-
An. Soc. Entomol. Brasil 26(1) 133Abril, 1997Cigarras
(Hemiptera: Cicadidae: Tibicinidae) Associadas ao Cafeeiro:
Distribuio, Hospedeiros e Chave para as Espcies
Nilza M. Martinelli1 e Roberto A. Zucchi2
1Departamento de Defesa Fitossanitria, FCAV/LJNESP, 14870-000,
Jaboticabal,SP.2Departamento de Entomologia, ESALQ/USP, Caixa
postal 9, 13418-900, Piracicaba,SP.
An. Soc. Entomol. Brasil 26(1): 133-143 (1997)
Cicadas (Hemiptera: Cicadidae: Tibicinidae) on Coffee
Plants:Distribution, Hosts and Key to Species
ABSTRACT - The geographical distribution of 10 species of
cicadas associatedto coffee (Coffea arabica) plants, in Minas
Gerais, So Paulo e Paran States(Brazil) is reported. Informations
on geographical distribution of these speciesof cicadas in the New
World, except Brazil, were based on the existing literature.For
Brazil, the occurrence of species were based on the literature
survey, onentomological collections and on specimens captured.
Seven other hosts, besi-des coffee were recorded: sponge tree
(Acacia farnesiana), false brazilian wood(Caesalpinia
peltophoroides), Cassia spp., mulberry tree (Morus alba),
avocadopear tree (Persea americana), angico (Piptadenia sp.) and
cao tree (Theo-broma cacao). Identification keys based on external
morphology and on malegenitalia are presented.
KEY WORDS: Insecta, cicada, hosts, survey, identification.
RESUMO - apresentada a distribuio de 10 espcies de cigarras
associadasao cafeeiro, Coffea arabica, nos Estados de Minas Gerais,
So Paulo e Paran,Brasil. A informao sobre a distribuio geogrfica
destas espcies no Conti-nente Americano, afora o Brasil, foi
baseada na literatura. Para o Brasil, as lo-calidades de ocorrncia
de cigarras foram baseadas na literatura, nos levanta-mentos
realizados e em exemplares de colees nacionais. Outros sete
hospe-deiros, alm do cafeeiro, foram tambm registrados: esponjeira
(Acacia farne-siana), sibipiruna (Caesalpinia peltophoroides),
Cassia spp., amoreira (Morusalba), abacateiro (Persea americana),
angico (Piptadenia sp.) e cacaueiro(Theobroma cacao). So
apresentadas chaves de identificao, baseadas nascaractersticas
gerais e na genitlia masculina.
PALAVRAS-CHAVE: Insecta, cigarras, hospedeiros, levantamento,
identificao.
Nos ltimos anos, ao se tomarem pragasimportantes do cafeeiro
(Coffea arabica), ointeresse sobre as cigarras aumentou
consi-deravelmente. So escassos os conhecimen-tos sobre as cigarras
do Brasil e sua biologia pouco conhecida, mesmo para as espcies
de importncia agrcola. Apenas recentementeforam realizados
estudos taxonmicos sobreas cigarras-do-cafeeiro (Martinelli
1985).
As cigarras-do-cafeeiro, no Brasil, estoregistradas para os
Estados de Minas Gerais,So Paulo e Paran, onde tm causados
srios
-
Martinelli & Zucchi134
problemas cultura (Metcalf 1963, Fonseca& Arajo 1939,
Martinelli 1985). Entretanto, adistribuio dessas cigarras no est
restritaapenas s regies produtoras de caf. Dessaforma, apresentam
uma distribuio muito am-pla, pois o cafeeiro no o nico recurso
tr-fico das cigarras, muito embora os hospedei-ros de cigarras
sejam poucos conhecidos. Noentanto, os surtos atuais de cigarras em
cafeei-ros esto diretamente associados a destruiode seus
hospedeiros nativos, principalmentenos cerrados, para o cultivo de
cafezais.
