"Central Greek painted Ware" from the ancient agora of Thessaloniki/ Κεραμική με γραπτό διάκοσμο από την αρχαία αγορά Θεσσαλονίκης

1

FLORA KARAYIANNI

Central Greek Painted Ware from the Ancient Agora of Thessaloniki

Excavations in the Ancient Agora of Thessaloniki have brought to light a variety of pottery thatcovers a huge period from Late Hellenistic and Roman times down to the 20th c. The examplesof luxury pottery located in levels assigned to the later use phases of the site (6th c.) include agroup of vases that belong to the category of pottery with painted decoration that John Hayes hasdubbed ‘Central Greek Painted Ware’. It consists exclusively of open table vessels: dishes, traysor open bowls, the interior of which is decorated with a variety of floral or geometric motifs ren-dered in a usually red slip. Amongst the most popular decorative motifs are herring-bone pattern,hatching, winding tendrils, pine-cones, heart shapes and fish.The examples of vases with painted decoration from the Ancient Agora are associated with 6th-c. levels, and almost all of them come either from the earth deposits of the Cryptoporticus, whichwere laid down out after the abandonment of the Agora in the 5th c. and its conversion into a ci-stern, or from the latest levels connected with the functioning of the shops. According to the ex-cavation record, the terminus ante quem for this is the first half of the 6th c. A fairly large numberof sherds of this category comes from excavation levels dating from the same period in sectionsΓ and Λ of the east wing, which have been dated to the 6th c. on the basis of the small finds.The limited dissemination of pottery of this kind in Thessaloniki and neighbouring areas, com-bined with study of the material from the Agora, suggests that these specific pottery fragments arenot part of the uniform output of a nearby workshop, but isolated imports from some other majorcentre. This centre is conceivably Nea Anchialos, where a pile of 80 dishes of this category hasbeen located; these are of exceptional quality and have a uniform character in terms of the com-position of the fabric, the decorative motifs, and the way in which the decoration is executed.Although the site on which these dishes were found seems certainly not to be the site of the work-shop in which they were produced, their discovery all together in a building with storerooms is aclear indication that this was at least one of the places in which they were sold. When this is takentogether with the fact that the sites at which dishes of this category have been found, other thanThessaloniki, cover a wide area close to Nea Anchialos, this is perhaps a sure indication that theproduction centre was in this town, or somewhere nearby, and that they were exported from itmainly, by sea routes to the major ports of the period. In the following centuries, vases with painteddecoration were also produced in other towns, such as Gortyn, Heraklion and Pseira, at work-shops that have their own characteristic features, distinguishing them from the Nea Anchialosworkshop.

Κεραµική µε γραπτό διάκοσµοαπό την Αρχαία Αγορά της Θεσσαλονίκης*

Δρ Φλώρα Καραγιάννη11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

* Ευχαριστώ θερµά την ανασκαφέα κ. Π. Αδάµ-Βελένη για την παραχώρηση του υλικού προς µελέτη,καθώς και την προϊσταµένη της ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ κ. Λ. Αχειλαρά και την αρχαιολόγο κ. Κ. Τζαναβάρη που διευ-κόλυναν την πρόσβασή µου στο χώρο όπου φυλάσσονται τα σύνολα κεραµικής της Αρχαίας Αγοράς. Επίσης,για τη βοήθειά τους στη σχεδιαστική και φωτογραφική τεκµηρίωση του υλικού ευχαριστώ τους συναδέλφουςκ. Στ. Ζαχαριάδη, Χρ. Κούντουρα και Μ. Φάλλια.

