Ch ¬ng I - tonthatchat.weebly.com · N¨m 1986 c¶ níc cã kho¶ng 28 tr¹i t«m gièng. S¶n xuÊt ®îc 20 triÖu postlarvae/ n¨m. §Õn n¨m1989 cã kho¶ng 49 tr¹i s¶n xuÊt

1

Ch­¬ng I: Kü thuËt s¶n xuÊt gièng t«m só (penaeus monodon)

Më ®Çu: NghÒ nu«i t«m cã vai trß to lín trong nÒn kinh tÕ quèc d©n. NghÒ nµy kh«ng chØ cã ý nghÜa vÒ mÆt kinh tÕ mµ cßn c¶ vÒ m¨t quèc phßng, gãp phÇn trùc tiÕp vµo viÖc b¶o vÖ, khai th¸c thuû s¶n vïng thÒm lôc ®Þa nãi chung vµ ë ViÖt Nam nãi riªng.

- ThÕ giíi:

NghÒ nu«i t«m thÕ giíi ®· tr¶i qua nhiÒu thÕ kû song nghÒ nu«i t«m hiÖn ®¹i míi thùc sù b¾t ®Çu vµo nh÷ng n¨m 1935-1942. N¨m 1963 trong mét héi nghÞ khoa häc ë Mªhic« vÒ sinh vËt häc vµ nu«i t«m, tiÕn sÜ ng­êi NhËt Motosaka-Fujinaga ®· c«ng bè vÒ c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ s¶n suÊt gièng nh©n t¹o loµi Penaeus japonicus thµnh c«ng, nh÷ng tû lÖ sèng ®¹t ®­îc rÊt thÊp do ch­a n¾m ®­îc ®Æt ®iÓm sinh häc vµ gi¶i quyÕt tháa ®¸ng thøc ¨n cho c¸c giai ®o¹n Êu trïng.

N¨m 1942 víi sù kh¸m ph¸ ra loµi t¶o khuª Skeletonema costatum vµ chaetoceros sp lµ thøc ¨n tèt ë giai ®o¹n Zoae nªn ®· n©ng ®­îc tû lÖ sèng cña Êu trïng lªn 30%.

N¨m 1946 Fujinaga ®· t×m ra Êu trïng nauplius cña artemia lµm thøc ¨n cho giai ®o¹n Mysis, nh­ng ph¶i sau gÇn 18 n¨m thö nghiÖm, n¨m 1946 quy tr×nh s¶n xuÊt gièng vµ ­¬ng nu«i Êu trïng t«m P. japonicus míi ®­îc hoµn chØnh. §©y lµ c¬ së cho c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ øng dông sinh s¶n nh©n t¹o sau nµy.

Cïng thêi gian nµy 1963 ë Mü Harry-Cook cïng sù céng t¸c cña Fujinaga ®· cho ®Î vµ ­¬ng nu«i thµnh c«ng trªn ®èi t­îng P.setiferus vµ P.ortecus. Trªn c¬ së nµy quy tr×nh bÓ nhá ®­îc h×nh thµnh ë Mü sau ®ã nh©n réng ra trªn nhiÒu quèc gia kh¸c vµ ngµy cµng ®­îc c¶i tiÕn nh­ ë Philippin, §µi Loan, Th¸i Lan...

Còng tõ ®©y trªn thÕ giíi ®· s¶n xuÊt thµnh c«ng víi nhiÒu ®èi t­îng t«m he kh¸c, gÇn 20 loµi thuéc gièng Penaeus vµ 7 loµi thuéc gièng Metapenaeus.

Ngµy nay trªn thÕ giíi viÖc s¶n xuÊt t«m nh©n t¹o ®· ph¸t triÓn ®Õn quy m« hiÖn ®¹i vµ tån t¹i nhiÒu quy tr×nh kh¸c nhau thÓ hiÖn tÝnh phong phó, ®a d¹ng phï hîp víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ vµ t×nh h×nh nguån lîi khu vùc. Sù ph¸t triÓn kh«ng ngõng cua nghÒ nu«i t«m vµ ®iÒu kiÖn trang thiÕt bÞ cña tõng ®Þa ph­¬ng, quèc gia, khu vùc riªng biÖt lµm s¶n l­îng t«m gièng thu ®­îc tõ sinh s¶n nh©n t¹o ë c¸c n­íc kh«ng ngõng t¨ng lªn, hµng n¨m cung cÊp mét sè l­îng gièng lín cho ng­êi nu«i t«m thÞt.

Trªn thÕ giíi hiÖn nay cã h¬n 50 n­íc nu«i t«m vµ tËp trung ë 2 khu vùc nu«i t«m lín lµ Nam Mü vµ §«ng Nam ¸. S¶n l­îng t«m nu«i ë §«ng Nam ¸ chiÕm tíi 80% tæng s¶n l­îng t«m nu«i cña c¶ thÕ giíi. Tõ n¨ng suÊt t«m nu«i chØ ®¹t 720kg/ha/n¨m ®Õn nay n¨ng suÊt t«m nu«i cña nhiÒu n¬i ®· ®¹t ®Õn 5-7tÊn/ha/vô vµ víi m« h×nh nu«i siªu th©m canh 10-30tÊn/ha/vô.

Nh­ng t¹i héi th¶o quèc tÕ vÒ tæ chøc nu«i t«m t¹i Nakisia th¸ng 6/1990 cho r»ng: "... nghÒ nu«i t«m tuy ®· ph¸t triÓn réng kh¾p nh­ng vÉn ch­a ®¸p øng ®Çy ®ñ nhu cÇu cña con ng­êi..."

2

- ViÖt Nam: ViÖt Nam nu«i t«m lµ nghÒ cã truyÒn thèng kh¸ l©u ®êi, ®­îc h×nh thµnh c¸ch ®©y trªn 100 n¨m nh­ng thùc chÊt cña nã lµ nu«i thñy s¶n n­íc lî, trong ®ã cã nu«i t«m víi h×nh thøc nu«i qu¶ng canh cæ truyÒn vµ b¸n th©m canh. Nu«i th©m canh vµ c«ng nghiÖp th× chØ míi ph¸t triÓn trong 6-7 n¨m gÇn ®©y.

Tõ n¨m 1971 tr¹m nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n n­íc lî vµ tr­êng §H Thñy S¶n ®· cho ®Î t«m he P.merguiensis vµ t«m Metapenaeus ensis (t«m r¶o, t«m ®Êt) t¹i Quý Kim, B·i Ch¸y. Nh­ng Êu trïng chØ ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n Mysis.

N¨m 1974 víi sù gióp ®ì cña chuyªn gia NhËt B¶n Macno Kasumi tr¹m ®· cho ®Î vµ ­¬ng nu«i thµnh c«ng 65.000 postlarvae P.oriensÝ ë c¸c bÓ 10m3 vµ 1,5 triÖu postlarvae P.merguiensis ë bÓ 200m3.

Cïng víi viÖc nghiªn cøu cho t«m ®Î, tr¹m ®· thµh c«ng trong viÖc nghiªn cøu nu«i lu©n trïng Branchionus lµm thøc ¨n cho Êu trïng t«m, kÕt qña nµy cã ý nghÜa lín trong viÖc cho ®Î vµ ­¬ng nu«i t«m gièng thµnh c«ng trong nh÷ng n¨m sau ®ã 1974-1977.

N¨m 1981-1982 ®­îc sù gióp ®ì cña chuyªn gia FAO vµ viªn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n n­íc lî H¶i Phßng, tr¹i t«m gièng Quy Nh¬n b­íc ®Çu cho ®Î vµ ­¬ng thµnh c«ng ®èi t­îng t«m b¹c (P.merguiensis) vµ sau ®ã lµm t«m só (P.monodon).

N¨m 1983, tr¹i thùc nghiÖm Cöa BÐ, tr­êng §H Thñy S¶n Nha Trang ®· cho ®Î thµnh c«ng ®èi víi P.merguiensis vµ sau ®ã lµ t«m P.monodon.

N¨m 1984 viÖn H¶i D­¬ng Häc còng ®· cho ®Î thµnh c«ng víi P.merguiensis vµ P.monodon.

TÝnh ®Õn n¨m 1986 c¶ n­íc ®· s¶n xuÊt ®­îc 3,3 triÖu postlarvae cña c¸c lo¹i t«m he vµ ®· x©y dùng c¸c tr¹i s¶n xuÊt quy m« lín nh­ Qóy Kim, B·i Ch¸y, Quy Nh¬n, Vòng Tµu.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, phong trµo s¶n xuÊt t«m gièng ®· ph¸t triÓn vµ lan réng, ®Æc biÖt ë mét sè tØnh ven biÓn miÒn Trung nh­ Thõa Thiªn HuÕ, §µ N½ng, B×nh §Þnh, Kh¸nh Hßa, Ninh ThuËn, Cµ Mau, B¹c Liªu...

N¨m 1986 c¶ n­íc cã kho¶ng 28 tr¹i t«m gièng. S¶n xuÊt ®­îc 20 triÖu postlarvae/ n¨m. §Õn n¨m1989 cã kho¶ng 49 tr¹i s¶n xuÊt 200 triÖu postlarvae /n¨m. n¨m 1991 cã 120 tr¹i s¶n xuÊt ®­îc kho¶ng 300triÖu postlarvae /n¨m. §Õn n¨m 1994 c¶ n­íc cã kho¶ng 680 träai s¶n xuÊt ®­¬c kháang gÇn 2 tû postlarvae /n¨m. ChØ riªng tØnh Kh¸nh Hßa cã tíi 461 tr¹i gièng ®· s¶n xuÊt ®­îc 1,2 tû postlarvae vµ ®Õn n¨m 1995 ®· cã tíi 600 tr¹i t«m gièng s¶n xuÊt ra h¬n 1,4 tû postlarvae, trong ®ã chñ yÕu lµ t«m só.

DiÖn tÝch nu«i t«m cña VN lµ kh¸ lín kho¶ng 340.000ha, tuy nhiªn diÖn tÝch míi sö dông ®Ó nu«i t«m lµ 260.000ha víi s¶n l­îng ®¹t 52.000tÊn/n¨m. MÆc dÇu mét sè n¬i ®· ¸p dông h×nh thøc nu«i b¸n th©m canh, th©m canh n¨ng suÊt kh¸ cao. Song nhiÒu n¬i cßn ¸p dông ph­¬ng ph¸p nu«i qu¶ng canh n¨ng suÊt thÊp 200kg/ha/n¨m. Nh­ng ®Õn nay do cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi vµ sù hiÓu biÕt thªm vÒ kiÕn thøc do ®ã ng­êi nu«i t«m ®· chuyÓn sang nu«i t«m th©m canh lµ chñ yÕu bëi nã cho lîi nhuËn rÊt cao.

Tuy nhiªn nghÒ nu«i t«m VN cßn gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n:

3

C¸c vïng nu«i ch­a ®­îc quy ho¹ch, kü thuËt nu«i ch­a ®­îc phæ cËp ®Õn ng­êi nu«i t«m, m«i tr­êng ao nu«i t«m vµ c¸c vïng ven biÓn ®ang cã nguy c¬ bÞ « nhiÔm nÆng, ¶nh h­ëng tíi n¨ng suÊt t«m nu«i, bÖnh t«m ®ang ph¸t triÓn vµ l©y lan ë nhiÒu vïng nu«i, t«m b« mÑ thiÕu vµ gi¸ thµnh qu¸ cao (cã khi lªn ®Õn 7 -12 triÖu ®ång con).

ThiÖt h¹i do bÖnh t«m ®· ®Ó l¹i nhiÒu thiÖt h¹i vÒ kinh tÕ, x· héi khã kh¾c phôc. 1993 - 1994 nghÒ nu«i t«m ë c¸c tØnh Nam bé vµ Nam Trung Bé t«m chÕt ®· lµm thiÕt h¹i lªn ®Õn hµng chôc tû ®ång.

Sù ph¸t triÓn qu¸ møc cña nghÒ nu«i t«m ®· lµm gi¶m diÖn tÝch nh÷ng vïng n­íc ngËp mÆn tù nhiªn ven biÓn vµ c¸c vïng ®Öm kh¸c ®· ®Ó l¹i nh÷ng hËu qu¶ khã kh¾c phôc vÒ tµi nguyªn m«i tr­êng.

Víi nhu cÇu con gièng cÊp thiÕt vµ lîi nhuËn trong s¶n xuÊt, hiÖn nay sè l­îng tr¹i ®­îc x©y dùng rÊt lín víi quy tr×nh ngµy mét hßan thiÖn h¬n. Nh­ng cho ®Õn nay nguån gièng vÉn kh«ng ®¸p øng ®ñ nhu cÇu cho ng­êi nu«i. V× vËy ®Ó nghÒ nu«i t«m ph¸t triÓn, viÖc nghiªn cøu häc tËp n©ng cao kü thuËt, hßan thiÖn hîn n÷a quy tr×nh s¶n xuÊt ®Ó n©ng cao n¨ng suÊt, chÊt l­îng gièng. ViÖc cÇn thiÕt lµ ph¶i ®Çu t­ nhiÒu h¬n n÷a vµo nghÒ nu«i t«m.

I. ®Æc ®iÓm sinh häc cña t«m só (penaeus monodon) I. §Æc ®iÓm h×nh th¸i, ph©n lo¹i vµ ph©n bè:

1. HÖ thèng ph©n lo¹i:

Ph©n lo¹i theo hÖ thèng ph©n lo¹i cña Holthuis, LB 1980

Ngµnh: Arthropoda

Líp: Gi¸p x¸c: Crustacea

Bé: M­êi ch©n: Decapoda

Hä: T«m he: Penaeidae

Gièng t«m he: Penaeus

T«m só: Penaeus monodon

2. C¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i chñ yÕu:

2.1 C¸c chØ tiªu trªn th©n t«m:

1. Vá ®Çu ngùc 2. §èt bông

3. §èt bông thø 6 4. §èt ®u«i

5. Ch©n ®u«i 6. Ch©n bß hay ch©n ngùc

7. Ch©n b¬i hay ch©n bông 8. Chuú

9. R©u A1 10. VÈy r©u

11. Ch©n hµm 12. R©u A2

4

H×nh 1: C¸c chØ tiªu ph©n lo¹i trªn th©n t«m só Penaeus monodon

2.2 C¸c chØ tiªu ®o trªn th©n:

- ChiÒu dµi chïy (1): kho¶ng c¸ch gi÷a mòi chïy vµ mÐp sau hèc m¾t

- ChiÒu dµi vá ®Çu ngùc (2): kho¶ng c¸ch gi÷a mÐp sau hèc m¾t vµ gi÷a mÐp sau vá ®Çu ngùc

- ChiÒu dµi th©n (3): kho¶ng c¸ch gi÷a mÐp sau hèc m¾t vµ ®Ønh ®èt ®u«i khi kÐo th¼ng th©n t«m

- ChiÒu dµi toµn th©n (4): kho¶ng c¸ch tõ mòi chïy vµ ®Ønh ®èt ®u«i khi kÐo th¼ng th©n t«m

H×nh 2: C¸c chØ tiªu ®o trªn th©n t«m he

3. Ph©n bè:

3.1. Trªn thÕ giíi:

§a sè c¸c loµi t«m biÓn cã ý nghÜa kinh tÕ ®Òu thuéc hé Penaeidae, chóng ph©n bè réng r·i ë c¸c thñy vùc vïng nhiÖt ®íi vµ ¸ nhiÖt ®íi, ph©n bè tËp trung nhÊt ë vïng Ên §é - T©y Th¸i B×nh D­¬ng. C¸c loµi thuéc gièng Penaeus (gièng t«m he) ph©n bè trong c¸c thñy vùc tõ 40 ®é vÜ B¾c ®Õn 40 ®é vÜ Nam.