Os trabalhos relacionados com as esp-cies de
cigarras-do-cafeeiro, com informaessobre distribuio geogrfica e
hospedeiros,foram conduzidos por Jacobi (1907), Hempel(1913),
Goding (1925), Fonseca & Arajo(1939), Costa Lima (1942), Davis
(1944),Schiottfeldt (1944), Fonseca (1945), Torres(1945), Metcalf
(1963), Heinrich & Pupin Neto(1964), Silva et al. (1968),
Ruffnelli (1970) eDuffels & Van der Laan (1985).
As chaves dicotmicas para gneros, queocorrem na Argentina,
permitindo identificarQuesada, Fidicina e Dorisiana foram
apre-sentadas por Dletang (1919, 1923). A litera-tura nacional
carece de pesquisas referentes classificao das espcies de cigarras.
Ape-nas recentemente, a taxonomia das cigarras-do-cafeeiro foi
revisada por Martinelli &Zucchi (1987,1989abc).
Neste trabalho apresentada a distribui-o geogrfica, os
hospedeiros e chaves deidentificao para 10 espcies de cigarras
as-sociadas ao cafeeiro.
Material e Mtodos
As cigarras foram coletadas utilizando-seuma armadilha
constituda de uma armaode ferro coberta com tela de nailon,
colocadasob a copa do caf. Procederam-se tambm ascoletas manuais ou
atravs de rede entomo-lgica. Aps a coleta, os exemplares
forammortos e conservados em frascos etiquetadoscontendo lcool a
70% e posteriormente, mon-tados e etiquetados.
Para o estudo da genitlia, separou-se oabdomen com auxlio de
pina, submetendo-o ao aquecimento em banho-maria, durante15 a 30
minutos, em soluo de KOH a 10%.Em seguida o material foi lavado em
gua,colocado em fenol por 24 horas e conservadoem tubos com
glicerina, devidamente etique-tados. A terminologia da genitlia do
machofoi baseada nos trabalhos de Hayashi (1974,1975, 1976) e
Duffels (1982). As sinonmiasdas espcies estudadas constam do
catlogode Metcalf (1963) e Duffels & Van Der Laan(1985) sendo
assim omitidas neste trabalho.As figuras foram confeccionadas com
auxliode uma cmara clara acoplada no microscpioestereoscpico.
As localidades de ocorrncia de cigarrasforam baseadas na
literatura, nas coletas rea-lizadas e em exemplares de colees
nacionais(Fazenda Experimental de So Sebastio doParaso-EPAMIG,
Departamento de Entomo-logia - ESALQ/USP, Departamento de
DefesaFitossanitria-FCAVJ/UNESP, Seo de Ento-mologia-IAC e Museu de
Zoologia-USP). Acaracterizao das espcies foi apresentadaem
trabalhos anteriores (Martinelli & Zucchi1987,1989 abc.).
Resultados e Discusso
Distribuio Geogrfica. O conhecimentoatual do padro de distribuio
das espciesde cigarras no Brasil ainda muito incipiente,uma vez que
os registros so baseados emcoletas espordicas. De um modo geral,
osestudos sobre esses insetos tm sido negli-genciados em todo o
continente americano.Entretanto, a distribuio das
cigarras-do-ca-feeiro no Brasil foi apresentada recentementepor
Martinelli (1990) e Oliveira & Thomazzielo(1991).
De todas as espcies de cigarras estuda-das, a mais amplamente
distribuda Quesadagigas (Oliv.) (Fig. 1). Essa espcie apresentauma
distribuio vasta, sendo a nica espcie,entre as 10 estudadas,
referida para a Amricado Norte e Antilhas (Metcalf 1963). No
Brasil,
-
An. Soc. Entomol. Brasil 26(1) 135Abril, 1997
Figura 1. Distribuio geogrfica das espcies de cigarras no
Continente Americano.
-
Martinelli & Zucchi136
esta espcie encontra-se, quase que exclusi-vamente, nos
principais Estados produtoresde caf (Minas Gerais, So Paulo e
Paran)(Martinelli 1985, Fonseca & Arajo 1939,Hein-rich 1967,
Martinelli & Zucchi 1987) e em MatoGrosso (Metcalf 1963).
