Top Banner
1 VYUTPATTIVADA (Under the Project of Content Generation with a view to develop E - Databank, E - Learning and E - Sources of Sanskrit Text.) Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor Campus National Co-ordinator Dr. R.G.MURALI KRISHNA (RSKS, New Delhi) Co-ordinator Dr. R. BALAMURUGAN Head, Department of Navya Nyaya, Guruvayoor Campus Asst. Co-ordinators Dr. N. R. SREEDHARAN Dr. O. R. VIJAYARAGHAVAN RASHTRIYA SANSKRIT SANSTHAN (DEEMED UNIVERSITY)
199

Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

Oct 26, 2020

Download

Documents

dariahiddleston
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

1

VYUTPATTIVADA (Under the Project of Content Generation with a view to develop

E - Databank, E - Learning and E - Sources of Sanskrit Text.)

Chief Director

Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY

Vice Chancellor

Director

Prof. Ch. L. N. SARMA

Principal, Rashtriya Sanskrit Sansthan, Guruvayoor Campus

National Co-ordinator

Dr. R.G.MURALI KRISHNA

(RSKS, New Delhi)

Co-ordinator

Dr. R. BALAMURUGAN

Head, Department of Navya Nyaya, Guruvayoor Campus

Asst. Co-ordinators

Dr. N. R. SREEDHARAN

Dr. O. R. VIJAYARAGHAVAN

RASHTRIYA SANSKRIT SANSTHAN

(DEEMED UNIVERSITY)

Page 2: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

2

Guruvayoor Campus, Puranattukara

वयतपततिवाद: भारतसववकारसय योजना (Content Generation with a view to develop

E-Databank, E-Learning and E-Sources of Sanskrit Text.)

परधानननदशक:

आचायव परमशवरनारायणशासरी

कलपनतिः

ननदशक:

आचायव चलला.लकषमीनारायणशमाव पराचायव:, गरवायर पररसर:

राषटरियसयोजकिः

डा. रा.गायरीमरलीकरणिः पररयोजनाधधकारी

राषटरिय ससकत ससथानम, नवदहली

परधानसयोजकिः

डा. आर. बालमरगन

पररसरनवयनयायततवभागाधयकष:, गरवायर पररसर:

उपसयोजकौ

डा. एन.आर.शरीधरन

डा. ओ. आर. ततवजयराघवन

Page 3: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

3

राषटरिय ससकत ससथानम, (माननत ततवशवततवदयालयिः) गरवायर पररसरिः परनाटटकरा।

।। शरी:।।

शरीमदगदाधरभटटाचायवपरणीत:

वयतपततिवाद:

परथमाविभकतयथथविचारः

वाकयघटकपदाथावना ससगविः आकाङककषया भासत इनत परनतजञा

शाबदबोध चकपदाथऽपरपदाथथसय ससरथ: ससरथमयाथदया भासत। स च कतिचचदभद:।

कतिचचचच तदततररकतत: एिाधाराधयपरततयोगयनयोचरविषय-विषतयभािादद:।

अभदशच पराततपददकाथ सिसमानविभककततकन सिावयिदितपिथिवतथना च

पदनोपसथावपतसयि ससरथमयाथदया भासत। यथा नीलो घटो, नीलघटमानययादौ घटादौ

नीलाद:। न त विरदधविभककततमपदाथथसय, नीलसय घट इयादौ नीलघटाभदानियबोधसय

सिाथनभिविरदधिात। सिसमानविभककततकि च सिपरकततकविभककततसजातीय-

विभककततकिम। साजाय च विभककततविभाजकपरथमािाददना, न त समानानपिीकि

साजायम, िदा: परमाणम, शत बराहमणा: इयादािनियबोधानपपत:।

नन ततवशतयादया: सदकतव इयनशासनात शत बराहमणा: इयाद: साध िऽवप िदा:

परमाणममयादय: कथ परयोरा:, विशषयविशषणिाचक-पदयोरसतत विशषानशासन

समानिचनकितनयमात। अनयथा घटा नील इयादरवप साधतापरसङरात।

समानमलङरकसथल तथा तनयमोपरमन िदा:, परमाणममयाद: साध िोपपादनऽवप ‘इनत

हतसतददभव’ इतत काररकाया ‘इनत रय: समददता हत’ररतत कावयपरकाशवयाखयाया

असरततदथिाथरि।

Page 4: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

4

एिमसमानमलङरकसथल विशषयिाचकपदासमानिचनसयावपविशषण-पदसय साध ि

तादशसथल औसचरथकमकिचनमि सिथतर विशषणपदाननतर परयोकततमचचतममतत

‘परतयकषानमानोपमानशबदा: परमाणानन’, ‘ततपतरो दवता:’ इयादरनपपवत:।

मिम-यतर विशषयिाचकपदोतरविभककतततापयथविषयसखयाविरदधसखयाया अवििकषिति

ततर विशषयविशषणपदयो: समानिचनकितनयम:। अत एि ‘पररवोमादरवसौ ततवशव दवा’

इयादौ दवििविमशषटयो: पररि-आदरि:- परभ योविथशषणतया वििकषितिातदिाचकसय

पदसय दवििचनानतता। िदा: परमाणममयतर च विशषणपदोतरविभकतया बििविरदधमकि

वििकषितम। तचच परकयथथतािचछदक परममततकरणिऽनितत। शाबदपरमाकरणि च

शबदिािकचछनन यािचछबदतनषठमकमितत नायोगयता। न च ‘पदाथव: पदाथनानवतीनत’

वयपवतविरोध:। समपननो ीदिररयनक-ीदितापयथकऽपयकिचनदशथनन तादशवयपवत-

सङकोचसयािशयकिात। यदद

सिाशरय-परकयथथतािचछदकिततिसबनधन परकयथ एिकिानिय:, ीदििजात: सिरपत

एि ीहयाददपद-शकतयतािचछदकतयानितयता-िचछदकरपणानपकसथतसततर

पदाथाथनतरसयानियानपपतररतत मनयत, तदा परकतऽवपतादशयि रतत:।

यि “समपननो ीदिरर”यादािकिचनोपकसथतातन नानकिातन परयक

नानाीदिषिनिीयनत इयकतयि सामञजसय जातािकिभानोपरमो तनरथथक इतत। तदसत।

यत: सिसजातीयतनषठभद-परततयोचरतानिचछदककि-रपसजातीयदवितीयर दितिमक-

िचनाथथ:, न िकिमातरम, तसय िसतमातरसाधारणयनाथथत एि लाभात, अनपयोराचच। अत

एि “पशना यजत” इयादौ पशतनषठतादशकिसय वििकषितिात अनक-

पशकरणकयाराननादषटमसदचध:। साजाय च सिसममभवयाहत-पदाथथससचरथ िविमशषट-

परकयथथतािचछदकिततिरपण। अतोऽतर घटोऽसती-यादौ घटतनषठभदपरततयोचरतानिचछदक-

किापरमसदधािवप न ितत:। एतददशविदयमानघटतनषठभदपरततयोचरतानिचछदककिसयि

Page 5: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

5

ततर बोधाददतत, तसय च परमसदधिात । एतददश बिघटसततिदशाया तादशिाकतयपरयोरसत

जायकिादि समथथनीय:।

यि एकिाविििायामवप भािाखयातसथल एकिचनसय साध िदशथनात सखयाया

अविििणऽवप समपननो ीदिररयादािकिचनोपपतरल जायकिपरतया ततर समथथननतत।

तदपयकककञचकरम । भािाखयातसथल रयनतरविरिण विभकतततनथरथथकिोपरमात । अतर

च साथथकिोपरमसभि तपररयारसयानचचतिात । सतत तापय तदबोधसयान-

भविकिाचचतत ।

एि ‘रय: समददता हत’ररयतर ितपद कायोपादपरयोजकतािचछदक-

समदायिािकचछननपरम, तादशसमदायिाकनितमकिमकिचनाथथ:। अत एि शकतयादीना

तरयाणा तणारणणमणणनयायन ितिशङकातनरास:। तथा सयषामककसमिधानदशायामवप

कायोपतरािशयकतया तकतरतयपयकपत-समदाटिसय कायोपवतपरयोजकतािनचछकतया

तषा तरयाणा तथाविधकसमदायिाशरयिानपपत:।

एि ‘जातयाकनतवयकतय: पदाथव’ इयतर तरतरतयतनषठसय पदशककततरपपदाथथ िसयकि

वििकषितममतत ततर विशषयपदसय बििचनानतिऽवप विशषणपदसयकिचनानततोपपवत:।

परतयकषानमान-याददसतर परमाकरणिरपपरकयथथतािचछदकसय परयिानमानादद-

तनषठसयकताया बाचधतिनावििकषितिापरमाणपदसय बििचनानतततत।

एि ‘ततपतरो दवता:’ इयतरावप वपतवपतामिादीना सदितानामकरपण दितािविरिण

वपत िवपतामििाददना पथरि यारोददशयिरपदितािम। उददशयतािचछदकभदनि

उददशयताभदात ततर एकिसयाविििया दितापदसय बििचनानतततत ददक।

सिपरकततकि च सिावयिदितोतरिन परततसनधीयमानिम। तन दचध सनदरममयादौ

विशषयपदाननतर विभकततरसततिऽवप न ितत:, ततर विभकततरनसनधान विना

शाबदबोधानपरमात। एि तादशविभककतत-सजातीयविभककततकिमवप तथाविधविभकतय-

Page 6: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

6

वयिदितपिथिततथतया परतत-सनधीयमानिम। तन ‘इद दधी’यादौ विशषणपदाननतर

विभकततरसततिऽवप न ितत:।

अथ ‘नीलसय घट’ इयादािवप पदाथोपकसथयाददकारणसमिधानसभिात कथ न

नीलघटादयोरभदानियबोध:? सामगरया कायथजनन उकतततनयमभङरपरसङररपबाधक-

सयाकककञचकरिाददतत चत। तथाविधानिय-बोधौपतयकाकाङिाविरिात। तथा दि

तादशानियबोध परथमाविभकतयनत-घटाददपदसममभवयाहतपरथमानतनीलाददपदिमिास-

मसतनीलघटपदादया-काङिा। समाससथल च घटपदादयवयिदितपिथिततथनीलाददपदि

नीलाददपदावयिदितोतरिततथघटाददपदि िा आकाङिा। उकततसथल च तादशया एकसया

अपयाकाङिाया विरिाननापवत:। कायथतािचछदक-कोटािवयिदितो-तरितनिशाननोकतता-

काङिाजञानयो: परसपरबोध वयमभचार:।

यि समासवयाससाधारण विशषणपदसय विशषयिाचकपदापरकततक-विभकतयपरकततिरप

विरदधविभककततरादियमि तादशानियबोधौपतयका-काङिा,

विशषयिाचकपदतनषठविशषणिाचकपदा-परकततकविभकतयपरकतति च न तथा,

‘नीलघटमानय’यादािसभिाददतत, तदसत। विशषयिाचक-पदापरकततकिसय

तादशपदानतरिरपसय तदतरिनापरततसनधीय-मानिरपसय िा ‘नीलो घट’ इयादौ

नीलाददपदसममभवयाहतविभकततौ घटपदसममभवयाहतविभककततमभननतया सततिात।

अथ विशषयिाचकपदोतरािवतविभककततविभाजकधमथिदविभककततरादियसय विििणानन

दोष इतत चतदिथ विभककततिाददकमजानत: परषसय तादशधमथजञाना-

सभिाचछाबदबोधानपपवत:। ‘नीलसय घट’ इयादािवप सपदसयामपदिाददभरमदशाया

तादशबोधसयानदयात। ‘नीलो घट’ इयादािवप षषयाद: सपदिाददभरमदशाया

शाबदबोधोपया सिरपतो विरदधविभककततरादियसयापरयोजकिात।

अथ ‘नीलो घट:’, नीलघट इयादददविविधबोधसाधारण

सिोतरसपदमभननपदानतरिविमशषट-सिोतरिाददरपसिावयिदितोतरिसबनधन नीलादद-

Page 7: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

7

पदिसिनतघटाददपदिमि तथाकसितत चनन। नीलघटरपममयादद-

िाकतयसाधारणयानरोधनानयादशया अवप आकाङिाया: समाससथल उपरनतवयतया

उपदमशथतसमासवयाससाधारणानरताकाङिान-सरणसयापरयोजकिाददतत।

अथ ‘नील घटमानय’यादौ नीलादघथटादािनियोपरम नीलादद-

पदोतरविभकतयथथकमथ िाद: कतरानिय इतत चनन कतरावप। विभककततपद साध िाथथमि

परयजयत। अभद एि िा विशषणविभकततरथथ:, अभदसय ससरथमयाथदया भान त समाससथल

एि। ततर लपतविभकतयनसधान विनावप शाबदबदधरा ानभविकिाददयवप िदकनत।

अथतनमत अभदो यदद भदिािकचछननाभािसतदाऽपरमसदचध:। यदद च

भदपरततयोचरकोऽभािसतदा ‘नील जल’ममयाददिाकतयसयावप परामाणयापवत:। जल दवििाददना

नीलभदादयभािसय सिात। नीलभदिािकचछननाभािसय विभकतयथथ ि

नीलाददपदाथाथननियपरसङर:। न च भदपरततयोचरकाभाि एि विभकतयथथ:,

नीलपदसममभवयािाराननीलभदिािकचछननाभाि: परतीयत इतत िाचयम।

पदाथथदियससरथभानसयिाकाङिातनयमयिाननील भदिािकचछनन-परततयोचरतानतभाथिण िवत

विना भदरपपदाथथ-तािचछदकसयाभाि तादशसबनधन भानासभिात।

मिम। भदोऽभािशच विशषणविभकततरथथ:, विमशषटलाभसिाकाङिा-ददिशात। एतन भद

नीलाददपदाथाथनिय एकदशानियपरसङर इतत तनरसतम।

न च विशषणविभकततरभदाथथकि ‘नील घट’ इयादािपय-भदानियबोधापवत: ‘धानयन

धनवानन’यादौ ततीयया अभदबोधनात अभदपरकारकबोध विरदधविभककतत-

रादियसयानपिणाददतत िाचयम। दवितीयाददनाऽभदबोधन दवितीयादयनत-

विशषयिाचकपदसममभवयािारसय परयोजकिममयपरमात।

अथ ‘‘परमयो घट’’ इयादौ परमयिािकचछननभदापरमसदया

लघधमथसमतनयतररधमथसया-भािपरततयोचरतानिचछदकिन ‘‘कमबगरीवाददमान घट’’

इयादािवप कमबगरीिाददमततिािकचछनन-परततयोचरताकभदापरमसदया विशषणविभकततरभदाथथ-

Page 8: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

8

किासमभि:। एि नीलपटाददपरनीलाददपदघदटतसय नीलो घट इयाददिाकतयसयावप

परामाणयापवत:। नीलिाददना पटादभदाभािसय नीलघटादौ सततिात।

एतन विशषणतािचछदकीभतनीलिपरमयिाददकमि विशषण-विभकतयथथ:,

नीलिादनीलिा-िकचछननभदाभािरपतयाऽभदाथथकिपरिादो-पपवतररयवप तनरसतम।

नीलिादौ नीलिाददमत: सििवति-सबनधनानिय आकाङिाविरिाचच। यथादि तदविमशषट

अचधकरण तदचधकरणतया तदनियोऽनभिविरदध:, तथा तदधम आधयतया

तदधमथिदनियोऽवप। अत एि ‘‘कमथ रचछतीतत’’ िाकतयसय तनराकाङिता। न चि

ससरथतामतपयतनसतार:, ‘‘नीलो घट’’ इयादौ सििवतनीलिाद: ससरथतासिीकार उकततसथल

परामाणयापतदथिाथरिाददतत िाचयम। सििवतनीलिाद: सिकसमननिसबनधतोपरमन

पटाददिवतनीलिादघथटादौ पटाददसबनधताविरिण तादशाततपरसङराभािात।

िसततसत ततदवयककततिािकचछननभदाभाि एि नीलिाददपरकारण भासमानाना

ततदवयकततीना सिकसमन सबनधतया भासत इतत न कापयनपपवत:। सबनधता च तसय

भदपरततयोचरताकाभाििन ततदवयककततभदपरततयोचरताकाभाििन ियनयदतत। न चि

विशषणविभकततरभदाथथकिमतऽवप ततदवयककततिािकचछननाभद एि विभकतयथो िकततवय

इतत िाचयम। तथा सयपिथवयककतत-तनषठततदवयककततिसय कथचचदवप भानासभिन

तदिकचछननभदाभाि शककततगरिासभिनापिथवयकतती-नामभदानियबोधानपपत:। ससरथजञानसय

विमशषटबदधािितिनानपकसथतसयावप ससरथतया भानसभिन ससरथतामतऽनपपततयभािात।

न च विभकतयथऽवप भद ततदवयककततिािकचछननपरततयोचरता-किसबनधन

नीलिाददना ततदवयकततीनामनिय:, तादशभदानामवप ततदवयककततिा-

िकचछननपरततयोचरताकिसबनधनाभािऽनिय: उपयत, तािति ततदवयककततिा-

िकचछननाभदलाभ इतत न ककचचदनपपननममतत िाचयम। विशषणतािचछदकािकचछननाया

एि परततयोचरताया अभाि परततयोचरन: सबनधतया भानात। अनयथा

विमशषटिमशषयबदचधिानपपत:। ‘‘परनतयोधगततवशततिताभावजञान च ततवशशरटवशशरटय-

Page 9: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

9

बोधमयावदाननानतशत’’ इतत दशथनात किल ‘‘विशषय विशषणममतत’’ रीया न

ककशचदभयपतीतत चत।

सयम। अभदसतादामयम, तचच सििततयसाधारणो धमथः। असाधारणय च

एकमातरिवतिम। तचच सिसामानाचधकरणयसिपरतत-योचरिवतिोभयसबनधन भदविमशषट

यतदनयिममयकमातरिवतधमथ एि विशषणविभकततरथथ:। िवतशच ततर परकयथथसय

ससरथमयाथदया भासत। तादशधमथसततदवयककततिाददरप एि।

अपिथवयककतततनषठतादशधमथसय विमशषयजञातमशकतयिऽपयकमातरितत-धमथ िाददना

सामानयपरयासवतत: सगरििमि। अभदसय ससरथतामतऽपयतादशानरताभदसयि

तथािमचचतम। ततदवयककततिा-िकचछननभदाभािकटसय विमशषय तथाि ‘‘घटो न नील’’

इयाददिाकतयजनयबोध ‘‘परनतयोगयभावानवयौ च तलययोगकषमाततवनत’’ नयायन

तादशाननरतसबनधािकचछननपरततयोचरताका-ननरताभािा एि भासरन, न त

नीलिवतरकोऽभाि:। तथा सतत यककचचतादशाभाितापयण परयकततसय “नीलऽवप न नील”

इयाददिाकतयसय परामाणय सयात ।

इदनत बोयम। विशषणविभकततरभदाथथकि “घटो न नील” इयादौ नञा

नीलादयभदाभाि एि परयायतयषयत न त नीलाददभद:। यादशसममभवयािारसथल यन

सबनधन यतर धममथणण यन रपण यदितति नञसतति परतीयत तादशसथल नञा तदधममथणण

तादशसबनधा-िकचछननतादशधमाथिकचछननपरततयोचरताकतदभािबोधसय वयकतमसदधिात।

‘परनतयोगयभावानवयौ च’यादरपययमिाथथ:। एि च नञो भदबोधकि न कतरावप सभितत।

अनील घटमानययादौ घटपदसामानाचधकरणयान-रोधनानीलपदसय नीलमभननपरतया नञो

भदियि लिणाया उपरनतवयिात।

इदनितरािधयम - अभदसय परकारतामतऽवप ‘घटो न नील’ इयादद िाकतयसय

नीलाभदाभािबोधकिऽवप ततीयाभािसय परततयोचरसिरपतया नञो भदबोधकि

नानपपननम, परनत भदिपरकारण भदबोधो भितत न िा इयनयदतत।

Page 10: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

10

इद त तततिम। ‘नीलो घट’ इयादद असमाससथलऽभदसय ससरथतोपरमऽवप

रौरिविरिात ततर विशषणविभकततिथवतकलपनमनचचतम। न च यतराभद विशषणविभकतत:

शककततभरम: सिारमसकलिणागरिो िा ततर सिथमत एिाभदपरकारकबोधसय ‘नीलो घट’

इयाददिाकतयादततपया तादशसममभवयािारजञानसय दविविधबोध िततादिय कलपनीयम

अभदसय ससरथतािाददनतत रौरिम।

एि तादशसमममवयािारजञानघदटसामगरया मभननयोगयताजञानघदटतिन दिवियममतत

मभननविषयकपरयिाददक परतत तादशशाबदसामगरी-परततबनधकताया अपयाचधकतयममतत

िाचयम। ससरथतािाददनोकततसथलऽवप तससरथकबोधसयिोपरमाददतत ददक।

‘सतोक पचतत’, ‘मद पचती’यादौ विरदधविभकतयिरदध-पदोपसथावपतसयावप

सतोकमदिादधाथ-िथथपाकादािभदानियो वयपवतमसदध:। तदनरोधन च

दवितीयानतपदधातपदयो: सममभवयािार-सयापयभदानिय-बोधौपतयकाकाङिािमपरमयत,

कियाविशषणसथल च न दवितीयातत-ररकततविभककततरपदयत, कियाविशषणाना कतलीबि

कमथ िञच यनशासनन ततर कमथ िाततदशात। न चि ‘सतोक: पाक’ इयादािवप

दवितीयापरसङर:, ततरावप सतोकाद: कियायामि विशषणिात। भािकता परयोर-

साध िमातराथथकतया धातनि ततर पाकादद परततपादनाददतत िाचयम। कियापदसय ततर

साथथकपरययानतधातपसथापयाथथपरिात।

‘सतोक सथीयत’ इयादौ आखयातसयावप ितथमानिाथथकतया साथथकिात। न च

ितथमानिादयविििाया दवितीयानपपवतररतत िाचयम। ितथमानिाददविििासथल इि

अथथबोधपरयोकजकाकाङिाशामलिनि तदविििासथलऽवप भािाखयातसयाथथिततिात।

कधचि धातोररि घञनतसयावप पाकादौ शककततरपयत। अनयथा

सकबिभकतयथथसखयाकमथ िादीना ततर पाकादािनियानपपत:, ‘परकतयथावषटनवतसवाथवबोधकतव

परतययानाशमनत वयतपिधावतना च सकबिभकतयपरकततिात। परकयकदशाथऽवप

परययाथाथनियोपरम पचनत पशयतीयाददत: ‘पचमान पशयती’याददतशच पाकादौ

Page 11: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

11

दवितीयादयथथ-कमथ िादयनियबोधपरसङरात । एकतर विशषणिनोपकसथतसयानयतर

विशषणिनानियसयावयपननतया ततर परययाथथविशषणपाकादनथ कमथ ि विशषणतयानिय

इतत चत, तथावप पाकाददविशषणतया सबथथसखयाया अनियसभिात, यतर

पाककतराथददवििाददक बाचधत पाकादशच तदबाचधतम, ततर ‘पचनतौ पशयतत’ ‘पचमानौ

पशयती’याददपरयोरपरसङरसय दिाथरिात।

धातपसथापयाथ सबथाथनियबोध परतत ततदधाततर-परययधममथक-कककञचदथथपरिजञानसय

परततबनधकतामपरमयतादशाततपरसरिारण च रौरिात। एि शोभन पचनममयादौ धातमातरण

पाकादयपकसथतौ च ततर शोभनादयभदानियबोधानपपवत:, विशषण-

विभककततसजातीयविभककततपरकयनपसथापयिात। परकयकदशसाधारणतादशविभककतत-

परकततिसय परयोजकि ततर लयडादरचधकरणपरिऽवप तथाविधानियबोधापत:।

कसयचचपरततबनधकता कलपतयिा तदिारण च रौरिात।

न चिमपकमभादथधवपपपलयाददरपपिथपदाथथपरधानसमासपदाकमभसमीप-वपपपलया-दथधादौ

विभकतयथाथनियसय पराततपददकानतराथाथभदानियसय चानपपवत:। पिथपदसय

समासोतरविभकतयपरकततिाददतत िाचयम। तदनरोधनि ततर कमभवपपपलयाददपदानामि

कमभसमीपवपपपलयदथधादौ लिणाया: पिथपदसय तापयथगरिमातरोपयोचरतायाशच सिीकारात ।

िसततसत ततरोतरपदाथथविशवषतपिथपदाथथसमीपादथधादौ परययाथथनियबोध

तादशसमसतपदपरययपदयोरवयिदितपिाथपरीभािोऽपयाकाङिा । एि ततर पराततपददकानत-

राथाथऽभदानियबोध समानविभककतत-कयोसतादशसमसतपद-पदानतरयोशच सममभवयािारोऽपया-

काङिा । तथा सयततपरसङरविरिात। धािथथपाकादौ परययाथाथनियबोध

पराततपददकानतराथाथभदानियबोध च लयङघञादयनतसमदायपरयय-पदयोरवयिदित-

पिाथपरीभािोऽपयाकाङिा । एि ततर पराततपददकानतराथाथऽभदानियबोध

समानविभककततकयोसतादश-समदायपदपदानतरयो: सममभवयािारसय चाकाङिािोपरम

दमशथताचधकरणाथथकलयपरययसथलीयाततपरसङरसय दरदधतया न तसभि:।

Page 12: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

12

अथ घञनतसमदायसय पाकादयथथकि घञनतसमदायसय सयोरविभारिादद-

विमशषटािाचकि वयपादय सयोरविभाराददपदाना नममवतकसजञाितनराकरण दीचधततकता

विरदधममतत चत, का ितत:। न दि कसयचचदगरनथकतो विपरीतलखन

यककततबलादिसतमसदधौ बाधकम। एि च यतर धातमातरसयि पाकादौ तापय ततर

तदविशषणिाचकपदात दवितीयि। यतर त कदनतसमदायसय पाकादौ तापयथमततर तादशपद

तथाविधकदनत-समदायसमानविभककततकमि। तदकतत कातनरपररशशरटकता “कथ सतोक:

पाक:” कदनतविशषणिात। धािथकाचधकरणय त सतोकमोदनसय पाक इतत सयादितत

वदषटनत।

तदथथकपदोतरविभकतया सखयाबोधनऽभदससराथिकचछननपरकारता-मभननतदथथ-

विषयताशामलशाबदबोधसामगरी अपकषिता। तादशशच बोधसतदथथविशषयकसत-

दथथतनरवपतभदानियविषयकशच। नीलौ घटावियादौ च विशषयिाचकपदोतरविभकतयि

दवििाददक परयाययत। एि च कियाविशषणिाचकपदोतरविभकतया अबाचधतयोरवप

दवििबिियो: परयायनासभिातादशपदोतरमौसचरथकमकिचनमि भािाखयातसथल-

िददयिधयम।

अभदानियबोधशच विरपोपकसथतयोरितत वयपवत:। घटो घट:, दणडिान दणडिान, पाक

पचतीयादौ घटिदणडििपाकिादयिकचछनन ततदरपािकचछननसय

तथाविधानियबोधानदयात।

अथ तपरयोजकसमानविभककततकिाद: सिाकथ न तादशानियबोध:? अराह: - यादश

फल कतिचचपरमसदयतत तादशसयिापवत: समभितत, कतलपतसामगरीबलात । यादश च

सिथथिापरमसदध तादशसय चापादकापरमसदधरापवतरशकतयितत घटिादयिकचछनन-

विशषयताकाभदससरथकघटिादयि-कचछननपरकारकशाबदबोधसय कतिचचदपयनदयाकथ

तदापवत:।

Page 13: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

13

अथ घटो नीलघट:, दणडिान रकततदणडिातनयादौ तादशशाबदबोधसय परमसदचध:,

विधयकोटािचधकािरादिन: शाबदबोधसय निीन: सिीकाराददतत चतदिथ घटादयश

विशषणतािचछदकविधया नीलाददभानतनयामकनीलादय पकसथतततापयथजञानविशषाददघदटति

सामगरी घटिािकचछननविशषयक-नीलघटिादयिकचछननाभदानियबोधपरयोकजका ।

तदभािादि घटो घट इयाददष न तादशशाबदबोधापवतररतत कधचत। ततर दरवयिादौ

धममथतािचछदकताससरण परमसदधसय शदधघटिादयिकचछननपरकारका-भदानियबोधसय

घटिादािापवतसभि:। न च ततरापादकाभाि:, तापयथजञानविशषाददघदटतायाः

धममथतािचछदकताया दरवयिादौ तद पादतनयामकसामगरया एिापादकिात।

न च धममथतािचछदकतासमबनधन दरवयिादौ तादशानिय-बोधोपवतपरयोकजका

दरवयपदजनयदरवयिादयिकचछननविशषयकोपकसथतततदिकचछननविशषयक

योगयताजञानाददघदटतसामगरयि, धममथतािचछदकतायासतकायथतािचछदकसबनधताविरिऽवप

दरवयिाददतनषठायासतकायथतािचछदकधमथघटकिात, तादशसामगरयाशचामतनषठपरयासततया

दरवयिादयिकचछननविशषयकघटिादयिकचछननादयभदबदचधिरपसिीयकायथतािचछदका

िकचछननोपतरि वयापयतया घटिादौ धममथतािचछदकतासमबनधन घटिािकचछनना-

भदबोधा-पादकि न समभितीतत िाचयम।

योगयताजञानसय धममथतािचछदक तनिशय तदभदन अननतकारणताकलपनमपकषय

लाघिादधममथतािचछदकतासबनधन शाबदबदधौ तादशसबनधन तसय

धममथतािचछदकमतनिशय ितताकलपनसयि यकततिात।

घटिाददधममथतािचछदककघटिादयिकचछननपरकारक-योगयताजञानादिघटिादौ

धममथतािचछदकतासबनधन तदापत:। न च योगयताजञानसय धममथतािचछदकतनषठपरयासततया

ितिोपरम दरवयिादयिकचछननसय पदादनपकसथतिऽवप दरवयिादौ तादशपरयासततया

परयासनन-योगयताजञानाततर परयासततया तादशशाबद-बोधापवत:। आमतनषठ-परयासततया

ितभता दरवयिादयिकचछननोपकसथततमनतरणावप

Page 14: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

14

तादशपरमयिादयिकचछननोपकसथयादददशाया परमयिादौ धममथतािचछदक-तासबनधन

जञानसय फलजनकिातादशदरवयिादयिकचछननो-पकसथततविरिसयाककचचकरिाददतत

िाचयम। समानपरकारतापरयासततया पदाथोपकसथत: शाबदबोध ितिोपरमात।

यन सबनधन यदधमाथिकचछननकाय परतत यन सबनधन यदधमाथिकचछननकायथसय

वयापकता तन सबनधन तदधमाथिकचछनन-कायोपादकसामगरया अवप तन सबनधन

तदधमाथिकचछननकायोपता-िपकषिततया परकारतासबनधन दरवयिादौ दरवयपदजनयपदाथो-

पकसथयसतति ततर धममथतािचछदकतासमबनधन शाबदबोधापतरयोरात । न च यतर

परमयिादयिकचछननविशषयकिवतजञानजनयपरमयिादयिकचछननविशषयकोपकसथतािि

उदबोधकानतरात दरवयिादयिकचछननसय भान ततर दरवयिादयिकचछननविषयक-

शाबदपवतिारणाय तदधमाथिकचछननविशषयकशाबदबोध परतत तदधमाथिकचछननविशषयकिवत-

जञानजनयतदधमथपरकारकपदाथोपकसथतितता िाचया। तथा च परकारविशषतनिशसयािशयकि

विषयतनषठपरयासततया ितताकलपन-मयकततम, तथा सतत परषभदन

कायथकारणभािबािलयपरसङर इतत िाचयम। सिजनकजञानीयिवततनषठपरकारता-

तनरवपतविशषयतािचछदकताविमशषटपरकारतासबनधनोपकसथतितता सिीकय तादशा-

पतिाथरणात।

न च पदाथऽवप परकारतासबनधन शाबदबोधोपततया ततर तादशपरकारतासबनधन

पदाथोपकसथतरिाभािापरकारतनषठपरयासततया पदाथोपकसथतितता वयमभचारण

कलपतयतमशकतयतत िाचयम। परामशथकारणताविचारदमशथतददशा वयमभचारसय

िारणीयिाददतत चत, तदिथ तदधमाथिकचछननाभदससराथिकचछननपरकार-

तातनरवपतविशषयतािचछदकतासबनधन शाबदबदचधिािकचछनन परतत तदधमथभदसयावप

ितताया: सिीकरणीयतया न घटो घट इयाददसथल शाबदबोधापवत:। स घट

इयाददिाकतयाजजाततिाददना घटिाददधममथतािचछदककसय घटिादद-धममथतािचछदककसय

सिरपतः घटिाददपरकारतािचछदककसय घटससः इयादद िाकतयात सिरपतो

Page 15: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

15

जाततिाददविमशषटघटिािकचछननपरकारताकसय शाबदबोधसयोपपतय विशषयिपरकारि-

योरिचछदकि तनरिकचछननिन विशषणीय। घटो नीलघट इयादयनियबोधसय

परामाणणकिऽनयतर दमशथतरीया सोऽपयपपादनीय:।

स स इयाददिाकतयाजजाततिादयिकचछननधममथतािचछदकता-कतदधमाथिकचछननपरकारता-

िचछदकताकाभदानियबोधसय िारणाय तदधमाथिकचछननािचछदकताकपरकारता-

तनरवपतधममथतािचछदकतािचछदकिपरयासततया शाबदबोध परतत तदधमथभदसयावप

पथकतकारणि कलपनीयम। एि दणडिान दणडिातनयाददिाकतया-

ददणडसयोरिादयिकचछननितत तदिकचछनन-िदभदानियबोधसय िारणाय दणडसयोरिादय-

िकचछननािचछदकताकपरकारतातनरवपतविशषयतातनरवपतसयोरिादयिकचछननािचछदकतातन

रवपतािचछदकतािचछदकिसबनधन शाबदबोध दणडिाददभदसयावप पथकतकारणि

कलपनीयम। अिचछदकताया तनरिकचछननितनिशोऽवप पिथिदबोय:।

िसततसत तदधमाथनयिवतविषयतासमबनधन जञान परतत तदधमथभदिन ितता,

लाघिात। एि च घटिादयिकचछननपरकारतातनरवपत-विशषयतािचछदकतासबनधन शाबदबोध

परतत घटिादयनयिवतविषयता-सबनधन जञानिादयिकचछननसय वयापकतया घटिादौ

तादशविषयतासबनधन जञानिादयिकचछननोपादकसामगरीविरिण न ततर

तादशविशषयतािचछदकतासबनधन शाबदबोधापवत:। एि च घटिान

घटिातनयाददशाबदबोधिारणानरोधन धममथतािचछकतािचछदकाददतनषठपरयासततया

कारणिानतरमवप न कलपयत। एिमददशयतािचछदकविधयोरकतयनको दिावियाददिाकतयाद-

किदवििादयिकचछनन एकिदवििादीना भदानियबोधानदयात,

एकििदविििादयिकचछननसमिायादद ससराथिकचछननपरकारतातनरवपतविशषयतातनरवपत-

समिायाददससराथिकचछनना िचछदकतािचछदकिाददसबनधन शाबदबदधौ एकििदविि-

िाददभदसय, एि कमथ रचछतीयादौ च कमथ ििादयिकचछनन आधयतासबनधन

तदितोऽनियबोधिारणाय कमथ ििादयिकचछननािचछदकताकाधयतासबनधा-िकचछनन-

Page 16: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

16

परकारतातनरवपतधममथतािचछदकतासबनधन शाबदबोध कमथ ििादद-भदसय, घटो न घट

इयादयनममत: शाबदबोधसय च िारणाय घटिादयिकचछनन-

भदपरकारतातनरवपतधममथतािचछदकतासबनधनानममतौ शाबदबोध च घटिाददभदसय

ितिानतरकलपनमनादयमि। तदधमथभदसयककारणतयि सकलाततपरसङरिारणसभिाददतत

कत फललवितन।।

भदानियबोधशच पराततपददकाथथधािथथयो: परययाथन कतिचचकननपाताथन च सममि

जायत, न िनयन। सयवप पदाथोपकसथतत-योगयताजञानाददरपकारणकलाप राजा परष:,

भतल घट इयादौ परषघटादयश राजभतलाद: सििाधयतासबनधन, तणडल: पचतत- चतर:

पचयत इयादौ कमथ िकतथ िाददसबनधन तणडलचतरादौ पाकाद: सिकमथकि-

सिकतथकिाददसबनधन पाकादयश िा तणडलचतरादरनिया-बोधाकननपातातत-

ररकततपराततपददकाथथयो: कियातादशपराततपददकाथथयोशच भदन सािादनियबोधसया-

वयपननिात। विभकतयथथमनतराकय तयोरपयनिय-बोधासािाददतत।

तनपाताततररकततिाददविशषणात भतल न घट:, घटो न पट: इयादौ घटादनथञथाथभािन,

मख चनदर इियादौ मखचनदरादीनाममिाथथसादशयाददना न कलञज भियददयादौ

नयातयकमत नञपसथापयन बलिदतनषठानन-बकनधिविमशषटषटसाधनिाददरपवियथाथभािन

धािथथभिणादरनयोचरतया, ररमत त वियथाथपरिोश विशषणतयाकनितन

नञपसथापयाभािन धािथथभिणाद: परततयोचरतयानियऽवप न ितत:। राजपरष

इयाददसमाससथल त परषाददपदाथन सम राजाददपदाथथसय न भदानियबोध:, ककनत तन

सम विभकतयनताथथविमशषटलािणण-कराजाददपदोपसथापयराजसबनयादरभदानियबोध एितत

न दोष:। एि मख चनदर इयाददरपकसथल चनदराददपदसय चनदराददसदशलिणया

चनदराददसदशाभदानियबोध एि, न त सादशयाददसबनधन चनदरादमथखादािनिय इतत न ततर

वयमभचार:।

Page 17: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

17

कधचि रपकसथल चनदराददपदसय चनदराददसदश न लिणा, ककनत ततर

मखयाथथचनदरादरिाभदभरमो मखादौ। मख न चनदर इयादद विशषदशथनदशाया च न ततर

शाबदोऽभदपरयय:। अवप त शबदजनयविशकमलत-पदाथोपकसथततमलको मानस

एिािायाथभदभरम इतयाह:।

पर त तादामयाततररकततसबनधन नामाथथयोनाथनियबोध:, तादामय च परकत

तदिवतधमथिततिम। एि च नीलो घट इयादौ सििवतनीलिाददमततिसबनधन घटादयश

नीलपदाथथसयि मख चनदर इयादौ सििततयाहलादकिाददमततिसबनधन मखादौ

चनदरादरनियबोध:, तादशाथाथनियबोधऽवप समानविभककततकि तनतरममयतो नाततपरसङर इतत

वदषटनत।

अथ राजा परष इयादौ पदाथोपकसथयाददसततिन कथनन भदानियबोध:, सामगरया

कायथजनन उकतततनयमभङररपाया: परयोजनितरककचचकरिात। सामगरीसतति अिशय

कायथममतत तनयमात। न च ततर भदानियबोधौपातयकाकाङिाविरिाचछाबदसामगरयिामसदधतत

िाचयम। सममभवयािाररपाकाङिायासततरावप सततिात। न च तादशाकाङिायासततर सततिऽवप

राजाददपदाथथपरकारकभदानियबोध राजाददपदावयिदितोतरङसपद-िरपानपिीविशषरपाया

आकाङिाया अवप परयोजकिात, तदभािादि न ततर शाबदसामगरीतत िाचयम।

सबनधाददविशषयकराजाददपरकारकानियबोध एि तादशाकाङिाजञानसय िततया परषादौ

राजाददपदाथथपरकारकानियबोधोपतौ तादशाकाङिाजञानरपकारणविरिसयाककचचकरिात।

अर कधचत - नामाथथपरकारकभदानियबोध परतत समानविशषयि-परयासततया

परययजनयोपकसथतितताकलपनात नामाथथपरकारकभदानियबोध विशषयतया परययाथथसयि

भान, न त नामाथाथनतरसय। ततर विशषयतासबनधन परययजनयोपकसथतरसततिात। न च

सबनधादरवप नामाथथतया तपरकारकानियबोध परषाददपदाथथसय विशषयतया भानानपपत:,

ततननामपदजनयततननामाथथपरकारकशाबदबोधिािकचछनन परतत परययजनयोपकसथततिन

ितिऽवप राजसबनध: परमय:, राजञ: परष इयतादशिाकतयदियजनयिाकतयाथथदियानियबोध

Page 18: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

18

परषसय राजसबनध-विशषयतया भानानपपवतररतत िाचयम। परयया

धीनततपदाथोपकसथय-जनयतदथथपरकारकशाबदबोधिािकचछनन परयि परययजनयोपकसथत:

समानविशषयतापरयासततया ितिोपरमात।

अथिमवप यतर राजा परष इयतर परषपदाधीनपरषोपकसथतौ

परययिशाककशचपरययाथोऽवप विषयीभत:, ततर परययजनयतथा-

विधसमिालमबनोपकसथतविथशषयतासबनधन परषऽवप सततिातसय राजपरकारकानियबोध

विशषयतया भानापवतदथिाथरि। न च परययजनयता-

िचछदकीभतविशषयतासबनधनोपकसथतितिोपरमाननानपपत:, तादश-समिालमबनो-

पकसथतततनरवपतपरषतनषठविशषयताया नामन एि जनयता-िचछदकिाददतत िाचयम।

जञानभदन विशषयताभदाभािात। यतर कतरचचपरययादि लिणाददना परषादयपकसथततसततर

तादशोपकसथतत-तनरवपतपरययजनयतािचछदकीभतविशषयतात: परषाददपदजनयपरषादय-

पकसथततविशषयताया अमभननतया ताितापयकतताततपरसङरिारणसभिाददतत चनन,

सिजनकजञानीयपरययिवतपरकारतातनरवपतविशषयता विमशषटविशषयतासबनधनिो-

पकसथतिततयोकतत-समिालमबनोपकसथतततनरवपतपरषतनषठविशषयतायाशच

तादशोपकसथततजनकजञानीयपरययिवतपरकारतातनरवपतविशषयतासामानाचधकरणयविरिाननाततपर

सङर इतत वदषटनत।

तदसत। परययिसयानरतानततपरसकततसय दिथचतया उकततकायथकारणभािकलपनाया

असभिात। राजसबनध: परष इयादौ सबनधाददपद ङसपदिाददभरमदशाया

सबनधाददविशषयकराजाददपदाथथ-परकारकानियबोधानपपत:। राजञ: परष इयादौ ङसपदाददष

सबनधाददपदिभरमदशाया सबनधाश राजाददपरकारकानियबोधापतशच।

न च परययिन जञात यपद तपदजनयोपकसथत: कारणिादतददोषदियसय नािकाश

इतत िाचयम। राजञ: परष इयादौ षषयाद: परययिादयनपकसथततदशायामवप

Page 19: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

19

आनपिीविशषपरकारक-जञानाधीनतदथोपकसथततसतति शाबदबोधोपततया परययिपरकारक-

जञानतनिशासभिात।

इद पनरतर तततिम। राजा परष इयादौ परषाददविशषयकराजादद-

परकारकभदानियबोधसयापरमसदयि नापवतसभि:। यतर षषयाददविभकततरि

सिारमसकलिणया शककततभरमण िा परषादयपकसथततसततर तदविशषयकराजादद-

पदाथथपरकारकभदानियबोध: परमसदध इतत चतदिथ तादशबोध

तथाविधपरकततपरययानपिीविशषरपाकाङिाजञानसिकतततदविभककततजनयपरषादयपकसथतत-

घदटतसामागरया एि तादश-बोधोपवततनयामकतया तदभािादि न तदापवत:। अत एि

सििाददसबनधन राजाददविमशषटपरषाददतापयथकतदाददपदघदटतात स सनदर इतत

िाकतयापरषाददविशषयकसिततिाददससरथकराजाददपरकारकशाबदबोधसय च परमसदया राजा

परष: सनदर इयादौ पदाथोपकसथतत-योगयताजञानाददबलातादशशाबदबोधापवतररयवप

तनरसतम। स सनदर इयाददिाकतयाधीनशाबदबोधसामगरयासतपदिादयिाचछननविशषयक-

सनदराददपदसममभवयािारजञानसिकततदाददपदजनयतादशविमशषटाथोपकसथततघदटततया

तदभािादिापततयभािात।

अथतादशरीयापवतिारण राजञ: परष इयादौ सिततिाददसबनधन परषादौ

राजञादयनियबोधसिीकारऽवप िततविरिादकततवयपवतनतनथयथककततका। विभकततीना

सबनधाददिाचकिमवप तनयथककततकम। नीलो घट इयादौ विशषणिाचकपद-

सममभवयाहतविभकततररि सिथविभकततीना साध िमातराथथ-किसयिोचचतिात।

न दि ततर तथाविधानियबोधोपरम तसथलीयसामगरीबलादराजः परष इयाददषिवप

तथाविधानियबोधपरसङर: सभितत। तसथलीयसामगरया: षषयनतराजपदिादयिकचछनन-

धममथकपरषाददपदसममभवयािाररपाकाङिाजञानघदटततया तदभािादि ततर तादशासामगरयाः

अभािात। एि च राजपरष इयाददसमास राजाददपदसय राजसबनयाददलिणासिीकारोऽवप

वयथथ:। ततर भदानियबोधसिीकारऽवप िततविरिात। न च ततर भदानियबोधसयाभयपरम

Page 20: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

20

तसथलीयसामगरीबलादराजा परष इयादािवप तादशानियबोधापवतररतत िाचयम।

तसथलीयशाबदबोध राजपदावयिदितोतरपरषाददपदिरपानपिीविशषजञानसय िततयाऽ-

समाससथल परषाददपदसय विभकतया राजाददपदवयिदितिातादशानपिीविशषजञानासभिन

ततर तादशबोधसामगरया: अमसदध:।

न च परकततपरयययोरानपिीविशषरपसयाकाङिािापराततपददकदिया-वयिधान-

घदटतोकततानपिीविशषजञानसय ितिमि तनषपरामाणममतत िाचयम। भिनमतऽवप राजपरष

इयादौ यादशसामगरीबलादराजपदाथथराज-सबकनधपरषपदाथथयोरभदानियबोधसतादशसामगरी-

बलादराजञ: परष: इयादािवप राजाददपदसय राजसबनयादौ लिणागरिसतति

तादशाभदानियबोध-परसङरिारणाय तथाविधानपिीविशषजञानसय समासजनयबोध

ितताकलपनसयािशयकिात असमामभभदानियबोध एि तादशान-पिीविशषजञानसय ितताया:

कलपनीयिात।

न चोभयमत एि राजसबकनधतन राजपदसय सिारमसकलिणागरिण राजपरष इयतर

राजसबकनधपरषयोरभदानियबोधो भितत। इयासत विशषो यदसमनमतऽसौ समास:

षषठीतपरषो भिनमत कमथधारय इतत। एि च परषविशषयकाभद-

ससरथकराजसबकनधपरकारकबोध राजपदावयिदितोतरिततथ-परषपदिपरकारकजञानिन

ितिमभयिाददमसदधमि। भदानियबोध तादशानपिीजञानितताकलपनमचधकममतत िाचयम।

उकतताभदानियबोध तथाविधानपिीजञानितताया पयाथयशबदानतरघदटतानपिीजञानजनयतथा-

विधानियबोध वयमभचारिारणाय तादशानपिीजञानाननतयथसय कायथतािचछक-कोटाििशय

तनिशनीयतया ततर विषयतनिश परयोजनाभािन तादशकायथतािचछदकसयि

भदानियबोधसाधारणयनानपिीजञानसय भदानिय-बोध ितताया अनाचधकतयात।

एि तणडल पचतीयादािवप पाकाददरपधािथ कमथ िाददसबनधन तणडलादरनियबोध:

सिीकतथमचचत:। कमथ िसय पाकादयश परकारि ततर दवितीयाद: शककततकलपन

तादशिाकतयजनयशाबदबोध कमथ िाददससरथसयाचधकसय विषयिकलपन च रौरिात। तणडल

Page 21: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

21

पचतीयाददिाकतयजनयशाबदबोधसामगरीबलातणडल: पचतीयादािवप तथाविधानिय-

बोधापवतसत न सभितत। तादशानियबोध दवितीयानततणडलपदिादयिकचछननधममथक-

पचतीयाददसममभवयािारजञानसय िततया तणडल: पचतीयादौ तादशसामगरयाः अपरमसदध:।

एि पचतत चतर इयादािवप कततसबनधन पाकादशचतरादयशऽनियबोधसिीकार उचचत:,

अनयथोकततरीया रौरिात, ततर तादशानियबोधसिीकार तसथलीयसामगरीबलात, पचयत

चतर:, पाकशचतर इयादौ तथाविधानियबोधापतरपयकततरीयि िारणसभिाददतत।

मिम। राजञ: परष इयादौ षषयाद: सििाददिाचकिमािशयकम। अनयथा परषो न

राजञ इयादौ परष राजसििादयभािबोधानपपत:। न दि ततर

सििाददसबनधािकचछननपरततयोचरताकराजादयभाि एि परतीयत न त राजसििादयभाि

इतत सभितत। सििाददसबनधसय िततयतनयामकतया परततयोचरतानिचछदकिन

तसबनधािकचछननपरततयोचरताकाभािापरमसदध:। अत एि सिाममिाददक पररयजय सििाद:

षषयथथ ि नवीना: सवीकववषटनत। सिाममिाद: षषयथथ ि तसय तनरपकतासबनधन

परषाशऽनियसभिऽवप तादशसबनधसय िततयतनयामकतया ससराथभािपरततयोचरतान-

िचछदकिन तसबनधािकचछननाभािसय नञा परयायनासभिात।

आशरयतासबनधािकचछननाभािबोधसयतादशसममभवयािारसथलऽभयपरम चतराददसबकनधतन

धनऽवप आशरयतासबनधािकचछननपरततयोचरता-कचतरिवतसिाममिाभािसततिाननद चतरसयतत

परयोरापवत:। न च नञसममभवयािारसथलानरोधन षषयाद: सििाददिाचकिऽवप राजञ:

परष इयादौ षषयथथसय ससरथमयाथदया भानमचचतम, तसय परकारिोपरम

तसबनधसयाचधकसय भानकलपनन रौरिात। नञसममभवयािारसयि

तपरकारकबोधतनयामकिाभयपरमन सामगरीविरिात तपरकारकबोधसय

तदसममभवयािारसथलऽसभिाददतत िाचयम। एि सतत नञपद विना यादशसममभवयािारसथल

यतर धममथणण यन सबनधन यसय विशषणतया भान ततर नञसममभवयािार ततर धममथणण

तसबनधािकचछननपरततयोचरताकतदभाि: परतीयत इतत सिथजनानभिसयापलापापत:।

Page 22: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

22

राजञ: परष इयाददिाकतयजनयापरामाणयजञानानासककनदतबोधदशाया परषो न राजञ

इयाददिाकतयादवप शाबदबोधापत:। सििाभािबदधौ सििससरथकजञानसय विरोचधि

मानाभािात।

िततयतनयामकसबनधसयाभािपरततयोचरतािचछदकिऽवप राजञ: परष इयादौ राजसििाद:

परकारताभयपरम: समचचत:। अनयथा तादशसममभवयािारजञान-घदटतशाबदबोधसामगरीकाल

राजसििाभाििानपरष: सनदर इयाकारकविमशषटिमशषया-िरादिपरयििारणाय ततर

तादशसामगरया: परततबनधकताकलपनाचधकतयन रौरिात। असमनमत

तादशसममभवयािारघदटतसामगरया राजसििाभाििान परष इयाददबाधाभािघदटततया

तसतति विशषयतािचछदकपरकारकतनशचयरपकारणविरिादि तथाविधविमशषट-

िमशषयािरादिपरयिोपततयसभिन तादशसामगरयासततर परततबनधकिसयाकलपनात।

अनयादशपरयिसथलीयपरततबनधकतया च न िनमत तनिाथि:।

अनयतरानयविधपरयिचछानामतजकतया तादशचछायामसया

चोपदमशथतविमशषटिमशषयबोधिपरकारकचछाबलादपदमशथतविमशषटिमशषयबोधोपपतय

अनयादशविषयताया एि परततबयतािचछदकिो-परमािशयकिात।

न च सििाद: परकारतामतऽवप सििाददसमबनधा-िकचछननपरततयोचरता-

कराजादयभािविमशषटपरषाददिमशषयबोध तथाविध-सामगरया: परततबनधकताचधकतयन रौरिम,

तससरथतामत तादशसामगरया: सििाददसबनधािकचछननपरततयोचरताकराजादय-

भािितातनशचयाभािघदटततया तसतति कारणविरिादि तथाविधपरयििारणसभिाददतत

िाचयम। मनमत तादशपरयि परतत तथाविधसामगरया: परततबनधकताचधकतयऽवप

तनरवपतिाददसबनधािकचछननपरततयोचरताकराजादयभािविमशषटसििाददिमशषयबोध

तथाविधसामगरया: परततबनधकिाकलपनन तदश सामयात।

तथा च पिोकतत “राजसििाभाििान परष: सनदर” इयाददविमशषटिमशषयपरयि परतत

राजञ: परष: इयाददसामगरया: परततबनधकिकलपन ससरथतािाददना मतऽचधकममतत। न च

Page 23: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

23

सििाद: परकारतामत घटपरयिाददक परतत तादशसामगरीपरततबनधकताया

विभककततजनयसिततिादयपकसथतततनिशाचधकतयन राजसििाभाििानपरष इयाददबाधादय-

भाितनिशाचधकतयन च रौरिम। असमनमत तादशोप-कसथतततथाविधबाधाभािादीना

तथाविधिाकतयजनयशाबदबोध परयिततया तादशिाकतयघदटतसामगरीपरततबनधकताया

तषामतनिशाददतत िाचयम। भिनमतऽवप सििसमबनधािकचछननपरततयोचरता-

कराजाभािवयापयराजसििा-भाििानपरष इयाददतनशचयसय तदभािवयापयितातनशचयमदरया

तादशािाकतयजनयशाबदधीविरोचधतया तादशतनशचयाभािसय तथाविध-सामगरीपरततबनधकताया

तनिशनसयाचधकतयन लाघिानिकाशात। मनमत राजसििाभाििान परष

इयाददबाधकाभाितनिशनि तादशतनशचयकाल परयिोपपतसतदभािातनिशात।

यत राजञ: परष इयादौ राजसिििान परष इयादयनियबोधोपरम राजकीय सिि,

राजसिििानपरष इयाकारकदविविधानममतरि तदततररकतताविषयकिन तादशानममततमपरतत

परयक तादशिाकतय-घदटतसामगरया: परततबनधकिदियम। असमनमत च

तादशानममयोसतथा-विधिाकतयजनयादराजकीय: परष इयतादशबोधादततररकततविषयतया ततर

तादशसामगरया: परततबनधकिकलपन नाकसत, तथाविधानममतत-तथाविधशाबदसामगरयोशच

सयोरनममतरिोपत:, अवप त राजकीय: परष इयाकारकसििससरथककविधानममतत

परयि तादशसामगरया: परततबनधकिमक कलपनीयममतत लाघिममतत।

तदपयककधचतकरम। भिनमत यतर यादशानममतत: सिीकियत असमामभरवप ततर

तादशानममत: सिीकरणीयतयानममतौ शाबदसामगरया: परततबनधकिसामयात, उपदमशथतसथल

भिदमभरनममतत: सिीकियत, असमामभरवप सिीकियत, कत: परततबनधकतादियकलपनममतत,

भितावप तादशशाबद परतत तादशानममततदियसामगरीदियसय परततबनधकताया िाचयतया

सामयाचच।

एि राजपरष इयाददसमासिाकतयासििससरथकशाबदबोधसिीकार

तादशशाबदबोधसामगरया: सििससरण राजविमशषटपरषतापयथजञानादद-घदटताया

Page 24: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

24

मभननविषयकपरयिाददक परतत परततबनधकिाचधकतयन रौरिात ततर

राजसबकनधपरकारकाभदानियबोधसिीकार एिोचचत:। न च भिनमतऽवप

तादशाभदानियबोधसामगरया: परततबनधकताचधकयन रौरिममतत िाचयम। राजपदसय

राजसबकनधतन सिारमसकलिणागरिदशायामभदसबनधन राजसबकनधविमशषटपरष

तापयथगरिसतति भिनमतऽवप कमथधारयिना-मभमतातथाविधसमास-

िाकतयतादशशाबदबोधसिीकारसयािशयकतया तादश सामगरीपरततबनधकताया

उभयमतमसदधिात।

यि दचध पशयतत इयादौ लपतदवितीयाविभककततसमरणन दचधकमथकदशथनबोधिदराजपरष

इयादािवप लपतषषठीविभककततसमरणन राजसबनधपरकारकभदानियबोधतनिाथि राजसबकनधतन

तनरढलिणा सिीकयाभदानियबोधोपरमो तनरथथक:। न च षषठीतपरषाददसथलऽवप

लपतविभककततसमरण एि चदनियबोधसतदा ऋदधसय राजमातङरा इयाददपरयोरापवत:, ततर

मातङरादौ राजादीनामनियबोधोपपतय

राजाददपदोतरषषयाददविभकतयनसधानसयािशयकिन समानविभककततकतया राजादौ

ऋदधाददपदाथथसयाभदानियबोधसभिाददतत िाचयम।

यतसततर ऋदधराजादीनामभदानियबोधानपपततया नामभयकततानामपरयोर:, अवप त

समासाघटकपदसापितया राजपदसयासामरथयाथततदशासमासा-साध िन। तसापिि च

तदथाथकनितसिाथथपरिम, सिाथथशच सिीयिवतगरिविशषय:। अत एि शर: शातततपतरशचतरसय

दासभाययादौ न समसयमानशातततदासपदाद: सापिता। तदथकदशशातनदासिादािि

शरकरणकिचतरतनरवपतिादीनामनियात। तदथाथकनितयतराभदानियो िा तनिशनीय इतत।

तदसत। सिारमसकलिणागरिसथलानरोधन तादशसममभवयािारजञाना-

दसतथाविधबोधजनकतायाः कतलपतिाततर तनरढलिणासिीकार रौरिाभािात। यतर राजपदसय

राजसबकनधतन सिारमसकलिणागरिसततर तादशबोधसयोभयमतमसदधतया

तादशसममभवयािारजञानसय राजसबनय-मभननपरषबोध कारणताया: कतलपतिात, तयि

Page 25: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

25

तनिाथिण सिथतर लपतविभककततसमरणकलपन मानाभािात। न च सिारमसकलिणागरिसथल ततर

तादशानियबोधसयोभयिाददमसदधिऽवप तनरढलिणामत सबकनधतापयथसयानाददि-

कलपनारौरिम, अनाददतापयथविषयीभताथथतनषठ-लिणाया एि तनरढलिणािाददतत

िाचयम। राजपरष इयाददिाकतयजनयशाबदबोधापि तनयमतो लपतविभककततसमरण-

कलपनापिया तापयथसयानाददिकलपनाया रौरिविरिाददतत।

न चि दचध पशयतीयादािवप दयाददपदसय दचधकमथकादौ लिणा सिीकय धािथन

सम तसयाभदानियबोधोपपादनसभिाततरावप लपतविभककततसमरणकलपनमनचचतममतत

िाचयम।

दयाददपदसय दचधकमथकादौ लिणागरिदशायामवप तसय

दवितीयतरविभकतयनतिभरमदशाया दचधकमथक: पशयतत, दचधकमथकण पशयतीयादाविि

उकततसथलऽवप दचधकमथकदशथनानियबोधानदयात। भिनमत दचधकमथकः पशयतीयादद-

सथलीयदचधपदोतरपशयततपदिरपाकाङिाजञानाददघदटतसामगरीसततिाददचधकमथकदशथनानिसया-

पतदथवितीयानतदयाददपदिािकचछननधममथकतादशधािाददसममभवयािारजञानसय तादशा-

नियबोध ितताया आिशयकिात, दचध पशयतीयादौ लपतदवितीयानसधानसयािशयकिात।

राजसबकनधपरषादयनियबोध च राजाददपदावयिदितोतरपरषाददपदि-परकारकजञानसय

ितताया: सिारमसकलिणागरिसथलानरोधनािशयकलपनीयतया राजपरष इयादौ

राजाददपदसय ततीयादयनतिभरमदशाया राजसबकनधपरषादयनियबोधापततयसभिात।

ततीयाददविभकतया वयिधानात। दचध पशयतीयादौ दचधपदावय-

िदितोतरिपरकारकधातपदजञानसय ितताया अकतलपतिात। पशयतत दचध, पशयतत चतरो दचध

इयादािवप दचधकमथकदशाथनानियबोधात तादशजञानितताया अशकतयकलपनीयिाचचतत।

तणडल पचतीयादौ तणडलाददपदसयि तणडलाददकमथक लिणा, विभककततसत साध िाथाथ

एि राजञ: परष इयादािवप राजाददपदसय सबनयादौ लिणा, विभककतत: साध िाथाथ।

ततदविभकतयनत-सममभवयािारसय ततललािणणकाथथबोधतनयामकिाननाततपरसङर:। विभकतत-

Page 26: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

26

रि परकयथथविशवषतसिाथ लिणतत त न सभितत, विभकतत: कतरावप शकततरकतलपततया ततर

शकतयसबनधरपलिणाया असभिात। तणडल: परमय इयादौ विभकतयथाथममचशरतसयि

परकयथथसय भानात। परकततशकतत: सिाथ कतलपततया ततर लिणासभिाददतत त चचनतनीयम।

राजाददपदसय राजसबनयादौ शकततिभरमदशायाममि तदथथलिणागरिदशायामवप

राजसबकनधन: परष इयादाविि राजसबकनधसबनधी परष इयादयनियबोधसय

सिथजनानामनभिमसदधिात। पचतत चतर इयादािवप कततसबनधन पाकादशचतरादयश

विशषणिोपरम चतरो न पचतीयादािनियबोधानपपवतदरथषटवया। कततसबनधसयावप

िततयतनया-मकतया तसबनधािकचछननपरततयोचरताकाभािसयापरमसदया तदबोधना-सभिात।

अथिमवप चतरो जानातीयादौ चतरादयश जञानादराशरयतासबनध-नानियबोधोपरम

िततविरि:, आशरयतासबनधसयाभािपरततयोचरता-िचछदकतया न जानातत चतर

इयादािाशरयतासबनधािकचछनन-परततयोचरताकजञानादयभािसयि भानसभिात। तथा च

ततराखयातसया-शरयिाथथकि तनयथककततकम। न च धािथथजञानादराशरयतासबनधन

चतराददरपपराददपततकाथ सािापरकारिोपरम जञान चतर इयादािवप तथानियबोधापवतररतत

िाचयम। तादशनियबोध आखयातानतधात-सममभवयािारजञानसय ितिात।

भितोपयाशरयतापरकारकबोध तादशसममभ-वयािारजञानसय ितताया आिशयकिात।

यि पचतत चतर इयादौ पाककततमाशचतर इयाकारकाखयाताथथ-परकारकशाबदबोधोपततया

ततराखयातजनयकयपकसथतितिकलपनमािशयकम तथा च

ततदथथविशषाकननिशयामतनषठपरयासततया पदाथोपकसथतिति-कलपन शकतयलकषय-

सिसतराथथभदनाखयातजनयोपकसथत: कारणताबािलय-ममयथथविशषानतनिशय धािथथपरकार-

कानियबोध परतत परययजनयोपकसथत: समानविशषयतापरयासततयि ितिमपयत तथा च

तादशकारणबाधन चतरादधाथिथथजञानविशषयतया चतरो जानातीयादौ भान न सभितत।

यदद च धातिपरययिादीनामनरताना दतनथिथचतया नतादशानरत-

कायथकारणभािकलपन सभितीतत मनयत? तदावप यतर जञाधातोरि पाकादौ लिणा ततर

Page 27: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

27

जानातीयाददिाकतयापाककयाददपरकारकानियबोधोपततया जञाधािथथपरकारकानियबोध

तदवयिदितोतरततपिाददपिाददपरकारकजञान-जनयोपकसथत: समानविशषयकिपरयासततया

िततायासततर कलपनीयतया तादशकारणबाधाचचतरो जानातीयादौ चतरादजञाथनविशषयतया

भानान-पपवतदथिारितत, तदपयसत। परययानतराथथविशषयकशाबदबोध वयमभचारिारणाय

तादशोपकसथततिमशषयसय तादशोपकसथततजनयता-िचछदककोटौ अिशय तनिशनीयतया

तदनतरशाबदबोध चतरादजञाथनाददविशषयतया भान तादशकारणबाधसयाककचचकरिात।

तादशानपिीघटकजञाददधातजनयजञानादयपकसथततचतराददरपविशषयोपकसथततयोगयताजञानाददघदट

तसामगरया आशरयताससरथकशाबदबोधजनन बाधकाभािात।

न चतनमत आशरयतासबनधन जञानाददपरकारकशाबदबोध तादशयोगयताजञान-

ितिानतरकलपनाचधकतयम, आशरयतासबनधन जञानविमशषटचतराददतापयथकात सिथनामन:

