerle ilişki içerisine girerek birtakımnormve değeryargılarınıbenimser.Bireyinyaşadığıtoplumsalyapıilebütünleşmesürecinitanımlayantoplumsallaşmasonucuözneinanç,değervedavranışkalıplarınıbenimseyerekyaşadığıtoplumunbirparçası/üyesihalinegelir.Böyleliklebireyler,kendicinsiyetleriniyaşadık-larıtoplumunocinsiyeteyüklediğianlamdoğrultusundainşaederler.Öteyandanbireyle-rincinsiyetrolleriniöğrenmesüreci,bebeklikyıllarındabaşlarveyaşamlarıboyudevameder.Cinsiyetintoplumlaşmasıise;


“Bebeğindoğumuylabaşlayansosyalleşmesürecindecinsiyetrolleriöğrenilir.Biyo-lojikanlamdakadınveerkekolarakdünyayagelençocuklarcinsiyetlerineuygunnormvebeklentileriöğrenirler.Böyleliklebunormlaravebeklentilereuygun‘cinsiyetrolleri-ni’,erkekvedişikimliklerini(erillikvedişilliği)benimserler”(Giddens,2012:526).

“Kadınlaraveerkeklereatfedilenroller,zaman-mekanvekültüriçisabitliklerolarakdeğil,zaman-mekanvekültürelkoordinatlaraçısındandiğerkolektifkimlikbileşenleri-ninvesosyal-tarihsel-ekonomik-politikvesosyo-bilişselparametrelerlediyalektikilişki-leriçerçevesindeelealınmasıgerekenörüntüleşmebiçimleriolarakkarşımızaçıkmakta-dır”(Uluocakvd.,2014:53).Cinsiyetedairtutumvedavranışlarkonusundainsanlarınkalıplaşmışbeklentivealgılarıvardır.“Bukalıplaşmışalgılarıngerçeklehiçbir ilişkisiolmayabilir,ancakinsanlarkalıpyargılara‘sankigerçekmiş’gibiinanırlar”(Cüceloğlu,2014:391).

Bukalıpyargılartoplumiçindeyaşarveçocuklaraöğretilerekkuşaktankuşağakültü-rünbirparçasıolarakaktarılır.Bubakımdan,çocuklarınkızgibiyadaerkekgibidavran-malarınınaltındaherikicinsiyetedefarklıfarklıdavranışmodellerininuygulanmasınınyattığıdüşünülmektedir.Örneğin;

“JohnMoney (1976) cinsel organı tam teşekkül etmedendoğan çocuklar üzerindearaştırmalarıylatanınır.Onunbulguları,ana-babanınçocuğuerkekzannediperkekgibiyetiştirdiğinde, çocuğun erkek gibi davrandığını ve kendini öyle algıladığını gösterir.Bunakarşılık,ana-babaçocuğukızkabuledip,onagöreyetiştirirse,çocukkızgibidav-ranır.Buyanlışlıkikiyadaüçyaşındanöncefarkınavarılırvedüzeltilirse,çocukdavra-nışdeğiştirmesiyapabilir,fakat2-3yaşındansonra,bütünuğraşmalararağmençocuğundavranışözelliğideğiştirilemez.Buaraştırmalar2-3yaşınakadarçocuğunkritikbirdö-nemdengeçtiğinigösterir”(Cüceloğlu,2014:390).

Money’inyaptığıaraştırmadandaanlaşılacağıüzerecinsiyetebağlıdavranışlarınte-melindesadecebiyolojiketkenlerdeğilçevreseletkenlerdeyeralmaktadır.Toplumsalcinsiyet kavramı bireyin yaşadığı sosyal çevresi tarafındanbelirlenir ve bireylere cin-siyete dair roller yükler.Bir örnekle açıklamakgerekirse; ülkemizde özellikle deGü-neydoğuAnadolubölgesindeerkekçocuğunundoğumubüyükbirsevinçlekutlanırken,kızçocuğunundoğumubirburukluk,yasdurumuyaşanmasınasebepolmaktadır.Erkekçocuklarınadahafazlasevgiveilgigösterilirkenkızçocuklarıbuanlamdageriplandautulmaktadır.

“‘Erkeklik’ve‘kadınlık’konusundakitoplumsalcinsiyeteilişkindavranışkalıpları-nıntoplumsalonayvereddetmepratikleriüzerindenbireylerüzerindekurduğuzorlayı-cıbaskı,sözkonususosyalizasyonsüreçlerininönemlibirboyutunuteşkiletmektedir”(Uluocakvd.,2014:27).Cinsiyeteaitdavranışkalıplarınıyerinegetirenbireylertoplumtarafındanbenimsenmektedirler,yerinegetirmeyenbireyleriseayıplanmaktadırlaryadacezalandırılmaktadırlar:

“İnsanlartoplumsalrolleriçerçevesindetoplumakatkısağlamalıdır.Kendipayınadü-şeniyapmayan,toplulukhayatınındeğeriniinkâredenbirinsan,toplumakarşıçıkanbir


varlıkhalinegelirveinsanlığayakınlıkduymak,ilgigöstermekistemez.”(Adler,2013:105).

Ayrıcabireylereyüklenentoplumsalcinsiyetrolleriaşırıbaskıcışekildeolursa,bireytarafındanbenimsenmektençokbireyinorollerinzıttıcinsiyetrollerigeliştirmesinese-bepolabilir.Örneğin,birkızçocuğununoyundönemindesadecekızlarlaoynamasınaizinveriliyorveerkeklerleherhangibiriletişimegeçmesineizinverilmiyorsa,bukızçocuğuilerleyenyıllardakızlarınbirbirlerineyetebildiğiniveerkekleregerekolmadığıdüşünce-sinevarabilir,budurumdalezbiyenlikgibiyenicinselyönelişlerortayaçıkabilmektedir.

“Cinsiyetkonusu,ülkemizde“özelalan”yada“mahremiyet”kavramıyla ilişkilen-dirildiğindenüzerinderahatkonuşulantartışılanbirkonudeğildir.Cinsiyetkonusununiçeriğivebunabağlıortayakonulandavranışlartoplumlaragörefarklılıkgösterir.”(Cü-celoğlu,2014:246).

Neticede çocukluktan başlayarakbireylerin benlik imgelerinin önemli bir bölümü-nü toplumun kendileriyle ilgili beklentileri oluşturur.Böylece hemkadınların hemdeerkelerindüşünceleri,tutumvedavranışları,bubeklentileregöreşekillenir,bireylerbudoğrultudacinsiyetkimliklerinioluştururlar.

