Charakterystyka metod nieinwazyjnych wykorzystanych w ramach projektu „Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego”

SZTUTOWO CZY STUTTHOF?

OSWAJANIE KRAJOBRAZU

KULTUROWEGO

Redakcja:

ŁUKASZ BANASZEK

MAŁGORZATA WOSIŃSKA

Poznań-Sztutowo 2011

Recenzenci:

prof. nadzw. dr hab. Katarzyna Kaniowska

dr hab. prof. UAM Włodzimierz Rączkowski

Korekta:

Justyna Czubińska

Projekt okładki:

Katarzyna Pawlaczyk

Skład:

Grzegorz Średniawa

Wydawca:

Muzeum Stutthof w Sztutowie, ul. Muzealna 6, 82-110 Sztutowo

www.stutthof.pl

Książka powstała z inicjatywy:

Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Instytutu Prahistorii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Muzeum Stutthof w Sztutowie

Publikację wydano przy wsparciu finansowym:

Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Instytutu Prahistorii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Fundacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

Muzeum Stutthof w Sztutowie

Starostwa Powiatowego w Nowym Dworze Gdańskim

© Copyright by Museum Stutthof and Authors

Wydanie I

ISBN: 978-83-930834-1-1

SPIS TREŚCI

CZĘŚĆ I WPROWADZENIE

PIOTR TARNOWSKI

Słowo wstępne ..................................................................................................... 11

ŁUKASZ BANASZEK, MAŁ GORZATA WOSIŃSKA

Słowo od redakcji ................................................................................................ 13

ANNA WERONIKA BRZEZI ŃSKA, MAŁGORZATA WOSIŃSKA

Projekt Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego.

Perspektywa antropologiczna .............................................................................. 19

ŁUKASZ BANASZEK

Badania archeologiczne w ramach projektu Sztutowo czy Stutthof?

Oswajanie krajobrazu kulturowego ..................................................................... 27

ŁUKASZ BANASZEK, ŁUK ASZ POSPIESZNY

Charakterystyka metod nieinwazyjnych wykorzystanych w ramach

projektu Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego .................. 33

JOANNA ZAREMBA

Wspólne przestrzenie badawcze na przykładzie projektu Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego.

Badania interdyscyplinarne z perspektywy studenckiej ...................................... 43

CZĘŚĆ II SZTUTOWO. BLIŻEJ MORZA CZY PAMIĘCI?

BARTOSZ STAŃDA

Osadnicy na Mierzei – sposoby adaptacji do nowych warunków ....................... 55

MONIKA RÓŻAŃSKA

Walory turystyczne Sztutowa i okolic ................................................................. 65

JOANNA BLEJA

Postrzeganie Sztutowa przez Sztutowian ............................................................ 75

5

PAWEŁ WITA

Rozwój Sztutowa w kontekście sąsiedztwa byłego obozu koncentracyjnego Stutthof ................................................................................................................ 85

ANNA WERONIKA BRZEZI ŃSKA

Sztutowo – moje miejsce na ziemi? Edukacja regionalna w miejscu pamięci ..... 95

CZĘŚĆ III

KL STUTTHOF. PRZEMIANY KRAJOBRAZU KULTUROWEGO

MONIKA KROBSKA

Od wyzwolenia do muzeum. Losy terenu byłego obozu koncentracyjnego Stutthof w latach 1945-1962 w świadomości mieszkańców Sztutowa i okolic ................................................................................................. 111

MIKOŁAJ SMYKOWSKI

Recykling postobozowy.

Nowe u-życie przedmiotów ocalałych z KL Stutthof ......................................... 123

MAKSYMILIAN FRĄCKOWI AK, MARCIN MICHALSKI

Zagrożenia dziedzictwa archeologicznego byłego obozu koncentracyjnego Stutthof ................................................................................................................ 135

TOMASZ MICHALIK

Piękny obóz. Stutthof – myślenie w kategoriach estetyki ................................... 145

ŁUKASZ BANASZEK, DAR IA RATAJCZAK

Zmiany w postrzeganiu krajobrazu byłego obozu koncentracyjnego Stutthof.