Êu trïng vµ t«m con cña c¸c gièng loµi nµy th­êng ph©n bè tËp trung ë vïng cöa s«ng ven bê do t¸c ®éng c¬ häc cña thñy triÒu. T«m tr­ëng thµnh ph©n bè ngoµi kh¬i vµ cã tËp tÝnh di c­ sinh s¶n theo ®µn. B·i ®Î lµ n¬i thñy vùc cã ®é s©u vµ nÒn ®¸y phï hîp víi ®Æc tÝnh sinh s¶n cña tõng loµi riªng biÖt.

VÝ dô:

5

+ B·i ®Î cña t«m thÎ lµ c¸c thñy vùc cã ®é s©u tõ 10-20m

+ B·i ®Î cña t«m só lµ thñy vùc cã ®é s©u biÕn ®éng tõ 20-40 mÐt.

B¶ng3: Ph©n bè vµ m«i tr­êng sèng cña mét sè loµi t«m kinh tÕ trong thñy vùc tù nhiªn

Loµi t«m Ph©n bè M«i tr­êng sèng

Penaeus chinensis Ên §é, T©y Th¸i B×nh D­¬ng, Trung Quèc, Hång K«ng, Nam TriÒu Tiªn

§é s©u: 90-180m

Penaeus indicus (ThÎ ®u«i ®á)

Ên §é, T©y Th¸i B×nh D­¬ng, §«ng ch©u Phi ®Õn Nam Trung Quèc, Indonesia, §«ng b¾c óc,

§é s©u: 2-90m

§¸y: Bïn hoÆc c¸t

Penaeus merguiensis(T«m b¹c g©n)

Ên §é, T©y Th¸i B×nh D­¬ng, tõ vÞnh Persian ®Õn Th¸i Lan, Hång K«ng, Indonesia, Philipin, T©y b¾c vµ §«ng b¾c óc.

Penaeus monodon (T«m só)

Ên §é, T©y Th¸i B×nh D­¬ng, §«ng vµ ®«ng b¾c ch©u Phi, Pakistan ®Õn NhËt, nam Indonesia vµ b¾c óc.

§é s©u: 0- 162 m

§¸y: Bïn hoÆc c¸t

Tr­ëng thµnh: sèng ë biÓn kh¬i

T«m gièng: sèng vïng cöa s«ng

Penaeus Japonicus (T«m he NhËt B¶n)

Ên §é, T©y Th¸i B×nh D­¬ng: tõ Hång H¶i, §«ng vµ ®«ng nam ch©u Phi, ®Õn Nam TriÒu Tiªn, NhËt, Nam Indonesia vµ §«ng b¾c óc. Loµi nµy di c­ vµo phÝa ®«ng biÓn §Þa Trung H¶i qua kªnh ®µo Suez ®Õn bê biÓn nam Thæ NhÜ Kú

§é s©u: 0- 90 m

§¸y: c¸t hoÆc c¸t bïn

Tr­ëng thµnh: sèng ë biÓn kh¬i

T«m gièng: sèng vïng cöa s«ng

Penaeus stylirostris

§«ng Th¸i B×nh D­¬ng: tõ b¾c MªXic« ®Õn Pªru

§é s©u: 0- 27 m

§¸y: Bïn ®Êt, c¸t bïn

Tr­ëng thµnh: sèng ë biÓn kh¬i

T«m gièng: sèng vïng cöa s«ng

Litopenaeus vannamei

PhÝa ®«ng Th¸i B×nh D­¬ng tõ b¾c Mªxic« ®Õn phÝa b¾c Pªru.

§é s©u: 0- 72 m

§¸y: Bïn

Tr­ëng thµnh: sèng ë

6

biÓn kh¬i

T«m gièng: sèng vïng cöa s«ng

Metapenacus ensis (T«m ®Êt)

Ên §é, T©y Th¸i B×nh D­¬ng: tõ Srilanca vµ Malaixia ®Õn §«ng nam Trung Quèc, NhËt, Nam Indonesia,T©y nam vµ §«ng óc.

§é s©u:18-64 m

§¸y: Bïn

Tr­ëng thµnh: sèng ë biÓn kh¬i

T«m gièng: sèng vïng cöa s«ng

Metapenacus lysianassa (TÐp b¹c)

Ên §é, T©y Th¸i B×nh D­¬ng: tõ Srilanca vµ Malaixia ®Õn §«ng nam Trung Quèc, NhËt, Nam Indonesia,T©y nam vµ §«ng óc.

§é s©u:18-64 m

§¸y: Bïn

Tr­ëng thµnh: sèng ë biÓn kh¬i

T«m gièng: sèng vïng cöa s«ng

3.2. Trong n­íc:

Thµnh phÇn loµi vµ ®Æc ®iÓm ph©n bè cña t«m cã sù kh¸c nhau gi÷a c¸c vïng trong c¶ n­íc, tïy thuéc vµo vïng biÓn cña ba miÒn: VÞnh B¾c Bé, Trung Bé, vµ Nam Bé.

ë ViÖt nam cã 3 loµi nu«i chñ yÕu ë c¶ miÒn B¾c, miÒn Trung vµ miÒn Nam lµ Penaeus monodon, Penaeus merguiensis, Penaeus indicus víi nguån gièng tõ sinh s¶n nh©n t¹o. Ngoµi ra cã c¸c loµi kh¸c nh­ Penaeus ensis, chñ yÕu phôc vô cho nu«i qu¶ng canh.

Vïng biÓn phÝa §«ng Nam Bé, thµnh phÇn loµi kh¸ phong phó, ®a sè loµi cã gi¸ trÞ kinh tÕ víi c¸c ®¹i diÖn nh­: t«m thÎ, t«m só, t«m ®Êt, t«m s¾c, t«m giang, tÐp b¹c, tÐp b¹c nghÖ...phï hîp víi tÝnh chÊt cÊu t¹o nÒn ®¸y bïn, bïn c¸t vïng cöa s«ng.

Vïng biÓn phÝa T©y Nam Bé do ®Æc ®iÓm nÒn ®¸y ë vïng nµy kh¸ ®a d¹ng: bïn, bïn c¸t, c¸t ®¸... nªn thµnh phÇn loµi ph©n bè cã kh¸c h¬n so víi thµnh phÇn loµi ë vïng biÓn phÝa ®«ng. C¸c gièng loµi tiªu biÓu lµ t«m thÎ, t«m r»n, tÐp b¹c, t«m só, t«m ch×, t«m ®Êt, t«m gËy, t«m s¾t, t«m tÝch...

4. TÝnh ¨n cña t«m:

T«m thiªn vÒ ¨n c¸c lo¹i ®éng vËt nhá nh­ giun, nhuyÔn thÓ, c¸, c«n trïng, trong ruét t«m cßn t×m thÊy c¶ c¸c m¶nh thùc vËt, bïn, c¸t...

Giai ®o¹n Nauplius t«m dinh d­ìng b»ng no·n hoµng (chÊt dinh d­ìng dù tr÷ trong trøng)

Giai ®o¹n Zoea ¨n thùc vËt phï du

Giai ®o¹n Mysis chñ yÕu ¨n ®éng vËt phï du

Giai ®o¹n Postlarvae thiªn vÒ ¨n ®éng vËt

7

Giai ®o¹n tiÒn tr­ëng thµnh vµ tr­ëng thµnh t«Mysis

4. §Æc ®iÓm sinh tr­ëng vµ sù lét x¸c:

1. C¸c thêi kú ph¸t triÓn trong ®êi t«m he:

Chu kú sèng cña t«m biÓn (Penaeus spp), th­êng ®­îc chia ra lµm c¸c giai ®o¹n: ph«i (Embryo), Êu trïng (Larvae), t«m gièng (Juvernile) vµ tr­ëng thµnh (Adult). §a sè c¸c loµi t«m thuéc Penaeus spp ®Òu ph¶i tr¶i qua c¸c giai ®o¹n trªn ®Ó hoµn tÊt chu kú sèng

1.1 Giai ®o¹n ph«i (Embryo):

Giai ®o¹n nµy b¾t ®Çu tõ khi trøng thô tinh, ph©n c¾t thµnh 2 tÕ bµo, 4 tÕ bµo, 8 tÕ bµo, 16 thÕ bµo, 32 tÕ bµo, 64 tÕ bµo, ph«i d©u (morula), ph«i nan (blastula) vµ ph«i vÞ (gastula) ®Õn khi në. Thêi gian hoµn tÊt kho¶ng 12 giê, tïy thuéc vµo ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é n­íc. Trøng ®Î ra th­êng ch×m xuèng ®¸y vµ sau khi tr­¬ng n­íc sÏ næi l¬ löng.

1.2 Giai ®o¹n Êu trïng (Larvae)

Êu trïng t«m só tr¶i qua c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau vµ mçi giai ®o¹n bao gåm nhiÒu giai ®o¹n phô

B¶ng 4: C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña Êu trïng t«m biÓn

Giai ®o¹n Sè giai ®o¹n Thêi gian (ngµy)

Nauplius 6 1,5

Protozoca 3 5

Mysis 3 4-5

Megalopa 4 6-15

ë giai ®o¹n Êu trïng, t«m sèng tr«i næi, giai ®o¹n megalopa ®­îc xem nh­ giai ®o¹n t«m bét theo nh­ tªn th­êng gäi. C¬ thÓ megalopa trong suèt vµ cã mét d·i s¾c tè ch¹y dµi ë phÇn bông tõ nh¸nh r©u al ®Õn cuèi Telson. Giai ®o¹n nµy ®èt bông thø 6 t­¬ng ®èi dµi h¬n, chiÒu dµi Carapake. Carapake vµ megalopa giao ®éng tõ 1,2-2,2 mm.

1.3 Giai ®o¹n t«m gièng: (Juvenile)

C¬ thÓ trong suèt cã mét d·i s¾c tè ch¹y dµi, ë phÇn bông gièng nh­ ë giai ®o¹n megalopa, ë gi÷a giai ®o¹n gièng c¬ thÓ cã mµu n©u nh¹t, chñy cã 6 r¨ng ë mÆt trªn vµ 2 r¨ng ë mÆt d­íi. Cuèi giai ®o¹n gièng, c¬ thÓ trë nªn sËm ®en cã 7 r¨ng ë mÆt trªn vµ 3 r¨ng ë mÆt d­íi chñy. T«m lóc nµy sö dông ch©n ngùc ®Ó bß vµ ch©n ngùc ®Ó b¬i theo dßng triÒu, chóng b¾t ®Çu di chuyÓn vµo c¸c thñy vùc n­íc lî ®Ó sinh sèng vµ ph¸t triÓn.

1.4 Giai ®o¹n Adolescent

C¬ thÓ c©n ®èi cã d¹ng nh­ t«m tr­ëng thµnh, cã thÓ ph©n biÖt ®ùc c¸i. T«m giai ®o¹n nµy cã c¬ quan sinh dôc ®ùc vµ c¸i.

1.5 Giai ®o¹n tiÒn tr­ëng thµnh

8

T«m lóc nµy hoµn toµn tr­ëng thµnh vÒ sinh dôc. T«m ®ùc cã tinh trïng trong tinh nan. Mét sè t«m c¸i ®· nhËn tói tinh tõ t«m ®ùc sau khi giai vÜ. Giai ®o¹n nµy t«m c¸i lín nhanh h¬n t«m ®ùc. §©y lµ thêi kú t«m tõ c¸c ao, ®Çm nu«i di c­ ra c¸c b·i ®Î ngoµi kh¬i, ë ®ã qu¸ tr×nh giao vÜ b¾t ®Çu x¶y ra.

1.6 Giai ®o¹n tr­ëng thµnh (Adult)

T«m hoµn toµn thµnh thôc sinh dôc vµ tham gia sinh s¶n. ë giai ®o¹n nµy sù giao vÜ lÇn hai vµ c¸c lÇn kÕ tiÕp cã thÓ x¶y ra.

H×nh 9: Vßng ®êi cña t«m he

2. §Æc ®iÓm sinh tr­ëng cña t«m he:

Sù sinh tr­ëng vÒ kÝch th­íc cña t«m nãi riªng, gi¸p x¸c nãi chung t¨ng vät sau mçi lÇn lét x¸c, trong khi ®ã sù t¨ng tr­ëng vÒ träng l­îng ®¹t møc ®é liªn tôc h¬n. Qu¸ tr×nh lét x¸c ë t«m dÉn ®Õn sù t¨ng tr­ëng kh«ng liªn tôc vÒ kÝch cì.

T¹i mçi lÇn lét x¸c kÝch th­íc t¨ng vät, ®­îc biÓu diÔn b»ng ®­êng th¼ng ®øng. Gi÷a hai lÇn lét x¸c t«m hÇu nh­ kh«ng t¨ng vÒ kÝch cì. T«m he lµ loµi ®éng vËt cã tèc ®é sinh tr­ëng nhanh nh­ng tïy giai ®o¹n ph¸t triÓ, tïy loµi, tïy giíi tÝnh vµ phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn m«i tr­êng ®iÒu kÞªn dinh d­ìng.