2.1. Toplumsal Cinsiyet Rollerini Etkileyen Faktörler2.1.1. AileToplumunenküçükbirimiolanailenintoplumsalcinsiyetrollerininöğrenilmesive

benimsenmesindekiyerioldukçaönemlidir.Ebeveynlerçocuklarıiçinilkkadınsıveer-keksi davranış örneklerini oluşturmaktadırlar.Ailede çocuğa yönelik davranış tarzları,toplumsal cinsiyet algısınınoluşmasındaoldukça etkilidir: “Erkekvekız çocuklarınındikkatini, sosyo-kültürel olarak farklı ilgi alanlarına yönlendirmek ve farklı nesnelereyadabunesnelerinözelliklerine ilgiduymalarınısağlamak,erkekvekızçocuklarınıntoplumsalcinsiyetsosyalizasyonundaönemlibirfarklılaşmayaişaretetmektedir”(Uluo-cakvd.,2014:28).Örneğinkızveerkekçocuklarınınfarklıoyuncaklarayönlendirilmesibukonudaönemlibirgöstergedir.Kızveerkekçocuklarayönelikolarakkurulansözelhitaplar ise çocukların öz benliklerinin oluşmasında oldukça önemli bir faktördür.Buhitapvesınıflandırmalaryoluylaçocuklarınkendilerinikızyadaerkekolaraktanımla-mayıöğrendiklerigörülmektedir.Cinsiyetrollerininbelirlenmesindeöncelikleannevebabanındahasonraisekardeşinetkisivardır.Annebabanıntutumları,çocuğunailevetoplumiçindekiyerininbelirlenmesindeoldukçaönemlidir.Yapılanaraştırmalarda0-6yaşarasındakiyıllarıninsanhayatındakienönemlivebireyselkimliğibelirleyiciyıllarolduğusaptanmıştır.Sözgelişiaşırıkorumacıailelerdebüyüyençocuklarbağımlı,kendi-negüveniolmayanbireylerhalinegelebilir.Aynızamandaaşırıserbestailelerdebüyüyençocuklar isebencil,başkalarınınfikirleriniönemsemeyenbireylerhalinegelebilmekte-dirler.Bununyanısırademokratik-eşitlikçibirailedebüyüyençocukkendinegüvenli,başkalarınasaygılı,kadınlaraveerkeklereayrımyapmaksızınherkesineşitolduğudü-şüncesiylecinsiyetkimliğinioluşturur.


Ailekavramınınherdönemdeönemivardır.Özellikledekızveerkekçocuklaraaile-leritarafındanarkadaşseçimi,dışarıdageçirilecekzamanvegiyimkuşamgibikonulardadafarklışekildedavranılmaktadır.Örneğin,genellikleerkekçocuklarınıngecedışarıdadolaşmasınamüsaadeedilirken,kızlarınböylebirayrıcalıklarıbulunmamaktadır.

2.1.2. Okul ve Arkadaş GruplarıEğitim,toplumundeğeryargılarını,düşüncelerini,yaşampratiklerinigeleceknesille-

reaktararak,toplumunkültürünündevamınısağlamaktır.Kızveerkeköğrencilerinnasıldavranmaları,nasılgiyinmelerigerektiği,toplumunonlardanhangibeklentileriçindeol-duğu,hangimeslekleriseçmelerininkendileriiçindahaiyiolduğugibitoplumsalcinsiyetrolleriönceailedeöğretilmektedahasonraokullardapekiştirilmektevedevamısağlan-maktadır.Ayrıcaçocukarkadaşgrubunagirmesiylebirliktecinsiyetine ilişkin rollerinidahadapekiştirmeyeveiçselleştirmeyebaşlar.

2.1.3 Kitle İletişim Araçları Kitleiletişimaraçlarınınsahipolduğuişlevleraçısındanenönemliaracıtelevizyon-

dur.Görselvegenişkitlelereulaşabilirolmasıonuönemliyapanbellibaşlınedenlerdir.Günümüzdeülkemizinenücraköşelerindedeolsaartıkherevdetelevizyonunolması,onunkitleleraçısındandaöneminidahadaartırmaktadır.Buaraçlardailetilenbirçokya-yındatoplumsalcinsiyetrollerivekadınadairanlatımlaridealizeedilerekizleyiciyeak-tarılır.Kadınveerkeğeözgürollergelenekselleşmişvekalıplaşmışbirçizgidetelevizyontarafındanseyirciyesunulmaktadır.Örneğin,çizgifilmlerinçoğundaanakaraktererkek-tirvevarolankadınkarakteriseaciz,çoğukezyardımbekleyenkonumdayeralmaktadır.Budurumçocuklaraerkeğinkadındangüçlü,kadınınisezayıfolarakgösterilmesinevetoplumsalcinsiyetrollerinindahadapekişmesineyardımeder.Buvesileyleerkekkadınıkendinemuhtaçvegüçsüzolarakgörmeyebaşlar.Çünkükadınüzerindeotoritekurmaçabasıiçerisinegirer.

Birdiğerkitle iletişimaracı ise internettir.Çağımızınvazgeçilmezbirunsuruhali-negeleninternettoplumsaldeğerlerin,cinsiyetrollerininöğrenilmesivebenimsenmesiaçısındanönemlibiryeresahiptir.Artıkherçocuğuninterneteulaşımıvekullanımıçokkolaydır.Çocuklarsanalortamdakivideolardan,sanalarkadaşlardan;facebook,twitter,instagram, youtube gibi sosyal iletişim ağlarından öğrendikleri bilgiler doğrultusundakendicinsiyetrollerinioluşturmayönündeeğilimlergösterebilmektedirler.Ancakkitleiletişimaraçlarınınolumsuzetkileridesözkonusudur.Örneğin,kişinininternetortamın-daailesindengizliolaraktanışıpkonuştuğubiriyle,kaçarakevlenmesitoplumtarafındanbeklenendavranışlaraaykırıbirdurumdur.Busebepleokişitoplumtarafındanayıplanır,birtakımcezalaramaruzbırakılabilir.

2.1.4 Kitap, Gazete ve DergiYazılıbasının, iletişimaraçları arasında tarihselbirönceliğivardır.Gazeteveder-

gihaberlerindedegelenekselkadınlıkveerkeklikrollerininelealındığıgörülmektedir.


Kadınlarlailgilihaberleringenelliklegazetelerinüçüncüsayfalarındakişiddethaberleriarasındayeralmasıdikkatçekmektedir.Özellikletecavüzsuçlarıkadınınbedeniüzerineuygulananbireylemolmaktanziyadeahlakibirolaymışgibiyansıtılmaktadır.Buhaber-lerdemağduryerdeğiştirebilmektedir.Yanikadınıntakındığıtavırvedavranışlar,erkeğitahrikeden,suçazeminhazırlayanolarakgösterilmektedir.