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Η Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ2

Λέξεις-«κλειδιά»: Θεσσαλονίκη / Παλαιοχριστιανική περίοδος / επιτραπέζια αγγεία / κερα-µική µε γραπτό διάκοσµο, Central Greek painted ware

Η Αρχαία Αγορά αποτελεί έναν από τους καλύτερα ερευνηµένους αρχαιολογικούς χώ-ρους της Θεσσαλονίκης, ο οποίος έχει φέρει στο φως το µεγαλύτερο οικοδοµικό σύνολο τηςρωµαϊκής και παλαιοχριστιανικής πόλης. Οι ανασκαφικές έρευνες, οι οποίες ξεκίνησαν στιςαρχές της δεκαετίας του ΄60 και, µε αρκετές διακοπές ενδιάµεσα, συνεχίστηκαν ως τις µέρεςµας, έχουν αποκαλύψει το διοικητικό κέντρο της πόλης, όπως αυτό οργανώθηκε στα αυτο-κρατορικά χρόνια. Το ορατό σήµερα τµήµα της περιλαµβάνει κτίρια που στέγαζαν δηµόσιεςυπηρεσίες, όπως το αρχείο των εγγράφων, το νοµισµατοκοπείο και το ωδείο-βουλευτήριο. Πε-ριλαµβάνει επίσης το µεγαλύτερο τµήµα της πλατείας µε τις διπλές κιονοστήριχτες στοές καιτη διπλή υπόγεια θολοσκεπή στοά (Cryptoporticus), σε επαφή µε την οποία αναπτύσσεταιζώνη µε καταστήµατα δίπλα στην εµπορική οδό1.

Τα κινητά ευρήµατα, ιδιαίτερα η κεραµική, καλύπτουν µια µακραίωνη περίοδο από τουςύστερους ελληνιστικούς µέχρι και τους όψιµους µεταβυζαντινούς χρόνους. Με εξαίρεση τααγγεία ή τα όστρακα των ανωτέρων ανασκαφικών στρωµάτων που περιήλθαν στο χώρο τηςαγοράς από τα ψηλότερα µέρη της πόλης, λόγω της κατωφέρειας, µεγάλες ποσότητες απόσχεδόν όλα τα είδη της κεραµικής µπορούν να σχετιστούν µε συγκεκριµένα στρώµατα χρή-σης και λειτουργίας των επιµέρους χώρων του συγκροτήµατος.

Με βάση τα αρχαιολογικά δεδοµένα, από τις οψιµότερες φάσεις χρήσης του χώρου είναιη περίοδος 5ου-6ου αι., όταν πλέον η αρχαία αγορά είχε πάψει να λειτουργεί ως διοικητικόκέντρο2 και αποτελούσε ένα τεράστιο εργοτάξιο µε µεγάλους ασβεστόλακκους3 και σπορα-δική χρήση των επιµέρους χώρων. Από τις αρχικές λειτουργίες της διατηρήθηκε µόνο εκείνητων εµπορικών καταστηµάτων, τα οποία χρησιµοποίησαν ως αποθηκευτικό χώρο τους τηνκρυπτή στοά µέχρι τον 6ο αι., οπότε η στοά µετατράπηκε σε µια τεράστια δεξαµενή. Από τηντελευταία αυτή περίοδο, σώθηκε µια τεράστια ποικιλία θραυσµάτων που ανήκουν σε αγγείααποθηκευτικά, κυρίως αµφορείς, µαγειρικά και επιτραπέζια σκεύη. Ανάµεσα στα αγγεία τηςτελευταίας κατηγορίας αξίζει να µνηµονεύσουµε έναν εξαιρετικά µεγάλο αριθµό πινακίωνπου ανήκουν στις κατηγορίες των Roman Slip Wares και κυρίως στα Late Roman C (Pho-caean) και στα Αfrican Red Slip Ware, τα οποία εισήχθησαν στη Θεσσαλονίκη από τα µεγάλακέντρα παραγωγής των περιοχών γύρω από τη Μεσόγειο, κυρίως τα µικρασιατικά και βο-ρειοαφρικανικά παράλια.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την παραγωγή κεραµικής αυτής της περιόδου παρουσιάζουνορισµένα τµήµατα αγγείων µε γραπτό διάκοσµο, τα οποία ανήκουν στην κατηγορία κεραµι-κής που ο John Hayes, στη γνωστή µελέτη του για την υστερορωµαϊκή κεραµική, έχει ονο-µάσει «Central Greek Painted Ware»4.