§éng vËt non cã tèc ®é t¨ng tr­ëng nhanh, cµng vÒ sau sù t¨ng tr­ëng cµng chËm vµ dÇn dÇn con vËt ®¹t ®Õn kÝch th­íc tèi ®a gäi lµ kÝch th­íc tèi ®a cña loµi. Tïy loµi mµ kÝch th­íc tèi ®a kh¸c nhau. Loµi t«m só P. monodon lµ loµi cã kÝch th­íc lín nhÊt trong hä t«m he

T«m mÑ hä Penaeidae, cã thÓ ®Î 600.000 ®Õn 1.000.000 trøng tïy lo¹i. Trøng nµy tr«i næi theo dßng n­íc vµ ®­îc sãng biÓn ®­a dÇn vµo bê. Trong thêi kú ®ã, trøng biÓn ®æi qua nhiÒu giai ®o¹n (trøng, Napulius, Protozoe, Mysis, Postlarvae), kÐo dµi kho¶ng 10-12 ngµy nÕu tÝnh tíi Postlarvae -1.

* Êu trïng t«m tr«i d¹t vµo bê biÓn n¬i cã n­íc ngät tõ s«ng ngßi ®æ ra vµ t¹o thµnh m«i tr­êng n­íc lî víi ®é mÆn thay ®æi 15-25%o.

9

* Êu trïng thay vá rÊt nhiÒu lÇn tõ giai ®o¹n trøng ®Õn P1, chóng thay vá c¶ th¶y 22 lÇn ®èi víi t«m NhËt B¶n (P. japonicus)

* Êu trïng lín rÊt nhanh, tõ 1mm chiÒu dµi trong giai ®o¹n Napulius cña t«m só ®Õn 5-15mm t¹i giai ®o¹n P, trong vßng 10-12 ngµy.

* Trong m«i tr­êng thiªn nhiªn tõ lóc trøng në ®Õn giai ®o¹n P20, sè t«m sãng sãt chØ kho¶ng 5-10% ®èi víi t«m só (bÞ c¸c loµi kh¸c ¨n, kÓ c¶ t«m, c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr­êng kh«ng thÝch hîp). C¸c tr¹i t«m gièng ®­îc h×nh thµnh ®Ó ®¶m tr¸ch c«ng viÖc chÝnh lµ n©ng tû lÖ sèng ngµy cµng cao.

* T¹i m«i tr­êng n­íc lî, P sèng kho¶ng vµi tuÇn råi b¬i ng­îc ra biÓn, tiÕp tôc t¨ng tr­ëng, råi sinh ®Î vµ hoµn tÊt chu tr×nh sinh tr­ëng cña loµi t«m. T«m só lín rÊt nhanh, kho¶ng 4 th¸ng cã thÓ ®¹t ®­îc 30-50gam. NÕu tiÕp tôc chóng cã thÓ kÐo dµi cuéc sèng ®Õn 1 n¨m hay h¬n vµ nÆng trªn 100gam.

Theo lý thuyÕt, t«m c¸i (hä Penaeidae) mang buån trøng tíi thêi kú chÝn sau 1-3 ngµy, sÏ ®Î kho¶ng 600.000- 1.000.000 trøng tïy lo¹i, ®é në trung b×nh 70-90%. Sau 12 - 14 giê trøng në thµnh Napulius.

* Nauplius sau 2-3 ngµy tiÕp theo, lét vá 5-6 lÇn, cã kÝch th­íc bÐ nhÊt lµ 0,3mm, lín nhÊt lµ 0,34 mm, trung b×nh ®¹t 0, 32mm. Thêi gian biÕn th¸i tõ N1 ®Õn N6 mÊt tõ 30-35 giê tïy theo ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é. Napulius cã tû lÖ sèng kho¶ng 90%.

Sang giai ®o¹n Zoea (còng gäi lµ Protozoea). Giai ®o¹n nµy sinh tr­ëng ®ét ngét, thêi gian biÕn th¸i trong thêi kú Zoea cÇn 3-4 ngµy vµ tr¶i qua 3 giai ®o¹n thay vá ®¹t kÝch th­íc trung b×nh 2,5mm. Giai ®o¹n nµy rÊt nh¹y c¶m víi ®iÒu kiÖn m«i tr­êng nh­ ®é mÆn, nhiÖt ®é n­íc, «xy...Giai ®o¹n nµy t«m th­êng bÞ chÕt nhiÒu do sù thay ®æi ®ét ngét cña m«i tr­êng.

* Sang thêi kú Mysis kÝch th­íc trung b×nh 2,83mm, tr¶i qua 3 lÇn lét x¸c, thêi gian biÕn th¸i tõ M1 ®Õn M3 trong thêi gian 3 -4 ngµy. Cuèi giai ®o¹n nµy ®¹t kÝch th­íc 3,79mm, tû lÖ sèng rÊt thÊp kho¶ng 30-50%.

* Vµo thêi kú Postlarvae víi tû lÖ sèng ®¹t 70%. Tõ khi b­íc sang thêi kú Pl. Êu trïng mçi ngµy mang mét tªn míi, ch¼ng h¹n P ®Çu tiªn cã tªn P1, P ngµy thø n¨m gäi lµ P5...§©y lµ giai ®o¹n gÇn gièng t«m tr­ëng thµnh, cã kÝch th­íc trung b×nh 4,9mm, thêi gian biÕn th¸i tõ P1 ®Õn P20 tïy theo ®iÒu kÞªn nhiÖt ®é, ®Õn P20 t«m ®¹t kÝch th­íc 2-3 cm. Tõ lóc në ®Õn khi thµnh t«m con ph¶i tr¶i qua 32 lÇn lét x¸c, trong vßng 35-40 ngµy.

* Thêi kú t«m con chØ tr¶i qua c¸c qu¸ tr×nh lét x¸c mµ ph¸t triÓn, thêi gian gi÷a hai lÇn lét x¸c th«ng th­êng tõ 2-3 ngµy tïy diÒu kiÖn m«i tr­êng vµ thøc ¨n.

* Thêi kú tr­ëng thµnh, t«m tËp trung thµnh tõng ®µn ®i ®Õn c¸c b·i giao vÜ. T«m tr­ëng thµnh Ýt lét x¸c h¬n, thêi gian gi÷a hai lÇn lét x¸c dµi h¬n, t«m c¸i th­êng lín h¬n t«m ®ùc.

+ T«m ®óng 1 n¨m (T«m 2 tuæi) T«m ®ùc L: 14-15cm vµ P: 40-50g; T«m c¸i L: 16-18cm vµ P: 80-100g

+ T«m ®óng 2 n¨m (T«m 3 tuæi) T«m ®ùc L: 15-18cm vµ P: 90-120g; T«m c¸i L: 18-20cm vµ P: 150-180g.

10

T«m mÑ (t«m só, t«m NhËt B¶n...) thuéc lo¹i cã thelycum ®ãng, sau khi thay vâ th­êng giao vÜ ngay dï vá ch­a cøng, trong khi ®ã t«m ch©n tr¾ng (Penaeus vannamei) cã thelycum më th­êng chØ giao vÜ sau khi trøng ®· chÝn hoµn toµn, nghÜa lµ t«m nµy giao cÊu gi÷a hai thêi kú thay vá.

Ban ®Çu t«m ch­a ph©n ho¸ ®ùc c¸i, tõ giai ®o¹n t«m thiÕu niªn b¾t ®Çu cã sù ph©n ho¸ ®ùc c¸i nh­ng ch­a cã sù kh¸c biÖt lín vÒ kÝch th­íc, ë giai ®o¹n t«m s¾p tr­ëng thµnh vµ tr­ëng thµnh tèc ®é t¨ng tr­ëng cã sù ph©n ho¸ rá rÖt, con c¸i sinh tr­ëng nhanh h¬n con ®ùc. Tïy theo ®iÒu kiÖn dinh d­ìng, mµ qu¸ tr×nh sinh tr­ëng cã tèc ®é nhanh hay chËm. XÐt ®Õn dinh d­ìng, cÇn xÐt ®Õn c¶ chÊt l­îng vµ sè l­îng thøc ¨n.

§iÒu kiÖn m«i tr­êng còng ¶nh h­ëng ®Õn tèc ®é sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn. NhiÖt ®é n­íc cao, m«i tr­êng sèng thÝch hîp sÏ gióp qu¸ tr×nh sinh tr­ëng nhanh. Trong nu«i t«m mËt ®é nu«i còng lµ mét yÕu tè quan träng. Nãi chung mËt ®é cµng th­a th× tèc ®é sinh tr­ëng cµng nhanh.

B¶ng 5: Sinh tr­ëng cña hai loµi t«m thÎ vµ t«m só

Ngµy nu«i Sinh tr­ëng (gam)

T«m thÎ (P. merguiensis) T«m só (P. monodon)

1-7 0,3 0,32

8-14 0,9 1,2

15-21 1,5 2,25

22-28 1,8 3,55

29-35 2,7 4,98

36-48 3,6 6,52

43-49 5,1 8,24

50-56 7,2 10,11

57-62 9,0 12,10

64-70 10,5 14,25

71-77 12 16,56

78-84 13,2 19

85-91 15 21,6

92-98 16,8 24,33

99-105 18,6 27,24

106-112 20,4 30,37

113-119 21,6 33,42

120-126 22,8 36,39

127-133 24 39,24

134-140 25,2 41,97

11

H×nh 10: Chu tr×nh sinh tr­ëng cña t«m

3. Sù lét x¸c ë gi¸p x¸c (molting):

Kh¸c víi sinh tr­ëng ë c¸ mang tÝnh liªn tôc, sinh tr­ëng ë t«m mang tÝnh gi¸n ®o¹n vµ ®Æc tr­ng bëi sù t¨ng ®ét ngét vÒ kÝch th­íc vµ träng l­îng. T«m muèn gia t¨ng kÝch th­íc ph¶i tiÕng hµnh lét x¸c vµ qu¸ tr×nh nµy th­êng phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn dinh d­ìng, m«i tr­êng n­íc còng nh­ giai ®o¹n ph¸t triÓn cña c¸ thÕ.

Sù lét x¸c b¾t nguån tõ tiÕng Anh moult, tiÕng Mü molt cã nghÜa lµ sù thay l«ng, sù lét da, sù thay vá. T«m lµ ®éng vËt gi¸p x¸c, c¬ thÓ ®­îc bao bäc bëi mét lãp vá kitin, v× vËy t«m muèn lín lªn th× ph¶i tiÕn hµnh lét x¸c. Mçi lÇn lét x¸c t«m t¨ng tr­ëng vÒ chiÒu dµi vµ träng l­îng, trung b×nh t¨ng tõ 10-15% träng l­îng so víi tr­íc khi lét x¸c. Chu kú lét x¸c lµ thêi gian gi÷a hai lÇn lét gi¸c liªn tiÕp nhau. Chu kú nµy mang tÝnh chÊt ®Æc tr­ng riªng biÖt cho loµi vµ giai ®o¹n sinh tr­ëng. Chu kú lét gi¸c sÏ ng¾n ë giai ®o¹n t«m con vµ kÐo dµi khi t«m cµng lín. Thêi gian gi÷a hai lÇn lét x¸c cµng ng¾n th× t«m sinh tr­ëng cµng nhanh.

Sù lét x¸c cña t«m lµ do mét lo¹i hãc m«n lét x¸c qui ®Þnh. C¬ quan tiÕt ra kÝch thÝch tè lét x¸c lµ cuèng m¾t, ë ®©y cã c¸c tÕ bµo chuyªn lµm nhiÖm vô tiÕt ra lo¹i hãc m«n nµy. KÕt qu¶ thö nghiÖm cho thÊy:

ChiÕt xuÊt tõ cuèng m¾t ta thu ®­îc mét lo¹i hãc m«n, hãc m«n nµy cã d¹ng tinh thÓ mµu tr¾ng vµ hoµ tan trong n­íc. Lo¹i hãc m«n nµy tiªm cho t«m ®· c¾t m¾t th× t«m l¹i lét x¸c trë l¹i (t«m c¾t m¾t kh«ng cã kh¶ n¨ng lét x¸c)

Ngoµi ra ë cuèng m¾t cßn cã nh÷ng tÕ bµo kÕt tña ion canxi vµ ion ph«tpho lµm cho vá cña t«m cøng r¾n cøng r¾n sau khi lét x¸c (nÕu c¾t bá cóon m¾t cña t«m ®· c¾t m¾t võa míi lét x¸c th× vá t«m khong cøng trë l¹i). TÕ bµo kÕt tña ion can xi vµ ion phètpho ®­îc ho¹t ®éng d­íi t¸c dông cña ¸nh s¸ng mÆt trêi. D­íi t¸c dông cña ¸nh s¸ng mÆt trêi sau khi t«m lét x¸c 30 phót ®Õn 1 giê vá t«m ®· cøng r¾n trë l¹i. Vá t«m cã nh÷ng vá cøng ®­îc xÕp l¹i víi nhau (nh÷ng s¾c tè xÕp l¹i víi nhau) lµm thay ®æi mµu s¾c cña t«m. ë Penaeus japonius cã ®Æc ®iÓm thay ®æi mµu s¾c nhanh tïy thuéc vµo chÊt ®¸y. §¸y mµu n©u x¸m th× v»n sÆc sì vµ ãng ¸nh, nÕu ®¸y lµ bïn mµu n©u tèi th× v»n kh«ng s¸ng vµ kh«ng ãng ¸nh.

12

Chu kú lét x¸c tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n vµ mét sè giai ®o¹n phô. C¸c lÇn lét x¸c kh¸c nhau cã sè giai ®o¹n kh¸c nhau. Nh×n chung cã 4 giai ®o¹n nh­ sau:

* Giai ®o¹n sau lét x¸c: lµ giai ®o¹n kÕ tiÕp ngay sau khi gi¸p x¸c lét x¸c xong ®ã lµ kho¶ng thêi gian tõ khi n­íc ®­îc hÊp thô vµo qua biÓu b×, mang, ruét, lµm t¨ng thÓ tÝch mµu, t¨ng vá míi cßn mÒm vµ dÎo. Sau vµi giê hoÆc vµi ngµy vá míi dÇn dÇn cøng l¹i (tïy theo chu kú dµi hay ng¾n cña t«m lín hay cña Êu trïng)

* Giai ®o¹n gi÷a chu kú lét x¸c: Suèt giai ®o¹n nµy vá ®· cøng l¹i nhê sù tÝch tô cña chÊt kho¸ng vµ protein

* Giai ®o¹n tiÒn lét x¸c: Giai ®o¹n ®Çu cña tiÒn lét x¸c b¾t ®Çu ngay tr­íc khi sù lét x¸c x¶y ra. Nã biÓu thÞ b»ng sù bong ra cña vá cò t¸ch khái líp biÓu b× ë phÝa d­íi. Vâ cò mét phÇn ®­îc hÊp thô l¹i vµ n¨ng l­îng ®­îc ®iÒu ®éng tõ tuyÕn ruét gi÷a. Giai ®o¹n tiÒn lét x¸c x¶y ra khi hµm l­îng hãc m«n lét x¸c trong m¸u t¨ng cao.