Kitaplar açısından ele alındığında; ders kitapları, öyküve hikâyekitaplarında top-lumsalcinsiyetkalıplarınınyenidenüretilerekçocuklaraaktarıldığıgörülmektedir.Cin-siyetçilikvetoplumsalcinsiyetkalıpyargıları,açıkolarakempozeedildiğigibiörtülübirşekildedeçocuklarailetilmektedir.Yapılanaraştırmalardaöykükitaplarındaerkeklerinbağımsızlıkvegüçgerektirenevdışındakietkinliklerdeyeraldığı;kadıniseedilgenko-numdaveçoğunluklaevişleriyleuğraşıyorolarakişlendiğigörülmüştür.

2.1.5 OyuncaklarAnnelerinvebabalarınçocuklarınındikkatinifarklıalanlaravenesneleredoğruyön-

lendirmesitoplumsalcinsiyetsosyalizasyonundabirfarklılaşmayaişareteder.Örneğin,erkekçocuklarınaaraba,silahgibioyuncaklaralınırken,kızçocuklarınadahaçokbebekveeviçirollereuygunoyuncaklaralınmaktadır.

“Küçük çocukların gördüğüoyuncaklar, resimli kitaplar ve televizyonprogramlarıheperkekvedişiözellikleriarasındakifarklılıklarıvurgulamaeğilimindedir.Oyuncakçıdükkanlarıvepostaylasiparişkataloglarıürünlerinigenellikletoplumsalcinsiyetegöresınıflandırır.Hattatoplumsalcinsiyetbakımındanyansızgörünenkimioyuncaklarbilepratikteböyledeğildirler.Örneğin,oyuncakyavrukedivetavşanlarkızlaraönerilirken,aslanvekaplanlarınerkekleriçindahauygunolduğudüşünülür”(Giddens,2012:209).

Bubağlamdasadeceannevebabalardeğil,toplumsalaçıdandaçocuklarınoyuncak-larıkonusundaönemlibirdikkatsözkonusudur.Birerkekçocuğununbebekleoynamasıtoplumtarafındanyadırganmaktadır.Bugibitercihlerinçocuğuncinsiyetrollerineyanlışanlamlaryüklediğidüşünülür.Buyüzdençocuklarınoyunçağındakioyuncakseçimleriebeveynlerinbüyükçoğunluklaonlarıyönlendirmesiyleolmaktadır.

3. Toplumsal Cinsiyet EşitliğiEşitlik kavramı, her bireyin sosyal işlevselliğini maksimum düzeye ulaştırmasını

mümkünkılacakhaklarasahipolmasınıgerektiğiniifadeeder.Toplumsalcinsiyeteşit-liği,toplumdadezavantajlıkonumdabulunancinsiyetlerintoplumsalhizmetvekaynak-lardanyararlanmahakkınıifadeeder(Baydur-Uçan,2016:140).Bireylerintoplumiçindeçeşitliistekleri,ihtiyaçları,amaçvebeklentilerivardır.Bunlarınkarşılanmasındahiçbirayrımyapılmamasıgerekir.

Toplumsalcinsiyeteşitliği,herikicinsiyetindetümkamusalalanveözelyaşamalan-larındaeşityetkiyesahipolması,bualanlaraeşitkatılımıvebualanlardaeşitseviyelerde


görünürolmasıanlamınagelir.Yasalarönündekadınlaerkeğeeşitdavranılması;ailevetoplumiçindekadınveerkeğinkaynaklardan,fırsatlardanvehizmetlerdeneşitbiçimdeyararlanmalarıolarakdaifadeedilmektedir.Ancakburadaeşitliktenkastedilenkadınveerkeğinaynılaştırılmasıdeğil,kadınlarınveerkeklerintoplumdavarolanhak,sorumlu-lukvefırsatlardanonlarınkadınveyaerkekolarakdünyayagelmelerinebakılmaksızınyararlanmalarıdır.Toplumsalcinsiyeteşitliğisadecekadınvekızçocuklarıylailgilibirkonudeğil,erkekveerkekçocuklarınıdakapsayanbirkonudur.

Toplumsalcinsiyeteşitliğiplanlama,kararalmaveuygulamasüreçlerindehemka-dınlarınhemdeerkeklerinfarklırollerinsorumluluklarınınbulunmasındankaynaklanandeğişikalgı,çıkar,ihtiyaçveönceliklerineeşitdeğerverilmesianlamınagelir.Toplumsalcinsiyetkonusundakialgıvetutumlareşitliğinoluşmasındaoldukçaönemlidir.Örneğin,kadınlarıntoplumtarafındangüçsüzveikincilplandatutulması,onlarınkamusalalandabaşarılıolamayacaklarıkonusundakialgılarvebualgılardoğrultusundakadınlarınözelalanayanigeriplanaitilmesi,onlaraevişlerininuygungörülmesitoplumsaleşitliğibo-zanbir durumdur.Toplumsal cinsiyet eşitliği sabit bir olgudan ziyadebir süreçtir.Busüreç,toplumsalcinsiyetilişkilerinindahaeşitlikçi,dahaadil,dahademokratik,baskı-danveataerkilliktenuzakolacakşekildedeğiştirilmesiniamaçlar.Cinsiyeteşitliği,kadınveerkeklerintoplumauyumsağlamasıbakımındanönemlidir.Ayrıcakadınlarlabirlikteerkeklerin de dönüşümüne atıfta bulunur ve uzun soluklu bir dönüşüme vurgu yapar.Öyleysetoplumsalcinsiyeteşitliği;siyasal,ekonomik,sosyal,kültürel,kişiselveyadiğeralanlardakikadınveerkekeşitliğinedayananinsanhaklarınınvetemelözgürlüklerininkadınlara tanınmasını içerir.Toplumsal cinsiyet eşitliğini anlayabilmek için geçmiştengünümüzetoplumsalkurumlardatoplumsalcinsiyeteşitsizliğininnasılyeraldığını,bueşitsizliğiortadankaldırabilmekiçinnasılçalışmalaryapıldığını,eşitsizliğinmevcutdu-rumuincelemekgerekmektedir.

4. Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği/AyrımcılığıToplumsalcinsiyeteşitsizliğininortayaçıktığıçeşitlialanlarvardır.Bunlararasında;

aile,eğitimdurumu,işhayatı,gelirdurumu,sağlıkhizmetlerindenyararlanmavesiyasalkatılımbulunur.

Bireyinkendinianlamlandırmavetanımasürecinietkileyennormlarhertürlüfarklı-lığazeminhazırlayarakbireyinruhsalbüyümesürecindebelirleyicirolüstlenir.Örneğin,çocukyaştaedinilmeyebaşlanantoplumsalcinsiyetrolleribireyintutumlarını,tavırlarınıvedavranışlarınışekillendirir.Toplumsalcinsiyetkavramıerkeklerinvekadınlarınkül-türel, ekonomik,politik, toplumsalyönlerdenbirbirlerinden farklı olduğudüşüncesinedayanmaktadır.“PeterGlickveSusanFiskedüşmancacinsiyetayrımcılığıyadaiyicilcinsiyetayrımcılığınadikkatçekerler:Düşmancacinsiyetayrımcılığıyapanlar,kadınla-rınerkeklerdenaşağıolduğuyönündestereotipgörüşleresahiptir(örneğin,kadınlarer-keklerkadarzeki,güçlüvs.değildir).İyicilcinsiyetayrımcılarıkadınlarayönelikolumlustereotipgörüşleresahiptir”(Aronson;Wilson;Akert,2012:799).