Analizy widoczności ............................................................................................ 159

TABLICE I -VI

CZĘŚĆ IV MUZEUM STUTTHOF. WSPÓŁCZESNOŚĆ MIEJSCA PAMIĘCI

JAN LORENZ

Życie w miejscu śmierci. Muzeum/obóz Stutthof w świetle doświadczenia i percepcji jego współczesnych mieszkańców ..................................................... 173

6

KORNELIA KAJDA

Co nas fascynuje, co nas pociąga? Tanatoturystyka/holocaust tourism w

świetle badań ankietowych przeprowadzonych w Muzeum Stutthof

w Sztutowie ......................................................................................................... 189

MARCIN OWSIŃSKI

Testament pokolenia… Relacje świadków historii w działaniach Muzeum

Stutthof ................................................................................................................ 201

MAŁGORZATA KULESZA

Świadectwo jako forma przekazu pamięci o przeżyciach obozowych. Praca ze świadkami.............................................................................................. 213

MAŁGORZATA WOSIŃSKA

Posłuchaj… Projekt soundscape w KL Stutthof jako metoda

wystawiennicza .................................................................................................... 225

ANIELA DERPIŃSKA

Pracownik niemerytoryczny w Muzeum Stutthof w Sztutowie.

Analiza w kontekście relacji z przestrzenią i zwiedzającymi .............................. 237

ŁUKASZ POSPIESZNY

Badania geofizyczne reliktów tzw. nowego obozu w obrębie byłego KL Stutthof .............................................................................................. 249

BIBLIOGRAFIA ................................................................................................. 255

ŹRÓDŁA INTERNETOWE .............................................................................. 265

NOTKI O AUTORACH……………………………………………….267

7

ŁUKASZ BANASZEK

ŁUKASZ POSPIESZNYInstytut Prahistorii

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Charakterystyka metod nieinwazyjnych wykorzystanych w ramach projektu

Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego

Słowa klucze: badania nieinwazyjne, GIS, metoda magnetyczna, pomiary GPS RTK

Wstęp

Badania archeologiczne na terenie byłego obozu koncentracyjnego Stutthof zostały

przeprowadzone przy wykorzystaniu metod nieinwazyjnych w okresie pomiędzy

29. kwietnia a 10. maja 2010 roku. Zespół badawczy składał się z pracowników

i studentów archeologii oraz etnologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Czynnie w badania nieinwazyjne zaangażowała się także kadra Muzeum Stutthof.

W sezonie 2010 archeologiczne prace terenowe miały dwojaki charakter. Z jednej

strony podjęte zostały działania mające na celu określenie stanu zachowania oraz zagrożeń

względem dziedzictwa kulturowego związanego z byłym obozem, a znajdującego się

obecnie poza zasięgiem Muzeum (por. Frąckowiak, Michalski w tym tomie). Z drugiej zaś

przeprowadzone zostały badania prospekcyjne w obrębie byłego KL, ze szczególnym

uwzględnieniem terenu nowego obozu (por. Pospieszny w tym tomie), skupione

na identyfikacji pozostałości po infrastrukturze obozowej.

Istotnymi źródłami informacji odnośnie do zabudowy KL Stutthof w latach

funkcjonowania lagru były mapy opracowane przez Muzeum i znajdujące się w jego

zbiorach. Zostały one uzupełnione o wyniki interpretacji zdjęć lotniczych byłego KL

(fotografie z paralotni wykonane zostały na zlecenie Muzeum Stutthof w kwietniu 2010

roku) oraz ortofotomap tego obszaru pochodzących z zasobów Centralnego Ośrodka

Geodezyjnego i Kartograficznego w Warszawie. Na terenie poobozowym przeprowadzone

zostały badania geomatyczne, a w części nowego obozu dokonano prospekcji

geofizycznej. Uzyskane dane zostały wprowadzone w środowisko Systemów Informacji

Przestrzennej (GIS, z ang. Geographic Information Systems).