Τα σωζόµενα θραύσµατα προέρχονται από επιτραπέζια αγγεία, στο σύνολό τους πινά-κια, δίσκους ή ανοιχτές κούπες, τα οποία είναι κατασκευασµένα από πηλό καλής ποιότηταςκαι φέρουν γραπτό διάκοσµο µε ερυθρό ή καστανέρυθρο χρώµα. Συνήθως, γύρω από τον

1. Για την Αρχαία Αγορά βλ. ενδεικτικά: Γ. Βελένης, «Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης», ΑΑΑ 23-28 (1990-95), 129-42. Γ. Βελένης και Π. Αδάµ-Βελένη, Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1997. Π. Αδάµ-Βε-λένη (επιµ.), «Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης», Πρακτικά Διηµερίδας 1 – Εργασίες των ετών 1989-1999,Θεσσαλονίκη, 7-8 Ιουλίου 1999, Θεσσαλονίκη 2001.

2. Βελένης, ό.π., 139-40.3. Α. Βαλαβανίδου, «Εργαστηριακές χρήσεις στον χώρο της Αρχαίας Αγοράς Θεσσαλονίκης», Πρα-

κτικά Διηµερίδας, ό.π. (σηµ. 1), 119-30.4. Hayes, LRP, 412-13.

ΦΛΩΡΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ 3

πυθµένα του αγγείου διατάσσονται ακτινωτά, φυτικά ή γεωµετρικά µοτίβα, τα οποία περι-λαµβάνουν ποικιλία ελισσόµενων βλαστών ή πλεγµάτων. Συχνά, τη διακόσµηση συµπλη-ρώνουν θέµατα από το φυσικό ή ζωικό βασίλειο, και κυρίως ψάρια και πουλιά. Οµόκεντρεςταινίες ερυθρού χρώµατος κοσµούν τον πυθµένα ή αντίστοιχα το χείλος του αγγείου, προσ-δίδοντας έντονα την εντύπωση του ερυθρού χρώµατος ως κυρίαρχη στη διακόσµηση.

Τα δείγµατα αγγείων από την Αρχαία Αγορά αντιπροσωπεύουν επάξια την κατηγορίατης κεραµικής µε γραπτό επίχρισµα. Το πινάκιο µε αρ. καταγρ. ΡΑ 4505 (πίν. 1α) αποτελεί ένααπό τα καλύτερα σωζόµενα πινάκια που φέρουν διακόσµηση αυτού του τύπου. Από τον πυθ-µένα του ξεκινούν σταυρωτά ακτινωτά διαταγµένες τέσσερις ιχθυάκανθες, οι οποίες εναλ-λάσσονται µε αντίστοιχο αριθµό µοτίβων που θα µπορούσε να θεωρηθεί ότι µιµούνται ιχθύες.Η άνω επιφάνεια του εξωστρεφούς χείλους του αγγείου κοσµείται κι αυτή µε ένα γνωστό, γιατα αγγεία αυτής της κατηγορίας, µοτίβο, που συνίσταται σε διπλά οµόκεντρα ηµικύκλια επα-ναλαµβανόµενα σε όλη την περιφέρεια του χείλους5. Με ανάλογο θέµα κοσµούνταν και το πι-νάκιο ΡΑ 12666 (πίν. 1β), από το οποίο όµως σώζεται µόνο τµήµα του σώµατος. Αντίστοιχα,το θέµα των οµόκεντρων ηµικυκλικών µοτίβων απαντά και σε κούπα της ίδιας κατηγορίας,που όµως δεν φέρει διάκοσµο στο εσωτερικό του σώµατός της (ΡΑ 4554) (πίν. 1γ).

Στα τµήµατα πινακίων µε αρ. καταγρ. ΡΑ 4251 (σχ. 1) (πίν. 2α) και ΡΑ 12658 (πίν. 2β),η οργάνωση του διακόσµου παραµένει η ίδια, µε τη διαφορά ότι το µοτίβο της ιχθυάκανθαςεναλλάσσεται µε κατακόρυφες ταινίες πλέγµατος, και το χείλος έχει απλά επιχριστεί µε ερυ-θρό χρώµα6.