Stereotiplerise;bireyinkendisininveyaşadığısosyalçevrenininşaettiğiimgelervezihinselsüreçlerdir. İnsanlarıbir takımtürlere tiplerebölmeyiveonlarıbelirliözellik-lerleetiketlemeyiifadeetmektedir.Busebeplestereotipler;basmakalıpfikirler,klişeler,etiketler,şablonlar,algıkalıplarıvetektipleştirmelerdir(Yapıcı,2016:26).Stereotipler,kültürebağlıolarakortayaçıkar.

Cinsiyetlerinkendilerinemahsusbellibaşlıözellikleribulunsadatoplumsalcinsiyetebağlıayrımcılıkbireyindoğalvedeğişmezbiyolojikvarlığındanziyadecinsiyetrollerikültürelözelliklereçağıngerekliliklerinegöredeğişir.Özellikledekültürelfarklılıklarbi-reylerincinsiyetrollerinibelirleyenetkenlerdir.Günlükhayatıniçindeerkeğinvekadınınrolleri,modellerideğişiklikgösterebildiğigibiinsanlarıntoplumsalbeklentilerekayıtsızkalmalarıoldukçagüçtür.Toplumsalbirervarlıkolankadınlarveerkeklerdünyayagel-dikleriandanitibarenkendilerindenbeklenençoğukeztoplumtarafındangerçekdoğruolarakkabuledilendeğişikbazırollereveişlevlerebürünürler.Günlükhayatınsosyokül-türelyapısındavazgeçilmezunsurlarındanbiriolantoplumsalcinsiyetrollerindekideği-şimlerkadınveerkekayrımcılığınadazeminhazırlar.“Toplumsalcinsiyeteşitsizliği,güçstatühaklarvefırsatlaraçısındankadınlarveerkekler,kızçocuklarıveerkekçocuklarıarasındakibireşitsizlikvedengesizlikdurumuolaraktanımlanmaktadır”(Uluocakvd.,2014:8).

Toplumsal cinsiyet eşitsizliği, toplumsal cinsiyet eşitliğinin tam tersi olarak ifadeedilir.Yanikadınlarınveerkeklerintoplumdavarolanhak,sorumlulukvefırsatlardaneşityararlanamamadurumudur.“Toplumsalcinsiyeteşitsizliği,kadınlarveerkeklerara-sında farklıbağlamlardaortayaçıkankonum, iktidarve saygınlık farklılıklarına işareteder.”(Giddens,2012:526)Biyolojikolarakkızyadaerkekolarakdoğanbireylerzamaniçerisindekültüründeetkisiyle toplumsalyaşamakatılmadüzeyiaçısındanfarklılıklargöstermektedirler.Toplumun kız ve erkek çocuklarına yüklediği statü, rol ve cinsiyetkalıpyargılarıonlarıntoplumsalhayattafarklıkonumveişlevlerdeyeralmalarınasebepolmaktadır.“Toplumsalcinsiyeteşitsizliğisosyalleşmesürecindeerkeklerevekadınlarafarklırolleryüklenmesiyleortayaçıkar.Bubakımdantoplumsalcinsiyetkavramıkültürebağlıolarakbelirlenir”(Giddens,2012:506).

ÖrneğinTürkiye’demühendislikmesleğierkeklerinyapabileceğibirmeslekolarakgörülmektedir.Kadınlarınbumesleğiyapamayacağıkonusundabirönyargıoluşmuştur.Ancakkadınlarınerkeklerdenbiyolojikfarklılıklardışındahiçbirayrımıbulunmamakta,kadınlardaerkeklerkadarbumesleğiiyiyapabilmektedirler.İştebunoktadatoplumunkadınıaşağı,güçsüzolarakgörmesi,onubirayrımcılığatabitutmasıkadınınikincilplan-dakalmasınasebepolmaktadır.

Bunaparalelolarak;“saçıuzunaklıkısa”,“kadınlagitmeyolabaşınagetirirbela”,“erkekol”, “erkekgibi davran”, “erkekmilleti değilmi?”dile getirilen cinsiyete dairayrımcılığıimaedenkalıpyargılarbulunmaktadır(Yapıcı,2016:28).

Toplumsalcinsiyetayrımcılığıpekçoktoplumdadahaçokkadınlarayöneliktir.Ör-neğinsosyalfarklılaşmayatemeloluşturantoplumsalrolleriniçindegenelliklekadınlara


olmasıgerekendendahaazişlevyüklenmiştir.Bukonumlandırmabilekadınlarınçoğukezikincisınıfvatandaşmuamelesigördüklerini,eşitsizlikleri,şiddeteğiliminigöster-mektedir.Özellikledeçocuklukyıllarındanitibarenkızveerkekçocuklarınayüklenenfarklımisyonlar buna örnek gösterilebilir. Kadınların ve erkeklerin davranışlarındaki,tutumlarındaki farklılıklar zamanla eşitsizliğin ve ayrımcılığın meşrulaştırılmasındacinsiyetfarklılıklarıönemkazanmayabaşlamıştır.Hiçşüphesizkihangiçağdaolunur-saolunsundeğişikeğilimlerinedeniylekadınlarlaerkeklerarasındakifarklılıklaronlarıfarklı iki cins olarak değerlendirme gerekliliğini ortaya koyar.Özellikle de toplumsalcinsiyetbağlamındadünyanınpekçokyerindekadınlarınerkekleregöredahafazlaşiddetolaylarınamaruzkaldığınıifadeedebiliriz.KadınlaraKarşıHerTürlüAyrımcılığınÖn-lenmesiUluslararasıSözleşmesi’ninvarlığıisekadınlarınihtiyaçlarınıgörmezdengelenayrımcılığınenbelirgingöstergesidir.Örneğinbirkurumdayadakuruluştayapılan işbaşvurusunda sadece askerliğini yapmışolmak şartı aranıyorsabudurumkadın erkekarasındakiayrımcılığıortayakoymaktadır.ÖzellikledeTürkiye’deçocuklarabakmanındakadınlarınasligöreviolarakkabuledilmesikültürelnormlaragörefarklılıkgösterenkadınerkekeşitsizliğinebirörnektir.Sınıflaşmanın,kategorileştirmeninarttığımoderntoplumöncesindegenellikleikicinsiyetinbeğenilerininveuğraşlarınınfarklılıkgöster-diğinedairgörüşleroldukçayaygındır.Cinsiyetebağlıişbölümününarttığıburollerdeise1960’lardansonrakadın,erkekarasındakiçatışmanınartmasınazeminhazırlamışvebireyselayrımcılığaişaretetmektedir.Kadınlarveerkeklerarasındakieğitim,gelir, is-tihdam,siyasalkatılım,şiddetunsurutoplumsalcinsiyetedayalıayrımcılığıortayakoy-maktadır.Örneğingeçmiştengünümüzetoplumsalnormlarsebebiylekadınlarmirastanyoksunbırakmagibitercihlerdehepikinciplandakalmıştır.Busebeplesonyıllardakadınörgütlenmeleriartmıştır.