33


Cel i zakres badań

Nadrzędnym celem badań na terenie byłego KL Stutthof było potraktowanie tego

obszaru z perspektywy studiów typu krajobrazowego, w tym identyfikacja metodami

archeologicznymi struktury przestrzennej obozu i uszczegółowienie dotychczasowej

wiedzy na jej temat. Ponadto istotnym problemem badawczym było rozpoznanie zmian,

jakie nastąpiły w zabudowie lagru, będących konsekwencją utraty przez niego pierwotnej

funkcji. Ten aspekt procesów podepozycyjnych w kluczowy sposób wpływa bowiem na

dzisiejsze postrzeganie granic fizycznych i mentalnych terenu poobozowego

(por. Banaszek w tym tomie).

Celem badań geomatycznych była rejestracja rzeźby terenu byłego obozu.

Uzyskane dane posłużyły do wygenerowania Numerycznego Modelu Terenu (NMT),

który stanowił podstawę do dalszych analiz. Pomiary objęły swym zasięgiem obszar

zarówno wewnątrz, jak i poza dzisiejszym Muzeum: na terenie po byłych zakładach

zbrojeniowych DAW oraz pomiędzy placówką muzealną a linią kolejki wąskotorowej.

Ponadto w obrębie nowego obozu zagęszczona została sieć punktów pomiarowych w celu

sprawdzenia, czy pozostałości po wcześniej stojących tam zabudowaniach wpływają na

dzisiejszą mikrorzeźbę terenu. W tym miejscu skoncentrowały się także pozostałe badania

prospekcyjne.

Zabudowę tej części byłego KL Stutthof całkowicie usunięto z powierzchni ziemi

w okresie powojennym. Głównym celem badań geofizycznych była zatem identyfikacja

zalegających w przypowierzchniowych warstwach gruntu materialnych pozostałości

obozowych na tym obszarze. Opierając się o ogół wiedzy wyjściowej dotyczącej historii

i rozplanowania byłego KL możliwe było sformułowanie szeregu przewidywań na temat

charakteru nawarstwień, w tym przebiegu reliktów baraków, wież strażniczych,

ogrodzenia i innych elementów infrastruktury obozowej. Informacje te wykorzystano

na etapie planowania metodyki badań i interpretacji wyników.

Celem interpretacji ukośnych zdjęć lotniczych oraz ortofotogramów, podobnie jak

badań geofizycznych, była identyfikacja materialnych pozostałości po infrastrukturze

na terenie nowego obozu. Została ona przeprowadzona w oparciu o założenie,

że infrastruktura obozowa, choć niewidoczna na powierzchni ziemi w momencie

wykonania fotografii, to wciąż fragmentarycznie zalega w przypowierzchniowych

warstwach gruntu i może przy zaistnieniu odpowiednich warunków zostać rozpoznana

dzięki ujawniającym się na powierzchni ziemi wyróżnikom (np. Wilson 2000).

Z uwagi na zróżnicowanie uzyskanych danych jakie wynikło z wykorzystania

rozmaitych metod wyniki badań zostały wprowadzone w GIS w celu ich integracji.

34

Łukasz Banaszek, Łukasz Pospieszny

Umożliwiło to wyświetlanie danych przestrzennych (zarówno rastrowych,

jak i wektorowych) w jednym układzie współrzędnych oraz przeprowadzenie analiz.

Wykorzystywane metody

Badania geomatyczne

Pomiary geomatyczne na terenach poobozowych przeprowadzone zostały

warstwowo-losową metodą poboru prób przy użyciu instrumentu TOPCON GPS

Hiper Pro. W przestrzeni starego obozu i ogrodnictwa obozowego średnie oczko siatki

pomiarowej wynosiło około 11 metrów, zaś na terenie nowego obozu około 6 metrów.