Quesada sodalis(Walk.) referida em cafezais de Minas Gerais,So
Paulo (Metcalf 1963 e Fonseca & Arajo1939) e Santa Catarina
(Martinelli 1985). Entre-tanto, Q. sodalis no tem sido coletada
atual-mente em cafeeiros.
Com relao as espcies do gnero Fidi-cina, observa-se que F.
pronoe (Walk.) e F.mannifera (Fabr.) ocorrem desde o Mxicoat a
Argentina ( Metcalf 1963). No Brasil, aocorrncia de F. pronoe
verificada nos Es-tados de Mato Grosso e So Paulo (Metcalf1963,
Martinelli & Zucchi 1989a). A ocorrn-cia desta espcie tambm foi
constatada emMinas Gerais. F. mannifera ocorre nos Estadosdo Par,
Mato Grosso, Rio de Janeiro, So
Paulo e Rio Grande do Sul (Distant 1881, Fon-seca & Arajo
1939, Metcalf 1963 ).F.pullata(Berg) registrada apenas no Brasil,
nos Esta-dos de Paraba, Minas Gerais e So Paulo (Silvaet al. 1968,
Metcalf 1963, Fonseca & Arajo1939). A primeira constatao de F.
pronoe emcafezal foi observada no Estado de So Paulo(Martinelli
& Zucchi 1989a); aqui referidapela primeira vez para o Estado
de Minas Ge-rais. F. pullata e F. mannifera no tem sidoobservadas
atualmente em cafeeiros.
Dorisiana drewseni (Stl) tem sua ocor-rncia assinalada na
Argentina, Uruguai (Met-calf 1963, Ruffnelli 1970) e Brasil, nos
Estadosde Minas Gerais, So Paulo e Paran (Metcalf1963, Martinelli
& Zucchi 1989b). Dorisianaviridis (Oliv.) est registrada tambm
nos pa-ses limtrofes ao Brasil. Apresenta ampla distri-buio no
territrio nacional, ocorrendo nosEstados do Amazonas, Par, Gois,
MatoGrosso e So Paulo (Metcalf 1963, Martinelli& Zucchi
1989b).
Figura 2. Distribuio das cigarras associadas ao cafeeiro em
diferentes municpios dos Estadosde Minas Gerais (MG), So Paulo (SP)
e Paran (PR).
-
An. Soc. Entomol. Brasil 26(1) 137Abril, 1997Ta
bela
1. R
ela
o d
e ho
sped
eiro
s das
esp
cie
s das
cig
arra
s-do
-caf
eeiro
enc
ontra
dos n
o Br
asil.
-
Martinelli & Zucchi138
Dentre as espcies de Carineta, associa-das ao cafeeiro, C.
matura (Dist.) de ocorrn-cia restrita, pois alm do Brasil, no
Estado deMinas Gerais (Martinelli & Zucchi 1989c), temsido
registrada na Venezuela (Metcalf 1963).Por outro lado, as outras
duas espcies deCarineta apresentam distribuio mais
ampla.C.fasciculata (Germ.) encontrada na Bolvia,Paraguai e
Argentina (Metcalf 1963, Jacobi1907) e no Brasil (Paraba, Minas
Gerais, Es-pirito Santo, Rio de Janeiro e So Paulo) (Met-calf 1963
.Silva et al. 1968, Martinelli & Zucchi1989c), enquanto C.
spoliata (Walk.) apre-senta distribuio mais ampla, pois alm
daBolvia registrada na Colmbia, Peru e Vene-zuela (Metcalf 1963).
No Brasil esta espcie referida exclusivamente para os Estados
deMinas Gerais e So Paulo (Martinelli & Zucchi1989c).
H vrias referncias sobre ataques decigarras em diferentes regies
dos Estadosde Minas Gerais e So Paulo, nas quais as ci-garras tm
sido denominadas apenas em nvelde gnero (Souza et al. 1983). Desta
forma,foram consideradas, as identificaes espec-ficas como primeiro
registro de ocorrncia.Por outro lado, todas as ocorrncias de
cigar-ras para os Estados de Mato Grosso, baseadasna literatura, no
permitem saber se os regis-tros referem-se atualmente para esse
Estadoou para Mato Grosso do Sul. Neste caso, osregistros foram
mantidos de acordo com ostrabalhos originais, i. e., Q. gigas, F.
manni-fera, F. pronoe e D. viridis ocorrendo no Es-tado do Mato
Grosso (Metcalf 1963).