Toplumsalcinsiyetrollerinindışınaçıkamayançoğukadındüşünceleriniserbestbirşekildeifadeedemeyen,pasif,kendindenöncebaşkalarınıdüşünenkadınlaroldukçafaz-ladır.Özellikle deTürkiye gibi erkek egemen toplumlarda kendi benliklerini özgürceortayakoyamayankadınlarhayatınhemenheralanında ikinciplandakalmışlardır.Busebepleataerkiltoplumlardakadınlarıntoplumsalcinsiyetrollerinigenellikleerkekleringölgesinde tamamlamaktadırlar.Ataerkil toplumlardakadınhiçbir zamanerkekle aynıhaklarıpaylaşmamıştır.Erkeklerherzamanegemenbirkonumdatutulmuşkadınlariseikincilstatüyeyerleştirilmiştir.Erkeklerinkültürü,gücüvekamusalalanı temsilettiği;kadınlarisebedeni,zayıflığıveözelalanıtemsilettiğidüşünülmektedir.

“Önyargı,bellibirgrubayadakişilerekarşıgeliştirilenolumsuzdüşüncelerdir.Ay-rımcılıkiseönyargılarınvekalıpyargılarındavranışlaradökülmüşhalidir.Cinsiyetleil-giligelişenbirçokönyargıbulunmaktadırvebunlaroldukçagüçlüdavranışsalkalıplarolarak ortaya çıkabilmektedir. Çocuk yaşta öğrenilen cinsiyet kalıp yargılar, kadın veerkeğekarşıoluşturulanönyargılarınbirkısmınımeydanagetirmektedir.Önyargıaçıkyadagizliolmaküzereikigruptatanımlanmaktadır.Önyargınıngizlihallerikadınlarayönelikolabilir.Ataerkilbirtoplumdayaşadığımıziçinbirçokerkeğinkadınlarayönelikduygularıikirciklidir”(Aronson,Wilson,Akert,2012:799)


AyrıcabazıtoplumlardaLGBT’lileringörmezdengelinmesitemelinsanhaklarıihla-lineyolaçar.Cinselyönelimayrımcılığıerkeklerinvekadınlarınfarklıdavranışbiçimlerisergilemelerinenedenolurken,kadınayönelikekonomik,fiziksel, cinselvepsikolojikşiddetbudurumaörnekgösterilebilir.Yaşamıniçinderollerinbelirlenmesinebüyüketkisibulunancinsiyetedayalıayrımcılığınbireyselözgürlüklerisınırladığınıdüşünmekmüm-kündür.Kadınlar, tarihsel süreç içerisindeçeşitli cinsiyet ayırımcılığıve eşitsizliklerlekarşıkarşıyagelmişlerdir.Erkeklerdendahadüşükstatüdegörülmüşlerveerkekleregöredahaazhakvefırsatlardanyararlanmışlardır.Birçokülkedeeşitliğeyönelikgelişmelerkaydedilmesinekarşın,kadınlarhalaayrımcılığamaruzkalabilmekte,cinselistismarveaileiçişiddetinmağdurukonumunadüşebilmektedirler.Günlükhayatıniçindehemenheralandaeşitsizliğinvarolmasıtoplumsalcinsiyetsorunlarınavecinsiyeteşitliğinevurguyapılmaktadır.Postmodernizminetkisiyletoplumsalcinsiyeteşitliği1980’lerdenitibarentümdünyadaaktifbir şekildedevletlerindepolitikaları arasınagirmiştir.Özellikledekadınlarınsiyasaltemsilleriniartırmakhususundaçeşitliçalışmalaryapılmaktadır.Hu-kuksaleşitlikanlayışıdabunakatkısağlayacaktır.

4.1. Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliğinin Ortaya Çıktığı Alanlar4.1.1 AileCinsiyetedayalıayrımcılıktoplumunenküçükyapısıolanailedebaşlamaktadır.Kül-

türeldeğerlerledekızveerkekçocuklarfarklıalanlaravenesnelereyönlendirilmektedir.Bununsonucundaisetoplumsalcinsiyeteşitsizliğineonayverenkadınlarlaerkeklerye-tiştirilmektedir.Toplumunkadınayüklediğirolvebeklentiler,eğitim,evlilik,çalışmagibiyaşamınıetkileyecekkonulardabağımsızkararvermelerinivekararlarınıuygulamalarınıbüyükölçüdeengeller.Toplumsalcinsiyetkadınıkültürelyöndendahaazdeğerligör-mektedir.Kızveerkekçocuklarıbiyolojikfarklılıklarlaedindiklericinsiyeti,doğduklarıandanitibarenetkileşimveiletişimiçindeolduğuailekurumuiçerisindetoplumunsahipolduğucinsiyeteyüklediğicinsiyetdavranışkalıplarınıöğrenir.Anne-babaçocuklarınıtoplumda var olan genel cinsiyet rolleri algısına göre yetiştirir.Örneğin, erkek çocukarabaylaoynar,kızçocukisebebekleoynar.Yahutkızçocukannesineyardımeder,evişleriniöğrenir,erkekçocukisebabasınayardımeder,evdışıvegüçgerektirenişlerdeyeralır.Kızveerkekçocuklarınınarasındagiyim,özgürlükgibikonularaçısındandaay-rımsözkonusudur.Şöylekierkekçocuğunbirsevgilisiolduğundaailebireyleritarafın-dan“aslanoğlum”gibicümlelerletakdirgörürkensözkonusukızolduğundabudurumfarklılaşmaktadır.Ailebireyleritarafından“insanlarneder”düşüncesiçerçevesindekızçocuğuayıplanmaktadır.Özellikleataerkiltoplumlardabudurumdahadafazladır.Kızçocuğununokulagönderilmemesiveyaerkenyaştaevlendirilmesigibi etkenlerebağlıolarakkadınınkamusalalaniçerisindehemstatühemdeişbölümüaçısındanayrımcılığamaruzkalmaktadır.Neticedeaileiçindekicinsiyetayrımcılığıbireyitümyaşamınıetki-lemektedir.