Hiper Pro jest urządzeniem pracującym z dwoma światowymi satelitarnymi systemami

nawigacyjnymi (GNSS). Wykorzystując przede wszystkim sygnały pochodzące

z amerykańskiego systemu GPS (ang. Global Positioning System) odbiornik współpracuje

również z rosyjskim systemem GLONASS (ros. Globalnaya Navigacionaya Sputnikovaya

Sistema). Uzyskiwanie sygnałów z dwóch systemów nawigacyjnych jednocześnie

umożliwia zwiększenie dokładności pomiaru, często pozwala na otrzymanie wyniku

pomiarowego w terenie trudno dostępnym (jakim były między innymi tereny zalesione

wokół Muzeum Stutthof) i przyspiesza prowadzenie badań. Pomiary przy wykorzystaniu

odbiorników GPS są pomiarami bezwzględnymi i nie jest konieczne nawiązywanie się

do punktów osnowy geodezyjnej podczas wykonywania badań.

System GPS składa się z trzech części. W ramach segmentu kosmicznego każdy

z 24 satelitów krążących po sześć na czterech kołowych orbitach wokół Ziemi

na wysokości 20 183 km emituje częstotliwości pomiarowe i wysyła sygnały znajdującego

się na jego pokładzie zegara atomowego, informacje o położeniu satelity, a także dane

identyfikacyjne. Są one przetwarzane w ramach segmentu naziemnego, który ma na celu

również między innymi ustalanie i podtrzymywanie orbit poszczególnych satelitów, ich

śledzenie i kontrolę czasu. Skalibrowane dane trafiają wówczas do segmentu użytkownika

umożliwiając nie tylko określenie współrzędnych, czyli pozycjonowanie, ale też

nawigację, śledzenie oraz synchronizację czasu. Możliwe jest również kartowanie

wyników pomiarowych w standardowym dla GPS układzie odniesienia: WGS 84

(ang. World Geodetic System 84) lub pokrewnych (Januszewski 2006).

W ramach systemu GPS wykonanie pomiaru polega na obliczeniu odległości

pomiędzy satelitą a odbiornikiem. Aby uzyskać informację o lokalizacji w trzech

wymiarach potrzebne są co najmniej 4 satelity widziane na nieboskłonie przez odbiornik.

Dopiero wówczas możliwe jest określenie tzw. pseudoodległości, czyli różnicy czasu

pomiędzy wysłaniem informacji z danych satelitów a jej odbiorem w instrumencie

35


pomiarowym. Zwiększenie liczby satelitów widocznych dla odbiornika powoduje

zwiększenie dokładności pomiaru (Narkiewicz 2003).

Badania geomatyczne zostały przeprowadzone metodą RTK (ang. Real Time

Kinematic). Dzięki temu możliwe było osiągnięcie w czasie rzeczywistym centymetrowej

dokładności pomiarowej w poziomie i w pionie. RTK jest kinetyczną metodą pomiaru

wykorzystującą dwa geodezyjne odbiorniki GPS. Jeden z nich umieszczony jest

nieruchomo i stanowi stację referencyjną. Nie tylko otrzymuje on sygnały z satelitów, ale i

wysyła drogą radiową poprawki do drugiego, ruchomego odbiornika, który de facto służy

do wykonywania pomiarów poszczególnych punktów w przestrzeni (Narkiewicz 2003).

W oparciu o pomiary geomatyczne wygenerowany został NMT obecnego Muzeum

Stutthof oraz jego najbliższych okolic. Na jego podstawie w środowisku ESRI

wymodelowany został przypuszczalny model obozu w roku 1944 (między innymi poprzez

przekształcenie przestrzeni zmienionej w wyniku konstrukcji Pomnika Walk

i Męczeństwa). Ponadto wygenerowany został Numeryczny Model Pokrycia Terenu,

zawierający oprócz informacji o rzeźbie terenu również dane o zabudowie obozu w 1944

roku oraz o ówczesnych granicach lasu. Po integracji z NMT zakupionym z zasobów

CODGiK-u, możliwe było przeprowadzenie dalszych badań, w tym analiz widoczności

(por. Banaszek, Ratajczak w tym tomie).