Αρκετά θραύσµατα αγγείων αυτής της κατηγορίας επαναλαµβάνουν τα ανωτέρω θέ-µατα, καθώς διασώζουν µοτίβα όπως αυτό της ιχθυάκανθας7 [ΡΑ 12659 (σχ. 2) (πίν. 3α), ΡΑ12660 (σχ. 3) (πίν. 3β), ΡΑ 12661 (σχ. 4) (πίν. 3γ), ΡΑ 12664, ΡΑ 12667 (πίν. 3δ), ΡΑ 12668(πίν. 3ε], πλέγµατα8 [ΡΑ 12662 (πίν. 4α), ΡΑ 12663 (πίν. 4β), ΡΑ 12665 (σχ. 5) (πίν. 4γ)] ήάλλα ελικοειδή µοτίβα (ΡΑ 12669, ΡΑ 12670), συνδυαζόµενα µε γεωµετρικά θέµατα όπωςαυτό των οµόκεντρων τριγώνων (ΡΑ 12672) (σχ. 6) (πίν. 4δ).

Στο πινάκιο µε αρ. καταγρ. ΡΑ 12671 (πίν. 5α), ο πυθµένας του αγγείου φέρει οµόκεν-τρους κύκλους ερυθρού χρώµατος, ενώ η υπόλοιπη επιφάνεια κοσµείται µε σπείρα και ωοει-δές µοτίβο που γεµίζει µε πλέγµα· πρόκειται πιθανώς για το µοτίβο της κουκουνάρας9.Ανάλογο µοτίβο σώζει και το θραύσµα µε αρ. καταγρ. ΑΑ 3354 (πίν. 5β).

Στο πινάκιο µε αρ. καταγρ. ΡΑ 4510 (πίν. 5γ), η εσωτερική επιφάνεια κοσµείται µε φυ-τικά θέµατα, όπως καρδιόσχηµα φύλλα10 και ελισσόµενους βλαστούς. Ανάλογο καρδιόσχηµοµοτίβο σώζεται στο εσωτερικό του πινακίου µε αρ. καταγρ. ΡΑ 12674 (πίν. 5δ).

Από τα πιο ενδιαφέροντα δείγµατα κεραµικής αυτής της κατηγορίας είναι το θραύσµα

5. Ανάλογα µοτίβα κοσµούν το χείλος αγγείου από τη Νέα Αγχίαλο. (βλ. Κατάλογος Έκθεσης: Ώρες Βυ-ζαντίου. Η καθηµερινή ζωή στο Βυζάντιο, Αθήνα 2002, 315, αρ. 344).

6. Ανάλογα παραδείγµατα βλ. G. Daux, «Chronique des fouilles et de travaux de l’Ecole Françaised’Athènes en 1968, Argos», BCH 93 (1969), 982, εικ. 25.

7. Ανάλογα παραδείγµατα βλ.: P. Amandry, L. Lerat και J. Pouilloux, «Chronique des fouilles. Delphes»,BCH 74 (1950), 327, εικ. 39. Π. Λαζαρίδης, «Ανασκαφαί Νέας Αγχιάλου», ΠΑΕ 1965, πίν. 10α. P. Pétridis,«Delphes dans l’Antiquité tardive: première approche topographique et céramologique», BCH 121.2 (1997),695, εικ. 16. J. Eiwanger, Demetrias VI. Keramik und Kleinfunde aus der Damokratia – Basilika in Demetrias,τ. II, Bonn 1981, πίν. 10-11.

8. Eiwanger, ό.π., πίν. 12.9. Μοτίβα κουκουνάρας κοσµούν τα πινάκια της Αγχιάλου. Βλ. Ώρες Βυζαντίου, ό.π., (σηµ. 5), 315.10. Ανάλογα παραδείγµατα βλ.: P. Aupert, «Objets de la vie quotidienne à Argos en 585 ap. J.C.», BCH

Suppl. 6 (1980), 420-21, εικ. 37, ΙΙ 5,3. Ώρες Βυζαντίου, ό.π., (σηµ. 5), 315.