4.1.2. EğitimCinsiyetayrımcılığınınensıkgörüldüğüalanlardanbirideeğitimdir.Kağıtçıbaşı’nın

daifadeettiğigibi“Eğitim,toplumsal/ekonomikgelişmeninlokomotifidir.”(Kağıtçıbaşı,2014:19).İyiyetişmişbirgençnesilekonomikgelişmenintemeltaşlarındanbirinioluş-turmaktadır.Geçmiştengünümüzekızçocuklarınınokutulmasıhepbirsorunolmuştur.Toplumkadınıevekapatmıştırvekadınlareğitimolanaklarındanyoksunbırakılmıştır.Eğitimekonomikvesosyalkalkınmaaçısındanoldukçaönemlibirolgudur.Eğitimala-nındacinsiyeteşitliğininsağlanmasıhemekonomikhemdesosyalkalkınmanınartma-sınasebepolmaktadır.Cinsiyet temelliayrımeğitiminönündekienbüyükengellerdenbiridir.Geçmiştegelenekselsosyalyargılardoğrultusundaerkekçocuklarınokutulupbirişsahibiolmaları,kızçocuklarınıniseevdekalıpevişleriniöğrendikleribireğitimalgısıyer almaktadır.Kültürel değişmelerleve ayrımcılığayönelikyapılanyasalarla birliktegünümüzdeeğitimsistemininönündekızveerkekçocukayrımcılığınıdoğrudandestek-leyenyargılarbüyükölçüdeortadankalkmıştır.Ancakalınaneğitimincinsiyetleregöredağılımıdünyagenelinebakıldığındahâlâkızveerkekçocuklarınınokullaşmadüzeyleriarasındafarklarbulunmaktadır.

Tümdünyadaolduğugibiülkemizdedekadınlarıneğitimhakkıkısıtlanmaktadır.Bukısıtlamalarayönelikbirçokprogram,politikaveyasaçıkarılmasınarağmentoplumungelenekselyargıkalıplarınındeğiştirilmesipekdekolayolmamaktadır.Hattabazıka-dınlarbudurumuiçselleştirmişbileolabilir.Türkiye’deeğitimdekieşitsizliğinikitemelsebebibulunmaktadır.Bunlar,hizmetinulaşılabilirolmamasıveerkekegementoplumsalyapıdır.Ülkemizdebatıdandoğuyadoğrugidildikçekadınlarıneğitimoranlarındadüşüşgörülmektedir.Türkiye’de eğitim alanındaki cinsiyet farkları dünyadaki oranlara göreoldukçayüksektir.Bufarkınsebebieskileredayanmaktadır.Osmanlıİmparatorluğu’ndakadınlarınokuryazarlığıyokdenecekkadarazdurumdaydı.Cumhuriyetin ilkyılların-dakadıneğitimihareketiniyaymagirişimiveLatinalfabesininkabulüylebirliktekadınokuryazarlıkoranındabirnebzedeolsaartışgözlemlenmiştir.1950’liyıllaragelindiğindekadın eğitimibakımından enönemli gelişme, kız çocuklarının İmamHatipokullarınayönlendirilmesidir.Bupolitikakız çocuklarınınokullaşmaoranının artmasındaolduk-ça etkili olmuştur. Okullaşma oranlarına bakıldığında; “1997’den itibaren sekiz yıllıkzorunlueğitimegeçilmesiylebirliktekızçocuklarıneğitimindeönemlikazanımlareldeedilmiştir“(Kağıtçıbaşı,2014:16).Günümüzdekızveerkekçocuklarınıneğitimdüzeyikonusundailerlemekaydedilsedehâlâtambireşitliksözkonusudeğildir.

4.1.3 Ekonomi (Çalışma Hayatı)Erkekvekadınarasındakieğitimeşitsizliğiekonomikalandadakendinigöstermekte-

dir.Kadınlarınerkeklereoranladahaazyadahiçokutulmamalarıonlarıekonomikyapıveçalışmahayatıiçerisindegeriplanaitmektedir.Cinsiyetedayalıayrımcılıksebebiylekadınlarınbirçoğuişgücüpiyasasınındışındakalmaktadır.İşgücüpiyasasınakatılanlarisebelirlimeslekgruplarındayadaaltkademelerdeyeralmaktadır.Toplumkadınveerkeğe


yönelikbellimeslekgruplarıoluşturmuştur.Örneğin,kadınlariçinöğretmenlik,hemşire-likgibimeslekleruygungörülürken;erkekleriçinmühendislik,şoförlükgibimeslekleruygun görülmektedir.Kadınların eğitiminin engellenmesi onların istihdam alanlarındavarolmalarınıdabüyükorandaetkilemektedir.Kırsalalanlardadahaçoktarımsalişgü-cündeçalışankadınlarkentleşmeninvekırsalalandankentegöçhareketleriylebirlikteçalışmahayatındakiistihdamlarındadüşüşlermeydanagelmiştir.Bununasılsebebi,ka-dınındüşükeğitimseviyesidir.Kadınlarınannelik,eşgibirollerionlarınçalışmahayatınıkesintiyeuğratmaktadır.“Toplumsalcinsiyeteşitsizliğikamusalveözelolmaküzereiki-yeayrılmaktadır.Bubakımdancinsiyeteşitsizliği,kamusalalandakiişbölümünde,aynıişigerçekleştirenkadınlarveerkeklerarasında,kamusalalanıkullanmaayrıcalıklarında,gündelikolarakdeneyimlenenvetekrarüretilenbirfenomenolarakkarşımızaçıkmak-tadır”(Uluocakvd.,2014:42-43).Kadınınçalışmahayatınagirmesi,sanayidevrimiylebirlikteteknolojikvetoplumsalgelişmeninyaşanmasısonucuortayaçıkmıştır.Ataerkilyapıiçerisindekadınıngörevikocasınahizmetetmek,çocuklarınabakmakveevişleriyleuğraşmaktadır.Kadınbugörevlerindendolayıherhangibirücretalmaz.Budurumka-dınınaileortamındadaişbölümü,ekonomiközgürlükgibikonulardaeşitsizliğemaruzkaldığınıgöstermektedir.Kadınsadeceevortamındadeğilekonomiksistemiçerisindedeikincilkonumaitilmektedir.Örneğin,aynı işteçalışankadınveerkeğeaynıücretinverilmemesi,kadınlaerkeğinaynıişleriyapmasınakarşınkadınındahaazdeğerliolarakgörülmesiemeğinindesömürülmesinesebepolmaktadır.Busebepleerkeğegöredahaazücretleçalıştırılmaktadır.

Günümüzdehâlâbirçokkadıncamtavandenenengellerlekarşılaşmaktadır.Yanika-dınlarınçalışmahayatındaulaştıklarıbaşarılarıdahailerigötürebilmeleri/yükselebilme-lerikonusundakendilerineengelolanfaktörlercamtavanolaraknitelendirilmektedir.