Jednocześnie, przy wykorzystaniu instrumentu Hiper Pro założona została

szczegółowa osnowa dla potrzeb badań geofizycznych. Przy jego pomocy skartowano

fundamenty po nieistniejących dziś barakach nowego obozu, miejscami widocznych

na powierzchni ziemi, a także określono zasięg śmietnisk związanych z funkcjonowaniem

obozu, znajdujących się obecnie poza terenem Muzeum (por. Frąckowiak, Michalski

w tym tomie).

Badania geofizyczne

Do prospekcji geofizycznej zastosowano metodę magnetyczną

(magnetometryczną). Polega ona na mierzeniu zaburzeń pola magnetycznego Ziemi

związanych z zalegającymi w przypowierzchniowych warstwach gruntu nawarstwieniami

o podwyższonej podatności magnetycznej. Anomalie te powstają w wyniku zachodzenia

zjawisk magnetyzacji szczątkowej (remanentnej) i indukcyjnej.

W ramach magnetyzacji szczątkowej wyróżnić należy przede wszystkim

termomagnetyzację. Zachodzi ona w sytuacji, gdy dany materiał zostanie podgrzany

powyżej, a następnie schłodzony poniżej właściwej dla niego temperatury Curie.

Powoduje to uporządkowanie dipoli magnetycznych zawartych w nim tlenków żelaza

i powstanie lokalnego pola magnetycznego (Aspinall, Gaffney, Schmidt 2008:21).

Termomagnetyzacja dotyczy zatem wszelkich materiałów poddawanych lub powstałych

36


w wyniku działania odpowiednio wysokiej temperatury: cegieł palonych, przepalonej gliny

konstrukcyjnej (polepy) itp.

Magnetyzacja indukcyjna polega na indukowaniu przez naturalne pole

magnetyczne Ziemi namagnesowania materiału, który charakteryzuje się podwyższoną

podatnością magnetyczną w stosunku do otoczenia (Aspinall, Gaffney, Schmidt 2008:22-

23). Głównym źródłem antropogenicznego wzmocnienia podatności magnetycznej

w przypowierzchniowych warstwach gruntu są tlenki żelaza. Wyróżnia się kilka przyczyn

powstawania ich koncentracji.

Konsekwencją pożarów niskiej roślinności, często z związku z aktywnością

ludzką, jest efekt Le Borgne’a. W sytuacji niedoboru tlenu i podwyższenia temperatury

do około 200°C następuje redukcja słabo magnetycznego hematytu (powszechnie

występującego w glebie) do magnetytu. Ponowny dostęp tlenu i spadek temperatury

powoduje reutlenienie i powstanie maghemitu (γ-Fe2O3), prowadzące do trwałego

podwyższenia podatności magnetycznej gleby (Aspinall, Gaffney, Schmidt 2008:24).

Warunki redukujące i utleniające minerały magnetyczne wytwarzane są także

przez bakterie żyjące w martwej materii organicznej (detrytusie). Procesy prowadzące

do wzmocnienia podatności magnetycznej mogą zatem zachodzić w rozkładających się

szczątkach roślinnych i zwierzęcych, w śmietniskach, grobach itd. (Aspinall, Gaffney,

Schmidt 2008:24-25). Występujące naturalnie w glebie tlenki żelaza są wykorzystywane

przez bakterie magnetotaktyczne, rozwijające się w rozkładającym się drewnie

i produkujące w swych organizmach łańcuchy kryształów magnetytu (Fassbinder, Stanjek,

Vali 1990; Fassbinder, Stanjek 1993)

Zwiększoną podatnością magnetyczną cechują się ponadto skały zawierające

minerały magnetyczne (ferromagnetyczne), w tym niektóre głazy narzutowe (eratyki)

występujące na obszarach polodowcowych (Clark, French, Lackie, Schmidt 1992;

Gaffney, Gater 2003:136). Bardzo silnie magnetyczne są wszelkie artefakty wykonane

z żelaza i stali (ferrimagnetyki), zazwyczaj zalegające w ziemi w charakterze

współczesnych odpadów lub zakopywane celowo, np. przewody elektryczne.