* Giai ®o¹n lét x¸c: Lµ giai ®o¹n chØ kÐo dµi trong vµi phót tõ khi líp vâ cò bÞ t¸ch ra ë chç mÆt l­ng n¬i gi¸p gi÷a vâ ®Çu ngùc vµ phÇn bông ë bän Decapoda vµ kÕt thóc khi con vËt tho¸t khái vá cò.

B¶ng 6: Thêi gian lét x¸c cña t«m só

Cì t«m (gam) Thêi gian lét x¸c (ngµy)

Postlarvae Hµng ngµy

2-3 8-9

3-5 9-10

5-10 10-11

10-15 11-12

15-20 12-13

20-40 14-15

T«m c¸i: 50-70 18-21

T«m ®ùc: 50-70 23-30

4. Sù ®iÒu tiÕt hãc m«n trong qu¸ tr×nh lét x¸c:

4.1 Ecdysteroids (Hocmon lét x¸c cña Anthropoda)

Sù nghiªn cøu Ecdystersids ®Çu tiªn ®­îc nghiªn cøu vµ x¸c ®Þnh ®­îc cÊu tróc ®Çu tiªn ë c«n trïng (loµi b­ím ®ªm). Sau sù nghiªn cøu trªn c«n trïng, Horn (1966) ®· chiÕt xuÊt vµ x¸c ®Þnh ®­îc cÊu tróc cña 20.HE ë t«m hïm, ®· chøng minh ®­îc sù t­¬ng ®ång gi÷a hocm«n lét gi¸c cóa gi¸p x¸c vµ c«n trïng, kÕt qu¶ ®· x©y dùng ®­îc c¬ së ®Ó tin r»ng c¸c nghiªn cøu vÒ néi tiÕt tè trong qu¸ tr×nh lét x¸c trªn c¸c ®éng vËt ch©n khíp còng ®óng ®èi víi c¸c ®éng vËt trong líp gi¸p x¸c. MÆt kh¸c ng­êi ta còng thÊy hocmon lét x¸c còng t­¬ng ®ång trong nhiÒu m« kh¸c nhau cña nhiÒu loµi gi¸p x¸c kh¸c nhau, bao gåm:

- Ponasterone A (25 deoxy - 20 HE)

- Inokosterone (25 deoxy - 20,26 dihydroxit ecdysone)

13

- Makisterone A (24 methyl - 20 HE)

- 20,26 dihydroxit ecdysone

- 2-deoxyecdysone

4.2 C¬ quan Y:

C¸c thÝ nghiÖm tr­íc kia ®· x¸c ®Þnh nguån s¶n sinh ra c¸c hocmon lét x¸c lµ mét tuyÕn hãc mang tr­íc gäi lµ c¬ quan Y. TuyÕn nµy cã d¹ng mét khèi ®Æc (vÝ dô nh­ ë cua), hay cã d¹ng bói sîi r­êm rµ nh­ ë t«m hïm vµ c¸c loµi t«m kh¸c. Theo Gabe (1959) ®· m« t¶ vÒ h×nh th¸i, cÊu tróc, vai trß cña c¬ quan Y ë nhiÒu loµi thuéc Brachyuran vµ Maeruran. Tuy nhiªn ch­a cã c«ng tr×nh nµo x¸c ®Þnh cÊu tróc vµ vai trß cña c¬ quan Y ë t«m. S¶n phÈm néi tiÕt tiÕt ra tõ c¬ quan Y (Y organ) gåm:

+ Nh÷ng nghiªn cøu tr­íc kia trªn c«n trïng ®· x¸c ®Þnh s¶n phÈm néi tiÕt do c¬ quan Y s¶n sinh ra lµ ecdysone chø kh«ng ph¶i lµ 20-HE (20- Hydroxyecoly sone)

+ Nh÷ng nghiªn cøu t­¬ng tù còng ®­îc tiÕn hµnh ë gi¸p x¸c

- Nghiªn cøu trªn nhiÒu lo¹i thuéc bé phô bß (Reptantta), bé Decapoda, ®· thÊy ®­îc vai trß cña c¬ quan Y trong lét x¸c vµ thÊy 20HE lµ mét echysteroid ho¹t ho¸ (tøc lµ chÝnh 20-HE lµ hormone trùc tiÕp tham gia ®iÒu khiÓn sù lét x¸c).

- B»ng kü thuËt nu«i cÊy ngo¹i m«i vµ x¸c ®Þnh b»ng ph­¬ng ph¸p ®o phæ, tiÕn hµnh thÝ nghiÖm ë cua do Chang thùc hiÖn 1977 sau ®ã lµ Keller vµ Sehmid (1979) nghiªn cøu ë bän Maeruran ®· x¸c ®Þnh s¶n phÈm néi tiÕt tè cña c¬ quan Y lµ ecdysone chø kh«ng ph¶i lµ 20-HE. Tõ nh÷ng c¨n cø trªn cã thÓ Ecdysone lµ tiÒn chÊt cña 20-HE

Sù tËp trung hocmon lét x¸c biÕn ®æi ®ét ngét suèt chu kú lét x¸c. Giai ®o¹n sau lét x¸c ®· x¶y ra, hµm l­îng ecdysteroids kh«ng ®¸ng kÓ. Hµm l­îng ecdysteroids b¾t ®Çu t¨ng ë thêi kú tiÒn lét x¸c vµ t¨ng lªn ®ét ngét, ®¹t hµm l­îng cao nhÊt ngay tr­íc khi sù lét x¸c x¶y ra. Nh­ vËy ë gi¸p x¸c ph¶i cã nh÷ng c¬ chÕ ®iÒu khiÓn d¹ng ho¹t ®éng cña hocmon lét x¸c (lµ 20-HE) theo chu kú.

Sù biÕn ®æi møc ®é tËp trung hocmon trong m¸u cã thÓ ®­îc ®iÒu khiÓn bëi sù thay ®æi tæng hîp hoÆc thay ®æi sù tiÕt ra ecdysone cña c¬ quan Y, bëi tèc ®é hydroxyt ho¸ cña ecdysone thµnh 20-HE, bëi tèc ®é thanh läc vµ lµm gi¶m hocmon tõ m¸u.

Trong giai ®o¹n tiÒn lét x¸c khi ecdysteroids ®­îc tËp trung cao nhÊt trong m¸u th× c¸c c¬ quan Y trong èng nghiÖm còng tiÕt ra mét l­îng lín nhÊt ecdysone. Tèc ®é hydroxyt ho¸ cña ecdysone t¹o thµnh 20-HE cã thÓ biÕn ®æi suèt trong chu kú lét x¸c. NhiÒu thÝ nghÞªm cho thÊy, sau khi c¾t m¾t, ë tinh hoµn cña cua hµm l­îng hydroxylase ho¹t ho¸ cña ecdysone t¨ng gÊp 3lÇn.

Sù suy tho¸i vµ bµi tiÕt ecdisteroids suèt chu kú lét x¸c ch­a ®­îc nghiªn cøu ®Çy ®ñ ë gi¸p x¸c, ë t«m hïm, mét l­îng ®¸ng kÓ ecdysteroids ®­îc th¶i ra theo ®­êng bµi tiÕt.

Ho¹t ®éng cña c¬ quan Y ®­îc ®iÒu khiÓn kh«ng ph¶i b»ng hÖ thÇn kinh mµ ®­îc qui ®Þnh bëi hµm l­îng néi tiÕt tè øc chÕ sù lét x¸c lµ MIH (molting inhibiting

14

hormon) ®­îc phãng thÝch tõ c¬ quan X tuyÕn nót (phøc hÖ). Khi c¾t cuèng m¾t sù lét x¸c cã thÓ x¶y ra ngay, do MIH bÞ h¹n chÕ. Ng­îc l¹i nÕu ta c¾t bá c¬ quan Y hay c¬ quan Y bÞ tæn th­¬ng sù lét x¸c sÏ kh«ng x¶y ra.

ë Êu trïng t«m, tuyÕn nót ®­îc h×nh thµnh trÔ, cho nªn ë giai ®o¹n Êu trïng sù lét x¸c x¶y ra liªn tôc vµ kh«ng kÐo dµi. C¬ quan Y d­íi sù ®iÒu khiÓn cña c¸c nh©n tè cuèng m¾t ®· biÕn ®æi sù s¶n sinh ra ecdysone suèt chu kú lét x¸c. 4.3 C¬ chÕ ho¹t ®éng cña Ecdysteroids:

C¬ quan nhËn c¶m hocmon lµ n¬i tiÕp nhËn hocmon, homon ®­îc phãng thÝch tuÇn hoµn theo m¸u vµ di chuyÓn ®Õn c¸c m« môc tiªu (c¸c m« mµ ë ®ã hocmon ®­îc tiÕp nhËn vµ ph¸t huy t¸c dông). MÆc dï hÇu hÕt c¸c hocmon cã thÓ vµo tù do c¸c tÕ bµo, nh­ng chØ nh÷ng tÕ bµo môc tiªu míi cã 1 protein néi bµo cã kh¶ n¨ng liªn kÕt ®­îc víi hocmon ®Æc tr­ng, nhê ¸p lùc liªn kÕt thÊp. Protein ®ã gäi lµ c¬ quan nhËn c¶m

* C¬ chÕ ho¹t ®éng ph©n tö cña hocmon gèc steriod lµ:

+ Hocmon khuÕch t¸n thô ®éng qua mµng sinh chÊt ®Ó vµo tÕ bµo chÊt

+ Steriod liªn kÕt víi c¬ quan nhËn c¶m hocmon cña tÕ bµo chÊt t¹i mét vÞ trÝ ®Æc tr­ng (riªng biÖt)

+ CÊu tróc cña c¬ quan nhËn c¶m biÕn ®æi ë mét møc ®é nµo ®ã vµ steriod cã thÓ vµo nh©n tÕ bµo.

* C¬ quan nhËn c¶m ecdysterioid ë gi¸p x¸c:

+ Ph©n tö ecdysone tuÇn hoµn tù do trong m¸u sau khi ®­îc tæng hîp vµ tiÕt ra tõ c¬ quan Y mµ kh«ng cÇn g¾n mét protªin vËn chuyÓn. §iÒu nµy ®óng ë hai loµi gi¸p x¸c thÝ nghiÖm lµ Pachygrapsus cracsipe vµ orconectes limosus vµ tr¸i ng­îc h¼n víi hocmon steriod ë ®éng vËt cã x­¬ng sèng.

+ Ecdysteriods cña gi¸p x¸c cã gèc steroid ph©n cùc ®Æc biÖt cho nªn chóng kh«ng cÇn ®Õn protein vËn chuyÓn.

5. Sù ¶nh h­ëng cña c¸c yÕu tè bªn ngoµi ®Õn qu¸ tr×nh lét x¸c:

5.1 ¸nh s¸ng:

T«m còng nh­ c¸c lo¹i gi¸p x¸c kh¸c, qu¸ tr×nh lét x¸c ®Òu chÞu ¶nh h­ëng cña c­êng ®é chiÕu s¸ng vµ thêi gian chiÕu s¸ng. Khi kÐo dµi thêi gian tèi sÏ øc chÕ sù lét x¸c. NÕu thêi gian s¸ng kÐo dµi t«m sÏ gia t¨ng sù lét x¸c.

Trong nu«i t«m bè mÑ b»ng ph­¬ng ph¸p c¾t m¾t chóng ta chó ý che tèi bÓ ®Ó gi¶m sù lét x¸c. MÆt kh¸c sù c¾t bít mét m¾t nh»m gi¶m hocmon øc chÕ tuyÕn sinh dôc, cßn cã t¸c dông trong viÖc h¹n chÕ ¸nh s¸ng t¸c ®éng ®Õn hÖ thÇn kinh, nh»m gi¶m kh¶ n¨ng lét x¸c.

5.2 NhiÖt ®é:

§iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÝch hîp t«m sÏ t¨ng c­êng qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, t¨ng tr­ëng nhanh, t¨ng qu¸ tr×nh lét x¸c. Tuy nhiªn víi nhiÖt ®é cao sÏ lµm cho buång trøng ph¸t triÓn nhanh, ë nhiÖt ®é tõ 14-180C sÏ øc chÕ trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh lét x¸c ë t«m he.

15

5.3 §é mÆn: (%o)

§é mÆn thÊp nh×n chung kh«ng ¶nh h­ëng ®Õn sù lét x¸c nh­ng do ë ®é mÆn thÊp sù chÝn sinh dôc, ph¸t triÓn buång trøng bÞ chËm l¹i hay kh«ng ph¸t triÓn cho nªn sù lét x¸c l¹i t¨ng lªn do nhu cÇu t¨ng tr­ëng v× n¨ng l­îng chØ tËp trung ph¸t triÓn c¬ thÓ.

5.4 ChÕ ®é dinh d­ìng vµ hiÖn t­îng t«m bÖnh:

ChÕ ®é dinh d­ìng còng ¶nh h­ëng ®Õn qu¸ tr×nh lét x¸c, t«m thiÕu ¨n hay thøc ¨n kÐm chÊt l­îng ®Òu lµm h¹n chÕ sù lét x¸c, hay dÉn ®Õn sù lét x¸c kh«ng hoµn toµn. Ngoµi ra t«m bÞ bÖnh, t«m kÐm ¨n, yÕu søc còng lµm ¶nh h­ëng ®Õn qu¸ tr×nh lét x¸c cña t«m

III. §Æc ®iÓm dinh d­ìng vµ nhu cÇu vÒ chÊt cña t«m he:

1. §Æc ®iÓm dinh d­ìng:

Trong thiªn nhiªn thøc ¨n cña t«m thay ®æi theo giai ®o¹n ph¸t triÓn cña chóng vµ cã liªn quan mËt thiÕt ®Õn sinh vËt phï du vµ sinh vËt ®¸y. T«m lµ lo¹i ®éng vËt ¨n t¹p vµ cã thÓ chia ra hai giai ®o¹n cô thÓ.