4.1.4. SiyasetSiyasalhayatakatılımhakkı,demokratiktoplumlarıntemelindevarolanolgulardan

biridir.Siyaset,toplumuyönetmekamacıylaiktidardanpayalmadurumudur.Demokratiktoplumlardakadınlarınveerkeklerinsiyasalyaşamaeşitolarakkatılmaları temelalın-maktadır.Ancakuygulamanoktasındabupekdemümkündeğildir.Toplumlardasiyasigruplaşma her zaman var olan bir olgudur.Ancak iktidarı elinde bulunduranlar kadınerkekarasındakiayrımcılıkkonusundaortakbirfikresahipdeğillerdir.Bukonuhepgeriplanaatılmıştır.Kadınlarduygusalolaraknitelendirildikleriiçinsiyasettebaşarılıolama-yacaklarıkonusundabiralgıdasözkonusudur.Kadınlarınsiyasettekitemsili,herülke-defarklıolmaklaberaber,çokdüşükorandadır.Kadınlarınsiyasetekatılımlarınındüşükolmasının sebepleri arasında sosyoekonomik, siyasal vekültürel birçok etkenyer alır.Sosyo-ekonomikengeller,kadınlarınokuryazarlıkoranlarınındolayısıylaeğitimlerinindüşükolmasındankaynaklanır.Siyasalengeller,toplumdakikurallar…büyükölçüdeer-keklertarafındanbelirlemektedir.Budoğrultudakadınlarınsiyasettetutunmalarızorlaş-maktadır.Örneğin,Kadınadaylara,erkekadaylaraoranladahasınırlıbütçeayrılmasıbu


durumabirörnektir.Böyleliklekadınınsiyasalyaşamdatutunmasızorlaşmaktadır.Sonolarakkültürelengellerise,gelenekselsosyalrollervealgılarkadınıözelalanaitmekte-dir.Kadınınkamusalalandavarlığınaisetoplumtarafındanpeksıcakbakılmamaktadır.Budurumkadındaözgüveneksikliğinevesiyasetinonauygunolmadığıyönündekiön-yargılarınoluşmasınazeminhazırlamıştır.

NeticedeTürkiye’dekadınlarsiyasalhaklarınıCumhuriyetdönemiylebirliktekazan-mışlardır.Kadınlaraverilenseçmeseçilmehakkı,onlarınoykullanmaeşitliğindendahailerigötürmemiştir.Günümüzdekadınlarsiyasalyaşamdayeralsadabuoranoldukçadüşüktür.Kadınlarınkamusalvesiyasalalandatemsilikonusundabüyükeksikliklersözkonusudur.

4.1.5. Sosyal YaşamSosyalyaşamdacinsiyetedayalıayrımcılıklarsözkonusudur.Buayrımcılıklar,öz-

gürlük,giyim, rolvebeklentilerolarakkarşımızaçıkar.Toplumsalcinsiyetle ilgili so-runlartümüyleveetkilibiçimdeelealınmadığındasürekliliğinikorumaktavepekçokdurumdadavarolantoplumsalcinsiyettemellieşitsizliklerinartmasınayolaçmaktadır.Busebepletümfarkındalıklarıngözetildiği,eşitliğinsağlandığı,ötekileştirmektenkaçı-nılanbirdünyatasarlanmalıdır.

SonuçTarihselsüreçboyuncatümtoplumlarcinsiyetkavramıylakişilericinselorganlarına

bakarakkadınyadaerkekolaraksınıflandırmışlardır.Bununyanısıracinsiyetkavramı-nınkültürelyönünüoluşturan, toplumlarınkalıpyargılarına,zamanavemekânagöredeğişkenlikgösterentoplumsalcinsiyetolgusuisetoplumunkadınveerkekiçinuygungördüğüdoğalolmayandeğerkalıplarınıiçerir.Doğuştangelenvebiyolojikfarklılıklaradayanancinsiyet,zamanlatoplumdavarolankültürebağlıolarakyorumlanırvetoplu-munkadınlarlaerkeklerdenbeklentileribudoğrultuda şekillenir.Öteyandankadınveerkeğeyönelikbeklentilerhertoplumdafarklılıklargösterir.

Her toplum,zaman içerisindeerkekvekadını farklınitelikleri,davranışmodelleri,rolleri,sorumlulukları,hakları,beklentileriolanbirerilvedişileçevirir.Toplumsalcinsi-yetkimlikleripsikolojik,sosyolojik,tarihselvekültürelsüreçleriçerisindeortayaçıkar.

Toplumlarkadınveerkekcinsiyetineyönelikbirtakımsınırlarçizmiştir.Cinsiyetle-rebağlıolarakfarklıroller,beklentiler,hakvesorumluluklarbelirlenir.Kadınlardanevişleri,kocasına,ailesinebağlıolması,namusunasözgelmeyecekşekildedavranmalarıbeklenirken, erkeklerden ise ailesinin ihtiyaçlarını karşılaması, koruyup kollaması, evdışıişlerdeyeralmasıbeklenir.Kadınlargenellikleözelyaşamalanlarınadoğruitilirken,erkekler kamusal alana doğru yönlendirilmişlerdir. Bu ayrım kadın ve erkek arasındacinsiyeteşitsizliğineyolaçmışvekadınıngiderekdahadageriplana,ikincilkonumaitil-mesinesebepolmuştur.Özellikleerkekegemenliğinedayalıataerkilyapılardabuayrım


dahabelirgindir.Ataerkiltoplumlardaerkekgüçlü,yönetenveüstünbirkonumasahip-ken,kadınlarzayıf,korunmayamuhtaçdurumakonumlandırılmışlardır.

Dahaçokkadınlarayönelikyapılanayrımcılıklartoplumunheralanındakendinigös-termektedir.Eğitim,Sosyalyaşam,çalışmahayatıhattaeviçerisindekiişbölümündebileetkilidir.Geçmiştengünümüzekızçocuklarınıneğitimikonusundahepsorunyaşanmak-tadır.Kızçocuklarınınevişlerineyönlendirildikleriiçinveeğitimleriyeterlisağlanma-dığıiçinyaşamlarınınilerleyensüreçlerindebirçoksorunlakarşılaşırlar.Yeterlieğitimialamayankadınlarçalışmahayatındakendilerinebiristihdamalanıbulmaktazorlanırlarvedahaçokaltkademelerdeçalışırlar.Aynızamandakendilerinivecinsiyetlerinitemsiletmekonusundasıkıntıyaşarlar.Sosyalyaşamabakıldığındaerkeklerinbualandadaüs-tünlüğügözlegörülürorandafazladır.