Na terenie Muzeum Stutthof pomiary wykonywano z zastosowaniem

magnetometru Bartington Fluxgate Grad 601-1. Instrument ten jest gradientometrem,

co oznacza, że mierzy on składową pionową pola magnetycznego Ziemi. Wyposażony jest

w dwa sensory, umieszczone jeden nad drugim, w odległości 1,0 m. Pole magnetyczne

wytwarzane przez Ziemię (w tym głęboko położone silne źródła geologiczne) oddziałuje w

równym stopniu na oba sensory (Bartington, Chapman 2004:19-21). Anomalie związane

z przypowierzchniowymi źródłami pola magnetycznego (np. obiektami archeologicznymi)

są natomiast rejestrowane głównie przez dolny sensor. Miarą wielkości owych anomalii

37


jest zatem różnica wartości górnego i dolnego pomiaru czyli gradient (Aspinall, Gaffney,

Schmidt 2008:33).

Obszar nowego obozu stanowi współcześnie teren otwarty. W miejscu ścian

szczytowych baraków wzniesiono pomniki wykonane z betonu i stali. Miejscami

na powierzchni ziemi widoczne są również fragmenty fundamentów – ślady pierwotnej

zabudowy. Zachowane plany ukazują wewnętrzny podział nowego obozu. Wszystkie

baraki i warsztaty zorientowane były dłuższymi bokami wzdłuż osi NS, z odchyleniem

na NW. W związku z powyższym pomiary geofizyczne wykonywano skośnie

do przebiegu zabudowy (z SW na NE), bowiem w przypadku równoległego zorientowania

osnowy część obiektów o charakterze liniowym (ściany budynków, ogrodzenia z drutu

kolczastego itp.) mogłaby znaleźć się między profilami pomiarowymi i nie zostać

zarejestrowana. Prospekcją objęto w sumie obszar o powierzchni 9600 m2, tj. 0,96 ha,

podzielony na 24 poligony o wymiarach 20x20 m. Badania przeprowadzono w trybie

równoległym z dokładnością 0,1 nT (nanotesli), co 0,25 m, wzdłuż profili pomiarowych

oddalonych od siebie o 1,0 m. Do obróbki i analizy danych oraz zobrazowania wyników

wykorzystano aplikacje Geoplot 3.0 i Surfer 8.0.

Interpretacja zobrazowań lotniczych

Interpretacja zdjęć lotniczych jest najbardziej rozpowszechnioną metodą

teledetekcji w archeologii. Dzięki spojrzeniu z lotu ptaka i zaistnieniu rozmaitych

wyróżników (np. roślinnych, glebowych, efektu nasłonecznienia i cienia) możliwa jest

między innymi identyfikacja stanowisk archeologicznych, rozpoznanie ich struktury,

relacji z otaczającym je krajobrazem oraz dokładne naniesienie wyników interpretacji

na mapę (por. Rączkowski 2002).

Na podstawie interpretacji ortofotomap pochodzących z zasobów CODGiK-u nie

zidentyfikowano żadnych potencjalnych źródeł archeologicznych, pomimo posiadania

zdjęć o wysokiej jakości. Prawdopodobnie wynika to z nieodpowiedniej

z archeologicznego punktu widzenia daty wykonania tych zobrazowań. Zdjęcia te mogły

być zrobione w czasie, gdy ani wyróżniki roślinne (ze względu na np. porę roku lub

warunki wilgotnościowe), ani żadne inne nie mogły zaistnieć.