1.1. Giai ®o¹n Êu thÓ:

Víi nhiÖt ®é 28-300C sau 14-15 giê trøng t«m në thµnh Êu trïng Nauplius.

a. Giai ®o¹n Nauplius:

Giai ®o¹n nµy chñ yÕu dinh d­ìng b»ng no·n hoµn. b. Giai ®o¹n Zoea:

B¾t ®Çu ¨n thøc ¨n bªn ngoµi. C¸c lo¹i thøc ¨n chñ yÕu cña nã lµ Peridinium sp, cã kÝch th­íc 10 µ, tiÕp theo lµ t¶o silic (Diatomeae) trong ®ã chñ yÕu khuª t¶o Skeletonema costatum, Chaetoceros sp. Ngoµi ra cßn ¨n t¶o lôc Chlorella vµ mét Ýt Coscinodiscus, Rhizosolenia, Nitzschia closterium...Zoea cßn ¨n trïng s¬ kú cña hÇu (Tracophora), lu©n trïng (Microplankton vµ Microdetrius). cã kÝch th­íc 50 µ.

c. Giai ®o¹n Mysis:

Ngoµi thøc ¨n lµ t¶o silic nh­ ë giai ®o¹n Zoea, thøc ¨n chñ yÕu cña chóng lµ nauplius cña artemia vµ trïng b¸nh xe, lu©n trïng (Brachionus).

d. Giai ®o¹n Postlarva:

Trong giai ®o¹n nµy ngoµi thøc ¨n lµ t¶o silic nh­ Coscinodiscus, Navicula sp, Nitzschia closterium, Peridinium sp... thøc ¨n chñ yÕu cña Êu trïng Postlarva lµ Êu trïng c¸c loµi nhuyÔn thÓ hai m¶nh vá, Nauplius cña Copepoda, cuèi giai ®o¹n Postlarva chóng ®· b¾t ®Çu chuyÓn sang ¨n mïn b· h÷u c¬ cã chøa x¸c cña ®éng vËt.

1.2. Giai ®o¹n tr­ëng thµnh:

Giai ®o¹n tr­ëng thµnh, t«m chuyÓn sang ®êi sèng sèng ®¸y, b¾t ®Çu ¨n t¹p nh­ khuª t¶o phï du vµ khuª t¶o phï du vµ khuª t¶o sèng ®¸y (sèng b¸m). T«m tr­ëng thµnh ¨n c¸c loµi gi¸p x¸c, giun nhiÒu t¬...Trong d¹ dµy t«m th­êng thÊy nh÷ng h¹t c¸t, vËt chÊt v« c¬, th¶m thùc vËt vµ h¹t môc n¸t. Mïn b· h÷u c¬ trong ruét t«m chiÕm 85-90%. KÕt qu¶ ph©n tÝch cho thÊy trong d¹ dµy cã chøa men

16

peptynaza, mét sè men tiªu ho¸ protein ®iÒu ®ã chøng tá r»ng t«m ¨n ®éng vËt lµ chñ yÕu.

Dùa vµo kÕt qu¶ nghiªn cøu thøc ¨n qua c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña t«m he trong thiªn nhiªn, nhiÒu t¸c gi¶ ®· ®i s©u nghiªn cøu gi¶i quyÕt t¶o silic cho giai ®o¹n Êu trïng Zoea, nu«i artemia salina, nu«i lu©n trïng cho Êu trïng Mysis ¨n, thøc ¨n t­¬i sèng, thøc ¨n ®«ng l¹nh, thøc ¨n hçn hîp hay thøc ¨n c«ng nghiÖp cho Êu trïng Postlarva vµ t«m tr­ëng thµnh.

2. Nhu cÇu vÒ chÊt cña t«m he:

2.1 Protein vµ amino acid:

Trong thµnh phÇn thøc ¨n t«m, chÊt ®¹m ®­îc chó ý nhiÒu nhÊt v× chóng lµ d­ìng chÊt quan träng vµ ®¾t tiÒn nhÊt trong bÊt cø tæ hîp thøc ¨n nµo. Nhu cÇu vÒ thµnh phÇn ®¹m cña t«m he thay ®æi theo loµi, nh­ng nh×n chung thÝch hîp ë møc 27-35% ®¹m th«. Giai ®o¹n hËu Êu trïng nhá cÇn ®Õn 40%, trong lóc c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn lín h¬n vÒ sau cÇn kh«ng ®Õn 30%.

Men tiªu ho¸ chÊt ®¹m (protease) cña t«m chñ yÕu lµ d¹ng trypsin kh«ng cã pepsin. Men ngo¹i tÕ bµo nh­ còng rÊt quan träng. 85% vi sinh vËt trong d¹ dµy t«m t¹o thµnh chitinase. Ngoµi viÖc cung cÊp chÊt dinh d­ìng, quan träng nhÊt lµ chóng gióp t«m cã kh¶ n¨ng tiªu ho¸ chitin - 1phøc hîp protein / carbohidrate.

§Ó tho¶ m·n yªu cÇu vÒ protein cña t«m, cã thÓ dïng nhiÒu thµnh phÇn ®¹m ®éng vËt vµ thùc vËt kh¸c nhau nh­ thÞt mùc, thÞt t«m, thÞt c¸ trÝch...Nãi chung lµ ®éng vËt cã nguån gèc biÓn lµ tèt h¬n. PhÇn thùc vËt chØ dïng ®Ó c©n b»ng thµnh phÇn ®¹m trong tæ hîp khÈu phÇn. Cã thÓ sö dông b¾p, lóa, m×, ®Ëu nµnh...

B»ng c¸ch sö dông ®ång vÞ phãng x¹ ng­êi ta ®· x¸c ®Þnh nhu cÇu vÒ amino acid cña t«m. C¸c amino acid dinh d­ìng chñ yÕu cña t«m t­¬ng tù nh­ c¸c ®éng vËt kh¸c, ®ã lµ arginine, histidine, isolelchine, leucine, lysine...C¸c amino acid tù do trong th©n t«m gi÷ vai trß chñ yÕu trong ®iÒu hoµ ¸p suÊt thÈm thÊu.

2.1 Hydratcacbon:

Hydratcacbon cïng víi chÊt bÐo t¹o thµnh nguån n¨ng l­îng cho t«m. Nã còng quan träng trong viÖc tån tr÷ n¨ng l­îng trong glycogen (tinh bét ®éng vËt) tæng hîp chitin vµ tæng hîp steroid vµ chÊt bÐo.

ë gi¸p x¸c cã nhiÒu men tè tiªu ho¸ Hydratcacbon nh­ α vµ β amylase, maltase, saccharase, citinase vµ cellulase (Kooiman, 1964, nhê ®ã gi¸p x¸c cã thÓ tiªu ho¸ mét phÇn cellulose nªn ¨n c¶ thøc ¨n thùc vËt vµ rong t¶o. Chóng cã kh¶ n¨ng sö dông ®a ®­êng, phøc hîp nh­ tinh bét, hiÖu qu¶ h¬n lµ nh÷ng ®­êng cao ph©n tö gluco. Do ®ã ng­êi ta còng sö dông tinh bét nh­ mét chÊt kÕt dÝnh trong thøc ¨n tæng hîp chÕ biÕn cho t«m).

Hydratcacbon trong thøc an­ cã mét t¸c dông ®¬n gi¶n trªn chuçi c¸c bon cña amino acid vµ do ®ã t¸c dông lªn protein cña thøc ¨n ®Ó tæng hîp chitin. Sù tæng hîp chitin cÇn cho thµnh lËp vá vµ mµng ph©u ë t«m he.

Nhu cÇu chÊt x¬ trong dinh d­ìng t«m Ýt ®­îc biÕt nh­ng nãi chung thøc ¨n cã nhiÒu chÊt x¬ sÏ ®­a ®Õn kÕt qu¶ xÊu v× c¬ quan ruét, d¹ dµy cña t«m ng¾n do ®ã thøc ¨n ®i qua nhanh chãng vµ thêi gian tiªu ho¸ bÞ h¹n chÕ. ChÊt x¬ cã thÓ gi¶m hiÖu qu¶ thøc ¨n v× cã kh¶ n¨ng lµm t¨ng tÝnh vËn ®éng cña t«m.

17

1.3 Lipid vµ sterol:

Cïng víi Hydratcacbon, chÊt bÐo t¹o ra n¨ng l­îng. Nõu n¨ng l­îng thøc ¨n qu¸ thÊp, t«m sÏ sö dông nh÷ng d­ìng chÊt kh¸c ch¼ng h¹n protªin ®Ó tho· m·n nhu cÇu vÒ n¨ng l­îng. Nh­ vËy chi phÝ thøc ¨n sÏ rÊt cao. Ng­îc l¹i, nÕu n¨ng l­îng trong thøc ¨n qu¸ cao sÏ lµm gi¶m sù hÊp thu thøc ¨n vµ do ®ã chÊt ®¹m ®­îc tiªu ho¸ kh«ng ®ñ ®Ó t«m cã thÓ ph¸t triÓn tèt.

Tû lÖ calo - protªin tèi h¶o ®èi víi t«m vÉn ch­a ®­îc biÕt nhiÒu, tuy nhiªn mét tæ hîp 40% protªin vµ 28,5% K. Cal/g víi 5-10% lipid vµ 20% Hydratcacbon ®­îc coi lµ tèt ®èi víi Êu niªn P. monodon. ë møc 25% pr«tªin, tû lÖ Hydratcacbon, chÊt bÐo ë møc 1: 1 vµ 2: 1 t¹o nªn mét sù dÞ ho¸ pr«tªin, trong khi ®ã tû lÖ 3: 1 vµ 4: 1 gi¶m t¸c dông nµy vµ cã vÎ tho· m·n nhu cÇu vÒ n¨ng l­îng cña t«m.

Mét c¸ch tæng qu¸t, tû lÖ bÐo trong thµnh phÇn thøc ¨n t«m kh«ng thÓ v­ît qu¸ 10%, tèt h¬n lµ 5-7%. Thµnh phÇn chÊt bÐo quan träng h¬n hµm l­îng cña nã trong thøc ¨n t«m, nh÷ng acid bÐo nh­ linolenic ®­îc gi÷ l¹i trong m«, trong acid bÐo ®­îc chuyÓn ho¸ thµnh n¨ng l­îng. Do ®ã t«m cÇn thµnh phÇn chÊt bÐo cã tû lÖ cµng lín cµng tèt. C¸c chÊt bÐo thÝch hîp dïng trong thøc ¨n t«m gåm cã: dÇu ®Çu t«m, dÇu c¸, dÇu ®iÖ, dÇu vïng, c¸c lo¹i dÇu phông, dÇu b¾p dÇu dõa nªn sö dông kÕt hîp víi c¸c lo¹i kh¸c.

Trong c¸c thøc ¨n t«m sterol rÊt quan träng v× chóng lµ thµnh phÇn cña cÊu tróc tÕ bµo, tiÒn chÊt cña nh÷ng hocmon sterol, hocmon n·o, hocmon lét x¸c vµ sinh tè D, nh­ng ng­îc l¹i t«m kh«ng thÓ tæng hîp sterol tõ acetate.

T«m sö dông cholesterol thÝch hîp h¬n lµ sterol tù do. Khi t¨ng lªn 1% trong thøc ¨n sù t¨ng tr­ëng vÉn kh«ng tèt h¬n nh­ng khi t¨ng lªn 5% sÏ lµm t«m gi¶m t¨ng tr­ëng.

Sö dông sterol trong thøc ¨n rÊt kinh tÕ, ch¼ng h¹n khi cÇn øc chÕ sù ph¸t triÓn tuyÕn sinh dôc t«m, lét x¸c ®ång lo¹t, gia t¨ng tèc ®é t¨ng tr­ëng cña t«m...

VÑm, ®iÖp rÊt giµu sterol. Theo New, cho r»ng vÑm lµ thøc ¨n tèt nhÊt cho t«m so víi thøc ¨n tæng hîp nµo.

2.4 Kho¸ng:

Shewbart et al (1973) cho r»ng nhu cÇu Ca, K, Na vµ Cl cña t«m cã thÓ ®­îc thâa m·n qua ®iÒu hoµ ¸p suÊt thÈm thÊu. Phètpho trong n­íc biÓn thÊp nh­ng trong thÞt t«m l¹i nhiÒu, do ®ã cÇn cho thªm ph«tpho vµo thøc ¨n t«m. Hçn hîp kho¸ng cho vµo thøc ¨n tõ 2-5%.

2.5 Vitamin:

§èi v¬i t«m vitamin nhãm B ®­îc coi lµ cÇn thiÕt ph¶i cho vµo thøc ¨n còng nh­ vitamin C vµ E. T«m cã thÓ tæng hîp ®­îc vitamin tõ ergosterol. Vitamin D, vitamin C khi dïng víi sè l­îng nhiÒu ®· cho thÊy ph¶n øng ®èi kh¸ng hay dÉn ®Õn bÖnh thõa vitamin. Trong thµnh phÇn c¸c premix vitamin dïng cho t«m lu«n cã vitamin A vµ vitamin K. CÇn chó ý lµ c¸c vitamin ®­îc thö nghiÖm nh­ nh÷ng chÊt kÝch thÝch t¨ng truëng nh­ng nhu cÇu cña t«m vÒ vitamin ch­a ®­îc nghiªn cøu.

IV. §Æc ®iÓm sinh s¶n:

1. C¬ quan sinh s¶n:

18

ë t«m he sù ph©n tÝnh biÓu hiÖn rÊt rá. Con ®ùc dÔ nhËn ra nhê petasma ë gi÷a ch©n b¬i 1. C¸ thÓ c¸i kh«ng cã c¬ quan nµy, nh¸nh trong cña ch©n b¬i mét kh«ng cã chuyÓn ho¸ nh­ng l¹i cã vïng chuyªn nhËn tinh lµ thelycum gi÷a ®«i ch©n bß sau cïng.

1.1 C¬ quan sinh dôc ®ùc:

Gåm cã c¬ quan bªn trong vµ c¬ quan bªn ngoµi. Bªn trong gåm 2 tinh hoµn, 2 èng dÉn tinh vµ 2 tói chøa tinh. Bªn ngoµi gåm petasma vµ mét ®«i phô bé ®ùc.