Atravs de observaes de campo, pde-se observar que a maior regio
cafeeira doBrasil (sul de Minas Gerais e Alta Mogianaem So Paulo),
encontra-se altamente infesta-
Gerais, nove em So Paulo e uma no Paran).Recentemente, quatro
espcies (F. pronoe, D.viridis, C. matura e C. spoliata) foram
refe-ridas tambm em cafeeiros (Martinelli 1985)(Fig.2).
Hospedeiros. Apenas para algumas espciesde cigarras so
conhecidos seus hospedeiros(Silva et al. 1968). E pronoe, D.
viridis, C. ma-tura e C. spoliata foram constatadas in-festando
cafeeiros (Martinelli & Zucchi 1989abc), sendo este o primeiro
hospedeiro conhe-cido para essas quatro espcies. Entretanto,D.
viridis foi observada em abacateiro (Perseaamericana), amoreira
(Morus alba) e sibipi-runa (Caesalpinia peltophoroides)
(Marti-nelli 1985). Esta espcie e Q. gigas foram as-sociadas a um
maior nmero de hospedeiros(Tabela 1).
A maioria das espcies assinaladas emcafeeiros foi constatada, at
o momento, ape-nas neste hospedeiro. Este fato denota quepouco
conhecido sobre os hospedeiros decigarrras, pois seguramente estas
espciestambm ocorrem em outras plantas.
Nos primeiros relatos de ocorrncia decigarras em cafezais, Q.
sodalis, F. manniferae F. pullata eram mencionadas infestando ocaf.
Entretanto, nos levantamentos realizadosrecentemente, no foram
constatadas a pre-sena das mesmas (Martinelli 1985). Atual-mente,
Q, gigas, F. pronoe, D. drewseni, D.viridis, C. fasciculata, C.
matura e C. spoliataso as espcies associadas ao cafeeiro.
Identificao. Nas chaves apresentadas foramincludas todas as
espcies de cigarras asso-ciadas com o cafeeiro, independentemente
seocorrem ou no atualmente nesta cultura, (videMartinelli &
Zucchi 1987, 1989abc para acaracterizao das espcies).
-
An. Soc. Entomol. Brasil 26(1) 139Abril, 1997
Prancha 1. Fig. 3 e 4 - Quesada gigas (pronoto; asa); Fig. 5 -
Q. sodalis (asa); Fig. 6 e 7- Fidicina mannifera (pronoto, tarso,
elevao cruciforme); Fig. 8 - F. pronoe (elevaocruciforme); Fig. 9 e
10 - Dorisiana drewseni (tarso, mesonoto); Fig. 11 - D. viridis
(mesonoto);Fig. 12 e 13 - Carineta matura (cabea, fmur anterior);
Fig. 14 - C. fasciculata (fmuranterior); Fig. 15 - C. spoliata
(fmur anterior).
-
Martinelli & Zucchi140
Prancha 2. Fig. 16 - Carineta matura (lobo basal do pigforo -
Ibp); Fig. 17 Dorisianaviridis (Ibp, aedeagus); Fig. 18 - C.
fasciculata (Ibp); Fig. 19 - Fidicina pronoe (aedeagus);Fig. 20 -
F. mannifera (idem); Fig. 21 - D. drewseni (processo lateral do
pigforo); Fig. 22 -C. spoliata (aedeagus); Fig. 23 - Quesada gigas
(idem); Fig. 24 - Q. sodalis (idem).
-
An. Soc. Entomol. Brasil 26(1) 141Abril, 1997Espcies de Cigarras
Associadas ao Cafeeiro(Machos e Fmeas)
1. ngulo posterior do pronotodilatado (Fig.3)
........................ Quesada
a. mancha escura na base da 2ae 3a clulas apicais.(Fig.4).....