Jednakże w wyniku przeprowadzonej interpretacji zdjęć lotniczych wykonanych

na potrzeby Muzeum Stutthof w kwietniu 2010 roku rozpoznano wyróżniki roślinne

układające się w linie. Tworzą one w niektórych miejscach regularne czworoboki

(Tabl. V A). Jest to prawdopodobnie efekt wzrostu innej roślinności lub roślinności

znajdującej się w odmiennym stadium wegetacji podczas wykonania fotografii, niż

roślinność w pozostałej części nowego obozu. Potencjalną przyczyną takiego stanu

są znajdujące się pod powierzchnią ziemi pozostałości po fundamentach baraków, które

38


w znaczący sposób zmieniają warunki wilgotności gleby znajdującej się nad nimi,

wpływając przez to na wzrost roślin.

Istnieje jeszcze jedna potencjalna kategoria lotniczej dokumentacji fotograficznej,

która może zawierać informacje o byłym obozie. Są to zdjęcia lotnicze wykonane

w okresie II wojny światowej i bezpośrednio po jej zakończeniu. W czasie wojny takie

zobrazowania niewątpliwie wykonywało Luftwaffe, gdyż wykorzystane zostały one

do tworzenia ortofotomapy w skali 1:25 000. Zdjęcia dla arkuszy 1680 (Stegna) i 1681

(Sztutowo) wykonane zostały 13. maja 1941 roku i mogą być pierwszymi lotniczymi

zdjęciami KL Stutthof. Znane są dwa archiwa, w których znajdują się te fotomapy:

The Aerial Reconnaissance Archive (TARA) w Edynburgu oraz Deutsches Bundesarchiv.

W TARA znajdują się różne kolekcje zdjęć lotniczych, w tym wykonywanych przez

Luftwaffe, tzw. GX (np. Rączkowski 2004) oraz przez RAF w latach 1938-1974,

tzw. The Joint Air Reconnaissance Intelligence Centre (JARIC) (Cowley, Ferguson 2010;

Ferguson 2011). W tej drugiej kolekcji mogą się również znajdować zdjęcia lotnicze obozu

z czasów wojny lub wykonanych tuż po niej (jako zdjęcia szpiegowskie). Kolekcja ta nie

jest jeszcze w pełni skatalogowana, zatem pełne rozpoznanie zasobów i dostęp do nich są

na razie ograniczone. O ile w ramach obecnego projektu nie zostały one wykorzystane to

z pewnością w przyszłości mogą stać się cennym źródłem informacji o KL Stutthof.

Integracja danych – Systemy Informacji Przestrzennej (GIS)

Różnorodność archeologicznych danych przestrzennych pozyskanych w ramach

projektu spowodowała uzyskanie zróżnicowanych wyników odnoszących się

do rozmaitych aspektów związanych z przeszłą rzeczywistością. Dane te różnią się między

sobą charakterem, sposobem zapisu, skalą dla jakiej zostały pobrane oraz wymiarem

czasowym. Powstał więc problem integracji informacji uzyskanych zróżnicowanymi

metodami. Został on rozwiązany poprzez wprowadzenie wyników badań w środowisko

GIS.

Systemy Informacji Przestrzennej są systemami informacyjnymi składającymi się

z bazy danych (przestrzennych i opisowych), odpowiedniego sprzętu komputerowego

i oprogramowania, ludzi zaangażowanych w funkcjonowanie systemu (administratorów,

twórców, użytkowników, konserwatorów) oraz reguł, zgodnie z którymi system działa.

W ramach GIS możliwe jest nie tylko pobieranie danych przestrzennych, ale i ich

przetwarzanie, aktualizacja, analizowanie oraz udostępnianie informacji, np. przy

wykorzystaniu zróżnicowanych wizualizacji, raportów czy wykresów (Longley,

Goodchild, Maguire, Rhind 2008).