Tinh hoµn kh«ng s¾c tè, mµu tr¾ng ®ôc. ë t«m Penaeus merguiensis tinh hoµn gåm mét ®«i thïy tr­íc vµ bèn ®«i thïy bªn (loµi Penaeus monodon cã 5 ®«i) n»m ë mÆt l­ng d­íi ch©n vá ®Çu ngùc kho¶ng vïng tim kÐo dµi ®Õn gan tôy, c¸c thïy ®­îc nèi víi nhau bëi phÇn mÐp trong vµ nèi víi èng dÉn tinh. èng dÉn tinh kÐo dµi theo phÇn sau trôc chÝnh cña ch©n bß n¨m. Mçi èng dÉn tinh gåm cã 4 phÇn kh¸c nhau:

- Mét phÇn gÇn t©m ng¾n, hÑp (èng dÉn gÇn t©m)

- Mét phÇn gi÷a dµy, réng, gÊp l¹i (èng dÉn gi÷a)

- Mét èng hÑp t­¬ng ®èi dµi (èng dÉn phÇn xa)

- Mét phÇn c¬ (tinh nan hay tói tinh).

H×nh 11: C¬ quan sinh dôc bªn trong cña t«m só Penaeus monodon

1. Tinh hoµn; 2. èng dÉn gÇn t©m; 3. èng dÉn gi÷a ; 4. èng dÉn phÇn xa; 5. Tinh nang.

19

Tói tinh cã d¹ng hµnh, cã v¸ch c¬ dµy ®Ýnh víi c¸c tÕ bµo biÓu m« h×nh cét rÊt cao. Trong tói tinh cã 2 phßng, 1 phßng chøa tói tinh vµ phßng kia chøa chÊt v«i mµu x¸m nh¹t. §«i tói tinh më ra ë gèc ®èt h¸ng ch©n bß n¨m, qua ®ã tói tinh sÏ ®­îc phãng thÝch. Khi phãng thÝch hai tói tinh kÕt hîp däc theo mÐp gi÷a cµ ®­îc chuyÓn sang thelycum cña t«m c¸i. Tinh trïng cã d¹ng h×nh cÇu nhá gåm 2 phÇn: phÇn ®Çu vµ phÇn d­íi. §Çu réng, h×nh cÇu, ®­êng kÝnh 3µ, phÇn ®u«i t­¬ng ®èi dµy vµ ng¾n.

Petasma lµ mét ®«i nh¸nh trong cña ch©n b¬i 1. Hai nöa cña petasma kh«ng dÝnh liÒn nh­ng dÝnh vµo nhau theo ®­êng gi÷a bëi nh÷ng cÊu tróc mãc nhá. NhiÖm vô cña nã lµ chuyÓn tinh nang cho t«m c¸i. Phô bé ®ùc n»m trªn nh¸nh trong cña ch©n b¬i 2 th­êng cã d¹ng h×nh trøng, cã thÓ chóng còng tham gia vµo viÖc chuyÓn giao tinh nang.

H×nh 12. Tinh trïng cña t«m P. monodon

H×nh 13: Petasma vµ phô bé ®ùc ë t«m P. monodon

1. Tinh nang låi ra ë gèc ch©n bß 5; 2. Ch©n bß 5; 3. Petasma;

4. Ch©n b¬i 1; 5. Phô bé ®ùc vµ 6. Ch©n b¬i 2.

1.2 C¬ quan sinh dôc c¸i:

Lµ c¬ quan bªn trong gåm mét ®«i buång trøng, mét ®«i èng dÉn trøng vµ bªn ngoµi cã mét thelycum.

Buång trøng lµ bé phËn ®èi xøng qua hai bªn, kÕt hîp mét phÇn. ë nh÷ng c¸ thÓ c¸i thµnh thôc, buång trøng kÐo dµi hÇu nh­ suèt chiÒu dµi t«m, tõ vïng t©m d¹

20

dµy ®Õn phÇn tr­íc gai ®u«i. Trong vïng ®Çu ngùc buång trøng cã mét ®«i thïy thon dµi vµ 5 thïy bªn. Mét ®«i thïy cña buång trøng kÐo dµi qu¸ chiÒu dµi bông, nh÷ng thïy tr­íc n»m gÇn thùc qu¶n vµ vïng t©m d¹ dµy, nh÷ng thïy bªn ë mÆt l­ng n»m d­íi mét khèi lín gan tôy vµ mÆt bông n»m trong phßng bao tim. §«i thïy bông n»m trªn ruét vµ d­íi ®éng m¹ch bông.

H×nh 14: Sù ph¸t triÓn cña buång trøng ë P. monodon

Trong ®ã: 1. Giai ®o¹n ch­a ph¸t triÓn vµ giai ®o¹n ®· phãng thÝch

2. Giai ®o¹n ph¸t triÓn 3. Giai ®o¹n gÇn chÝn

4. Giai ®o¹n chÝn (a. Thïy tr­íc, b. Thïy gi÷a, c. Thïy bông)

21

H×nh 15. H×nh d¹ng bªn ngoµi buång trøng t«m só (P.monodon) nh×n qua líp vá gi¸p (Primavera, 1983)

22

H×nh 16: Sù ph¸t triÓn c¸c d¹ng trøng kh¸c nhau ë t«m só (P. monodon)

(Theo Primavera vµ Posadas, 1981)

4.2 Sù giao vÜ vµ ®Î trøng cña t«m he:

a. Sù giao vÜ cña t«m he:

§Õn giai ®o¹n t­ëng thµnh, t«m b¾t ®Çu thµnh thôc sinh dôc vµ tiÕn hµnh giao vÜ. Sau khi giao vÜ (nhËn tinh trïng tõ t«m ®ùc), t«m c¸i di c­ ra biÓn ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh sinh s¶n. Qu¸ tr×nh di c­ còng lµ lóc buång trøng ph¸t triÓn ®Ó ®¹t møc ®é thµnh thôc hoµn toµn. Khi t×m ®­îc b·i ®Î phï hîp t«m c¸i sÏ ®Î trøng, qu¸ tr×nh nµy kh«ng cÇn cã sù tham gia cña t«m ®ùc.

Qu¸ tr×nh sinh s¶n cña t«m biÓn th­êng tr¶i qua 3 giai ®o¹n:

* Giai ®o¹n giao vÜ

* Giai ®o¹n thµnh thôc

* Giai ®o¹n ®Î trøng

T«m mÑ cña ®a sè loµi nh­ t«m só, thÎ, r»n, t«m he NhËt B¶n th­êng thµnh thôc vµo n¨m thø 2, nh­ng t«m ®ùc thµnh thôc chËm h¬n. T«m c¸i sù ph¸t triÓn cña tuyÕn sinh dôc ®i kÌm víi sù biÕn ®æi mµu cña buång trøng, tõ trong suèt chuyÓn sang mµu xanh vµ sau ®ã tõ xanh n©u nh¹t sang xanh n©u ®Ëm khi thµnh thôc hoµn toµn. Buång trøng khi chÝn muåi cã mµu s¾c kh¸c nhau tuú loµi (t«m thÎ cã mµu xanh ®Ëm, t«m só cã mµu n©u ®Ëm). Buång trøng cña t«m n»m ë phÇn l­ng vµ tr¶i qua c¸c thêi kú ph¸t triÓn kh¸c nhau.

Sù ph¸t triÓn cña buång trøng tr¶i qua 2 giai ®o¹n dùa vµo kÝch th­íc trøng vµ sù t¨ng thÓ tÝch, mµu s¾u cña buång trøng.

* Giai ®o¹n 1 vµ 5: §©y lµ giai ®o¹n ch­a ph¸t triÓn (1) vµ giai ®o¹n ®· phãng trøng (5). Buång trøng rÊt nhá, mÒm nh·o, kh«ng nh×n thÊy qua vá gi¸p. H¹t trøng ®­îc bao bëi mét líp tÕ bµo nang rÊt nhá, trung b×nh ®o ®­îc 34-35 µ, chØ nh÷ng h¹t trøng lín nhÊt míi thÊy nh©n vµ no·n hoµng. Kh¸c biÖt nhÊt gi÷a giai ®o¹n 1vµ 5 lµ ë giai ®o¹n 5 c¸c thïy kh«ng c¨ng ra nh­ giai ®o¹n 1.

* Giai ®o¹n 2: Giai ®o¹n ph¸t triÓn buång trøng. Buång tróng ph¸t triÓn ®Ó ph©n biÖt víi c¸c c¬ quan kh¸c. Chóng mÒm nh·o vµ cã mµu tr¾ng ®Õn xanh cam nh¹t. H¹t trøng ph¸t triÓn cã nh÷ng h¹t no·n hoµng vµ nh÷ng tÕ bµo ®­îc cho lµ c¸c nhuyÔn thÓ dinh d­ìng, ®­êng kÝnh trung b×nh tõ 174 - 177 µ.

23

* Giai ®o¹n 3: Giai ®o¹n gÇn chÝn. Giai ®o¹n nµy cã thÓ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c ë hÞªn tr­êng. Buång trøng cã mµu xanh lam nh¹t vµ nh×n thÊy ®­îc qua vá gi¸p x¸c. KÝch th­íc buång trøng tr­¬ng phång nhÊt lµ phÇn n»m ë ®èt bông 1, ®­êng kÝnh trung b×nh cña h¹t trøng lµ 208 - 215 µ.

* Giai ®o¹n 4: Giai ®o¹n chÝn. §­îc ghi nhËn bëi sù hiÖn diÖn cña c¸c h¹t gièng nh­ keo ngay s¸t chu vi bªn trong mµng trøng. H¹t trøng cã nh©n to víi nhiÒu h¹ch nh©n. §©y lµ giai ®o¹n sau cïng tr­íc khi sinh s¶n, h¹t trøng cã kÝch th­íc lín nhÊt ®¹t 235-239µ, buång trøng ph×nh to, cã mµu vµng xanh.

b. Sù ®Î trøng

Trong thùc tÕ qu¸ trÝnh ®Î trøng x¶y ra khi t«m t×m d­îc b·i ®Î. T«m th­êng ®Î vÒ ®ªm lóc gÇn s¸ng. Khi ®Î t«m b¬i chËm trong n­íc, phÇn sau c¬ thÓ cong l¹i tíi ®èt bông thø 4, n¨m ®«i ch©n ngùc cö ®éng liªn tôc. Cö ®éng cña phÇn sau c¬ thÓ vµ ho¹t ®éng cña c¸c ®«i ch©n bông gióp trøng ®Î ra ë gèc ch©n ngùc 3 qua tói tinh ch¹y ra phÝa sau th©n vµ tõ tõ ch×m xuèng. Thêi gian cña mét lÇn ®Î trøng tõ 3-4 phót. Khi ®Î t«m th­êng ®Î hÕt trøng ë phÇn ®Çu ngùc vµ 3 ®èt ®Çu tiªn cña th©n. C¸c t¸c ®éng cña ¸nh s¸ng, ©m thanh ®Òu cã ¶nh h­ëng hay lµm ng­ng ho¹t ®éng ®Î trøng cña t«m.

4.3 C¸c chØ tiªu sinh s¶n:

a. HÖ sè thµnh thôc:

T×nh tr¹ng thµnh thôc cña t«m ®­îc x¸c ®Þnh th«ng qua hÖ sè thµnh thôc vµ sù ph¸t triÓn cña buång trøng th«ng qua 5 giai ®o¹n ®· tr×nh bµy. HÖ sè thµnh thôc (GI) theo Cumming (1961) ®­îc tÝnh b»ng c«ng thøc:

GI =

Trong ®ã: GW: Träng l­îng buång trøng

BW: Träng l­îng th©n t«m

Còng cã mét sè t¸c gi¶ l¹i tÝnh hÖ sè thµnh thôc theo % (Thay v× nh©n víi 1000, c¸c t¸c gi¶ nh©n víi 100). HÖ sè thµnh thôc cña t«m he ®­îc chia lµm 4 nhãm x¸c ®Þnh thµnh 4 giai ®o¹n thµnh thôc cña buång trøng.

B¶ng 7: Giai ®o¹n thµnh thôc theo hÖ sè thµnh thôc ë t«m he

Giai ®o¹n HÖ sè thµnh thôc T×nh tr¹ng buång trøng

1 0-39,9 RÊt kÐm ph¸t triÓn

2 40-59,9 KÝch th­íc rÊt nhá, mµu lôc nh¹t

3 60-75,9 KÝch th­íc h¬i lín, d¹ng tam gi¸c cña buång trøng ë ®èt bông 1 vµ 2 ch­a rá, cã mµu lôc

4 76-100 KÝch th­íc rÊt lín, cã d¹ng tam gi¸c dµy, rÊt rá ë ®èt bông 1 vµ 2, cã mµu lôc ®Ëm

GW

BW

x 1000

24

§èi víi t«m só Penaeus monodon, giai ®o¹n thµnh thôc buång trøng cã mµu lôc ®Ëm, mµu lôc h¬i x¸m víi hÖ sè thµnh thôc tõ 11,36 ®Õn 19,17 (%). Buång trøng ch­a ®­îc thµnh thôc cã mµu h¬i xanh, hÖ sè thµnh thôc nhá h¬n 9,58.

b. KÝch th­íc thµnh thôc lÇn ®Çu:

Dùa trªn ®Þnh nghÜa vÒ hÖ sè thµnh thôc, ng­êi ta ®· nghiªn cøu kÝch th­íc thµnh thôc lÇn ®Çu ë t«m he ®· x¸c ®Þnh cho t«m he kinh tÕ lµ lóc buång trøng cã hÖ sè thµnh thôc lµ 60 hay ë giai ®o¹n 3.

B¶ng 8: KÝch th­íc thµnh thôc lÇn ®Çu ë t«m he

Loµi KÝch th­íc (cm TL) Tham Kh¶o

P. monodon 20,0 Kungvankijet al (1973)

P. merguiensis 13,0

14,2

15,2

Thubthimangetal (1976)

Wongwinytrakarn (1971)

M. ensis 9,8 ThubthÝmang et al (1976)

c. Søc sinh s¶n:

B¶ng 9: Søc sinh s¶n ë t«m he

Loµi KÝch th­íc (mm) Sè trøng (c¸i)

Dao ®éng Trung b×nh

P. monodon 53,1 - 81,3

209 - 270

248.000- 811.000

335.100 - 433.125

-

300.000

P. merguiensis 147-226

141-185

137-213

188-225

123.948 - 1.526.842

135.000 - 384.000

130.000 -972.000

180.483- 784.944

572.772

230.000

413.000

412.895

P. ensis 129-159 56.107 - 146.091 87.985

Søc sinh s¶n tuú thuéc vµo kÝch th­íc, träng l­îng t«m he còng nh­ theo loµi. T«m mÑ thµnh thôc nhê ph­¬ng ph¸p c¾t m¾t tõ nh÷ng t«m nu«i trong ®Çm vµ nh÷ng t«m b¾t ngoµi tù nhiªn cho l­îng trøng kh¸c nhau. T«m trong ®Çm nu«i vç thµnh thôc th­êng cho Ýt trøng h¬n so víi t«m thµnh thôc ngoµi tù nhiªn. Th«ng th­êng ®¹t ®­îc:

- Trung b×nh 200.000 trøng/ t«m c¸i trong ®Çm

- Trung b×nh 300.000 trøng/ t«m c¸i tù nhiªn

Søc sinh s¶n cña mét sè loµi t«m thay ®æi kh¸c nhau:

- T«m thÎ: 200.000 - 500.000 trøng

25

- T«m só: 200.000 - 1.200.000 trøng

- T«m he NhËt: 200.000 - 600.000 trøng

- T«m ®Êt: 120.000 - 250.000 trøng.