साङकततकशबदानतरादिा तादशसबनधन जञानाददपरकारकचतराददविशषयकशाबदबोधसय सिथमत

एि परमसदधािवप तादशशाबदबोध पदाथाथनतरभाननययन तकनमचशरत-योगयताजञानसय ततर

ितताया आिशयकिात। जञानाददविमशषटचतराददमातरविषयकयोगयताजञानसय जञानाददविमशषट-

चतराददविषयकशाबदबोध ितताया: कतरापयकतलपतिाददतत िाचयम।

भिनमतऽवप जञानाशरयतापरकारकचतराददविशषयकशाबदबोध तथाविध-योगयताजञानितताया

आचधकतयात। आशरतयाससरथकजञानीयकारणता-िचछदकसय तदीयससरथविषयताघदटत-

तपरकारकजञानिरपकारणतािचछदका-पिया लघशरीरतया आशरयताया: ससरथतामतसयि

लघिात। न च यतराशरयि जञाधातसममभवयाहताखयातसय शककततभरम: सिारमसकलिणागरिो

िा ततर जञानाशरयतापरकारकशाबदबोधसयोभयमतमसदधतया ततर तादशयोगयताजञानिति-

मभयमतमसदधमितत िाचयम। आशरयताया: ससरथतािाददना ततरापयाशरयता-

परकारकबोधसयानभयपरनतवयिाददतत चत।

सयम, एतदमभपरायणि जानातीयादािाखयातसय तनरथथकता मणणकार ऊरीचकार।

Page 28: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

28

ततराशरयि तनरढलिणामभयपरचछता दीचधततकाराणा पनरष आशय: - यतर

जञाधातोजञाथनाशरयि शककततभरम: सिारमसकलिणागरिो िा ततर चतरादयश धािथकदशसय

जञानादरनियानपपततया सिरपसबनधन जञानाशरयतापरकारक चतराददविशषयकानियबोध एि ततर

मणणकता सिीकरणीय:। तथा च ततर जञानाशरयतापरकारकशाबदबोध

तपरकारकयोगयताजञानितताया: कतलपतिादाशरयताससरथकशाबदबोध तादशयोगयताजञान-

ितताकलपनमचधकमिमणणकनमत। न च दीचधततकनमत तादशायोगयताजञानितिाकलपन-

लाघिऽवप जानातीयादयनपिीजञानघदटतजञाधातशककततजञानजनयजञानोपकसथततघदटतशाबद-

सामगरयाः मभननविषयकपरयि परतत परततबनधकताया आखयातजनयाशरयिो-

पकसथततनथिशनसयाचधकतयादरौरिममतत िाचयम। भिनमतऽवप जञानाशरयिाभाििाशचतर: सनदर

इयाददविमशषटिमशषयािरादिपरयि जानातत चतर इयादयानपिीजञान-

घदटतजञाधातजनयजञानोपकसथतत-घदटतसामगरया: परततबनधकताचधकतयन रौरिात। मनमत च

तादशसामगरया विरोचधजञानाशरयिाभािितातनशचयघदटततया तथाविघविमशषटिमशषयबोध-

सामगरयासतादशशाबदसामगरया सम यरपदिसथानासभिन तादश-परततबनधकिकलपना-

विरिाददयचधक दमशथतददशािसयम।

अथि रीया भतल न घट इयादौ घटाददपदसय घटपरततयोचरकादौ तदतरसकबिभकततरि

िा परततयोचरताया लिणामभयपय ततर घटपरततयोचरकाभािो

भतलिवतररयादयाकारकपरततयोचरतापरकारकशाबदबोधो-परम एि समचचत:। तथा सतत

तथाविधसममभवयािारजञानघदटतसामगरयाः घटपरततयोचरकिाभाििानभाि: परमय इयादद-

विमशषटिमशषयबोध परतत परततबनधकिाकलपनन लाघिाददयकतततनयम

तनपाताततररकततिविशषण-ियरथयथममतत चनन। भतल न घट इयादौ घटादयभाि

भतलादयकनित-सपतमयथाथधयिसयि तापयथिशादघटादौ सपतमयनताथथभतलाददिवतिा-

भािसयानियबोधोऽपयनभिमसदध:, अनयथा तादशिाकतयजनयसयापरामाणय-जञानानासककनदत-

बोधसय भतल घट इयाददिाकतयजनयघटाददविशषयकभत-लादयाधयिपरकारक-

Page 29: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

29

बोधविरोचधताया: सिाथनभिमसदधाया अनपपत:। नञपद विना यतर धममथणण यसय

विशषणतया भान यादशसममभवयािारादभितत तादशसममभवयािारसथल नञसतति ततर

धममथणण तदभाि: परतीयत इयनभिापलापपरसङराचच।

एि च नञथाथभािऽनयोचरतया घटादयनियबोधोपपतय तनपाताततररकतति-

विशषणमािशयकम । एि न पचतत चतर:, चतरसय न धनममयादौ

पाककततचतरसििादयभािसय नञथथसय चतरधनादािनिय-बोधोपपतय घटो न पट इयादौ

नञथथघटाददभदसयानियबोधोपपतय च तदािशयकम। न चोकततसथलष

नञोऽभाििललािणणकतयाऽभाििता सममनयोचरनोऽभदानियबोध एि ततरापयत इतत

िाचयम। तथा सतत सिथतराभािित एि नञथथतया मखयाथथपरनञो दलथभिापत:। अभािसय

भदानियोपरमऽवप कायथकारणभािकलपनाचधकतयविरिणाभािितत लिणानौ-चचयात।

अभािितोऽभदानियबोधोपरम भतल घट इयाददिाकतयजनयबोध भतल न घट

इयाददिाकतयजनयबोधसयाविरोचधतापतशच। लाघिात सिरपसबनधन गराहयाभाितनशचयसयि

विमशषटबदचधविरोचधिानन िभदससरथकगराहयाभािाशरयपरकारकतनशचयसयतत। नीलो घट

इयादौ विशषणविभकततरभदाथथकिमतऽवप यदयपयकततरीया लाघि सभितत तथावप ततरावप

न नो विदिष इतत ददक।

परययाशच विभककततकतदचधताददभदन नानाविधा:। विभककततशच सकपतङभदन दविविधा।

सकबिभकततय: परथमादवितीयादय: सपत। ततर परथमाथथ: परकयथ विशषणविधयानितयनी

सखयि। अत एि यतर विशषयिाचकसमानविभककततकपद तनपातपद िा नाकसत ततर

परथमानताथथसय विशषयभासकसामगरयभािादसौ मखयविशषयतयि भासत। सखयािाचकाना च

एकिचनदवििचनबििचनानामकििदविििािकचछननष शककतत:। शकततता च

सिौिजसिाददना न त सिाददततबाददसाधारणकिचनिाददना। एकिचनिाददथिथचिात।

न चकिाददिाचकि तत, िाचकताया: शकतततािचछदकि आमाशरयपरसङरात।

Page 30: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

30

बोधकतारपि शककततभरमण दवििचनादीनामवप एकिबोधकतया अततपरसकततिात। न

चकिचनिाददक जाततविशष: सपिाददना साकयाथत।

न च शककततसबनधन एकिचनाददपदितति तत। तादशजञानदशाया च सिाददना

शककततभरमादि शाबदबोध:। एकिचनाददशबदसय पददियामकतया

तादशसमदायशकततरिापरमसदचधररतत त न शङकनीयम। एक िकततीयाददवयपततया

एकिचनाददशबदसय सिाददबोधकि एकाददशबदऽवप तादशवयििारापत:। एकिचनाददशबदसय

सिादौ रदढसिीकारसयािशयाकिा-ददतत िाचयम। गरनथकारीयसकतनिोपपतौ एकिचनाददपद

शकततरपरामाणणकिात। “तानयकवचनदततववचनतयादद” पाणणतनसतरसय (पा.स.1.4.102)

तदीयसकतगरिपरतयापयपपत:। न दि “यसयाखयौ नदी” (पा.स.1.4.3) यनशासनात

सयाखयददनताददशबद नदयाददपदसय शककतत: मसदयतत, ककनत तदीयसकत एि। अत एि

नदयाददसजञा आधतनकसकतशामलिापाररभावषकतयि न िौपाचधकी।

अथिमवप पाणणतनसकतसबनधन तादशपदििमि एकिादद-शकतततािचछदकमकसितत

चनन। तादशसकतसय कन रपण सबनधता? सकतिनतत चतदिथ कसयचचपस

एकिचनपदात सिोजसाददबोदधवय इयाकारकसकतसयावप सभिादततपरसककततदथिाथरि।

पाणणतनसकतिन तथतत चतदिथ वयाकरणपरणत: परषानतरसयावप तादशसकतसय सभिात।

तदीयसकतसबनधन तपदिततिसय डडथाददपदात सिौजसाददबोदधवय

इयाकारकपरषसकतसबनधन डडथाददपदिततिसय िा वितनरमनाविरिण

शकतततािचछदकतापरसङर:। तथाचारया आनपिीविशष एि शकतततािचछदक इतत।

यि सखयावप परकतरथथ:, एकिचनाददक च एकिादयथ तापयथगरािकमि, न

चिमकपरकयपसथापययोरथथयो: परसपरमनिय आकाङिाविरिाद घटादािकिादयनियान-

पपवत:, अनयथा ियाथददपदाद-पकसथतयोरशिसयथयोराधाराधयभािनानियापवत:। घटाददपदसय

एकिादद-विमशषटघटादौ च न शककततसभि:। घटरप पशययादौ

Page 31: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

31

सखयानिकचछननघटादरिानियबोधाददतत िाचयम। आकाङिािचचयादक-परकयपसथापययोरवप

घटकियो: परसपरमनियसभिात।

अत एि खणडशकतयिकारादयपसथापययोरनययोरवयिचछदादयो: परसपरमनियबोध:। न

चि कमथ िाददकमवप परकयथथ एिासत, कक ततर दवितीयाददशकतयतत िाचयम।

नामाथथधािथथयो: सािादभदानियबोधसयावयपननतया कमथ िादनाथमाथथ ि तन सम

धािथाथनियासभिात। न च सखयाया: पराततपददकाथथ ि सतत तापयथजञान विनि शककततभरम

लिणागरि च दवििचनादयनतपदादकिाददबोधसभिादकिाददतापयण एकिचनानत-सयि

दवििचनानतसयावप पदसय सिारमसकपरयोरापवतररतत िाचयम। अनाददतापयथसयि

सिारमसकपरयोरमलिादकिचनादयनतपदसयि एकिादािनाददतापयोपरमनाततपरङर-

विरिात। “दवयकयोदवततववचनकवचन” इयादयनशासन च तादशतापयथगरािकमितत

वयाकरणमतम। तदसत।

अननताना परकयादयानपिीणा शकतततािचछदकिापिया अलपतरविभकतयादयान-

पिीणामकिाददशकतततािचछदकिसयिोचचतिात। न च पराततपददकिमि

शकतततािचछदकम, न त घटपदिाददकममतत न शकतयाननयममतत िाचयम।

पराततददकिसय दिथचिात। तदजञानऽवप एकिाददजञानसयानभविकिाचच। पदिन िणथ िन

िा शकतति विभकततरवप तदिाचकतामसदध:। एकिाददशाबदबोधापि िणथ िादयपकसथत-

रपयनािशयकिाशच। फलानरोधन तकलपन च कलपनारौरिात। एिमानपिीमभननधमथसय

िाचकतािचछदकि घटपद सपद च न सखयािाचकममतत विपरीततनशचयकालऽवप

तादशधमाथिकचछननसय िाचकतागरिसभिात घट इयादौ सखयाया बोधापवत:।

अथ विभकततीना सखयाथथकतामत परकततविभकतयोरक-िाकतयताविरितनशचयदशाया

विभकतयपसथापयकिाद: परकयथऽनिय-बोधिारणाय तयो: सममभवयािारजञानसय

घटाददविशषयककिानियबोध परतत कारणिमचधक कलपनीयम। एकपदोपसथावपतयो:

घटकिादयोरनिय-बोधोपरम च न सममभवयािारजञानसय ततर ितता कलपयत इतत

Page 32: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

32

लाघिात, परकयादयानपिीणा सखयािाचकतािचछदकिमपयत इतत चनन। आकाङिाविचार

सममभवयािाराकाङिाजञानसय ितताया तनराकतिात।

अथिमवप विभकतत: सखयाथथकि वितनरमनाविरिण परकततधममथकसय

विभककततधममथकसय च सखयापरकारकानियबोधपरिजञानसय ितता कलपनीया।

विभकततदथयोतकिमत त विभककतततापयथविरिण परकततधममथकमि तापयथजञान

तादशानियिोधितररतत लाघिममतत चनन, विभकतत: सखयािाचकताविरिऽवप

परकततविभकतयरानपिीजञानसय तादशानियबोधितताया तनविथभककततकाददपदजञानादनिय-

बोधिारणायािशय-कलपनीयतया सखयािाचकपरकतररि तदिाचकविभकततरवप

सखयानियबोधकिपरकारकचछाविषयिरपतादशबोधपरिसभिन विभककतत-

धममथकतजजञानितताया वितनरमनाविरिणािशयकिात।

अथ सिादीना सखयािाचकिकलपनापिया परकतसततर लिणिोचचता, शकतयलकषययो:

परसपरमनियोपरम िततविरिात, परथमाविभकतत: कतरावप शकततरकतलपततया तसया:

शकतयसमबनधरपा लिणा न सभितत। दवितीयाद: कमथ िादौ शकततिऽवप

तादशविभकततसतसममभवयाहतपरकतिाथ सखयाया लिणा इयतर वितनरमक दलथभम। न

चकिादयनियबोध घटाददपदजनयोपकसथततिनाननतितताकलपनमपकषय सिाददपदजञान-

जनयतदपकसथततिन कततपयितकलपनाया लाघिाकतत-पयशककततकलपन

रौरिमककचचकरम। सामानयत: पदिवतजञान-जनयतदपकसथततिनककारणताकलपननत न

समयक, तनविथभककततक-कमभपदाददत: सखयोपकसथतौ तदरिीतिवतकघटाददपद ततदवि-

भकतयनतिजञानित: पसो घटादौ सखयानियबोधपरसङरात। घटपदाददजञान-

जनयकिादयपकसथततिनकिाददविषयकशाबदबोधितता कलपतयिा विभककततघटादद-

पदानपिीजञानतादशोपकसथयो: परसपरसिकारण फलजनकताया अिशयाभयपयिाददतत

िाचयम। घटाददपदसयकिादौ लिणागरिणसतति घट: परमय इयाददिाकतयादकि

Page 33: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

33

परमयममयादयनिय-बोधसय सिथसमततया तदनरोधनकिाददविषयकशाबदबोध घटाददपद-

जनयकिादयपकसथततिन ितताया: सिथसमतिात।

मिम यादशयादशपदाना लिणया एकिाददशाबदधीजनकि नोभयिाददमसदध,

तादशाननतपदजञानजनयकिादयपकसथतीना तचछाबदिति-कलपन परकत:

सखयािाचकतािाददनामचधकममतत तकलपनापिया चालपतरसिाददपदजनय-

किादयपकसथततितताकलपनमि लाघिम।

एतन सखयाविशषािकचछननघटाददलथिणया परकयथथ:, न त सखया विभकतयथथ:।

शाबदबोध विभककततजनयसखयोपकसथततितताकलपनाचधकतयन रौरिात। घटाददपदसयकिादद-

विमशषटघटादौ लिणागरिदशाया सिथमत एि तजजनयविमशषटविषयकोपकसथया

विमशषटविषयकशाबदधीजननातथाविधोपकसथततितताया: सिाथनमतिात। पदानतरासममभ-

वयाहतात घट इयाददपदादकिादद-विमशषटघटाददशाबदबोधसिलीक एि। तदविषयक-

समरणसय ततरोपरमात। तथा चोकततम - “सव दह वाकय कियाया पररसमापयत” इतत

इयवप तनरसतम। यादशपदाना लिणया एकिाददविमशषटसिाथथबोधिति नोभयिाददमसदध

तादशाननतपदजनय-विमशषटोपकसथतीना शाबदधीितताकलपनमपकषय विभककततजनयसखयो-

पकसथतीनामलपाना तकलपन लाघिात।

इद पनररिािधयम। विभकतत: सखयाबोधकि समानविषयकानममयाददक परतत

शाबदसामगरीपरततबनधकताया या पराततपददकजनया घटादयपकसथततयाथ च विभककततजनया

सखयोपकसथतत: परिशया, तयोशच ममथो विशषयविशषणभाि वितनरमना-

विरिापरततबनधकताबािलयम। परकतविथमशषटलािणणकि त तदभय-

सथलीयविमशषटविषयकोपकसथततरकि सामगरयामनतभथितत इतत लाघिम। न च

विमशषटविषयकोपकसथतरवप एकिाददपरकारतातनरवपतघटादद-विशषयताशामलिन

घटाददविशषयतातनरवपतकिाददविषयताशामलिन िा परिश इतत वितनरमना-

विरिासामयममतत िाचयम। भिनमत योगयताजञानघटोपकसथयकिोपकसथतीना ततसणा

Page 34: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

34

विशषयविशषणभाि वितनरमनाविरिण परततबयपरततबनधकभािषकम, मनमत ततर

योगयताजञान विमशषटविषयोपकसथत: परयक दमशथतोभयरपण िमशषय तनिशय तदभयम।

परयक तादशरपदियािकचछननायामपकसथतौ योगयताजञानसय िमशषय तनिशय च

दियममतत तचचतषटयमातरममततरीया असमाकमलपतरतकलपन मिालाघिम।

तादशारीयि च परणमतीयादौ परकषथविमशषटनततधाथतनामिाथथ:। परादयो दयोतका एि,

न त परकषाथददिाचका इतत सिाथनमतः पनथा: पररषकत शकतयत। अनयथा

अननतधातजनयपरकषाथददविमशषटततसिाथोपकसथतीना शाबदधीजनकतामपकषय कततपयोप-

सराथधीनपरकषाथदयपकसथतीना तजजनकता-कलपन लाघिात सिादीनाममि परादीनामवप

िाचकता तनराबाधा मसदयददतत।

सखयायाशच परकयथ पयाथकपतसबनधनि विशषणि न त समिायाददना। तथा सतत

एकवयककततबोधपरादाकाशशबदादवप दवििचनबििचनादयापत: ततदथथयोदथवििबिियो:

समिायाददना आकाशादयनिययोगयिात। न च पयाथपत: ससरथ िऽवप तददोषतादिसरथयम,

घटाकाशादौ दवििाद: पयाथकपतसि परयकमाकाशादौ तपयाथकपतनाथसतीतत िकततमशकतयिात,

परयकसयोभयानततररकततिाददतत िाचयम।

उददशयतािचछदकवयापयिविमशषटपयाथपतरि ससरथतोपरमात। आकाशिाददवयापयताया

दवििाददपयाथपतािसिनाततपरसङरविरिात। िमशषय च िजञातनक न त िासतिम। तन यतर

योगयताभरमजनयः अतराकाशावियाददिाकतयजनयदवििाददपरकारकाकाशाददशाबदबोधसततर

विमशषटससराथपरमसदधािवप न ितत:। दवििाददपयाथपतािनयतर परमसदधसयाकाशािादद-

वयापयिसय भरानतसततरोपरमात। परकारताया भरमसय सिाथनभिमसदधिवप

सबनधतािचछकाश भरमिसयानयतरोपपाददतिात। नच परकयथथतािचछदक एि

वयापकतासबनधन दवििानियधी: कक नोपयत इतत िाचयम। घटावियादौ घटिादीना

सिरपत एिोपकसथततया ततरोकततानियबोधसयासभिात।

Page 35: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

35

सिवयापकीभतोददशयतािचछदकिततिरपपरपराया एि परकयथ दवििाद:

सबनधतासिीकार च वयापकतारपसबनधतािचछदकाश भरमिसयािशयकतया

उददशयतािचछदकवयापयिविमशषटपयाथपत: सबनधतोपिाया तनिीजिात।

अथातरवयाकपतवयाथपकसामानाचधकरणयरपि िाचया, न त तदिदनयािवतिरपा,

किलानितयधमथसय परकयथथतािचछदकता यतर ततरापरमसदध:। एि

चोददशयतािचछदकवयाकपतविमशषटपयाथपयपिया लघो: सिवयापकतादशधमथिततिसयि

सबनधिमचचतममतत चतदिथ आकाशो न दिावियाददिाकतयजनयशाबदबोधदशायामवप

आकाशावियाददिाकतयाद दवििबोधापवत:। तथा दि। आकाशो न दिावियाददतो

दवििािकचछननभद: परतीयत। स च न सिवयापका-

काशाििततिाददसबनधािकचछननपरततयोचरतािचछदकताकः, तादशसबनधन दवििितोऽ-

परमसदधः। अवपत पयाथकपतसबनधािकचछननपरततयोचरतािचछदकताक एि। तकाल च

पयाथकपतसबनधन दवििविमशषटबदचधरि परततबयत न तकततपरपरासबनधन

तदविमशषटबदचधरपीतत।

अथाकाशो न दिावियादौ किलपयाथकपतसबनधािकचछननपरततयोचरता-िचछदकताकभदो

नञा बोधतयत न शकतयत। आकाशऽपयकततयकतया दवििपयाथपत: सततिन ततर तन सबनधन

तदिदभदसय िकततमशकतयिात। आकाशिवयापयपयाथकपतसबनधािकचछननपरततयोचर-

ताचछदकताकदवििाददमदभदशचापरमसदध एितत चनन। दवििाददपयाथपत-

रभयाददिवतधमणिािचछदात। तदनिचछदककमातरिवतधमाथिचछदन तदिदभदसय तन

सबनधन दवििाददमदभदसय च तदितत ितौ बाधकाभािात। न चि घटपटौ न दिावितत

परयोर आपदयत घटपटयोरवप परयक दवििािकचछननभदसततिाददतत िाचयम।

दवििचनादयपसथावपतदवििा-िचछदनि दवििािकचछननभदसय बाधन

तादशपरयोराभािोपपत:। नञा वयासजयिवतधमाथिकचछननपरततयोचरताकभदशच

उददशयतािचछदकािचछदनि बोयत इतत वयपतदथवििसामानाचधकरणयन तदबाधसया-

Page 36: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

36

कककञचकरिात। न च घटिादरततपरसकतततया दवििाददपयाथपतरनिचछदकिातदिचछदन

दविििदभदसय भाितामपयनमतिात परकयथथरतकिाविििाया घटो न

दिावियाददपरयोरापवतररतत िाचयम। तादशपरयोराभाि घटिाददथविि-पयाथपतररि

दवििाददमदभदसयापयनयोचरतािचछदकताया अपरामाणणकिात। परततयोचरता-

िचछदकानिचछदकताया भदािचछदकतातनयतिामसदध:। असत िाततपरसकततोऽवप

घटिादददथवििपयाथपतरिचछदक: घटावियाददपरतीततबलात।

िसततसत घटिाद: परयक दवििपयाथपनिचछदकिऽवप दवििपयाथकपतिा-

िकचछननानततपरसकतततया तदिकचछननािचछदकिमवयाितमि।

अथ पयाथपयाखयविलिणसबनध एिापरामाणणक: तकथ तसबनधता। आकाशो न

दिावितत परतीततसत समिायसबनधािकचछननपरततयोचरतािचछदकताकदवििा-

िकचछननभदविषतयकिासताम। आकाशादौ दवििसमिायसततिवप दवििादरिोभयाददिवत-

धमाथनयोचरतािचछदिोपरमात-दनिचछदकाकाशिादयिचछदन समिायसबनधन तदितो

भदसय ितौ बाधकाभािाददतत चनन। आकाशावियाददिाकतयजनयशाबदबोधसयापरमािान-

पपततयि तादशासबनधमसदध:। तादशबदध: समिायविषयकि परमाितनराकरणसय

कतथमशकतयिात। उददशयतािचछदकवयाकपत-विमशषटसमिायसय ससरथतोपरम

घटावियाददिाकतयसयापयपरमाणतापवत:। समिायसयकतयन घटाददतनषठसय

दवििाददसमिायसय पटादािवप सततिन घटिादयवयापयिात। न

चोददशयतािचछदकवयापयदवििाददसमिायिनि सबमधतासत दवििाददसमिायसय

घटिादयवयापयिवप दवििादसतदवयापयतया न घटावियादरपरमाणततत िाचयम। एि

सतत तथाविधदवििादरि लाघिन दवििाददसबनधतौचचयात।

अथासििमि ताितावप पयाथकपतसबनधसय विलयाददतत चनन। दवििाददसिरपसयि

दवििाददपयाथकपततयामभमतमसदध:। उकतत च दीचधततकता, “पयावषटपतशचायमको घट इमौ

Page 37: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

37

दवाततवतयाददपरतीनतसाकषकषक: सवरपसबनधततवशि” इतत। समिायसय नानािमत च

दवििाददसमिाय एि तपयाथकपतनथ त सिरपमततररकततपदाथो ियनयदतत ।

यि आकाश न दि इयाददपरतीततिदाकाश न दविििददतत परतीत: परमािसय िारणाय

समिायन दवििाददमदभद आकाशिािचछदन न सिीकतथवय:। तथा च पयाथपतरविलिणि

आकाश न दि इयाददपरतततरपयपरमािापवतररतत। तनन।

आकाश न दविििददतत परतीतौ दवििसमिायािकचछननभद एि विषय: मतपा

सबनयललखात न त दवििािकचछननभद:। एि चाकाशिादयिचछदन

दवििादयिकचछननभद एि सिीकतथवय: न त तसबनधािकचछननभद इयाकाश न दि इतत

परतीतरपरमािसयाकाश न दविििददतत परतीतिाथ परमािसय न परसङर इतत।

अथोददशयतािचछदकवयापयपयाथपतदथवििसबनधि धिखददरौ तछनतीयादौ

उददशयतािचछदकीभतधििखददरिवयापय दवििादददियमि परयतवयम न त

धिखददराददपयाथपतदवििाददकम । तथा चककधिखददराददतापयण तथा परयोरानपपवतररतत

दवििानितयता-िचछदकमपिाबदचधविशषविषयिाददरपमभयाददतनषठ सादिय दिनदि-

समासाथो िाचय:। तथा च मीमासकमतपरिश इतत चनन। यतर एकधमथसय

दवििादयददशयतािचछदकता ततरिोददशयतािचछदकवयाकपतविमशषटपयाथपत: ससरथतातनयम:।

यतर धमथदियादसतथाि ततर किला पयाथकपत: समिाय एि िा ससरथ इयभयपरमात, विनि

सादियसयानितयतािचछदकता एककतापयण

धिखददरावियाददपरयोरोपपत:।

न चिमककधिखददराददतापयण धिौ खाददरावियाददपरयोरापवत:,

तादशािाकतयदियविषयकसमिालमबनजनयसमिालमबनशाबदबोधसय नानाधमाथिकचछननो-

ददशयताकतया शदधपयाथपतरवप ससरथतयाऽिरािनसभिाददतत िाचयम । यतर

नानाधमाथिकचछननविशषयतातनरवपता एकिदवििाददपरकारता ततरि शदधाया: पयाथपत:

समिायसय िा ससरथतया भानात। धिौ खददरावियाददनानािाकतयजनयसमिालमबनशाबदबोध

Page 38: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

38

विशषयताभदन परकारताभदन चोददशयतािचछदकधििाददवयाकपतविमशषटपयाथपत: ससरथता-

तनयमन एककधिखददराददतापयण तथा परयोरासभिात। धिखददरावियादद-

समासोतरदवििचनन धििखददरिादयिकचछनननानाविशषयतातनरवपतकदवििादद-

परकारताशामलजञानमि जनयत। तादशिाकतय-जनयबोधसय समिालमबनानामकतया

विशषयताभदन परकारताभदाभािात। यथा दि समिालमबनानामक खडरी चतर:

कणडलीयाकारक-नानाविशषणककविशषयकजञान नानापरकारतातनरवपता एका विशषयता तथा

तथाविध धिखादरावियादयाकारक नानाविशषयककविशषणकजञान विशषयताभदऽपयमभननि

दवििाददपरकारता। अनयथा समिालमबनतसतदिलिणयानपपत:। समासघटकधिखददरादद-

पदानामकिाकतयतान-पपतशच। तपरयोजयविषयतया सािापरमपरया िा तनरवपता या

विषयता तपरयोजकिसयि तदकिाकतयतापदाथथ िात। न चतादशकिाकतयताविरिऽवप

िततविरि:। तथा सतत समाससयिानपपत:। “अयमनत परो राजञ: परिोऽपसायवताशमतया”दौ

राजपरषपदादीना समासिारणाय समथथपदानामि समासानशासनात। सामरथयथसय च

तनरकततकिाकतयतारपिात।

जलपचथवयो: सनिरनधावियाददतोऽवप न जल सनि:, पचथवया रनध

इयाकारकसमिालमबनबोध:। ककनत तदविलिणो दवििाददतनषठकपरकारता-

तनरवपतजलिपचथिीिादयिकचछननविशषयतामकपरकारतादियतनरवपताधयिपरकारतातनर

वपत यदधममथतािचछदकदवििाददतनषठकपरकारतातनरपक सनििरनधिादयिकचछनन-

विशषयतादिय तदिातनतत। अतो न कतरापयकिाकतयताभङर:।

चतरो मतरशच रचछत इयादािाखयाताथथदवििाददपरकारण भासमान चतरमतरोभयादौ

रमनाशरयिादयनियन तनरकततकिाकतयतासभिऽवप समासविधविथभाषाचधकारीयिादसमास:।

ततर विशषयताभदमभननदविितनषठपरकारतादियपरततयोरी समिालमबनामकबोध इतत त न

समयक। तथा सयकततयकतया एककचतरमतराददतापयण तथापरयोरानपपत:।

Page 39: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

39

आखयातोपसथावपतदवििाददक चोभयाददरपानितयतािचछदकािकचछनन एिानितीतत

वयपवत:। तनोकततपरयोरदशथनात कियापदसय विशषयिाचकपदसमानिचनकिातनयमऽवप

घटदियाददतापयण घटकसतषठत इयादयो न परयोरा:। एकिचनानत कियापद च

तादशविशषयिाचकपदपरयोर एि साध। अतो घटाकसतषठतीयादयो न परयोरा:।

अथकघटाददवयकततरतददशिवततादशायामतर घटौ सत:, घटा: सनतीतत कथ न परयोरा:?

घटादौ घटिाददवयाकपतविमशषटपयाथकपतसबनधन दवििाद: सिरपाददसबनधन

तददशािवतिाशरयिादशच सततिात।

न च दवििनोपकसथतयोदथियोरि वयकतयोरि बििनोपकसथतास बिष वयककततष

विधयानियात वयकतयनतरषितददशिवतिाददबाधानन तादशपरयोर इतत िाचयम।

वयकतयनतरऽयोगयतया तादशविधयानिरादिन एकघट तदिरादिनो बोधसयोपतौ

बाधकाभािात। तथा तापयण तथा परयोरसय दिाथरिात। न च वयासजयिवतधमो

यतरानितयतािचछदकसततर यािस अनितयतािचछदकसय पयाथकपतसताितामि

पदाथाथनतरणानिय इतत वयपवतः, तकननिाथिाय च तादशधमाथिकचछनन

इतरानियबोधजनकसामगरया उभयाददविषयकपदाथाथनतरानियबदचधिमि जनयतािचछदक

िकततवयममतत दवििाददनकघटाददमातरविषयकतददशिवतिादयनियबोधो न सभितीतत न

तादशबोधतापयण तादशपरयोरापवतररतत िाचयम। योगयताभरमणाकाशाितर सत

इयाददिाकतयात दवििाददना एकवयककततमातरविषयकपदाथाथनतरानिय-बोधातादशवयपत-

सतकननिाथिककायथकारणभािसय च कलपनासमभिात।

यि दवििादयिकचछननोददशयताकबदधािददशयतािचछदकवयापकता तनयमतो

विधयससर भासत इतत वयपवत:। यतर चोददशयतािचछदकविमशषटाचधकरणापरमसदया

तदवयापकिममसदधम, ततरावप खणडश: परमसदधाना ततदघटकपदाथाथना

विशषयविशषणभािापननाना भानसभिानन पीतशङखाितर यादौ तादशवयपवतभङर:। एि

चकघटाददवयककततमातराचधकरणपरसयातर घटौ सत इयाददिाकतयसयापरामाणय सघटमि।

Page 40: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

40

उददशयतािचछदकीभतघटमातरिवतदवििवयापकतायासतादशिाकतय-परततपादयाया विधयससर

बाधाददतत।

तदततप तचछम। अतर घटौ सत इयादौ दवििसमानाचध-

करणानयोनयाभािपरततयोचरतानिचछदकिसय दविििदघटतनषठाभाि-परततयोचरतान-

िचछदकिसय च तदचधकरणािवतघटाददतनषठाभाि-परततयोचरतािचछदकीभत

ततदविधयससर बाधाद घटदियाचधकरणपरता-दशिाकतयसयापरामाणयापत:।

ततददवििसमानाचधकरणाभािपरततयोचरतानिचछदकिसय ततदविधयससराश

भानोपरमसत न सभितत, ततददविििनानपकसथत:। न च तदिकचछननसय ससरथतया

भान तन रपणोपकसथततनाथपकषयतत िाचयम।

तससराथिकचछननतपरकारतातनरवपतततदविशषयताशामलशाबदबोधपरममयाकारकतापयथ

जञान ससरथसय विशषणतया भानतनिाथिाय ससरथ-घटकोपकसथतरवप

शाबदबोधापरारिशयकिात परकतससरण एकपदाथथ-विमशषटापरपदाथथबोधपरिजञानसय

परकतिाकतयाथथविषयकतया परारसभिनोप-दमशथततापयथजञानसयि शाबदधीितिोपरमात। एि

िाकतयाथथघटक-ससरथसयाननरम घटौ सत इयादौ िाकतयभदपरसङराचच।

अतरोचयत। वयासजयिवतधमाथिकचछननोददशयताकशाबदबदधौ सिवयापयता-

दशधमथिततिमवप विधयससरथतया भासत इतत वयपवत:। वयापयि च तदिदनयािवति

वयततरककविधयकसथल। तादशधमथितति चोददशयता-िचछदकताघटकसबनधन बोयम। अतर

घटौ सत इयादौ एतददशितथमानिाददरपविधयसय तदिदनयािवतिरपवयाकपतमचचतददश-

सयकघटाददवयककततमातराचधकरणि घटपदाददतनषठदवििमि।

घटिवयापयपयाथकपतरपोददशयतािचछदकताघटकसबनधािकचछननतदितति च घटादौ

बाचधतममतत न तादशिाकतयसय परामाणयम। अचधकरणसय घटदियाददमतति च

घटिाददवयापय दवििमि तथतत घटिाददवयापयपयाथकपतसबनधन तदितति

घटादािबाचधतममतत तादशिाकतयसय परामाणय तनिथितत। किलानितयविधयकसथल च

Page 41: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

41

दविििादयिकचछननवयापकिमि ससरथघटकम। किलानितयतन तादशवयापकताया

अितिात। न त ततददविििािकचछननवयापकिममतत न पिोकततदोषािकाश:।

“घटािानयतत चतर” इयादौ चतरकतथकानयनकमथ िवयापयदवििादद-

मकननषठतनरपकताकाधयिाददसबनधन कमथ िादौ घटादरनियो वयपनन:। तन चतरादौ

एकघटाददवयककततमातरानयनकतथ ि न तादशपरयोर:।

दवििाददमतति च परकारतािचछदकीभतघटिाददवयापयपयाथकपतसबनधन बोयम। तन

चतरसय पटाददसदितकघटाददवयकतयानयनकतथ िऽवप न तादशपरयोर:। एिमनयतरापयिनीयम।

यतरानकिवतधमो दवििानितयतािचछदकतया भासत ततरोभयाददनि सम

पदाथाथनतरसयानिय:। यतरकमातरिवतधमथसतथा ततरकनावप। वयपवतभदािलमब-

नाकायथकारणभाििचचयाचच सि समञजसशमतयततप वदषटनत।

अथ घटाददवयककततभदनानयनकमथता मभननतत परततसदधानसय पसो घटािानयतीतत

िाकतयाचछाबदबोधानपपवत:। तसय कमथतािािचछदना-धयताससराथिकचछननपरततयोचरताकसय

दवििादयिकचछननघटादयभािसय तनशचयसभिात। तसय दवििाददना तादशससरथकघटादद-

विमशषटधीविरोचधिाददतत चनन। उभयिादयिकचछननाभाििताजञान-मभयिािकचछनन-

तनरवपता-धयताससराथिरादिजञानमि परततबनातत, न त किल विशषय विशषणममतत रीया

जायमानमभयिाददविमशषटजञानम। अतो विशषदमशथना तादशिाकतयाददोषायतमाधयिाश

उभयिादयिकचछनन-तनरवपतिािरादिभरमामकजञान न भियि। अवप त तदश

तदनिरादिपरमामक जञानममतत। उभयिािकचछननतनरवपताधयि चोभयाददितािक-

कसमनधम एि, न त परयकमातरितावितत कमथ िाश तादशाधयिािरादिजञानसय

भरमिममयिधयम।

सखयाशच परकयथथतािचछदकरता: कतिचचपरतीयनत, यथा सपननौ ीदियिावियादौ।

एतततति परारिामभदितम। विरदधसखयािकचछनन-िाचकशताददपदोतरविभकतयपसथापया

Page 42: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

42

सखया परकयथथतािचछदक-सखयायामिानितत। यथा शतमक, दि शत, तरीणण शतानीयतर

शतिादौ एकिदवििबििानामनिय:।

अत एि च एकशतदविशततापयण न शतानीतत परयोर:। ततर परकयथथसय शतसय

बििादयनिययोगयिऽवप परकयथथतािचछदकशतिाश बििादयनिय एि बििचनसय

साकाङििात, ततर च योगयताविरिात।

न चकशतऽवप नानापरषीयापिाबदचधजनयनानाशतिसभिादकशत-तनषठशतिऽवप

बििानिययोगयताऽितितत िाचयम। परसपर-समानाचधकरणदियािवतबििसयि

शताददपदोतरबििचनाथथ िात। तादश-बििसय चकशताददिवतनानाशतिादौ बाधात।

अथिा ततरावप बििमि बििचनाथथ:। परसपरसमानाचधकरणदिया-

िवतपयाथकपतरिाकाङिातनरपक: सबनध:।

यि दि शत, तरीणण शतानीयादौ सखयि शताददशबदाथथ:, न त सखययम, सखययसय

तदथथ ि "ततवशतयादया: सदकतव सवाव: सखययसखययोिः" इयनशासनविरोधात

दवििचनाददसाधतानपपत:, रिा शतानीयादौ षषयथाथनियानपपतशच। न चाभद:

षषयथथ:। तथा सतत बराहमणा दश इयतर बराहमणाना दश यवप सयात। असमाक च

"आदशत: सखया: सखयय वतवनत, अत: पर सखयान सखयय च"

तयनशासनाददशाददशबदाना शताददशबदिसखयानाथथकिाभािात। दशिादद-सखयाया:

पदाथथतािचछदकिन ततर षषयथथसबनधानियासभिन न तथा परयोर इतत।

तदसत। "रिा शतानी" यादौ सखयाया: पराधानयन शताददशबदिाचयि "रिा शत

ददयात" इयादौ शताददपदाथथसय सखयाया दानाददकमथ िानियायोगयतया परामाणयानपपवत:।

"रिा शत शकतल" ममयादौ सखयाया शकतलाभदानिययोगयताविरिातदनपपवतशच।

तसमाददशाददशबदा इि विशततशतसिसाददशबदा अवप सखयािकचछननिाचका एि न त

धममथविशषणतानापननसखयािाचका:।

Page 43: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

43

सिाथकदशऽवप सखयाया सिपरकततकविभकतयथथसखयानियसाकाङित-

यानयपरकततकषषयथथसबनधानि-साकाङितया च तषा सखयानाथथकतापरिाद:। न त

दशाददशबदाना तथाि, दशाददबराहमणतापयण "बराहमणाना दश"याददपरयोरविरिाददतत तषा

सखययमातरिाचचतापरिाद इतत। "ततवशतयादया: सदकतव सवाविः सखययसखययो:। सखयाथ

दततवबहतव सतः" इयनशासनमपयकतताथ तापयथगरािकम।

एकदविबिशबदोतरकिचनदवििचनबििचनातन च न सखयाबोधकातन।

उददशयतािचछदकविधययोरकतयनकिादयनिय आकाङिाविरिाददतत तदतर-परथमाविभककतत:

परयोरसाधतामातराय।

तनयबििचनानताबाददशबदपर परथमाबििचनमवप कतिचचकननरथथकमि

यतरकवयककततमातरतापयण तादशशबद: परयजयत ततर बििानिय योगयताविरिात।

यि तदरतरणाददसाधारणबििसय ततरानिय इनत, तनन शोभनम,

परकयथथतािचछदकवयापयपयाथकपतसबनधनिानकिवतसखयानियसयवयपननतया तादश-

सबनधन तथाविधबििानिय योगयताविरिात। अनयथा उदासीनघटपटाददसाधारण-

बििसयापयनियसभिन तदरतरणाददसाधारण-बििानधािनसयाककचचकरिात।

अथाजिसिाथथलिणया रणददसाधारणधमाथिकचछननः एि परकयथथ इतत चत ? तदिथ

बििन भासमानष रणाददषिवप पदाथाथनतरानिय: सयात। तथा च "आपो दरवयाणण", "दारा

अतर रि सनती" याददिाकतयानामपरमाणतापवत:। रणाददष दरवयभदरििवततादबाथधात

मखयाथथमातरपरतादशशबदाना बििचनानततानपपवतशचतत न ककचचदतत। अबाददपदाथ

एकिदवििानिययोगयतासततिऽपयसाध िादि तदतरमकिचन न परयजयत इतत ययम।

आखयातकिचनसय सखयाथथकि वििदनत तनषकषाथनसाररण:। घटोऽसतीयादौ

सबकिचनादि सखयाबोधसभिात। चतरण दषटो घट इयाददसथलानरोधन तसय

तदबोधकताया आिशयकिात। न चकिचनिनानरतनकिशकततिावतङक-

िचनसयापयकििाचकिमितममतत िाचयम। एकिचनिसयकिशकतततािचछदकताया:

Page 44: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

44

परारि तनराकतिात। असत िा तन रपण ततङकिचनसयापयकि शककतत:, तथावप

तजजनयकिोपकसथत: शाबदबोधोपयोचरि मानाभाि:। न दि सामानयत

एकिचनजञानजनयोपकसथततिन तचछाबदबोधितता सभितत। तथा सयकिऽरिीत-

सपदिवतकसय पस: सपदपरकततघटाददपदोपसथापयघटादौ पटाददपदोतरामाददपदोपसथापय-

किादयनियबोधपरसङरात। ककनत सपद-िाददपरकारकजञानजनयतदपकसथततिाददनि। तथा

सतत घटाददपदोतर-सपदिाददरपानपिीविशषरपाकाङिाजञानघदटताया घटादािकिानिय-

बोधसय सामगरया सपदिाददपरकारकधीजनयोपकसथतरनतभाथिातादशापतरनिकाशात। एि च

ततबाददपदिपरकारकजञानजनयोपकसथततिन तचछाबदबोधिति मानाभाि इतत।

यि ततबाद: सखयानमभधायकि चतर: पचतत तणडल, चतरण पचयत तणडल इयादौ

कतथकमथिाचकपदाततीयादवितीययोरापवत:। कतथकमथरतसखयाया अनमभधान

"कतवकरणयोसततीया" (पा.स.2/3/18) इतत "कमवणण दततवतीया" (पा.स.2/3/2) इतत सतराभया

तयोरनशासनात। नयातयकमत लकारसय कतथकमाथिाचकतया तदनमभधानसय

दवितीयाततीयातनयामकिासभिात। न च कतराथददरतसखयानमभधानमि कथ

कतराथददिाचकपदोतरततीयाददतनयामकम। चतरण पचयत तणडल इयाददसथलऽवप लकारसय

चतराददरतसखयामभधायकिादकििाददना एकिाददसामानयसयिकिचनादयमभधयिाददतत

िाचयम। यत: तदरतसखयानमभधायकि परकत न तदरतसखयातनषठिततयतनरपकिम,

अवप त तदविशषयकसखयापरकारकशाबदबोधाननकलिमि। तथा च

कतराथददविशषयकसखयानियबोधाजनकलकाराददसममभवयाहतकतराथददिाचकपदात ततीयादयो

भिनतीयतरि तदनशासनतापयथम। चतरण पचयत तणडल इयादौ

चतराददविशषयकसखयानियबोधकि नाखयातसय, आखयाताथथभािनाया यतरानिय:

तदविशषयकसखयानियबोधसयिाखयातन जननात, तादशभािनानियबोध विशषयशच

परथमानतपदोपसथापय एि। चतर: पचतत तणडलममयादौ चतरदद: सािादि भािनाविशषय:।

चतरण पचयत तणडल इयादौ त परमपरया। चतराददतनषठभािनाजनयफलशाली तणडल

Page 45: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

45

इयाकारकबोधसयि ततरोदयात। तसमात ततबादरवप सखयाबोधकि-मािशयकममतत - तनन

विचारसिम।

तथा दि कतराथददतनषठसखयानियबोधाननकलि यदद तादशबोधोपधायकजञान-

विषयिाभािितति तदा यादशततबाददजञानन सिकायथनतरविरिात तादशबोधो न

जतनतसतदयोर ततीयादयापवत:। यदद च तादशबोधसिरपयोगयजञानाविषयिाभाि: तदा

यराददसममभवयाहतामन-पदाददजञानसयावप तादशबोधसिरपयोगयिात तसिरपयोगयजञाना-

विषयततबाखयातसयिापरमसदचध:।

अथ कतराथददविशषयकसखयानियबदचधिािकचछननजनयतातनरवपतजनकतािचछदक-

विषतयिातनरपकिमि तादशबोधाननकलिम। चतर: पचतीयादद-िाकतयघटकततबादद-

विषतयता चतराददविशषयकसखयानियबदचधिािकचछननजनयतातनरवपतजनकतािचछददक।

तादशानियबदचधिािकचछनन परतत चतराददपदसममभवयाहतततबाददपदजञानसय ितिात। चतरण

पचयत तणडल इयाददिाकतयघटकतयाददपदविषतयता च न तादशी, चतराददपदसममभ-

वयाहततादशपदजञानिन तादशबदचधिािकचछनन परयित िात। न च “चतर: पचयत”

इयादौ चतरविशषयकाखयाताथथसखयानियबोधोपततया

चतराददपदसममभवयाहततयाददपदजञानिन तादशानियबदचधिािकचछननितताऽितितत

“चतरण पचयत” इयाददिाकतयघटकीभततयादद-पदविषतयतावप तादशयितत िाचयम। “चतरण

पचयत”, चतर: पचयत” इयाददिाकतयाचचतराददविशषयकसय भािनाया:

सखयायाशचानियबोधसयानदयात। तदविशषय-कतदभयानियबोध

परथमानतचतराददपदसममभवयाहतशबाददविकरणोतरततदाखयातपद-जञानिन ितिात चतरण

पचयत तणडल इयाददिाकतयघटकतयादीना तादशसममभवयािाराददशनयतया, तदविषतयताया

अतादशिात।

चतर: पकषयत इयाददत:, तणडल: पकषयत इयाददतशच चतरतणडलाददविशषयक-

सखयानियबोधोपततया चतर: पकषयत तणडल इयतर उभयविशषयक-

Page 46: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

46

सखयानियबोधौपतयकतादशसममभवयािारजञानविषतयताया: पकषयत इयादौ सततिन

कतथकमथणोसततीयादवितीययोरपरसकततािवप न तादशिाकतय वयपनना: परयञजत। कतथरर

सािात कमथणण च दमशथतपरपरया यरपदभािनाविशषणकानियबोधजनकताया

आखयातसयावयपननतया तादशिाकतयादभयविशषणकानियबोधासभिात।

न चाकाङिायोगयताददसततिाकथनन तादशानियबोध इतत िाचयम। अरया

एकविधानियबोधऽनयविधानियबोधसामगरया: तदघटकतापयथजञानसय िा

परततबनधकिोपरमात। न च चतरण तणडल: पकषयत, चतरसतणडल पकषयत

इयाददिाकतयदियविषयकसमिालमबनदशायामवप उभयविधानियबोधानपपवतररतत िाचयम।

तादशकविधानियबोध तादशानयविधानियबोधपरिनारहयणाणतथाविधाखयातधममथक-

परकतानियबोधपरिजञानसय िततया चतर: पकषयत तणडल इयकिाकतयात

तादशदविविधानियबोधिारणसय दमशथतिाकतयदियात तदपपादनसय च शकतयिात।

न च तनरकततसखयानमभधानसय ततीयादवितीयातनयामकि चतरण सि दशयत, चतर: सि

पशयतीयादौ ततीयादवितीययोरनपपवत:। कतराथददविशषयकसखयापरकारकानिय-

बोधौपतयकाकाङिाजञानीयविषतयितनरपकिसय ततराखयात सततिाददतत िाचयम।

कतराथददपरयपदाखयातपदयो: सममभवयािार: सखयानियबदचधिािकचछननपरयोजक-

विषतयिातनरपक: तपदोतर ततीयाविभककततररयि तनयमोपरमन परथमसथल

चतरपरसिपदाखयातपदयो:, दवितीय च तपरचतराखयातपदयो: सममभवयािारसयि

तदविशषयकसखयानियबोधपरयोजकतया िमण चतरपदसिपदाभया ततीयादवितीययोरनप-

पततयनिकाशाददतत चनन।

अनमभदित इयचधकार कतथकरणयोसततीययादयनशासनसय कक परयोजनममतत

िकततवयम। चतर: पचतत, तणडल: पचयत इयादौ चतरतणडलपदाभया दवितीयाततीययोरपरयोर

इतत चत, तकक मणणमनतराददनयायन तादशानशासनसय तथाविधपरयोरविरोचधता? यन

तदभािसतपरयकतत: सयात। न चि सभितत। पचतत, पचयत इयाददकियायोर

Page 47: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

47

कतथकमथिाचकपदाननतरततीयादवितीययोरसाध िसय तकतथ ितकमथ िाददबोधौपतयका-

काङिाददरदििाददरपसय परततपवत: परयोजन तसयतत चत तदिथ उकतततनयमपरतयावप न

ततसतललाभ:। परथमानतचतरतणडलाददपदततदाखयातपदयो: सममभवयािारसयि

चतरतणडलाददविशषयकततदाखयाताथथसखयानियबोधपरयोजकतया चतरण पचतत, तणडल पचयत

इयाददिाकतयघटकचतरतणडलाददपदततबाददपदयो: सममभवयािारसयातथािन

तदघटकततीयादवितीययो: साध िसयोकतततनयमावयिचछदयिात। तसमानमखयभाकतत-

साधारणकतथ िकमथ ियो: कतथकमथिाचकपदसममभवयाहतलकतदचधतसमासरनमभधानमि

ततीया-दवितीयददतनयामकम। मशरोमणणमभरतरि तनभथरो विदित:। लादीना तदनमभधायकि

च न तदिाचकि तकननषठिततयतनरपकि िा। आमनपदसयाखयातिन लिाददना िा

कतथ ितनषठशककततलिणा-तनरपकिात कतथ िानमभधायकाखयातसयिापरमसदध:,

तचछाबदबोधौ-पतयकाकाङिाशनयिमि तत। चतरण पचयत तणडल इयादािाखयातसय

कतथ िाददिाचकिऽवप तचछाबदबोधौपतयकाकाङिारादिय ततराितमि, मि ।

चतराददपदोतरततीययि कतथ िबोधसमभिात ततर तादशाकाङियाः अकलपनात इयवप न,

चतरण पचयत इयादौ ततीयानपपत:, पकषयत चतर इयाददतशचतरादौ पाककत: किलात

पकषयत इयाददतशच मखयविशषयतया तसय बोधातादशाखया-तधािोरानपिीविशषाकाङिाया:

कततबोधौपतयकिात। न च सममभवयािाररपाकाङिि विििणीया, परकत च

परकततपरयययोरानपिीरपाकाङिा न त सममभवयािार इतत नोकततानपपवतररतत िाचयम।

तथा सतत चतरण पचतीयादािवप ततीयाया: साधतापत:। तादशचतरपदाखयात-पदयो:

सममभवयािारसय कततबोधानौपतयकिात।

चतरण विजषयत मतर इयादौ ततीयानपपतशच। विजषयत मतर इयाददत:

मतरकततबोधातादशाखयातमतरपदयो: सममभवयािारसय कततबोधौपतयकिात। कक त

ततापयथशनयिमि। तथा च चतरण पकषयत इयादािाखयातसय कतथ िाददतापयथकि

ततीया असाधरि। तथा च चतरण पचतीयादािाखयातसयाथाथविििाया ततीयायाः साध िऽवप

Page 48: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

48

परसमपदसया-साध िानन परयोरः, परसमपदसयासाध ि च धािथथविशषयसय

परययनाविििण भािकमथणोररतत सतरणामनपदतनयमात। आखयाताथथ-विििाया न चतरण

पचत इयाददपरयोर:, शबाददविकरणसयासाध िात। कतथ ितापयथकसािथधातकयोर एि

तसाध िात। कतथ िकमथ िोभयतापयण मतर: पकषयत तणडल इयादयसत न परयोरा:।

तदकतर-बोधऽनयपरिनारहयमाणाखयातधममथकपरकतानियबोधपरिजञानसय ितिात। चतरण

पकषयत तणडल इयादौ कतथ िादाखयातसय तापयथगरि कमथ िादयनियबोधोऽवप न भियि।

अथ पवकातन भङकतत चतरः ओदन: पकतिा भजयत” इयादौ कता िमण

कतथ िकमथ िानमभधानाचचतरपदौदनपदादयतर ततीयादवितीय कथनन सयाताम? न च

कतानमभधानऽवप आखयातन तदमभधानाननानमभदिति, सममभवयाहतपदामभदिति-

सामानयाभािसयिानमभदितपदन विििणात सममभवयाहतततकरणाचच “चतरण रमयत

गरामसत मतरो रचछती”यादौ न ततीयादवितीययोरनपपवत:। रचछतत, रमयत इयाखयातसय

ततपदासममभवयाहतिाददतत िाचयम। तथा सतत “थञजानन चतरण पचयत, भोकततवयमोदन

पचतीयादौ ततीयादवितीययोरनपपवत:, कता कतथ िकमथ ियोरमभधानात। कता ततर

भोजनकतथ ितकमथ ियोरममधानऽवप पाककतथ ि तकमथ ि चानमभदितममतत चकि परकतऽवप

तदनमभदितमि। न च परधानकियातनरवपतकतथ िादयनमभधान ततीयाद: साधततत।

तदकततम- “परधानशकतयमभधान रणशककततरमभदितिपरकाशत” इतत, शककतत: कतथ िाददकममतत

िाचयम। तथावप “चतरण दशयमान घट मतर: पशयती”यादौ जञानभदन विषयताभदाभािात

चतरदशथनमतरदशथनोभयतनरवपतविषयिरपकमथताया: कतामभधानाद दवितीयानपपवतररतत

चनन। ततपराततपददकाथथविशषणिमातरण कतथ िकमथ िादयविििाया एि

तदनमभधानपदाथथ िात। ततपराततपददकाथथविशषयतया कमथ िकतथ िादद-विििाया

दवितीयाददविभकतत: साधिममयथ तापयथसय पयथिमसतिात। शषमाखयाताथथविचारािसर

वििचतयषयत इयलमतराचधकतयन।

Page 49: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

49

आखयातदवििचनबििचनयोसत सखयाबोधकिमािशयकम। चतरो मतरशच रचछत: चतरो

मतरो दिदतशच रचछनतीयादौ

"चनदर कलङकक: सजन दररदरता ततवकासलकषमी: कमलि चञचला ।

मखापरसाद: सधनि सववदा यशो ततवधात: कथयषटनत खषटडडतम'' ।।

इयादौ च दवििबििबोधकसपोऽभािात ।

न च ततर सबकिचनसयि दवििबििादौ लिणा असत इतत िाचयम ।

आनशासतनकाततररकतताथ सकबिभकततलथिणाया अनभयपरमात । अनयथा चतरो मतरशच

रचछत इयाददकषिि छनदमस लिणयि सिाददना दवििाददबोधनसभिात

औजसाददरपादमशसमततदिारा दवििाददबोधतनिाथिाय छनदमस “सपा सलधग” (पा.स.7.1.39)

इयाददसतरण औजसाददसथान सिादयादशसय ियरथयाथत। चतराददपदोतरकिचनसय

दवििाददलािणणकि तदपरकयथथमतराददसाधारणदवििाददबोधसयोकततवयपवतविरोधनान-

पपतशच। आखयाताथथसखयानियबोध च समानविशषयकतदथथभािनानियबदचधसामगरी

अपकषिता, भािनाया बाधाददगरिकाल तापयाथगरिशनयकाल िा उकततसथल

दवििानियाबोधात। भािनाया अविशषय धािाथाथदौ सखयानियबोधाचच। तादशसामगरया:

सखयानियबदचधिािकचछनन परतत सिातनयण ितता, तदकलपनऽवप

आखयातजनयसखयोपकसथततयोगयताजञानविशषाददघदटत-सामगरया

भािनानिरादिसखयानियबोधसय कदापपजननात।

सखयानियबोधसाधारणभािनानियबोधिािकचछननितनामवप तादश-

सामगरीघटकिनापततयभािात। न च तादशकारणाना भािनानियबदचधि सखयानियबदचधि

िा जनयतािचछदकमपयत इयतर वितनरमनाविरि:। सखयामविषयीकयावप

भािनानियबोधसयानभिमसदधिात। दवितीयसय जनयतािचछदकिासभिाददतत ददक।

अथ रणाददिाचकपदोतरदवििचनबििचनयो: कथ दवििाददबोधकता? सखयायाः

रणिन रणादौ बाधात। न च ततर सिाशरयसमितिाददसबनधन दरवयरत दवििाददकमि

Page 50: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

50

भासत इतत िाचयम। एकवयकततािवप तादशसबनधन दवििादः पररसमापततया

एकमातरतापयणावप दवििचनादयापवतररतत चत, मिम। अपिाबदचधविषयिमि

तदतरदवििचनाददना बोयत। तचचकमातरिवतधमथसय परकयथथता-िचछदकिसथल

परकयथथतािचछदकवयापयिविमशषटपयाथकपतसबनधन परकयथऽनितत। अनयतर त

शदधपयाथकपतसबनधनतत न दिनदिाददसथलोकततदोष इतत विदषा परामशथ: ।

।। इनत परथमा ।।

अथ दततवतीया

“कमवणण दततवतीय”यनशासनाकमथ ि दवितीयाथथ:। ततर कमथपदसय धमथपरिात

सपतमया िाचकताथथकिात। कमथणशच न तथाि कमथणण नामाथथसय

गरामादरभदानियसभिवप धािथथरमनाददना तदनियासभिात रौरिाचच। कमथ ि च

कियाजनयफलशामलिम। ततर च किया धातत एि लभयत, जनयजनकभािसय च विनि

पदाथथ ि ससरथमयाथदया भान सभितीतत फलमातर कमथपरययाथथ:। न च

सयोरविभाररपफलमवप धातलभयमि, रममयकजपरभतीना तदिकचछननसपनदाददरप-

वयापारिाचकिा-ददतत िाचयम। वयापारमातरसय धािथथ िात।

फलविशषानियबोध च धातविशषजनयवयापारोपकसथतिततया ‘गराम यजती’यादौ

धािथथसपनद गरामतनषठविभारजनकिमि, ‘गराम रचछती’यादौ च धािथथसपनद

गरामतनषठसयोरजनकिमि परतीयत न त विपरीतम। गराम रचछतीयाददिचच “गराम

सपनदत” इयादयो न परयोरा: दवितीयादरथमयादयपसथावपतसपनदादािि

फलानियबोधकिात। सपकनद-परभ यपसथावपत तकसमन दवितीयाददना

फलानियबोधजननासभिात। न दि यन कन चचदपसथावपतयोरिाथथयो: परसपरमनिय:

परतीयत। तथा सतत घटकमथिाददपदोपसथावपतयोरवप घटकमथ िादयो:

परसपरमनियबोधपरसरात कञाददसमानाथथकयतधातपसथापययन विषतयतामकदवितीया-

थाथनियसभिन ‘घट करोती’ततिद ‘घट यतत’ इयाददपरयोरपरसङराचच। अवप त

Page 51: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

51

ययोयाथदशानियबोध आकाङिा तदपसथावपतयोरि तादशानियबोध:। आकाङिा च

दवितीयादरथमयाददना कञाददना च कलपयत न त तसमानाथथकनावप सपकनदयततपरभततनतत।

न चाकाङिातर सममभवयािार:, स च रमयाददनि सपनदयाददनाततप समान एितत िाचयम।

यतो दवितीयादरथमयाददसममभवयािारसयि फलबलादनियबोधौपतयकिमपरमयत न त

सपकनदपरभततसममभवयािारसयतत न तसयाकाङिािमनियबोधौ-पतयकसममभवयािारसयि

तथािम। अत एि समानाथथकिऽवप रमयादररि न सपनदयाद: सकमथकिवयििार:,

फलाकनितवयापारबोधकधातिसयि तकननयामकिात।

अथ धातोवयाथपारमातरिाचचि “यजतत रचछतत यारो

रमन”ममयाददिाकतयादविलिणबोधपरसङर:। न दि शककततभरमादयजनय-

योसतादशािाकतयजनयबोधयोरिलिणय ककशचदभयपतत। तथा सतत याराददतापयण

रमनाददपद वयपनना अवप परयञजीरन। न च ततर फलविशषािकचछननवयापार लिणा

सिीकियत इतत विलिणबोधोप-पवतररततिाचयम। लिणया विलिणबोधजननऽवप

शकतयाविलिणबोधजननसभिन दमशथताततपरसङरसय दिाथरिात। न च

रमयाददशककततजञानजनयाथोपकसथया फलाविषयकानियबोधसय कतरापय-जननात

तादशोपकसथततघदटतसामगरीशरीर फलविशषबोधकसामगरयवप तनिशयत। तथा च

याररमनाददपदयो: शकतया नाविलिणबोधजनकततत िाचयम।

यकजरमयोरकाथथिाचकतारपपयाथयता विपयथसयतो रमनाददपदात याराददपदजनय-

बोधसमानाकारकबोधसय सिाथनभिमसदधतया रमयाददशककतत-जञानाफलाविषयकबोधसयावप

परमसदधः ।

एि तादशसय पसः गराम रचछतत गराम यजतत इयाददतोऽपयविलिणबोधोदयात

फलविशषबोधकसामगरया रमयाददपदजनय-बोधतनयामकताया िकततमशकतयिात। तथा

चाभरानतसयावप भिनमत ततोऽविलिणबोधसभिन एकविधबोधतापयण वयपननाना तादश-

परयोरपरसङरो दिाथर इतत चत –

Page 52: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

52

मिम कमथपरययासममभवयाहतयाररमनाददपदसय ततफला-

िकचछननवयापारऽनाददतापय कलपयत न त किलवयापार। अनाददतापयथमि च

सिारमसकपरयोरतनयामकममतत एकाथथतापयण परामाणणकाना सिारमसको न

याररमनाददपदपरयोर:। एि यकजरममपरभततसममभवयाहतकमथपरययसय फलविशष एि

तनयत तादश तापयथममतत न विभाराददतापयण गराम रचछतीयाददपरयोर:।

तदथथबोधकिमातर त न तदथथतापयण सिारमसकपरयोरतनयामक तथा सतत शककततभरमाददना

घटपदसयावप पटाददबोधकतया ततापयणावप सिारमसक घटाददपदपरयोरापत:। नावप शकतया

बोधकि तथा। तनरढलिणयावप सिारमसकपदपरयोरात। शककततभरम लिणाजञान चानतरण

रमयादविथभाराददरपफलविशवषतसपनदाददबोधकिाभाितनयमोऽमसदध एितत

तापयथभरमसिकतशककततपरमया तादशबोधजननऽवप न ितत:।

विना लिणागरि भरमानधीनतादशबोधो रममपरभतततो न सभितीयि तनयम:। स च

तापयथभरमणि तनिथितत विभारादयथ पिथपिषा-मनाददतापयथभरमितो िकतत:

सिकीयतापयण गराम रचछतीयाददपरयोरो यतर ततर शरोतसतापयथभरमासभिऽवप

िकतततापयाथनाददिभरम एि परयोरसपादनदिारा तदथथशाबदबोधपरयोजक इतत न

तादशतनयमिततररतत पराचीनपथपरररकापरकार:।

नवयासत-सयोराददरपफलविशषािकचछननसपनदो रमयादयथथ:, तदधािथथतािचछदकफल-

शामलिमि तदधातकमथ िम। नातो रमयाददकमथ िसय पिथदशादौ परसङर:। न िा सपनद:

सकमथकिम। ततर फलसय धािथथतानिचछदकिात। एि च धातरि फलविशषलाभात,

फलानितयनी िवतरि दवितीयाथथ:। न च “कमवणण दततवतीय”यनशासनविरोध:, तसय कमथणण

फलतनषठाधयिानितयतन परकतततापय तदतर दवितीययथथ-किात। न चि तसय

शककततगरािकिानपपवत:, अनाददतापयथ-गरिसपादकिन परपरया शककततगरािकिसभिात। न

च फलसय पदाथकदशतया ततर दवितीयाथथितरनियासभि:, वयपवतिचचयण परकत

एकदशानियसिीकारात।

Page 53: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

53

अथ रमन न सपनद इयाददतो धािथथतािचछदकफल सपनदभदानियबोधसभिन

एतादशपरयोरसय िारणाय फलविशषयकानियबोध तदविशषयकिवतजञानजनयफलोप-

कसथततिन ितिकलपनसयािशयकिात तादशकारणबाधन धािथथतािचछदकफल

दवितीयाथाथनियासभि:। न च यादशपदसममभवयािारजञानात फलविशषयकसपनदभदानिय-

बोध: परमसदध: तादशपदसममभवयािारजञानतादशपदजञानजनयफलादयपकसथततघदटत-

सामगरयासतादशानियबोधोपादपरयोकजकाया असततिनोकततसथल तदापततयसभि इतत िाचयम।

यतर रमनाददपदादि लिणया शककततभरमण िा सिातनयण फलोपकसथततसततर

फलविशषयकसपनदभदानियबोधपरमसदया रमनपद-सममभवयािारतजजनयफलोपकसथतत-

घदटतसामगरयाः फलविशषयकसपनदिादयिकचछननभदानियबोधपरयोजकताया आिशयकिात

तदबलन शककतत-परमाधीनबोधऽवप फलाश सपनदभदाददभानपरसङरात।

एि च फलवयापारयो: पथकतशककततसिीकारपिऽवप न तनसतार:। तथािऽवप दि रमन न

सपनद इयादौ फल शककततपरमया सपनदभदानियबोधसभिन तादशपरयोरापतदथिाथरिाददतत

चनन। तदविशषयकिवतजञानजनयतदपकसथततजनयतािचछदककोटौ तादशोपकसथय-

वयिदितोतरितनिशनमािशयकम। विमशषय ततपदमनतभाथवयि पदाथोपकसथतरकक-

विधबोध नानाितताया वयिसथावपतिात एकपदाधीनतदविषयकशाबदबोध

पदानतरिवतजञानजनयतदपकसथतवयथमभ-चारसय परकारानतरण िारणासभिात। एि च

धािथथतािचछदकफल दवितीयाथाथनियबोधऽवप िततविरिः, ततर एतादशकारणसय

वयमभचारापरसकततररतत वदषटनत।

अतरद चचनयत। वयापारमातरसय धािथथतायामवप सिाथनपपतीनामदधतिात

फलािकचछननवयापारसय ररतया तथािमनचचतम।

अथ फल दवितीयाद: शकतयनतरकलपनामपकषय धातोविथमशषट शककततकलपनमिोचचतम।

न च भिनमतऽपयाधयि दवितीयाद: शकतयनतरसय कलपनीयिातदश सामयममतत िाचयम

गराममयासत गराममचधशत गराम सयनकततीयादौ दवितीयाया: सिथमत एिाधयिबोधकतया

Page 54: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

54

दवितीयाद: फलिाचकिमतऽवप आधयििाचकताया आिशयकिात। न च दवितीयाया:

सयोराददिाचकिमत आधयि तसया लिणि न त शककततररतत िाचयम।

आधयतािसयासिणडतया सयोरिाददसमशरीरिात सयोरिादयिकचछनन तदिकचछनन िा

शककतत: कलपयत इयतर वितनरमकासभिात। असत िा ममापयाधयि लिणि शककततसत

सखयायामि।

यदद च दवितीयाद: फलबोधकतामत फलवप तसया लिणि न त शककतत:, शककततसत

सखयायामि सयोरविभाराददरपपरयकफलापिया सखयाया तपरयोरपराचयथसय

वितनरमकिाददयचयत, तथावप तनमत धातजनयशदधवयापारोपकसथत: शाबदबोधितता-

कलपनमचधक दवितीयादयसममभवयािारसथलानरोधन फलविशषािकचछननवयापार

धातोलथिणाया, भितामपयािशयकिादधातजनयतादशवयपारोपकसथततितताया

उभयमसदधिात। यदद च सपनदत इयाददत इि शककततभरमात लिणातो िा

रचछतीयाददतोऽवप शदधवयापारबोध आनभविक इतत मनयत, तथावप तनमत शाबदबदधौ

दवितीयाददजनयफलोपकसथत: कारणताया: कलपनाचधकतयम। तजजनयाधयिो-

पकसथततितिकलपनसय चोकततसथलानरोधन उभयमत एिािशयकिाददतत चत,

असत तनमत तादशकारणताया आचधकतयम, नवयमत त गराम

रचछतीयाददिाकतयजञानघदटतशाबदसामगरया: समानविषयकानममयादद-परततबनधकताया

फलपरकारतातनरवपतवयापारविशषयताशामलिन धातजनयोपकसथततनथिशानीयतया

तसयासतादशविशषयताशमलिन वयापारविशषयता-तनरवपतफलपरकारताशामलिन ना तनिश

इयतर वितनरमनाविरिात सामगरीपरततबनधकताचधकतयमिचछदकरौरि च।

पराचीनमत दवितीयाजनयफलोपकसथत: सामगरयनततनथिशसत नवयमत-

मसदधतजजनयाधयिोपकसथतततनिशसथलीय इतत नवयमत तादशसथल

शाबदबोधसयाचधकविषयतया तापयथजञानाददकमपयचधकविषयकिमि शाबद-धीितभथविषयतत,

परततबनधकसामगरयामपयनतभथविषयतीततचरौरिम।

Page 55: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

55

अथ फलसय दवितीयाथथ ि “भमम रचछतत न मिीरिमम”यादौ

मिीरििवतसयोरादजथनकतासबनधािकचछननाभाि एि नञथो िाचय; स च

िततयतनयामकसबनधसयाभािपरततयोचरतानिचछदकतया अपरमसदध:। नवयमत त

दवितीयाथथसयाधयिसय फलतनषठाभाि एि तथतत नानपपवत:। न च

भममकमथकरमनकतराथदौ मिीरिकमथकरमनकतथ िादयभाि: परतीयत इतत िाचयम।

कतथिाचकपदासममभवयािारसथल तदसभिात। न च ततरा पयाखयाताथाथनियबोधानरोधन

कतथिाचकपदायािारसयािशयकतया अयाहत-पदोपसथापयकतथयि तादशाभािो नञा

बोधतयषयत इतत िाचयम। आखयाताथथविशषयकसयापयनियबोधसय

सभिनायािारसयानािशयकिात। भमरथमन न मिीरिसययादौ दवितीया

समनानाथथकषषयथाथभािबोधकताया आिशयकिाचच। न दि ततरापयाशरयता-

सबनधािकचछननपरततयोचरताकरमनाभाि: एि परतीयत इतत समयक, अनयोगयनपकसथत-

नथञोऽनयोचरवितनमोकनाभािबोधकताया अवयपननिाददतत चनन, िततयतनयामक-

सबनधसयाभािपरततयोचरतािचछदकि दोष: क:?