Q. gigas
a', mancha escura na base da 2aa 5a e 7a clulas apicais (Fig.5)
Q. sodalis
l. ngulo posterior do pronotono dilatado (Fig. 6)
..............................2
2. Tarsos dmeros( Fig. 7)........... Fidicinaa. colorao escura
intensa .......F. pullataa', colorao
diferente............................. bb. elevao cruciforme com
as
projees no pontiagudas eafastadas entre si; nervurastransversais
no manchadas.
(Fig. 8).................................... F. pronoeb', elevao
cruciforme com as
projees posteriorespontiagudas e prximas entresi; nervuras
transversais
manchadas (Fig. 6) . . . . . . . . .F. mannifera2'. Tarsos
trmeros (Fig. 9)........................ 33. Cabea (incluindo
olhos)
quase to larga quanto abase do mesonoto. (Fig. 10)
.Dorisiana
a. manchas do mesonoto largas,as laterais mais desenvolvidas
que as internas (Fig. 10).......D. drewsenia. manchas do
mesonoto
estreitas, as laterais maiscurtas que as internas (Fig 11). D.
viridis
3'. Cabea (incluindo olhos) maisestreita que a base do
mesonoto (Fig. 12)..................... Carinetaa. fmur anter
ior com 3
espinhos (Fig. 13) . . . . . . . . . . . . C. maturaa', fmur
anterior com 4 espinhos ........... bb. segundo espinho voltado
para o pice do fmur(Fig. 14)............................. C.
fasciculata
b', segundo espinho voltadopara a base do fmur(Fig. 15)
............................... C. spoliata
Espcies de Cigarras Associadas ao Cafeeiro(Genitlia
Masculina)
1. Lobo basal do pigforo com prolongamento apical (Fig. 16)
......... 2l . Lobo basal do pigforo sem prolongamento apical (Fig.
17).........32. Prolongamento do lobo basal do
pigforo quitinoso (Fig. 16).. C. matura2. Prolongamento do lobo
basal
do pigforo com o piceramificado ou bfido(Fig. 18)
....................... C. fasciculata
3. Aedeagus bfido (Fig. 17)..................... 43'. Aedeagus
simples (Fig. 20).................. 54. Poro bfida do aedeagus
pontiaguda (Fig. 17)............. D . viridis4' . Poro bfida do
aedeagus com
projeo denteada (Fig. 19) ... F. pronoe5. pice do aedeagus
com
prolongamento quitinoso eprojeo denteada pr-apical(Fig. 20)
............................ F. mannifera
5'. pice do aedeagus diferente (Fig.21)
..........................................66. Processo lateral do
pigforo
estreito, curvo e com o picequitinoso (Fig. 21).............. D.
drewseni
6'. Processo lateral do pigforodiferente
............................................... 7
7. Aedeagus com um longo filamento apical (Fig. 22)...... C.
spoliata7'. Aedeagus sem filamento apical............ 88. Aedeagus
com espinho
pr-apical (Fig. 23) ................... Q. gigas8'. Aedeagus sem
espinho
pr-apical e pice triangularem vista ventral (Fig. 24)..... Q.
sodalis
Literatura Citada
Costa Lima, A. 1942. Ordem Homoptera,p. 7-35 . In Insetos do
Brasil. 3 tomo. Rio deJaneiro, ENA, 327p. (Srie Didtica n. 4).
-
Martinelli & Zucchi142
Davis,W.T. 1944. The remarkable distributionof an American
cicada; a new genus andother cicada notes. J. New York
Entomol.Soc.52: 213-222.
Deltang. L. F. 1919. Contribucin al estudiode los Cicdidos
(Cicadidae) Argentinos(Hemiptera-Homoptera) ensayo filogen-tico.
An. Soc. Cient. Argentina 88: 25-94.
Deltang, L. F. 1923. Monografia de los cic-didos (Cicadidae)
Argentinos y relacinde estos con la fauna sudamericana. An.Museo
Nac. Hist. Nat. 31:538- 649.