5. Sù ®iÒu hoµ néi tiÕt tè trong sinh s¶n vµ ¶nh h­ëng cña c¸c yªu tè bªn ngoµi ®Õn sinh s¶n:

5.1 Sù ®iÒu hoµ néi tiÕt tè trong sinh s¶n:

Cã hai nhãm t¸c nh©n quan träng, trong ®ã néi tiÕt tè (hocmon) lµ nh÷ng s¶n phÈm ph©n tiÕt thÇn kinh cã t¸c ®éng lín ®Õn qu¸ tr×nh sinh s¶n cña t«m.

§Ó hiÓu vÒ néi tiÕt tè, chóng ta ph¶i hiÓu ®Õn hÖ thèng ph©n tiÕt thÇn kinh ë t«m. HÖ thèng ph©n tiÕt thÇn kinh lµ mét nhãm nh÷ng tÕ bµo thÇn kinh ®­îc chuyÓn ho¸ ë phÇn cuèi cña sîi trôc ®Ó tæng hîp, tån tr÷ vµ phãng thÝch nh÷ng t¸c nh©n ho¸ häc. Nh÷ng t¸c nh©n nµy cã t¸c dông nh­ nh÷ng tiÕt tè vµ th­êng ®­îc phãng thÝch vµo hÖ tuÇn hoµn.

HÖ thèng ph©n tiÕt thÇn kinh ë gi¸p x¸c lµ mét phøc hîp kÕt hîp víi tuyÕn nót. Phøc hîp nµy t­¬ng tù hÖ thèng thïy sau tuyÕn yªn - h¹ kh©u n·o ë ®éng vËt cã x­¬ng sèng.

§Õn nay nh÷ng néi tiÕt tè ¶nh h­ëng ®Õn sù ®iÒu khiÓn viÖc sinh s¶n ë t«m ch­a ®­îc nghiªn cøu rá nh­ng phÇn lín nh÷ng chÊt quan träng ®­îc tiÕt ra tõ c¬ quan øc vµ tõ tuyÕn nót ë cuèng m¾t, n·o vµ h¹ch ngùc, tuyÕn sinh tÝnh ®ùc, trøng vµ c¬ quan Y.

C¬ quan X vµ tuyÕn nót n»m gÇn nhau ë cuèng m¾t t«m. C¬ quan X lµ n¬i tæng hîp polypeptid vµ tuyÕn nót n¬i tËp hîp nh÷ng tÕ bµo trôc cña c¸c tÕ bµo ph©n tiÕt thÇn kinh ë c¸c vïng kh¸c nhau cña hÖ thÇn kinh sÏ lµ trung t©m phãng thÝch chung. Phøc hÖ c¬ quan X, tuyÕn nót nµy t­¬ng tù ë c¸c gi¸p x¸c thËp tóc (m­êi ch©n) kh¸c vµ nã t­¬ng t¸c trong viÖc kiÓm so¸t néi tiÕt tè trong mét lo¹t c¸c tiÕn tr×nh kh¸c nhau nh­ sinh s¶n, sù thÝch nghi nhiÖt ®é, lét x¸c, ®iÒu chØnh ¸p suÊt thÈm thÊu, trao ®æi chÊt, khÝ hËu theo mïa, sù di tró m¹ng l­íi s¾c tè vµ nh÷ng thay ®æi mµu s¾c. Tuy nhiªn, nh÷ng néi tiÕt tè sinh ra bëi phøc hîp nµy ®­îc biÕt rÊt Ýt.

Panouse (1943) lµ ng­êi ®Çu tiªn ph¸t hÞªn c¾t bá cuèng m¾t t«m lµm mÊt ®i phøc hÖ c¬ quan X/ nót, sÏ t¹o nªn viÖc ph¸t triÓn sinh dôc sím hay tr¸i mïa. Thùc ra kÕt qu¶ nµy lµ do viÖc mÊt ®i néi tiÕt tè øc chÕ tuyÕn sinh dôc (GIH: Gonad Inhibiting Hocmon). MÆc dï GHI hiÖn dÞªn nh­ mét hocmon chung cho nhiÒu gi¸p x¸c thËp tóc (kh«ng ph¶i tÊt c¶). §Õn nay cÊu tróc sinh ho¸ cña nã vÉn ch­a ®­îc biÕt.

TuyÕn sinh dôc ®ùc n»m ë mÆt ngoµi èng dÉn phÇn xa cña c¬ quan sinh dôc con ®ùc. Nã ®iÒu khiÓn ®Æc tÝnh sinh dôc s¬ cÊp (sù biÖt ho¸ tinh hoµn) vµ thø cÊp (sù ph¸t triÓn cña petasma, phô bé ®ùc). ë con c¸i néi tiÕt tè buång trøng ®iÒu khiÓn sù ph¸t triÓn cña ®Æc tÝnh sinh dôc thø cÊp.

C¬ quan Y s¶n xuÊt ecdisone (hocmon lét x¸c) tõ cholesteron ë mét møc ®é qui ®Þnh bëi hµm l­îng hãc m«n øc chÕ lét x¸c (MIH: Moltinhibiting hocmon) phãng thÝch bëi phøc hÖ c¬ quan X/tuyÕn nót. Vai trß cña c¬ quan Y trong sù sinh s¶n kh«ng rá nh­ng cã thÓ β - ecdisone, mét lo¹i hãc m«n lét x¸c s¬ cÊp còng ¶nh h­ëng ®Õn sù ph¸t triÓn buång trøng ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh.

26

Theo Chamberlain (1985): “Sù phãng thÝch nh÷ng hocmon cuèng m¾t MIH vµ GIH cïng hæ t­¬ng ®Ó tr¸nh cho sinh vËt cïng mét lóc ph¶i chÞu hai tiÕn tr×nh cÇn n¨ng l­îng lµ lét x¸c vµ sinh s¶n”

5.2 T¸c nh©n bªn ngoµi:

Mét sè t¸c nh©n bªn ngoµi nh­ c¸c yÕu tè lý hãa n­íc nh­ nhiÖt ®é, ®é mÆn vµ chÊt ®¸y, khÈu phÇn cho ¨n, thêi gian chiÕu s¸ng, c­êng ®é s¸ng, quang phæ vµ tuÇn tr¨ng cã nh÷ng quan hÖ nhÊt ®Þnh ®Õn sù sinh s¶n. TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè nµy cïng t­¬ng t¸c trong vµi khÝa c¹nh ®Ó kiÓm so¸t sù sinh s¶n cña t«m. Tuy nhiªn nhiÖt ®é cao (lín h¬n hoÆc b»ng 26oC), ®é mÆn cao (lín h¬n hay b»ng 30ppt), ®é chiÕu s¸ng thÊp vµ khÈu phÇn cao vÒ axit bÐo ®a hîp kh«ng b¶o hßa râ rµng quan träng ®èi víi sù sinh s¶n cña t«m.

V. Kh¶ n¨ng thÝch øng víi c¸c yÕu tè thñy lý, thñy hãa:

1. TÝnh réng nhiÖt:

T«m cã kh¶ n¨ng thÝch øng ®­îc trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é n­íc thay ®æi kh¸ lín. Mïa ®«ng khi nhiÖt ®é thÊp xuèng tíi 10oC t«m ho¹t ®éng yÕu. ë nhiÖt ®é 5oC t«m ho¹t ®éng yÕu hÇu nh­ kh«ng ho¹t ®éng n÷a, nh­ng khi t¨ng nhiÖt ®é lªn 10oC th× t«m l¹i ho¹t ®éng trë l¹i. T«m só ë nhiÖt ®é d­íi 12oC t«m bÞ chÕt. NhiÖt ®é thÝch hîp tõ 20oC ®Õn 30oC, nhiÖt ®é trªn 35oC t«m ho¹t ®éng khã kh¨n, t«m Ýt ¨n vµ tiªu hao nhiÒu oxy. §Æc tÝnh cña t«m lµ khi nhiÖt ®é qu¸ cao hoÆc qu¸ thÊp th× t«m tù vÖ b»ng c¸ch vïi th©n xuèng bïn dï lµ ban ngµy hay ban ®ªm.

2. TÝnh thÝch øng víi nång ®é muèi:

Th­êng t×m thÊy t«m ph©n bè ë n¬i cã nång ®é muèi giao ®éng tõ 30-40%0

ngoµi ra t«m cßn sèng ®­îc ë vïng n­íc lî, vïng cöa s«ng cã n­íc ngät. Biªn ®é muèi thÝch hîp tõ 10-34%o . C¬ quan ®iÒu tiÕt ®é mÆn lµ c¬ quan cã nhiÒu Cl ë gèc tia mang

- NÕu tõ n­íc ngät mÆn tÕ bµo Cl t¨ng

- NÕu tõ n­íc mÆn ngät Cl gi¶m

NÕu t¨ng hoÆc gi¶m ®ét ngét ®é mÆn th× tiªu hao «xy còng t¨ng (ng­ìng chÕt «xy cña t«m còng t¨ng). T«m só thÝch nghi ®é mÆn tõ 10-15%o, ®é mÆn cao t«m sinh tr­ëng chËm.

3. ThÝch øng víi pH:

Trong c¸c th«ng sè vÒ m«i tr­êng, ®é pH lµ mét yÕu tè chØ thÞ tèt nhÊt. BÊt cø sù thay ®æi nµo dï rÊt nhá trong n­íc còng lµm thay ®æi pH cña m«i tr­êng, cã thÓ lµ sù « nhiÔm do thøc ¨n thõa, t¶o në hoa, hoÆc nh÷ng thay ®æi vÒ ho¸ n­íc nh­ «xy hoµ tan, hµm l­îng am«n.

Ph¹m vi thÝch øng pH cña t«m tõ 6-9, biªn ®é pH kh¸c nhau gi÷a Êu trïng vµ t«m lín. NhiÒu thÝ nghiÖm cho thÊy, pH = 5 t«m sÏ chÕt sau 4-5 giê, pH = 5,5 t«m sÏ chÕt trong 24 giê. Khi pH xuèng thÊp, t«m kh«ng cßn kh¨ n¨ng vïi th©n mµ d¹t vµo bê, b¬i yÕu, mµu s¾c thay ®æi ®ét ngét (nhît nh¹t), ®«i khi t«m nh¶y c¶ lªn bê pH huyÕt t­¬ng t«m h¬i kiÒm tÝnh tõ 7-7,2.

27

NÕu pH cña m«i tr­êng t¨ng ®Õn 9, hay gi¶m ®Õn 6, lóc nµy tÕ bµo m¸u mÊt kh¶ n¨ng vËn chuyÓn «xy vµ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt trong c¸c m« vµ tÕ bµo bÞ ®×nh trÖ. TÕ bµo m¸u cña t«m kh«ng ph¶i lµ hemoglocobin mµ lµ cinoglobin (nh©n cã gèc ®ång, v× vËy m¸u cã mµu xanh).

BiÓu thÞ trÞ sè pH cña t«m cßn lµ ion H+ vµ ion OH - vµ sù trao ®æi cña H+ vµ OH - ®­îc x¶y ra: ion H+ ®i vµo m¸u khi m«i tr­êng pH thÊp vµ ion OH - sÏ tõ m¸u ®i ra ngoµi ë m«i tr­êng pH cao.

Trong n­íc hµm l­îng CO2, HCO3-, CO3

2- cã quan hÖ chÆt chÏ víi trÞ sè pH. NÕu ë hµm l­îng thÝch hîp bicacbonat sÏ lµm cho n­íc cã tÝnh ®Ëm nghÜa lµ gi÷ cho pH Ýt thay ®æi.

4. O2 vµ CO2

C­êng ®é h« hÊp cña t«m kh¸ lín, dÉn ®Õn c­êng ®é trao ®æi chÊt lín, v× thÕ l­îng tiªu hao «xy lín, ng­ìng «xy cña t«m cao. L­îng tiªu hao «xy cña t«m lín vµ thay ®æi theo kÝch th­íc rá rÖt, nãi chung t«m cµng lín th× l­îng tiªu hao «xy t­¬ng ®èi cµng nhá.

Khi nghiªn cøu l­îng tiªu hao «xy trªn Penaeus orientalis cho thÊy träng l­îng P = 2,3 gam, dµi 22,5 cm, l­îng tiªu hao «xy lµ 0,6 mg O2/g/giê. Trong khi ®ã P= 9,5 gam, dµi 10,5 cm, l­îng tiªu hao «xy lµ 0,23 mg O2/g/giê.

Ng­ìng chÕt «xy cña t«m: T¹i mét giíi h¹n «xy nhÊt ®Þnh, nÕu v­ît qu¸ giíi h¹n ®ã t«m sÏ chÕt ta gäi giíi h¹n ®ã lµ ng­ìng «xy.

NÕu hµm l­îng CO2 trong m¸u t¨ng lªn (¸p suÊt CO2 t¨ng) th× CO2 ®­îc th¶i ra ngoµi (khi ¸p suÊt CO2 trong n­íc gi¶m).

NÕu hµm l­îng O2 trong n­íc gi¶m th× sù trao ®æi «xy còng gÆp khã kh¨n. Hµm l­îng «xy cho phÐp kh«ng qu¸ 300%, l­îng b¶o hoµ ®èi víi hÇu hÕt c¸c sinh vËt.