अथ जनकताददसबनधािकचछननपरततयोचरताकसयोरादयभािसयात-ररकततसय कलपन

रौरिममतत चनन। तादशाभािसय सयोरजनकिादयभािसमतनयतिन तसिरपिातसय

चोभयिाददमसदधिात। अततररकततपरततयोचरताकलपन रौरिममतत चदसिद रौरिम।

उपदमशथतबिविधलाघिन ईदशरौरिसयाकककञचकरिात। अथ फलसय दवितीयाथथ ि

िततयतनयामकसबनधसयाभािपरततयोचरतािचछदकिऽवप “दरवय रचछतत न रण”ममयादौ

रणाददतनषठसय सयोराददरपफलसयापरमसदया नञथाथनियबोधानपपवतररतत चनन।

ततराधयतासबनधािकचछननपरततयोचरताकपरकयथाथभािसयि दवितीयाथ फल नञा

बोधनोपरमात। “रणो न रण रचछती”याददिाकतयसय उभयमत एिापरमाणिात। असत िा

ततराभािसय दविधाभानोपरमन रणभाििफलानकलसपनदाशरयिाभाििान रण इयाकारक

एिानियबोध:।

Page 56: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

56

पर त िततयतनयामकसबनधसयाभािपरततयोचरतानिचछदकि त नवयमतऽततप “दरवय

रचछतत नाभाि”ममयादौ रततविरिः। तथा दि समिाकतयसबनधािकचछननाधयति दवितीयाथो

िाचय:। अनयथा कामलकाददसबनधािकचछननगरामाददिवतसयोराददकमादायाततपरसङरात। तथा

चाभािाददतनरवपततथाविधाधयिादयपरमसदया तदभािबोधासभि:। तनरवपतिसबनधसय च

िततयतनयामकतया समपाचसबनधािकचछननाधतयाया तसबनधािकचछननपरततयोचरताक-

परकयथाथभािबोधो न सभियितयाहररनत।

अतरोचयत। िततयतनयामकसबनधसयाभािपरततयोचरतािचछदकि आधयि ससरथ:

विभकतत: सखयामातरमथथ: फलािकचछननो वयापारो धािथथ इयिोचचतम। असत च

वयपवतिचचयण नामाथथधािथथयोरवप सािादनियबोधः तथा सयततपरङरसय

परारपदमशथतपरकारण िारणसभिात। न चतकलप लाघिानिकाश:। फल

सितनतरशकतयकलपनन सामगरीपरततबनधकताया दवितीयाददजनयफलोपकसथतत-

धाथतजनयवयापारोपकसथततररयभयोपकसथयपिया धातजनयविमशषटविषयकोपकसथतरकसयाः

तनिशन लाघिात।

िसततसत, शाबदबदधरचधकविषयि राजञ: परष इयादौ सििाद:

ससरथतातनराकरणािसर सामगरीपरततबनधकताया लाघिसय दमशथतिाद

दवितीयादराधयिमथथ:, फलािकचछननवयापारशच धातोररयि यकततम। कमाथखयातसय

फलमथथ:। अनयथा गरामो रमयत इयादौ गरामाद: वयापारजनयफलाशरयि-

रपकमथ िपरतीयनपपत:। यादशविशषयविशषणभािापननयो: पदशकतयता,

तादशविशषणविशषयभािा-पननयोरि शाबदबोध भानसभिात। न त विपरीतविशषण-

विशषयभािापननयो:।

यि फल धातो: पथकतशकतयपरमात वयपवतिचचयण कतराथखयातसममभवयािारसथल

वयापारविशषणतया भासमानसय फलसय कमाथखयातसथल तदचधशषयतया भानममतत -

तनन। पथक शककततसिीकार शाबदसामगरया: परततबनधकताया विमशषटविषयकोपकसथततसथल

Page 57: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

57

उपकसथततदियतनिश रौरिात। रमयाद: समपिथयकजपरभततसमानाथथकता-भरमिताममि

विशषदमशथनामवप रमन न सपनद इयाददिाकतयासयोरादौ सपनदभदानियबोधापतदथमशथताया

दिाथरिाचच। सयोराददविशषयक-िवतजञानजनयतदपकसथततघदटतायासतथाविधानियिोध-

सामगया अितिात। ततदधातपसथापयवयापाराश ततदचधशषणकबोधतापयथजञानसय

तादशानिय-बोध परततबनधकताकलपन रौरिाददतत। फलसय दविधा भान चदनभिविरदध

तदा पनरनायया फलवयापरयो: खणडश: शककततदियमि धातो: सिीकरणीयम।

आखयातसयाशरयिमि ततराथथ:। अचधकमगर िकषयत।

अथ दवितीयाया आधयताथथकि वयापार तदनियतापयण सपतमया इि दवितीयाया

अवप परयोरापवत:। न दि रि पचतीयाददिद रि पचतीतत ककशचपरयङकतत। मि,

धािथथतािचछदकफलाश आधयिानिय एि तादशदवितीयाया: साकाङििकलपनात।

वयापार तदपसथावपता-धयिानियासभिात। सपतमयधीनाधयिोपकसथततसपतमीसम-

मभवयािारजञानघदटताया एि सामगरयासतादशानियबोधतनयामकिात। दवितीयासपतमयो:

समानाथथक-िऽवप वयपवतभदजञापनायि पथक पथक सतरण तयोविथधानात।

अथाधससयोरािकचछननसपनदसय पतधािथथ िात, धािथथतािचछदकी-भतफल

आधयिानियतापयण भमम पततीतत परयोरापवत:। न च दवितीयोपकसथताधयि-

परकारकफलविशषयकानियबोध रमयाददजनयफलोपकसथतततसममभवयािारजञानघदटतसामगरयि

परयोकजका, न त पतधातजनयतदपकसथततघदटता सामगरीतत नाततपरसङर इतत िाचयम।

पतधातनि यतर सयोरािकचछननरमन लिणाददनोपसथावपत ततर सयोर

दवितीयाथाथधयिानियात।

अराह:। धातजनयशदधसयोरािकचछननसपनदोपकसथत: शाबदबोध-कारणतायाम-

िचछदकघटकसयोरविषयतायामचधकरणनिकचछननि विशषण दयम। तथा च

तादशविषयताशामलसयोरोपकसथयाददघदटतसामगरया एि सयोरविशषयकदवितीयो-

पसथापयाधयिानियबोधपरयोजकिोपरमाननाततपरसङर:। न चिमवप फलािकचछनन-

Page 58: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

58

वयापारबोधकतया पत: सकमथकिवयििारापवतदथिाथरितत िाचयम। आशरयानिकचछननफला-

िकचछननवयापारबोधकिसयि तादशवयििारतनयामकिात। उतरदशान-िकचछननसयोर: फल

रमयथथतािचछदकममतत नानपपवत:। अत एिाकगनसयोरािकचछननकियानकलवयापारसय

जिोयथथतया धािथथता-िचछदकसयोराशरयसयापयगननथ तकमथता। आशरयानिकचछनना-

िचछदकताशरयफलिततिविरािात। सयोरतनषठाया अिचछदकताया आशरयणाकगननाऽ-

िकचछननिात।

न चाकगन विशवषतसयोरसय धािथथतािचछदकिऽगनौ घत जिोतीयतराननियपरसङर:,

उददशयतािचछदकविधययोरकतयाददतत िाचयम। ततर सयोरतनषठायामददशयताया

िनिराधयताससरणािचछदकतया सपतमयथथसयाकगनिवतिसय च विधयतया

उददशयतािचछदकविधययोरकतयानिकाशात।

िसततसत - ततर िहनरननियऽवप न ितत:। वयपननाना तादशपरयोरसया-

परमाणणकिात। ससकत बहनौ जियाददयाददसथल च विधयाशऽचधकािराि-

नाननासयिानपपवत:। घतादशचाशरयानिकचछनन-धािथथतािचछदकतािकियारपफला-

शरयिात कमथ िोपपवत:। यत धािथथतािचछदकि धातिवतगरिविशषयाश सािापरकारि,

तचच कियायामि न सयोराशऽपीतत नागन जथिोततकमथतापवतररतत - तदसत। अजा गराम

नयतीयादौ सयोरािकचछननकियानकलवयापाराददरप धािथ सयोराद: सािादपरकारतया

तदाशरयीभतगरामाद: कमथ िानपपततया नीििाददथविकमथकिवयाघातात।

अथातर गरामाद: परधानकमथ ि नासयिावप त रौणकमथ िमि। अत एि

तादशाकमथ िमाखयातन नामभधीयत। "परधानकमथणयाखयय लादीनािदथविकमथणामम''

यनशासनाददतत अजा गरमो नीयत इयाददको न परयोर इतत चतदिथ ततर गरामादररिातरावप

िधािथथतािचछदकता-िचछदकफलशामलिन रौणकमथ िापततया "िकहन घत जिोती"तत

परयोरापवतदथिाथरितत। असमनमत चाशरयानिकचछननसयोरविषयताशामलधात-जनयोपकसथतत-

घदटतसामगरया एि सयोर दवितीयाथाथनियबोधपरयोजकतया नतादशपरयोरापवतररतत।

Page 59: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

59

यत अधससयोरािकचछननसपनदो न पतयथथ:, अवप त

ररिजनयतािचछदकजाततविशषािकचछनन एि। अत एि फलािकचछननवयापाराबोधकिानन

सकमथकिममतत तनन, फलसय धािथाथघटकि सपनद एि सपतमयथाथनियसयोपरनतवयतया

पणाथददतनषठसय तसय भतलादयिवततया भतल पततीतत परयोरानपपत:। पणाथददरतसपनदसय

परमपरया भतलाददिवतिममतत चतदिथ ििापतततित िि पततीयवप सयात। असमनमत

चानयतर वयापार सपतमयथाथनियऽवप अतर वयपवतिचचयादधससयोररपधािथथतािचछदक

एि तदनिय इयदोष:। अनय त भमयाद: कमथ िविििाया भमम पततीतत परयोर इषट एि।

अत एि “दवितीयाचशरत”याददसतरण नरक पततत इयाददसथल

दवितीयासमासविधानमपपदयत। धािथथतािचछदकतािचछदकफल दवितीयाथाथनिय

एिाशरयानिकचछननफलोपकसथतरपिा अकगन जिोतीतत िारणाय सिीकियत इतत िदकनत।

तदवप न शोभनम। तथा सतत भमयाददपदोतर कदाचचसपतमी कदाचचद दवितीययतर

तनयामकाभािपरसङरात। वयापाराश आधयिविििाया सपतमी फलाश तदवििाया

दवितीययसयोकततयकतया फलाश एि सपतमयथाथनियसयािशय सिीकरणीयतया

िकततमशकतयिाददतत। बराहमणाय धन ददातीयादौ सिसिििसविमशषटपरसििानकला

इचछा धािथथ:। तादशसििरपधािथथतािचछदकफल एि दवितीयाथाथनिय:।

उपिायामततपरसङरिारणाय परसिितनिश:। दान च न सपरदान-सििजनकमवप त

तसिीकार एितत मत त सिसिििसान-कलपरसििपरकाररका इचछि ददायथथ:। ततर

सिसिििसरप-फलाशरयिादधनसय कमथता। धन परततरहणतीयादौ सिसििजनकचछा-

रपसिीकारविशषो धातोरथथ:। सिसििरपफल च दवितीयाथाथधयिानिय:। "तणडल

पचती"यादौ रपाददपरािवतजनकतजससयोरो धातोरथथ:। रपाददपरािवतरपफल च

तणडलाददिवतिानिय:। "ओदन पचती"यादौ ओदनाददपदसय तकननषपादकतणडलादौ

लिणा। अियवितन पाकानभयपरम च तणडल पचतीयादौ तणडलाददपदसय

तदारमभकपरमाणष लिणा। ओदन भङकतत इयादौ रलाधोनयन धािथथ:। तचच रलाध:

Page 60: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

60

सयोरा-िकचछननकियानकलवयापार:। तादशकियारपफल एि ओदनिवतिानिय:।

उकततयकतया रलाधोदशसय न कमथ िम। एिमनयसकमथकधातनामपयथाथ: सियमहया:।

रा दोकगध पय इयादौ दविकमथकधातसममभवया-हतरिाददपदोतरदवितीया

कियाजनयफलशामलिादनयदि कमथ ि बोधयतत। कारकाचधकारीयणा "अकचथत च" तत

सतरणापादानिादद-मभननधातपरततपादयानितयधमाथनतरािकचछननसयावप कमथसजञामभधानात।

"रिा पयो दोगधी"यादौ धातपरततपादयानितयरिाददसबनधो न वििकषित:, अवप त

िीरादयनियी स इतत कमथ िाविििया दवितीयानिकाश:, ककनत शौवषकी षषयितत। अतर

धातपरततपादयि तदथथतािचछदककोदटपरविषटसाधारणम। रा दोगधीयादौ

धािथथतािचछदककोदटपरविषठ एि दवितीयाथाथनियात। तथादि। िरणानकलवयापारो दिरथथ:।

दवितीयाथथशच जनकिसबनधन िरणानियी विभार:। विभार चाधयतया

परकयथथरिादरनिय:। एि च धािथथतािचछदकिरणरपफल परधानकमथ-

िीरादयकनितदवितीयाथथिततयनिय इतत रोतनषठविभारानकलपयोतनषठिरणानकल-

वयापारकताथ मतर इतत "रा पयो दोकगध मतर" इतत िाकतयाधीनो बोध:। न च

विभारोऽपादानिमितत तदविििाया दवितीयानिकाशतत िाचयम।

धातिवतगरिविशषयानितयनो विभारसयिापादानिरपिात। "ििापण पतती"यादौ

सपनदरपविशषयाश एि पञचमयथथविभारानियात। िसततो विभारािकचछननिरणानकलो

वयापारो दहयथथ:। रोपदोतरदवितीयाथथशच विभारानितयनी िवतरि। न चि

धािथथतािचछदकफलशामलिरप कमथ िमिातरावप परतीयत इतत न "अकचथत च"यसय

विषय इतत िाचयम। धािथथतािचछदकिसय धातिवत-गरिविशषयाश

सािादविशषणिरपिात।

यतर च िरणानकलवयापारमातर धािथथतया वििकषित िरणानितयविभारशच

विभकतयथथतया ततरापादानिबोचधका पञचमी। एतन कदाचचद रा दोकगध पय:, कदाचचचच

रोभयो दोकगध पय इयतर नातनयम:। अथ िा रौभयो दोकगध पय इयतरावप विभारो

Page 61: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

61

धािथथतािचछदककोदटपरविषठ एि। ििादविभजत इयतरिािचधिरपापादानिविििाया

पञचमी, आशरयिविििाया च दवितीया, अिचधि चाशरयिादनयदि सिरपसबनधविशष:।

अतर िरणानितयन: परसमितिसय दवितीयाथथ िात पयोतनषठिरणसय

पयोतनषठविभारजनकिऽवप न "पय: पयो दोगधी"तत परयोर:। परि च

विभारानितयतािचछदकािकचछननापिया बोयम। "दहयत रौ: िीर"ममयादौ

िरणजनयविभाराशरयिरप रिाददतनषठमपरधानकमथ ि-माखयाताथथ:। "अपरधान

दिादीनामम"यनशासनात िीरिवतिसय धािथथिरण एिानिय:। आखयाताथथिरण च

धािथथवयापारानिय:। तथा च विभारािकचछननिीरतनषठिरणानकलवयापार-

जनयिरणजनयविभाराशरयो रौररयाकारको बोध:।

अथ िा विभारिािरणवयापारष विशकमलतष धातो: शककतततरय;

विमशषटलाभोऽनियबलात। कमाथखयातसथल चाकाङिािचचयण तषा

विशषयविशषणभाििपरीयात वयापारजनयिरणजनयविभारपयथनतसय धातत एि लाभ:।

आशरयिमिाखयाताथथ:। एि च िरणविभारयोनथ दविधा भानम। रौणकमथसममभवयाहत

"दहयनत िीराणी"यादौ आमनपदन किलन धातसदितन िा

विभारािकचछननिरणाशरयिरपपरधानकमथ िसय बोधनऽवप एकदा

उभयविधकमथ िबोधनसयावयपननतया दहयनत िीराणण रौररयादयो न परयोरा:।

"पौरि रा याचत विपर" इयादौ सिोददशयकदानचछा याचयथथ:।

परधानकमथरिाकनितदवितीयाथथ: विषतयि धािथथतािचछदकदानऽनितत।

सविषयकजञानाददरपविषयोपदितचछाबोधकधातसथल इचछाविषयविषयिमि परधानकमथ िम।

अत एि घटो कजजञासयत इयादौ घटाद: सनननतकमथता।

अथि यदिसतविषयक दानमपरमसदध तदिसतरपकमथसममभवयाहत-धातघदटतिचस: का

रततररतत चत, या रततरथरन दददित इयाददकसय भरानतपरषीय-

ररनाददपरकारकदशथनचछाबोधकिाकतयसय। ररनविषयकिपरकारकदशथनचछाबोधसततरतत

Page 62: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

62

चददिावप रोविषतयतापरकारतातनरवपतसििचछातनषठविषयताशालीचछाबोधसतदिाकतसय

विशषादमशथमातर-विषयता च समा। वििचनीय चदमगर।

पौरिपदोतरदवितीयायासत िवतरिाथथ:। तसयाशच दानऽनिय:। पौरिसय

तादशदानाशरयिमिापरधानकमथ िम। न चिममचछाविशष-रपदानसयाशरयि कतथ िमितत

िाचयम। धातजनयपरततपवतविशषयीभतदानाशरयिसयि तकतथ िरपिात। अतर च दानसय

तादशपरततपताविचछारपधािथ विशषणिात। "चतरण पौरिो रा याचयत"

इयादािपयकततिमण चतरितीचछाविषयरोकमथकदानाशरय इयनियबोधो बोय:। यदयवप

तनरकततयाञचा मभिितत "ददियाचरचधपरकचछ-मभकषिचचञा”ममयतराथथपरमभकषयपादाननि

चररताथथतया याचरपादानमनथथकम, तथावप "याचमान: मशि सरा"तनयादौ याचतनथ

तनरकततमभिाथथकततत तदपादानम। ततर दि वयापारजनयिपरकारकचछा धािथथ:। इचछाया

परधानकमथकलयाणाकनितदवितीयाथथविषतयताया अनिय:। वयापार च सराकनितिवतिसय

दवितीयाथथसयानिय:, तथा च सरिवतवयापारजनयिपरकारककलयाणचछाशरय इयनियबोध:।

"रा ज मिरणदधी"यादौ दशानतरसचारविरोचधवयापारो धािथथ:। सचारविरोचधि

सचारानपादपरयोजकिम। अनपाद परधानकमथरोिवतिानिय:। दशविशषण भद च

जममतत दवितीयानताथथ-जपरततयोचरिानिय:। "रयत रा ज" इयादािनियबोध:

सियमिनीय:।

"रर धम पचछती"यादौ कजजञासाबोधकवयापारो धािथथ:। बोध ररिवतिसय

कजजञासाया धमथविषयकिसयानिय:। मशषय धम बरत इयतर जञानानकलशबदपरयोरो धािथथ:।

जञान धमथविषयकिसय मशषयिवतिसयापयनिय इतत। तनन चारतरम। तथा सतत यतर

कजजञासाविषयकचतरजञानचछया परशनसतादशशाबदाचच सामगरीबलन मतरसयावप

पचछककजजञासाजञान, ततर मतर पचछतीतत परयोरसय, एि यतर चतरजञानचछया बरत दििशाचच

मतरसयावप जञान ततर मतर बरत इतत परयोरसय चापत:।

सािादधािथथविशषणजञानरपफलाशरयतया ततर रिाथदीना परधानकमथतया अपरधान

Page 63: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

63

दिादीनाममयनशासनविरोधन पचयत ररधथम, मशषय उचयत धमथममयाददसथल च

लकाराददना तकमथ िामभधानानपपतशच।

पर त कजजञासाजञानोददशयकपरिततयधीनशबद: पचछतरथथ:। जञान ररिवतिसयानिय:।

शबद च धमथविषयकिसयानिय:। शबदसय च विषयता वयापारानबकनधनी, जञानसय

परमपरया शबदरपधािथथविशषणिात। तदाशरयीभतररोरौणकमथता। धमथसय च

धािथथविषयतया परधानकमथता। बरञशच जञानोददशयकपरिततयधीनशबदोऽथथ:, जञान

मशषयिवतिसय शबद च धमथविषयकिसयानियः। "अजा गराम नयतत" इयादौ गराम भार

िितीयादौ च उतरदशसयोरािकचछनन कियानकलवयापाररप परापण धातोरथथः। ततर

उतरदशसयोर गरामसय रौणकमथणः, कियारप च फल अजाददपरधानकमथणोऽनियः। तथा च

गरामिवतसयोरजनकाजाददिवतकियानकलवयापारानकलकततमातनयनियबोध:।

"अजा गराम नीयत, उहयत भारो गराम चतरण" इयादाितरदशसयोरािकचछननकियारप

फल कमाथखयाताथथसततर च धािथथसय तादशवयापारसय जनयतासबनधन तसय

चाशरयतासबनधन अजाभाराददरपपरधानकमथणयनिय:। गरामाददिवतिानियसत सयोर एि। एि

च चतरकततजनयो य: सयोरािकचछननकियानकलवयापारसतजजनयगरामिवत

सयोरानकलकमथिानजाददररयनियबोध:। न च कारकविभकतयथथसय धािथथ

एिानियतनयमापरययोपसथापयसयोर कथ गरामाददिवतिानिय इतत िाचयम। भतल घट

इयादौ घटाददपदाथऽपयचधकरणसपतमयथाथनिया-तादशतनयमामसदध:। अथ िा धािथथ

तािचछदकतािचछदकतया भासमान सयोर एि तदनिय:। फलवयापारयो: पथकतशककततमत

चाशरयिम-िामनपदाथथ:। सयोरािकचछननकियारपधािथथ एि वयापाररप-

धािथथविशषयतया आशरयिविशषणतया चानितत। तदकदश सयोर एि

गरामाददिवतिानिय:। चतरीयकततजनयवयापारजनयगरामिवतसयोरानकलकियाशरयः

अजाददररयाकारको बोध:।

Page 64: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

64

जञानानकलशबदशच "दरवय तनरपयती"यादौ धातोरथथ:। तादशविमशषटकाथथसय एकदश

जञानाश आधयिानियबोध च न दवितीयाया: साकाङिता सिीकियत, अवप त विषयतया

अनियबोध एितत मशषय दरवय तनरपयतीयाददनथ परयोर:।

यि धािथो जञानमि, तदनकलवयापारशच णणजथथ इतत। तदसत।

धातोशचरादयनतरथततया सिाथथ एि णणचो विधानात। अनयथा तनरपयतीयसय

जञापयतीयाददसमशीलतया मशषय शासतर जञापयतत इयाददिकचछषय तनरपयतीतत परयोरसय

दिाथरिात। अजा गराम यापयतत, मशषय शासतर जञापयतत, बराहमणमनन भोजयतत, यजमान

मनतर पाठयतत, घट जनयतत, नाशायतीयादौ णणचपरययपरकततभतधािथथ-

कतथिाचकाजाददपदोतरदवितीयाया: मखयभाकततसाधारण कतथ िमिाथथ:। “गनतबदधीतयादद”

सतरण कतथ: कमथसजञाविधानात। रततजञानोपततयाददतनरवपत कतथ ि चाशरयिमि।

रलाधससयोरानकलकियानकलवयापाररपभोजन-कणठतालिादयमभघातरपपाठतनरवपत च

तदनकलकततमतति नाशतनरवपत च परततयोचरिम। तसय च तनरपकतासबनधन

धािथऽनिय:।

नवयमत च यतराशरयि कतथ ि ततराधयि दवितीयाथथ:। यतरानकलकततमतति ततर

कततजनयि, यतर परततयोचरि ततरानयोचरि, तषा चाशरयतासबनधनि धािथनिय:।

रयथाथददभयोऽनयतर च णणचपरययपरकततधािथथकतथिाचकपदात न दवितीया, तादशकतथः

कमथताततदशाविषयिात। तन पाचययोदन सिायन यादय एि परयोरा:, न त पाचययोदन

सिायममयादय:।

कधचि पाकाददकतथः पाकाददकमथ िविरिऽवप णयनतसमदायसयावप धातिन तकमथतया

सिायाद: पाचययोदन सिायममयादय: परयोरा अवप साधि:। अत एिाकजगरित जनको

धनसतददयादयो भदटपरयोरा:। “गनतबदधीतयादद”सतर च तनयमपरतया रयथथधातयोर

कतथपरययासाध िजञापकम। तन पाचययोदन सिायनयाददिद अजया गराम

यापयतीयादयो न परयोरा इतयाह:। एषामयमाशय:। ितमतत च यनशासनात णणजथो

Page 65: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

65

ितकतथ िम, तचच सितनतरकतथपररणा अनयतनषठकतथ ितनिाथिकवयापाररपा, कतथ ि च

कतिचचपरयन: कतिचचदाशरयिाददक, यादशधाततराखयातन यादशकतथ ि बोयत

तदतरणणचपरययन तादशकतथ ितनिाथिकवयापारो बोयत। अत एि पाचयतीयादौ

पाकाददकतततनिाथिक:, जञापयतीयादौ जञानाशरयितनिाथिक:, नाशयतीयादौ

नाशपरततयोचरितनिाथिको वयापार: परतीयत। तनिाथिकि च सिरपसबनधविशष:, न त

जनकिम। अतो न नाशयतीयादािनियानपपवत:।

एि च णयनतधातपरततपादयतािचछदक फल कतथ िमि, तनिाथहयसयि फलिात,

तदाशरयतया सितनतरसय कतथः कमथता, तादशफलविशषणतया सितनतरकतथिवतिविििाया

पाचययोदन सिायममयादय: परयोराः । यदा त पाकाददविशषणतया सिायाददकतथ ि

वििकषितम, तदा पाचययोदन सिायनयादयः।

अथ यतर चतरमतरोभयकतथक एक एि पाकसततर चतरमातर परयोजयतत यजञदत मतरणानन

पाचयतीतत परयोरापवतररतत, ततरावप णयथथकतािि ततीयानताथथमतराददिवतिसयानियो िाचय:।

एि च मतर पाचयतीयाददिाकतयजनयबोधािलिणयाद दवितीयाततीययोसतापयथभदन

वयिसथाया न सरततररतत चनन। अरया ततर पाकाददविशषणकत: पारतनयण

वयापारविशषणीभतणणजथथकतािभदानियमपरमयोकतताततपरसङरसय िारणीयिात। पदाथक-

दश कतौ पाकादररि कतरपयनियो वयपवतिचचयात। िसतत: कतथ ि वयापारशच पथरि

णणजथथ:। विमशषटलाभोऽनियबलात।

कधचि, अनकलवयापार एि णणजथथ:, तदनितयनी रमनजञानभोजनाददकियि

धािथथतािचछदक फल, तसबकनधनसता-दशकियाकतथणयथनतकमथता। तादशकिया-

सबनधशचशरयिकततमततिादयनयतमो गराहय:। अतो रमनाददसबकनधकालादौ नाततपरसङर

इतयाह:। अतर च तादशकमथतािाचकपदात कदाचचद दवितीया कदाचचततीया इयतर

तनयामकाभाि:। तादशपदोतरयोसतयोसतलयाथथकतया विििाभदरप-तनयामकाभािाददतत त

चचनतनीयम।

Page 66: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

66

अजा गराम यापयत चतरणयादौ चतरकतथकवयापारतनिाथहय यदगरामिवत-

सयोरानकलकियाकतथ ि तदाशरयोऽजा इतत बोध:। ततर सयोरािकचछननकिया धातलभया,

सयोर गरामममयादददवितीयानताथथगरामाददिवतिानियबलात गरामाददिवतसयोरा-

िकचछननकिया लभयत। तादशयाः णणजथथकतथ िऽनिय:। कमाथखयाताददसममभवयािार-

तनयकनतरतवयपवतबलाचच तादशकियाकनितकतथ ि ततीयानताथथचतराददकतथ ि-

विशवषतवयापाररपापरणणजथन तनिाथहयिसबनधन विशवषतम अजाददरपकमीभतकतथरर

विशषणीभिदाखयाताथाथशरयि विशषणतया भासत।

य त रततबदधीयाददसतरसय सजञाविधायकि िणथयकनत तषामयमाशय: - वयापार एि

णणजथथ:, ततर धािथथकियाया: सिकतथ ितनिाथिकि ससरथ:। अतो न कतथ: कमथ ि

सतरानतरपरापतम। यापयत गराममजा इयादौ च सितनिाथहयकतथतातनरपकिसबनधन

वयापारविशवषतधािथथ: कतथ िऽनितत। तचचाशरयिसबनधन अजादौ विशषणतया भासत।

तादशवयापार ततीयानताथथसय चतराददकतथ िसय धािथकदश सयोराददरपफल च

दवितीयानताथथसय गरामिवतिसय विशषणतया भानम, णयनतोतराखयातसयावप

कतथ िमिाथथ:। ततर च तसय िवत: कतलपति। तचच उकततसय धािथथसय विशषयतया

परथमानतपदाथथसय च विशषणतया भासत। न च यकतसममभवयाहताखयातो-

पसथापयकतथ िसयानियबोधोपरम रमयत चतर इयतोऽवप रमनकताथ चतर इयनियबोध:

सयाददतत िाचयम। णयनतोतरयकतसममभवयाहताखयातसयि कतथ िानियबोधतनयामकिात।

अथिमजा यापयत इयादौ कतथ िसयाखयातबोयि

“कतवररशबबतय”पिादविषयतया यकोऽसाधतापवत:। न च याददशधाततर यसिथधातक विदित

तादशधािथथतनरवपतकतथ िसय तन विििायामि कतथरर शतरबयाद: शबाददविधायकिात,

परकत णयनतसमदायसय उतरमिाखयात, तन तदथथतनरवपतकतथ ि च न बोयत, अवप त

णयथथविशवषतधािथाथकनितकतथ िमितत न तादशापिादविषयततत िाचयम। कमाथखयातसथल

विशषयविशषणभाििपरीयन वयापारविशवषतककयाया अवप णयनतधािथथ िात।

Page 67: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

67

मिम। लकारसामानयिततया यतर कतथ ि परतीयत ततरि कतथरर शतरबयसय

शकबिधायकता, अतर कमथ िसमशील कतथ ि आमनपदिन शककतत:। िसतत: फलवयापारयो:

पथक धािथथतामत रचछतीयादाविि रमयत इयादािवप लकारणाशरयिरपकतथ िामभधान

यरनपपनन इतत, परसमपदसममभवयाहतधातना यादशविमशषटोऽथथ: परयाययत,

तादशविमशषटाथाथकनितकतथ िाममधानमि शकबिषय:। एि च परकतऽवप नानपपवतररतत

ययम। गरामो यापयत, अथो बोयत, इयादौ भािनाविशषयतया गरामादभाथनऽवप

रमनाददकतथ: कमथ िविििाया तसयिाखयाताथथविशषयतया बोधो वयपनन:। णयनत कतथशच

कमथण इयनशासनात। अतोऽजा गरामो यापयत मशषयमथो बोयत इयादयो न परयोरा:।

गरामो यापयत, अथो बोयत, इयादौ फल विषयिाददरप मखयभाकततसाधारण

कमथ िमिाखयाताथथ:। फलवयापारयो: पथगधािथथतामत आशरयिमिाखयाताथथ:।

धािथथवयापारविशषयतया तादशाशरयिविशषणतया च धािथथफलसय भानम,

णयथथवयापारसय जनयतासबनधनि धािथथकियाजञानाददविशषणि पिथिदि।

अजा गरामो यापयत इयाददकसत न परयोर:, दवितीयया कमथ िबोधन

धािथथवयापारविशषयतया णयथथबोधसामगरया: परयोजकिात। यराददसममभवयािारसथल च

धािथथविशषणतयि णयथथसय बोधात, णयनतधातो: सकमथकि तदतरभािाखयातसय भाि

चाकमथकभय इयनशासननासाध िाचच न तादशपरयोर:। गरामो यापयत इतत

भािाखयातपरयोरकसिषट एि। णयनतसय कमाथसममभवयािारात। एकदा

कतथ िकमथ िबोधकताया आखयातसयावयपननतया अजा गरामो यापयत इयादयो न

परयोरा:। एि तणडल: सिायन पाचयत, चतरणयादौ धािथ सिायाददकतथकिसय

तदविशषण णयथथवयापार विशषणतया च चतराददकतथकिसय ततीयानताथथसय बोध:। शष

पिथिददतत ददक।

गराम रचछतीततिसि रचछतीतत परयोरिारणाय परसमितिमवप दवितीयाथथ इषयत।

तसय च धािथऽनिय:। परि चकदशऽवप आकाङिािचचयात परकयथथसय

Page 68: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

68

परततयोचरतयानिय:। एि च गराम रचछतत चतर इयादौ गराममभननसमिता

गरामतनषठसयोरजतनका या किया तदाशरयतािाशचतर इयनियबोध:।

सितनषठसयोरजनककियाया सिमभननसमितिसय बाधासिमामान रचछतीतत न परयोर:।

यतर चोभयकमथभया मललयो: सयोरसततर मललानतरसमितकियाया:

सितनषठसयोरजतनकाया: सिमभननसमितिऽवप तादशकियाशरयताया: सिकसमन बाधाद

मलल: सि रचछतीतत न परयोर:। न च सितनषठसयोरजनकसिसमितकियाया

सिमभननसमितिसयायोगयतया तदभानपयबाचधत सितनषठसयोरजनकि विषयीकय

शाबदबोधसभिात तदथथमातरतापयण सि रचछतीतत परयोरो दिाथर एितत िाचयम।

परसमितिाशाविषयकसय दवितीयाधीनफलजनकिबोधसय कतरापयनभय-परमन तादशबोध

तदभासकसामगरया अपयपिणीयिात।

अथ सिसयावप दवििािकचछननसिभदिततिात सि रचछतीतत परयोरसय दिाथरतया

दवितीयापरकयथथसय परकयथथतािचछदकािकचछननपरततयोचरता-किसबनधनि भदऽनियो

िाचय:। तथा च चतरो दरवय रचछतत, मललो मलल रचछतीयाददिाकतयसयापरमाणतापवत:।

चतरमललाददतनषठकियायाः परकयथथतािचछदकीभतदरवयिमललिादयिकचछननमभननासमि-

तिात। ततदवयककततिानपकसथतािवप शाबदबोधोदयन त तदवयककततिािकचछनन-

परततयोचरतासबनधनानियोपरमासभिात। उकततयकतया सबनधघटको-पकसथतरवप

शाबदबोधऽपकषितिात। एकधमाथिकचछननपरततयोचरताया अनयधमाथिकचछननससरथ ि

मानाभािाचच। परततयोचरविशवषताभािबदध-विथमशषटिमशषयािरदितितनयमात अनितयता-

िचछदकािकचछननपरततयोचर-ताया: सबनधिासभिाचचतत चतदिथ,

कियानितयभदपरततयोचरतािचछदकिमि दवितीयाथोऽसत। भद

परकयथथसयाधयतासबनधनानिय इतत न काचचदनपपवत:। न चिमवप वििरो भमम

परयातीततिदवििरो वििर रचछतीतत परयोरो दिाथर:, वििरतनषठभममसयोरजनकतकियाया

वििरानतरतनषठभदपरततयोचरतािचछदकतया विहर वििरतनषठभदपरततयोचरता-

Page 69: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

69

िचछदकवििरिवतसयोरजनककियाशरयिसयाबाचधतिाददततिाचयम । वििरो वििर

रचछतीयादौ वििराददपरकयथथिवतिविमशषटसयोरसय कियाया सिजनकिसिाशरय-

तनषठभदपरततयोचरतािचछदकिोभयसबनधनानियोपरमात, वििरतनषठकियायासतदवििर-

तनषठसयोरजनकिन तजजनकतासबनधन तसयोरिततिऽवप वििरिवति-

विमशषटतसयोराशरयतदवििरतनषठभदपरततयोचरतािचछदकिाभािाननोकततोभयसबनधन

विमशषटसयोरितति-ममयनततपरसङरात।

एि सतत परसमिति सबनधघटकमि न त दवितीयाथथ इतत चत का ितत:। वििरो

वििरन रमयत इयादािवप सिजनयिसिािकचछननभदसामानाचधकरणयोभयसबनधन

कियाया: सयोरऽनिय इषयत, ततकियािकचछननभदितत भमयादािि

तादशभदसामानाचधकरणयसभिन ततकियाविमशषटसयोराददमिोपरमात, ततर

तकियाशरयवििर तदबाधन नाततपरसङर इतत ययम।

जञानाददरपसविषयकिसिमभधायकधातसममभवयाहतदवितीयाया:पराचीनमत तनरपकता-

सबनधन धािथाथनितय विषयिमथथ:। ततर परकयथथसयाधयता-सबनधनानिय:।

िततयतनयामकसबनधसयाभािपरततयोचरतानिचछदकतया घट जानातत, पट नयादािनपपतसततर

विषतयिाथथकिमि नवीना उपवणवयषटनत। ततर च परकयथथसय तनरवपतिसबनधन तसय च

धािथ आशरयतासबनधनानिय:। घटाददतनषठ जञानाददकमथ ि च जञानाददविषयिमि।

विषतयिादौ च दवितीयाया लिणि न शककततररतत सापरदानयका:।

िसततसत विषतयतािसय सयोरिादयपिया आधयिादयपिया चाररतया

ककधमाथिकचछनन शककतत: कलपयत इयतर वितनरमक दलथभम। एककसमन

परयोरभयसिमपयशकतयतनणथयममतत ततरावप शककतत: मसदयतीयिधयम। चतरण जञायत घट

इयादौ कमाथखयातसथल आखयातन घटादौ धािथथतनरवपतविषयि बोयत। चािषिादय-

िकचछननिाचकदशयाददसममभवयाहतदवितीयाया लौकककविषतयि, तादशकमाथखयातसय

Page 70: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

70

लौकककविषयिमथथ:। उपनीतसौरभाददविषयक-सरमभचनदनममयादयाकारकचािषादददशाया

सौरभ पशयतीतत, सौरभ दशयत इयादयपरयोरात।

अथि पषप कजघरतीयाददपरयोरानपपवत:। घराणजपरयिसय पषपादयश

लौकककिविरिात। तादशधातयोर विषतयिाददसामानयसय कमथपरययाथथ ि रनधसािाकार

उपनयमयाथदयाकाशाददभान आकाश कजघरतीतत परयोरपरसरन ततरावप लौकककविषतयताया एि

कमथपरययाथथतयोपरनतवयिाददतत चनन। घराधातोदिथ रनधलौकककपरयिि

शकतयतािचछदक, “घरा गनधोपादान” इयनशासनात। तसममभवयाहत-

दवितीयायाशचाधयिमिाथथतसय च वयपवतिचचयण रनधाददरपधािथकदशनानिय:। एि

च पषप कजघरतीयाददत: पषपिवतरनधलौकककपरयिाशरयतािातनयाकारक एि शाबदबोधो न

त पषपतनरवपतलौकककविषतयताशामलपरयिाशरय इयाकारक इतत नानपपवत:।

न चि सविषयाथथबोधकधातसममभवयाहतकमथपरययसय विषतयताथथकि-

तनयमभङरपरसङर इतत िाचयम। विषयानिकचछननतादशिसिमभधायक-

धातसममभवयाहतकमथपरययसयि तदथथकितनयमात। असय च रनधामकविषया-

िकचछननपरयििाचकतया तादशतनयमसयाबाचधतिात। न च घराधातसममभवया-

हतदवितीयाया रनधाकनिताधयिाथथकि आमोद-मपघरतीयादरनपपवत: रनधविशषरपा-

मोदपदाथाथधयिसय रनध बाधाददतत िाचयम। विषयािकचछननपरयिाथथक-

घराधातसममभवयाहतदवितीयाया एि आधयताथथकितनयमात। ततर विषयानिकचछननसयि

परयिविशषसय लिणया घराधािथथतोपरमन विषतयताया एि तदथथ िात।

िसततसत पषप कजघरतीयादौ समिायािकचछननाधयि-ससराथिकचछननपरकारति

दवितीयाथथसतसयाशच रनधतनरवपतलौककक-विषतयताशामलपरयिामकधािथकदश

विषतयताया तनरवपति-सबनधनानिय:। तन इदानी पषप रनध

इयाददपरययसयाधयताससरण कालाददपरकारकिऽवप तादशपरयिदशाया न काल

कजघरतीयाददपरयोर:। तादशजञानीयरनधाददविषयताया तादशकालाददपरकारतातनरवपति-

Page 71: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

71

विरिात। अत एि "तदानन मतसरशभ कषकषतीशवरो रह: समाघराय न तषटपतमाययौ।"

आघरातवान गनधवह सगनधम'' इयादौ च उपाचधतनषठरनधगरितापयणि कजघरत: परयोरात।

तादशरनध च आननरनधििाददिवतिसय बोधऽवप न ितत:

तादशरनधसयाननादयिवतिऽवप आनन रनध इयाकारक-बोधीयरनधविषतयताया

आननाददपरकारतातनरवपतिन िाकतयाथाथबाधात। िायिानीतचमपकरनधसय यतर

िायिाददिवतिनि गरि:, ततर चमपक कजघरतीयाददपरयोरो नषयत एि।

यि आधयतामातर दवितीयाथथ:, न त समिायािकचछननि-विशवषतमाधयिम। तथा च

मखाददससषटमवतकाददरनध परपरासबनधन मखाददिवतिसय सिात न

तादशसथलऽनपपवतररनत–तदसत, तथा सतत काल कजघरतीतत परयोरसय दिाथरिात।

पषपमाघरायत इयादौ च तनरकततपरकारिमाखयाताथथ:। आशरयतासबनधन पषपादयकनित

तकसमन धािथथपरयिसय तनरवपतिसबनधन तदविशषणतापननरनधविषतयतायाशच

तादशसबनधनानिय:। एकधममथविशषणतयोपकसथतसय सिातनयणानय-

विशषणतयानियबदधरिावयपननिात।

अतर च परयिपारतनयणि रनधविषयताया आखयाताथऽनियन वयपवतविरोधविरिात।

असत िा रनध: लौकककविषयतापरयि च विशकमलतमि धातोरथथ:।

कतराथखयाताददसममभवयािार रनधविषयताया: परयिविशषणतया

कमाथखयातसममभवयािारसथल च परयिविशषयतयानिय इतत न ककशचददोष:।

कजघरयथथरनधविषतयतातनरवपततनरकततपरकारताशरयमि पषपाददतनषठ कजघरततकमथ ि-

ममततददक।

अथ दशयाददसममभवयाहतदवितीयाया लौकककविषतयताथथकि सौरभ न पशयतीयादौ

सौरभाददतनरवपतलौकककविषतयताशामलचािषादयपरमसदया आकाश न पशयतीयादौ

चाकाशाददतनरवपतलौकककवितयताया एिापरमसदया तादशविषतयताशामलचािषाशरयिादय-

भािरपिाकतयाथाथपरमसदचध:। न च सौरभ न पशयतीयादौ

Page 72: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

72

सौरभाददतनरवपतलौकककविषतयिाभाि: चािषादौ परतीयत इतत िाचयम।

एिमपयाकाशाददतनरवपतलौकककविषतयिापरमसदया आकाश न पशयतीयादािपरततकारात। न

च लौकककविषतयताया तनरवपति-सबनधािकचछननपरततयोचरताकाकाशाभाि: परततयत इतत

िाचयम। िततयतनयामकसबनधसय ससराथभािपरततयोचरतानिचछदकतया तादशा-

भािसयापरमसदध:।

एतन तनरपकतासबनधन चािषाददतनषठलौकककविषतयताया अभािसततराकाशादौ परतीयत

इयवप तनरसतम। अनियबोधसय परथमानताथथमखयविशषयकताया: सिाथनभिमसदधाया

भङरपरसङराचच, चािषाददतनषठलौकककविषतयतािािकचछननसय पदादिाकतयाचचानपकसथ-

तिन तदभािसयाकाशादौ भानासमभिाचच। भािानियबोध च लौकककविषतयतापरकारण

चािषादभाथनात अभािानियबोध चािषपरकारण तसया भानमयकततम। असत िा

िततयतनयामकोऽवप सबनधोऽभािपरततयोचरतािचछदकसतथावप तनरवपतिसबनधािकचछनन-

परततयोचरताकसय विषतयताविशषतनषठाकाशादयभािसय भानोपरमो न सभितत। तथा सतत

आकाश पशयतत चतर इयाकारकिाकतयजनयभरमदशायाम आकाश न पशयतत चतर

इयाददिाकतयाचछाबदबोधपरसङरात। आकाश पशयतत मतर इयाददभरमदशायाम आकाश न

पशयतत चतर इयादद-िाकतयाचछाबदबोधसय दरपहणितया लौकककविषयताि-

सामानाचधकरणयनि दि तादशाभािबोधक तदिाकतयमपरनतवयम। तादशाबोधशच

लौकककविषयतािसामानाचधकरणयमातरणाकाशाददतनरवपतिािरािी दमशथतयोगयताजञान-

परततबय एि।

न च चतरीयचािषाददतनषठलौकककविषतयतािािचछदनि तादशाभािो दमशथतिाकतयन

परयाययत इतत चतरीयचािषाददतनषठलौकककविषतयतायाम आकाशीयिादयििरािी चतर

आकाश पशयतीतत िाकतयजनयबोध: परततबनायि तादशिाकतयजनयचधयममतत िाचयम।

तादशविषतयतािन विषतयताया अनपकसथतसतदिचछदनाभािपरयायनासभिात। चतर आकाश

पशयतीतत िाकतयजनयबोध चतराश दशथनाशरयि विशषण दशथनाश लौकककविषतयता

Page 73: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

73

विशषणममततरीयि पदाथाथना भानात चतरीयचािषाददतनषठविषतयताि

नाकाशाददधममथतािचछदक, ककनत शदधलौकककविषतयतािमितत तसय

शदधलौकककविषतयतािा-िचछदनाकाशादयभािािरादिजञान परयि परततबनधकतया तनरकतत-

धमाथिचछदनाकाशादयभािारादिजञानसय तदपरततबयिाचच।

एतन ततराकाशाददपदसयाकाशाददतनरवपतिाथथकता दवितीयाया: खणडशो

तनरवपतिलौकककविषतयिोभयाथथकता िा सिीकय लौकककविषतयताया-

मशरयतासबनधािकचछननपरततयोचरताकतदभािबोधोपरमनावप न तनसतार:। घट आकाश न

पशयतीयादौ तनतरामिारतत:।

यि नञथथसय दविधा भानोपरमन आकाशादद-

तनरवपतिाभाििललौकककविषयताशामलचािषाशरिाभाििान घट इयाकारकसततरानियबोध

इतत। तदततप न। तथा सतत चतरो घट न पशयतत, घट आकाश न

पशयतीयाददिाकतयजनयशाबदबोधादविलिणबोधसय सिाथनभिमसदधसय

तादशिाकतयादनपपत:। न दि ततरावप तादशः एि शाबदबोध:। तथा सतत चतरो यदा घटाददक

न पशययवप त पटाददकमि तदा

घटादयतनरवपतललौकककविषतयताशामलचािषाशरयिाभािसय ततर बाधात चतरो घट न

पशयतीतत परयोरानपपत:।

यदा च भािमातर पशयतत तदा भािातनरवपतलौककक-

विषयताशामलचािषाशरयिाभािसततिात भाि न पशयतत चतर इयाददपरयोरापतशच। एिमाकाश

न पशयतत घट इयादौ आकाशादयतनरवपत-लौकककविषयताशामलचािषाशरयिाभािसय

िाकतयाथथ ि यदाकाशादयततररकततपदाथथददविषयक-चािषाशरयितनभरमः घटादौ, तदा

आकाशादयतनरवपतलौकककविषयताशामल-चिषाशरयितनशचयरपपरततबनधक-सततिन

तादशिाकतयजनयशाबदबोधानपपवतः। यथा चतरो घट पशयतीयादद तनशचयदशाया पट न

पशयतत चतर इयाददिाकतयजनय-शाबदबोधोपादोऽनभिमसदध:, तथिोकततभरमदशायामाकाश न

Page 74: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

74

पशयतत घट इयाददिाकतयजनयबोधोपादोऽपीतत न ततरषटापतत: सभितत।

यचचालौकककविषयताशनय-चािषिादयिचछदनाकाशाददविषयकिघटाददिवतिोभयाभाि एि

आकाश न पशयतीततिाकतयापरतीयत, उपनीताकाशाददविषयकचािष

आकाशाददविषयकिचतरादद-िवतिोभयसततिन चतर आकाश न पशयतीयाददपरयोरानपपवत:।

घटादौ तादशचािषाशरयिभरमदशाया घट आकाश न पशयतीतत

िाकतयाचछाबदबोधानपपततशच यलौककककविषयताशनयिन चािषाददक विशवषतम।

आकाशविषयकचािषादयपनीतभानसयापीतराश लौकककिात तादशानपपवततादिसरथयम।

अतो लौकककिविशषणमपकषितम। अतरालौकककविषयताशनयचािषिादयिकचछननसय घटः

आकाश न पशयतीयादौ शकतया धािथथ िासभिऽवप परकत तसयि लिणया

धािथथ िमपयत, विषतयतासामानयमि ततर दवितीयाथथ:। आशरयि दविि तनरपकि

चाखयाताथथ:। आशरयि वयपवतिचचयापरथमानत-पदाथथघटादसतसय तनरपकि

विशषणतयानिय:। तादशतनरपकिदवितीयानताथाथकाशाददविषयकियोशच (परकारतया)

दवििानिय:, दवििादय-िकचछननपरततयोचरताकिसबनधन तादशोभयसय नञथाथभाि

तसयानितयता-िचछदकतनरकततधमाथिचछदन धािथऽनिय:। धािथथसय परकत

मखयविशषयतयि भानम।

अथ िा सितनषठानयोनयाभािपरततयोचरतािनचछदकिरपवयापकता-सबनधन धािथथसय

तादशोभयाभािऽनिय:। तसय चाखयाताथथतनरपकि, तसय च परथमानतपदाथ घटादौ, घटाद:

परततयोचरतािचछदकघटकतया तादशाभाितनरपकिात। एि चानियबोधसय

परथमानतपदाथथमखय-विशषयकितनयमसयावप न िततररतत। तदततप न।

घटाददविषयकचािषाद: कामलकाददसबनधन घटाददिवततया घटो न घट पशयतीतत

परयोरानपपत:। आकाशाददविषयकिािकचछनन चािष कामलकाददसबनधन

घटाददिवतितनशचयदशाया घटः आकाश न पशयतीतत िाकतयाचछाबदबोधानपपतशच।

समिायन घटाददिवतिाकाशाददविषयकिोभयाभािभानसयि सिीकरणीयतया अभाि आकाश

Page 75: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

75

न पशयतीयादौ अभािसमितिापरमसदया िाकतयाथाथपरमसदधदथिाथरिात। चतरादरतीतचािषसय

घटाददविषयकिऽवप समयविशष चतरो घट न पशयतीतत

परयोरादितथमानतादशचािषिादयिचछदन उभयाभािभानसय परततयोचरकोटौ

ितथमानिमनतभाथवय तरतरिादयिकचछननाभािभानसय िा सिीकरणीयतया, यदा

ककचचदशऽलौकककमि घटाददचािष तसय ितथत, तदा चतरो घट न

पशयतीयाददपरयोरापतदथिाथरिात। ितथमानालौकककविषतयताशनय-चािषिादयिचछदन

चतराददिवतिघटविषयकिोभयाभािसततिात।

समानकनदरयजनयोपनीतभानादौ लौकककपरयिसामगरया विरोचधिसय तनषपरमाणतया

अलौकककविषतयतातनयामकोपनायकजञानाददसमिदित-तललौकककॉसकननकषाथत,

घटाददतनरवपतलौकककालौकककोभयविषतयताशामलचािषादरपततया तादशचािषादददशाया-

मकततपरयोरापत:। आकाशादद-तनरवपतालौकककविषतयताशामलितथमानचािषादयश घटादद

िवतिसय आकाशीयिाददना लौकककविषतयतायाशच भरमदशाया घट आकाश न

पशयतीयाददिाकतयाचछाबदबोधापतदथिाथरिाचच घटाददतनरवपतालौकककविषतयताशनयचाि-

षिादयिचछदन घटाददविषतयिघदटतोभयाभािभानो-परमऽपयतनसतारात।

एतनाखयाताथथितथमानिादयिकचछननसमिायािकचछननाशरयिादयिकचछनन आकाशादद-

विषयकपरततयोचरकिलौकककानयविषयताशनयचािषपरततयोचरकिघटादयनयोचरकितकतरतय

िािकचछननाभािो भासत। अतोऽभाि आकाश न पशयतीयादौ नानपपवत:। ततर

विषतयतािपरततयोचरकि दवितीयाथथः, तनरकततचािषपरततयोचरकि तरतरि च धातोरथथ:।

घटादयनयोचरि च परथमानताथथ इयवप तनरसतममतत चत, अरया घट आकाश न

पशयतीयाददिाकतयानामपरमाणयमपरनतवयममतत।।

इनत दततवतीयाकारक परथमखडडिः।।

अथ दततवतीयकारकदततवतीयखडडिः

Page 76: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

76

अनममयथथकधातयोर विधयि विधतयि िा दवितीयाथथ:, तन

बहनयाददपिकानममततपरसय िकहनमनममनोमीयाददिाकतयसय न परमाणयम। यदद च

िकहनसायकपिथतपिकानममततपरसय िकहनमततिन पिथतमनममनोमीयाददिाकतयसयावप

परामाणय मनयत तदा तादशधातयोर उददशयिमददकशयि िा दवितीयाथथ: तसय च

ततीयनतोपसयापय-सायविधयकिन विमशषटऽनिय:। अतो िकहनमिनयादयसममभवयािार

ततर पिथतमनममनोमीयादयो न परयोरा:। विधयिादयथ ततीयानशासनविरिात ततीयानतन

िहयाददविधयकि कथमपसथापनीय-ममतत न शङकतयम। िमशषयरपाथ

ततीयानशासनसिात विधयतादरवप िमशषयरपिात।

अत एि “रजततवन शषटकत जानाती'' यादौ जञान रजतिाददपरकारकिसय घटिन

िकहननाथसतीयादौ सौनदलमत अभाि घटिािकचछननपरततयोचरताकिसय ततीयानततो

बोध:। ततीयानताथथ-रजताददपरकारकिदवितीयानताथथशकतयाददविषयकियो: विमशषट-

िमशषय-बोधमयाथदयािचछदयािचछदकभािभान रजतिन शककतत जानातीयादौ तनयत,

किलमकतर दियममततरीया तदभयबोधसय ततरावयपननिात। अत इम रङररजत

इयाददपरमापरसय तादशिाकतयसय न परामाणयम। घटिादयिकचछननिहमादयभाितनषठन

िहनयाददतनरवपतानयोचरताविशषरपिहनयादयभाििन तदभाितनषठघटिादयिकचछनन-

परततयोचरताकिसया-िचछदयािचछदकभाि: सिीकियत। घटिन िकहननाथसतीयादौ च

तदबोधसयोकततरीयािशयकिममतत घटिािकचछननिहनययादयभािसय िकहनिािकचछनन-

घटादयभािसमतनयतिन तदमभननतया ततर घटिादय-िकचछननपरततयोचरताकि-

घटादयभािततिसततिऽवप तादशाभािपरसय घटिन घटो नाकसत, िकहनिन

िकहननाथसतीयाददिाकतयसय न परामाणयम। उकततसथल च ततीयानतादयथथसय

दवितीयानतादयथऽिचछदया-िचछदकभािसबनधनानिय इयवप कधचत। तनन। विभकतयथ

विभकतयथाथनियसयावयपननिात।

Page 77: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

77

न च रजतिनद जञायत आखयाताथथविषयताया ततीयानताथथपरकारताया

तनरवपतिसबनधनानियाननोकततवयपवतकलपन-ममतत िाचयम। ततर रजतिादद-

परकारकिविमशषटधािथथजञानतनरवपति-सयाखयाताथ भानसिीकारणिाततपरसङरभङरात। न

च “तसमापचतत तसमाचचतरसय”यादौ विभकतयथ कततसबनधादौ ितविभकतयथाथनिय-

दशथनाननासयकततावयपवतररतत िाचयम। ितविभकतयततररकतत-विभकतयथथसयाननिय-

तनयमात। न च रजतिनद जानातीयादौ ततीयाया: कारकविभककततिाभािनन तदथथसय

कियायामनियसभि इयरया दवितीयाथथ एि तदनिय उपरनतवय इतत िाचयम।

मणणकारमत तसमाजजानातीयादौ जञानाददरपधािथ एि ितविभकतयथथसय तसमात

सथीयत इयादौ च सिथमत एि धािथथकसथयादौ तसयानियन षषयथथसबनधसयावप,

"गरततवपरतपषटसवदगवताना परनतकवीत शभिक सवभिजरर'' यादौ धािथऽनियन

कमाथसममभवयाहत रजतिन जानातीयादौ धािथ ततीयाथाथनियसयािशयकिन

कारकविभककतत-मभननविभकतयथथसय कियायामननिय इयतनयमात।

एि घटिन िकहननाथसतीयादौ परथमाथो नानयोचरिम, परथमाया:

सखयाततररकतताथाथबोधकितनयमात । अतो नञथाथभाि सबनध एि तत। ततर च न

ततीयाथाथनियसभि:। मम त अनयोचरतासबनधन िहनयाददविमशषटाभाि

ततीयानताथथघटिािकचछननपरततयोचरताकििमशषय-भानादविमशषटिमशषयबोधमयाथदया

िहनयादयनयोचरकिसथलीयसयानयोचरतयासबदधिहनयादसतादशपरततयोचरताकिनािचछ

दयािचछदकभािभानोपरमन सामञजसयात। अनयोचरताया नञथथतािचछदकि ततरि

िहनयाद: परततयोचरनोऽनिय:। अतसततर ततीयानताथथघटिािकचछननपरततयोचरताया

तनरपकिनानिय सिीकयाततपरसङरिारण समयक परततभातत।

रङरऽभदन रजतारोपसथल “रङर रजतन जानाती”यपरयोरात

तादामयमभननसबनधािकचछननपरकारति ततीयाथथ:। ततर च रङर रजत जानातीतत

परयोरातादामयसबनधािकचछननपरकारता कमथ िानमशषटदवितीया-दरिाथथ:। तसयाशच

Page 78: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

78

तादशपरकारिाचचपदसमानविभककततकपदोपसथापय-विशषयताविमशषटायामि जञानरपकियाया-

मनिय:। तन भदारोपसथल रङर रजति जानातीततिदभदारोपसथल रङर रजत जानातीतत

न परयोर:। उकततसथल च रङररजतादयो: समानविभककततकपदोपसथापययोरभदानिय

साकाङििऽवप नायोगयतया तादशानिय:।

नन एि सतत रङरजताददपदयो: सामानाचधकरणयानपपवतररतत चत का ितत:? न चि

रजतरतकिबििाविििाया रङरातन रजत जानातीतत परयोरसय कसतरय पासलाः जानातीतत

परयोरसय च परसङर:। सामानाचधकरणयसयि समानिचनमलङरकितनयतिाददतत िाचयम।

समानाचधकरणयोररि यपदाथथविशषयकिविमशषटऽभदसबनधािकचछननयपदाथथपरकारकि-

सयानियसतयोरवप समानमलङरचनकितनयमात।

यजञपनतमतानयानयनसत रङर रजत जानातीयादौ सामानाचधकरणयानरोधात

रजताददपदसय रजताभदजञानविषय लिणा। अत एि भराकनतजञविशषदमशथना परयकततसय

लोदितिाकहन जानातीयाददिाकतयसयावप परामाणयतनिाथि:। न हयसमाससथल इि

लोदितिहनयादयोरभदाविििा, जञानाश लोदिताद: सिातनयणानियो िा सभितत,

कमथधारयसय साधतानपपत: लोदितपदोतर परकारताबोधकविभकततरभािात। धािथ

सािाननामाथथसय भदानियऽवयपत:। दिनदिसथलिकमथधारयोतरविभकतत:

पिथपदपरकततकिाभािात तसया: पिथपदाथाथकनितपरकारताबोधकिायोरात। न च

दिनदिसमास एिासौ, अलपाचो िकहनपदसय पिथतनपातपरसङरात। समािारपि

पकललङरताया इतरतरपि च एकिचनसयानपपत:।

एतनमत शकतलो िकहनररयाददपरमाया लोदिताभदारोप-विषयिकहनविषयकिऽवप शकतलो

िकहनलोदिता जपतत समिालमबनपरमाया लोदिताभदािरादिसिविषयिकहनविषयकिऽवप च

तदशाया लोदितिकहन लोदित िकहन िा जानातीतत न परयोर:। तादशापदोपसथापयविषयताया

धममथपारतनयण दवितीयाथथविषयतायामभदसबनधन विशषणताया तनयमोपरमात। अथ िा

लोदिताभदविषयतातनरवपतविषयतापननसय िहनयादजञाथनानितयविषतयतातनरपकि भासत।

Page 79: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

79

समिालमबनादौ च तादशविषयतानापननसयि विषतयतातनरपकिममतत नाततपरसङर:।

विषतयतापननसय तनरपकिममयसय च विषयतािकचछनन तनरपकिममयथथ:। एतचच

विलिण विषतयतातनरपकतािचछदकिमविषयसयावप विषयिसयोपयत।

रकततदणडिातनयादौ दणडाददरपपरकाराशऽपरकारणावप रकततिाददपरकारतातनरवपतविशषयिन

दणडाददपरकार-ताया अिचछदयािचछदकभाििददतयाह:। तनन शोभनम।

उकततरीया विनिलिणामपपतौ तसया अनयाययिात। अथोकततसथल

आरोपयारोपविषयबोधकपदयोजञाथनाकनिताथथकि कमथपरययसथल लोदितो िकहनजञाथयत इयादौ

विशषयभदादिाकतयभदापवत:। न च लोदिताभदजञानविषयो िकहनररयि शाबदधीरपरमयत न

त जञान परकारो लोदितो विशषयशच िकहनररतत समिालमबनम। तथासतत शकतलो िदिः

लोदिता जपयादािवप तथापरयोरपरसङरात । दमशथतविमशषट-िमशषयबोधसिीकार

लोदिताददपरकारकिविमशषटतनरवपतविशषयताया: शकतलिहनयादौ बाचधतिन तादशपरयोरा-

पवतविरिाददतत िाचयम। ततर लोदिताददपदोतरपरकारताथथकदवितीयाददविभककततविरिण

लोदितादद-परकारकिन जञानभानसभिात। नामाथथधािथथयो: सािादनियसया-वयपननतया

परकाररताया: ससरथतया भानासभिाददतत चनन।

यथादि- “घटो नीलो भितत, ििो नौका भितत, काषठ भसम भिती”यादौ

धािथऽसाधारणधमथरप भाि वयपवतिचचयण नीलनौकाभसमाद: सािादिानिय:। परथमाया

अनतराभासमानाथथकिाभािात, नौकाददपदसय सिारमभकाियिारभयानकादयथथ-लािणणकतया

परकततविकयो-भदमतऽवप ििो नौका भितीयादौ योगयताया उपपवत:। तथा धािथ

परकतऽवप परकाररतासबनधन लोदिताद: सािादनियसयारयोपरमात। यथा

परकततविकततभािसथल िि: पञच नौका भितीयादौ परकततभतििाद-विथशषयतया

भािनानितयिात, तदरतसखयाबोधकतया परकततिाचकपद-समानिचनिमाखयातसय। तथा

एको दिौ जञायत इयादयभयाभदारोपसथलीयिाकतय एकाददपदाथथसयारोपविशषसयाखयाताथथ-

विशषयतानियविशषयतया तपदसमानिचनिमाखयातसय।

Page 80: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

80

नचिम

“अमानन तिन ननजायशोयग दततवफालबदधाषटशचकरा: शशर:षटसथतशम”यतर

कथमारोपयविशषयिाचकपदविरदधिचनिममानीतत कियापदसयतत िाचयम।

ततरायशोदियसय िासतििन चचकरभारदियसय राजञ आरोपयिन किरपरकषितिात।

आखयाताथथविशषयतानियविशषयिनायशोयरसयि वििकषितिात।

इचछाथथकधातसथल मखयविशषयिरप कमथ ि दवितीयाथथ:, अतो िकषटसाय सख

भिकियादद इचछासथल सखममचछतीयादद-िदिकषटममचछतीयादयो न परयोरा:।

अथ अि सखी सयाममयादीचछाया: सखाददविशषणकतया ततर

सखममचछतीयाददपरयोरानपपवतररतत चनन। मम सख भिकियाददसखविशषयकचछाया एि

कदाचचसखाददविमशषटामबोधकशबदन विषयामभलापात। सिकयधीनमसदचधकि-

रपसिकततसायिपरकारकपाकविशषयकचछाया एि पाक कया साधयामीततपाक-

मसदयनकल-कयमभननवयापारविमशषटसिबोधकशबदन विषयामभलापित। यदद

चोददशयसखादविथशषणतयावप कतिचचदभानमानभविक तदोददशयाददवयििारतनयामक:

कतिाचचको विशषणसाधारणो विषयताविशषोऽभयपय:। अनममतौ विशषयतया

कतिाचचकभानविषय-सायतनषठविधयताखयविषयताित। स एि च सखममचछतीयादौ

दवितीयादयथथ:। गरामममचछतीयादौ गरामाददपद गरामसििाददपरम। अत एि च मसदधसय

गरामादमथखयविशषयताया उपदमशथतविलिणविषयताया िा विरिऽवप न ितत:। गरामाद:

मसदधिऽवप सिसििादयमसदधोपरकततसयचछाया पराधानयन कतिचचदभान, विमशषटसया-

मसदधिात। ततरि च गरामममचछतीयाददपरयोर इयवप िदकनत।

पाक चचकीषथतीयादौ दवितीयाया विशषयतारपकमथिाथथकतया

कततपरकारकपाकविशषयकचछा परतीयत। सा च पाक कया साधयानीतीचछा। अथिा सनो

धािथथविशषयकचछािाचचिाकततविशषयकचछा चचकीषाथपदाथथ:। सा च

पाककततभथिकितीचछि। परिततथका च सा भित मा ियनयदतत। पाकादशच कततकमथ िमि

Page 81: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

81

दवितीयया परयाययत, न किचछाया विषयिरप कमथ िम। रिकसथतीचछामादाय रि

ततषठासतीयाददपरयोरापत:। यकतत चतत सनो धािथथपरकारकचछािाचचि

ओदनभोजनचछादशायामोदन बभित इतत परयोरो न सयात। ततर भोजनसयापरकारिात। न

च कमथता सबनधन भोजनपरकाररका यदा ओदनविशकषयकचछा तदितादशपरयोर:। सा चचछा

भोजनधममथकषटसाधनताजञानादभोजनविमशषटौदनधममथकषटसाधताजञानादिा। ओदनसय

मसदधतादशायामवप विमशषटधममथकषटशाधनताजञानादविमशषटधममथकामसदधिजञानसदिता-

दविमशषटचछासभिात। यतर भोजनमसदधतादशाया भोजनोतरकालीनरमनिाददपरकाररका

भकततौदनजनयपकषटिाददपरकाररका िचछा ततर िभित इतत परयोरसय न परसङरः। मखय-

विशषयविशषणतापननकमथ िाश इचछापरकारताया एि सनपरययपरकयथथ-भानोपरमाददतत

िाचयम।

भोजन भिकियाददभोजनविशषयकचछादशायामवप बभित इतत परयोरसय

सिथमसदधिन धािथथविशषयकचछाबोधकताया: सनपरययसया-िशयमपयिात। न च दियी

वयपवतरिोपयत एकवयपततयि तनिाथि वयपवतदियकलपन रौरिात । अत एि च

कसथयाददरोचरचछाया रिाददविशषयकिसयोकततरीया सभिऽवप रि ततषठासतीयादयो न

परयोरा:। भोजनपरकारकौदनविशषयकचछाविशषदशाया बभित इतत परयोरसतति त

उददशयताखयविषयताया एि धािथ भानोपरमन तसय तनिाथिात। न च

धािथथविशषयकचछाया: सनपरययाथथ ि पाक चचकीषथतत, ओदन बभित इयादौ

पाकौदनाददथवितीयया कततभोजनाददकमथ िपरयायनसभिऽवप पाककशचकीषयथत ओदनो

बभकषयत इयादौ कमाथखयातन तपरयायनासभि:, तपरकततभतसनननत-

धािथथकततभोजनचछाकमथिसयि तपरययन बोयिात, परययाना परकयथाथकनित-

सिाथथबोधकिात इचछाविषयिविशवषतकततभोजनादशच परकयापरततपादनाददतत िाचयम।

कतथपरययसथल सनपरययाथचछाया धािथथविशषयतया भानऽवप कमथपरययसथल तसया

धािथथविशषणतया भानोपरमात। “चचकीषयथत पाक इयादौ इचछाविशवषतकयादरि

Page 82: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

82

सनननतन परततपादनात, तादशा कयाददकमथताया आमनपदाददना परयायनसभिात।

आखयातादयपकसथत-ितथमानिादशच कयाददविषयकचछा यतर परकयथथ:, यतर

िचछाविषयकततसततरोभयतरिचछायामनिय:, परकयथकदशऽवप “नीलतरो घट” इयाददसथल

नीलरपादौ तरबादयथाथततशयानियानरोधात। न चि कमथपरययसथलऽवप कततविशवषतिचछा

सना परयाययता, विशषणीभिनती कततरि कमथ िनानिीयताम, भिनमत विशषणीभतचछाया

ितथमानिादय-पराखयाताथथनियिददतत िाचयम। एकतर विशषणतयोपकसथतसयानयतर

विशषणतयानियोऽवयपनन इतत परथमानताथथविशषणकमथ ि इचछाया विशषणतयोपकसथतसय

धािथथसय विशषणतयानियायोरात। विशषयतया चानियसयापरसकततिात।

धािथथविशषणतया इचछाभानऽवप तसयाः ितथमानिाददविशषयतयि

भाननोकततवयपवतविरोधविरिात।

एि धािथथसयतरविशषणतयोपकसथतसय सिातनयण कमथताविशषणि-मयकततमि।

परकयथथसयकदशऽवप परकयथाथनतरथततया भासमान एि परययाथाथनियदशथनात, न त

सिातनयण भासमान। इचछारपविशषयपारतनयण कमथ िानियोऽवप, इचछायाः

कमथ िाननिय दघथट:। विशषयानितयनयि विशषणसय पारतनयणानियसय

विमशषटानियसथल वयपवतमसदधिात न त विशषयाननितयतन।

अथासत विषयतारपकमथ ि चचकीषयथत पाक इयादाविचछाया-सतपरतनतरकतशचानिय:।

उभयतरि पाकादविथषयिात। कसथयाददकमथ िा-परमसदया च रि ततषठासयत

इयादरपरसङराददतत चत - ओदनो बभकषयत इयादौ का रतत:? ततरचछाकमथताया

विषयतारपिात। भोजनाददकमथतायाशच तदनयिात, विशषयीभिददचछानितयतन कमथ ि

भोजनादयनियायोगयिन विमशषटानियासभिात। िसतत: पाककशचकीषयथत इयतरापयरततरि।

कततविशषणतया पाकतनषठचछाविषयताया: कततविशषणतया तकननषठकततविषयताया

मभननतयचछानितयनो विषयिरपकमथ िसय कयनियायोगयिात।

Page 83: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

83

यदद च विशषयानितयवयकततािि तपारतनयण विशषणानिय इतत न तनयम:, अवपत

तदनितयतािचछदकािकचछनन एितत। तथा च विषयतािािकचछननसयोभयानिययोगयतया न

परकतऽपयनियानपपवत:। अत एिा"रणयतयादा''िारणयतनरवपतसायताया

रोतनरवपतसायता-मभननिऽवप न ततीयाथ विमशषटानियानपपवत:। ततर परमपरया

विशषयानितयसोमियवयकतत: परमपरया विशषणानितयवयकतयभदित परकतऽवप

परमपरयोभयानितयकमथवयकतयभदोऽित एियचयत? “तदा भोजनकततभथित पाकशच

भिकि”ततसमिालमबनचछामादाय पाककशचकीषयथत इतत परयोरसय

कालानतरीयकततविषयतामादाय दिाथरति। विषयतयतासबनधनचछाविशषणीभिकतत-

वयककततकमथ िसयि तददचछानितयतन कमथणयनियाननायमततपरसङर इतत चतथावप

तददचछाकाल “पाक इदानी” न चचककषयथत इतत परयोरानपपवत:।

अनितयतािचछदककततविषयताि-कततरोचरितथमानचछाविषयतािािकचछननाभाियोसतदा

पाकऽसततिात।

न च ितथमानकालािकचछननकततविषयििािकचछननाभाि एि ततर परतीयत, स च पाक

अबाचधत इतत िाचयम। यदातीतचछाधीनपाककततरवप ततर ितथत, तदा तादशाभािसयावप ततर

बाधात। पाककतीचछायामसयामकततचछासततिऽवप च तथा परयोरात। कयसततिऽवप

पाककतीचछासतति तथा परयोरविरिात। कततविषयिाभािमातरबोधसय

ततराभयपरमासभिाचचतत कमथपरययसथल इचछाधािथथविशषणमि।

इदनत तततिम। कमथपरययसथलऽवप धािथथविशवषतिचछा सनपरययन परयाययत।

तकमथ िमि कमाथखयाताथथ: तचच धािथथकमथतया तदविषयिम। ओदनकमथकभोजन भित,

पाकविषयककततभथिकियादी-चछाया च पाकौदनादीना तथचछाविषयतया तकमथ िमितम।

रिकसथयादीचछाया च रिाद: कसथयाधारिाददनि विषयिममतत न

रिादकसतषठासाददकमथ िम। अत एि यदोदनवयककततकमथक-भोजनमपरमसदधमथच

भोजनकमथतया तददषट, ततरायमोदनो बभकषयत इयाददथशथनाददविषयिन

Page 84: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

84

ररनाददरोचरचछासथल च ररन ददददित इयादशच परयोरसय नानपपवत:। न िा

ओदनाददरपकमथमातरोपरारण यतर भोजनादीचछा दििशन च तदभोजनाददक

विषाददकमथकमवप ततर विष बभकषयत इयादय: परयोरा:। च कतथपरययसथलऽवप च

तादशविषयतारप कमथ िमिचछाविशषणतया भासत न त धािथथकमथ िम।

धािथथविशषणतया तततपदाथथकमथ िविमशषटभोजनाददतनरवपतविषतयताया तनयमत इचछाया

भानोपरमनोकततसथल विष बभित चतर इयाददपरयोरिारणऽवप ररन ददददित चतर

इयाददपरयोरसय दरपपादिात।

इदनत बोयम। सनपरततपादयचछाया धािथथकततभोजनाद: किलविशषयतासबनधन न

विशषणिम। तथा सतत परकतथककततभोजनाददरोचरचछाितत अय चचकीषथतत बभित इतत

परयोरपरसङरात, ककनत विशषयतासमानकतथकिोभयसबनधनि। उकतताततपरसङर-

िारणयचछासमानकतथकिऽवप सनपरययिाचयता सिीकय कियाया तदनियोपरमो न

साधीयान। इचछानतरसमानकतथकिमादाय दमशथतसथलऽततपरसङरतादिसरथयात।

सिसमानकतथकिसय िाचयि ततददचछारपपदाथाथनामननरमन वयपततयनपपवत:।

न च समानकतथकिसय सबनधिोपरम ततर शककततगरािकान-शासनविरोध:, यतो

“धातो: कमवण: समानकतवकाददचछाया व”तत सनपरययविधायकसतर सन:

समानकतथकिाथथकता न परततपादयतत तसय िीचछाकमथ िन तसमानकतथकिन च

सिाथथपरादधातोररचछारपाथ सन भितीयिाथथ:। इचछाधािथथयो: ससरथतया

समानकतथकिविििायामवप समानकतथकिोपरकतताथथपरि धातोतनथिथितीतीचछामातर

शककततगरािक तसतरममतत। सबनतोतरचछाथथविदितकतयचकामयजनतसय धातोररचछाथथकतया

सनपरययानताविशषऽवप सनननतधातिनन सकमथकता। तदनतरथत-पराततपददकसयि

इचछाकमथबोधकतयचछाया: कमाथकाङिाविरिात। न च पतरीयतत, पतरकामयतीयादौ

कतयजाददपरकयथथपतराद:, कियािाभािना-कमथकिऽवप आमन: पाकममचछतत,

पाकीयतीयादौ परकयथथपाकाद: सकमथकतया सनननतसमदायित कतयजादयनत-

Page 85: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

85

पाकाददसमदायसय सकमथकताया दिाथरतया तणडल पाकीयतीयाददपरयोरापवतररतत िाचयम।

कधातसमानाथथकयतररि सनननतसमानाथथकसय कतयजनतादरवप कमथ िबोधक-

सपसाकाङििानपरमन तथा परयोरापरसङरात। कदनतकमथ िविििाया त षषया बाधाद

दवितीयाया अपरसककततः। न च धािियिकदयोर “कतवकमवणो: कती”यसय

दवितीयाबाधकि कसकमथकिधमाचषट “कस धातयती”यतर दवितीया न सयात।

कससयाखयानकमथ िायोरन िधकमथतयि तदतर दवितीयासमथथनाददतत िाचयम।

कदनतोतर यतराखयानाथ णणच ततर “परकनतवचच कारक”ममयनन कदनतकारकसय

णयनतपरकततपरततपादयकियाकारकतलयिाततदशात राजान रमयतत,सयथमदरमयतीयादौ

णयनतधातयोर यथा परकयथथकियाकतथ: कमथ ि तथा कदनतोतरणणचपरयोरऽपीयाखयय-

रयदरयाददकतथ: कमथतया तदतर दवितीयतत, णयनतधातयोर यथा परकत: कमथणो

दवितीयानतता तथा णणचपरययानतकदनतकमथणोऽपीतत लाभात कदनतकमथण:

कसाददथवितीयोपपवत:। तथा विििाया “तणडलसय पाकीयतीतत” परयोर इषयत एि।

कारकविभकतयथथसय ि यकदशनापयनियसय वयपननिात। समबनधविििाया च न तथा

परयोर:।

िसतत: सबनधविििायामवप तथा परयोर इषयत एि। न च ततर िततयकदशन

षषयथाथनिय "परनतयोधगपदादनयदयदनयतकारकादपीनत'' वयपवतविरोधः इतत िाचयम,

तादशवयपतरभदानियसथल एि सिीकारात। िततयकदशन भदानिय बाधकाभािात। अत एि

ऋदधसय राजमातङरा इयाददपरयोरो नषयत। इषयत च वपत: सिरथकाम इयाददपरयोर:। न

च कारकपदपरततयोचरपदयोभदतनिशनमफलममतत िाचयम। तकननिशसय

दषटानतविधयोकततिात। यथा परततयोचरपदादयथथसय कतरावप अभदानियो न भितत तथा

िततयकदशनानयपदाथथसययथ तापयाथददतत ययम।

अभदविििाया “पकणडत पतरीयतत परिीर पतरकामयती”याददपरयोराभािित

परपतराददरोचरचछाितत पमस पतरीयतीयादयो न परयोरा:। "सप आतमन: कयषटजतया''ददना

Page 86: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

86

इचछाकतथसमबकनध यददचछाकमथ तदबोधकसबनतात कतयचकामयचोविथधानात। सबकनधि च

समबकनधिन भातिम। अनयथा यसयचछाकतथ: पतरोऽमसदधसतसयावप सिीयिन

पतरचछादशाया पतरीयतीयाददपरयोरसय सिथमसदधसयानपपत:। उकततसथल

पतरीयतीयाददिाकतयसय परामाणयिारणाय च कतयजादयथचछाया पतरादविथषतयिमातर न

समबनध:, ककनत सिाश भासमानसबनधसय परततयोचरतया यो

विषयसतादशपरषिवतिसदितममयपयम। सिसबनधसय कतयजादयिाचयिऽपयकतत-

सबनधनिचछाया सबनताथथसयानिय इतत वयपवतपरदशथनायि सतर आमन इयपातम।

आमन इतत षषयथथसबनधशच न "धातो: कमथण'' इयाददसतरानितायाममचछायामनितत,

अवयाितथकिादकतताथथलाभापरयोजकिात, अवप त सप इयथ सबनताददयतर। स

चचछाकतरसबकनधतयचछाविषयाथथकः। एि चचछाकमथण: सबनताददचछाकतथररचछायाममतत

ितािपीचछाकतथ: सबनताददयि योजना कायाथ। यथाशरत दमशथतानपपतररतत ययम।

“भ य पतरीयती”यादािाचाराथथविदितकतयजनतसय सकमथकि यजयत एि। तथादि

तममिाचरतीयथ उपमानिाचचन: कतयच विदित:, तममिाचरतीयसय ततलय जानातीयथथ:।

आचारपदसय वयििारमलजञानपरिात। तलयतया जञान च कतयजथथ:, तचच सकमथकमि। ततर

तलयि परततयोचरतया पतरादरनिय:, पतराददपदमि िा रौणया पतराददतलयपरम। जञानमातर

कतयजथथसततर च सिाभदािरादििसबनधन पतराददतलयसयानिय:। न चि

पतराददपदमपमयाथथकमि न तपमाथथकममतत कथमपमानादाचार इयनन तदतर कतयचो

विधान सङरचछत इतत िाचयम। पतराददपदसय तलयाथथकिऽवप तलयिपरततयोचरतयो-

पमानपतरादयथथकिात। अत एि तसय कमथिाचकि पतराददतलयसयाचारकमथ िात

समयरपपदयत। पिथमत उपमानपदसय कमथिाचकिमाचारकमथविशषणतलयतापरततयोचर-

बोधकिरप बोयम।

िसतत: पतरममिाचरतीयसय पतर यथा वयििरतत तथा वयििरतीयिाथथ:, वयििारशच

परततपालयिाददना जञान परततपालनाददरपो वयापारो िा। एि च पतरीयतीयसय

Page 87: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

87

पतरकमथकवयििारतलयवयििारकतयथथ:। मखचनदरादयथथा सिजनयाहलादसय तलयतयोपमानो-

पमयभािसतथा पतरभ ययोरवप सिकमथकवयििारतलयतया स इतत पतरपदसयोपमानिाचचता।

आचारतनषठसादशयपरततयोगयाचारकमथिाचचता च। आचारसदशाचार एि कतयचोऽथथ:। परथमाचार

कमथतासबनधन पतरादरनिय:। अमादयनतात कतयचपरययविधानऽवप धािियितया

लपतसयामादतनथयमनानपकसथत: कमथ िसय समबनधतया भानमपयत। यथा राजपरष

इयादद-समासरपपराततपददकाियितया लपतषषयाददपरततसधानातनयमादविभकतय-

नताथथविमशषट पिथपदलिणोपयत। दवितीय आचार भ यसय कमथतया कतयजनतसय

सकमथकिममतत।

कया परासादीयतीयादािाधाररपोपमानिाचच सपतमयनतोतरविदितकतय-जनतसय न

सकमथकता। ततर च परासादाचधकरणकाचारतलयाचार: कतयजनताथथ:, स चािसथानरप

एियकमथक इतत कयासततराचधकरणतया तत: सपतमयि। अिसथानयो: सामय

चकजातीयसखजनकिाददना-विशषजञानविषयिन िा। िस इिाचरतत िसायत,

िसतीयादािपमान-कतथिाचकपदोतरविदितकतयङनतककतिबनतधातरपयकमथकः। ततर

िसाददकतथका-चारतलयाचारसय रमनाददरपसय कतयङनतादयथथ िऽवप रमयाददपरततपादयता-

िचछदकसयोराददरपफलानिकचछननसयि तदथथ िोपरमात। शबदजञानाददरप-

सविषयकवयापारामकसयाचारसय कतिचचतदथथ िऽवप विषयरपकमाथिरदधसयि तसय

तदथथ िोपरमात। कमाथिरदधसय च कमाथनियतनराकाङििाददयाददक सियमहयम।

कयथथकधातयोर इषटसाधनिाददजञानविशषयता-परयोजयसायताखयविषयताविशष एि

कमथ ि दवितीयादरथथ:, न त विषयतामातरम। यतर घट करोतीतत परयजयत ततर कपाल

करोतत, जलािरण करोतीयादयपरयोरात।

अथि “काशान कट करोतत, काषठ भसम करोती”यतर काशकाषठाददपदोतर

दवितीयानपपवत: ततर कतततनरवपतोकततविषयता-विरिाददतत चदपादानीयविलिणविषतयतावप

Page 88: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

88

दवितीयाथथ:। सा च दवितीयानतरोपसथापयसायीयविषतयताविमशषटायामि कतािनितत।

अत: कटाददरपकमाथनतरासममभवयािार काशान करोतीयादयो न परयोरा:।

अथिमवप “काषठ भसम करोतत, दगध दचध करोती”यादौ काषठदगधाद:

कमथ िानपपवत:। तसय भसमदयादयपदानताविरिात। काषठदगधाददनाशाननतरमि

तदारमभकपरमाणमभभथसमदयादयारमभा-द पततयाशरयसयिोपादानिात,

विमभननकालीनयोशचाधाराधयभािविरिात, कारणसयिोपादानिममतत तनयमाचच। न च

पररणामिादविदिवषणा नयातयकाना काषठादभथसमाददरपदरवयानतरकारणिमवपत

परततबनधकिमि, दरवयितत दरवयानतरानपतररतत चनन।

कमथ दि तरतरविध भितत - परापय परकततविकती च। ततर परापय कमथ कियाजनयफलशामल

रमयादगराथमादद, जञानादविथषयशच। कियातनषपादय यतदविकततरपम। यथा पाकादरोदनादद,

यथा िा कतमाथलयादद, कटादद च। परथम तणडलाददरपपिथदरवय विनाशयौदनादतनथिथतथनम।

दवितीय पषपाददरपदरवयमविनाशयि सदभाथददरपविशषतनषपादनन विमशषटसय

मालयादतनथिथतथम। ततीय च काशाददरपपिथधममथणमविनाशय ततरि कटाददरपधममथतनषपादनम।

ईदश च कमथ परकतरसममभवयािारसथल तनिथ यथमचयत। तणडलानोदन पचतत, कसमातन सरज

करोतत, काशान कट करोतीयादौ परकततसममभवयािारसथलऽवप तनिथ यथत तनषपादयत यददतत

वयपततया। यदयपयोदनादरवप तनिथ यथताकसत, तथावप तदवयाितमि पाररभावषक

तनिथ यथ िम। तदकततममभयकतत: -

"सती िाऽविदयमाना िा परकतत: पररणाममनी।

यसय नाशरीयत तसय तनिथ यथ ि परचित”। इतत।

यसयविकततकमथणो, नाशरीयत- न परयजयत इयथथ:। एि च ततर ततरौदनादविथकायथकमथणय-

िानतभाथि:।

तदकततम –

"कियाकतततवशिाणा शसदधधयवर न गमयत।

Page 89: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

89

दशवनादनमानादवा ततपरापयशमनत कयत।।

यदसजजायत पव जनमना यतपरकाशयत।

तषटननववतय ततवकायवनत कमव दवधा वयवषटसथतम।

परकतयचछदसभत ककषटञचतकारठादद भसमवत।

ककषटञचदगणानतरोतपततया सवणावददततवकारवत'' इनत ।

अतर परकततरवप गराहया। अनयथा काषठसिथणादसतरीयतापत:। विकायथपदनकवयपततया

परकततविकयभयाबोधनऽवप उभयसाधारण-रपािकचछनन पाररभावषकमि विकायथपदम।

परकततरप कमथ च कियया िसिनतरतनषपतय पिथभािविमशषटसय यसयासततिरपो विकारो

तनिाथहयत तदयथा पाकाद: तणडलादद, कतशच पषपकाशादद । ततर परथमसथल

तणडलाददरपधममथनाशादि पिथभािविमशषट तदसततिमोदनाददरपकमाथनतर-तनषपादकममतरतर

धममथण: काशकसमाद: सततिऽवप कटसदभाथदद-विरिरपपिथभािासिन तदविमशषटसयासतति

कटसदभाथददतनषपादककियातो तनिथितत।

एि च तणडलानोदन पचतीयादौ परकततकमोतरदवितीयाया नाशकि-

मथथसतणडलादयकनित नाशकि च पाकऽनितत। विकततकमोतरदवितीयायाशच

उपादकिमथथ:। ओदनादयकनितसय तसय नाशकिविमशषट पाकऽनिय:। नाश चोपत:

परयोजकिमददशयता-िचछदकविधयभािमदिमना तनयमतो भासत। अत: पाकसय

तणडलादयारमभकसयोरनाशजनकिऽवप तननाशसय दरवयानतरोपतौ दरवयनाशनानयथा-

मसदधतया परयोजकिबाधन सयोरमोदन पचतीतत न परयोर:।

िसतिसत तनिथ यथकमाथसममभवयािारसथल सयोर पचतीतत परयोरिारणाय

सयोरनाशदिारा नाशकिमि दवितीयाथो िकततवय इतत कत परयोजयपरयोजकभािबोधनन।

तणडलमोदन करोतत, काषठ भसम करोतत, दगध दचध करोतीयादािवप

परकततकमोतरदवितीयया तननशाकि कतौ परयाययत । विकततकमोतरदवितीयया च

विषयताविशष उपादकि िा मममलतमभय िा कतौ बोयत। “काशान कट करोतत

Page 90: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

90

कसमातन मौककततकातन िा सरज करोती”यादौ काशाददपदोतरदवितीया कतौ

विषयताविशषमि बोधयतत। काशादयचछदकतायासततर बाधात। कटममयादौ दवितीयाथथ:

पिथित। सरराददपदाथथविनयासविशषविमशषटकसमादनथ कसमादयपादानक-कततविषयता, अवप

त विनयासाददरपविशषणसयि, तसयि कयधीनोपवत-ररतत सरजममयादददवितीयानतसय

विमशषटसततितनिाथिकिमथथ:। विशषणोपादकसयावप सिरपसबनधविशषरप

विमशषटसततितनिाथिकि-मितमि। “अकगन: शयाम रकतत करोती”यादािचतन-

कतथवयापारबोधककरोतत सममभवयाहतशयामाददपदोतरदवितीयाया अवप नोपादानताखया

विलिणविषयताथथकिसभि: । अवप त तादशदवितीयानतन शयामरपादद-

विमशषटासततितनिाथिकतारप विमशषटोचछदकि तादशशवयापार परयाययत।

“घट रकतत करोती”यादािवप घटाददपदसयारकतति-विमशषटघटाददलािणणकतया

विमशषटघटादयसततितनिाथिकि परतीयत। परकततविकततभािसथल कमाथखयातन परकतः

कमथ िमि परयापयत । अत: काषठातन भसमरामश: कियनत इयादा-

िाखयाताथथविशषयकाषठादद-िाचकपदसमानिचनिमाखयातसय न त तनिथ यथभसमाददरप-

विकारिाचक-पदसमानिचनकता।

अथि तनिथ यथकमथिाचकपदापरथमा न सयादवपत दवितीयि। तकमथताया

लकारणानममधानात। यिभयकमथ िमि लकारणामभधीयत। परधानापरधानकमथसममभिाहतनी-

ििादददिाददरपदविकमथकोतरकमथपरययसयि कमथ िदियानमभधायकितनयमात, परकत च

कमथदियसयि तलयिात। विकतराखयाताथथविशषयिऽवप आखयातसय

तसमानिचनिातनयम: "गहणानत वाचक: सखया परकतततववकतनव

ही''यनशासनमसदधपरकतत-

विकततसममभवयाहतलकारीयविकारसखयाबोधकिाभािवयपवततनिाथहय इयकततसथल न

कियापदसयकिचनानतता। तदथाथकनितसङखयाबोधकसय-िाखयातसय तपदसमानिचनि-

तनयमात, न त तदविशषयकसिाथथ-कमथ िाददबोधजनकाखयातमातरसयतत।

Page 91: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

91

तदसत। विकारविकाररणोदथियोराखयाताथथविशषयि िाकतय-भदापत:। घटपटौ

सत:, घटपटौ दशयत इयादौ विशषयभदऽवप विशषयतािचछदकदवििादरकधाभानानन

िाकतयभद:, अतर च न तादश विशषयतािचछदकभानमकसत, यन ततरिातरापयकिाकतयतातनिाथि:

सयात। न चारयषयत एिातर िाकतयभद इतत िाचयम। तथा सयकिाकतयाथथपरसय काषठ

कियत, भसम कियत इयतादशपरयोरसयापतः । काषठ भसम कियत इततिाकतयजबोधसय

काषठविकततभथसमानयविकततितत सशयतनितथकिान-पपत:। काषठभसमनो: परकततविकार-

भािाभानात। असमनमत च काषठोचछदकिरपकाषठकमथकिभसमतनिथतथकि-

रपतकमथकियोरकविमशषटऽपरानिय एि पिोपदमशथतरीया काषठोचछदपरयोजयोपवत-

किरपकाषठपरकततकिसय भसमतन लाभसमभिाददतत चत? सयम। काषठ भसम कियत

इयादौ भसमाददतनषठतनिथयथकमथताया लकारणानमभधानऽवप तकमथताया धािथ ससरथतया

भानोपरमन तादशकमोतर परथमाया: साधता ।

पराततपददकाथथविशषयतया कमथ िाददविििायामि दवितीयादद-विभककततसाध िात। यथा

अघोनम इयादौ नम: पदाथथ यारऽघाथददकमथ िबोधऽवप अघाथददपदापरथमि तनपाताथ यार

कमथतासबनधनि नामाथथसयानियात। एि भतल न घट इयादािवप घटाददसमबनधसयाभाि

ससरथतया भानात षषठीविषयऽवप परथमा। न च धािथ नामाथथसय सािादनियोऽवयपनन

इतत परकत कमथतायाः ससरथतया भान न समभितीतत िाचयम। घटो नीलो भितत, काषठ

भसम भितीयादौ भिनाददकियाया नीलाद: कतथतासमबनधन सािादनियिदतरावप

वयपवतिचचयण कमाथनतरविशषणतापननकियायामपरकमथण: कमथतासबनधन

सािादनियोपरमात।

न चिमवप कमथ िसय परकयथथविशषयिन विििया काषठ भसमरामश कियत

इयाददपरयोरापवत:, कमथ िानतरविशषणतानापननकियायामि दवितीयया कमथ ि बोयत

इतत वयपवतकलपन “रौदथहयत िीरम, अजा नीयत गराम”ममयादौ दोिननयनाददकियाया

िीरगरामादद-कमथकिाननियपरसङर इतत िाचयम। परकततविकयभयकमथकसथल तथा

Page 92: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

92

वयपत:। यथोकतताततपरसङरिारणाय दमशथता वयपवत: कलपयत, तथा

कतथ िविशषणतयाऽऽभासमानायामि कियाया ततीयाथथकतथ िानिय इयवप वयपवत:

कलपया, अनयथा परकयथथविशषयतया कतथ िविििया काषठ भसमना भितीतत परयोरसय

दिाथरिात। उपवतपरयोजकनाश-परततयोचरिरपविकार एि काषठ भसम भितीयादौ

धािथथ:। आधयिरप तकतथ िमि समबनधमयाथदया भासत। काषठन भसमना थयत

इयादौ भसमादयाधयिमपतौ, काषठाधयि च नाशपरततयोचरि ततीयोपसथापय

परकारतया भासत। कतथ िविशषणतया भासमानसय तनरकतत-भिनसयानतरथतायामिोपतौ

भसमादराधयि सबनधतया भासत इतत वयपत:, काषठन भसम भयत इयादयो न

परयोरा:। भािाखयातसय कतथ िाबोधकिात। कमथ िानतरविशषयतापननकयादौ कमथ िसय

ससरथतया भानमवयपननममतत काषठ भसमरामश: करोतीयादयो न परयोरा:।।

“अचधशीङसथासा कम”याददना यतराधारसय कमथसजञा ततराधारिमाधयि िा

दवितीयाथथ:, “सथलीमचधशत” इयादौ तादशाथ दवितीयाया: “सथलयाः अचधशतयत”यादौ

कदयोर षषयाशच साध िाथथमि कमथसजञाविधानात। अथ कञथथवयापाररपकियानतर

धािथऽनतभाथवय शयनाददरपफलािकचछननवयापाराथथकसोपसरथशीङपरभततधािथथतािचछतक-

शयनाददरपफलाशरयतयाधारसय कमथ िोपपादनसमभिात तादशसतराणा ियरथयथमि।

अयादयपसषट-शीङपरभतीनामि च तादशाथ तनरढलिणा, न िनपसषटानाम, अतो न

सथली शत इयादय: सिारमसकपरयोरा इतत चनन। धातोमथखयाथथपरिऽवप

दमशथतपरयोरतनिाथिाय भरिता पाणणतनमतनना तादशसतरपरणयनात। तदपरणीतिता

शिथिमथपरभतीना मखयाथथपराणा सथलयामचधशत इयाददपरयोराणा साधतायाः दिाथरिाचच।

कालािभािदशानामकमथककियायोर ककशचकमथपरययाथ विभाषया

कमथ िमनमशषयत। अनय त कियानतरानतभाथिनोकततरीया ततर पाकषिक

कमथपरययमपपादयनतसतननानशासतत। उकतत च तः –

"कालभािािदशानामनतभथतकियानतर:।

Page 93: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

93

सिरकमथकयोर कमथ िमपजायत''।। इतत ।

तनमत च “मासमधीत, मासमासत, योजन धािती”यादािमभवयापयथ

“कालाधवनोरतयनतसयोग” इयनन दवितीयाविधान यदयपयनथथक, धािथऽययन-

कसथयाददविशषणतयामभवयापनामककियाया अनतभाथिण तकमथतया ततर ततर

दवितीयोपपत:। तादशधािथ वयापयननतभाथि मासमासत इयादौ दवितीयया तदबोधनऽवप

“आसयत मासः” इयादौ मासादौ कसथयाददवयापयिलाभातनिाथिात, तथावप “मास रमणीया,

िोश कदटला नदी” इयादौ भितीयसयानयािारऽवप दवितीयाया: साधतातनिाथिकिन

भाषयकतसतसतर साथथकयकनत। ततर दि रमणीयिामभवयापयि मासादौ परतीयत। न च ततर

कियासममभवयािारोऽकसत यतरामभवयाकपतरनतभथविषयतत तकमथतया दवितीया च सयात। एि

मासमामसतयादािमभवयापयनतभाथिण माससय कमथ िोपपादन कदयोरात षषयि सयात न

दवितीययतोऽवप तसतर साथथकम।

अथ कयममभवयाकपतयाथऽयनतसयोर उचयत। न तािदवयापयिवत: कामलक:

सबनध:, कामलकसमबनधसय वयापयिवति वयापयकालानिकचछननि, ददिसाददमातर-

िवतमासाददतनषठसमबनधो ददिसादयिकचछनन इतत ततर मासमासत इतत न परयोर:।

मासपदाथथशचातर तरतरशदददनमातरसथायी ककशचदखणड: पदाथथ:, न त कियापरचयः, तथासतत

ददनकाददमातर-सथातयनोऽवप सबनधसय कासचचत कियास वयावयिवततया ततर तथा

वयििारापतररतत यकततम। चतरो मास काशया ततषठतीयादौ काशीसयोरसय

मासवयापकसयकसयाभािनापरामाणयपरसङरात। सयोरवयकततीना मासतनषठकामलकसबनधसया-

िानतरदणडादयामककालािकचछननिात। न च सयोराना भदऽवप चतरीयसयोरिादय-

िकचछननतनरवपतकामलकसबनधािकचछननाधारता मासवयावपककि । सा च

नािानतरकालािकचछननतत ततर तदनिकचछननिबोधकमकततिाकतय भिदि परमाणममतत

िाचयम।

Page 94: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

94

सामानयघदटतविशषधमाथिकचछननाचधकरणताकटादि सामानयधमाथ-िकचछननिता-

परतीतरपपत: शदधसामानयधमाथिकचछननतनरवपताचधकरणताया-मततररकतताया मानाभािात।

यतर तरतरशदददनष कमवप कालमधीत, ततर मासऽययनसबनधसयावयापयिवततया मासमचधत

इतत परयोरानपपवतरवप न शकतयत िारतयतम, उचयत अमभवयाकपतयाथिदियिसमबनध:।

यसमदायो मासाददपदाथथसत एि तदियिा:। एि च तरतरशदददनाना मासपदाथथतया

तरतरशदददनष कककञचत कककञचत कालािचछदनाययनसबनधऽवप मासमधीत इतत

परयोरोपपवत:। तरतरथशदददनसमबनधशच ददनपयाथपततरतरशततिवयापकिम । तादशतरतरशिादशच

मासाददपदपरिवत-तनममतसय मासाददपदादि लाभादवयापकिमातर दवितीयाथथ:। वयापकि च

वयापयविशषाघदटतमखणड दिथचममतत खणडशोऽभािपरततयोचरतािचछदकिमभािशच

दवितीयाथथ:। परथमाभाि परकयथो मासाददराधयतासबनधनानितत, मासाददतनषठाभाि-

परततयोचरतािचछदकििािकचछननसय च परततयोचरतयाऽभािानतरऽनिय:। तसय

चानितयतािचछदकचतरकतथकाययनिाददरपसिाशरयघदटतपरमपरासमबनधनाययनादािनिय:।

परथमाभाि च परततयोचरवयचधकरणि विशषणमपादयम। तन तरतरशदददनषिि च यतराधीत,

ततर ददनािानतरदणडादािाययनाभािऽपयकततपरयोरोपपवत:। मासपद च तरतरशदददनपरमि, न

त तािकालसथाययखणडिसिनतरपरम। एकददनाययनसथलऽवप तादशाखणडकाल

परततयोचरवयचधकरणाययनाभािा-सततिन मासमधीत इतत परयोरापत:।

मासघटक च ददन सयोदयािचध सयोदयानतरपयथनता-िसथाययखणडिसतरप, न त

कियाददपरचय:। तथा सयकककियाददवयकततरवप मासिाचधकरणतया ततर

परततयोचरवयचधकरणाययनाभािसततिन वयापकिरपदवितीयाथथसय बाधापत:। ददिस

सिवपतीयादौ च ददिसाददपद सयोदयािचधसयोदयानतरपयथनतिणकटपरमि। अतो

नकदणडाददमातरसिपन तथा परयोर:।

अथ वयापकिसय दवितीयाथथ ि एकमासाददवयापकाययनसथलऽवप

मासानतरऽययनाभािसततिन मासिाददवयापकताया अययन बाधन मासमधीत

Page 95: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

95

इयाददपरयोरानपपवत:। न च मासपदन यकककञचकतरशदददममातरिवत-

विशषधमथपरकारणानपसथापनऽवप तदधमथिसितनरवपताधयिसबनधन मासपदाथथसया-

भािऽनियोपरमात यकककञचनमासतनषठाभािपरततयोचरतानिचछदकिमनितयतािचछदक

लभयत इतत न कापयनपपवतररतत िाचयम । ततनमासमातरिवतधमथविशषाणा

सबनधघटकिऽवप शाबदबोध ससरथतापयथजञानसय िततया ससरथविशषोपकसथतरपकषितिात।

सबनधघटकतादशधमाथन विमशषयाविदष: शाबदबोधानदयपरसङरात। न

चषटापवतरनभिविरोधात। अनारताददमासिवततादशधमाथणा विमशषयजञानसामगरयाः असिथजञसय

दलथभतयासमदादीना सिषामि तादशमासिवयापकताबोधोचछदपरसङरात। न च

तादशिाकतयाथथतापयथमि ससरथतापयथम, उकततजञान च िाकतयाथथघटक: सबनध:

ससरथमयाथदयि भासत इतत विशषरपणान-पकसथतसयिोकततधमथघदटतसबनधसय तापयथजञान

बाधाभािबलाचछाबदबोध च तापयथजञानबलादभानमनपिादमितत िाचयम।

एकपदाथथविमशषटापरपदाथथरपिाकतयाथथविशवषततपरतीतीचछारपतापयथविषयकतनशचयसय

परागिाकतयाथथतनशचयात दघथटतया तसय शाबदधीिति च योगयतासशयाचछाबद-

बोधानपपतविथशकमलतततपदाथथततससरथविषयकिविशवषतपरतीतीचछाजञानसयि शाबद-

धीितताया उपयिात, ततर च तादशससरोपकसथतरिशयापिणीयिाददततचत।–

सयम। मासाददघटकतािदददनाददतनषठतरतरशततिाददरपमासिाददः रपमासाददभदन

नानि। मासाददपदपरिवततनममततापरमनरतरपण। अनयथा शकतयाननयपरसङरात।

सिोपसिारण वयपवत विना परारपरतीतमासाद: शाबदानभिातनिाथिाचच। न च तरतरशततिाददक

बदचधविशषविषयिरप िाचयम, ददनाददरथवयानामकिन ततर रणरपसङखयाया असमभिात।

दरवयामकिऽवप िममकष तष सङखयोपतरसमभिात। ततर बदधरनततपरसकतत

िलिपयमनरत दिथचम। जाततरपसय तसय सङकरपरसङरतनरसतिात।

ततदददनविषयकिरपसय ततदददनादयननरमनाननरतिाददतत िाचयम।

तािकालसथातयनो दरवयसयावप ददनाददरपिसमभिात। मीमासकानयातयमभररया

Page 96: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

96

सङखयाया: पदाथाथनतरिोपरमाचच। सङखयाददरपनानाददनाददतनषठानरततरतरशततिाद:

सिचिात। एि मासमधीत चतर इयादािचधकरणति दवितीयाथथ:।

मासाददपदाथथतािचछदकददनपयाथपततरतरशततिादधथममथविशषणतापननसय दवितीयाथाथचधकरणताया

चतरकतथकाययनाधारतािाददवयापयधमाथिकचछनन सिरपसबनधरपमिचछदयि ससरथतया

भासत इयपरमन सामञजसयात।

यकककञचदकमास वयापय यतराधीत ततराययनाधारतानामिचछदयता-

िचछदकाधारतािततयनयतमिविशषाददरपोकततधमाथिकचछननानततपरसकततन

तदिवततरतरशततिनािचछदात। नयनकालाययनसथल च अततपरसकतततया तादशासय

मासिसयोकततरपािकचछननाधारतानिचछदकिाचचापरङरातत-परसङरयोरन िकाशात।

मासाददपदपरिवततनममतधम चतराययनाधारताया वयापयिसय शबदादलाभऽपयथथ-

तसतललाभात दवितीयाया अयनत-सयोराथथपरिममतत नानशासनविरोध:। न च भतलघट:,

भतल घटिददयाददपरययबलादततपरसकततोऽवप धमथः आधयिाधारियोरिचछदक इतत

िाचयम। तादशपरययऽिचछदकिभानानपरमात। आधयताया अततपरसकततधमाथिचछदयि

सायसामानाचधकरणयािचछदकधमाथमक-वयाकपतशरीर ममशरादीना सिरपसमबनधरपा-

िचछदकितनिशसय वयमभचाररणयततवयापया न हयततपरसकततमिचछदकममतत

तसथलीयचचनतामणणपररषकारविरोधादसभिदककततकतापत:। आधारताया अततपरसकतत-

धमाथिचछदयि यदधमथविमशषटििचधकरणि सायाचधकरणता-िचछदकममतत

तललिणवयाखयापि सिरपसबनधरपािचछदकिपरिश वयमभचाररणयततवयापयादषतयिा

विरदधददकतकालािकचछननिवतकसययादददषणानतरण तपररयजय दीचधततकतामनततररकतत-

िवतिरपािचछदकि-विििाया असङरयापत:।

असत िाऽवयासजयिवतधमथसयाततपरसकततसयावप दमशथतपरतीततबलादा-

धाराधयभािािचछदकिम। वयासजयितसिततपरसकततसय तदिचछदकिम-परसकततम,

कषिततजलोभय रनधित, सनिरनधोभय कषितावियादयपरतीत:। अथिा

Page 97: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

97

दवितीयादयथऽययनाधारि ततनमासाददरपपरकयथथ-विशषणतापननततनमासिा-

ददवयकततीना वयापकतासबनधन पारतनयण विशषणिमपयत। तादश च वयापकि

सिसमानाचधकरणवयापय-िततयभािपरततयोचरतािचछदकिसबनधन सिािकचछननसय यो

भदसतदाशरयधमथिततिम, तादशधमथशच चतरो मासमधीत इयादौ चतरीयाययनादयाधारताि

विमशषयि सबनधऽनतभाथिनीयम। मासानतरतनषठतादशाभािपरततयोचरतािचछदकिसय

तादशधम सततिऽवप ततनमासिसमानाचधकरणाभािपरततयोचरतानिचछदकतादशधम उकतत-

समबनधन ततनमासिादयिकचछननसय यो भदसतदाशरयिमितमितत

यककततकञचदकमासाददमातरवयापकाययनाददसथलऽवप तादशपरयोरतनिाथि:। परततमासमधीत

इयादौ परयाददशबदाना मासाददपदोपसथापयानरतरपािकचछननमासिाददमकननषठाभाि-

परततयोचरतािचछदकिसामानयाभािघदटतवयापकताबोकतया

यककततकञचदकमासवयापकाययनाददसथल न तादश: परयोर:।

अथायनतसयोराथथकदवितीयाया एकाददपद विनावप यककततकञचदकमासाददवयापकता-

बोधकि “उपसदशभशचररतवा मासमकमषटगन होर जहोतीतयर” एकपदियरथयथममतत चनन। ततर

मासाचधककालवयापकिऽवप मासवयापकतयाचधककालवयापकसय िोमसय शासतराथथता-

िारणयकपदोपादानात। तथा सतत तसय किलाथथकतया मासमातरवयापकतालाभातादश-

परयोजनोपपत:। अत एि च “यावजजीवमषटगनहोरजहोतीनत”शरततबोचधताकगनिोतरानिादन

सततलीदिचर-रपदरवयसय, मासकरपकालसय च विधान िाकतयभद: सयाददतत

तादशदरवयकालोभयविमशषटसय रौणाकगनिोतरपदपरततपादयसय कमाथनतरसयि विधातयका

तादशी शरततररतत मसदधानत यािजजीिकालानतरथतमासरपकालाशऽपयनिादकता-

समभािपरापताकगनिोतरानिादन दरवयसयि विधानमचचतममतत पिथपिो तनरसत:।

यािजजीिममयाददशर या

Page 98: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

98

यािजजीिवयापकि बोचधतऽथथतो मासकवयापकतालाभऽवप उपसचचरकरणकि-

विमशषटिोम तनमातरवयापकताया अलाभन तसयावप विधयतया िाकतयभदसय

परापताकगनिोतरानिादन दरवयविचधपि दिाथरिात।

अथ तादशशरतदरथवयकालोभयविमशषटसय रौणाकगनिोतरपदपरततपादयसय कमाथनतरसय

विधायकिऽवप न कथ िाकतयभद:? विधयभदसयता-ितापयपररिारात। परयत

धममथणोऽपयचधकसय विधानात।

एि च

"परापत कमवणण नानको ततवधात शकयत गण:।

अपरापत त ततवधीयनत बहबोऽपयकयतनतिः"।।

इयवप तनयथककततकममतत चनन। यतर विधयाश यरपदनकधमाथणा विशषणतया भान ततर

विधयविशषणभदऽवप विमशषटतनषठविधयिाभदन िाकतयभदविरिात। अनयथा भतल

नीलघटिददयादािवप नीलिदधटिददयादाविि िाकतयभदपरसङरात। अनिादयाश विशषणतया

यतरानकषा विधान ततर तषा विधयता मभननितत िाकतयभद:।

यदयवप ततरोपसचचरकरणिोमाचधकरणतािन िाचधकाररविशषकत-तादशिोमाचध-

करणतािन िा मासकवयापकता मासनयनकालिोतकत-िोमाचधकरणतायामपयनयानयददन

परषानतरकतथकिोमाचधकरणतासततिनािति, ततपरषकतथकतादशिोमाचधकरणतािन

वयापकताया: शरतततापयथविषयि च विधयाननयम, तथावप विमभननपरषकतथक-

िोमाचधकरणतादियािवततादशचरिोमाचधकरणतामातरिवतधमथ िनानरती कय

ततपरषकतथकतादशचरिोमाचधकरणतािािकचछननवयापकताना ससरथविधया वििकषितिानन

दोष:। तादशाचधकरणतादियािवति च, सििवतिसितनरपकिोमकतथ-

तनषठभदपरततयोचरकतथकिोमाचधकरणतािततिोभयसबनधनाचधकरणताविमशषटानयिरपमनर

त बोयम। मासधीत इयादािवप चतराददकतथकाययनाचधकरणताि-

Page 99: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

99

रपवयापकतािचछदकधमथ-सयोकततानरतरपणिानरम: कायथ:। अतो मासमधीयानो दषट

इयादौ विमशषय चतरिादयनपकसथतािवप नानियबोधानपपवत:। अनयसिय-मिनीयम।

दणड विना न घट उपदयत, रासभ विनावप घट उपदयत, इयादौ

विनापदाथोऽभाििान। तपदसममभवयाहतदवितीयाया अभािानितय-परततयोचरिमनयोचरि

िाथथ:। अभािितशचोपतािाधारिनानिय:। तथा च दणडाभाििदि यपवतकिाभाििान घटो,

रासभाभाििदिततयपवतको घट इयाकारको बोध:। यदयवप तनपाताथ नामाथथसय सािादवप

भदानिय: तथावप सभितत साथथकि विभकतततनथरथथकिमनचचतममतत दवितीयाया:

साथथकिमपयत।

भतल न घटशचनदर इि मखममयादौ परथमाया: परततयोचरतादयथकि परथमि न साधः

सयात। पराततपददकाथाथनितयनोऽनयपदनामभधानसथल एि "परानतपददकाथ"याददसतरण

परथमाविधानाददतत ततर परततयोचरिादद: सबनधविधयि भासत इयपयत। दणड विना न

घटोपवतररयादौ च विनानताथ घटोपयादयभािानियऽनयोचरविशषणदणडादयभािसय च

तदनयोचरतािचछदकि भासत। दरवय न रनध इयपरयोरात उपलिणीभतधमाथिकचछनन न

नञथाथभािानिय इततवयपतररतत रासभ विना न घटोपवतररतत न परयोर:। अततपरसकतततया

रासभाभािसय घटोपततयादयभािानयोचरतािचछदकताविरिात। अथिा अभाि एि विनाथथ:

दणड विना न घट इयादौ च विनानताथथसयाभािसय नञथ घटादयभाि

परयोजयतासबनधनिानिय:। अत एि रासभ विना न घट इयादयो न परयोरा:। अत एि

दणडादयभािितत घटादिथतािवप जायत इयसयायािार विनि दणड विना न घट इतत

परयोरोपपवत:।

रासभ विना घट इयादौ च विनाथथसयाभािसय सामानाचधकरणयसबनधन

घटादािनिय:। दीचधततकतापयविनाभािो वयाकपतररयतर साय विना सायाभािितत योऽभाि

इतत वयाखयात, ततर सपतमयनतन मतपा ससरथविधया भासमान तदचधकरणतनषठिमिोपात

न त विनाथथ िनाचधकरणम। अभािाचधकरणपयथनतसय विनापदाथथ िऽवप सपतमयाः

Page 100: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

100

आधयिरपापदाथथवििरणरपताया आिशयकिात। न च विनापदोतरलपतसपतमयथथ

एिाभािितीतत सपतमया विित इतत िाचयम तनपातोतरविभकतततनथरथथकिात। अत एि सिथतर

तनपातोतर साध िाथ परथमितत शाकबदका:।

पचथवयामि रनध इयादाििकारपरकततकसपतमया यदाधयि-

बोधकिमङरीकत दीचधततकदमभसततरावप तषा न तनभथर:। असत िा ततर परततयोचरतया

पचथवयनयिवतिभानरोधनिकारसयानयिवतिाथथकि रौरिादपकषय ततराधयििाचकिन

कतलपताया: सपतमया: कलपनम। परकत चाधयिसय ससरथतयिोपपतौ

विनापदसाकाङिाधयिाथथकसपतमीकलपन दषकलपनमि। एिकारसथल चाभािरप

एिाथऽनयरपतदथाथनतर-सयाधयतामबनध इतत न समभितत। आधयतादसतदियि

सबनधिात न त तदभाि। न च आधयिाभािो न परतीयत, अवपत

तसमबनधािकचछननपरततयोचरताकपचथवयादयनयाभाि इयपयम। तादशपरततयोचरता-

किमिाभािऽनयसय समबनधोऽकसितत िाचयम। आधयतासबनधसय परततयोचरन

आधारसयानयोचरनयाधय िततयतनयाम-किनाभािपरततयोचरतानिचछदकिात।

चतर: पचतीयादौ कयाददसबनधसयापदाथथ िऽवप पाककततमातनयादौ मतबाददपदन

वििरणित, उकततसथल सामानाचधकरणयसय पदन वििरणमवप न विरोधमापापादयतत।

वििरणीयाथथसयापयानयलभयिनापदाथथतोपपत-ररयलमसदािशन। विना िात िि: पततत

इयादौ विनापदाथथसयाभािसयाशरयतासबनधन ििऽनियादिाताभािविमशषटो िि: पततत इतत

शबदतो लभयत। पतनऽनभिमसदधो िातजनयिाभािलाभशचाथथ:, जनयताया:

पदानपसथापयिात तदभािसय, तसय िततयतनयामकसबनधिातदिकचछननिाताभािसय च

शबदन बोधतयतमशकतयिात। पतर विना रत इयादौ पतराददपद लिणया पतररमनाददपरम।

विनापदबोयतदभािशच समानकालीनिाददसबनधन रमनऽनितत। समानकालीनिघटक

कालतनषठ सिाचधकरणिमनिकचछनन बोयम।

Page 101: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

101

अतो रमनाददकाल तदनचधकरणदशािचछदन रमनादयभािसततिऽवप

नाततपरसङर:। कधचि - उकततसथलऽसादियमि विनापदाथथ:। तसय च रमनाददकतथयथनिय:।

असादिय च सिकतथकसममभवयाहतरमनाददकियासमानकालीनतादशकियाकतथ िरप-

सादियाभाि:, कियानितयसिकतथकतादशकियाकालीनिाभाि एि िा विनाथथ:। कतथ ि

पतरादराधयिनानिय:। विभककतत: साध िाथि।

असतिाधयि दवितीयाथथ:। सपतमया आधयिाथथकिऽवप नातर

सपतमीपरसककततसतसया: कारकविभककततिन कियानितयसिाथथबोधकिात। अत:शष-

षषठीपरसकतया तामिोपपदविभककततदथवितीया बाधत इतत "सवाव उपपदततवभकतय:

िरयपवाददका" इयसयाविरोध इतत। विनासमानाथथकयोऋथ तऽनतरणतत तनपातयोरवप

दमशथति रीतत:। एि विनायकततततीयापञचमीसथलऽवप।

मयाथदामभवियथथकयािचछबदयोरऽवप दवितीया दशयत, ततर मयाथदाथथको यािचछबद:।

“आरभय तसया दशमी त यावतपरपजयतपववतराजपरी”ममयादौ। मयाथदा – सीमा, कालरपा

दशरपा च। कालतनषठ ततति च, तकालतनषठ सममभवयाहतकालपरारभािानचधकरण-

सिपरारभािाचधकणसिसजातीययािकालिवतसममभवयाहतकियानचधकरणिम। एि चोकतत-

सथल यािचछबदन पजारपकियाया शकतलदशमीतनषठतादशसीमाितनरपकि परयाययत।

ताितिाथथत: शकतलदशमया मयाथदाि लभयत। तकननषठसीमाितनरपकिच तदिवति सतत

कषणनिमीपराराभािानचधकरणशकतलदशमीपरारभािाचधकरणततचथकटवयापकम। तािता

षोडशततरथयचधकरणकषोडशपजारपसयककमथणो विधयतया लाभ:। वयापयकालसमदाय

सजातीयिविशषणापजायामकततविशषणदियािानतदणडाददसमदायावयापकिवप न बाध:।

अनितयतािचछकरपण साजायसय विििणादकततसथल च ततचथममयसयायािारण

दशमीपदाथथतािचछदकसय ततचथिघदटतिन िा यािपदाथाथनितयतािचछदकतया

ततचथिभानातन रपण दणडाददथशमीसजातीयिाभािात। ततचथशचाखणडकालविशषरपा, न त

Page 102: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

102

चनदरमणडलकलारमभादयनरणकियापरचयरपा, पजायासतािकियािवतिासमभिात। अतर च

परारभाि एि यािपदाथथ: दवितीयाथथ: परततयोचरिमनयोचरि िा।

ततर तपरकयथथदशमयाः अनिय:। तािता दशमीपरततयोचरक-परारभािलाभ:।

तसय सिपरततयोगयिवतिविमशषटवयापकतासबनधन पजा-रपसममभवयाहतकियायामनिय:।

वयापकि च सिाचधकरणततचथतनषठाभाि-परततयोचरतानिचछदकपजाविशषििततिम।

सिाचधकरणि च सिाचधकरणकषणनिमीपरारभािािकचछननभदविमशषटकामलकविशषण-

तासबनधन।

एतन कषणनिमीपरारभािाचधकरणपरततयोचरकभदसयावयाितथकतया तसामानयभदतनिश

भाविकषणनिमीपरारभािाचधकरणिमादायापतपरमसदचधः इतत परासतम। तथा सयवप

ततददशमीपरारभािाचधकरणकालसय सिाचधकरणकषणनिमीपरारभािािकचछननभदिततिसबनधन

ततपरारभािाचधकरणिाित:। न चिमवप वयिदितपिथकषणनिमी-परारभािािकचछननभद-

घदटतसबनधनावयिदितपिथकषणनिमीपिथततथीनामवपततददशमीपरारभाििततिातदचधकरणततचथ

वयापकि पजाया न सभितीतत िाचयम। सिािकचछननकषणनिमीपरारभािानचधकरणि-

सबनधनसिािकचछनन- भदसयि परारभािसबनध तनिशनीयिात।

सिाचधकरणतनषठाभािपरततयोचरतानिचछदकिमवप तादशा-िचछदकिसबनधन

सिािकचछननसय भद:। अतसतादशािचछदकििािकचछननाभाितनिश यककततकञचददशमी-

परारभािाचधकरणतनषठाभािपरततयोचरतािचछदकिमादायापरमसदचधिारणाय विमशषय ततपरार-

भािरपसिपदाथथसय सबनधमय परिशयतयाननरम इतत तनरसतम।

दशरपा सीमा च काशीत: कौमशकी यािद यातीयादौ। ततर कौमशकतया: रमनसीमाि

परतीयत। तचच काशीपिथकौमशकीपकशचमदशवयापकरमनानचधकरणिम। यािपदन च

कौमशकतयनचधकरणकि सतत काशीपिथकौमशकीपकशचमदशवयापकि रमन परयाययत। ततर

दवितीयाथोऽिचधिमिचधमि िा परतीचीतवादयनितय। तनषकषथः पिथिसियमिनीय:।

Page 103: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

103

अमभवियथो यािचछबद: काततथकमारभय चतर यािचछीत भितीयादौ काशीत:

पाटमलपतर यािदिषटः दि इयादौ च। अमभविचधसतपयथनतामभवयाकपत:। एि च परथम

काततथकपिथकालोतर-चतरोतरकालपिथकालवयापकि चतरोतरकालाऽिवतिसदित शीतभिन,

दवितीय च काशीपकशचमदशपिथपाटमलपतरपिथदशपकशचमदशवयापकि पाटमलपतरपिथदशा-

िवतिसदित िषटौ यािपदन परयाययत। विशष: पिथित।

यािचछबदसमानाथथकाङशबदसथलऽवप दमशथति रीततरिसया। तदयोर च पञचमी साध:।

“यजञमन परािषथ”ददयादािनशबदाथथ: कारकिरप ितिम। "अनलवकषण" इयतर

कमथपरिचनीयसजञाविधायकसतर लिणपदसय कारकितपरिात। ततर च

यजञाकनितसयाधयिरपदवितीयाथथसयानिय:। िततायाशच तनरपकिसमबनधन िषटािनिय:।

जनयि िानशबदाथथ:। ततर तनरवपतिरपदवितीयाथथसय यजञाकनितसयानिय:। जनयतायाशचा-

शरयिसमबनधन िषटािनिय:। अनिजथन योदधार इयतरापरकषथरप िीनिमनशबदाथथ:।

अजथनािचधकि दवितीयानताथथसतसय चापकषऽनिय:। अिचधिसयापादानतारपिऽवप

कियानियाभािानन पञचमीपरसककतत:, असमादय दीघथ इयादौ भितीयसयायािारणि

पञचमयपपादनात। अत: षषयपिादतातनिाथि:।

िि परतत विदयोतत विदयत, मातर परतत साध:, यो मा परतत सयात, िि िि परतत

मसञचतीयादौ "लिणथभतया"ददसतरानमशषटकमथपरिचनीय-सञजञकपरयाददशबदष परथम

पररचायकिरप लिणि पररचयिरप लकषयि िा कमथपरिचनीयाथथः। ििपरकाशन

विदयदविदयोतनजञानादििसय पररचायकता। दवितीयाथथशचाधयि तनरवपति िा। दवितीय

साध ि वपरयकाररि, साध िघटकवपरयानियी सबनध: कमथपरिचनीयाथथ:। सबनधानितय

परततयोचरि तकननरपकि िा दवितीयाथथ:। मातसबकनधवपरयकाररयाकारको बोध:। ततीय

भार: सििाशरय: परयादयथथ:। तदनियी समबनधो दवितीयाथथ:। इथ चासमसबनधी यो

भार: सयाददतत बोध:। चतथ कमथणयि दवितीया, षिाभाि एि सजञाफलम। परततशच

तनरथथक:, रि रिऽशिाः इयादाविि वयापकताया दविरककततबललभयिात परततशबदसय

Page 104: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

104

वयापकताथथकि उकतताथथकिन रि वयापनितऽशिा इयादाविि दविरककततरि न सयात। न

च परततशबदसयावप वयापकताथथकि परततददनमधीत इयादौ कतलपतम। दविरकततरवप िि िि

मसञचतीयादौ कतलपतममतत परकत "सभद नानयतरवययव"ममतत नयायाद दियोरि

वयापकताबोधकिमिजथनीयममतत िाचयम।

परततमासमधीत इयादािवययीभाि दि परथमाततररकततविभकततरसाध िन परततशबदन

मासाकनितवयापकि कियाया बोयत। विभककतत: साध िाथाथ। िि िि परतत मसञचतीयतर

त सक दवितीयाथथकमथिाि-रदधपरकयथथििविशवषतवयापकता बोधतयत न शकतयत।

एकविशषणिनोपकसथतसयानयतर विशषणि वयपवतविरोधात। कमथ िसबनधसयि च

वयापकताघटकिन सिीकरणीयतया िततयतनयामकसय तसय तथािासभिाचच। तसय

सककमथ ि आशरयतासबनधघदटतवयापकतापरततयायनमवप न यजयत।

परकयथथसबथथयोरनतरा नञथाथततररकततभानसय वयपवतविरदधिात। नामढसयतरोपत:

नानपमदय परादभाथिाददयादौ नञथथमातरसय पञचमयथथितताया विशषणिन परकयथथसय च

विशषयिनानियात। तसमापरततरनथथक एि। दविरकततानिय तापयथबलाचच सचनकमथ ि

ििादवयाथपकि ससरथतयि भासत। यददच िि परतत मसञचतीयादािपसरथसय परतिाथचयो

दयोयो िा ककशचदनयोऽथथसतदासत स एिातरावप तदथथ:। अतएि तसयिासयावप परततशबदसय

परयोरो नानथथक:।

िसततोऽनथथकयो: कमथपरिचनीयाचधपररशबदयो: परयोरितादशपरतरवप परयोरसय

परयोजनानतरानपपवतकशचनया। परतयथतर वयापकताथथकि, ततर परततिि

मसञचतीयवययीभािसमासः एि तनयत:। तदथथकावययसयावययीभािसमासविधविथ-

भाषाचधकारीयताविरिण तनयिादतो िीपसया परततिि मसञचतीततिद िि परततमसञचतीतत

न परयोर:। यतर वयापकिाथथकनावययनावययीभािसमाससतदतर सिथतर परथमाविभककततरि।

नतपकमभ रचछतीततित परततरिऽशिाः इयाददरवप परयोर:, उकततयकतया ततर परततनाऽशिादौ

रिाददवयापकतायाः बोधतयतमशकतयिात।

Page 105: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

105

तदाधारताददरपसपतमयादयथ च समासाथथसय रिाददवयापकिसया-शरयतासमबनधन

तदथथसय वयापकरपधममथणो िाऽभदसबनधनानिय मयि घट:, घटितौ घट

इयाददपरयोरिारणाय कलपयाया: सपतमयथाथधारतायाम आशरयिसबनधन अभदसबनधन िा

परकयथाथननियवयपतविथरोधात। उपकमभ तनधदि, उपकमभादारत:, उपकमभन कत इयादौ

च वििकषितसयाधारिापादानिकतथ िादौ कमभसमीपादराधयतासबनधनानिय-सयाधयिादौ

तनरवपतिसबनधन तदनि-यसय िा बोध न ककशचदवयपवतविरोध इयपपदयनत तथा

परयोरा इतत ययम। िा च मा चानतरयादा"िनतरानतरणयकतत" इतत दवितीयाया

तनरवपतिमथथ:। तसयानतरापदाथथतािचछदकमयिऽनिय: एिमनयतरावप, तदथथसतकततददशा

सिय पररचछदय:।।

इनत दततवतीयाततवभकतयथव:।।

अथ ततीयाततवभकतयथवततवचारिः ।

कारकविभककततततीयाया: कियानितय कतथ ि करणि चाथथ:

"कतथकरणयोसततीय"यनशासनात। कतथ ि च मखय कियानकलकततरि। साच

कतराथखयातसममभवयाहत चतर: पचतीयादौ कियाविशषयतया आखयातन परततपादयत, चतरण

पचयत, शखयत इयादद कमथभािाऽखयातसथल च कियाया विशषणतया ततीयया सा

परयाययत।

यत ततराखयाताथथ एि कततः, ततीयाथथशचाधयिम। तसय

चाखयाताथथकततविशषणतयानिय:, कतशच कियाविशषणतया। तथा कततबोधन

चामनपदरपसयाखयातसय यराददसममभवयािारजञानमपकषितम पचतत पचत इयादौ तथा

कयनियाबोधात। चतरण जञायत रमयत इयादौ ततीयायाः आधयताथथकि कतलपतमितत न

तकलपनमचधकममतत तनन। चतरण पकतिममयादौ ततीयाया: कयथथकतायाः आिशयकिात।

ततर कयथथकाखयातविरिण कतशच कतथकमथिाचकिन कयथथकताविरिात। यदद च कतथकत:

कतािि शककततनथत विमशषट जञातयादौ िाशरयाथथकताया: कतः कतलपतिन ततर

Page 106: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

106

कयनियादि कतथलाभसभिाददयचयत। तथावप कमथकत: कयथथ िमपरसकततमि।

उकततपरययसय कतिचचकतथिाचकिऽवप चतरण पाचय: दषपचशचतरणौदन: चतरणौदनसय पाक

इयादौ कता न कततबोधकिममतत ततर कततबोधानरोधन ततीयाया:

कततिाचकिमािशयकमि।

एि च चतरण पचयत इयादािवप ततीययि कततिोयत। ततर चतराद: सबनध

एिाधयिममयत एि तनिाथि कतािाधिसय विशषणतया भानोपरमसयानचचतिात,

तथासतत तससरथसयावप विषयताकलपनाचधकतयात तादशािाकतयजञानघदटतशाबदसामगरया-

मचधकोपकसथतततनिशन च रौरिात।

अथ ततर कतसततीयाथथतोपरम चतरण पचयत न मतरणयादौ

ततीयानताथथमतरीयकतरभाि: पाकऽनितीयपयम। तसयाशच समिाय-सबनधािकचछननाभािो

मतरकतथकपाकऽपीयततपरसङर:। जनयतायाशच िततयतनयामकतया तसबनधािकचछननाभाि:

परमसदययि न, मतरकतथकपाककमथ िाभािसय कमथणण तणडलादौ परतीततशच

कमथिाचकपदासममभवयािारसथल दघथटा। आधयिसय ततीयाथथ ि चाधयिाभािबोध एि

कतािङरीकियत। न च तथासतत मतरचतरोभयकतथकपाकसतति चतरीयपाककतौ

मतरिवतिाभािसततिात मतरण न पचयत इतत परयोरापवतररतत िाचयम। मतरण न पचयत

इयतो ितथमानपाकानकलकततिािचछदन मतरिवतिाभािबोधनादकततसथल च

तादशकततिसामानाचधकरणयन मतरिवतिसततिातादशिाकतयापरामाणयात। ितथमानिसय

कततविशषणतया च चतरण पकषयतऽपचयत नत पचयत इयपपदयत कियाविशषसय

तथािात। यदा मतरणानयकियत न त पचयत तदा मतरण न पचयत इतत परयोरशच।

नचाखयातन कालसय कततविशषणतया बोधनाकालविशष-

विशवषतकततिसयानितयतािचछदकतया तदिचछदन नञाभाि: शकतयो बोधतयतम, न त

कालकियाविशषोभयविशवषतकततिािचछदन कमथपरयय-सथल कियाया:

कततविशषणिाभािन तदधदटतधमथसयानितयतािचछदकिाभािाददतत िाचयम।

Page 107: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

107

कियाविशषघदटतधमथसयानितयतान-िचछदकिऽवप तदिकचछननिविमशषटविशषणताया

अभािससरथतया भानसभिन सामञजसयात। नचानितयतािचछदकािकचछननिमि विशषण-

समबनध भासत इतत तनयम:। तथा सतत शरदद पषपयकनत सपतचछदा इयादौ

सपतचछदपषपोपवतिाद: शरदिवतिादयनितयतानिचछदकतया आखयातानत-

परततपादयतािचछदकपषपोपवतिादयिचछदन च शारदिवतिानिय बाधादिचछदका-

िचछदनानियानपपतः अनितयतािचछदक-सामानाचधकरणयमातरण च तदनियोपरम शरदद

पषपयकनत सपतचछदा: शरदद पषपयकनत चमपका इयविशषण परयोरापत:।

यदद च ततर शरसबनध: सपतचछदविशषणतया भासत न पनराखयाताथ धातमातराथ िा

पषपोपतौ, अत एि ततरकारकविभककततरपसपतमयनपपततया कालरपविशषणपदोतर

सिातनयण सपतमी सवववमवणा सबरता (अनशशरटा)। एि च

कियातनममतिरपकारकिरभथकतथ िसयाखयाताथथ िन

पषपोपवततनममतिरपाखयातानताथथसय विमशषटानियानरोधन शरसबनध-पयनिय

उपरनतवय इतत कारकिसयाखयाताथथ िानपरमऽवप शीतल सरोऽिराढितो तनदाघद:ख

वयपतीयादावििोददशयविधयभािमदिमनोददशयविशषणनशरसबनधन विधयभतपषपोपत:

परयोजयपरयोजकभािसय ससरथमयाथदया भानमौसचरथकममतत चमपकाददपषपोपतौ

शरसबनधतनममतकिाभािाननोकतताततपरसङर इयकततसथलऽिचछदकािचछदनानिय एि

नोपयत इयचयत, तथावप तादशतनयमो तनषपरमाणः एिणणक एि।

न च तादशतनयमानपरम इि भिन मतरणि पकषयत

तमनममयतरतदभिनाचधकरणकतमनपाकिन रपण शबदापाकानपकसथया तदिकचछनन

मतरानयसमितभविषयकततविषयिवयिचछदबोधासभिकथन दीचधततकता विरयत इतत

िाचयम। अिचछदकािचछदन विमशषटबदधौ धममथणण विशषणतया भासमानमि रप विशषण

अिकचछननिसबनधन विशषणममयाशयन तषा तदमभधानात। विशषणसबनध

तदिकचछननिमि तदिचछदन विमशषटबदधौ भासत इयपरम शबदानपकसथतरपािचछदन

Page 108: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

108

विशषणानिय बाधकाभािात। नचािचछदकािकचछननिसय अिचछदका-िचछदन

विमशषटबदधौ विशषणाश भानमसभिदककततकम घटो दरवयममयादौ घटिािचछदन

दरवयिाददमिबदधौ दरवयिाददविशषणसय सिरपत एि भानाददतत िाचयम। तादशशाबदबोध

दरवयिादयिकचछननसयि अभदसबनधन विशषणिात। घटिाददविमशषट

दरवयिाददविशषणकतादशपरयिऽिचछदकािचछदन भानानपरम िततविरिात।

तथाच मतरण न पचयत इयादौ पाककततिसयानितयतानिचछकिऽवप

अथथलभयतादशधमाथिकचछननिसय ससराश भान तनराबाधमितत चनन। मतरण न पकति

इयादौ कतौ मतराददिवतिाभािबोधासभिन कततजनयिसय ततीयाथथता सिीकय कियाया

मतराददकततजनयिाभािबोधसय अिशयमपरनतवयतया मतरण न पचयत इयादािवप

तदबोधोपरमन सामञजसयात। न च यदा मतर: सपतसतदा मतरण पकषयत न त पचयत इतत

परयोरानपपवत:, मतरिवतितथमानकतरपरमसदया तादशकततजनयिाभािपरयायनासमभिात,

ितथमानिाविशवषततदीयकतत-जनयिाभािसय बाचधतिाददतत च िाचयम।

आखयाताथथितथमानिादनथञसमभवयािारसथलऽभािाश एिानियसय वयपननिात।

अनयथा विनषटघट न पशयतीयादौ तादशघटकमथकितथमानदशथनादय-

परमसदयाऽनियबोधानपपत:। परकत च मतरीयितथमानकयपरमसदधािवप

ितथमानकालािकचछननतजजनयिाभािसयि पाक परतीया सामञजसयात।

पाकिादयिचछदनि मतराददकतथकिाभािबोधोपरमानमतराददकतथकपाकदशयामनयकतथकपाक

मतराददकतथकिाभािसततिऽवप न पचयत मतरणयादयो न परयोरा:। यतर मतरणोदन पचयत न

त तमन ततर मतरण न पचयत तमनममयाददपरयोरतनिाथिाय तमनपाकिादय-

िचछदनिाभािानियबोध उपरमयत, न त शदधपाकिादयिचछदन, बाचधतिात। यथा च

तन रपण शबदादनपकसथतािवप तदिचछदनानियबोधतनिाथिसतथोपपाददतमाधयिसय

ततीयाथथ ििाददनि। घटन न पचयत इयादय: परयोरा: आकाश न

पशयतीयाददपरयोरसमानयोरिमा: एि मनतवयाः।

Page 109: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

109

अचतनकाषठसथालयादरवप कतथ िविििया काषठ पचतीयाददिकाषठन पचयत इतत

परयोरात। ततर वयापाररप कतथ ि तजजनयिरप तकतथकि िा ततीयाया लिणा। एि

चतरण जञायत, इषयत, रमयत इयादािाशरयिरप कतथ ि आधयिरप कतथमतति िा। नशयत

घटनयादौ परततयोचरिरप कतथ िऽनयोचरिरप कतथमतति िा लिणा। कतथपदमवप

वयापाराददमयचतनादौ भाकततमि। अचतनादौ सिरसत: कतथपदापरयोरात। अत एि च कञो

यनिाचकिम। न च यनित एि कतथपदाथथ ि "कतवकरणयोसततीयतयादौ" कतथपदसय

मखयाथथ यार यककततविरिाद-चतनकाषठाददिाचकपदयोर कतथपरययानपपवतररतत िाचयम।

सतरसथकतथपदाना "सवतनर: कतनत"सतरकपररभावषतकतथपरिात। अनयथा

तपरणयनियथथपरसङरात। सितनतरिञच कारकानतरवयापारानधीनि सतत कारकिम।

काषठ पचतीयादौ सिातनय विििया काषठादः कतथ िम। न च सिातनयविििणऽवप

परषवयापाराधीनकियानकलवयारितामि काषठादीनामनयवयापारानधीनकियानकलवयापार-

िततिरपसिातनयसय िासतविकसयाभािात तदिोधकविभकततीनामपरामाणय दिाथरमितत

िाचयम।

सममभवयाहत तत कियाकारकानतरि खयापारानधीनतकियानकलवयापारसयि तत

कियािाचकपदसममभवयाहतविभकतयथथ िात। अनधीनानतविशषणपरयोजनञच चतर: काषठः

सथालया पचतीयाददसथल चतर:सथाली काषठातन पचतीतत परयोरापवतिारणम। यतर च चतर:

पचतत काषठ पचतीयादौ सममभवयाहतकारकानतरापरमसदचधसततरानधीनानतविशषण न

परतीयत एि। तकननिाथिशच ततर लकाराद: सितनतरशकतयनतरकलपनात।

विमशषटविषयकशकतया विशषणाविषयकबोधाजननात। न च मतर: चतरण पाचयतीयादौ

ितकतथसममभवयािारसथल कतथरर ततीयानपपवत:, कतथवयापारसय

सममभवयाहतितकतथवयापाराधीनिाददतत िाचयम। ततर णयनतपरततपादयपाचनाददकियायामि

ितो: कारकतया सितनतरकतथवयापारसय पचादद कियाकारकानतरवयापारानधीनिात। सितनतर

परयञजानसय पसो वयापारसतणडलियणादद-िपाकादािनयथामसदधतया न कारणममतत

Page 110: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

110

पाकाददपरयोजकवयापारििऽवप तसय तकियाकारकिाभािात। अत एि चतरो मतरण

पाचयतीयादौ चतर: पचतीतत न परयोर:। न च पञचमभिथल: कषथतत रिीयादौ

भममलखनरपकषयाददकियाया सितनतरकततथन परयञजानसय रदिणो वयापारसय दमशथतयकतया

लकाराददनाऽमभधानासभि इतत कषथतीतत न सयात कषथयतीतत च सयाददतत िाचयम।

ततर कष: परततविधानाथथ िात। उकतत च। "याजका यजनतीनत यषटजहवततव:परकषपाथव:।

पञचशभिः हल: किवतीनत कतति: परनतततवधानाथव'' इतत। याजदितोददशयकदरवयया-

रचछाविशषरपाथ मखयतया ततर च यजमानसयि कतथतया िवि:परिपरपलकषयाथथपरि

दमशथतम। ततर च ऋकिजामि सिातनयम। िोत यतरावप िवि:परिप एि िधातोरथो न त

तादशफलािकचछननसयार:। तथा सतत ऋकिजसततर सितनतरकतथताविरिण िोतपदन

परततपादनासभिात। धािथथतािचछदकफलकतथ िमि कतथपरययन परततपादयत इतत ऋकिकज

िोतवयििारो न यषटरर। अत: परततगरिीतवयापारो न सििजनक। तथासतत ततर

दातवयििारापतररतत त जीमतवाहन:।

अथासत चतरण मतरण पाचयत इयादौ सितनतरवयापारसय ितकतथवयापाराधीनिऽवप

दमशथतरीया तसय सितनतरकतथ ितनिाथि तथावप तदिाचकपदोतर ततीयानपपवत:, कतथ िसय

णणचपरययनामभधानाददतत चनन। कतथ ितनिाथिकिसबनधन पाकादयनितयनो

ितकतथवयापारसय णणजथथ िन सितनतरकतथ िसय णणचानमभधानात।

कतथ िरपफलािकचछननसय तादशवयापरसय णणजथथतामतऽवप आशरयोपरकततसय

कतथ िसयानयतो भानातनिाथिण कतथरनमभधानाततीयोपपतत:। आखयातसय धमयथिाचकिऽवप

कततविमशषटबोधकिरपसय कतरथमभधानसयाितिाचतर: पचतीयादौ न ततीया। न चि

मखयविशषयतया कततबोधकिरपसय कतरथमभधानसय विििाया चतरण पचतीतत सयाददतत

िाचयम। आशरयाततररकतताश अविशषणतया कततबोधनसयि कतरथमभधानरपिात। तथा

तदमभधान च लकतदचधतसमासानामि। अतएि तरिामभधान वततिकता विितम।

Page 111: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

111

इद ििधयम। यदयवप सितनतरवयापारमातर एि ततीयादरनशासनम, तथावप

लाघिाकततरप एि कतथ ि ततीयाद: शककतत:। अचतनवयापार तनरढलिणि।

अनशासनसयानाददतापयथमातरगरािकिात। लाघिसिकतसयि तादशातापयथसय

शककततकलपकिात। वयापार तसिऽवप रौरिण शकतयमसदध:। एि च

कतथ िरपकततबोधसथल कारकानतरवयापारानधीनि न परतीयत इतत तदनतभाथिण

शककततकलपन मानाभाि:। वयापारलािणणकन कतथपरययन लिणया तदनतभाथिण

वयापारबोधनादि पिोकततातत-परसङरिारणात। अनयथा तदनतभाथिण कततशकततािवप

तादशाततपरसङरसय दिाथरिाददतत।

घटो जायत, ओदन: मसदयतीयादौ सकायथविदिवषणा नयातयकाना कारकि कतथ ि

च घटौदनादयथथाशरतसतरानसारण दरपपादमि। मखय च कियाकतथ ि

नकियानकलकततमातरम। एककियाविषयककतततो यतर नानतरीयककियानतरतनिाथिः

ततरतकततमतसतकियाकतथ िाभािात। अत एि मतो भत, न त मया कतममतत वयपदश

इतत। ककनत तकियाविषयकि सतत तदनकला या कततसतदितकतथ िाद। अनयोददशन

नाराचिपादयतर बराहमणिधसततर मरणानकलसय नाराचिपरपवयापारसय कततविषयिऽवप

बराहमणमरणानकलवयापारिन तसयानमभसदितिात तन रपण कततविषयि न

तादशवयापारसयतत बराहमणिधिविमशषटकतथ ि न तादशवयापारकतथररतत न तसय

सपणथपरायकशचतम।

अत एि सपणथपरायकशचतपरयोजकसय कतथवयापारसय लकषयतामभपरायण दिसालिण

मणणकता मरणोददशनानषठीयमानिादषटादिारकिविशषणयो-रपादानममतत शमशराशभधान-

सङकगनत:। मरणोददशनानषठीयमानसय वयापारसयािशय मरणानकलवयापारिन

परततसदितिातादशरपण कततविषयिममतत तादशविशषणसय विमशषटकतथतातनिाथिकिात

तदविशषणितो वयापाससय तनयमन लकषयिात, तचछनयसय चालियितनयमात।

Page 112: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

112

अथ मरणोददशनानकषठतसयावप वयापारसय यतर खङरामभघातिाददनिषटसाधनि-

कततसायिधीविषयता न त मरणानकलिविशवषततदरपण, ततर न

मरणानकलिविमशषटविषतयणी कततररतत तादशवयापारकतथनथ िधिविमशषटकतथ िममतत

कथमकततविशषणसय विमशषटकतथतातनिाथिकिम? यदद च मरणोददशनानषठीयमानिसय

मरणानकलिन कततविषयिमिाथथ इयपयत, तदा वयापार तादशविशषणसय तकतथरर

विमशषटकतथतातनिाथिकिऽपयकततसथल खडरामभघातादौ तादशलिणावयाकपतदथिाथरि। ततर

सपणथपरायकशचतसय तनविथिादतया लकषयताया आिशयकिात। नच विशषणीभतफल-

तनषठोददशयताखयविषयतातनरपकि सतत वयापारतनषठसायताखयविषयता-तनरपकिमि

विमशषटविषयकि कतररयपदमशथतसथलऽनकलतासबनधन मरणिमशषयसय

सायतारपकततविषयतािचछदकताविरिऽवप न विमशषटकतथ िातनिाथि इतत

मरणोददशनानषठीयमानिसय मरणकामनाधीन-कततविषयिरपतितत िाचयम। "बराहमण

न हनयादद"यादौ धािथथतािचछदकसय मरणसय सिोददशयकिसबनधन कतािनियसभि

एि तनरकततविमशषटकतथ िसय तनषधविचधविषयिसभिात, वयापारविशषण-तयोपकसथतसय

कयश विशषणतयानियसय वयपवतविरदधिात।

अथ मरणोपलकषितवयापारकतथ िसय तादशतनषधविषयिऽवप न ितत:। अनयोददशन

नाराचिपसयावप बराहमणमरणोपधायकसय नरकसाधनिात। पर त

मरणरपपरायकशचतविधरि तदविषयकिमपपादनीयम, तचच मरणोददशन तदनकलवयापार

कतथ िबोधकसय शबदसय तदविधािनतभाथि एिोपपदयत इतत चत। एिमवप

बराहमणमरणकामनया यतर न तनमरणानकल-वयापारानषठानम अवप त

फलानतरकामनाधीनतनमरणानकलवयापारि-परकारकचचकीषथया तदनकषठत ततरावयाकपतर-

तनमत दिाथरि। ततरावप सपणथसयि परायकशचतसयाचरणादलकषयतोपरमासमभिाददतत ।

मिम। यतर दि मरणानकलवयापारिन कततसायताददधीसततरि यतर वयापारविशषिनि

तदधीसततरावप मरणरपफलकामनाधीनवयापारविषतयणण कततमथरणानकलिन

Page 113: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

113

वयापारमिराित, कत: कामनाविषयफलोपरारणोपायविषयतोपरमात।

विशरङखलफलभानोपरम यतर तकपतकामनया भोजन फलानतरकामनया च रमनमिरािमाना

समिालमबनकततसततर तपतय रमन करोतीतत वयििारापत:। उपायाश फलसयानकलि

सबनध: परकारो ियनयदतत। एि च मरणािकचछननवयापारविषयकिमभयतरि कतररतत

विशषणािकचछननविषयककततमततिरप विमशषटकतथ िमभयसथल तनषपरयिम ।

मरणोददशनानषठीयमानिमवप मरणानकलिोपरारण कततविषयिरप लिणघटकममतत न

काचचदनपपवत:।

यदयपयदषटदिारा पाकानकलकततमतोवप न पाकाददकतथ िममतत तकियाकतथ िघटक-

कतततनषठतदनकलि एिादषटादिारकिमपकषित, न त कियातनषठफलानकलि

तदपकषितममतत वयापारतनषठमरणान-कलिऽदषटादिारकिरपमणणकारोकततविशषणसय न

कतथताघटकि तथापयनषठीयमानिपरविषटकतरिादषटादिारकमरणानकलि वििकषितम।

विमशषटकतथ ि चादषटादिारकिविशवषतमरणानकलिन कततविशषणन घदटतममतत

शमशराशय:। तथा चि पयथिमसतम दिनसत: परिवततनममत मरणरपफलािकचछननवयापारिमि,

"न दहसया"ददयादौ फलविमशषटसि-तनरवपतकतथ िसबनधन

दिनसयादयथथसयातनषटविशषसाधनि परतीयत। शयनसय दिनसयादयथथ िऽवप न तसय

तादशकारणतािचछदकसबनधन कतिचचदवप सततिम।

तकतथरदषटादिारकानकलताघदटतफलकतथ िविरिण विमशषटाकतथ िाददतत नातनषटविशष परतत

दिसािन साधनिममतत न कियाया वियथाथनियमतऽवप शयनवियथथबाध:।

िसतत: शयनानकलकतमथरणपरयोजकिमि न त मरणकारणि-मनयथामसदधिात।

मरणोपलकषितानयकतथकखङरामभघाताददरपिररिध परयि शयनसय िततायाः िदन

बोचधतिात। कियाजनयकाय तकियानकलकततिततातनयमऽवप रिङरमभघातादािि

शयनकतितिात तथा चातनषटविशषफलजनकतािचछदकपरयासवतपरविषटमरणानकलि

मरणजन-किमि, न त परयोजकिमतो अदषटादिारकि न ततर तनिशनीयम।

Page 114: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

114

कारणिपयथनततनिशलाभायि तदपादानम। यदद च विमशषटानियपरताया िद

औसचरथकिन िधसाधनताबोधकशर या विशषणीभतमरणसाधनतावप शयनसय परयाययत,

तदावप शयनानकलकतमथरणसाधनिमपरामाणणकमि। कियाजनककतसतजजनयजनकतातन-

यमसयापरामाणणकिात।

अथानयोददशन नाराचिपकतथविथमशषटविषयककततमिघदटतविमशषट-कतथताविरिऽवप

यथािधजनयपापपरायकशचत तथा शयन कतथविथमशषटाकतथ िात पापादथधसयािशयकिादबलिद-

तनषटाननबकनधिबाधो दिाथर एितत चनन। अकामकतऽपयदथधपरायकशचतशरिणन

मरणािकचछननवयापारसय विषयता-मननतभाथवय विमशषटजनककततमततिसबनधन नयनपाप

सितनतरिति-कलपनात, तदिलन विमशषटाकतथ: शयनकतथदिसाजनयपापानपत:। नच

लाघिन मरणोपलकषितवयापारजनकिमि कयशपरयासवतमय तनिशयताममतत िाचयम।

शर यथथबाधापादकलाघिसयापरयोजकिात। िदसथल विमशषटानियसयौसचरथकिऽवप शयनसय

मरणजनकि वियथथबाधपरसङरन मरण परतत शयनसयानयथामसदधतायाः एिोपरनतवयतया

तसय जनकतारभथदिनसयथथतािचछदकरपशनयतायाः अवप सपपादिात।

न च यदद रिङरामभघातजनकादषटवयिदितसय शयनसय मरणऽनयथामसदधि तदा

िनतकततजनयवयापारोऽवप ततरानयथामसदध: सयात। यतर वयापारो मरणऽवयिदितसाधन, ततर

तदधत: कततरिानयथामसदधतत मरणकारणवयापारकारणकततमतति न कसयावप ित: सयाददतत

िाचयम। तणडलविकतल याददरपफलवयिदितसयावप तषाददपरिपसय तकरणदशाया

पचतीयाददवयििारानरोधन यथाननयथामसदधि, तथा खडरपरिपादद-करणदशाया िनतीतत

वयपदशानरोधन ततर वयिदितसयावप मरणऽननयथामसदधिमिशयाभयपयममतत

सामञजसयात। तणडलियणदशाया पचतीयादयभािित खङराददतनमाथणदशाया

िनतीयवयििारात तदवयापारो मरणऽनयथामसदधतया न दिसा। वयाघरमरणोददशन कतो

यनतरापथणाददयथतर ततर दिादरिाददमरणऽवप न दिसारपसतथा न वयाघरादददिसारपोवप।

तकरणदशाया िनतीयपरयोरात। अतथािऽवप

Page 115: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

115

तनमरणोददशयकादषटादिारकतनमरणपरयोजक-कततजनयवयापारसयावप दिसाित

पापजनकिादकततसथल रोिधामभसधान रोिधपरायकशचताचरणममयिधयम।

एि च चतर: पचतीयादौ विषयताघदटतकतथ िबोधतनिाथिाय यथा कतौ

पाकादरपधायकिविषतयिोभयसबनधनानिय:, विषतयताया: सबनधिऽवप

उपधायकितनिश आिशयक:, पाकादयतनषपवतसथल पचतत पकषयततयाददपरयोरसय

परामाणयिारकिात, तथा चतरण पचयत इयादािवप ततीयाथथकतजथनयि-

विषतयिोभयसबनधनानियो बोय:। कततजनयिसय ततीयाथथ ि जनयिसबनधमय एि

सितनरपकविषयि परिशनीयम। कततविषयिमि िा ततीयाथथ:। सितनरपकजनयि

विषयताया: सबनधमयऽनतभाथिनीयम।

काषठन पचतीयादौ करणि ततीयाथथ:। तचच वयापारिकारणिम। वयापार

कतथवयापाराधीनि तनिशनीयम। अनयथा कतथरवप करणतापततया चतरशचतरण पचतत, काषठ

चतरण पचतीयाददपरयोरापत:। नच कतथः चषटाददरपवयापारसय तदीयकयादद-

रपवयापाराधीनतया तदविशषणदानऽवप कतथ: करणि दिाथरमितत िाचयम। सिमभननिन

कतथविथशषणीयिात। यतरकि पाकाददकिया चतरण काषठाददना मतरण तषाददपरिपण

तनषपादयत, ततर चतरसतषमतर: काषठ: पचतीतत परसङर: सममभवयाहत-कतथवयापाराधीनिसय

ततकरणवयापार भानमपरमय िारणीय:।

न च सममभवयाहतकतरथनतभाथिण ततीयाथथ ि कतरथसममभवयािारसथल करण ततीयायाः

अपरयोरापवतररतत िाचयम। ततरावप "हताततवनत" सतरण िततामातराथथकततीयासभिात, धनन

कल विदयया यश इयाददित न दि ततर करण ततीया कियायोराभािात। नचिमकततसथल

चतरसतषण पचतीतत परयोरसय "हताततवनत" सतरबलादापताविषटापवत विनोतराभािात

सममभवयाहतकतरथनतभाथिसय करण सितनतरततीयानशासनसयि िा ियरथयथममतत िाचयम।

उकततसथल पाक तषितकिाभािबाधऽवप चतरसतषण न पचतत ककनत दारणितत

परयोरोपपतय सममभवयाहतकतरथनतभाथिण ततीयाया: शककततकलपनायाः आिशयकिात।

Page 116: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

116

तदगरािकतयि करण ततीयानशासनसयािशयकिात। शर: शातततपतरोयममयादौ ततीयाया:

कारकविभककतति एि तदथाथकनिताथथकशाततताददपदन समाससय साधतातनिाथिाचच।

न च ततीयाया: सममभवयाहतकतरथनतभाथिण करणिाथथ ि ततर सममभवयाहतकतरथ-

भािादकारकविभककतति करण ततीयानशासनऽवप दिाथरमितत िाचयम। एतदनरोधन ततर

कतथरयािरणीयिात। िसतत: सममभवयाहतकतथवयापाराधीनि वयापारिकारणि च

ततीयाया: शककततदियम। कतरथसममभवयािारसथल वयापारिकारणिमातर परतीयत।

कतथसममभवयािारसथल च वयापार तदवयापाराधीनिमपीतत सामञजसयम।

एि ििनमशषटततीयाया "अकतवयवण पञचमीतयनन" बाधनात करणिविििाया

धनिता ऋणन बदधोयममयतर ततीयायाः उपपतय करण ततीयानशासनसयािशयकता।

कारणि च फलोपधानतारपमि करणताघटकम । अनयथा कठाराददकरणककचछदादौ

दातरादरवप सिरपयोगयतया करणिापत:।

मलङरजञानसयानममततकरणतामत धमन िकहनमनममनोतीयादौ धमाददपद

तजजञानपरम। वयाकपतविमशषटितजञानसय वयापारसतदविमशषटिमशषयािरािी परामशथ:। स

चाममनोयोराददरपानमातपरषवयापाराधीन इतत तसय तनरकततकरणिमबाचधतमि।

धमाददमलङरकिहनयनममतौ यतर मलङरानतरादधटाददभान ततर धमन घटमनममनोमीतत न

परयोर:।

अनितयतािचछदकतदचधधयकानममततिािचछदनिानितयतािचछदकधमाददविषयकजञानिाि

कचछननिन भासमानसय करणिसय तनरपकिभानोपरमात। तनरपकि त

करणतामातरसय ततीयाथथतािाददना पराचा मत ससरथ:। नवयमत त करणतातनरपकिसयि

नञथाथभाि परततयोचरिनानियात तािपयथनतसय ततीयाथथतया परकार एि यनयदतत।

पर त मलङरजञानसय करणिऽवप धमन िकहनमनममनोतीयादौ धमाददपद

मखयाथथपरमि, हताततवनत सतरण ततर ततीया। ितिसय कारणतािचछदक-

साधारणपरयोजकिरपसय ततर वििकषितिात। जनकजञानविषयधमादशचानममतत-

Page 117: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

117

कारणतािचछदकतया परयोजकिमितमि। उकततसमिालमबनसथलऽततपरसङरशच

िकहनविधयकानममततिािचछदन परयोजकतातनरपकिभानाभयपरमन िारणीय:।

िसततो जनकतािचछदकतनषठपरयोजकतातनरपकि कायथसयि कायथतािचछदक-

सयापयित परतीततसाकषिक च। तथाचानममततविशषणततदविधयकिरपसबनताथथ एि

ततीयाथाथनिय उपरमयत। समिालमबनानममतततनषठघटाददविधयकिसय धमादयपरयोजयतया

नोकतताततपरसङर:। धमन िकहनमनममनोतत न घटनयादािनममतौ घटाददपरयोजयिाभािो

नानितत। अवपत नञोऽसिपरततयोगयनितयि यतर ततर िहनयाददविधयकि एिातो यतर

धमाददमलङरिहनयानममतौ घटाददरपमलङराधीन दरवयिाददभान ततर धमन िकहनमनममनोतत

न घटनतत परयोरोपपवत:। समिालमबनरपतादशानममतौ घटाददरपमलङर-

परयोजयिाभािसयासततिऽवप िहनयाददविधयकि तदबाधात। न हनयनममतािवप

दरवयिाददविधयकिािकचछननघटाददमलङरपरयोजयसय िहनयाददविधयकिािचछदनाभािो

बोयत इतत सभितत, परयोजयताया वयापयिवतिात।

एतनानममतौ धमाददमलङरजञानकरणकि ततीयया परयाययत। करण एि ततीया

ततरतत मत परयकततम। उकततसथलऽनममतौ नञथाथनिययोगयताया अनपपत:।

िहनयाददविधयकि धमाददजञानरपकरणजनयतािचछदकि-तदभािौ ततीयानततसममभवया-

हतनञभया परयाययत इयवप न सत। कारकविभततयथथसय कियाततररकततऽननियात। न

चोकततसथल िहनयाददविधयकिािचछदन घटाददरपमलङरजञान जनयतािदनममततमिा-भािः

परषतनषठो नञा परयाययत, तादशानममततघथटादौ िहनयाददमलङरिभरमदशाया परमसदधतत

िाचयम। धमन िहनरनमानममद न घटनयादािनममततमततिादयभािबोधानपपतररतत पराह:।

पिथतो धमन िकहनमातनयादौ कियायोराभािादधतततीयि, ततर जञापकजञानविषयिरप

िति जञानजञापयिरप िा ितमतति ततीयाथथ:। ितशबदो यदयवप कारणपयाथयो न त

जञापकपयाथयसतथावप िताविततसतरसथितपद न सममभवयाहततनरवपतिततामातरपरम,

सममभवयाहत तजजञानानयतरतनरवपतिततापरमितत सममभवया-हतिहनयाददजञानितजञान-

Page 118: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

118

विषयधमाददपदादवप ततीया तसतरणानमशषयत। "गणहतौ पञचमया" विकलपन

विधायकसतरानतरमपयनयतरतनरवपतितताविषयकमिातो जाडयादबदधो जाडयन ियतर

जाडयसयिततािदधमादिकहनमान धमन ियादौ धमादिथहनयाददजञानितता परतीयत। िति

च पिोकतत परयोजकिमि। रणपद च न रपाददचतविशततपरम, धमाददितौ तततिासमभिात।

न च ततर धमाददपद तजजञानपरमितत तादशरणिमि िहनयाददितोररतत िाचयम।

ततर धमाददपदसय जञानलिणणकिऽपयजञानादबदध इयादािभािरप-

बनधाददितोसतथािासभिात। नावप धमथमातरपरम। ररनादरवप कामलकसबनधन

धमथतयाऽवयाितथकिात। समिायाददना धमथ ि चाभािादयसगरािकम। नावप दरवयाचशरतिम।

सतािान रणिाददयादौ पञचमयनतसयालिणणकिपि पञचमयनपपत:। ककनत कायथसय

जञापयसय िाऽऽशरय आचशरतिम। जाडयाद: सिपरयोजयबनधाशरय धमादशच

सिजञापयिहनयादयाशरय आचशरतिादरणिम। ितौ तदविशषणपरयोजन च वपत: पाकणडयन

पतर आितो, धमसय सिकसमनसततिन पिथतो िकहनमातनयादौ पञचमीिारणम। जञापकि च

तजजञानजनकपरमाविषयि जञापयिमवप परमाजनयजञानविषयिम। अतो

िहनयादवयाथपयताभरमण धमाददजञापकिसततिऽवपिकहनना िहनिाथ धमिानयममयादयो न

परयोरा:। परमाि च, यािदभरममभननिरप विििणीयम। तन धमवयापयो

िकहनररयाददजञानसय िकहनिादयश परमािमादाय नोकतताततपरसङर:। दरवयिाद:

परमयिािकचछननिहनयाददजञापकिऽवप विमशषटदरवयििाददना िकहनिादयिकचछननजञाप-

किऽवप च पिथतो िकहनमान दरवयिाद दरवयिन ियाददनथ परयोर:।

अनितयतािचछदकिकहनिदरवयििाददना जञापयजञापकभािसय ततीयाददना बोधनात ततर

तन रपण जञापयजञापकभािविरिात।

एि जञापयिहनयाददमततिानितयतािचछदकपिथतिािकचछननाश जञापकि जञापयि िा

परतीयत इयवप तनयम:। तन पिथतो िकहनमान मिानसिानमिानसिन ि यादयो न

परयोरा:।

Page 119: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

119

अतरदमिधयम। पिथतो िकहनमान धमानन दरवयिाननावप मिानसिाददयादौ नञा

िहनयादौ दरवयिमिानसिाददजञानजञापयिाभािबोधन बाधः । ततर परमयिाददना

दरवयिाददजञान-जञापयिसय मिानसादौ मिानसिाददजञानजञापयिसय च सततिात

िकहनिाददना दरवयिाददजञापयिसय पिथतादौ मिानसिाददजञापयिसय चापरमसदया

नाभािपरयायनसभि इतत जञानपरयोजयि जञानजनयतािचछदकिरप

सममभवयाहतपिथताददविशषयतातनरवपत विधयिञच विशकमलत पञचमयथथ:,

विमशषटलाभोऽनियबलात। एिचोकततसथल नञा विधयताया दरवयिमिानसिाददजञान-

परयोजयिाभाि: परयाययत। तपरयोजयि च परमयिादयिकचछननविधयताया परमसदधम।

नचि पिथतो िकहनमान न धमाददयादरवप परसङर:

धमिादयिकचछननविषयकजञानापरयोजयततदिकहनिादयिकचछननविधयताया िहनयादाि-

बाचधतिाददतत िाचयम। पिथताददविशषयतातनरवपतिकहनिादय-िकचछननविधयतािािचछदन

विधयताया नञाऽभािानियबोधोपरमात। यतर िकहनिािकचछननविधय-

तािमनितयतािचछदक ततरि तदिचछदनतरानिय: सभितत। अतर च

िकहनिािकचछननिाविशवषत विधयतािमि तथतत कथ तदिचछदनाभािानिय इतत त न

शङकतयम । पञचमयादयथथविधयतायाः िहनयादौ िकहनिादयिचछदनानियोपरमात-

दिचछदन तदनिय चािचछदकतदरपसय तदविशषणाश धममथपारतनयण परकारिात। परकत

सिरपसबनधरपिकहनिादयिकचछननिन सदितसय विधयतािसयिानि-तयतािचछदकिात।

िहनयाददपदमि तदिकचछननविधयताशामलजञानपरम तदतर-मतबाददपरययो

विशषयतारपसबनधपर इतत पराचीनमतत िकहनिादयिकचछननविधयतािसयानितयता-

िचछदकमवििादमि।

विधयतायासततसबनधािकचछननविधयताततिन पञचमयादयथथ ि सिीकरणी-यम। तनाय

जानातत आमिानन दरवयिाददयादौ विषयतासबनधािकचछननाया परकतविशषयता-

तनरवपतजञानविधयताया दरवयिाददरपमलङरजञानपरयोजयिसततिऽवप नािचछदकािचछदना-

Page 120: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

120

भािानियायोगयिम सबनधविशषिकचछननविधयतािरपानितयतािचछदकािचछदनाभाि-

िततिबोधात। एि जञानपरयोजयिपरविषट जञानमवप ततसबनधािकचछननपरकारकि-

विशवषतमथथ:। तन समिायन ित िपरसयाय िकहनमान तदरपानन त धमाददतत परयोरसय

नायोगयता। िाकहनविधयताया सयोरन धमपरकारकजञानपरयोजयिसततिवप

समिायसबनधािकचछनन-तपरकारताशामलजञानपरयोजयतािरपानितयतािचछदकािकचछनना-

भािसया बाधात। सबनधविशषघदटतधमथसयानितयतािचछदकतया भानतनयामक त

तापयथमि; िहनयाददविधयताया वयापयाददघटकाभािाददजञानपरयोजयिसततिऽवप पिथतो

िकहनमानभािाददयाददनथ परयोर: मखयविशषयतातनरवपतपरकारताया एि तनिशनीयिाददतत

ददक।

कन ितना कसम िति इयादौ विभककततमभितताविमशषट ितताबोधतयतमशकतया

पौनरकतयाददतत त न शङकतयम। ितशबदसय सिरपयोगयपरिात, विभकतत:

फलोपधानपरिात। दणडिान रकततदणडिातनततित कायथविशषानपरकततितताविमशषट

कायथविशषोपरकततितताबोधऽनाकाङिताविरिाचच। नचानियबोधसभिऽवप ितशबद-

परयोरियरथयथम। फलोपधायकतालाभ सिरपयोगयताया अथाथललाभसभिाददतत िाचयम।

विभकततरनयाथथताया अपयनयतर दषटिादधततापरितनशचयाथ तपरयोरात।

सिाथथयोरऽवप सादियपरततयोचरिाचकपदाततीया पतरण सिारत इयादौ। अथ यदद

सिशबदाथथ: सममभवयाहतपदोपसथापयकियासमानकालीन-कियानितयिम। तदनितयि च

सममभवयाहतकियाबोधकपदन कियाया यादश: सबनध: सादियानितयतन परयाययत,

तादशतसबनधः एि । स च पतरणयादौ कतथ िम। दना सिौदनो भजयत इयादौ

कमथ िादद-सततीयाथोऽवप स एि सबनध:। तथाच पतरकतथकारमनसमानकालीनारमन-

कतथ िदचधकमथकभोजनसमाकालीनभोजनकमथ िाददक परषौदनादौ ततर ततर परतीयत इयचयत

तदा सि शबदनि ततकियाकतथ िबोधन कियापदियरथयथम। दविधा

कियाभानसयानपयकततिात । कियानितयतन

Page 121: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

121

कियानियबोधसयोददशयतािचछदकविधययोरभदन तनराकाङितयाऽसभिाचच। न च

ततकियासमानकालीनिमातर सिशबदाथथ: । तसय च कियापदोपसथावपतकियायामिानिय

इतत कियापदसदितसिशबदादिोकतत-विमशषटाथथलाभ इतत न कसयावप ियरथयथममतत िाचयम।

एि सतत पतरण सिारत इयादौ सिशबदाथथसय कियापदाथथनितयिनानयसापितया तन

सि पतरशबदसय समासासभिन सपतर इयाददपरयोरानपपत:। नहयतर समास सिाथथसय

पराधानयम। यनानयसापििऽवप समासो भित ककत बिीदििादनयपदाथथपरधानयमितत

चनन। सममभवयाहत पदोपसथापयकियाकाल एि सिशबदाथथ:, तसय कियानितयतन नामाथथ

एिानिय:। तादशकालविमशषट नामाथ कियानिय च कियायामवप तादशकालिकचछननि

भासत। उददशयतािचछदकािचछदन विधयानियसय वयपवतमसदधिात। अत:

कियादियसमानकालीनिलाभ इतत सामञजसयात।

अथिा आरमनसमानकालीनारमनाददकमि सिशबदाथथ:। तसय कतथ िाददसबनधन

परषादािनिय:। तादशसबनधन तदविमशषट चारत आरचछतीयाददपदोपसथापयारमन-

कतथ िादीनामनिय न वयपवतविरोध:। विधयसयोददशयतािचछदक-परकाराभदविरिात। न च

सिशबदाथाथनियबलादि तकियाकतथ िसय परषादौ लाभ परकारतयावप कियापदन

तपरततपादनमफलममतत तपरयोरो वयथथ इतत िाचयम। सममभवयाहतपदन ततकियाया

अनपसथापन सिसबदनावप ततकियाघदटतसादिय-सयाशकतयसय बोधन न सभितीतत

कियापदपरयोरसयािशयकिात। सिशबदाथथकियाया: कतथ िाददसबनधन नामाथऽनियशच न

वयपवतविरदध:। सिशबदसयाधातिाद, पराततपददकिवप तनपातिाचच। न च "परासोरट

शरघनमदारचरटमका सशमरा सह लकषमणनतया"दौ शतरघन-परसिलकषणमपरसियो:

समानकालीनिाभािात, कियादियसमानकालीनताया: सिशबदाथथ िासभि इतत िाचयम।

ततरावप सथलकालघदटत-समानकालीनिसततिात। न च कालिनि कालसय तदथाथनतभाथि

पतरारमनपिथमारनतरर आरतोऽय न पतरण सितत परयोरानपपवत:। पतरारमनाचधकरणसथल-

कालिततयारमनकतथ िसततिनानितयतािचछदकरपािकचछननपरततयोचरताकसादियाभािबाधाददतत

Page 122: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

122

िाचयम। ततर िणिनि कालसय सिशबदाथऽनतभाथिनीयिात। एि यतर एककालऽवप

विमभननसथल भञजानमचधकय न सि भङकतत इतत परयजयत ततरकशालारपभोजनाधारोऽवप

सिशबदाथऽनतभाथिनीय:। अत "एिालापादरातर-ससपशाथकननशशिासासिभोजनादद"याददना

पतततभोजनसमानकालीनभोजनमातरसय पापजनकतति न बोयत एकपङकततरवप ततर

एककालित विििणात। एि

"याजन योननसबनध सवाधयाय सह भोजनम।

सदय: पतनत कवावण: पनततन न सशय'' ।।

इयादािकदकपातरभोजनसयि सदय:पातिति परयाययत, ततर तादशाथथसयि सिशबदन

विििणात।

अथ नामाथथसयि सिाथथविशषयतयानियोपरम पतरण सि नारचछययममयादौ

सिशबदाथथपतरसादियाभाि एि परषाश नञा बोयत इयपरनतवयम। तचच नोपपदयत

तथासयाखयाताथददशयतािचछदकतयि नञथथभानसयोपरनतवयतया परसजयपरततषधसथल

तनषधसय त परतत पराधानयन भानतनयमवयाघातात। एिमनारचछनतमवप परषमचधकय

तथा परयोराततरायोगयतापरसङराचच। एतन ततर पयथदासनञिकियायोरपररयार इयकततािवप

न परतीकार:। न च ततरारमनाभािकाल एि परषानियी सिशबदाथथ:। तथाच

पतरारमनाभािकालािकचछननपरष ितथमानकालािकचछननारमनकतथ िाभाि: परतीयत इतत न

काचचदनपपवतररतत िाचयम। यतरासय पतर अयातत न िय ततरावप तादशपरयोरात। ततरच

पतरारमनकालािकचछननसयारमनकतथ िसयाभािसततिऽवप पतरारमनाभािकालाकचछनन एि

परष ितथमानकालािकचछननारमनकतथ िाभािसय असततिनायोगय-तापातात।

मिम। सिशबदाथथसततकियाकाल:, कतिचचततकियानितयपरथमानत-पदाथऽनितत।

कतिचचचच सममभवयाहतकियायाम। सपतर आरचछतीयसय पतरण सिारचछतत य इतत

विगरिात परथमानतानयपदाथथ एि पतरारमनकालानियो न त कियायाममतत न

पिोकततसमासानपपवत:। निानयपदाथथपरषालाभ:। नचि समासलभयसय

Page 123: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

123

पतरारमनकालािकचछननसय पसो विगरििाकतयनावप परततपादनादबिीदिमातरसयि

तनयसमासिममतत भजयततत िाचयम। बिीदिमातरसय तथािातनयमात। परथमानतान-

पसथापयानयपदाथथबोधकबिीिरि तततिाभयपरमात। अतर चानयपदाथथसय परषसय

परथमानतोपसथापयिात। न च परथमाथ अनयपदाथथबोधकबिीदिरिासाधः, तदकतत "परथमाथ

न भवनत वरट दव गत" इतत िाचयम। "अनकशम"यादयनमशषटबिीिािि तकननयमात।

अतर च सतरानतरण तदविधानात। अत एि तदारमभोऽवप। पतरण सि नारचछतीयादौ च

कियायामि तादशसिाथाथनिय इतत पतरारमनकालीनारमनकतथ िादयभाि: परथमानताथ

परतीयत इतत सि ससथम। तथावप सपतरो नारचछतीयादौ पिोकततददशानपपवतदरथषटवया।

भारमनदििनत पतरमनदििनयामवप रदथभया, "सिि दशमभ: पतर'' ररयादौ

ितथमानययािारादितथमानिकियामादायि सादियबोध इतत वदषटनत।

"इतथभतलकषण" इयनन लिणिाचचपदाततीयाऽनमशषयत। लिणि च वयाितथकि।

तचच विशषयिवतिसतत विशषयतािचछदकसमानाचध-करणाभािापरततयोचरिम, तदाशरयशच

धमो दविविधो विशषणमपलिण च। विदयमान सदवयाितथक विशषणम। परषादौ

ितथमानकालािचछदन विदयमानो दणडादद:। अविदयमान सत वयाितथकमपलिणम।

तापसाद: कालानतरीणजटाददकम। विशषणसय सबनधो मतबाददमभ: परयाययत । अकसमन

असतीयथ विदिताना ितथमानसबनधाथथकिात, अतो जटामभसतापस

इयादािविदयमानजटाद: सबनधविििया मतबादयनि-काशात ततर ततीयि। तयाच

विदयमानसयिाविदयमानसयावप परयायनात विशषणिाचचपदादवप ततीया। यथा

जञायमानिन मलङर करणममयादौ।

अथ ततर जञायमानिाददिमशषय ततीयया मलङरादौ न परयाययत, अवप त पदाथकदश

करणिादािि तदिकचछननिममतत चतथावप सा विशषणततीयि अनशासनानतराभािात।

िसततो मलङरादौ जञायमानिाददिमशषयबोधनऽवप सबनधविधया

करणिजञायमानिादयारिचछदयािचछदकभािभानसभिादकदशानियसिीकारोऽनचचत:। न च

Page 124: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

124

सबनधविधया करणि एकदशऽिकचछननिभानऽपयकदशानियधरौवयममतत िाचयम।

करणाभदरप करणि करणसय सबनधविधया भासमान जञायमानिािकचछननि-

सयािचछदकतया भानोपरमनकदशानिय विनापयिचछदयािचछदकभािभानात।

अथ दणडिानयमासीददणडी रतिातनयादौ दणडसयातीततया

विशषणिासभिानमतबादयनपपवतररतत चनन। परकतशबदपरयोराचधकरणकालिकचछननसयि

विधयानतरसममभवयिारसथल तदचधकरणकालािकचछननसय सबनधसयावप मतबाददना

परयायनात। ततरातीतकालसततिाददरपविधयाचधकरणातीताददकालािकचछननसबनधसयि

मतबादयथथ िात। अविदयमानोऽवप दणडाददधथमाथनतरसबनधसमानकालीनतया

धमाथनतरानितयतन विशषणम। तपरकारण भासमान धमाथनतरानियबोधो विमशषटिमशषयबोध

इयचयत। निसािनितयनयपलिणम। न िा तादशबोधसतदपलकषितानियबोध इयचयत।

कतिचचदविधयानतरसमानकालीनमवप विशषण तदनितयनयपलिण-मचयत। यथा रपिान

रसिातनयादौ रपाददक रसानितयतन, सासनािान रोपदिाचय इयादौ सासनाददक

रिाददपदिाचय। कतिचचदधममथसबदधधमाथनतरसबनयवप धमाथनतरसबकनधतानिचछदकतया

धमाथनतरसबकनधनयपलिणमतो दणडपरषावियाददसमिालनबनबोधो दणडादयपलकषितपरषादद-

विषयको न त विमशषटविषयक इयचयत। विशषयसबनधासबनयवप

तसबकनधतािचछदकतया तदितत विशषणम। अत एि सजञाविमशषटसजञयाददजञान

सजञादविथषयिमनङरीकिथता पराभाकराणा पराचीननयानयकाना च मत तटसथजञानविषयतयि

विषयता-िचछदकिासजञाद: अपरकारसय जञानविषयविशषणिम।

अत एि दवििनाशकालीनाया दि दरवय इतत बदधौ न दवििविषयकिमवपत

दवििविमशषटविषयकिमि, दवििरपविशषण-धीजनयतवाददतयाचायाव:। एिमपरततयोचरिा-

विशषऽवप घटसामानयाभािादद-परततयोचरतन घटिाददक विशषण नीलाददकमपलिण-

ममयचयत। कतिचचचच विदयमानमपयतदवयािवतनयनाचधकिवततया ततर न

विशषणममयचयत ककतपलिणम, यथा विदयमानावप जटा तापस उपलिण,

Page 125: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

125

नतपलकषयतािचछदकशमदमाददिदविशषणममयलम। कतिचचदविशषणसयावप सबनधो

मिथीयन बोयत घटोऽय विनाशीयाददपरयोरदशथनाददतत दीधधनतकत:। तदसत।

आिशयकाथथधाततरणणतनपरययनावप ततर विनामशपदवयपतररतत।।

इनत ततीया ।।

ततवभकतयथवततवचारिः ।

अथ चतथी ततवभकतयथवततवचारिः ।

बराहमणाय रा ददातीयादौ सपरदानचतरथयाथ बराहमणाददसपरदानकि दानादौ बोयत।

सपरदानि च मखयभाकततसाधारणकियाकमथसबकनधतया कतरथमभपरतिम। कियाकमथ ि

कियाजनयफलशामलि तदितासबनधसत-कननषठफलभाचरिमि। तथाच

कियाजनयफलभाचरतया कतथररचछाविषयि पयथिसननम। "कमथणा यममभपर"तीयसय कमथणा

यममभसबदधममचछतीतत शाकबदकविथिरणादकततसथल

याररपकियाजनयरोतनषठसििभाचरतया दातररचछाविषयो बराहमण इतत तसय

सपरदानिम।

अथ तनरकततसय सपरदानिसय कमथ िसयाविशष:। "कतवरीषटपसतनत" सतरण कतथ: कियया

वयापतममषटसय कमथसजञाविधानात। कियाया वयापतममषटिमवप दि

कियाजनयफलभाचरतयचछाविषयिमि। न च तथायकततममयनन

तदभाचरतयाऽनममपरतसयावप तदाशरयसय तसजञाविधानात कमथ ि, कियाजनयफलशामलिमि

नकिचछारभथम, सपरदानि किचछारभथमतो भद: इतत िाचयम। कमथ िसयचछाऽघदटति

सतर भदियरथयाथपत:। न च तदाशरयिनानमभपरतसयावप कमथ िन

तसाधारणकियाजनयफलशामलतयषटसयावप गरामाद:

कमथतोपपताविचछाघदटततसतरियरथयथमितत िाचयम। इचछाऽघदटतसय तनरकततरपसय यतर

बाधसततर तादशरपमवप कमथपरययन परततपादयत इयतपरततपादनाय सतरदियपरणयनात।

Page 126: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

126

अत एि यतरौदनसय रलाधससयोरचछया यो वयापारसततो विषादरवप तसयोरसततर

विषादौ कियाजनयफलशामलिाभािबाधऽवप तन रपणचछाविषयिाभािोऽबाचधत, ततर

विषमनन न भजयत इतत परयोरोपपवत:, इचछाघदटतकमथ ितापयण च दिादविष भजयत

इतत परयोरसय चोपपवत:। न च धािथथतािचछदकफलशामलिनोददशयि कमथ िम

तदनिचछदकफलशामलिनोददशयि सपरदानिममतत विशष:। सिसिििसािकचछननयार

एि ददायथो न त परसििरपफलािकचछननोऽपीतत िाचयम। उपिायामवप

ददातमथखयाथथतापत:।

मिम। फलाशरयतयषटिमि दि कमथ िम। फलसबकनधतयषटि सपरदानिम।

बराहमणाददशच न यारजनयसििाशरयतया दातररषटोऽवप त तकननरपकतयिातो न तसय

कमथता। नचाशरयिमवप सबनधविशष इतत रिादरवप सपरदानि दिाथरम।

आशरयिनामभपरायसथल कमथसजञया बाधादनय एि दि सबनध: सपरदानताघटक इतत

यदयचयत, तदा ििायोदकमामसञचतत, पय शत इयादौ

सकजनयजलसयोरशयनजनयपरीयादयाशरयतयामभपरतसय ििपयाद: सपरदानिानप-पवतररतत

िाचयम। धािथथतािचछदकफलाशरयिमभननफलसबनधसय सपरदानिशरीर तनिशन

सामञजसयात। ििायोदकमामसञचतीयादौ दरिदरवयकियानकलवयापारो धािथथ:।

सपरदानतातनिाथिकसयोरशच न तादशधािथथताचछदक इतत तदाशरयि

तनरकतताशरयतामभननमितत तपरकारकामभपरायविषयििाद: सपरदानता-तनिाथिात।

न च पय शत इयादौ धािथथतािचछदक-फलापरमसदया तदनपपवत:।

भदपरततयोचरपरविषटधािथथतािचछदक फलिातनिशन परमसदचधसभिात। एि च

बराहमणाययादौ बराहमणतनरवपतिनचछाविषयरोतनषठसिि-जनकयारकततत बोध:।

तनरवपतिन कतथररचछाविषयि दवितीयानताथथरोिवतिानितयधािथथतािचछदक-

सििानितयचतरथयथथथः। सििजनकयारशच ददायथथः।

Page 127: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

127

अरकधचत – ददाततयोर धािथथतािचछदकसिितनरपकिमि सपरदानि, तदि च

मखयम। तथाच ततर तनरवपतिमातर चतरथयथथो धािथाथतािचछदकसििऽनितत। अत एि

शरादधसय वपतरपिया यारिमि दानि त बराहमणापियतत शलपाणण:। ततर यजयमानऽथ

वपततणा सििानपततया सपरदानिासभिात सििभाचरिनोददशयि यदद सपरदानि

सयातदा वपततणामवप तथािाित: वपतरपियावप दानि सयात। न दि शरादध वपततणा

सििभाचरिन नोददशयिम। "ततपतर तिऽननसवधतयादद"शरादधरपयारामभलापसिधाथ

यार चतरथयाथ: सििभाचरिन वपतरादरददशयिबोधकिात । सििभाचरिनोददशयसयावप

वपतराद: सिीकाराभािानन सिि, बराहमणाना ततरानददशयिऽवप सिि परततपवततो जायत।

अनददशयिऽवप च सपरदानिमपपाददतमि। वपततणाममि बराहमणानामवप च

सििभाचरिनोददशयिमविरदधम। धािथथतानिचछदकफलभाचरतया यतर सपरदानि

ििायोदक मसञचतत, पय शत इयादौ, ततरोददशयिाशतनिश आिशयक: यतरानयोददशन

कषिपतजलसय दिादििसयोरोऽनयोददशन शयनाददतशच पयाद: फलसबनधसततर तथा

परयोरविरिात।

अत एि ततर चतरथयथथ: ििाददतनषठतया कतरथमभपरतततफल परतत जनकिम। तचच

सकाददकियायामनितत। भाकतत च ततर सपरदानिम। उददशयिारभथसपरदानि एि

लाघिाचछकततररतरतर लिणाया अभयपरमात। "ततपतभयो ददयाददतया"दाितनरातकतथसपरदान

चतथी। ततति च ततर यारजनयसििभाचरतयोददशयिमि।

अथ जनानतरसय ििाददतनषठजलसयोराददररचछाविषयोऽनयन च जननानयोददशन

कषिपतजलादिथिाददसयोरसततरावप ििायोदकमामसञचतत जन इयाददपरयोरापवत:।

ततदवयककततिसय पदनानपसथापनात। तन रपण विशषयभतकतथवयकततीनाममचछाश

भानासभिादपकसथतजनिािकचछननचछाविषयिसय च ििसयोरादािबाधात। एि

तदीयकालानतरीणचछामादायापयततपरसङरतादिसरथयममतत चनन। ििाददतनषठिनचछि दि

चतरथयथनताथथ:। तसयाशच सिविषयसयोराददजनकिसिजनयिोभयसबनधन

Page 128: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

128

सकाददकियायामनिय:। उकततसथल च यकियावयकतया जलसयोराददिथिादौ जनयत ततर

कालानतरीणपरषानतरीणचछाया: सिविषयसयोराददजनकिसबनधसततिऽवप सिजनयिा-

भािाननोभयसबनधनचछािमशषयममययोगयतितत वदषटनत।

अतरद बोयम। उददशयिारभथ यारजनयसििभाचरिसय ददातत-सपरदानतारपि

मतरोददशन यददत ततर तादशदानन दमपयोमथ यर धनममयतसतपनया अवप सििसय

परामाणणकतया सपरदानिन मतरपनय दतममतत वयििारापत:। न च पय: सििमि

पनीसिि जनयतत नत तसामगरीतत िाचयम। सििितत सििानतरानपत:। तथाच

सिथतरिोददशयिानतभाथि:। भित च "वपतभयो ददयादद"यतरावप मखयमि सपरदानि

चतरथयथथथ:। असत िा सिसििचछाधीनतकिमि मखयदानरपकियासपरदानि, तथाच

पिोकततसथल कसतरयाः सबनधसिवप नचछायाः सतरीविशवषतसििविषयकिम, अवपत

पततविशवषत-सििविषयकिमितत वपतसििापरमसदया न तषा सपरदानिम। चतरथयथथो

धािथथतािचछदकसििानितय तनरवपति, सििसय च सिििसचछारप यार

जनकिसिचछाधीनिोभय सबनध:। तललाभशच विमशषटसय धातशकतयतामत शककततलभय

एि, तदनतभाथिणि शकतयभयपरमात।

फलवयापारयो: पथक धािथथतामत आकाङिाबलादि तादशसबनधलाभ:। "ततपतभयो

ददयादद"यतर च धािथाथनतरथतसिि चतरथयाथ वपतरादयनियी तनरवपतिरपो मखयोऽथो

बाचधतिानन परयाययत, अवप त तनरवपतिनचछाविषयिरपो लकषयाथथ एि। ददाततसत

ततर मखय एि शरादधसयावप बराहमणापिया दानिात। शरादध बराहमणसय

सपरदानतातनिाथिाय अकसत चोददशयतावप बराहमणासययाददकममभदधानसय शलपाणरवप

सपरदानिशरीर उददशयिाशपररयार तनभथरोऽिरमयत। "कमथणा यममभपरतीतत" परणयतो

मिष: पाणणनरवप समतोऽयमथथ:। शतरि भय ददातीयादौ जनयतीतत भाकततोऽथथ:। एि

चोपादकवयापाररप धािथ कियाफलशामल भयरप कमि तदयोचरतयोददशयिात शिाद:

सपरदानिम।

Page 129: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

129

यदधाय सनहयतत इयादौ सनिनाददकियाजनयफलासबनधादयदधादनथ सपरदानतातनिाथि

इतत नय सपरदानचतथी अवपिधानाित जतीयथ एधभयो जतीयतरि यदध कत सोढ

िा सनहयतत इयथथविििया "कियाथोपपदनत" सतरानतरण। तसय च सथातननोऽशरयमाणसय

कियाथोपपदसय तमनननतधातो: कमथणण सिाथथतनषठकमथ ि वििकषित सिोतर चतथीयथथ:।

तथाचािरणसनिनादयददशयकि तादशचतरथयथथथ इयिधयम।

अथ "यदगनय च परजापतय च साय जिोतीयादा"िगनयादररि "सववभतभय उतसरट

मयतजजलमषटजवतशमतयादौ", सिथपराणणनाममि "पशना रदर यजत" इयादािवप

यारविशषरपकियाया रदरादरतनराकतथसपरदानतया चतथी सयाददतत चनन।

रौरिपरीततितकिया यजयथथ:, तदथथतािचछदकफल परीततः। तदाशरयतया रदरसय वििकषितिात

कमथसजञकिन दवितीयि न त चतथी। यारामकतादशकियाया तनरकततातनराकतथसपरदानि

सयवप तदविििणात। परीततभाचरतयोददशयिरपसपरदानिविििाया च "रदराय यजत"

इयवप परयोर:। उभयविििाया परिन कमथसजञया बाधादवितीयि। जिोयसजतीयाद:

परीततरपफलािकचछननयाराबोधकतया याररपकियाजनयपरीततभाचरनो दितादसतत

कमथताविरिाननि परजापतत जिोतत भतानयसजतीयादय: परयोरा:।

रजकसय िसतर ददातीयतर ददाततनथ याराथथकोऽवपत परायतीकरणथथको रौण:।

तदायतीकरण च परकत तकतथकतनणजनचछापरकाशको वयापार:। तदकदश कतथ ि रजकसय

सबनधविििाया शवषकी षषठी। िनत: पषठ ददातीयतर तकतथकताडनानमततपरकाशकवयापार

एि ददायथथ:। तदकदश कतथ ि िनत: सबनधविििाया षषठी। एि सिािकसय चरण

ददातीयादाििनीयम। नारदाय रोचत कलि इयादौ "रचयथावनाशमतयन"शासनन

परीततजनकतारपरचयथथघटकपरीततभाचरन: सपरदानसजञा विदिता ततर चतरथयथथथ आचशरति

परीतािनितत। तादशकियाशरयतया कलिाद: कतथता।

पषपभय: सपियतीयतर सपिाविषयपषपसय "सपिरीकपसत" इयनन सपरदानिाचचतथी,

तदथो विषतयि, तसयचछारपकियायामनिय:। पतराय ियतीयतर "िधदरहतया"ददसतरण

Page 130: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

130

कमथण: सपरदानसजञा। ततरावप चतरथयथथो विषतयि कोपऽनितत। िोधसय

दिषविशषामकतया भककततशरदधाददित जञानविशषरपिन िा सविषयकिात। एि शतरि

दरहयतीयादािवप तनि सपरदानिम दरोिोऽपचचकीषाथ अदितचछतत याित।

अदितभाचरतयचछाविषयता तकननरपकि चतरथयथथथ इचछानियी, अदितानिययाधयि िा।

अत: कमथणयाददसतरसयाविषय:। ईषयाथ अिाकनत:, परोकषाथसदिषणता, परोकषथरोचरो दिष

इतत तदविषयसय परसय तनि सपरदानता। असया रणणतन दोषाविषकरणम।

तदविषयसयापयनन सपरदानता। विषयताविशषसततर चतरथयथथथ:।

विपराय शत धारयतीयादौ "धाररिमणव" इयनन धतनकविपराद: सपरदानता। अथ कोऽय

धायथथथ:? न तािददरवयानतरदानमङरीकय परदतदरवयादानम। तथा सयादानापरतो

धारयतीतत परयोरानपपत: आदानसयाितथमानिात। नचषटापवतराविशोधन तथा परयोरात।

नावप तादशादानिस: अधमणथसय तदकतथ िात। नचादानममचछाविशषसतदित:

पससतदाशरयतया तकतथ िितदधिसाशरयतया तकतथ िमपयितममतत िाचयम।

एिमपयादानिससय पररशोधनोतरमवप सततिन तदानीमवप धारयतीतत परयोरापत:। न च

पररशोधनपरारभािविमशषटो तनरकततादानिससतथा। ऋणीकतदरवयानतरपररशोधनपरारभाि-

दशाया पररशदधमणमादाय धारयतीयापत:।

न च सिपरततयोगयाऽऽदानतनिाथिकाङरीकारविषय दरवयदान-परारभािविमशषटाऽऽदानि-

ससतथा; यदण पररशोचधत तािदरवय च पनरथिीिा पन: पररशोधनीय तदादाय

धारयतीयापत:। तदीयपररशोधनसयावप सिकतथवयतया पिाथभयपरमविषयिात

तपरारभािसय पिथपरररिीत-शोधनोतरमवप सततिात। न च सिपरततयोगयादानतनिाथिकाभय-

परमविषयीभत यद दरवयदान एकिणािकचछनकाचधकरणिवतिसबनधन

तदविमशषटानयपरारभािविमशषटादानिससतथा। उकततसथल चोदीचय-पररशोधनपरारभाि:

परथमादानपरयोजकाभयपरमविषयपररशोधनविमशषट:,

परथमपररशोधनपरारभािशचपरथमपररशोधनोतर नासयितत नोकतताततपरसङर इतत िाचयम।

Page 131: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

131

एिमवप यसय ऋणसय पररशोधनमपरमसदध तदादानपिथकालीनसय तािद दरवय मया तभय

दयममयभयपरमसय तदतमणोददशयकिन सिकतथकानयोददशयकतािदरवयदानमि विषय

इयपयम। तदतमणोददशयकतकतथकतािददरवयदानसयापरमसदधिात। तथाचानयोददशयकता-

िददरवयदानोतर तदभयपरमविषयदरवयदानविमशषटानयपरारभािासततिादधार-यतीतत वयििारान-

पपवतररतत चत।

अराह: ऋणगरिणनाधमणथतनषठ: पररशोधननाशयोऽदषटविशषो जनयत। तनिादषटन

ऋणमपररशोय मतसय नरकाददकम उतपदयत। तथाच दरवयानतरदानाभयपरम-

पिथकपरदतदरवयादानजनयादषटविशषिततिमि धारयतरथथ:। तदधटकदानानितय कतथ ि ततर

चतरथयथथथ:। न च ऋणाशोधनमि दरदषटजनकम उपपातकमय तसय परररणनात, न त

ऋणाऽऽदानम। तसय तथाि मानाभािाददतत िाचयम। ऋणादानसय

दरदषटविशषजनकिऽवप पररशोधनन तसय नाश इतत बोधनायापररशोधनसय

नरकरपफलपरयोजकिामभपरायण तसयोपपातकमय परररणनोपपत:।

ऋणमादायापररशोधकसय नरकभाचरतया ऋणादानसयि दरदषटसाधनताया: कलपनीयिात।

रिीतणथपररशोधनापिया लघिात। अपररशोधनसय िति पररशोधनपिथकालऽपय-

पररशोधनसततिन दरदषटोपतरािशयकतया पररशोधनसय तननाशकताया

आिशयकतयाऽसमाक तकलपनाचधकतयविरिात। पररशोधनोतरकाल पररशोधनाभािसततिन

तदबलातदतरमदषटिारणाय पररशोधनिससय परततबनधकताया: कलपनीयतया भिनमत

रौरिाचच। न च पररशोधनानतरमरणमि पापजनक िाचय, तथाच नोकतताततपरसङर इतत

िाचयम। रिीतदरवयमपररशोय मरणसथल तददरवयपररशोधनापरमसया

तदनतरिाददघदटतरपण ितताया: कलपतयतमशकतयिाददयलम।

यपाय दार इयादौ न सपरदानचतथी, अवप त "तादयव"सतरानतरण। तादरथय च स

एिाथथ: परयोजनम यसय तततिम। सममभवयाहतपदाथ तादरथयथविििाया तदिाचकाचचतथीतत

तदथथ:। परयोजनि चातर न जनयि, दःखाद: पापाददजनयतया द:खाय पापममयादयापत:,

Page 132: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

132

नावप जनयतयचछाविषयिम सिराथद: पणयाददजनयिनचछाविषयिात सिराथय

पणयममयादयापत:। नचषटापवतः। तथा सतत पकतत जतीयथ पाकाय जतीतत तनिाथिाय

"तमथनतसर"परणयनियरथयाथत, पाकादतनथरकतत-जनादयथथतयि तदिाचकपदाचचतरथयथपपत:।

अवप त सममभवयाहतपदाथथतनषठवयापारचछानकलचछाविषयि तपरयोजनिम,

तपरयोजनकिरपतादरथय च तददचछाधीनचछाविषयवयापाराशरयिम दारणो

यपचछाधीनचछाविषयतिणाददरपवयापारितया यपाथथकिममतत तदविििया यपपदाचचतथी।

इचछाधीनचछाविषयवयापाराशरयि चतरथयथथथ:। परथमचछाया यपाद: परकयथथसय

विषयतयाऽनिय:। एि रनधनाय सथालीयादािहयम। ततर तादशवयापारसतणडलधारणादद:।

पणयाद: सिरचछाधीनचछाविषयवयापारा-नाशरयतया न सिराथय पणयममयाददपरयोरः।

जनादः पाकानकलवयापारानाशरयतया न पाकाय णतीयादािनन चतथीतत

तमथाथचच याददसतरम। तदथथशच तमनननतयदधातना यादशोऽथथ: परयाययत

सममभवयाहतकियाऽकनितदथथपरातदधातघदटतभािकदनताचचतथीतत। पकतत जतीयतर

तमनननतन जन पाकसमानकतथकिसदित पाकविषयकचछाधीनचछाविषयि बोयत।

"तमनणिलाविततसतर"ण सममभवयाहतकियाया परकतकियासमानकतथकिसदिततददचछा-

धीनचछाविषयिरपतदथथकिन वििकषिताया तमनणिलोविथधानात।

एतसतरसयावप सिराथय पणयममयाददनथ विषय इतत सोऽसाधरि। एधानाित जतीयथ

एधभयो जतीयतर एधसय न जनपरयोजनि, मसदधतया जनचछानकलचछाया

अविषयिात, जनसय तदनकलवयापारानाशरयिाचचतत न तादरथयथ इतत सतरसय परिवतनाथवप

तमथाथददयादरधपदसय कियारपभाििचनिाभािाददतत ततर कियाथप-पदसयतत चतथी।

तदथथशच कियाथोपपदसतमनननतो यो धातरपरयकततसतसय यकमथ तपरयोर विना

तदथथकमथतया यदवििकषित तदिाचकाचचतथीतत। ततर चाितथममतत तमनननताथथ:

सममभवयाहतकियानितय सिाथथकमथ िानिययािरण, तादशाथथकमथतया एधसय वििकषितिाततर

चतथी। चतरथयाथ एिाथथसतकमथकािरणपरयोजनकिम। पाकाय जतीयादौ पाक

Page 133: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

133

कतथममयथथविििायामननि सतरण चतरथयथपपतािवप यदा पाककतीचछाधीनचछाविषयि-

रपपाककमथककरणपरयोजनकि न जन वििकषितमवपत पाकचछाधीनचछाविषयिरप

पाकपरयोजनकिमि, ततरावप चतरथयथपपतय तमथाथददतत सतरम।

अशिाय घास इयादािशिपदसयाशिभोजनपरतया तादरथयथचतरथयि। आदियत

इयसयायािारणाशि भोजतयतमादियत इयथथविििया कियाथोपपदयाददसतरण

चतरथयथपपततया अशिपदसय मखयाथथपरिोप-पादनऽवप अशिधास इयातराशिपदसय

तदभोजनपरतायासतादरथयथचतरथयाथशचािशयकिात। अनयथाऽऽहतपदसापितया

चतथीसमासान-पपतः। न च तथावप समासानपपवतः दिाथरानधनाय सथालीयादौ तदिारणाय

"चतथीतदथावथवबशलदहतसखरकषकषतररनत" सतरण चतथीसमास परकततविकारभािसय

तनयामकिानसरणाददतत िाचयम। आिासरिाशिघासादौ "चतथीनत" योरविभारन शाकबदक:

समासोपपादनात।

नमः सिसयाददशबदयोरऽवप तदथथविशषणिाचकपदात "नमः सिसतीयनन"

चतरथयथनमशषयत। नम:शबदाथथसयारो नमसकारशच । "एिोऽघयविः शशवाय नम" इयादौ

याराथथक:। चतरथयाथ च ततर परकयथथसय मशिादरददशयि परयाययत। यारशच यदद

मशिसयाय भिकियाददफलचछाधीनसिसििाभािचछारपसतदा यारोददशयि यारजन-

कचछाया: सििभाचरतया विषयिम। यदद च याररपचछि सिसििभािममिानयदीयिन

यजयमानरत सििमवप ततर विषयीकरोतत, न त तजजनकचछा तदा सििभाचरतया

यारविषयिमि तदददशयिम। मशिादविथगरिििमतऽवप सिीकाराभािात तदाकारतया

यातमनतरसय यारोददशयतामत सतरा तदसभिाचच। यजयमानोपचारादौ सििाभािऽवप

तदीयिन दरवय सििािरादिनीचछा विसिादरपि। दरवयतनषठाऽनयदीयसिि बाचधत

मशिाददतनरवपति मशिाददतनरवपतपरमसदधसििानतर िा अबाचधत ततदरवयसबनधमिराित।

न च सििानतररपफलचछा विना सिसििाभािरोचरचछि न सभितीतत मशिाददसिि

यारसयि विषय इतत पिोऽसभिदककततक इतत िाचयम। सिसििाभािविषयकचछाया:

Page 134: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

134

पणयाददरपफलजनकिातदविषयसय पणयाददजनकतािचछदकसयावप पणयाददफलकिात।

अनयथा तसििसयापीषटाजनकतया सितोऽपरषाथथतया च परथममवप तददचछाया असभिन

परथमकलपसयावप ियिापातात। ततर च परथमकलप सिसििपरकारकचछाजनयि,

जनयतासबनधन तादशचछाितति िा चतरथयथथथ:। ततर च परकयथथसय

मशिादविथषयताविशषसबनधनानिय:। दवितीयकलप च विषतयताविशष एि चतरथयथथथ:। ततर

तनरवपतिसबनधन मशिादरनियः।

नम:पदाथथ यारसय च विषतयताविशषसबनधन दरवयऽनिय:। दरवयसयि िा विशषयतया

भासमानयार विषतयताविशषसमबनधनानिय:। न च परथमानतपदाथथसय

मखयविशषयतातनयम: इतत िाचयम । भतल न घट इयादौ तनपाताथथसयावप

मखयविशषयतया भानात। "मशिायोसजती"यादाविि नातरातनराकतथसपरदानता।

नम:पदाथथसयकियािा-भािात। नम:पदन च सिपरयोकततपरषकतथकिोपरारणि

यारोऽमभधीयत। अनयोचचररतनम:पदनानयदीययाराबोधनात। तपरषोचचररतनम:पदात

यारबोध सतत यार यजयमानदरवय चानयदीयिसशयानदयात। अत एि यार

तदीयिबोधनायाि दद, मयादीयत इयाददिदिननम इतत न परयजयत। न िा

परकीयिबोधनाय चतरो नम इयादद। ऋकिजा च यजमानरपपरषानतरीयततददरवययार

सिीयिमारोपयि पजाया नम:पद परयजयत। सचारोपसतसय

विशषदशथनदशायामपयािायथतयोपपदयत इतत परतततनचधपरयकततसय दानिाकतयसयि पजाया

तादशनम:पदघदटतिाकतयसय बाचधताथथ िऽपयदषटजनकि न विरदधम।

असमचछबदाददिसिोचचारणकतथ िोपलकषितपरषविशषिाचकाननम:पदादविशषरपण

अशकतयसय चतरिादभाथनासभि तसयावप िाचयऽनतभाथि: सिीकरणीय:। तदनरमक

चोपलिणीभतमककालीनोभयािवतसिोचचार-तयतशरररिवतजाततिम। सििाननरमऽवप

शकतयकतय कथचचदपपादनीय सिथनामशकतयकतयित। उपलिणरपपरविषटमचचारण िदीयिन

विशषणीयम। अतः पजामभननयादकचछकाननयारबोधनायानन दीयत इततिदनन नम इतत न

Page 135: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

135

परयोर:। योगयतासततिऽवप ततर नम:पदपरयोरसय िदाबोचधतिन

तदधदटततपदशकतयपरषोपलिणरपापरमसदयाऽिाचकिात। अत एि यथा

नीचपरीततितकियासथल पजयतीयाददिारणाय पजययाददिाचयपरीतौ रौरवितिवति,

सिसममभवयाहतपदाथथकतथपरषािचधकोकषथिदिवतिरपमपलिणमपयत। उकततसथल च

योगयतासततिऽवप नीचिवतपरीतसतततिाभािन ततापयण पजययादनथ परयोर:। तथा च

नीचोददशयकयारतापयण नम:पदापरयोरातदततपरसङरिारणाय रौरवितो-ददशयकयार एि

नम:पदशककततररयानादयम। रौरवितोददशयकिसय नमः पदाथथशरीर तनिशऽवप

रौरवितोददशयकपजाततररकततदरवययारबोधनाय

नम:पदपरयोरिारणायोकततविशषणसयोचचारणऽपयिशय तनिशनीयतया तत एि

तदततपरसङरिारणात।

"इनदराय सवाहा ततपतभयिः सवधतयादौ" अकगनपरिपोपदितदददशयकयार-

बोधकसिािापदवपतरददशयकयारबोधकसिधापदयोरवप नम:पदिददशनादमशतोचचारणकतथ िो-

पलकषितपरषीययारिाचकता। अनयथा पिथिदिाततपरसङर:। एि च दिोददशयकिादरवप न

िाचयानतभाथि:। अतादशयारतापयण सिािाददपरयोरसय दशनादमशतिविरिणिानतत-

परसङरात। अत एि ताकनतरकपजायामघयाथचमनीयादददानऽकगनपरिपोपदितिवपतरददशय-

किविरिऽवप सिािासिधापरयोरसय नासमिताथथता। एि च सतत

नम:सिािासिधाशबदानामकसथलऽनयपरयोरसय िदबोचधतिाभािनि नाततपरसङर:।

नततरपो नम:पदाथथशच सिापकषथबोधनानकल: सिीयवयापार:। चतरथयाथ

चापकषाथनिययिचधिमिचधमतति िा परयाययत। सिमचचारतयता, तथाच

चतरादयचचाररताननमो िरय इयाददशबदादधयथिचधकचतरापकषथबोधानकलशचतरीयवयापार

इयाकारको बोध:। नारायण नमसकययादौ नम:शबदयोरऽवप न चतथी। दवितीयया

कारकविभककततिन बलीयसया बाधात।

Page 136: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

136

अथातर नारायणादनथमसकारघटकापकषाथिचधिमि तचच न कमथिम। कमथ ि च

कियाजनयफलशामलिाददरपमि, तचच न तसयतत दवितीयाया नाय विषय:।

नचापकषथबोधरपफलाशरयिरपकमथ ि ततराबाचधतमितत िाचयम। एि सतत

नारायणािचधकापकषथबोधकदणडिपरणणपाताददमलङरकतादशापकषथबोधाशरयताया: परषानतर-

साधारणतया नारायणपरणामदशाया मनषय नमसकरोतीयाददपरयोरापत:।

यददचापकषाथिचधिपरकारकबोधानकलवयापारो नमसकारसतदधटकबोधविशषयतया नारायणाद:

कमथ िम। कियाजनयफलशामलिरप कमथ ि च वयापाराशऽनकलतासबनधन विशषणीभत

फलमि विििणीय। अतर चानकलिमि वयापाराश विशषणममयपकषाथिचधिबोदध:

परषानतरसय न कमथतयचयत तदावप नारायण परणमययादािि कमथ िमपपदयत न त

नारायण नमसकययादौ, नम:पदाथथघटकजञानसय धािथथताविरिण तदविषयताया:

कमथतानामकिात। कततविषयतायाशच नम:पदाथथवयापार एि सततिात।

मिम। नमसकरोतीयादौ कधातनि वयापारबोधात। अतर च

सिापकषाथिचधिपरकारकबोधविषयतामातर तनपाताथथ:। अतर सि सममभवयाहत: कताथ, तथाच

तादशबोधविषयतापरयोजकवयापारानकलकततमातनतत समदायाधीनो बोध:।

तादशविषयताशरयतया नारायणाद: कमथ िम। यतो धािथथतािचछदकफलशामलि

कमथ िममयतर धािथथतािचछदकि न धातशकतयतािचछदकिम अवपत

वयापाररपाथऽनकलतासबनधन विशषणतया धातपरततपादयिम। परकत तनपाताथथसय

धािथन सािादनियन तादशबोधविषयिरपसय नमःपदाथथसय तदिचछदकिमितमि।

नचि पिथदशादरथमयाददकमथ ि दिाथर, विभारदौ कियाजनयिसततिऽवप

तनरकततधािथथतािचछदकिाभािात। न दि विभाराददरथमयादयथ कथमवप विशषणतया

भासत। एि च नारायणाद: करोततकमथ िऽवप नम:पदाददक विना न तदयोर

नारायणाददपदोतर दवितीया, तदथाथनितयफलोपसथापकाभािन तदथाथननियात। नावप

Page 137: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

137

नारायण फल करोतीतत परयोरापवत:। फलसयातर धािथथवयापार सािादविशषणिात।

तनपाताततररकततनामाथथसय धािथ भदनानियसयावयपननिात।

धािथ सािादविशषणीभियि फल दवितीयाथाथधयिानियात। अत एि परसकय

मशखकणडनममयादािवप मशखणडयाद: कततकमथता, धािथथवयापारविशषणपर:पदरपतनपाताथाथ-

गरदशािसथानरपफलाशरयिात। नारायणो नमकसियत, जयायान परकसियत इयादौ

तनपाताथथफल धािथथवयापार विशषयतयि भासत। तदकनितमाशरयि कमाथखयाताददना

परयाययत।

अथिमवप कारकविभकतत: सािादधािाथाथनितयितनयमभङर इतत चनन। तादशतनयम

तनपाताततररकतताथथमनतराऽकियसयि सािादथथ िात। अनयथा घटो दणडाजजायत न

पाररमाणडलयाददयादौ कारकपञचमया जनयादयथाथनितयतन नञथाथभाि परततयोचरतया

सिाथथपरयोजयिादद-बोधनासभिात। पाररमाणडलयाददतनरवपतमवप परयोजयि विषतयतया

तदिकचछननजनकताकजञानादौ परमसदधम, परयोजयिविमशषटोपवतरि िा ततर धािथथ:। ततर

पञचमयनताथथपाररमाणडलयतनरवपतिसयाभािो नञा बोयत। उकततरीया कियायोर

नमसकायथसय कमथ िऽवप सियभि नमसकययादौ चतथी अपकषाथनियािचधिमातरविििया।

कचचत नारायण नमसकययादौ नम:पद नततकमथपरम। तथाच नारायण नतत

कमीकययथथविििया घट शकतल करोतत शकतलीकरोतीयादौ घटादररि नारायणाद:

कततकमथता। मशखकणडन परसकययादौ पर:पदमगरकसथतपरम। एि घट सािाकरोतीयादौ

सािापद परयिविषयपरम। एि द:खमाविषकरोतीयादािपयावि:पद जञानरोचराथथक-ममतत

सिथतर पिथिद दवितीयातनिाथि इतयाह:।

नम:पदसय धममथबोधकि िररराविभथितीयाददिननमो भितीतत परयोरपरसङरात।

तसमाननमसकरोतत आविषकरोतत परसकरोतत अलकरोतीयादौ नम:परभतयो तनपाता

धमथिाचका एि, लाघिात। ततदधमाथशरयसय दमशथतरीयि कमथतोपपत:। आविभथितीयादद-

परयोरानरोधन चाविराददशबदाना परकटताशरय धममथणण लिणोपयत। शकतल: पट इयादौ

Page 138: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

138

शकतलाददशबदानाममि। असत िा ततरावप परकटनाददरपो धमथ एि तदथथसतसयि धािथथभाि

धमथरपऽभदानिय:। कियाया सिाथाथभदानिय आविरादरिाकाङिा सिीकियत, न त

नम:पदादररतत न नारायणो नमो भितीयाद: परसङर:। शकतली करोतीयादौ

कचिपरययानतसयावप शौकतलयाददधमथ एिाथथ:। अभततदधाि तदनशासनात। अभतसय

पिथकालािचछदन शकतलाददभािरदितसय तदभाि: शौकतलयादद:।

अथिा अभत: पिथकालािचछदन धममथणयविदयमानसतदभाि: शौकतलयादद:। शकतली

भितीयादौ त दमशथता रतत:। न चाभततदभािपयथनतसय कचिपरययिाचयि

रौरिाचछकतलाददपदोपसथापयपदाथथतािचछदकशौकतलयादयनितय अभति कचिपरययाथोऽसत।

शकतलतर इयादौ तरबादयथोकषथसयि चवयथथसयावप वयपवतिचचयण

पदाथथतािचछदकऽनियसभिाददतत िाचयम। मनमतऽवप शौकतलयाददभािसयि

कचिपरययाथथतोपरमन रौरिानिकाशात। पिथकालािकचछननसितनषठाभािपरततयोचरि-

सदितसयाधयिसय परययाथ परकयथथसय सबनधतया भानोपरमात।

शौकतलयादािभतिलाभनि जलपरमाण: शकतली भितीतत परयोरापरसङरात।

शौकतलयादधथमथ िनि िाचयता न त तादरपयणतत न शकतयाननयम।

परकयथाथतािचछदकततदधमथतनषठाधयताविशषाणामि सबनधतया भानोपरमादधमाथनतरसया-

भतिमादाय न जलपरमाण: शकतलीभितीयाददपरसङर:।

परकयथथतािचछदकरतपरारविदयमानिसय कचिपरययाथथ िमतत अशकतलीभितीयादो

परकयथथतािचछदकशौकतलयादयभािसय परारवप कचचदचधदयमानतया तदभािानिय

योगयतानपपवत:। ततदधममथणयविदय-मानिसय चवयथथ ि शकतयाननयममतत

पिथकालािकचछननोऽभाि एिाविदयमानिम। तसय च परकयथथतािचछदक सामानाचधकरणय-

सदितपरततयोचरिसबनधनानियो िाचय:। परकयथ च तादशासबनधनाभािविमशषटसय

िमशषयभानमपयम। अनयथाऽनयतर सिाभािसमानाचधकरणसयाशौकतलयाद:

सिथदाऽशकतलकाकादािवप सततिन काकोऽशकतलीभितीतत परयोर: सयात।

Page 139: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

139

अतराभािरपपदाथाथनतर-विमशषटपरकयथथतािचछदकिमशषयभान च परकयथ न सभितत इतत

परकया सििवतसिकारण सिाथ यादशविशषणािकचछननपरकयथथतािचछदकीययादशसबनध

परकयथथतािचछदक न परयाययत पदानतरसममभवयािाररपाकाङियावप

परकयथथतािचछदकीयतादशविशषणिकचछननसबनधपरयायनन

परकयथथतािचछदकीयतादशसबनध कचिपरययाथथि या परकततिततयाऽभासमानसय भानासभि

इयनपपवत:।

असमनमत त भियथ भाि कचिपरययानताथथसयाधयतासबनधन पिथकालािकचछननसिा-

भािाचधकरणविमशषटसयाशौकतलयाद: सामानाचधकरणयसबनधनिानियसयोपरनतवयतया तन

सबनधन चाचधकरणविमशषटाशौकतलयाददना विमशषटसय भियथथसयिाखयातादयथ आशरयि

तनरवपतिसबनधनभानात। तादशविमशषटतनरवपताशरयिसय च पिथकालािचछदना-

शौकतलयादयभािाचधकरण एि सततिन नोकतताततपरसङर:। अनयसियमहयम।

सिकसत भित इयादािाशी: सिसयथथ:। सा च परदितविषयकसिचछा। सिमचचारतयता,

दितानियी सबनधशचतरथयथथथ:। एि च भिदीयदितविषतयणी मदीयचछतत बोध:।

कलयाणादयथथकोऽवप सिकसतशबद:, "सवसतयसतमहय'' ममयादौ, ततरावप चतरथयथथथ: सबनध:

सिसयथाथनियीयलम।।

इनत चत यवथवननरपणम।।

अत पञचमी

ििापण पततीयादौ पञचमया परकयथथसय ििाद: पतनाददकियापादानि परयाययत।

अपादानि च सितनषठभदपरततयोचरतािचछदकीभतकियाजनयविभाराशरयिम। पणाथद:

सितनषठििाददविभारजनकसिपतनादयपादानििारणाय भतानत कियाविशषणम।

भदपरततयोचरतािचछदकि विभार च पञचमया: शककततदियम। भद विभार च ििाद:

परकयथथसयाधयतासबनधनानिय:। परततयोचरता-िचछदकिमाशरयिसबनधन विभारशच

जनकतासबनधन कियायामनितत। जनकतासबनधसय परततयोचरतानिचछदकतया नञा

Page 140: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

140

तसबनधािकचछननविभाराभाि: कियाया बोधतयत न शकतय इतत चतदिथ विभारजनकिमि

पञचमयथोऽसत परततयोचरतािचछदकिसयि तसयापयाशरयतासबनधन कियायामनिय:। एि

च िितनषठभदपरततयोचरतािचछदकतकननषठविभारजनकपतनाशरय: पणथममयादया-कारक

उकततसथल बोध:।

अथ पञचमीसममभवयाहतनञोकततयो: पञचमयथथयोदथियोरिाभािदिय बोयत,

यथायोरमकतरसय िा? नादय: पि: पण ििापततत न सिसमाददयतर सितनषठपतन

सितनषठभदपरततयोचरतािचछदकिाभािसततिऽवप सितनषठविभारजनकिाभािासततिन

ििापततत न भतलाददयतर पतन भतलाददतनषठविभाराददजनकिाभािसततिऽवप

तकननषठभदपरततयोचरतािचछदकिाभािासततिनायोगयतापत:। नावप दवितीय:। ििापण

पततत न पणाथददयतर पतरतनषठपतन पतरतनषठविभाराजनकिसयि

पतरानतरतनषठभदपरततयोचरतािचछदकतया पतरतनषठभदपरततयोचरतानिचछदकिसयावप

बाधादयोगयताया तनिाथितयतमशकतयिाददतत।

अराह:। विभारो जनकि च पञचमयथथ:। विभार परकयथथसयािचधकि सबनधसतन

सबनधन परकयथथविमशषटसय विभारसय तनरवपतिविशषसबनधन जनकिऽनिय:।

जनकि च फलोपधानरप विमशषटतनरवपततादशजनकिसय कियाया,

नञसममभवयािारसथल च कियानितयनयभाि परततयोचरिनानिय:।

ििपतराददविभारजनकपतराददकमथ च न पतरादयिचधकिविमशषटविभारोपधायकम। पतराद:

सिािचधकिविमशषटविभारानचधकरणिन तकमथणण विमशषटविभारसामानाचधकरणयाभािात।

फलोपधायकिसय सामानाचधकरणयरभथ िाननोकततानपपवत:। ििादविभजत इयादािवप

ििािचधकि विभार परतीयत। ततरापादानताया: अिचधतारपिाद

ििादयिचधकिविमशषटविभारतनरवपतमिाशरयिमाखयतन बोयत। अतो

िि:सिसमादविभजत इतत न परयोर:, यथादि सिपरततयोचरकि-विमशषटसयोर: सिकसमनन

Page 141: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

141

ितथत तथा सिािचधकविभारसय सििवतिऽवप सिसय न

विमशषटविभाराचधकरणिममयवििादमि। अिचधिाददक च सिरपसबनधविशष:।

यदिा, विभारोऽचधकरणता। परयोजकि च ििापततीयादौ पञचमयथथ:।

विभारऽिचधिसबनधन परकयथाथनिय:। तदविमशषटविभारसय तनरवपति-

विशषसबनधनाचधकरणतायामनिय:। विभारविमशषटाचधकरणताया तनरवपतिसबनधन

परयोजकतायामनियः। पतराददकमथणण च न तदिचधकिविमशषटविभारतनरवपता-

नयमातरतनषठाचधकरणतापरयोजकिम। कारणसयावप सिाशरयतनषठकायाथचधकरणतामातर-

परयोजकिाददतत सामञजसयात।

अथ ििापततत, ििादविभजत इततित ििाततयजतीयाददनथ कथ परयोर:।

पञचमयथथसय विभारजनकिसय विभारािकचछननकियारपयारऽिचधमततिरपपञचमयथथसय

च विभाररपधािथथतािचछदकफलऽनिय बाधकाभािात। न च विभारािकचछननकियाया

विभारानियोऽवयपनन:। उददशयतािचछदकविधययोरकतयाददतत िाचयम। जनकतासबनधन

विभारािकचछनन परकयथथविशवषतविभारजनकिानिय वयपवतविरोधविरिात। न च

पञचमयथथ-विभारजनकिािचधमततियोरनियबोध धातविशषाधीनवयापारविभारोपकसथत-

ितिोपरमातद-भािन यजधातपकसथतततदथ न पञचमयथाथनिय इतत िाचयम।

यकजपयोसयकजविभजयोशच पयाथयताभरमदशाया यजयथथवयापारविभारायो:

पञचमयाथाथनियात यजधातजनयततदथोपकसथतरवप पञचमयथाथनियितताया अिशय

िाचयिात।

न च पञचमयथथविभारजनकिानियबोध धातजनयविभाररप-

फलानिकचछननवयापारोपकसथततसतादशिचधमततिानिय च धातजनयविभार-

मखयविशषयकोपकसथततितररतत यजधातजनयविभारिाकचछननवयापारो-पकसथततविषयवयापार-

विभारयो: पञचमयथथविभारजनकिािचधमततिानियासभि इतत िाचयम। फलवयापारयो:

Page 142: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

142

पथगधािथथतामत यजधातोरवप पराधानयन विभारसय तदनिकचछननसपनदसय चोपकसथया

तदपकसथततविषयतादशाथथयोरवप ततपञचमयथाथनियसभिाददतत चत।

न - फलािकचछननवयापारसय धािथथतामत उकततरीयि सामञजसयात। तयो: पथर

धािथथतामत च फलविषयकवयापारविषयकबोध जनयत धातपदममयतादशचछारपा

फलवयापारयोरकि शककतत:, पषपिनताददपदित। न त फलविषयक वयापारविषयक च बोध

जनयकितत समिालमबनामकबोधतनषठततदविषयकिािकचछननविमभननविषयताशामल-

सकतरपा। तथासतत नानाथथ िाविशषण कदाचचफलवयापारयोरककपररयारनपयककसय

बोधपरसङरात। तथाच विभार पञचमयथाथिचधमततिानियबोध सङकतीयबोधतनषठविषयिाश

विभारतरविषयकिानिकचछननिािरादिधातशककततजञान कियाश विभारजनकिरप-

पञचमयथाथनियबोध च तादशबोधतनषटविषयताश विभारविषयकिानिकचछननिािरादिधात-

शककततजञान ितरपयत इतत यजधातोसतादशजञानमभरानतसयासभिीयततपरसङरनिकाशात।

शककततदियाददिददमशथतकशकततरवप कतथकमथपरययसथल फलवयापारयोविथशषणविशषयभािि-

परीयन शाबदबोध-सभिात। विमशषटशकततािि विशषणविशषयभािविपयाथसा-तनिाथिात। यददच

फलवयापारयो: शककततभद एकाथथपररयारनापराथथबोधपरसङरिदकततरपसङकतोपरमवप

पषपिनतपदशकतय विशषण तत इि सकमथकधाततोऽवप विशषणविशषयभािानापनन-

सयिानियबोध: सयाननत तदापननाथथदियविषयक इयचयत? तदा सकतसय बोधाश

विशषणतया भासमानयो: फलवयापारविषयकियोरिचछदयािचछदकभािािरादििमवप

सिीकरणीयम। विशषणविशषयभािन भासमानयोरि फलवयापारयोविथषयतादियमिचछदया-

िचछदकभािापननममतत तथि तयोभाथनम। पषपिनतपदसकत च चनदरसयथविषयतयोर-

िचछदयािचछदकभािो न भासत अतसतयोविथशङखलमि भानममतत न कापयनपपवत:।

यददच ििासयनदत इयाददनथ परयोरसतदा सकमथकधातो: फलविमशषट-

वयापारिाचकतामत पञचमयथथविभारजनकिबोध विभारानिकचछननफलािकचछननवयापार-

विषयकधातशककततजञानजनयोपकसथतत: फल-वयापारयोिमशषयानपरकततयोधाथिथथतामत च

Page 143: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

143

सकतीयबोधतनषठविषयताश विभारविषयकिानिकचछनिफलानतरविषयकिािकचछननिो-

भयािरादिजञानजनयोपकसथतत: कारणमभयपरनतवययलमचधकन।

वयाघरादतरबभतत दसयरथयो रितीयादौ "भीराथावनाशमतयननापा"दानिम। भय च

परतोऽतनषटसभािना। तराण चातनषटतनिततयनकलो वयापार:। तदथथकधातयोर

तादशातनषटजनकमपादानसजञममतत सतराथथ:। एि च पञचमयथथसततर परयोजयिम। तचच

तनरकततधािथथघटकातनषटऽनितत।

अथ यसय वयाघराधीनमतनषटमपरमसदधमथच वयाघराधीनिनासौ सिीयमरणाददक

सभाियतत, तपरषपरो वयाघरादय तरबभतीतत कथ परयोर: परमाणम। अतनषट

वयाघराधीनिसय बाधाददतत चत - भयाथथकधातयोर परयोजयतापरकारकि पञचमयथथ:।

तचचातनषटसभािनायामनितत, परकत च वयाघराधीनिसय तपरषीयातनषट बाधऽवप

अतनषटसमभािनाया तपरकारकिमबाचधतमितत नानपपवत:। एि च शतरभरमण ममतरादवप

विभतीयाददिाकतयसयावप परामाणयतनिाथि:। एि च भयाथथकधातयोर भयितिन

सभावितमपादानममयक: सतराथथ:। अतनषटविरिानकलवयापार-रपतराणाथथकधातयोर

तदतनषटपरयोजक तददयपर:। अतनषट द:खमि सिथतरानरतम।

यजजनय द:ख कसयावप न परमसदयतत तादशसयापयदि-कणटकादरपादानि कथममतत

चतदिथ यकननषठद:खोपधायक-वयापारविरिानकलवयापारसतदपादानक सिकमथक रिणममतत

िकततवयम। घटादयचतनकमथकरिण विनाशोपधायकवयापारविरिानकलवयापारः तदपादानक

सिकमथक रिणममतत िकततवयम। घटदयचतनकमथकरिण विनाशोपधायकवयापारविरिरभ

तनिाथचयम।

यिभयो रा िारयतत कपादनध िारयतीयादौ "वारणाथावनाशम"यननयिकपादर-

पादानिम। िारण कियापरततषध-सतदथथकधातयोर ईकपसतसततकियाजनयफलभाचरतया

ततकियाकतथर-मभपरतोऽपादानममतत सतराथथ:। कियाच भिणरमनाददरपा। तापयथिशात

कतिचचकसयाकशचपरततषधो िारयतीयाददना बोयत। परततषध: कतथ िाभािानकलवयापार:।

Page 144: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

144

कतथ िाभािरपधािथथतािचछदकफलशामलतया रिानधाद: कमथता। यिाददपदोतरपञचमया

यिाददरतिनचछाविषयफलकि भिणादौ परयाययत। इचछा च

भिणाददकियाकतथरिाददतनषठा तदथऽनतभाथिनीया। एिचोकततसथल यिकपाददतनषठिन

रिानधादीचछाविषयो यो रलाध: सयोरोतरदशसयोराददरथिाददतनषठततफलक-

वयापारविशषकतथ िाभािानकलवयापारानकलकततमातनयाकारकः बोध:। अनधादयथदयवप

कपरमनिाददना नचछा तथापयमभमखरमनिाददना कपरमनादररचछा ितथत एितत।

िसतरया य: कपादददशसतदरतिन कियाजनयसयोरसय तददचछाविषयिमितमि।

न च परकत यिकपाददतनषठफलविशषजनकिमि पञचमयथोऽसत,

ककममचछानतभाथिणतत िाचयम। यतर चतरादनाथनतरीयकतया विषभोजनाददक परसकतत न त

सिचछातसततर तदभोजनविरोचधवयापारकतथरर चतर विषादिारयतीतत न परयोरः अवप त

सविषादिारयतीयाददरि ततर पिथपरयोरिारणाय सतरकता ईकपसत इयतर

सनपरययनचछोपादानात। अत एि यद यिाददक कनावप न भकतत

तकमथकभोजनापरमसदधािवप भोजनफल सयोरविशष

तदयिाददरतिनचछाविषयिपरमसदया तदयिादरा िारयतीयाददपरयोरोपपवत:। एि च ततर

भिणादौ तदयिादद-कमथकिरिाददकतथकिोभयाभािबोधाय कषाचचपरयासोऽनादय एितत।

पकणडतापराण शरणोतत, उपायायादिदधीत, रामादधीतसदश,

इयादािा"खयातराखयातोपयोग" इयननापादानता। ततर परकयथथपकणडतादद-

कतथकोचचारणाधीनि पञचमयथथ:। तसय च शरिणोचचारणाथथविशषजञानादद-कियायामनिय:।

मकपणडाद घटो जायत इयादौ "जननकतव:परकनतररतयन"नापादानिम। ततर परकतति न

विकाररिम, परकततविकततभािाभािऽवप "पराकतककयीतो भरतसततोऽभत, िायोजाथत'' इयादौ

पञचमीदशथनात। न दि सतिपषो मातावपतशरररविकारिमवपत

तदीयशिशोणणताददविकततिमि। शिशोणणताद: शरीरसथिऽवप मलमतरादररि

शरीराियििाभािात। तदियिारभयिसयि तदविकारतारपिात। न च ततर ितपञचमयि

Page 145: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

145

नापादानपञचमीतत िाचयम। रणाततररकततितौ पञचमयनशासनविरिात। अनयथा दगधाददचध

जायत, मवतकाभयो घटो जायत, शरङरादधनजाथयत; इयादािवप ितपञचमयिोपपतौ

जतनकतथररयाददसतरसयि ियरथयाथपत:। तसमाकारणिमि परकत परकततिम। दणडादधटो

जायत इयादयोऽवप परयोरा इषयनत एि। अत एिशिरसय दरवयाददकायाथपरकततिऽवप यतो

दरवय रणा: कमयादौ पञचमी। न च परकततपदन कारणमातरविििायामवप

कियाविििाभािादपादानपञचमयनपपवतितपञचमी च उकततिमण परकतऽनपपननितत

िाचयम। अरया जायत इयाददकियायािारण ततर पञचमया उपपादनीयिात।

दिमितो रङरा परभितीयादौ "भव: परभव" इयननापादानता। यसबनधापरभिन

परथमपरकाश: स परभि:। परथमपरकाश एि परभियथथ:। पञचमयथथ: सबनधाधीनि

तादशकियायामनितत सबनध च दिमिदाद: परकयथथसयानिय:।

उपायायादनतधथत छातर इयादा"वनतदवधो यनादशव"नममचछतीय-पादानता।

अनतदथचधरनतधाथनम सितनषठानयकतथकदशथनविषयताविरिोददशयको वयापार:। एि च

वयापारानकलतयानतदथधानघटको यकतथकदशथनविषयताविरिोददश: सोऽपादानममतत सतराथथ:।

उकततसथलीयपञचमया अनतदथचधघटकदशथनानितय कतथतातनरपकिमिाथथ इयपायायकतथक-

दशथनविषयताया य: सितनषठोऽभािसतदददशयकवयापारकताथ छातर इतत ततरानियबोध:।

इदनत बोयम। असमादय दीधोऽसमादय तार इयादौ नापादानपञचमी,

दघयाथदयिधरपादानिसयाननशासनात। "धरवमपाय" इयनन दि अपाय विभाररपकियाया

कियानतरजनयविभार च यदिचधभत तसयापादानि विधीयत न ििचधमातरसय। यदद

चापायपद िसतमातरोपलिक तदा तदपादानमनथथक सयात।

अथ तपदन कियामातरमपलकषयत "असमाददीधथ" इयादौ च भितीयायािायथम;

दीघथभिन च दीघथतितत कियाया: सािचधिम। आिशयकशच कियायािारसतदयोरमनतरण

कारकिसयातनिाथिात। एि बलािकादविदयोतत विदयददयादौ दयोतनाददकियाया:

सािचधकिविरिण तन:स यययादियत। अत एि नतदपादान तनददथषटविषयमवप

Page 146: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

146

तपातविषयममतत वयाकरणा:। तनददथषटिमचचररतिम। उपातिमयाहतिम।

विषयोऽिचधितनरपक:। तन:सरण च विभार एितत उकततसथलऽयाहतकियाया:

सािचधकिममतत चत। एि सतत ििापततीयादौ ििादरसगरि:। ततरावप

विभारकियाऽयादियत इतत चत, ततर तनददथषटविषयतापरिादविरोध:।

एिमसमाददीघथ इयादािवप कियायािार तसमशील "माथरा: सरौघनभय: आढयतरा"

इयादािवप कियाया अयािरणीयतया ततरापादानसयापकषितकियामकसयोपातविषयानत-

भाथिपरसङर इतत तादशापादानयोरविशषापवत:। एि च

"उपािततविय ककषटञचषटननददवरटततविय तथा ।

अपकषकषतकिय चनत बरधापादानमचयत'' इनत शाषटबदकततवभागततवरोध: ।

अथापायपदन कियासामानय कियाजनयविभारशच वििकषित:। एि च

ििापततीयादौ न विभारामककियायािार, इतत तदपादानमवप तनददथषटविषयम।

यतरापादानतातनिाथिाथथमि कियायािारो बलािकाददयादौ तदपादानमपातविषयम। यतर

िाकतयसमापयथ तदयािारसतत एि चापादानतातनिाथिो, यथा "माथरा: सरौघनभय:",

"असमाददीघथ" इयादौ ततरापकषितकियिममतत चत, एिमपययमसमातार इयादािरततसततर

दि तारि जातत:। जातशच न सािचधकिममतत कतोऽपादानता।

अनयथाऽयमसमादरौररयादयापवत:। न च जातरवप तारिसय अयमसमातार इतत

परतीततबलादभियि सािचधकिममतत िाचयम। यदि हयकापिया तारि तदिानयापिया

मनदरि समतनयतजाततदियानमयपरमात। समतनयतिानमयपरम जाततसङकरपरसङरात।

तथाच तारिाद: सािचधकि सिापिया यसतारसतमपकषय सिकसमनमनदरवयििार इि

तारवयििारोऽवप सयात। सिापिया यो मनदरसतमपकषय तारवयििाररितमपकषय

सिकसमनमनदरवयििारोऽवप सयात।

अथ तदपिया तारवयििारसतसजातीयि सतत

तसािाकारपरततबनधकतािचछदकजाततमततिमिलमबतऽतो न सिापिया यसतारसतदपिया

Page 147: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

147

तारवयििारोऽनयापिया तारऽवप भितीतत चत - तदिथ असमातार इयतर

साजायसमानाचधकरणसािाकारपरततबनधकतािचछदकजाततरपतारपदपरिवततनममतघटकसाजा

य सािाकार च पञचमयथाथनियो िाचय:। तािति दमशथताततपरसङरिारणसभिात। साजाय

तदिवतशबदिजाततसतसया: सािाकारसय च न सािचधकिममतत न

सािचधकिरपमपादानि ततर पञचमयथथ:।

न च साजायघटकजात: सािचधकिाभािऽवप ित: सािचधकिमसयि। एि

सािाकारो विलिणविषतयताशामलजञान, तदविषतयता च सािचधकितत ततर पञचमयथाथनियन

सामञजसयममतत िाचयम। यतो ितविथषतयतायाशच सिाधारविषयपरततयोचरकिमि नत

तदिचधकिम। तदिचधकितपरततयोचरकियोिथसतनोभदात। अनयथा घट ितथत

घटमिराित इयतर घटादितथत घटादिराित इतत परयोरसय घटसयापादानिन दिाथरिात।

अत एि परततयोचरताया अपादानिानामकतयाऽनयाददशबदयोर परततयोचरिाचकपदापञचमी

सतरानतरणानमशषटा। परततयोचरिसयापादानतारपि तसतरियरथयाथपत:।

अथानयाददशबदाथथभदाद: कियािाभािन कारकिासभि इतत मतन: सतरानतर

परणणनायतत चत। तकक ताराददघटकतारिाद: कियािमनमनयत भिता? तसमादतर

पञचमयपपादक सतरानतरमनसतथवयममतत।

रणो दरवयादमभनन इयादौ "अनयाराददनत" सतरणि पञचमी।

अनयपदसयानयाथथकपरिाददतत बहव:। नचानयपदन तदथथकविििण

तसमानाथथकतरपदोपादानियरथयथम। अनयतरपदयोरकसयानयोनया-भािविमशषटाथथपरिात।

अपरसय पथकतिरपरणविमशषटाथथपरतया साथथकतयात। पथकगिनयाददसतर पथकतपदोपादान

ददयोर िककलपकततीयोपपततयथथम। िसततसततर पथकतपदमसादियाथथक, न त रणिदथथकम।

दनोतत चनदरापथरपयनङर इयदािरणऽसादियसयि परतीत:।

यि अनयाददपद नानयोनयाभािाथथकपदपर, ककनत पथकिरप रणविमशषटाथथकम।

तथा सतत घट: पटो नयादािवप नञसतदथथकतया तदयोर पञचमयापत:।

Page 148: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

148

नचानयपदमनयोनयाभािविमशषटाथथकपदपरम। तसयावप विमशषटाथथिाचकिात। नञपद च न

तथा तदपकसथताथथसय नामानतराथ भदानियसभिन तसय धमथमातरिाचकिाददतत न तदयोर

पञचमीपरसङर इतत िाचयम। दरवयादरणसय भद इयादौ पञचमीतनिाथिाय

भदाथथकपदसयिोपादयिात। अनयाददपदसयावप िाचयविशषणभदाथथकिा-

ददयाचायाथनसाररमतम तनन।

अनयोनयाभाििाचकपदसय पञचमयनपयोचरि दरवयादनयो रण इयादौ

पञचमयनपपत:। रणादौ पथकतिरपरणासभिनानयोनयाभािसयिानय-पदाथथ िात।

अनयोनयाभािाथथकपदपरयोरसय पञचमीपरयोजकि ततर तनपाताततररकततिविशषणपरिशनावप

नञयोर पञचमीिारणसभिात। िसततसिनयोनयाभािीयपरततयोचरिरपाथथविििाया पञचमी

नञपदो-पसथावपताभािसय च परततयोचरता न विभकतया बोयत, नञथ

परततयोचरतयिाधयिाततररकततविभकतयथाथनियसय वयपननिात न चतरसययादौ

षषयादयथथसय नञथथपरततयोचरिादतो न तदयोर पञचमी।

अथ पथकतिरणानङरीकतथमीमासकमत सतर अनयतरपदयोरकतरो-पादानियरथय

दिाथरमकततरीया साथथकिासभिाददतत चनन। तनमतऽपयकपदसय

पराधानयनानयोनयाभाििाचकसयापरपदसय अनयोनयाभाि-विमशषटिाचकसय सगरािकतया

साथथकतयात। न च पटादभद इयादौ कियायोरादपादानपञचमयि।

धातपसथापयपदाथथपरततयोचरताया अपादानतारपि घट ितथत इयादौ पञचमीपरयोरसय

परिनाचधकरणसपतमयाददना बाधादिानिकाशात। अभािीयविलिणपरततयोचरताया एि िा

तथािात। घटादनयिममयादौ चापादानिासभिऽपयनयपदयोरनि पञचमी।

ततरानयपदादविशषणतया भासमानभद एि पञचमयाथाथनियोपरमात। नत

भािपरययापराधानयन भासमान तकसमन । अनयपदाथकदश इि ि यथकदशऽवप

ससबकनधक परततयोचरिसबनधानियसय वयपवत-मसदधिाददतत िाचयम।

Page 149: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

149

पराधानयन भािपरययादभासमानऽपयनयि घटपटाददपरततयोचरकिानिय-विििया

घटादनयिममतत परयोरातकननिाथिायिानयतरपददियोपादानम।

अथिा "धवमपाय" इयतरािचधिमि वििकषित नत

परततयोचरिमभयानरतरपाभािाददतत पटादभद इयादौ पञचमयपपतयऽनय-तरपदोपादानम।

िसततोऽनयतरपद सिरपपरमि। अथथपरि घटादनय इततिदधटादक इतत परयोरापत:।

यदयकपदसयानयिरपण नानयाथथकताऽवपत सममभवयाहतानयिो-

पलकषिततनषठिकततबदचधविषयतािचछदकघटिाददनि। चतर एकमानयतत मतरशचापरममयादौ

घटिपटिाददनिानयनकमथताददपरतीतनथत पटघटानयिाददना। अनयिानितयपरततयोचर-

िाचकपदासममभवयािारात। अनयथा तदयोर पञचमया असाध िऽवप घटसयक इतत

परततयोचरतन षषयापतदथिारिददयचयत। तदापयनयाथथकतदाददपदयोर पञचमी-परयोरापततया

अथथगरिणासभि इतत।

तथाच पटादमभनन घटादमभदयत इयादौ पञचमीतनिाथिाय ततरापादानिमि कथ

चचदपपादनीयम। तथादि। मभदधातोनाथनयोनयाभािोऽथो घटादमभनवत पट इतत परयोरापत:

मभदयत पट इयाददपरयोरानपपतशच, कतथरर यरामनपदासभिात, मभदधातोः

अदिाददकािात परसमपददिाचच शयनकतराथमनपदयोरनिकाशात, अकमथकधातयोर

कमथकतथविििाया अपययोरात। कसयचचदकमथकसय योर णयथाथनतभाथिणि कमथकतथ ि-

सयोपपादनीयिात, अनयोनयाभािसयाजनयतया तदथथकधातोरथवप णयथाथनतभाथिसय

दषकरिात। मभदयत कसल इयादौ मभदविथदारणाथथकिन सकमथकतया कसलादः

कमथकतथ िसभिात। अतोऽनयिन जञापन मभदधातोरथथ:। जञापन

जञानविषयतापरयोजकवयाकपतपिधमथता। तदा-शरयोऽसाधारणधमथ एि मभदाददकतथ िादभदक

उचयत। अनयिपरकारकानममतत-विषयतारपधािथथतािचछदकफलाशरयो मभदाददकमथतया

भदय:, एि च “पचथिी इतरभयो मभदयत” इयादौ पचथवयाद: कमथति न किलकतथता।

Page 150: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

150

अनयोनयाभाि साय सिथताकनतरकाणा तादशपरततजञामलखन कषाचचदनिधानन।

परततजञासथिहनयायाददपद िहनयाददजञानविषयताथथकम। ििियिसथपञचमयाः जञापयि

नाथोऽवपत परयोजयिमितत मणणकारादद-मतानसारणि कषाचचददतत सकषमवििचनचतरा:।

अजथन: िोशाललकषय वियतत अदय भकतिाय दवयिादभोकतता इयादौ

"सपतमीपञचमयौ कारकमधय" इतत पञचमी परकयथथयोरिकालयो:

कारकदियवयिधायकताममभधत। तथाच सिाचधकषठतदशाननतर-िोशामकाि-

भाराननतरदशसथ लकषय विययजथन इयाददः परथमसथल बोध:।

सममभवयाहतकतरथचधकषठतदशाननतय विशषणतया परकयथाथनितय, विशषयतया परकयथाथनितय

चाननतरदशसथि पञचमयथथ:। सिीयकाथाथ-कनितापरपदाथाथकनितापरसिाथथबोधकिमपयतर

वयपवतिचचयादकपदसय सिीकियत।

भोजनकततयचधकरणतदददिसाननतरदवयिाननतरददनिततभोजनकततमानयममयाकारकबोधशचर

मसतल। कारकपदन कियानकलवयापार-रपकारकपदाथथतािचछदकसयावप वििकषितिात

एककियानकलकयनितयन: परकयथाथचधकरणकालाननतरकालीनिसय परकयथथविशषणी-

भिदपरकियान-कलकयचधकरणकालाननतयथसय च बोधकिऽवप पञचमयपपवत:।

कारकदियमयिवतथता चातर कालसय नोपपदयत कतथरकतयात। अत एिोकततम

"कतवशकतयोमवधय चक: काल" इतत।।

इनत पञचशम ।

अथ िरठी

सबनधविििाया कारकविभकतयपरसकतत: "शि िरठीतयन"न चतरसयदममयादौ षषठी

विधीयत। चतरसय दरवयममयादौ सििसय, चतरसय सि, घटसय कारण, चतरसय िसत:,

इयादौ तनरवपतिाियििादीना सबनधिनि षषयथथता न त विमशषय;

शकतयाननयपरसङरात। सयोराददसबनधसततिऽवप चतरसय नद िास इयादौ सििादद-

सबनधविशषबोधतापयण यतर नञ परयजयत ततर विशषरपण षषयाः लिणि। सकबिभकततौ

Page 151: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

151

न लिणतत परिादसयानशासनासतति एकविभकतयथऽपरविभकततनथ लिणयतपरिात। अत

एि च कदयोरावप दि षषठी सबनधिनि बोधयतीतत शमशरा:। इथमि च सबनधिन

कमथ िाददविििाया मात: समतममया"दावधीगथतय"ददषषयनशासनसय तनयमपरतया

साथथकतयोपपादन िवतकतामपपदयत।

सबनधिविमशषटसबनधविििाया "शि िरठीतय"सय षषयविधायकि

तादशानशासनसय विचधिमि सयात। अत एि च "आम शदरसय पकवानन

पकवमषटचछरटमचयत'' इयतर पकतिममयतरानषजयमानाया: षषया: सबनधिन कतथ िमथथ: न

त सििम। शदरकतथकिषोसर चरिोमानपपतररतत नवीनसमातावना मतमपयपपदयत। न च

ततर कदयोरा षषठी कतथ ििनि बोधयतीतत िाचयम। तनषठायोर तसया तनषधात। अत एि

"नाषटगनसतपयनत कारठाना न पसा वामलोचना'' इयादौ करणिाद: सबनधिन विििया

षषयपपवत:, ततीयाददविचधविषयतया विशषरपण करणिाददसबनधविििाया

षषयानपपत:।

अथ सबनधिन सबनधसय षषठीिाचयि परषसय दणड इयाददित दणडसय

परष इयाददरवप परयोर: सयात। दणडी परषो रपिान घट इयाददिददणडरपाद:

परषघटादयनाधारिऽवप परषी दणडो घटिदरपममयादद: परयोरो दिाथर:, "तदरासतीतयाथ" इि

"तदसयतयथ"वप मतपो विधानात। दणडरपाददपदोतरषषया चतरघटाददतनषठतदथथ-

सबनधपरततपादन तदतरमिथीयसय परसराददतत चत। विमशषय कषाचचसबनधाना

षषयथथतोपरमऽवप घटसय रपममयाददपरयोरानरोधन च समितिाद: षषयथथताया

आिशयकिन िसतसय चतर:, चतरिान िसत: शाखाया िि: िििती शाखतत कथ न

परयजयत पिथपरयोराभािाददतत चतलयम।

नराणा ितरतरय: शरो नरष िा, अिराना रथराममन: शीघरतरा अिरष िा, रिा कषणा

सपननिीरा रोष ियादौ "यतशच ननधावरणशम"यनन षषठीसपतमयौ विधीयत, तदथथशच

जायाददविशषणविमशषटयदधमाथिकचछननसय तादशविशषणशनयतदधमाथिकचछननवयािति-

Page 152: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

152

विमशषटविधयितया परततपादन तदधमाथिकचछननाथथकपदाषषठीसपतमयावितत। परकत च

ितरतरयिादद-विशषणविमशषट नरादौ तचछनयनराददवयाितिन शौयथविशषाददरपविधय-

सबनधोऽमभमत इतत नराददपदाषषठी। नरभयो रािसा: शरतमा इयादौ

रािसिाददविशषणविमशषट तचछनयनराददवयाित शरतमिविििायामवप न

तनरकतततनधाथरणम - रािसिाददविमशषटसय नरिाददसामानयधमाथन-िकचछननिात। “नराणा

कषबरय: शरतम” इयादौ ितरतरयाददतनषठशरतमिादौ नराददसामानयवयाितिबाधात

शनयिानत वयािततयिधविथशषणम। तदधमाथशरययकककञचद वयककततितिविििण दरवयष घटो

रनधिातनयवप सयात, रनधादयथककचचद दरवयवयाितिात।

तादशविशषणशनयसामानयवयाितितनिश नराणा ितरतरय: शरतम इयादािि तदसभि:।

शरतमिाद: ितरतरयिाददशनयरािसादयवयाितिादतसतदधमाथिकचछननतत।

अथ विधय जायाददविशषणशनयसाधारणधमाथिकचछननाकनित वयािति

साधारणधमाथिकचछननिाचकपदोतरषषयादरिाथो िाचय:। तािता च नरिाददरप-

साधारणधमाथिकचछननवयाितिसयि लाभ: सभितत। न त ितरतरयिाददशनयिविशवषत-

नराददवयाितिसय परकयथ नरादौ तादशविशषणशनयिबोधकाभािात। नच षषया एि

तदथथ: शकतयाननयपरसङरात। नच भद एि षषयथथ:, ततर च ितरतरयाददपदाथथसय

परततयोचरिनानियात ितरतरयानयनराददवयाितिलाभ: शककततभद विनितत िाचयम। एिमवप

सखयाततररकततविभकतयथथसय परकयथथविशषयतयि भानममतत वयपवतविरोधापररिारात। नरष

ितरतरयाणामि शौयथममयादौ ितरतरयादविथभकतयथथविशषणतयोपकसथतसय भद विशषणतया

भानोपरम एकतरविशषणततवयपततयनतरविरोधाचच।

अथ असत लिणया नराददपदादि ितरतरयानयनरिाददविशषरपणोपकसथततररतत चत

असत। वयािति कक ताित कतर िा तदनिय:। वयािति तदिवतिम,

शरतमाददपदोपसथावपत धम तदनिय इतत चनन। पदाथथतािचछदकन पदाथथनतराननियात।

पदाथथना जाततमतत सतयादौ जाततमदनयपदाथथिवतिसामानयाभािसय सतादौ बाचधतिात।

Page 153: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

153

तादशपदाथथसमितिादयभािसय चापरमसदधवयाथिवतबोधा-सभिाचच। एि दरवयष

कमबगरीिाददमान घट इयादौ घटततिाददधमथसयानितयतािचछदक-रपणानपकसथतिाततर

वयाितिानियबोधो दघथट इतत।

अर कधचत नराणा ितरतरय: शर इयादौ ितरतरय इि लिणया ितरतरयानयोऽवप

ितरतरयपदाथथ: । शरपदसयावप शर इि तदनयोऽपयथथ:, षषयथोऽभद: ितरतरय

तदनयकसमशचानितत। तथा च नरामभनन: ितरतरय: शरो, नरामभननितरतरयानयो न शर इयथथ:।

नराणा ितरतरयष शौयथममयतरावप ितरतरयपद परागिदभयाथथकम। शौयथपद च

ततदयनताभािाथथकम। तथाच नरामभननितरतरय शौय तदनयकसमनतदभाि इतत बोध:।

उददशयविधययोयाथददशसबनधो भािानियबोध भासत तसबनधािकचछनन-विधयाभाि:

उददशयिाचकविधयिाचकपदयोिययचधकरणयसथल विधयपद-लकषयाथथ:, तयो: सामानाचध-

करणयसथल त विधयधममथमभनन इतत सामानयतो वयपवतररयािः।

तनन शोभनम । तथासतत "तसम परिोिमाय नम" इयतर तपदाथथततदनययोरि

परषपदाथाथभदविििण उतमपदनासामरथयाथसमासा-परसकतत"नव ननधावरण" इतत तनषधाशरयणन

परकाशकताननधावरणषषठी-समासखणडनानौचचयपरसङरात। एि नरष शरसय िवपरयसयद राजय

इयादौ शरपदाथाथशराकनितितरतरयपदाथथितरतरयानयसय षषयथथसबनधादौ नानियः। ककनत

शरानितयितरतरयादरनियः इयतननोपपदयत । शित सौनधि भङकतत इयादौ कतथिादद

विजञपणतया िणाददबदधौ मखयविशषयतया अशिादरभानात, एकपदोपसथावपतयोः दियोः

तपरकततकविभकतयथ एकसय विशषणतया आपरसय तदविशषणतया भानसय

अनयपननिात । एि दरवयष कषिततपाथसी रसिती इयादौ

कषिततजलोभयिादयिकचछननमभनन रसिदादयनयिबोधो न सभितत। रसाददमयवप

परयकमभयिा-िकचछननभदसततिात। नावप परयकभदािकचछनन तथि बाधात।

नापयकभदविमशषटापरभदािकचछनन एकपदसय तादशभदािकचछननलिकि अपरपदाथ

रसिदादयनयरपविधयाननियात। दिनदिघटककपदाथथमातर विधयानियसयावयपननिात।

Page 154: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

154

नावप पदाभया लिणया ततदमभननोपकसथतौ अभदनकमभननाकनित अपरमभनन, तथावप

पदाथथदिय विधयानियानपपादनात। दिनदि समसयमानपदाथथना परसपरमननियाददयवप

चचनयम।

यि नराणा शर: ितरतरय इयादौ शरानियी अभद: षषयथथ:।

नरामभननशरिादयिचछदन च ितरतरयाभदादयनिय:। एि च ितरतरयानयकसमन नरऽथथत:

शौयथवयिचछदलाभ इतत। तदतयनतमसत। नराणा ितरतरय शौयथममयादौ, ितरतरयाणा कणथ:

परचर ददातीयादौ चातनिाथिात।

इद त तततिम । तनधाथरणविभकततवयाथितिमिाथथ:। वयािति

चाभदानितयविधयसममभवयािारसथलऽनयोनयाभािपरततयोचरिम।

भदानितयविधयसममभवयािारसथल चायनताभािपरततयोचरिम। तसय च

विधयतािचछदकािचछदनानिय:। अतो न दवििादयिकचछननाभाि-मादायाततपरसङर: अभाि

च परकयथथसय नराद: ितरतरयिाददरपोददशयतािचछदकािकचछननभदविमशषट-

परकयथथतािचछदकनरिाददवयापकाचधकरणतातनरवपताधयतासबनधनानिय:। एतािति

जायाददरप-विशषणशनयपरकयथथनराददसामानयवयाितविथधयधम लाभ:। दरवयाणा

कषिततपाथसी रसिती इयादौ भददियाददविमशषटदरवयिाददवयापकति सबनध:। विधयसय

शरतमादतनथधाथरणविभककततपरकयथथतािचछदकनरिादद-विमशषटतादामयाददरि सबनधतया

भासत। अतो नराणा रािस: शर इयादनाथपवत:। अनयसियमहयम।

इनत िरठी।

अथ सपतमी

अधारसपतमया आधयिमथथ;, तसय कियायामनिय:। आधाराधयभािशच न

सयोराददरपसबनधामक:। कणडाददसयोचरनो बदरादरवप कणडाधारतापरसङरात। अवप त

पदाथथनतरमि। स च सबनधविशषािकचछनन: सयोरनाचधकरण समिायनाचधकरण-

ममयाददवयििारात। अथ िोकतताऽततपरसङरमभया सयोरनाधारिमिाततररकततम।

Page 155: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

155

समिायसबनधािकचछनन च समिायाददरपमि। न च समिायसयावप सबनधिन दविषठतया

रपादरवप पटादयचधकरणतापरसङर:। तथासतत तलययकतयाऽचधकरणिसयावप दविषठतया

तादशाततपरसङरसय दिाथरिात। यदद चाधारताया आधारऽनयोचरि सबनध आधय च

परततयोचरिममतत सबनधिलिणयाननाततपरसङर:, आधारतानयोचरताया एिाधारवयििार-

परयोजकिाददयचयत, तदा समिायसयावप तदिलिणयनाततपरसङर-िारणादततररकतताधारताया

मानाभािात।

सपशाथदयाधारिायिादः रपादयाधारतािारणाय आधयभदन आधारिमतत-ररकततममतत न

सत। आधयभदमभननाचधकरणतानामततररकततसमिायसय च कलपनामपकषयऽऽधयभदन

समिायभदसयिोपरनतमचचतिात।

अथ सयोरनाचधकरणिमवप सयोररपमसत। कणडबदराददसयोराना कणडाददकमनयोचर

न त बदराददकममतत नाततपरसङर:। न चिमवप बदराद: कणडाददतनषठसयोरानयोचरतया

कणडाधारतापवत:। तादशसयोरसय कणडाददतनषठिऽवप तपरततयोचरकिान-

परमातपरततयोचरकसबनधान-योचरताया एि तदाधारवयििारपरयोजकिात। नचासौ सयोरो

बदरादौ कणडददविमशषटबदचधपरयोजकतयोभयानयोचरकः एिमभयपरततयोचरकोऽपीतत िाचयम।

आधय सयोरनाचधकरणविमशषटबदधरपरामाणणकिात। कणड बदरममयाददविमशषटबदधौ

सयोरपरततयोचरताया एि सबनधिात। पट रपममयादौ समिायपरततयोचरताित। अनयथा

तादशविमशषटबदचध-बलादरपादािवप पटाददसमिायानयोचरतापरसङराददतत चनमाभतसबनधा-

िकचछननाधारिमपयततररकततम।

यि तपतनपरततबनधकसयोरितति तदाधारि कणडाददपतन-परततबनधकसयोरितति च

न बदरादौ तसयोरसततिऽवप तसय पतनाददतत। तदसत। यसय पतनमपरमसदध

तदाधारिासगरिात। सिकसमनसिपतनपरततबनधकसयोरसततिन सिसयावप सिाधारता-

परसङराचच। सिानयि सतत सितनषठपतनानपादकसयोरितति तददतत चनन।

एतदनपकसथतािपयचध-करणवयििाराददयलम।

Page 156: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

156

अथाधारसपतमयाः आधयताथथकि भतल ितथत घट इयादौ धािथथसय

ितराधयतारपिन ततर भतलादयाधयिाभािनायोगयतापरसङर इतत चनन - ततर

तनरपकिसयिाधारतारपिन तनरपयिसयि सपतमयथथ िात। भतलाददतनरपयिसय च

घटाददतनषठितािबाधात। अत एि "इनत हतसतददभव" इयादौ ितौ ितताया

चोदभिपदाथोपवतिवतिाभािऽवप िततायामपवततनरवपतिसततिन सपतमयपपवत:।

अथिा िदधातोरवप आधारिमिाथथसतकननरपकिमि घटादसतकतथ िम। एि च

तादशधािथ भतलादयचधकरणकिमि सपतमयनतन बोयत ततर तदबाधात।

अथाधारसपतमया कियाया परकयथाथचधकरणकि यदद बोयत तदा चतर चतरो

रचछतीयाददपरयोरापवत:। ततर धािथथसय सपनदाद: कतराथददिवतिात। भवि रचछतीयाददशच

न सयात। चतरतनषठकियाया भवि बाधाददतत चनन। ततर

कतथघदटतपरमपरासबनधािकचछननाधारताया एि सपतमयथथ िन सिथसामञचसयात।

परमपरासबनधसयावप परतीततबलन कतिचचदाधारतातनयामकिोपरमात।

अिचछदयताविशषोऽपयाधारसपतमयथथ:। यथा िीणाया शबद:, कण शबद:, ििागर कवपसयोर

इयादौ । एषसथलष कारकतातनिाथिाय भितीययािार:।

अथिा सपतमयचधकरण चतत चकोरणाकारकाधारिाचचनोऽवप सपतमी, अत एि

सायिदमभननसायाभाििदिवतिममयतर सायिदमभनन य: सायाभाि इतत

सपतमीतपरषण वयाखयान सरचछत ततर कियायािार सापितयाऽसामरथयन

समासानपपत:।

चमथणण दिीवपनममयादौ "ननशमिातकमवयोग" इयनन सपतमी

परकयथथचमाथदिथननाददकियातनममति बोधयतत। तनममति च न कारणिम।

चमाथदिथननाददकियाकारणि मानाभािात। पिथिवतथ िऽवप इचछाकयाददना

अनयथामसदधिात। अवप त कियाजतनका या वितनयोजयिनचछा तदविषयि,

सिविषयकतादशचछाधीनिमि ततर कियानियी सपतमयथथ:; तदकदशविषतयताया

Page 157: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

157

तनरवपतिन परकयथाथनिय:। चमाथदघायवयाघराद: सबनधशच न सपतमयथथ:, अवप त

सपतमया: साध ि सिरपसननपकषित:।

रोष दहयमानास रत इयादौ "यसय च भावनतयनन" रिाददपदासपतमी।

तसमानाचधकरणादहयमानाददपदाचच नील घटमानययादौ नीलाददपदादवितीयािदविशषण-

पदसय विशषयपदसमानविभककततकितनयमात। सपतमी। विधायकसतर च भािपद

कियापरम। तथाच यदविशषणकदनताथथविशषणतापननकियया कियानतरसय लिण वयाितथन

तदिाचकपदासपतमीतत तदथथ:। उकततसथल रमनाददकिया दोिनादद-

समानकालीनिाददपरसकारण बोयतयामभपरता। अतो वयाितथकविशषण-

परविषटताददशकियाया अवप वयाितथकतया तकमाथदयभदानितयविशषयरिाददपदासपतमी।

अतसतादशसपतमया: समानकालीनिाददक-मातरमथथ:। ततर

दहयादयपसथावपतदोिनादतनथरवपतकिनानिया-ददोिनसमानकालीनिाददक रमनादौ लभयत

इतत न यकततम। दहयादय-पसथावपतकियायाः कदथथविशषणतयोपकसथताया:

समानकालीनिादद-विशषणिासभिात परकयथथरिाददनान-कनितसय सपतमया

बोधनासभिाचच।

ककत सममभवयाहतदोिनाददकियि सपतमयथथ:। तसयाशच समानकालीनिाददक

कियानतर सबनध:। ततर ितथमानाथथककसममभवयािारसथल समानकालीनि दोगधवयास रत

इयाददभविषयदथथककसथल पराकतकालीनि दगधास रतइयादाितीताथथकसथल

उतरकालीनि सबनधतया भासत।

पाथमस पीत तषा शामयतीयादाितीताथथककसममभवयािाराकायथ-कारणभिोऽवप

सबनधतया भासत इयाददकमिनीयम।

रणानयि सतत सततिाददयनदौ सतीयाननतर सत इययािायथम। अनयथा

लिणीयकियाभािनोकततसतराविषयतया सपतमयनपपत:। ततर चासधातोरथथ आधारता,

रणानयिादयाधारतायाशच सताधारताया तदिकननषठि सबनधतया भासत इतत

Page 158: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

158

चचनतामणणकारोकतत-सामानाचधकरणयलाभतनिाथि:। शयानन चतरण भकततममयादौ

शयनभोजनाददकिययो: समानकालीनिभानऽवप ततर लपरययनि

सममभवयािारादभोजनाददसमानकालीनि शयनाददकियाया बोयतऽतो न सपतमी।

अनयतसतदनमभधान एि सपतमीविधानात।

इनत सपतमी।

अथ सबोधनम

चतर िया भजयताममयादौ सबोधन चतत परथमा सबोधनमिाि, तचच

िकततरवयिदितशबदजनयबोधाशरयिनचछा। परथमाथथतादशचछाया विषयता-सबनधन

परकयथथविशषणतया भानम।

अथ सबोयिजञान विनावप िया भजयताममयाददिाकतयाधीनसय चतरादिाथकतयाथथबोधसय

भोजनाददपरितशच तनिाथिात चतर याददपरथमानतपद-परयोरोऽनथथक इतत चनन।

सबोयतानमापकासाधारणामभमखयाददविरि विमशषय चतरिादयिकचछनन

यषमपदशककततगरितनिाथिसयि तपरयोजनिात। चतरिादयिकचछनन सबोयिगरि विना

सबोयतािचछदकिोपलकषितधमाथिकचछननिाचकयषमपदसय विमशषय चतरिादयिकचछनन

शकतततनथशचत-मशकतयिात। न चिमवप यतराननतरिाकतय न यषमचछबदघदटत चतरातर

घटोऽसतीयादौ ततर सबोधनपदसाथथकतय दरपपादमितत िाचयम। ततरावप ततदिाकतय

सिीयिाकतयाथथबोधाथोचचररतिरपतापयथतनशचयाथथमि तपद-परयोरात। तादशतापयथतनशचय

विना शरतादवप ततदिाकतयाचचतराद: शाबदबोधासभिात।

चतरसयाशिानयनाददबोधाय मतरसयच लिणानयनाददबोधायोचचररता-सनधिमानयतत

िाकतयादिपरीयन चतरमतरयोसततदिाकतयाथथबोधिारणाय तदीयतदथथबोध तदीयतदिोधाथो-

चचररतिरपतापयथतनशचयसय ितताया आिशयकिात। सखयाततररकततसबथथ:

परकयथथविशषयतयि भासत इतत तनयम सखयाभदिसबोधनभदोऽवप तनिशनीय:। अत:

सबोधनसय परकयथथविशषणतया भानऽवप न ितत:। सबोधनसय परकयथथविशषयतयि िा

Page 159: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

159

भानमपयम; िसततो नामाथथसय परययाथथमनतरा किि कियानिय

इयनरोधासबथथकमथ िाद: परकयथथविशषयतयि भानमपयत नतकतततनयमानरोधन, तथा

तनयम मानाभािात। सबोधनविभकतयनत-परकयथथसयानयतर विशषणतयाऽनियासबोधनसय

विशषयतया भान तनयथककततकममतत कत विसतरण।

इनत सबोधनम।

अथसरीपरतयायािः

पराततपददकपरकततका: "षटसरयाशमतय"नन विदिताषटाबादय: कतिचचसतरीि

परकयथथविशषणतया िोधयकनत। अजा, अशिा शदरा, शयामा, चपला, बराहमणी, रौरी, सकशी,

रमभथणीयादौ। सतरीि च योतनमततिम। न च सतरीपरपदासाध िाथथषटाबाददपरययो नत

सतरीि तसयाथथ:। कतिचचत सतरीिबोधशच सतरीपरययपरकतततापयथविषयिरपमलङरज एितत

िाचयम। खिादौ वयमभचारण तादशितो: सतरीिासाधकिात। पराणणिन विशषणऽवप

दितादौ वयमभचारात।

िसततसिजियवप अजा नासतीयाददपरयोरासतरीिसय नञथाथनितयता-िचछदकतया

भानमािशयकम। अनयथा पसाधारणजाततविशषािकचछनना-भािसय बाधन तादशपरयोरसय

परामाणयानपपत:। नच पराततपददकाथथ एि सतरीि तसय च तदथथ एि जायाददमतत

विशषणिनानिय: सतरीपरययासत दयोतका एि।

अत एि "सिाथो दरवय च मलङर च सखया कमाथददरि च।

अमी पञचि नामाथाथसतरय: कषाचचदचगरमा'' ।।

इतत शाकबदकाना काररकावप सङरचछत। ततर सिाथो जायाददरपो रिाददपदमखयाथथ:।

दरवय रिाददरपसतदधमी। तनमत औपचाररको रिाददपदाथथ:। मलङरसय

पराततपददकाथथ िमािशयकमि, नातर बराहमणोऽवपत बराहमणीयादौ पसिबोधकपदानतराभािन

तदधोधानपपत:। बराहमणाददपदाचच जायाददरथवयसय च भान तनयतमि। मलङरभान

तापयथयोगयताधीन कतिाचचकम बराहमणीयादौ पसिादयबोधाददतत िाचयम। उकततयकतया

Page 160: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

160

पसिसय पराततपददकाथथ िऽपयननताना पराततपददकपदाना सतरीिाथथकि रौरिात

लाघिनालपीयसा सतरीपरययाना तदथथकिकलपनौचचयात। अतएि सतरीिसगरिाय

पराततपददकाथयाददसतर मलङरगरिणम। अनयथा पराततपददकाथथ एि तदनतभाथिन पथक

तदपादानानपपत:।

कतिचचसतरीपरयय: कसतरय भायाथिन परकयथथविशषयतया बोधयतत आचायथणी, मानिी,

शदरीयादौ। भायाथि सबनधविशष: ततरि च तनरपकिन परकयथाथनिय:। खिाटिीदितापद

च सतरीपरयया नाथथबोधका:। ततर परकयथ योतनमततिरपसतरीिसयायोगयतयाऽननियात। नच

शबदरत सतरीिाददरपधमाथनतरमि ततर परमपरासबनधनाथथरततया भासत इतत

"शरीपनतदिोकत" यकततम। तदभान मानाभािात। "यसयाखया"वियतर सयाखयपद

सतरीमलङरशबदपर न त सतरीिविमशषटाथथकशबदपरम। तनाटवयाददशबदाना

सतरीिविमशषटाबोधकिऽवप न नदीसजञानपपवतः। अत एि शरीभपरभतीना

सतरीपरययानतिभािन सतरीिविमशषटाबोधकिऽवप नदीसजञापरसकतया "नयङवङकसथानाततवनत"

तनषधसरतत:। नचि "सनानय षटसरय" इयादािवप नदीसजञा सयात। सनानयाददशबदसय ततर

विशषयतनघनातया सतरीमलङरिाददतत िाचयम। परयोरानसारण विशषय-

सममभवयािारानधीनाया: सतरीमलङरताया विििणीयिाददतत सिप:।।

इनत सरीपतययननरपणम।

अथ तदधधतपरतययािः।

तदचधतपरयया अवप नामपरकततका: कतिचचपरकयथन सिाथकदशसय, कतिचचचच तन

सिाथथसयानियबोध जनयकनत। ततर राचरथररयतरा-पयाथथविदिततदचधताथथसयापयसयकदश

जनयि तनरपकतया परकयथथरराथदयनिय:। रागयथ इयादौ तदचधताथथरोतरापयकदशपतरि-

घटकजनयि तथा तदनिय:। रागयाथयण इयादौ तदचधताथथसय यिापयसयकदश जनयि

"गागयवसय जीवनत त वशय यवनत"पररभावषतयिाथथघटकजीिन च रराथदरनियसतन

रराथददजीिनकालीनो ररथरोतरापयसयापयमयममतत बोध:। माकञजषठ िास इयतर "तन

Page 161: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

161

रकतशमतयथ" तदचधतो विदित:। तसबनधाधीनतदीयरपारोपविषयि तन रकततिम। शङख:

पीत इयारोपमादाय शङखादरारोपयपीततमादयाशरय-िररतालाददरकततिसय िारणाया-

धीनानतमारोप विशषणम। पटादशचिराददना रकततिसय िारणाय तदीयि रपविशषणम।

अतर च रारकरणसय मकञजषठाद: परकयथथसय तदचधताथकदशसबनध परततयोचरतया रप

चाशरयतयाऽनिय:।

शलयम उखयममयादौ तदचधताथथससकतकदश पाकाददरपससकार शलोखाद:

परकयथथसयाचधकरणिनानिय:। पौषी रातरतरररयादौ नितरयकततकालाथ तदचधत:। कालसय

नितरयकतति च तननितरशमशभोराशरयि, तदकदश शमशभोर च कमथतया तननितरानिय:।

पौषो मास: पौषो िषथ इयादौ साकसमकननयनन विदितसय तदचधतसय

पौणथमासीघदटतिािकचछननोऽथथ:, पौणथमासया परकयथथपौषयादरभदनानिय:। पौषाददपद च न

किल यौचरकम पौष: पि इयाददवयििारविरिात अतो रढमवप। अत एि सतर सजञागरिणम

रदढतनरपकतािचछदक च मासतनषठशकतलपरततपदादददशाथनतततचथसमदायि, न त

तरतरशवतचथरप-मासिमातरम। यकककञचवतरथयिचधकतरतरशवतचथसमदाय मासवयििारऽवप

चानदरसौरपौषाददबदिभथतपौषयाददघदटततरतरशवतरथयनतरथतततचथष पौषाददवयििारविरिात।

अथिमवप सौर पौषाददवयििारसय तनविथिादतया धन:सथरविविमशषटिमि न कथ

पौषाददपदशकतयतािचछदकमपयत इतत चनन। सौर पौषादौ पौषयाददपणणथमाया अलाभ

योररदढलभयपौष-पदाथथविलोपापत:। नच ततर रदढमातरमिलमबयि पौषाददवयििार:

सौरपौषादौ मखय इतत िाचयम। तथासतत योराथथवयपादनियरथयाथत।

अथ विलपयता िषथविशष पौषाददपदमखयाथथ: का ितत:? ततर लिणया सौरमास

पौषवयििारसयोपरनतवयिात, सथलपजञादौ पङकजवयििारिददतत चत? तदिथ ततर

पौषाददपदमखयाथथमासतनममतकाकबदकशरादधाददविलोपपरसङर:।

यथाशरतशलपाणणगरनथानसाररणसत धनराददसथरवयारबधशकतलपरततपदादददशाथनतष

धनरादद-सथरविसमापयमकराददसथरविसिाकनतमनमासमभननधनराददसथरवयचधकरणशकतलपरतत-

Page 162: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

162

पदादददशाथनतष िा पौषाददपदसय रढिमि सिीकिथकनत, न त यौचरकिम। "अनतयोपानतयौ

बरभौ जञया"वितत, िचनात। पौषाददमासीयपौणथमासया पषयाददयोरसयातनयमात''। नच

योरानादर लाघिाततदरामशसथरविविमशषटकालरपसौराददमास एि पौषाददपदशककततरचचततत

िाचयम। "सा वशाखसयामावासया या रोदहडया सबधयत" इयाददशरततबलाचचानदर एि

िशाखाददपदशककततमसदध:।

िसततो नितरण यकतत: काल इयतर नितरयोरयोगयिमि वििकषितम।

पषयादययकततायामवप पौषाददपणणथमाया पौषयाददवयििारात। अनयथा माघया यदद मघा

नासतीयादरसरयापत: पषयददयोरयोगयता च धनराददसथरवयारबधपिीयि

तदरपािानतपौणथमासीघदटतिरपयोरलभयतािचछदक तनयतमि पौषादररतत नोकततानपपततया

यौचरकितनराकरणसभिसतपदानाम।

अथि तनरकततरपसय पषयादयघदटततया तन रपण पणणथमाबोधकपौषयाददशबदाना

यौचरकिपरसककततरि नाकसत, पौषी रातरतरररयादौ पषयाददयोर एि परतीयत न त तनरकतत

योगयिम। मकराददसथरवयारबधकषणपिीयरायादािवप तथा वयििाराददतत "नकषरण यकत:

काल" इयतर योर एि विििणीयो न त योरयोगयिममतत। पौणथमासया पौषयाददपदसय न

यौचरकिसभि इतत चत भित पौषयाददपद तनरकततरपािकचछननपणणथमारढमि।

पौषाददपदाना त तदयोरपरसकारण मासिाचकि बाधकाभािादयौचरकि कथ परयाखययम।

नच साकसमनपौणथमासीतत सतरसयाकसमन पौषयाददपणणथमायोगयतयथथ-विििया

धनराददरामशसथरवयारबधशकतलपरततपदादददशाथनत तदचधतानतसमदाय-रदढगरािकतयोपपतौ

योररदढसिीकारोऽनचचत इतत िाचयम। किलरदढपि समदायशकतयतािचछदकशरीर

आरबधानतविशषणपरिपण रौरिात। पौषतषमाघाददनानापदाना ररधमाथिकचछनन

शककततकलपनमपकषय साकसमकननयथऽण: परययसयकशककततकलपनाचधकतयसय उचचतिात।

नच योररदढपि पौषाददपदाना योराथथरढयथाथभदानियबोधजनकि-कलपनाचधकतयन

रौरिममतत िाचयम, भिनमतऽवप ततदथ यौचरकरढिभरमदशाया सतत च

Page 163: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

163

ततदथाथभदानियपरिगरि तथानियबोधसय दरपहनितया ततर

तादशबोधितताकलपनसयािशयकिाददतत ददक।

िषणिी ऋक ऐनदर िविररयादौ दिताथथविदिततदचधतसय तददिताकिमथथ:। मनतरसय

तददिताकि तदददशयकयारकरणिन िदबोचधतिम। अथ मनतरसय यारकरणि

बाचधतमि । विनावप मनतरममचछाविशषरपसय तसयोपततया वयमभचारात। इषटसाधनताजञान-

घदटतकतलपतसामगरया अनयथामसदधिाचचतत मनतरसय करणता कथ िदो बोधयद? बोधयनिा

परमाण भित।

सयम। मनतरसय यारकरणि याराङरोचचारणकि न त तजजनकिमतो न दोष:।

िविषसतददिताकि च तदददशयकयारकमथ िम। तततयारोददशयताया एि तददिताि-

पदाथथ िात।

नचि घताददसपरदानबराहमणसय घतादददितािापवत:। उददशयपदन

िदबोचधतदरवयसिाममिपरकारण इचछाविषयताया एि वििकषितिात, सपरदान च

सिाममिसयाबाचधतिात। नच यारोददशयतायाशचतरथयाथवप बोधनातदचधत-

चतरथयोदितािबोधकतायामविशषात।

"तदचधतन चतरथयाथ िा मनतरमलङरन िा पन:।

दिता सङरततसततर दबथल त पर परम'' ।। इयनन विरोध इतत िाचयम।

यारोददशयताया िदमयिसयाचधकसय तनिशनीयतया चतरथयाथ तदशाबोधनन

तसयोपायानतरबोयतया चतरथयथधीनदितािबोधसय विलकमबततया तदचधतापिया चतरथयाथः

जघनयतोपपत:। दिताथथ-विदिततदचधतनि दितािघटकतदशसयावप बोधनात।

अथ चतरथयाथ िदमयिाशसय सािादबोधनऽवप यारोददशयिसय सािादिोधनन

वपतरादीना सादियािकचछननाना ''ततपतभयो ददयाददनत'' चतरथयथधीनयारोददशयताबोधसय

''ततपतरो दवता'' इतत तदचधतसमानाथथक-दितापदाधीनतनरपियारोददशयिबोधा-

Page 164: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

164

पियाऽविलकमबतिन सादियािकचछननाना तनरपिाणा िा शरादधोददशयिममयतर

चतरथयथपिया दितापदसय बलिततिरप शलपाणणपयाथलोचचत वितनरमक न सरचछत इतत

चनन। वपतभयो ददयाददतत चतरथयाथ सादियािकचछननसय यारोददशयताबोध ततर

िदसमानाथथक-समततिाकतयजनयिगरि सयि अपरामाणयशङकानदयः। तादशगरिशच

विलतरबतः। दितापदाततयारोददशयताबोधशच तदददशयताश िदबोचधतिािरािी सिकसमनन-

परामाणयशङकावयदासाय न जञानानतरमपित, सिसयि सिामकोददशयताबोधाश

वयाितथकिदजनयिािरािनात, अपरामाणयशङकाकलककतशच बोधो जातोऽपयककचचकर इतत

दितापदसय झदटतत तनशचीयमानपरामाणयबोधजनकतया बलििन वितनरमनायाः उपपत:।

एि शरादधाथाथिािनपरकाशकात ''ततपतर'' इयाददमतराबििचनोपसथावपत-

सादियािकचछननािािनबोधन सादियािकचछननाना शरादधदितािलाभऽवप मतरमलङरसय

विपिबाधकतकाथददसापिवयाकपततनशचयाधीनतया सतरा ''ततपतरो दवता'' इयतो दबथलततत

बोयम। कापोत राजत जनतयादौ समिाथथविदितसय तदचधतसय

पयाथपतसमदायिािकचछननोऽथथ:। पयाथपतौ परकयथथ कपोतिादयिकचछननसयानियः।

कपोतशकसाररकाददपयाथपतसमदायिसय पयाथकपतशच न नयनिवतकपोतिाददनािकचछदयत,

अतो न तादशसमदाय कापोताददवयििार:। पयाथपयिचछदकि चानयनिवतिमि तनतर न

िनततररकततिवतिमवप। अनयथा आकाशिादररि घटिादरवप दवििाददपयाथपतय-

िचछदकता न सयात। तथाच आकाशाविततित घटावियवप न सयात। इथ च

कपोतमातरिवतशतिाददपयाथपतािवप अततररकततिवतकपोतिादयिकचछननितनिाथिात।

कपोतशतादािवप कापोता-ददवयििारोपपवत:। पयाथपयततपरसकततधमथसय तदनिचछदकि

रयनतर चचनतनीयम।

इनत तदधधताथव:।

अथलकायवततवचारिः

Page 165: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

165

धातपरकततकाशच लकारकसनयङणणचपरभतय: परयया: कचचदधािथाथ-कनितमचधकमथ

बरित। अथाथनतरमनमभदधानाशच कचचदाकाङिातनिाथिकतया परकततमभ: सिीयाथथबोधन

एिोपकिथत। ततर लडादददशलकाराणा ''ल: कमवणण च भाव चाकमवकभय'' इतत सतरण

कतथकमथभािषिनमशषटाना कतथ िसामानयमथथ:। तािनमातरामभधाननि परथमानतपदोपसथापय

विशषणतया तदनियन कततविमशषटसय कतथबोधतनिाथिात। लकारसय तदिोधकतया न

ल:कमथणीततसतरविरोध:, बोधकताया एि ततर सपतमयथथ िात, न त िाचकताया: रौरिण

विमशषटधममथणण शकततबाथधात। मतर: पचतीयादौ लकार परथमानतपदसामानाचधकरणय-

परिादसयाभदन तदथाथकनितसिाथथबोधपरिाभािऽवप कथचचदपपादनसभिात।

ततीयाया: साधतातनयामक लकाराददना कतथरनमभधानमवप कतथ िविमशषटाबोधनमि, न

त विमशषटशकतया विमशषटाबोधनपयथनतमतो विमशषटसय लकारािाचयिऽवप चतर:

पचतीयादौ न ततीयापवत:, अनियबलन विमशषटबोधात। चतर: पकततयादौ कपरययसय

धममथणण शकततािवप न ितत:। शकतयधीनविमशषटबोधसाधारणबोधसयिानमभ-

धानपदाथथपरततयोचरिात। अथ ''अनशमदहत कतवरर ततीय''यनशासनऽवप सपतमयथो

बोधकिमि। तथाच चतरण पचयत इयादौ ततीयाथथकतथ िसय परकयथथविशषयतयि

भानानन कतथ िविमशषटधममथबोधकिममतत सतरविरोध:।

यदद च ततर कतराथददपद धमथपरम। तथाच सममभवयाहत-लकारादयनममदित कतथ ि

ततीयाथथ इतत सतराथथ:, चतरण पचयत इयादौ कतथ िसय ततीयामातराथथ िाललकारण

तदनममधान सघटममयचयत, तदा ततरानमभधानशबदाथो भिति िकततवय:। न

तािदिाचकि तदथथ:। लकारसामानयसयि कतथ िशकततिनानकततरसभिात।

कतथररयकोऽसाध िादि चतर: पचयत इयाददपरयोरिारणात, यरादयनतरिसय

कतथ िशकततता-िचछदककोटाितनिशात। ततर तकननिश पचयत माषा:, मभदयत कसल:,

लयत कदार इयादौ कमथकतथ: माषकसलकदाराद: कतथ िबोधानपपवत:।

Page 166: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

166

नच ततर सियमियसयायािारण अवययसियपदोतरततीयया कतथ ि बोयत न त

लकारणतत िाचयम। सियममयादययािार विनावप ततर कतथ िबोधाभयपरमात। ततर

लकारण कतथ िाबोधन ''कमवकतव: कमववतकमवणा तलयकियिः'' इयततदशसतरियरथयाथपातात।

लकारसय कमथ िबोधकतयि यरामनपदचचकणचणिदभािरपाततदशफलतनिाथिात । नच

कमथकतथरर लकाराधीनकमथिबोधसयापयािशयकता, िसतरया कतथ: कमथ िाततदश चतर: सि

पशयतत सि िनतीयादािवप यरामनपदाददपरसङरात, लकारण कमथ िविििायामि

कमथ िाततदशसय सिीकरणीयिात तथाच िनमतऽवप कमथ िाततदशासरततररतत िाचयम ।

कमथ िविििायामवप कतथ िविििण कतथकमाथददसजञासमािशविरोधन परिात कतथसजञया

कमथसजञाया बाधनामनपदचचणिदभािादयनपपत: । कतथरर शतरबयादयपिादविषयतया

यकोऽपयतनिाथिादततदशसाथथकिात ।

नच कमथ िकतथ ियोरभयोसततर बोधसिीकार तदकतरसयाखयाताथथतयो-

ददशयतािचछदकतया भानासभिात समिालमबनबोध एि सिीकरणीय इतत

िाकतयभदापवतररतत िाचयम। एकतर दियममतत रीया तदभयबोधसय समिालमबनविलिणसय

सिीकारात। यदद च विधयदियजञान समिालमबनामकमि अत एि विधयभद िाकतयभद

इतत मीमासकमसदधानतोऽपीयचयत? तदाऽसत धातोरि सिकमथककियाया लिणा,

कतथ िसबनधमय एि िा सितनरपककियाकमथ िसयापयनतभाथिः। सननमोरकमथकिऽवप

परसनत रौ:, परासषट रौ:, नमत दणडः अनमकतत दणडः नसत दणडः, इयादौ

णयथाथनतभाथिणि कमथकतथतातनिाथिण "न दहसननमा यषटकचणा ततवनत'' यककतचकणनषधोपपवत:।

एि चतरण पकषयत इयादौ कतथ ििाचकताया दरपहनििात ततीयानपपवत:। चतर:

पकषयत इयादौ लकारण कतथ िबोधनात सयादयतरलकारसाधारणरपसय

तदिाचकतािचछदकताधौवयाचच। नावप तदबोधकि तदनमभधानम, चतरण पचयत इतत

िाकतयजबोध कतथ िविषयक तादशिाकतयघटकसकलपदानामि जनकतया

तदधटकलकारसयावप कतथ ि-बोधकताया िाङमातरणापरयाखययिात। नावप

Page 167: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

167

कतथ िविषयिापरयोजकि लादीना तदनमभधायकि, चतरण पचयत इयादौ

धािथथविशषणतया कतथ िविषयता ततीयापरयोजयि न िाखयातपरयोजया।

आखयातसयाशरयतासबनधािकचछननकतथ िपरकारताया एि कायथतािचछदकिाददयवप समयक।

पचतीयिानतरिाकतयाथथबोधासगरािकतया परकारताया एिाखयातजनयता-

िचछदकिासभिात। परथमानतपदसममभवयािारजञानसय योगयताजञानादिाथ

जनयतायामकततपरकारताया अिचछदकिात।

यदद च परथमानतपदसममभवयाहतताखयातपदजनयतािचछदकतयि धममथविषयता-

तनरवपतकतथ िविषयताया आखयातपरयोजयिम। कतथ ि-विषयतासामानय च

नाखयातपदजञानसामानयजनयतािचछदक तादश-सामानयकायथकारणभाि मानाभािाददयचयत,

तदावप चतरण पचयत तणडल इयाददिाकतयाथथबोधसय परसपरसममभवयाहत-

पदसमिरपिाकतयजञानितकतया तदिाकतयाथथविषयतानत:पाततकतथ िविषयतायाः िाकतय-

घटकाखयातपरयोजयि दिाथरमितत।

मिम। ''अनशभदहत कतवरर ततीयतयसय'' कतथ िविशषयतया पराततपददकाथऽवििकषित

सतत ततीययथथ:। पराततपददकाथथविशषणतयि कतथ िऽवििकषित इतत याित। अिधारणतया

च पराततपददकाथथविशषयतया कतथ ि वििकषित तदतर ततीया इतत पयथिमसतम।

अतरि चतरः पचतीतीयादािाखयातन कतथ िबोधना''दकताथावनामपरयोग'' इतत

नयायाततीयापवतविरिात पराततपददकाथाथनितयतया कतथ िविििाया-ममयि समयक, कक

विशषयतयानितयिपयथनततनिशननतत “अनशभदहत” इयनिवतरफला – तािपयथनत-

लाभसयि तदनिवतफलिात इतत नाशङकतयम। सखयाततररकततसबथथसय

परकयथथविशषयतयिानिय इतत वयपवतसचकिन विशषयतयानितयिपयथनतसयािशय

विििणीयिायथा-शरतसतराथाथनरोधन कतथरर लकारततीयविभकतयो: शककततिाददमभ-

ियाकरणरवप पराततपददकाथथविशषयतया कतथरर वििकषित ततीययि सतराथो िाचय:। अनयथा

Page 168: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

168

चतरण पचयत इयादौ कतथरनमभधानसयोकततिमण कतथ िानमभधानित

दिथचतापतररयलमचधकन।

अथानमभदित कतथरर ततीययसयोकतताथथकि चतराददकतथकि-विशवषतपाकाददविििया

चतरण पचतीयाददपरयोरापवत:। न च परसमपदाथथकतथ िानितयविशषयविरिानन तथा परयोर:,

विशषयतयावप कतथ िबोधसभिात। चतरमतरोभयकतथकपाकसथल चतरकतथकपाककताथ मतर

इयनियतापयण चतरण पचतत मतर इतत परयोरसय दिाथरिाचच। न च कतथ िाततररकतत-

विशषणतापननाया, कतथ ि िा विशषणतानापननायामि कियायाम ततीयाथथकतथ िानियो

वयपनन इतत िाचयम। चतरण पाचयतत मतर इयादौ णयथथकतथ िविशषणतापनन पाकादौ

चतराददकतथकिानियन तादशवयपतरमसदध:। नच

लकाराथथकतथ िविशषणतानापननकियाविशषणतया कतथ िबोधकि सपा वयपननममतत न

ककशचददोष इतत िाचयम। उकततसथल चतरण पकतकिान मतर इतत परयोरापत:।

मिम। आशरयाततररकतताविशषणतापननकतथ िविशषणतानापननकियायामि विशषणतया

कतथ ि ततीयया बोयत इतत तनयमः।

चतरण पाचयतीयादौ कतथ ितनिाथिकवयापारो णणजथथ:। ततराशरयाततररकतत वयापार

विशषण कतथ िममतत तदविशषणतापननकियाया ततीयाथथ-कतथ िविशषणि न

ककचचदबाधकम। चतरण पचतत मतर इयादयशच न परयोरा:। ततराशरय एि कतविथशषणतया

तदविशषणतापननकियाया ततीयया कतथ िबोधनासभिात। कततविशषयकबोधामभपरायण

चतरण पचतीतत िारणायाशरयविशषणिमपकषय आशरयाततररकतताविशषणि तनिमशतम।

''अनमभदित कतवरर ततीयतय''सयावप तनरकततकियाविशषणतया पराततपददकाथाथनितय-

कतथ िविििाया तदतर ततीया भितीयिाथथ इतत ददक।

कतथ ि च चतर: पचतीयादौ कियानकला कततरि। तसयाशच अनकलकततिन

कततिमातरण िाऽऽखयातिाचयता। “रथो रचछतत”, “काषठ पचतत” इयादौ च

कियानकलवयापाररप कतथ ि तनरढलिणा कततिजात: परिवततनममति लाघिात।

Page 169: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

169

मीमासकासत। वयापारिनि शककतत:, पचतीयादािवप तनि रपण बोधोपरमात। एि

चाचतनऽवप परयोरो मखय एि। कततिसय लाघि चाककचचकरम। यतर लघरररपाभया

बोधो तनविथिादसततरि लघरपािकचछनन शकतयपरमात। परकत च कततिन बोधसय

सवििादिात। तथावप तदिकचछनन शकतयपरम ततरामखयाथऽनाददतापयथकलपनाया

रौरिात। एि बीजाददनाङकर: कत इयादौ विनावप यन कञ: परयोरात, तसयावप

वयापारसामानयथथकता। अत: करोततवििरणीयाथथकिऽवप नाखयातसय यनिा-

िकचछननिाचकता न िा कक करोतत पचतीतत परशनोतरयो: समानपरकारक-

बोधजनकिानरोधन तथािम।

अर कधचत। पचतीततिाकतयजनयबोध सतत यनिािकचछनन ितथमानिसशयानदयात

ततर यनिािकचछनन ितथमानिबोधककिसदधौ तदिकचछनन शककततलाथघिाकसदयतत। नदि

यनाविनाभत-कियाविशषमलङरकानमानलभयन यनिािकचछननन सम ितथमानिानिय-

बोधकिमाखयातसयाथाथयािारमतऽवप सभितत, लडाददजनयितथमानिानिय-बोध

लडाददतसममभवयाहतधािनयतरजनयविशषयोपकसथत: कारणताया आिशयकिात। अनयथा

तनराकाङियनाददपदमातरादयनादयपकसथतािवप ततर ितथमानिादलथडाददतो बोधपरसङरात।

नचाथाथयािारिाददना दिार वपधान कततररयाददतो दिारकमथककतररि पचतत यन

इयाददत: पाकयनो ितथमान इयादयाकारको ितथमानिादबोध इषट एितत िाचयम।

परसपरसाकाङिपदाथथदियानियबोध एिायाहतसयि तनराकाङिपदादपकसथतसयाथथसय

विषयतायासतरपरमात। ततरानियान-भािकसाकाङिपदसिात। परकत चानिय-

बोधसयाऽऽकाङिानपयोचर-पदाथथनियविषयकिन तषामपयसमतिात। तसिीकार

तनराकाङिसयापयन-भािकिसिीकारापत:, शाबदबोध आकङिानपयोरपरसङराचचनत। तनन।

ततर तापयथमलङरन यनिािकचछनन ितथमानिानममतरिोपरमात। तादशितथमानिपरतीतौ

शाबदिपरतीत: सवििादिाददतयाह:।

Page 170: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

170

अर नयानयका:। रथो रचछतीयादािाशरयिमिाखयाताथो न त वयापार:।

अनयदीयरमनानकलनोदनाददलिणवयापारितत रचछतीय-परयोरात। एि च काषठ

पचतीयाददपरयोर एि वयापारशककततमाखयातसय साधयद यदद सिारमसकः सयात। तदि न।

न दि चतर: पचतीयाददपरयोरण काषठ पचतीयाददपरयोरसयाविशष:। एिमचतन सिरसत:

कतथपदापरयोरात कञोऽवप यनिविमशषटोऽथथ:। एि चतर एि पचतत पाककताथ निचतन

काषठादीयाददपरयोराललकारसय कञशच यनिविमशषटाथथकताया आिशयकिात लाघिाततरि

शककततवयाथपार लिणतत।

नच यनिसयाखयातिाचयतनिवतजीिनयोतनयनसाधारणतया लकार-

शकतयतािचछदकिासभि इतत िाचयम। तनिततयाददयनसयाखयातिाचयतोपरम िततविरिात।

तनि याद: पाकानकलताविरिण तकाल पचतीतत परयोरापवतविरिात।

इषटसाधनताजञानजनयतािचछदकपरिवतिजातरि िाखयातपदपरिवततनममतिमपरमय। अत

एिशिरकतजथनयमातरजनकिऽपीशिर: पचतत ईशिरो भङकतत इयादयो न परयोरा:।

नचिमीशिरो िद िककतत मथराया कषणो वििरतीयाददपरयोरानपपवत:। अतराखयातसय

लकषयाथथवयापारबोधकतोपरमात। ईशिरकततसाधारणधमथसयाखयातपरिवततनममतिऽवप ततर

वयापारलिणाया आिशयकिात। तथादिआमा पचतत शरीर पचतीयाददसिारमसक-

परयोरविरिादाखयाताथथकतरददशयतािचछदकशरीरविशषािचछदन समिायनानियतनयम:

सिीकरणीय:। चतराददपदसय शरीरविशषविमशषटामपरतया चतर: पचतीयादौ

शरीरविशषामकोददशयतािचछदकािचछदनामतन समिायनानियसभिात। रौर:

पचतीयादािवप रौराददपदसय रौरशरीरादयिकचछननामतन आखयातसयि िा वयापार

लिणोपरमात। एि चशिरकत: शरीरानिकचछननिादकततसथल कतसतथानियासभि इतत

वयापारलिणा आिशयकी।

ईशिरकततसाधारणयनिािकचछननः एिाखयाताथथ:। असाधारणानकलि यन कियाया:

सबनधतया भासत निनकलतामातरम। असाधारणानकलताया एिाकाङिातनरपकिो-

Page 171: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

171

परमात। अतोऽसमदाददकतथकपाकादद-कियानकलकततमादाय नशिर: पचतीततपरयोर:।

िदिचनादौ च ईशिरकतरिासाधारणकारणिात ईशिरो िद िकततीयादय: परयोरा इतयततप

कधचत।

अथ कतराखयातसय कञशच िाचयि करोतीयादौ कतदथविधा भान सयात।

धातपरयययोदथियो: कततबोधकिाददतत चनन। एको दिावियादौ एकिदवििाददबोधक-

परिवतपरययोभयसततिऽपयकधिकिाददधीिपरकतऽवप बाधकाभािात। ततर विभकतत:

साध िाथथकिऽतरावप तथािात।

अथ तदिथ करोतत चतर इयादौ पराततपददकाथ सािादि कयनिय: सयात। स च

नामाथथधािथथयोभदन सािादनियसयावयपननिात तथा न सभितत, नामाथथधािथथयो:

सािादनियोपरम कमथताददबोधकविभकततरसततिऽवप तणडल: पचतीयादौ कमथताददसबनधन

तणडलाद: पाकादािनियसभिन तादशिाकतयातणडलकमथकपाकाददबोधापत:। नच

पराततपददकाथथपरकारककियानियबोध एिावयपननो न त कियापरकारक-

पराततपददकाथथविशषयकबोधोऽपीतत िाचयम।

घट: करोततयाददत: कमथतासबनधन कयाद: घटादािनियाभािात

कियापरकारकनामाथथविषयकबोधसयावयपननिाददतत चनन। उकतताततपरसङरिारणाय धातो:

कमथताददसबनधन कियानियािोधकि-वयपतरपरमाननिाशरयतासनधन कयाददरप-

कियानियाबोधकिवयपतररयदोषात। न च तादशाततपरसङरिारणाय धातजनयकयादद-

परकारकानियबोध परययजनयविशषयोपकसथतितता िाचया। तादश-कारणाभािात

पराततपददकाथथविशषयकबोधोवप न सभितीतत िाचयम। कमथ िाददसबनधन

कयाददपरकारकबोधसयापरमसदया सामगरयकलपनना-पादकाभािात तादशकारणताया

अकलपनात। नच कियत चतर इयादौ कयाददपरकारकानियबोधिारणायि

उकततकारणताकलपनमािशयकममतत िाचयम। सतत तापय इषटिात।

कतथविशषयकानियबोधपरधाततरयकोऽ-साध िादि परामाणणकाना न तथा परयोर:। करण चतर

Page 172: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

172

इयादौ चतरादौ धािथथकतराशरयतासबनधनानियबोधिारणाय

तादशकायथकारणभािकलपनममयवप न । तादशानियबोध आखयातानतधातनामसममभवयािार-

जञानिततयिोकततसथल तादशबोधिारणसभिात ।

दीधधनतकतसत - रचछतत जानातत करोतीयादौ आखयातसयाशरयि तनरढलिणाया:

सिीकारानन नामाथ कियाया: सािादनिय इतयाह:। तनमत

यदयपयाशरयिसबनधसयाचधकसय “जानातत चतर” इयाददिाकतयजनयबोध-विषयताकलपनन

रौरि, तथावप यतर जञाधातोजञाथनाशरयि लिणागरि: शककततभरमो िा ततर

चतराददविशषयकोजञानादयाशरयिपरकारकोबोधः आशरयतायाः ससरथतािाददनामपयनमतः।

चतराददविशषयकाशरयताससरथकजञानाददपरकारकशाबदबोधसत दीचधततकारमत कतिचचदवप न

परमसयतीतत तादशशाबदबोध योगयताजञानादितताकलपन तथाविधशाबदबोधाङरीकतथमथणण-

कारसय मत आिशयकममतत रौरिम।

िसततसत “चतरण जञायत घट” इयादौ कमथपरययसथल यािता पदाथथना परकारता,

तािता चतरो जानातत घटममयाददकतथपरययसथल तथाि, परत

विशषयविशषणभाििपरीयम। एि कमथपरययसथल यसय ससबकनधक-पदाथथसय यदश

विशषयता कतथपरययसथल तकननरपकतायासतदश परकारता इयनभिसय

दरपहनििामभपरायणाशरयिसयाखयाताथथता दीधधनतकार उररीचकार। चतरण जञायत

इयतराधयिरपततीयाथथसय चतरविशषयिात चतरो जानातीयतराधयतातनरपकिरपाधारता-

याशचतराशऽपरकारि तादशानभि-विरोधात।

नच चतरण जञायत इयतरापयाधयि ससरथ एि न त विशषयममतत िाचयम। तथासतत

आमना जञायत न घटनयादौ घटाददिवतिाभािबोधानपपत:। आधयिसय

ततीयाथथताविरिण ततीयानतादधटाददिवतिरपपरततयोगयनपकसथत:, आधयिसमबनधसया-

भािपरततयोचरतानिचछदकतया च तसमबनधािकचछनन-घटाभािबोधसय ततरोपरमासभिात।

तादशसमबनधसयाभािपरततयोचरतािचछदकि जञान न घट इयाददिाकतयजनयपरयय

Page 173: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

173

जञानादयचधकरणकताददशसबनधािकचछननघटादयभािसयापयिरािनसभिादधट जञान न

ियाददसशयतनरासाय कदाचचजजञान न घट इयाददकमवप परयजयत।

अत एिानकलकततमततिाददरपकतथ िादरवप चतर: पचततयादौ परकारता मणणकतावप

सिीकियत न त ससरथता। न पचतीयादािनियबोधातनिाथिात। तादशसबनधसय

िततयतनयामकतया अभािपरततयोचरतानिचछदकिन तसबनधािकचछननकियाविरिपरययसय

ततरोपरमासभिात।

एि “चतरण जञायत” इयादािाधयिसय ततीयया अविििण पराततपददकाथथमातरविििया

तदविषयानमशषटपरथमि सयात। जानातत चतर इयादौ चाखयातन कतथ िाविििण

धािथथरपभािमातरपरतया परसमपदसय शनाददविकरणसय च असाधतापवत:,

“भावकमवणोररतया”मन-पदविधायकानशासनविषयिात, “कतथरीयचधकारी” “यियददभय:

शना” इयनशासनाविषयिाचचतत, ततराखयातसय कतथ िबोधकतायककततसत न साधीयमस ।

इतराविशषणतया कियाबोधपरिरपभािविििायाः आमनपदानशासनविषयतोपरमा-

दकततसथल परसमपदसाधतायाः, तादशभाि-विििाददविरिसय शनादयनशासनविषयिोपरमन

शनाददविकरणसय साधतायाशच तनिाथिसभिात।

पचन पचतीयादावििोददशयतािचछदकविधयाभदन जानन जानातीयादतनथराकाङिता-

तनिाथिायावप जानातीयादािाखयातसयाशरयताथथकतोपरम आिशयक:। अनयथा

कदनतपरततपादयतािचछदकजञानाशरयिरपोददशयतािचछदकसय जञानाददरप-विधयमभननतया

तनराकाङिताविरिण तथा परयोरापत:।

एतन ततराशरयताया: परकारतोपरम जानातत चतर इयाददिाकतयजञानघदटतशाबदसामगरया

मभननविषयकपरयिाददपरततबनधकतायामाखयातजनयाशरिोपकसथयाददरपाचधककारणानातनिश

रौरिणाशरयताया: ससरथ िमिोचचतममयाददकमनपादयम। नशयतीयादौ परततयोचरिरप-

कतथ िमाखयाताथथः। तादशसबनधसयि यतनयामकतया अभािपरततयोचरतन-िचछदकिन न

नशयतीयादौ नाशपरततयोचरिाभािबोधसयि सिीकरणीयतया न ससरथतासभि:।

Page 174: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

174

अथाखयातसय कतथ िशकतततािचछदक रप दिथचम। नच ततङि तथा, ततपतसाददसाधारणसय

ततङिसय दिथचिात। न च पाणणनीयसङकतसबनधन ततङपदिततिमि ततङि।

ततबादयषटादशस तपदसकतगरािक च “आददरनतयननत” सतरमि,

तसकतमविदषामनधीतपाणणनीयतनतराणा ततपिाददना शककततभरमादि शाबदबोध इतत

िाचयम। एि सतत घटाददिाचकघटाददपदषिवप कसयचचचछबदसय परषविशषीयसकतसभिन

तलययकतया ततरावप तचछबदसयि शकतततािचछदकतापततया ततबाददष

पाणणनकसतङपदसकतित ततर शबदानतरसकतसयावप अनयपरषीयसय सभिात

ततचछबदानामवप परिवततनममतताया: सिचिादवितनरमनानपपत:।

अर कधचत । ततबाददसथातननो लकारसयि लिजाततपरसकारण कततिाचकता।

पचतीयादौ लकाराशरिणऽपयादशन ततबाददना सथातनन: समरणात तत एिाथपकसथतत:।

आदशादमशभािमविदषा त ततपिाददना शककततभरमादिाथोपकसथतत:। यतर ततबादलाथदशािजञान

नाकसत शरतलकाराचचाथोपकसथततसततर पचतीयाददिाकतयाचछाबदबोधिारणाय

पचतीयादयानपविथजञानजनयबोध ततबादलाथदशिजञानमवप ित: । नचोकततसथल

धातसाकाङििजञान भियि शाबदबोधः तदसतति च कारणभािादि नापवतररतत िाचयम।

पचतीयादौ ततबाददना लकारसयोपसथापनऽवप ततदधातसाकाङितया तसमारकाभािन

तचछाबदबोधानपपत:, लकार धातसाकाङििगरिसय शाबदोधितिासभिात। न दि

ततदधातसाकाङििन लः ततबाददसथानतयन तदरपापािकचछननमि ततबादद: समारयत ।

अवप त लिनि तथािममतत। एि ततदधातपदावयिदितोतरिरपतसाकाङििन यन

पसा न लकार: शरतसतसय तन रपण ततसमरणासभि इतत ।

अतरद चचनयत । लकारततबादयोरनततपरसकततसथानयादशभािसय दिथचिात

ततबाददसमाररतलकारसय िाचकि न विचारसिम। ततबादरि यतर िाचकताभरमसतदनरोधन

पचतीयादयानपिीजञानसय ततबाददजनयोपकसथततसिकारण शाबदबोधोपधायकताकलपनसया-

िशयकिात। लकारजनयोपकसथततसिकततादशानपिीजञानततबाददधममथकलादशिजञानघदटत-

Page 175: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

175

सामगरयनतरकलपन रौरिण लाघिावतबादरि तादरपयण शककततकलपनाया उचचति च इतत

ददक।

आखयातसामानयसय कतथ ि इि तदविशषसयामनपदसय कमथ ि शककततनथत

यथाशरतागरादिियाकरणमत इि कमथरपधममथिाचकि रौरिात। परथमानतपदाथ

कमथ िानियबलादि कमथता विमशषटधममथलाभसभिात।

नचामनपदसय शानचपरययसय धममथणण शकतत: पचयमानमानययादौ

पचयमानाददतनषठानयनकमथ िादयानरोधनािशयकिात तत एिोपपतौ आखयात-

रपामनपदसय धमथिाचकि तनयथककततकममतत िाचयम। तङशानचसाधारणसयामनपदिसय

शकतततािचछदकि एि तथोककततसभिात। तादशामनपदिसय चाररोतनथिथचनासभिात।

पाणणनयादद-सकतसबनधनामनपदिततिसय शकतततािचछदकताया उकततरीयाऽनिकाशात।

अतसतादीना ततदरपण शककततकलपनसयािशयकतया लाघिाकमि एि तकलपनात।

कमथ ि च यजयत गरामः, रमयत गराम, इयादौ

धािथथतािचछदकीभतसयोरविभाराददरि विशषयतया तङिाचय:। चतरण रमयत गराम,

इयतर ततीयाथथसतकतथकिरपमाधयि तसय धािथ सयोरामकफलािकचछनन

सपनदलिण वयापार, तसय च जनयतासबनधनामनपदाथथसयोररपफल, तसय

चाशरयतासबनधन परथमानतपदोपसथापयगरामऽनिय इतत चतरिवतयथ: सयोरािकचछनन-

सपनदसतजजनयसयोरिान गराम इयाकारक: शाबदबोध:। चतरण यजयत गराम इयतर

सयोरसथान विभारमनतभाथवय बोध उपपादनीय:।

अथ चतरतनषठकियाजनयसयोरविभारादगराथमादाविि चतरादािवप सिात, चतरण यजयत

रमयत चतर, इयवप सयात। न सयाचच चतरण न रमयत, न यजयत चतर, इयादीतत चत।

अर दीधधनतकारपरभतय: फलममि ततर कियानितयपरसमितिमवप कमाथखयाताथथ:। परि च

भदरप परततयोचरतया फल आशरयतयानितयन: परथमानतपदोपसथापयसयानिय:। चतर

चतरानयसमितकियाजनयसयोराददमततिसयानियायोगयिात। तादशसयोरादयभािसय च

Page 176: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

176

ततरानिययोगयिानन ततरापततयनपपततयोरिकाशा इतयाह:। तरद धचनतयषटनत।

परथमानतपदोपसथापयकमथणोऽनितयतािचछदकािकचछननिाविशवषतपरततयोचरतया भदाशऽनि-

योपरमऽवप चतरऽवप चतरसय दवििाददना भदसभिन तसमितकियाया परसमितिाित-

रकततदोषोदधारासभि:। अनितयतािचछदकािकचछननपरततयोचरतया ततर तदभानसिीकार चतरण

दरवय रमयत इयादािनपपवत:, दरवयिािकचछननमभननसमितिाद: कियादौ बाधात।

नच ततर दरवयपद लिणया चतरानयदरवयपरममतत िाचयम, मललन रमयत मलल इयादौ

मललपदसय मललानयमललपरिासभिात, मललानयसमितमललिवतकियाया अपरमसदया-

नपपवततादिसरथयात, अननरतमललरतततदवयककततिोपकसथयनययात, कमथवयककततमभनन-

मललिन लिणा-गरिसय तादशिाकतयजनयधीपि तनयमतोऽसभिात। नच

फलविशषयवयकततीना ततदवयककततिािकचछननपरततयोचरतासबनधन परिऽनियासबनधो-

पकसथतशचानपिानपिणाननानपपवतररतत िाचयम। ससरथतापयथजञानानरोधन तदपकसथतरवप

शाबदबदधािपिणीयिात । तदवयकतया तदवयककततनथ रमयत इयादािभाि-

परततयोचरकोदटपरविषटतदवयककततिािचछननमभननसमितकियाया अपरमसदध:।

य त फल भदशच कमथपरययाथथ:, फल जनयतासबनधन भद च

सिािकचछननपरततयोचरताकिसबनधन कियाया अनिय:, भदफलयोशच

कमथणयाशरयतासबनधनानिय:, चतरसमितकियािकचछननभदसय चतरो नाशरय इतत

तादशकियाजनयफलाशरयिऽवप तसय चतरण चतरो रमयत इतत न परयोर:। मललो मललन

रमयत इयादरकमललाददतनषठकियािकचछननभदसदितसय तजजनयफलसय मललानतर

सततिाननानपवतररतत बरित। तनमतऽवप चतरण चतरो न रमयत इयादरनपपवतदथिाथरि - चतर

चतरसमितकियािकचछननभदाभािसततिऽवप तादशकियाजनयफलाभािसय बाधात। नच

फलाभािो नञा न ततर परयाययः अवपत भदाभाि एि कमथणीतत िाचयम।

यदा चतरण गरामो न रमयत तदावप तादशपरयोरानपपत: - तादशभदाभािसय गराम

बाधात। नच भदसय सामानाचधकरणयसबनधन फलऽनिय: तादशसबनधन

Page 177: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

177

कियािकचछननभदविमशषटसय कियाजनयफलसयि चाभािो नञा कमथणण परयाययत इतत न

दोष:, विमशषटाभािसयोभयतर सततिाददतत िाचयम। एिमवप मललन यतरापरमललो न

रमयतऽवपत गरामाददरि ततर गरामाददरनतरर मलल मललानतरतनषठकिया-

िकचछननभदसदितसय सिामकमललतनषठकियाजनयगरामाददसयोरसय सततिन

विमशषटाभािबाधामललन मललो न रमयत इयादरनपपवत:।

यदद फलमि कमाथखयाताथथः, तसयाशरयिसिानकलकियािकचछनन-भदिततिोभयसबनधन

कमथणयनिय:, नञसममभवयािार च तदभयसबनधािकचछननकियाजनयफलाभाि एि

ततरानितीयचयत, तदावप यतर चतरमतरयोरभयकमथजसयोरसततर चतरतनषठतादशसयोरसय चतर

आशरयिसिानकलकियािकचछननभदिततिोभयसबनधन सततिाचतरण चतरो न रमयत

इयसयानपपततः । चतरण चतरो रमयत इयापवतशच।

अरोचयत। भद: फल च कमाथखयाताथथ:। सिािकचछननपरततयोचरताकिसबनधन

चतराददतनषठकियाविशवषतभदसय सिसामानाचधकरणयसिपरततयोचरतािचछदकजनयिो-

भयसबनधन फलऽनिय:। विमशषट-फलसय नञसममभवयािार विमशषटफलाभािसय

नञसममभवयािार च कमथणयनिय:। चतरमतरयोरभयकमथजसयोरसथल

चतरिवतकियािकचछननभदसय चतरऽसततिन विमशषटफलाभािोऽित:। यतर मललन गरामो रमयत

न त मललानतर ततर मललतनषठगरामसयोर मललानतरतनषठकियािकचछननभ-

सामानाचधकरणयसय तनमललानतभाथिण सततिऽवप तादशभदपरततयोचरता-

िचछदकमललानतरतनषठकियाजनयिसयासिात तदधदटतोभयसबनधन मललतनषठकिया-

िकचछननभदविमशषटसय फलसयाभािो मललऽित एितत न ककशचददोष:।

कतथपरययसथल चाधयतया परकयथाथकनितसय फलसय भदरपापराथ

सामानाचधकरणयसिजनककियािकचछननपरततयोचरताकिोभयसबनधनानिय: तादशभदसय च

सिपरततयोचरतािचछदकिसबनधन कियायाम। यतर चतरकियया गराम न सयोरोऽवप िनयतर

ततर गराम रचछतत चतर इतत परयोरिारणाय सिजनककियािकचछननपरततयोचरताकिसय, चतरो

Page 178: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

178

गराम रचछतीयादौ चतरशचतर रचछतीतत परयोरिारणाय सामानाचधकरणयसय च सबनधमय

तनिश:। चरमसथल चतरगरामसयोरसय गरामतनषठचतर-कियािकचछननभद सबनधदियसततिवप

चतरिवतिविमशषटसय तसयोरसय तादशभद सामानाचधकरणयविरिाचचतरकियाया

तदभदपरततयोचरतािचछदकि-सततिवप नाततपरसङर:।

चतरशचतर न रचछतीयादौ च तादशभदाकनितकियाकतथ िाभाि एि चतर परतीयत, न त

कियाया दवितीयाथथविमशषटभदसय परततयोचरता-िचछदकिसबनधािकचछननाभाि:।

तादशसबनधसय िततयतनयामकिात। यदद तापयथविशषिशात कियानयोचरकोऽपयभाि:

कतिचचपरतीयत इयनभिमसदध तदा परततयोचरतािचछदकिऽवप दवितीयादयथथ िमपरमय

विमशषटभदपरततयोचरतािचछकिाभािानिय एि ततरोपरनतवय इतत ददक।

फलािकचछननवयापारबोधकधातना फल वयापार च शककततदियम। कतराथखयातसथल फल

धािथथवयापारविशषणतया भासत, ततर दवितीयाथाथधयिानियः। कमाथखयातसथल

फलधािथथवयापारसय विशषयतया भासत। तसय विशषयतया आखयाताथथ आशरयि भासत,

तदविशषयतया कमतत दीधधनतकत:।

कधचि सयोराददरपफलािकचछननवयापारबोधकाना रममपरभतीना कमथपरययापिया बिना

फल शककततकलपनामपकषय कमथपरययाना फल शककततकलपनमि लघीय:। धातना च

वयापारमातरिाचचता। धातो: फलबोधकतामत नामाथथधािथथयोराधाराधयभािसबनधन

सािादनियासभिात फलाशरयिसय कमथणण परकारतया भानसयोपरनतवयतया

तससरथसयाचधकसय भानकलपननावप रौरि, फलसय परययाथथ ि च तदाशरयि सबनध

एितत लाघिम। नच धातना वयापारमातरिाचचि गराम यजतीयाददतोऽवप गराम

रचछतीयाददत इि सयोराददरपफलािकचछननसपनदबोधापवत:। गरामसयजयत इयाददतोऽवप

गरामो रमयत इयत इि सपनदजनयसयोराददमततिन भानपरसङर इतत िाचयम।

कमथपरययसय सयोरविभाराददरपनानाफलिाचचिऽवप ततफलबोध धातविशष-

सममभवयािारजञानसयापियाऽततपरसङरविरिात। यजतत रचछतत सपनदत इयादौ

Page 179: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

179

कमाथसममभवयाहत बोधिलिणय च ततदधातना फलविशषािकचछननवयापार-

लिणोपरमनोपपादनीयम।

फलाकनितसिाथथवयापारबोधकि सकमथकिरमयाद: सिभािाधीन, तदभािात

सपकनदपरभततषिकमथकिवयििार इतयाहिः सतनन। यारममपरभतीनाममि

यकजरममपरभतीनामवप पयाथयततत भरमदशाया यातत रचछतीयादाविि यजतत

रचछतीयाददतोऽपयविलिणबोधोपततया धातविशषसममभवयािारसय फलविशषबोध-

तनयामकताकलपनासभिात। नच गराम यजतीयाददत: सयोरािकचछननवयापार-

बोधसतापयथसतति इषयत एि। िनमतऽवप तापयाथनरोधन लिणया

तदबोधोपतरािशयकिात। परत ततर विभाराददरपफल एि फलपरययतापयथसयानाददतया

सयोराददरपफलपरयायनचछया सिरसतो न तादशपरयोर इतत िाचयम। विना शककततभरम

लिणागरि च गराम यजतीयाददत: सयवप तापय सयोरािकचछनन-

वयापारापरतीतरानभविकतया धातो: फलविशषिाचचताया आिशयकिात।

जञायत इषयत कियत घट इयादौ विषयिरप कमथ ि तङथथ:। नच कततविषयताया:

फलतसाधनतदपातानसाधारणतया यतर घट: कियत इयाददपरयजयत ततर जलािरण कियत

कपाल कियत इयाददपरयोरसयापवतररतत िाचयम। कयथथकधातसममभवयाहतकमथपरययसय

चचकीषाथपरयोजयसायताखयविलिणविषयिमिाथथ:। उकततसथल च कपालादौ

कतसतादशविषयिाभािाननोकततपरयोरपरसङर:। काशा: कटाः कियनत इयादौ

सायताखयविषयताशरयकमाथनतरसममभवयाहतकमथपरययन वयापायथतारप-विषयतावप

परयाययत। अतः तदपादानतया कततविषयकाशादौ सायतारपकततविषयताविरिात न

तादशपरयोरानपपवत:। तादशकमथसममभवयािाररपतपरयोजकविरिात । काशा: कियनत

इयादौ काशादौ वयापायथताबोधानपपतनथ तादशपरयोर इतत।

Page 180: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

180

काशा: कटा: कियनत इयादािवप विशषयभदन िाकतयाथथभदात कमथदियिाचकपदयो:

सममभवयािार वयापायथताबोधानपपवतशच। कियत इयतर विषयताया: कमथपरययाथथ ि

पाकानपधायककततमादाय पाकोऽकारीयाददपरयोरापवतररयाददकनत दषण तनराकतमधसतात।

कतथ िकमथ ििकालविशषऽनमशषटा लडादय: कालविशषमवप बोधयकनत। ततर

लपरययसय ितथमानकाल शककतत:। पचतीयादौ कयाददरपवयापारबोधक-

परययोपसथापयकालसतादशवयापार एिानितत न त कियायाम। यदा परषो

यनशनयसतदधीनाकगनसयोराददरप: पचयादरथो विदयत तदाय न पचतीतत परयोरादय

पचतीयकतत इदानीमय पाकयनिाननितत सशयतनित:, पिाथपरीभािापननसथालयारोपणादद-

वयापाराणा विमशषय पचयादयथथघटकिन परयकतवयापारष कालानियबोधापिया

कयाददरपकाथ तदनियसयि लाघिनोचचतिाचच।

ितथमानकालशच ततचछबदपरयोराचधकरणकालरपसततचछबदाथथ:, अतो

नककालपरयकततलडाददतोऽपरलडाददपरयोराचधकरणकालीनिसय कयादा-िनिय:।

सिपरयोराचधकरणकालिन सििाचयि सििाननरमात शकतयाननयम सामानयतो

वयपतदथघथटतया अपिथवयककततबोधानपपवत: सिथनामविचारदमशथतररया समाधासयत। विमशषय

ततकालिािकचछननबोधसयानभिमसदधतया सिथनामशकततौ बदचधसथिाददिचछबद-

परयोराचधकरणिमपलिणविधया वयाितथक िाचयम। नच ततकालसयिमपयिाचयि

तदभानानपवतरसमाधयितत िाचयम। शबदपरयोराचधकरणिवतकालिवयापयधमथ िन

ततकालिानामिोप-लिणीयिात।

अथ शबदपरयोराचधकरणिवतकालिवयापयधमो िषथ िाददकमवप।

कालदियािवतधमथ ितनिशवप एतदरपमासिाददवयाितथनमशकतयम। िणदियािवतिण-

िवतधमथ िन तदवयाितथन च अययनादय निाथचधकरणऽपयययनादयचधकरण-

सथलकालानतरथतिणऽसमापतारबधाययन पमस चचनतामणणमयमधीत

इयाददपरयोरानपपवत:। यदद च सिपरारभािानचधकरणसिाशरयकतथकपरकतकियानाश-

Page 181: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

181

परारभािाचधकरणशबदपरयोराचधकरणकाल एि ितथमानकाल आधयतासबनधन कतािनितत,

अतो नोकततसथल चचनतामणणमयमधीत इयाददपरयोरानपपवत:। आरमभािचध-

समाकपतपयथनतसय सथलकालसयावप तथािन

शबदपरयोराचधकरणिणाददरपानतरालकालऽययनादयनकलकततविचछदऽवप शबदपरयोराचध-

करणिोपलकषिततादशसथलकालिवतिसयावप तादशकियानकलकतािबाधन योगयतातनिाथि

इयचयत, तदा यः समगरचचनतामणणमधीय ककचचकालोतर पनकशचनतामणणमयषयत

ततरानतरालदशायामपयय चचनतामणणमधीत इतत परयोरापवत:।

यदद सतततपाठाददविचछददशायामवप परयिमय सततत पठतीयाददिदकततसथलऽवप

दमशथतपरयोर इषट एियचयत तदावप सिपदन विमशषय ततकतीनामपादाननाननरमो

दरदधर एितत चत।

न–शबदपरयोराचधकरणिवतकालिवयापयधमथ िनोपलिणनानरतीकत ततिणददन-

मासिषथ िादयिकचछनन एि काल लट: शककतत:। कियारमभात पि कमथसमापयतर चाधीत

पचतीयाददपरयोरिारणाय कयाददरपवयापार तादशकालसय सििवतपरारभािापरतत-

योचरिसििवतिसापरततयोचरपरकतकियाकतथतनषठिाभया शवषतनाधयतासबनधनानियतनयम

उपरनतवय:। ततकियारमभपिथमवप तसमापयतरमवप िा ितथत यसततकततियान-

कलकयचधकरणकालसतसय दमशथतविमशषटाधयतासबनधसतादशकतौ बाचधतोऽपरमसदधो ितत

न शबदपरयोराचधकरणतादशकालमादाय दमशथत-परयोरापवत:। समबनध सिपदाथथसय विमशषय

तनिशपयपपवतकशचनया।

नच कियानकलकततशनयानतरालदशाया सथलकालमादाय पचतत अधीत इयाददित

तादशकयचधकरणिणऽवप सथलकालािकचछननाभािमादाय न पचतत नाधीत इयाददपरयोरः,

ततर नञो ितथमानिणमातराकनिततादशकियानकलकयभािाबोधकतातनयमात। उकततरीया

विमशषयशबद-परयोराचधकरणिणाददरपकालसयावप लपरययन बोधनसभिात।

Page 182: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

182

नञसममभवयािारसथलऽवप परततयोचरनयि कालानिय इतत त न सत।

ततिणिवतपाकाददकतरभािसय अनयिणािचछदन तदानीनतनसथलकालािचछदन

तादशकततमतत सततिनोकतताततपरसङरसय दिाथरिात।

नच कालानिकचछननाधारतासबनधन नञथथसय परषऽनियाननोकतताततपरसङर इतत

िाचयम। तादशसथलकाल यतरामतन पाकाददकतत-सतादशकालानतरथततादश-

कयनचधकरणिण न पचतीयाददपरयोरोपपतय ततिणािकचछननपाकाददकयाभाि-

बोधसयि ततर ततर सिीकरणीयतया कतिचचपरततयोगयपरमसदधदथिाथरिात।

वयापाराबोधकन च लडाददपरययन कियायामि ितथमानिानियो बोयत जानातीयादौ,

न त लडथाथशरयिादौ। जञानादयसततिऽवप तदाशरयिादद-सबनध सतत

जानातीयाददपरयोरापत:। जञानाददविमशषट आशरयिादौ कालानियमपरमयाततपरसरिारण

विशषण जञानादािवप तदनियसयािशयकि तसयि सिीकारौचचयात।

नशयतीयादौ कियाया कालानियसिीकार विनषटादािवप नशयतीयाददपरयोर: सयाददतत

ततरोपतरवप लडादयथथ िमपरमय ततरि कालानिय दीधीनतकदपजगाम। िसततसत

नाशिमपवतमदभाििम। तथाच धातपरततपादयतािचछदकोपतािि कालानिय इयि

साधीय:। ितथमानकालसयोपवतसबनधन धािथऽनिय इयवप िदकनत।

लटतपरतययाथवततवचारिः

ल परययन पकषयतीयादौ परययाथथकतौ जञासयतीयादौ कियाया भविषयि परयाययत।

यदयवप भि उपततयथथकतया अनारतकालोपवतकि भविषयचछबदाथथसतथावप पकषयतीयादौ

परययाथथकयादािनारतिमातरसय परतीततरपयत, उपवतपरतीत-तनथषफलिादभविषयती

उपसयत इयादौ च धातनि तादशोपवत: परयाययत। नङकषयतीयादौ च दमशथता रतत:।

तथाच ितथमानपरारभािपरततयोचरिम परततयोचरतासबनधनानियी ितथमानपरारभािो िा

ल परययाथथ:। परारभािानङरीकार ितथमानकालिस एि तदथथः। िससय कालोपाचधिन

Page 183: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

183

सिसमानकालपदाथाथधारतया आधयतासबनधन अनारतकतिथतथमानकालिसोपवतमतया

उपवतसबनधन िा कयादािनिय:।

अथ पचमानऽपयदीचयपाकानकलकततमादाय पकषयतीयाददपरयोरापवत:।

पाकानकलकततिािचछदन चानारतिबोधसिीकारो न सभितत। पिथपिथपाकानकलकतौ

तदबाधात, पकषयमाणऽवप पकषयतीतत परयोरानपपत:। ततपाकानकलकततिािचछदनावप

तदनियासभि: ततपाकिन पदादनपकसथत:। नावप यककचचपाकानकलादय-

कततिािचछदन तदनिय: आदयिोपसथापकपदाभािात। ततदवयककततमननतभाथवय

दिथचिाचचतत चनन।

परारभािसय ितथमानि शबदपरयोराचधकरणिणिवति, ितथमान-परारभािसय परययाथथ ि

तसय सिविमशषटकालिवतकततजनय-पाकाननकलिविमशषटपरततयोचरतासबनधन

ितथमानकालिससय तदथथ ि च सिपिथकालीनकततजनयपाकाननकलिविमशषटा-

धयिसबनधन कयशऽनियोपरम उदीचयकतौ ितथमानपरारभािददथमशथत-

विमशषटसबनधासततिनातत-परसङरविरिात। िसपिथ ि च तदनचधकरणिमि।

नचानतरामलककततजनयसय पचयथथवयापारसय पिथवयापारानकलकय-जनयतया

आनतरामलककत: पिथकततजनयपाकानकलिमितमितत तसया अवप तनरकततविमशषटसबनधन

ितथमानपराराभािाददमततिमितमितत िाचयम। कततजनयपाकयतर कततजनय-

वयापाराधीनफलानकलवयापारसय वििकषितिात।

लटपरतययाथवततवचारिः

पकततयादौ लटोऽनदयतनभविषयिमथथ:। अनदयतनभविषयतति च

शबदपरयोराचधकरणददिसािवति सतत शबदपरयोरकालीनपराराभािपरततयोचरिम। शबदपरयो-

राचधकरणददिसिसोपवतकि िा।

कचचत भविषयततिमि तसयाथथ:। कियाया: कतिाथ सिरपसदनदयतनिमि

तसाधतातनयामकम, असाध िादि अदय पकषयतीयादौ पकतततत न परयोर इयािः तनन।

Page 184: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

184

तथासतत भविषयततिाददकमवप नाखयाताथथ: सयात। सिरपसदभविषयततिाददकमि

लडाददपरययसय साधतातनयामकम। साध िादि पकषयतत इयादौ पकततततित पचतीयादौ

पकषयतीयाददपरयोरविरि इयसयावप िकतत शकतयिात।

पचतत पकषयतीयादरविलिणबोधजनकिमनभिविरदधममतत कालविशष-बोध आिशयक

इतत चत, तदा पकतता पकषयतीयादरवप विलिणबोधजनकिसयानभविकतया

अनदयतनिानियबोधोऽवप दिाथर:। यदद च पकषयतीयाददिाकतयजनयबोध सतत

भविषयिाददसशयानदयादभविषयिाद: शाबदधीविषयिमािशयकममयचयत,

तदानदयतनि-बोधऽवप ईदशीमि यककतत रिाण।

एि न पकषयतीयादािभाि अनारतकालािकचछननिभानमािशयकम। अनयथा

पकषययवप ितथमानिवतपाककयभािमादाय न पकषयतीयाददपरयोरपरसङरात। नच

पकषययपयनारतयककततचचकालािचछदन ितथमानमभािमादाय न पकषयतीतत परयोरो दिाथर

एितत िाचयम। अनारतकालािकचछननि दि ततर ितथमानिणिसािकचछननिम।

तादशिसतनषठािचछदकताचानिकचछनना गराहया। अनारतकततमतत च पमस तदभािितौ

ितथमानिणिसरप: काल: परततयोचरितािपयिचछदक इतत विरोधभञजनाय

तादशकयनिचछदकािानतरकालः एिािचछदक उपय इतत नोकतताततपरसङर इतत ।

उकततयकतया अनारतिसय यथा लडादयथथ ि तथाऽदय पकषयतत न

पकततयतरानदयतनकालािकचछननिसयाभािऽभान शि: पकषययपयदयत-नानारतकाला-

िकचछननपाककयभािमादाय न पकतततत परयोरपरसङरन लटोऽनदयतनाथथ िमािशयकम।

अनारतानदयतनकालािकचछननिमवप उकततरीयाततपरसङरिारणाय परकतशबदपरयोराचध-

करणददनिसतनषठान-िकचछननािचछदकताकिरप गराहयम। अिचछदयािचछदकभािशच

सबनधविधया भासत। िस एि पदाथथ इयिधयम।

अथ नञसममभवयािारसथलऽवप कतािि कालानियोऽसत। अनारतकततशच

मिापरलयसयापरामाणणकतया सिथतरि परमसदयतीतत न परततयोगयपरमसदचधः।

Page 185: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

185

अभािानियशचामतन कालानिकचछननाशरयता-सबनधनोपरमयताममतत चनन। यदतरकाल

चतरीयौदनपाकाददकमपरमसदध तदानी चतर ओदन न पकषयतीतत परयोरानपपत:। अनारत-

चतरीयौदनकमथकपाकानकलकयपरमसदया तदभािपरयायनासभिात।

नचाभाि कालानियोपरमवप यतणडलवयकतयाददकमथकपाक एिापरमसदधसत-

दवयकतयाददपरसय एततणडल न पकषयतीयाददिाकतय-सयापरमाणिापवत:,

परततयोगयपरमसदधदथिाथरिाददतत ततर पाक तदवयककततकमथकिाभाि एि नञा बोयत इतत

उपरनतवयम। तथा चोकततसथलवप ततपाक चतरीयौदनकमथकिाभािबोधोपरमनोपपवतररतत

िाचयम। पाक तकमथकिाभािबोधोपरम तादशपाकानकलानारतकत: कतथरर

भानसयोपरनतवयतया तदतर कदाचचदवप यन न पकषयत

तादशकतथसममभवयादतदमशथतिाकतयसय परामाणयोपपादनासभिात। अरया त यकमथको

यकतथक: पाकोऽपरमसदधसतादशकमथकतथघदटताथथकनञपदिदिाकतयसयायोगयतोपरमयत।

कचचत ततरावप पाक तकमथकिाभािसय तादश च कतथरर पाककयभािसय

बोधमपरमय परामाणयमपपादयकनत। तापयथसतति एकनावप नञाऽभािदियबोधनसभिात।

नचि तणडलमातर पचतत पकषयतत िा चतरऽवप तणडलमय न पचतत न पकषयतीतत परयोर:

सयात। ततणडलाकमथकपाकानकलितथमानाददकयभािाबाधाददतत िाचयम यत:

सबथथपरततयोचरकसिाथाथभािाकनितकियाकतथ िाभािबोधकि नञ: आकाश न पचतत घट

इयादािवप न सिीकियत। तादशबोधजनकताया अवयपननिात, यनोकतताततपरसर: सयात।

ककनत पाक आकाशाकमथक; पाककयभाििान घट इयाददसमिालमबनबोध एि। उकततसथल

च चतर पाककतथ िाभािबाधानन परामाणयपरसर:। असत िा ततराभािकनित-

कियाकतथ िाभािविषयकोऽसमिालमबनरप एि बोधसतथावप न दमशथताततपरसर:।

तादशबोधऽनितयतािचछदकािचछदन परथमाभािभानतनयमात पाकिािचछदन च

तणडलाददकमथकिाभािनिय योगयताविरिात। अनध आकाश न पशयतीयादािपीदशी रतत:।

Page 186: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

186

अथ यतणडलाददकमथको यपरषकतथक: पाकोऽपरमसदधसतपरषऽनयकमथकपाककतथ िसय

तत तणडलादौ चानयपरषपचयमानिादभरथमदशाया तणडलमय न पकषयतीयाददिाकतयसय

बोधकताया अनभिमसदधिनापाकतथमशकतयिाननोकततपरकार: साधीयान।

विरोचधतनशचयसततिन तपरष पाककतथ िसामानयाभािसय पाकिािचछदन

तणडलकमथकिाभािसय च परतीयसभिाददतत चत न।।

ततर तादशिाकतयसय एकाभािािरादिभरमजनकिोपरमात। नच सिथतरि तदपरमौचचयन

परयासिफलयममतत िाचयम। विशषदमशथमभरपरतारकरवप तथाविधिाकतयपरयोरात, तसय

परमसदधाथथकतासपादनसयािशयकिात। नच ततणडलाददकमथकि तकननषठविककतलवतजनकि

तदवप चापरमसदधममतत कथ पाक तदभािपरयय इतत िाचयम। विककतलततयादािि

ततदिवतिाभाि-बोधोपरमात।

लङथवततवचारिः

अपािीददयादौ लङोऽतीतकालोऽथथ: तसयापयाखयातसामानयाथथ-कयादािनवय:, तसय च

समबनधः आधयिम। अथिा कालाविशषणतयिातीति लङोथथ:, आशरयतासमबनधन च

तसय कयादािनिय:, कालानतभाथिसय वयथथ िात। अतीति ितथमानिसपरततयोचरिम ।

िसततो ितथमानिस एि लङादयथथ:, तसय परततयोचरतासबनधन कयादािनिय:।

मयदशायामपािीददयादद-परयोरिारणमकततरीया बोयम।

लङथवततवचारिः

लङपरययसयातीतििदनदयतनिमपयथथ:। अदय पचतत अपचददय-परयोरात। अभननप

इयादािनदयतनिसततिवप तदविििया न लङपरययन लङबाध:।

अतोपयनदयतनिबोधकि लङपरययसयािशयकम। सिरपसदनदयतनिसय

लङसाधतातनयामकिऽनदयतनिसय िसतसतो अविििामातरणोकततसथल लङिारणानपपत:।

इदमपयनदयतनि परकतशबदपरयोराचधकरणददनािवतिम। अथिा सिातनयणानदयतनि

न लङथथ:। ककनत तादशददनादयिणिवतिसपरततयोचरिरपमनदयतनातीति विमशषटमि।

Page 187: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

187

शलङथवततवचारिः

अतीतिमनदयतनिम परोिि च मलटोऽथथ:। अयासत सिथतथसखामयोयाममयादौ

परोििसततिऽवप परोििाविििया न मल। परोिि च िकतत: सािाकाराविषयिम।

कधचि िकततमभननकतथकिमि परोििम। अत एि मलटः

उतमपरषासभिनापरोितायामवप मलट: साध ि “णलिमो वतयादजञावपकतवमपायकारोकत”

सरचछत। अनयथा तनदरादददशाया सिकतथकरमनाददकियाया: सिपरोििसभिन

जञापकिासरतररतयाह:।

कमलङर दषटोऽमस, नाि कमलङरान जरामयादाियनतापहनिसथल सतरानतरण

कियाया अपरोििऽवप मलडविधानात तादशजञापकबलन “वयातन ककरणावलीशमतयर” मलट:

साध िोपपादनमपायकतामयकतमवनत बोयम। अयनतापहनिशचाबाचधतपरोकततविपरीत-

बोधनाय तदपपादकाभािपरतत-पादनचछा। कमलङराचधकरणकदशथनादरपपादक

कमलङररमनाददकम। तन विना तदसभिात। अयनतापहनि: सिरपसननि

मलसाधतातनयामक:।

शलङकलोटोततववधधरथव:, परपरिततयथ तपरयोरात। विचध: परितथकजञानविषयो धमथ:। स च धमो

नयायनय कततसायि बलिदतनषटानन-बकनधिसदितममषटसाधनि च। ओदनकाम:

पचत, सिरथकामो यजतयादािोदनसिराथददरप यफल तसाधनि पाकयाराददकियाया

परतीयत। तादशफलाना च ततदरपण मलङाददशकतयतािचछदककोदटपरिश शकतयाननय

सिथसाधारणयन वयपततयनदयनापिथफलसाधनि-बोधातनिाथिशचतत इषटिन तषामनरम:।

इषटि सममभवयाहतपदोपसथावपतकामनाविषयिम। अत: सिरथकाम: पचतयादौ

शककततभरमशनयसय नौदनाददसाधनिधी:। न िा ततापयण तथा परयोर: परामाणणकानाम।

इषटिजञानसयापरितथकिऽवप शकतयफलानरमाथ तसय शकतयता।

िसततसत अशकतयसयि तसय शकतयानरमकता सिथनामसथल बदचधसथिित। तन

रपण फलाना सकतविषयता विना शकतयकतयासभिात। तसय सकतविषयिोपरमऽवप यथा

Page 188: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

188

न तसय िाचयता तथा परपकञचतमनयतर। अतर चषटिसय शाबदबोधऽभानादविमशषयषटता-

िचछदकसिरथ िाददपरकारण शाबदबोधोपततया विचधिाकतयापरितथकजञानतनिाथि:।

यि इषटिन फलभानऽवप सिरथकामाददपदकदशोपकसथतसिरथ िा-िकचछननसय

वियथकदश इषटऽभदानियापरितथकजञानतनिाथि इनत। तनन सत। िवतशबदकदश

इतराननियतनयमात, सिरथ िाददपरकारण कामनाधीनपरितौ सिरथ िाददविशवषत-

फलसाधनताजञानसय िततया अभदन सिराथददविशवषतफलसाधनताजञानसयानपयोचरिाचच।

अभदन सिराथददपरकारकसिराथदीषटसाधनताजञानमवप सिरथ िाददपरकारकपरितौ ित:। अत एि

सिरथकामो यजतयाददत: परिवतररतत त न यकततम। सिरथ िपरकारककामनाया

अचधकारिानपपत:।

अथषटिसय शकतयोपलिणि तदशाभानतनिाथिऽवप सिरथ िादरशकतयसय भान न

सभितत, अशकतयसय भानोपरमऽततपरसङराददतत चत, सिरथ िादयिकचछनन

सममभवयाहतकामनाविषयिजञानसिकतसय तादश-कामनाविषयतािकचछननशककततजञानसय

सिरथ िाददपरकारकशाबदधीितिो-परमऽततपरसङरानिकाशात।

िसततसतादशकामनाविषयतािचछदकिोपलकषितसिरथ िाददविमशषटसाधनि शककतत-

सिीकारासिथसामञजसयम। नच सिरथ िाददविमशषटसाधनिसय विचधपरययिाचयि न

सभितत, सिरथ िादरथङरासनानाददजनयसिराथददसाधारणयन याराददजनयतानिचछदकतया

यारादौ सिरथ िाददविमशषटसाधनिबाधात। न दि जनयतानिचछदकधमो जनकितनरपक

विशषणममतत िाचयम। सिरथ िाद: शकतयविशषणिऽवप तदपलकषितिजायािकचछनन-

तनरवपतजनकताया यारादािबाचधताया: सिराथददजनकतािन विचधपरययतो भानसभिात।

घटिाददविमशषटिाचकपदघदटतात घट दरवयिनि जानातीयाददिाकतयात घटिादयपलकषित-

घटाददविशषयकिभानित।

नच तदधमाथिकचछननतनरवपततसाधनिजञान विना तदधमथपरकारक-

फलचछाधीनपरिततयतनिाथि इतत शङकतयम। िकहनिाददपरकारकचछातोऽवप तणादद-

Page 189: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

189

समिधानऽभरानतपरितरानभविकिात भय: सखाचथथनामवप भरम विना कियाविशष परितशच

तदधमाथिकचछननफलाचथथपरितौ तदधमथपरकारण भासमानफल परतत साधनताजञानसयि

परितथकिात। स च धमथ: कायथतािचछदकतया भासता कायाश उपलिणतयि ियनयदतत।

न दि िकहनिाददक तणाददजनयतािचछदक वयमभचाररसाधारणिात। न िा भयसिाददक

कसयचचजजनयतािचछदकमथथिशसपननिात।

एि सतत घटिािकचछननफलाथी तनिादौ कथ न परितथत, तनिादरवप

घटिादयपलकषितजनयिाददविमशषटतनरवपतदरवयिािकचछननसाधनतािततिाददतत चत,

फलानपधानतनशचयात, तसय सिातनयण परिवतपरतत-बनधकिात। फलोपधायक-साधनिसय

िा विचधपरययाथथतया घटकामसतनतमपाददीतयाददनथ परयोर:। नच तथावप सिराथिाद-

याथराददतनषठकारणताघटकवयापकतातनरपकतानिचछदकतया सिरथ िा-

िकचछननतनरवपतवयापकताघदटतकारणताया बाध:। सिरथददतनषठ-कायथतािचछदकिजायसय

च कारणतागरिोतरकालकलपयिन परारनपकसथया तदिकचछननतनरवपत-वयापकताबोधासभि

इतत सिरथकाम इयादौ वियथथबोधानपपवतदथिाथरितत िाचयम। सिरपसबनधरपाया एि

कारणताया वियथथ िोपरमात।

अनयथामसदचधतनरपकतानिचछदकतनयतोतरिततथतािचछदकधमथिसिरथकिमि िा

सिरथकारणि। तनयतोतरिततथतािचछदकशच धमो विमशषय उतरकालकलपयो जाततविशष एि

तनयतोतरिततथतािचछदकिन सामानयरपण शाबदबदधौ भासत। तनयतोतरिततथतािचछदकि

च कारणतािचछदकिामभमतधमाथिकचछननतदवयापारानयतरा-

भािाचधकरणताविमशषटोपवतिणािकचछननाचधकरणतातनरपकतानचछदकिम। अचधकरण-

तािमशषय च सिािचछदकिणावयिदितोतरिणािकचछनन-सिाशरयतनषठिसबनधन।

िसतत: सिरथतनषठधमाथिकचछननतनरवपततनयतपिथिततथतािचछदकधमथिततिमि सिरथ-

कारणिम। तनयतपिथिततथतािचछदकि चावयिदितपिथकालािकचछननिवतकाभाि-

घदटतदमशकवयाकताया: सिाशरयि सिाशरयतनषठवयापारिततिानयतरसमबनधना-िचछदकिमि।

Page 190: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

190

वयापकितनरपकता-िचछदकिजायसय विमशषयानपकसथतािवप सिरथधमथ िन जञान

सभियि। वयापकताघटकाभािपरततयोचरताया सिरपतोऽिचछदक-कोदटपरविषटाया अवप

जातवयाथपकताभान सिरथधमथ िाददना भान न बाधकम। सिरथधमथ िादरपलिणतया भानात।

परततयोचरतासबनधन परततयोचर-परकारकजञान एि परततयोचरकोटािपलिणपरकाराभानतनयमात।

परकत च कारणताशरीरघटकाभािसय परततयोचरतापरकारण भानतनयमात। अत एि सिरपतो

िकहनिादयिकचछनन-परततयोचरताकाभािसय िकहनिादयिकचछनन-

वयापकतािचछदकिोपलकषितधमाथिकचछनना-भाििन लिणपरिशसय सभि-दककततकता।

इथमि चषटतािचछदकधमाथणामपलिणीभतनषटतािचछदकिन वयापकताघटकाभाि-

परततयोचरतािचछदककोयपरविषटनापीषटतािचछदकधमाथणा सिथसाधारणशककततगरि

भानमपपदयत इतत।

एतन तनयतोतरिततथतािचछदकधमथिसिरथकिसय वियथथतामत याराददधममथकता-

दशकारणतागरिसय परिवतितता िाचया। तदपिया च सिराथददधममथकतनयतोतरिततथता-

िचछदकधमथरपयाराददसायताजञानसय परिवतिति तादशसायताविमशषटषटमातरसय

वियथथ ि परितथकि च लाघिम। तादशसायताया तनरकततसाधनतानतरथतिादद-

तीषटसाधनिसय वियथथ ि परितथकि च वयािनयत। एि यतर कारणता-

िचछदकधमोऽपयनपकसथत:, अततपरसकततन नयनिततथना िा धमण कारणमपलकषित ततर

शबदाकारणतागरिानपपवतशचतत तनरसतम। वयापकताघदटतकारणताया:

सायतामपकषयाररीयसया एिोकततरीया परितथकिाददसभिात। तादशसाधनताशरीर

वयापकतािचछदकिनि कारणतािचछदकपरिशात तदगरि विमशषय

तदपकसथयनपयोराचचतत।

कचचत विजातीयसिरथतनरवपतसमिाय एि सिराथददतनषठयारादद-

जनयतािचछदकसमबनध:। तथा च िजायसय समबनधघटकतयि वयापकताशरीर

तनिशाननोपकसथयपिा। न िा कारणताविघट-कवयमभचारािकाश इयाि:। तदसत,

Page 191: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

191

विजातीयसिरथतनरवपतसमिायिन सबनधताया मानाभािात। तादशसबनधघदटतवयापकताया

विचधपरययाथथ ि तसय सवगावददननरठवजातयभदन शषटकतबाहलयपरसङकगात। तादशकायव-

सबनधघदटतरटकारणतायाशच परमाणानतरणापरतयानयततवात तर शषटकतगरहानपपततया

शाबदबदधौ तदभानानपपिशच।

न चषटतािचछदकिोपलकषितसिरथ िािकचछनन कारणताघटकाचध-करणाददपदाथ च

खणडश: शककततरपया। आकाङिािशाचचाचधकरणरपवियथ विजातीयसिरथतनरवपत-

समिायसय सबनधतया भानात तादशकायथसबनधघदटतकारणताया: शाबदबोध

भानमपरनतवयम, न त तादशसबनधानतभाथिण शककततररतत न काचचदनपपवतररतत िाचयम।

एि सतत ससरथतापयथजञानानरोधन तादशससरोपकसथयपिायाः दिाथरिात।

नच तससरण विशषणविमशषटविशषयपरिजञानमि ससरथभान-तनयामकम, ततरावप च

ससरथ: ससरथ एि, न त विशषणममतत न जञानापितत िाचयम। विशषणविमशषटविशषयसय

िाकतयाथथ िन पिथमतनकशचततया तपरिगरिसय शाबबोधापिथमसभिात। ततसबनध-

विषयातनरवपतविशषणाददविषयताशामलबोधपरिजञानसयि िततया ततर सबनधसय

विशषणतया तदपकसथतरािशयकिात। एि विजातीयसिरथतनरवपतसमिायसबनधन

सिरथ िािचछदन जनयतोपरम “सिरथ िसयाशिमधजनयिसामानाचधकरणयमातरमि दि

शबदनावप परतीयत, न त सिरथ िसय जनयतािचछदकिम, असामरथयाथद-

सभिाचच”याददममशरगरनथविरोध:।

यि िजायमि कायथतािचछदकम। तचच सबनधविधयि कारणताघटकम।

कायथतािचछदकधमथविमशषटतनरवपतकायथतािचछदकसबनधन कायथिकननषठाभािापरततयोचरिसय

कारणताशरीर तनिशयिाददतत। तदपयसत। कायथसय कायथतािचछदकरपणि तनिशनीयतया

तदपकसथयपिाधरौवयात। नच सबनधसकोच परमयिनि कायथपरिशः सभितीततिाचयम;

विजातीयसिरथिकननषठाभािपरततयोचरतािसय अररोरिचछदकिसभि विजातीयसिरीय-

समिायसबनधन परमयिकननषठाभाि-परततयोचरतािरपररधमाथिकचछननाभािापरमसदध:।

Page 192: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

192

एतन सिरथ िमि यारजनयतािचछदकम, अिचछदकताघटक-समिायसबनधसकोचन न

वयमभचार इयवप तनरसतम। तादशसबनधविशषणषटतािचछदकविमशषटसय

परमाणानतरािदयतया ततर शककतततनशचयासभिात। न दि सममभवयाहतफलबोधक-

पदोपसथापयता-िचछदकिरपोपलिणधमण यथा सिरथ िादीना शककततगरि भान

तथोपलिणीभततादशपदोपसथापयतािचछदकसबनधिन विजातीयसिरथतनषठसमिायादरवप

ततर भानसभि:। सिरथपदाचछदधसमिायनि सिरथ िविमशषटसयोपकसथतः विमशषटसमिायन

सिरथ िविमशषटसय सिरथपदाथथ िोपरम लिणापरसङरात। शदधसमिायन सिरथ िविमशषट-

विषयककामनाितोऽनचधकारपरसङरात।

मीमासकासत “अहरह: सधयामपासीत”यादौ तनयतया तनषफल

सयोपासनादाविषटसाधनिसयायगयिनानियासभिाननषटसाधनि मलङथथ:।

अथ सयािनदनादरपयथथिादोपसथावपतबरहमलोकािापयाददफलसाधनिमवयाित। यतर

तनय अथथिादादवप न फलोपकसथतत: ततरावप फलाभाितनशचायकपरमाणाभािादयोगयता-

सशयसभिन फलसाधनिपरययो मलङाददत: सभियि। नच तदबोधो नोपयोरी,

तनषफलतया जञात च यिनदनादौ परिवतिारणाय इषटसाधनताजञानसय परिवतिततािशयकिन

तनयविध: परिवततनिाथिाय तसय फलसाधनताबोधकताया अिशयकिाददतत चत। न

"सधयामपासत य च सतत सशशतवरता' इतत शरतौ सततममतत शरत: कदाचचदयसय

सयािनदनाददबाधसतन सिीयसयािनदन बरहमलोकािाकपत-फलानपधानसय तनकशचततया

अिरि: सयािनदन बरहमलोकािाकपत-साधनताबोधनऽवप तसय सयािनदन परिततयतनिाथिात।

यतर च तनय विमशषय फलबोधकोऽथथिादाददनाथकसत ततर विचधपरययन इषटिन

फलसाधनताबोधसय जननऽवप इचछाविषयतािचछदकसिरथ िादद-रपविशषधमथपरकारण

फलविषयकतसाधनताबोधसयातनिाथिण परिततय-तनिाथिात।

इषटसाधनताजञानाघदटतकारणसतोमाकमकाया: सयािनदनादय-भािरोचरनरकाददसाधनता-

Page 193: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

193

जञानाधीनतदरोचरदिषघदटतसामगरया एि सयािनदनादौ परितथकताया उपरनतवयतया

तनयसथल इषटसाधनताबोधसयानपयोचरताया दिाथरिात।

नच “ततवशवषटजता यजततय”तर विमशषटफलाशरिणऽवप यथा सिरथकामपदसयायािारण

तसममभवयािारात विशषरपािकचछननसिरथसाधनताबोध: तथा तनयसथलऽवप

विशषधमथपरकारकसिरथ-साधनताबोधसभिात उकततपरिवतसामगरयनतरकलपनमयकततममतत

िाचयम। बिवितवययायाससायविशिकजदयार ततदगरामपशिाददफलोददशन परिततयनपपत:,

तदविध: सिरथफलतापयथतनशचयात, सनयािनदनादौ च अलपायाससाय

गरामाददफलोददशनावप परि यपपतः तदविधः सिरथपरितनशचयायोरात।

सिराथददफलकामनारदितमथमिमभरवप सयािनदनादयाचरणादकततपरिवतसामगरीकलपन-

सयािशयकिाचच। तादशसामगरी विना परायकशचतादाविषटासाधन परिततयतनिाथिाचच। न च

ततरावप पापिरपषटसाधनताजञानापरिवततनथिथितत। सखद:खाभाितररोचरचछाया

इषटसाधनताजञानसय तनयमतोऽपिाया तनषफलपापिससयषटिासभिात। नरकसाधन-

रोचरदिषसय तदिसरोचरचछाजनकिोपरम असमसमी-दितायाममषटसाधनिजञानाघदटत-

परिवतसामगरयामवििादात। कततसायताजञानसदितचछासामानयसामगरीत: चचकीषोपत:

तनषफलऽवप सयािनदनादौ तनिाथिण परिततयपपत:।

नच नरकानपाद एि परायकशचतसय सयािनदनादशच फलममतीषटसाधनताजञानघदटति

परिवतसामगरी, नरकदिषिता च तदनपाद तनयमत एिचछतत तषा

तनयसयािनदनादयनषठानमपपदयत। अनयशच तननानषठीयत इतत िाचयम।

नरकानपादसय तपरारभािामकसय परततयोचरविकलपगरासन फलिासभिात।

अयनताभािसय परततयोचर-विरोचधतया कदाचचपापानतरण यसय नरकद:ख जतनत

जतनषयत िा तदामनयसततिाकननयिन चोभयो: फलिासभिात। योरिमसाधारण-

साधनतायाशच ररशरीरिन परिततयनपयोचरिात।

Page 194: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

194

यदवप मणडली कयाथददयाददिाकतयपरामाणयिारणायषटसाधनिसय वियथथ िमािशयक-

ममतत, तदवप न। मणडलीकरणाददजनयतदिसाददरपफलऽवप कदाचचकसयचचददषटइषटता-

भरमणचछोपततया मणडलीकरणादािपीषटसाधनिाबाधनषटसाधनिवियथथतामतऽवप

तदिाकतयपरामाणयसयािशयकतया इषटापत:। सिरथकामो मणडली कयाथददतत िाकतयजनयबोध च

सिरथकामनाया मणडलीकरणाददतनषठकतथवयिपरयोजकिभानन तदथथबाधन तदिाकतया-

परामाणयोपपत:।

नचषटसाधनिसय विचधपरययाथथ िानपरम सिरथकामो यजतयादद-िाकतयादयारादौ

परिततयनपपवत:। ततराभािरोचरदिषघदटतसामगरयसभिात। यारादयभािसय

नरकाददरपदविषटसाधनिाभािात। इषटसाधनिबोधक-मानाभािन तजजञानघदटतसामगरया

अवप भिनमत दघथटिाददतत िाचयम। इषटसाधनिसय वियथथताविरिऽवप सिराथसाधन न

सिरथकामनाधीन-कततसायममतीतरबाधबलात सिरथकामकततसायतानितयतािचछदकतया

सिरथसाधनिसयोकततविचधजनयबोध भानादयारादाविषटसाधनताजञानादि परिवततनिाथिात।

इथ च सनयािनदनादौ तकालािकचछननशौचाददकमिाचधकार:, न त फलकामनावप।

अत: फलकामनाशनयसयावप शौचाददमत: सनयािनदनाकरण परयिायजनकम।

फलकामनायासततराचधकारि तचछनयसयानचधकाररतया तदकरण न परयिायमािित। नच

ममिापिादन सिराथददरपफलकामनाया: कदाचचदसभिऽवप नरकाभािरपफल तनयमत

एिचछा सभितीतत न शौचाददमत: सनयािनदनादयकरणसय परयिायजन-किानपपवतररतत

िाचयम। नरकादयनपकसथयि तदभािाजञानन तददचछाविरिोपपिररतयाह:।

तदसत। िसादरयनताभािविरोचधताया तनषपरमाणकतया नरकायनताभािसयि

परायकशचतसनयािनदनाददफलिसभिाददषटसाधनता-जञानादयघदटतपरिवतसामगरया अमसदध:।

कारणानतरकलपनापिया ररशरीरिमसाधारणसाधनताजञानसयि सिथतर परिवतितततत।

दणडादघट इयाददपरतीततबलात सिरपसबनधविशषरपसय िमसाधारण-साधनिसयोपरम

तचछरीररौरिसयापयभािाचचतत। तनयसथल शौचाददफलकामनयोरभयोरचधकारिऽवप

Page 195: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

195

परयकमि तयोरचधकारता, न त मममलतयोररतत फलकामनाशनयसयावप

शौचाददमतोऽचधकाररतया तसयावप तनयाकरण परयिायजनकम।

अथिा सनयािनदनाकरणन परयिायजननऽचधकारकदशशौचादद-मततिमि सिकारर, न

त फलकामनावप, तदसततिऽवप परयिायोपत: सिथमसदधिात।

एतन सिमलताचधकारानपरम शौचाददशनयफलकामनाितो दिाकननयाकरण परयिाय

जनयददतत तनरसतम। अत एि तनयकामयजयनतीतादौ फलकामनाया अचधकारिसय

सिथमसदधतया शौचाददमत: फलकामनारदितसय तदकरण परयिाय जनयतीतत।

अपर त “चतय न वनदतनत” िाकतयपरामाणयानरोधनषटसाधनिसय

वियथथ िमािशयकम। कततसायिाददमतत च यिनदनादौ कततसायिादयभािसय नञा

बोधन तदिाकतयसयापरामाणयापत:। कततसायतायाशच विचधि तनयथककततकम।

तदनङरीकारऽवप कतराखयातसामानयाथथतया विचधपरययसयावप तदथथकतया पचतयादौ कत:

पाकानकलिभानसयािशयकतया अथाथत पाकादािवप कततसायताभानात। कततसायताया

विचधिऽवप ततकालततपरषविशषविशवषत-कततसायताविषयकसय परितथकजञानसय

शाबदबोधोतरमि सिीकरणीयतया विचधिाकतयजशाबदबोधत: सािापरिततयतनिाथिात।

असत िा सायतासबनधनिाखयातसामानयाथथकत: कियाया विचधपरययजनयबोध

भानम। परिवतथका चचककषाथवप सायतासबनधन कततपरकाररका कियचछि। नच लडाददसथल

आखयाताथथकत: कियाविशषयतयि भानममतत वय पत: कतलपतिात पचतयादौ न तसया:

कियाविशषणतया भानसभि इतत िाचयम। वय पवतिचचयण तदपपत:। शकतयभदऽवप

वयपवतभद बाधकाभािात। अत एि पराचीनराखयाताथथसयि कत: कमथपरययसथल

कियाविशषणतया भानमपयत। एि च कतिचचपाकादाविि सिथतरि यारपाकादौ

लौकककपरमाणादि कततसायताबोधो तनिथितीतत िदकनत।

न कलञज भियददयाददतनषधविध: परामाणयानरोधत: बलिदतनषटाननबकनधिसय

वियथ परिश:। तनवषदधऽवप कलञजभिणादौ तपयाददरपषटसाधनिसततिन तदभािसय

Page 196: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

196

नञा बोधन परामाणयानपपत:। बलिदतनषटाननबकनधिसय विचधि तसयिाभािो

बलिदतनषटनरकान-बकनधतन ततकमथणयबाचधतो बोयत इतत तपरामाणयोपपवत:।

बलिदतनषटाननबकनधिसयषटसाधनताविशषणतया िाचयि विमशषटा-भािसयि शाबदबोध

भानम। सोऽवप विशषणाभािायतोऽबाचधत: कलञजभिणादौ। विमशषटाभािबोधाननतरमि

तकललङरकानमानरमयो बलिदतनषटानबकनधिरपसतदननबकनधिाभाि:। परितथकममि

तनितथकमवप जञान शरततिाकतयापरमपरयि, न त सािात।

एतनमत च न तादशाभािसय शाबदबोध भानम, पदाथकदशतया

इतरविशषणतयोपकसथतिन नञथथविशषणतयाऽतनषटाननबकनधिनिया-सभिात।

िसततो विमशषटशकततौ विशषयविशषणभाि वितनरमनाविरिात पथरि

बलिदतनषटाननबकनधताया िाचयिम। नच बलिदतनषटाननबकनधिसय इषटसाधनि-

विशषयि विचधिाकतयत: कियाविशषयकषटसाधनताजञानासभिात कियारोचरचचकीषाथदयथ

विचधिाकतयजशाबदबोधोतरममषटसाधनिपरकारककियाविशषयकजञानानतर कलपनीयममतत

तदकलपनपरयकततलाघिमि बलिदतनषटाननबकनधिसय विशषणि वितनरमकममतत िाचयम।

कियाया बलिदतनषटासाधनिजञानसयावप तदरोचरचछािततया बलिदतनषटासाधनिसयषट-

साधनिविशषणिमत कियाविशषयकतपरकारकजञानानतरसय कलपनीयतया मतदिय

कलपनासामयात।

यदद च बलिदतनषटसाधनिजञानमि दिषसामगरीिनचछापरततबनधकम, न त

तदसाधनिजञानममचछाित:, तदोकततसय विशषयविशषणभाि वितनरमकसय सभिऽवप

विमशषटसय िाचयि शयन वियथथबाधन तदविधायकशरतरपरामाणयपरसङर इतत शककततभदसय

शयन किलषटसाधनताबोधसय चोपरम आिशयक:।

मणणकतावप ततर बलिदतनषटासाधनिसयाभान मलणखतम। तदभान विमशषटशककततपि

न सभितत। विमशषटशकततविथशषणवितनमोकन विशषयाशाभासकिात। ततदधमथपरकारण

पदाथथविषयकशाबदबोध ततदधमाश शकतयतािचछदकिपयाथपयिरादिजञानसय ितिात।

Page 197: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

197

अनयथा विमशषटसिराथददिाचकसिराथददपदात विना लिणा किलसखिाददपरकारक-

शाबदबोधापत:।

यदद च किलसखिाददना सिराथददरपसखबोधो लिणामनतरण सिराथददपदाददषयत एि,

नषयत पर सखानतरबोध: ततर शककततविरिाददतत शकतयतािचछदकतापयाथपयि-

रादििमनपयोरीयचयत, तदावप बलिदतनषटाननबकनधिविमशषटषटसाधनिसय शकतयताया

शयनतनषठिररिधसाधनिसय बलिदतनषटसाधनितनयतिन तदसाधनिविमशषटिन

विचधपरययािाचयतया सतरा ततर वियथथ िातनिाथि एि।

यि शयनसयादषटादिारकिघदटतदिसालिणानािानततया बलिदद:-खाजनकिममतत

मतानतरम, तदसत, तथा दि शयन साकततिकपरिवतिारणाय बलिदद:खापरयोजकिजञानसयि

परिवतितताया उपरनतवयतया तसयि वियथथताया आिशयकिन शयन तदबाधात

शरतरपरामाणयपरसङरतादिसरथयात। शयनसय दिसािविरिऽवप अमभचारतया नरकजनकिसय

दिाथरिाचच।

यि “अशभचरषटनन”यसय िररिधरोचरपरबलकामनाविमशषटाथथतया तादशकामना-

विमशषटसयि परषसय बलिददिषविषयाजनकिरपबलिद-तनषटाननबकनधिघटकदि-

षानदयात तादशकामनाविमशषटिवतबलिददिष-विषयाजनकि शरततिाकतयात परयतवयम।

तचच शयनऽबाचधतमि, िररिध उकटरारितसतजजनयनरक बलिददिषानपततया

तादशनरकसय िररिधोकटकामनाविमशषटिवतदिषाविषयिात । न हयकदा

एकतराितथमानयोरकतरमपरविमशषटितीतत शमशराणा मलामभपरायिणथनम।

तदवप न, बलिददिषविषयद:खजनकिपरततयोचरकाभािसयातत-परसकतततया

बलिददिषविषयद:खजनकििािकचछननाभािसय िाचयता-सिीकारण अनयपरषसय

परषविशषीयबलिददिषविषयद:खजनकिाभािसय परययासभिात तादशद:खजनकि

अभाि च खणडशककततसिीकार विमशषटशककततसिीकारपररयारात।

Page 198: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

198

एि यतरोकटरारो यदा ततरि नोकटदिष: तदा, तजजनय फल उकटरारदशाया च

तजजनयद:खरपफलानतर उकटदिष न ककचचदबाधकममतत। िररिध उकटरारदशाया

शयनजनयनरक बलिददिषो दरपिाद एि।

असत िा फलविशषयोकटरारघदटता उपायरोचरोकटरारसामगरी ततरि तजजनयतया

जञात फलानतरऽपयकटदिषविरोचधनी, तथावप नरकिररि-धयोरकतर परतत शयनसय

ितिागरिदशाया तयोबथलिददिषरारयोयथरपसभि एि।

यि दीिाङरपशघातसय नरकासाधनतया “मा दहसयादद”यतर अिधदिसि वििकषिततत

शयनसय नरकासाधनिोपपादनम, तदवप न। ताितावप अमभचारविधया तथािसय

दिाथरिात।

अथ खणडशककततमिलमबयातनषटासाधनिवितनमोकन कतिचचदविचध-िाकतयजनयबोधोपरम

“शवत छागमालभत”यादािवप तपररयारसभिात अविरोधन “मा दहसयादद”यतर

शर यथथसकोचो न सयाददतत साखयमतमि साधीय इतत चत, सयादि अविरोधऽवप

“बराहमणभयो दधध दीयताम, ति कौषटडडनयाय”यतरि सामानयविधविथशषतरपरि

वयपवतमसदधममतत “मा दहसयादद”यतर सकोच:। अथिा कथचचदबाधकापनय-

सभिनौसचरथकाथथपररयार इतत दिसातनषधसकोचनिोपपतौ “न शवत छागमालभत”यादौ

विचधपरययसय बलिदतनषटासाधनिाथथपररयार इतयपयाह:।

अथ यारपाकाददजनयशरमादािवप कदाचचत कसयचचत बलिददिषोदयात यजत

पचतयादौ अपरामाणयपरसङरो दिाथर:।

यि बलिदतनषटासाधनि न लौकककवियथथ:। ककत “न कलञजशमतयादद”शरत:

परामाणयोपपतय िददकमलङ एि तदथथकता। ततरावप बलिदतनषट नरक एि तादरपयणाथथ:। अत

इषटोपवतनानतरीयकशरमाद: कदाचचत दिषविषयतया न यारादौ वियथथबाध इनत। तदततप

न। “शाक न भञजीत”याददिदयकिाकतयसय बलिदतनषटाजनकितनषधपरि विना

परामाणयानपपत:। ततरावप रोराजनकि वियथथ:, तदभािो नञा बोयत इतत चत, ररकतताया

Page 199: Chief Director Prof. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRYsanskrit.nic.in/DigitalBook/V/Vyutpattivada_2016.pdfProf. PARAMESHWARA NARAYANA SHASTRY Vice Chancellor Director Prof. Ch. L. N. SARMA

199

न रचछत, पषय नोदििददयाददजयोतत:शासतरिचनसय नक: पिथतमारोिददयाददिाकतयसय च

का रतत:। ततरावप विमशषय ततदतनषटासाधनिसय विचधपरययाथथ ि शकतयाननयपरसङर:

वयपततयनपपवतशच।

अतरिदकनतदिषविषयतािचछदकिोपलकषितनरकिादयाशरयसाधनतािा-

िकचछननपरततयोचरताकाभािकट तादशाभाििनानरत एकि विचधपरययसय शककतत:।

उपलिणीभतदिषविषयतािचछदकि पररयजय नरकादयसाधनि परतीयत।

कतरचचननरकासाधनि कतरचचदरोरासाधनि परतीयत इयतर तापयथमि तनयामकम।

परततयोचरताया: परकारतया भानात परततयोचरतािचछदकघटकनरकिादौ

दिषविषयतािचछदकिसयोपलिणतया शककततगरि भानमविरदधम। नच परमयिादरवप

उपलिणतया भानमविरदधममतत परमयिादरपलिणतया नरकिादयनरमकि कथ न

सिीकियत वितनरमकाभािाददतत िाचयम। सखादयसाधनिसय वियथथताविरिण परमयिाद:

सखिाददसाधारणयम, नोकततरपसययसयि वितनरमकिात। न च तापयाथभािात

सखादयसाधनिाबोधकिोपपतौ वियथथ िऽवप िततविरि इतत िाचयम। तसय वियथथ ि

ततापयणाधतनकाना “न भञजीत”याददपरयोरापत:।।

।। इनत महामहोपाधयायगदाधरभटटाचायवकतो वयतपततिवाद: समापत:।।

शभ भवत ।।