Distant,W. L. 1881. Rhynchota: Homoptera- contributions to the
knowledge of faunaand flora of Mxico and Central
America.Biol.Centr.Amer. 1: 1-16.
Duffels,J.P. 1982. Brachylobopyga decoratan.gen.,n.sp.from
Sulawaesi, a new taxonof the subtribe Cosmopsaltriaria (Homop-tera,
Cicadoidea: Cicadidae). Ent. Ber. 42:156-160.
Duffels, J. P. & P. A. Van der Laan. 1985.Catalogue of the
Cicadoidea (Homoptera,Auchenorhyncha 1956-1980. Amsterdam,Kluwer
Academic Pulishers Group, 414p.
Fonseca, J. P. 1945. As cigarras do cafeeiro e seu combate. Bol.
Agric. 8: 297- 304.
Fonseca, J. P. & R. L.Araujo. 1939. Informa-es sobre a praga
das cigarras em SoPaulo e sobre as possibilidades de seucombate.
Biolgicos: 285-291.
Goding, F. W. 1925. Synopsis of the Cicadidaeof Ecuador. Rev.
Colegio Nac. VicenteRocafuerte7:2-34.
Hayashi, M. 1974. The cicadas of the genus Platypleura
(Homoptera, Cicadidae) in the
Rykuyu Archipelago, with the descriptionof a new species. Konty
42: 232-235.
Hayashi, M. 1975. On the species of the genusMeimuna Distant
(Homoptera, Cicadidae)of the Ryukyus. Konty 43:281-298.
Hayashi, M. 1976. On the species of the genusMoggania Amyot et
Serville, 1843 (Ho-moptera, Cicadidae), of the Ryukyus andTaiwan.
Konty 44:27-42.
Heinrich,W. 0.1967. Cicada- a coffee pest in Brasil. World Crops
19:43-47.
Heinrich.W. O. & J. Pupin Neto. 1964. Ex- perincias de campo
para verificar a efi- ccia de alguns inseticidas sistmicos e de
solo no combate s ninfas de cigarras (Homoptera, Cicadidae) em
razes de ca- feeiro. Arq. Inst. Biol. 31:5-11.
Hempel, A. 1913. As cigarras do cafeeiro. Fa-zendeiro 6:
93-94.
Jacobi, A. 1907. Homoptera Andina. Die Zi-kaden des
Kordillerengebietes von Suda-merikanach systematik und vertreitung.
ICicadidae. K. Zool. u. Anthrop.- Ethnog.Mus.Abhandl.u.Ber.11:
1-28.
Martinelli, N. M. 1985. Espcies de cigarras(Homoptera-Cicadidae)
associadas ao ca-feeiro. Tese de doutorado, ESALQ/USP,Piracicaba,
66p.
Martinelli, N. M. 1990. Caf. As cigarras quecausam danos
cultura. Correio Agrcola.2:11-13.
Martinelli, N. M. & R.A. Zucchi. 1987. Ci-garras associadas
ao cafeeiro. I. Gnero-Quesada Dis tan t , 1905 (Homoptera
,Cicadidae, Cicadinae). An. Soc. Entomol.Brasil 16: 51-60.
-
An. Soc. Entomol. Brasil 26(1) 143Abril, 1997Martinelli, N. M.
& R.A. Zucchi. 1989a.
Cigarras associadas ao cafeeiro. II.Gnero Fidicina Amyot &
Serville, 1843(Homoptera, Cicadidae, Cicadinae). An.Soc. Entomol.
Brasil 18:5-12.
Martinelli, N. M. & R.A. Zlicchi. 1989b.Cigarras associadas
ao cafeeiro. III.Gnero Dorisiana Metcalf, 1952(Homoptera,
Cicadidae, Cicadinae). An.Soc. Entomol. Brasil 18: 5-12.
Martinelli, N. M. & R. A. Zucchi. 1989c.Cigarras associadas
ao cafeeiro. TVGnero Carineta A. & S., 1843(Homoptera,
Tibicinidae, Tibicininae). An.Soc. Entomol. Brasil 18:13-22.