5. TÝnh thÝch ¸nh s¸ng vµ tÝnh h­íng quang cña t«m:

T«m thÝch ¸nh s¸ng yÕu, c­êng ®é chiÕu s¸ng thÝch hîp lµ 600 lux. C­êng ®é chiÕu s¸ng m¹nh hay yÕu ®Òu lµm cho t«m bÞ øc chÕ. §Æc tÝnh cña t«m lµ kh¶ n¨ng vïi m×nh xuèng bïn do ¸nh s¸ng m¹nh chiÕu th¼ng vµo t«m. ¸nh s¸ng chiÕu m¹nh vµo t«m lµm cho t«m ho¹t ®éng chËm ch¹p, hÞªn t­îng nµy gäi lµ hiÖn t­îng qu¸ng ¸nh s¸ng cña t«m.

Vïng «n ®íi t«m thÝch nghi mïa xu©n vµ mïa thu, v× c­êng ®é chiÕu s¸ng trong ngµy trung b×nh. C¸c ho¹t ®éng kh¸c cña t«m còng ph¶n ¸nh tÝnh thÝch nghi ¸nh s¸ng trung b×nh nh­ ho¹t ®éng giao vÜ, ®Î trøng, b¾t måi ®Òu diÔn ra vµo ban ®ªm vµ gÇn s¸ng (lóc 4-5 giê s¸ng).

§Æc tÝnh cña t«m lµ cã tÝnh h­íng quang m¹nh. TÝnh thÝch ¸nh s¸ng vµ h­íng quang cña t«m kh¸c nhau râ rÖt. KÕt qu¶ thÝ nghiÖm vÒ tÝnh h­íng quang cña t«m cho thÊy, t«m tr­ëng thµnh khi chiÕu mét nguån s¸ng 1lux. T«m cã thÓ nhËn biÕt c¸ch xa tõ 20-30m. NhËn ®­îc nguån s¸ng th× t«m ho¹t ®éng ho¹t b¸t h¬n vµ vËn ®éng ®Õn nguån s¸ng.

T«m tËp trung ë vïng s¸ng kh«ng cã nghÜa lµ t«m b¾t måi. TÝnh thÝch ¸nh s¸ng cña t«m chØ kÐo dµi trong 2-3 giê, t¨ng hay gi¶m c­êng ®é chiÕu s¸ng còng

28

lµm thay ®æi sù h­ng phÊn cña t«m. NÕu thay ®æi nguån s¸ng, lóc s¸ng, lóc tèi th× t«m l¹i bá ®i.

ch­¬ng II. kü thuËt nu«i t«m he I. Kü thuËt s¶n xuÊt gièng t«m he nh©n t¹o:

1. C¸c chØ tiªu cña tr¹i s¶n xuÊt t«m gièng:

Vµo kho¶ng n¨m n¨m trë l¹i ®©y, nghÒ s¶n xuÊt t«m gièng trªn c¸c tØnh miÒn Trung còng nh­ c¶ n­íc ph¸t triÓn rÊt nhanh, hµng chôc tû ®ång vèn ®­îc nh©n d©n tù nguyÖn bá ra x©y dùng c¸c tr¹i s¶n xuÊt víi nhiÒu d¹ng qui m« kh¸c nhau.

Qui m« c¸c tr¹i gièng hÞªn nay vµ trong t­¬ng lai, theo NACA s¾p xÕp qui m« s¶n xuÊt tr¹i t«m gièng theo c¸c tiªu chuÈn sau:

B¶ng 10: tiªu chuÈn, qui m« c¸c tr¹i t«m gièng

Stt

ChØ tiªu Qui m« nhá Qui m« võa Qui m« lín

1 Së h÷u vµ vËn hµnh tr¹i gièng

Gia ®×nh, c«ng nh©n lµ thµnh viªn trong gia ®×nh

HTX nhá, x· viªn lµm c«ng nh©n

HTX lín, hay c¸c c«ng ty nhµ n­íc

2. DÞªn tÝch/ph¹m vi bao quanh

Th­êng sö dông diÖn tÝch trong ph¹m vi gia ®×nh

2000 - 5000 m2 5000m2 / ha

3 C«ng suÊt 1-5 triÖu t«m bét/n¨m

15-20 triÖu t«m bét/n¨m

h¬n 20 triÖu/ n¨m

4. Sè l­îng c«ng nh©n vµ kü thuËt

1-2 c«ng nh©n, 1 kü thuËt

3-4 c«ng nh©n, 3 kü thuËt

6-10c«ng nh©n, 3 -6 kü thuËt

5. Tæng sè m3 20 -100 100-1000 trªn 1000

XÐt theo sù s¾p xÕp cña NACA, hÇu hÕt c¸c tr¹i t«m gièng hiÖn nay ë n­íc ta ®Òu cã qui m« nhá, rÊt Ýt cã tr¹i qui m« võa vµ lín. Thùc tÕ s¶n xuÊt cho thÊy nh÷ng tr¹i t«m gièng cã qui m« gia ®×nh, møc ®é ®Çu t­ vèn cè ®Þnh tõ 30-50 triÖu ®ång, sè ng­êi lµm viÖc trong tr¹i tõ 2-3 ng­êi, vèn l­u ®éng cho mét ®ît s¶n xuÊt tõ 10-15 triÖu, lµ nh÷ng tr¹i ho¹t ®éng rÊt cã hiÖu qu¶, qua 4-5 ®ît s¶n xuÊt cã thÓ thu håi l¹i hoµn toµn vèn ®· bá ra.

Tr¸i l¹i, nh÷ng tr¹i t«m cã qui m« võa vµ lín, vèn ®Çu t­ x©y dùng c¬ b¶n trªn 100 triÖu ®ång th­êng lµ nh÷ng tr¹i ho¹t ®éng Ýt cã hiÖu qu¶, thËm chÝ cã tr¹i kh«ng cã kh¶ n¨ng thu håi vèn.

Theo chóng t«i, cã lÏ nghÒ s¶n xuÊt t«m gièng mang tÝnh chÊt ®Æc thï ®· chi phèi toµn bé mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña mét tr¹i t«m gièng.

1.1 ThiÕt kÕ x©y dùng c¸c h¹ng môc c«ng tr×nh tr¹i t«m gièng:

a. Nh÷ng thiÕt kÕ hiÖn nay:

29

HiÖn nay hÇu hÕt c¸c tr¹i t«m gièng ®Òu thiÕt kÕ x©y dùng trong khu«n viªn ®Êt kho¶ng 500 m2 theo c¸ch bè trÝ mÆt b»ng tËp thÓ vµ qui m« bÓ ­¬ng Êu trïng nh­ sau:

a1. Bè trÝ c¸c h¹ng môc c«ng tr×nh theo mÆt b»ng tËp thÓ:

Theo c¸ch bè trÝ c¸c h¹ng môc c«ng tr×nh tr¹i t«m gièng hÞªn nay th× tÊt c¶ bÓ ®Î vµ ­¬ng Êu trïng ®Òu lµm trong nhµ cã m¸i che vµ t­êng bao, bÓ läc vµ chøa n­íc, bÓ nu«i t¶o n»m bªn ngoµi, bÓ nu«i t«m mÑ n»m c¸ch biÖt víi hÖ thèng b·i ­¬ng nu«i. TÊt c¶ c¸c tr¹i t«m gièng ®Òu x©y dùng gÇn bê biÓn, b¬m n­íc trùc tiÕp tõ biÓn, hÖ thèng bÓ ­¬ng Êu trïng, x©y dùng thµnh 2-4 bÓ ®Ó tiÕt kiÖm vËt liÖu.

a2. KÝch th­íc c¸c h¹ng môc c«ng tr×nh tr¹i t«m:

* BÓ cho ®Î: 0,5 - 2 m3, d¹ng h×nh trßn hay h×nh vu«ng, h×nh ch÷ nhËt, chiÒu cao kh«ng qu¸ 1m

* BÓ ­¬ng nu«i Êu trïng: ®a sè tr¹i x©y dùng bÓ cã thÓ tÝch tõ 5-7m3/1 bÓ, rÊt Ýt tr¹i x©y dùng bÓ ­¬ng cã kÝch th­íc lín h¬n hay nhá h¬n.

* BÓ chøa n­íc vµ läc n­íc ®­îc x©y thµnh mét côm, bÓ läc n»m trong hay n»m trªn bÓ chøa. ThÓ tÝch bÓ chøa, chiÕm tõ 1/2 tæng m3 bÓ ­¬ng, thÓ tÝch bÓ läc n­íc tõ 0,5-3 m3.

* BÓ nu«i t¶o: 0,5 -3 m3

* BÓ nu«i t«m mÑ: 3-5 m3

b. ThiÕt kÕ x©y dùng tr¹i s¶n xuÊt t«m gièng cã c«ng suÊt tõ 5-10 triÖu P10 ®Õn P15 / n¨m:

b1. VÞ trÝ x©y dùng:

§Ó ph¸t huy hiÖu qu¶ cña mét tr¹i s¶n xuÊt t«m gièng, vÞ trÝ x©y dùng tr¹i ph¶i b¶o ®¶m c¸c yªu cÇu sau:

- Nguån n­íc: n­íc trong s¹ch kh«ng bÞ nhiÔm bÈn c«ng nghiÖp hay c¸c chÊt ®éc h¹i, xa khu sinh ho¹t d©n c­ cµng tèt, cã ®é muèi æn ®Þnh quanh n¨m (33 - 35%o). §é trong n­íc, pH trung tÝnh hay h¬i kiÒm

- Cã nguån t«m mÑ dåi dµo ®Ó cung cÊp cho tr¹i gièng.

- Tr¹i t«m gièng nªn x©y dùng ë nh÷ng vïng cã nghÒ nu«i vµ ­¬ng t«m ph¸t triÓn m¹nh ®Ó thô©n lîi cho viÖc tiªu thô s¶n phÈm.

- TiÖn lîi vÒ giao th«ng ®i l¹i, tèt nhÊt nªn cã ®iÖn.

b2 ThiÕt kÕ x©y dùng c¸c h¹ng môc c«ng tr×nh:

* BÓ läc n­íc:

Yªu cÇu kü thuËt cña b·i läc n­íc lµ c«ng tr×nh ®¸y bÓ läc ph¶i cao h¬n thµnh bÓ chøa kho¶ng 10 cm hay nãi c¸ch kh¸c lµ ph¶i ®Æt bÓ läc lµm sao t¹o ®­îc thÕ n¨ng lín ®Ó n­íc ch¶y tõ bÓ läc qua bÓ chøa. BÓ läc n­íc ®Æt ngoµi trêi n¬i cã c­êng ®é chiÕu s¸ng n¾ng m¹nh tèi ®a trong ngµy.

* BÓ chøa vµ xö lý n­íc:

ThÓ tÝch b»ng 1/2 -1/3 tæng sè mÐt khèi bÓ ­¬ng trong tr¹i. Co thÓ x©y thµnh 2-3 ng¨n ®Ó thô©n lîi trong qu¸ tr×nh x©y dùng. §èi víi nh÷ng n¬i cã ®iÖn, bÓ chøa

30

cã thÓ x©y næi hay x©y ch×m, nh­ng nh÷ng n¬i kh«ng cã ®iÖn, bÓ chøa ph¶i x©y dùng trªn nÒn mãng cao ®Ó n­íc tõ bÓ chøa ch¶y vµo bÓ ­¬ng nu«i Êu trïng.

* BÓ cho ®Î:

V = 1,5 - 2,3 m3

h = 0,8 m

BÓ x©y theo d¹ng h×nh trßn hay h×nh vu«ng

* BÓ ­¬ng nu«i Êu trïng:

Lo¹i V = 5-7 m3 Lo¹i V = 2 m3

h = 1,1 m 2R = 1,6 m

Sè l­îng tõ 6-8 bÓ h = 1,1

Sè l­îng 8-10 bÓ.

§Ó tÞªn lîi thao t¸c, tiÕt kiÖm vËt liÖu, h¹n chÕ sù lÊy lan cña bÖnh tËt, bÓ ­¬ng nu«i Êu trïng nªn x©y thµnh tõng nhãm, mçi nhãm 2 bÓ chung mét tÇng gi÷a, ®¸y bÓ nghiªng 2% vÒ phÝa læ tho¸t, d¹ng bÓ h×nh vu«ng, triÖt tiªu gãc.

* BÓ nu«i t¶o

Lo¹i V = 1m3

h = 1m.

Tæng sè m3 bÓ nu«i t¶o b»ng 1/4 - 1/6 tæng sè m3 ­¬ng Êu trïng.

* BÓ nu«i t«m mÑ:

§èi víi tr¹i cã qui m« nhá, bÓ nu«i t«m mÑ cã thÓ tÝch 3-4 m3, h = 0,8 -1m lµ hîp lý

1.2 Trang thiÕt bÞ cÇn thiÕt:

B¶ng 11: c¸c thiÕt bÞ cÇn thiÕt cho mét tr¹i t«m gièng

Stt Tªn VTTB Qui c¸ch Sè l­îng (c¸i) Ghi chó

1. M¸y b¬m n­íc biÓn 1 - 1,5 CV 1

2. M¸y b¬m n­íc ngät 0,5 -1 CV 1

3. M¸y sôc khÝ bao gåm:

- M« t¬

- §Çu nÐn h¬i

- B×nh chøa

- M¸y næ

0,5 -1 CV

0,6 m3/min

1

1

NÕu dïng airploweer th×

cÇn 2 c¸i

4. L­íi phï du:

- L­íi läc t¶o

- L­íi thay n­íc 2

30-40

Gass 68

Gass 27

Mua theo yªu cÇu sö dông mçi lo¹i cã

kÝch th­íc kh¸c nhau

31

- L­íi läc artemia

- L­íi thay n­íc P

- L­íi läc thøc ¨n cho Z, M, P

5 Ho¸ chÊt c¬ b¶n

- NaNO3 hoÆc KNO3

- K2HPO4 hay Na2HPO4

- K2SiO3 hay Na2SiO3

- FeCl3 - EDTA

- formol - chlorin

- Thuèc kh¸ng sinh

Mua theo yªu cÇu sö dông

6. Dông cô chuyªn dïng: d©y dÉn khÝ, ®¸ bät, ch¹c, èng xiphon, èng dÉn n­íc, thïng, ca, x«, thau nhùa, m¸y xay sinh tè, c©n 0,1 g, nhiÖt kÕ, pH, khóc x¹ kÕ, bÕp ®iÖn, dông cô c©n ®iÖn

7. C¸c lo¹i thøc ¨n cho Z, M, vµ P

32

H×nh 17: MÆt b»ng tæng thÓ bè trÝ h¹ng môc c«ng tr×nh tr¹i t«m gièng (5-10 triÖu P10-P15/n¨m

33

H×nh 18: Bè trÝ h¹ng môc c«ng tr×nh tr¹i t«m gièng