Idea Systemów Informacji Przestrzennej narodziła się w latach 60. XX wieku

w Kanadzie i szybko znalazła zastosowanie w archeologii, zwłaszcza amerykańskiej

39


(koniec lat 70.). W Europie pierwszym całościowym ujęciem analiz krajobrazowych przy

użyciu GIS była wspólna praca V. Gaffney'a i Z. Stančiča (1991), dotycząca wyspy Hvar

w Chorwacji. Nowe możliwości oferowane przez GIS, zdaniem H. D. G. Maschnera

(1996) mogą być wykorzystywane przez archeologów głównie w ramach analiz danych

badawczych oraz ich wizualizacji, analiz kosztów poruszania się w danym terenie, analiz

widoczności lub linii widzenia oraz zasięgu eksploracji, a także modelowania

prognostycznego. Ponadto GIS mogą być wykorzystywane przez badaczy

reprezentujących zróżnicowane szkoły teoretyczne. Systemy te umożliwiają prowadzenie

archeologicznych badań nad krajobrazem utrzymanych nie tylko w tradycyjnym stylu,

w ramach którego uwaga zwrócona jest przede wszystkim na statyczność przestrzeni oraz

fizyczność poszczególnych elementów w krajobrazie. Według G. Locka (2001) tradycyjne

rozwiązania powodują niedoreprezentowanie podstawowych elementów ludzkich działań,

mających na celu nadanie rzeczywistości znaczeń. Mieszczą się one w ramach PaleoGIS.

Przeciwieństwem takiego podejścia jest GIS2. To zaś jest związane z badaniem ludzkiego

doświadczania przestrzeni (czym zajmuje się postprocesualna archeologia krajobrazu) przy

wykorzystaniu narzędzi GIS i w konsekwencji powrotem do przedmodernistycznej

rzeczywistości, w której badacze mają na uwadze wspólnotową przynależność danych

miejsc (Lock 2001:154-156).

Krajobraz byłego obozu Stutthof został poddany analizom zarówno mieszczącym

się w ramach PaleoGIS, jak i GIS2. W pierwszym wypadku otrzymane wyniki zostały

potraktowane w sposób fizykalistyczny. W konsekwencji doszło do integracji danych

uzyskanych różnymi metodami oraz przeprowadzono ich dalsze analizy. W znaczący

sposób wpłynęły one na dokonanie interpretacji oraz umożliwiły wygenerowanie map

prezentujących przestrzenny rozkład otrzymanych rezultatów (por. Pospieszny w tym

tomie). W ramach GIS2 doszło zaś do przeprowadzenia analiz widoczności, mających

na celu identyfikację zmian w postrzeganiu krajobrazu kulturowego KL Stutthof

(por. Banaszek, Ratajczak w tym tomie).

Podsumowanie

Należy zwrócić uwagę na olbrzymi potencjał zarówno poznawczy,

jak i konserwatorski przeprowadzonych badań. Pozwoliły one zarówno na identyfikację

zalegających pod ziemią struktur, jak i przestrzennego rozplanowania obozu

(por. Pospieszny w tym tomie). Umożliwiły one także dokładne naniesienie obiektów na

mapę, nie tylko tych znajdujących się w obrębie dobrze strzeżonego oraz chronionego

obszaru Muzeum Stutthof, ale i w lasach dookoła placówki, gdzie wciąż znajdują się

pozostałości po byłym obozie.

40


Ponadto istotnym aspektem przeprowadzonych prac był ich wymiar etyczny.

Przeprowadzone badania nie naruszyły w żaden sposób struktury przestrzeni, uznawanej

za zbiorowy cmentarz i miejsce pamięci. Uzyskane dane zostały poddane zróżnicowanym

analizom, które w znaczący sposób odbiegają od dotychczasowej praktyki działań

archeologicznych na terenie byłych obozów hitlerowskich (por. Banaszek w tym tomie).

Wykorzystanie nowoczesnych metod prospekcji doprowadziło do uzyskania rezultatów

znacznie wykraczających poza możliwości uzyskania danych w ramach kampanii

wykopaliskowej, nie powodując przy tym destrukcji substancji zabytkowej oraz nie

zaburzając skomplikowanych relacji społecznych wpisanych w krajobraz kulturowy

byłego KL Stutthof i związanych z traumatycznymi doświadczeniami tego miejsca.

41

Charakterystyka metod nieinwazyjnych wykorzystanych w ramach projektu „Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego”

Documents