Martinelli, N.M., R.D. Vieira & Zucchi. 1986.Descrio e
ocorrncia de Quesada gigas(Olivier, 1970) (Hom., Cicadidae)
emcacaueiros no Estado de So Paulo. Cien.Agron.1:5-6.
Metcalf, Z.P. 1963. General Catalogue of theHomoptera.
Cicadoidea. Parts 1 -2, Fase.VIU. Raleigh, Waverly Press, 919 p.,
492p.
Oliveira, E. G. de & R. A. Thomazzielo. 1991. A cigarra uma
real ameaa ao seu cafezal. Previna-se. Inf. Tc., CAT1, 4p.
Ruflinelli, A. 1970. Contribucion ai conoci-miento de los
Homopteros Auquenor-rimcos de! Uruguay. Publ. Tc. Ser.
Zoo).Agrc.l:l-25.
Schiottfeldt, C. S. 1944. Insetos encontradosem plantas
cultivadas e comuns - Viosa,Minas Gerais. Rev. Ceres 6: 52-65,
Silva, A. G.D.A., C.R. Gonalves, D.M. Galvo,A. J. L. Gonalves,
J. Gomes, M. do N.Silva & L. de Simoni. 1968. Quartocatlogo dos
insetos que vivem nasplantas do Brasil, seus parasites
epredadores.Rio de Janeiro, Min. de Agri.Depto. de Def. e Inspeo
Agropecuria,622p.
Souza, J.C., P.R. Reis & C.C.A. Melles. 1983.Cigarras do
cafeeiro - Histrico, reconhe-cimento, biologia, prejuzos e
controle.EPAMIG, Bol. Tc. n 5, 27p.
Torres, B. A. 1945. Sobre algumas espciesde cicadidos presentes
en nuestro pais ycitados como prejudiciales a Ia agricultura.Publ.
A; Instituto de Sanidad Vegetal 1:3-10.
Recebido em 22/02/96. Aceito em 17/02/97.
/ColorImageDict > /JPEG2000ColorACSImageDict >
/JPEG2000ColorImageDict > /AntiAliasGrayImages false
/CropGrayImages true /GrayImageMinResolution 300
/GrayImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleGrayImages true
/GrayImageDownsampleType /Bicubic /GrayImageResolution 300
/GrayImageDepth -1 /GrayImageMinDownsampleDepth 2
/GrayImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeGrayImages true
/GrayImageFilter /DCTEncode /AutoFilterGrayImages true
/GrayImageAutoFilterStrategy /JPEG /GrayACSImageDict >
/GrayImageDict > /JPEG2000GrayACSImageDict >
/JPEG2000GrayImageDict > /AntiAliasMonoImages false
/CropMonoImages true /MonoImageMinResolution 1200
/MonoImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleMonoImages true
/MonoImageDownsampleType /Bicubic /MonoImageResolution 1200
/MonoImageDepth -1 /MonoImageDownsampleThreshold 1.50000
/EncodeMonoImages true /MonoImageFilter /CCITTFaxEncode
/MonoImageDict > /AllowPSXObjects false /CheckCompliance [ /None
] /PDFX1aCheck false /PDFX3Check false /PDFXCompliantPDFOnly false
/PDFXNoTrimBoxError true /PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 0.00000
0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXSetBleedBoxToMediaBox true
/PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ]
/PDFXOutputIntentProfile () /PDFXOutputConditionIdentifier ()
/PDFXOutputCondition () /PDFXRegistryName () /PDFXTrapped
/False
/Description > /Namespace [ (Adobe) (Common) (1.0) ]
/OtherNamespaces [ > /FormElements false /GenerateStructure true
/IncludeBookmarks false /IncludeHyperlinks false
/IncludeInteractive false /IncludeLayers false /IncludeProfiles
true /MultimediaHandling /UseObjectSettings /Namespace [ (Adobe)
(CreativeSuite) (2.0) ] /PDFXOutputIntentProfileSelector /NA
/PreserveEditing true /UntaggedCMYKHandling /LeaveUntagged
/UntaggedRGBHandling /LeaveUntagged /UseDocumentBleed false
>> ]>> setdistillerparams> setpagedevice