Toplumsalcinsiyeteyönelikkalıpyargılarçocuklukçağındaşekillenirvebireylerincinsiyet algılarını oluşturur.Anne ve babalar toplumun değer yargıları doğrultusundaçocuklarınıyetiştirirlerveçocuklarkendicinsiyetlerineaitkimliklerini,davranışlarıverolleriöğrenirlervebenimserler.Anneninikinciplanaatıldığıveşiddetemaruzkaldığıai-lelerdebüyüyenerkekçocuklarınkendicinsiyetlerinikadınlardandahaüstüngörmeleri,onlarakarşışiddeteğilimigöstermeleri,onlarıaşağıkonumdagörmelerikaçınılmazdır.Ayrıcakitleiletişimaraçlarındadatoplumsalcinsiyetayrımcılığıkendinigöstermekte-dir.

Bumakalede,kadınveerkeğintoplumsalcinsiyetkalıpyargılarıkapsamındabirbir-lerinialgıladıklarıvecinsiyetkimliklerinioluşturdukları,kadınveerkekarasındabiyo-lojikfarklılıklardanbaşkabirfarklılığınolmadığıancaktoplumlarınkültürlerivekalıpyargılarıdoğrultusundacinsiyetlereyönelikbirtakımayrımlaroluştuğuvebuayrımlarabağlıolarakerkekegemenliğininhükümsürdüğükadınlarınikincilplanaatıldığıtoplumyapılarınınortayaçıktığı,kadınınbirçokalandakendini temsiledemediği,ayrımcılığabağlıolarakşiddetemaruzkaldığısonuçlarınavarılmıştır.Bunoktada;

• Bireylerin cinsiyet ayrımcılığına yönelik yetiştirilmeleri yerine yetenek ve ilgialanlarıdoğrultusundayetiştirilmelerinisağlamak.

• Kadınlarısadeceözelalanaaitvecinselobjeolarakdeğil,onlarındakendineözgüözellikleriolanbireylerolarakgörülmelerinisağlamak.

• Cinsiyetayrımcılığınıengellemeyeyönelikvarolanyasalarınuygulanmasıyönün-deçalışıryadakaynaklarıhareketegeçirerekbuyöndetoplumsalduyarlılığıartı-rarakbireylerinaktifkatılımıylabirlikteyeniyasalaryadapolitikalaruygulanmasıyönündeçalışmak.

• Cinsiyetinedayalıolarakşiddetemaruzkalankadınlarınkorunmasıyönündeuy-gulamalaryapmak.Örneğin,Şiddetemaruzkalankadınlarınbarınmalarınayönelikkadınsığınmaevlerininaçılması.

• Ataerkilyapınıntoplumsalcinsiyeteyönelikoluşturduğuolumsuzkalıpyargılarındeğişmesi yönünde uygulamalar yapmak.Aile içerisinde sorumlulukları paylaş-mak.


• Kadınlarındaerkeklergibikamusalalanda,eğitimalanındaaktifrolalmalarıyö-nündeuygulamalaryapmak.Örneğin,Kadınlarıneğitimi içinaçılanhalkeğitimkursları.

• Çocuklarınaileiçerisindeherhangibirayrımcılığatabitutulmadan,kızveerkekayrımıyapılmadanyetiştirilmesinisağlamak.

• Toplumdavarolansosyaladaletsizliklere,ayrımcılıklaravefırsateşitsizliklerineyönelik toplumsal farkındalıkyaratarakdeğişimsağlamaamaçlıçalışmalaryap-maktoplumsalcinsiyetalanındayaşananproblemlereyönelikçözümönerileriola-bilir.

KaynakçaAdler,A.,(2013).İnsan tabiatını tanıma.Yörükân,A.,(Çev.),İstanbul:TürkiyeİşBan-

kasıKültürYayınları.AransonE.veWilsonT.,AkertR.,(2012).Sosyal psikoloji.Gündüz,O.(Çev.).İstanbul:

KaknüsYayınları.Baydur,H.veUçan,G.,(2016).Sosyal politikanın cinsiyet halleri. Türkiye’de toplumsal

cinsiyetin değerlendirilmesi.ŞaşmanKaylı,D.,Şahin,F.(Der.),Ankara:NikaYayınları.

Berktay,F.,(2014).Türkiye’de toplumsal cinsiyet çalışmaları.İstanbul:KoçÜniversitesiYayınları.

Bhasin,K.,(2003).Toplumsal cinsiyet ‘bize yüklenen rolleri’.Ay,K.,(Çev.),LiseliKı-vılcımEğitimBroşürleri.

Bozkurt,V.,(2013).Değişen dünyada sosyoloji.(9.Baskı),Bursa:EkinYayınevi.Butler,J.,(2016).Cinsiyet belası feminizm ve kimliğin alt üst edilmesi.Ertür,B.(Çev.).

İstanbul:MetisYayınları.Cornell,R.W.,(1987).Toplumsal cinsiyet ve iktidar.Soydemir,C.(Çev),İstanbul:Ayrıntı

Yayınları.Cüceloğlu,D.,(2014).İnsan ve davranışı.İstanbul:RemziKitabevi.Doğramacı,E.,(1997).Türkiye’de kadının dünü ve bugünü.(3.Baskı),Ankara:Türkiye

İşBankasıKültürYayınları.GörgünBaran,A.,(2012).Davranış bilimleri.Ankara:SiyasalKitabevi.Giddens,A.,(2012).Sosyoloji.İstanbul:KırmızıYayınları.Kağıtçıbaşı,Ç.,(2014).Türkiye’de toplumsal cinsiyet çalışmaları.İstanbul:KoçÜniver-

sitesiYayınları.Lott,B.,Mauso,D.,(2002).Gender development: social learning, encyclopedia of women

and gender sex sımılarıtıes and dıfferences and the ımpact of socıety on gender, Worell,J.(Editorinchıef),USA:AcademicPress.


S. Segal, E., (2003).Ency lopedia of sex and gender men and women in the world’s cultures, “Cultural constructions of gender”, (EditedbyCarolR.Ember,MelvinEmber),I:TopicsandCulturesA–K, KluwerAcademic/PlenumPublishers.

Tobach,E.,(2002).Development of sex and gender,EncyclopediaofWomenandGenderSexSimilaritiesandDifferencesandTheImpactofSocietyonGender,(Editorinchief:JudithWorell),AcademicPress,USA,p.315-330.

Uluocak,Ş.,GökuluG.,Bilir,O.,E.Karacık,N.,Özbay,D.,(2014).Toplumsal cinsiyet eşitsizliği ve kadına yönelik şiddet.Ankara:ParadigmaAkademiYayınları.

Yapıcı,A.,(2016).Toplumsal cinsiyet din ve kadın.İstanbul:ÇamlıcaYayınları.Y. Dökmen, Z., (2015). Toplumsal cinsiyet ‘sosyal psikolojik açıklamalar’. İstanbul:

RemziKitabevi.

CİNSİYET VE TOPLUMSAL CİNSİYET KAVRAMLARI … Ibrahim AKKAS.pdf · “Cinsiyet, anatominin kaderi/yazgısı olduğu düşüncesinden hareketle biyolojik indir-gemeciliği ifade

Documents