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Η Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ4

πινακίου µε αρ. καταγρ. ΡΑ 12673, που σώζει απεικόνιση ψαριού, µε το κεφάλι του στραµ-µένο προς το χείλος του αγγείου (σχ. 7) (πίν. 5ε).

Τα σωζόµενα δείγµατα της κεραµικής µε γραπτό επίχρισµα που έχουν έρθει στο φως απότις ανασκαφές τηςΑρχαίαςΑγοράς δεν εµπλουτίζουν µόνο τις γνώσεις µας για το θεµατολόγιο τηςδιακόσµησης, αλλά προσφέρουν και πολύτιµα στοιχεία για τη χρονολόγηση αυτού του είδους τηςκεραµικής, για την οποία έχει υποστηριχθεί ότι κυµαίνεται από τον 6ο αι.11 έως και τον 7ο-8ο αι.12

Για τη χρονολογική κατάταξη των δειγµάτων της Αγοράς έχει σηµασία να δει κανείς τηνπροέλευσή τους και τον συσχετισµό τους µε τα ανασκαφικά στρώµατα. Τα περισσότερα απότα θραύσµατα προέρχονται είτε από την επίχωση του Cryptoporticus, µετά την εγκατάλειψητης Αγοράς µέσα στον 5ο αι. και τη µετατροπή του σε κινστέρνα13, είτε από τα καταστήµαταπου λειτουργούσαν νότια από την κλειστή στοά και µάλιστα από τα στρώµατα που σχετί-ζονται µε τα τελευταία δάπεδα χρήσης τους. Η τελευταία αυτή φάση λειτουργίας των κατα-στηµάτων µε βάση τα ανασκαφικά δεδοµένα έχει ως terminus ante quem το α΄ µισό του 6ουαι., και σχετίζεται µε µια περίοδο όπου τα ανοίγµατα προς την κλειστή στοά είχαν σφραγι-στεί, καθώς το Cryptoporticus λειτουργούσε ως κινστέρνα14.

Ένας επίσης, αρκετά µεγάλος αριθµός οστράκων της κεραµικής µε γραπτό διάκοσµοπροέρχεται από ίδιας εποχής ανασκαφικά στρώµατα των τοµέων Γ15 και Λ της ανατολικήςπτέρυγας που έχουν χρονολογηθεί βάσει κινητών ευρηµάτων στον 6ο αι.

Η απόδοση της κεραµικής µε γραπτό επίχρισµα από την Αρχαία Αγορά στον 6ο αι., επι-βεβαιώνει την αρχική χρονολόγηση που είχε προταθεί από τον John Hayes, ενώ η ανεύρεσήτης στη Θεσσαλονίκη, θέτει ξανά τον προβληµατισµό γύρω από τον τόπο προέλευσης ή κα-τασκευής όλων αυτών των αγγείων.

Αυτό που αξίζει να επισηµανθεί καταρχήν σχετικά µε το ζήτηµα της προέλευσης τωναγγείων αυτών είναι η ενδιαφέρουσα διαπίστωση ότι παρά το µεγάλο αριθµό ανασκαφώνπου διεξάγονται σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο σε θέσεις µε διάρκεια ζωής σε όλη την πα-λαιοχριστιανική περίοδο, και µέχρι τους σκοτεινούς αιώνες, τα δείγµατα της συγκεκριµένηςκεραµικής σπανίζουν ή απουσιάζουν εντελώς. Με βάση το δηµοσιευµένο υλικό, είµαστε σεθέση να γνωρίζουµε ότι κεραµική της κατηγορίας αυτής δεν έχει έρθει στο φως ή τουλάχιστονδεν έχει δηµοσιευτεί, σε καµία θέση της ηπειρωτικής κεντρικής16, βόρειας και δυτικής Ελ-λάδας, ενώ, αντίθετα, έχει εντοπιστεί σε παραθαλάσσιες πόλεις (Θεσσαλονίκη17, Νέα Αγ-

11. Hayes, LRP, 413.12. Ν. Πούλου-Παπαδηµητρίου, «Βυζαντινή κεραµική από τον ελληνικό νησιωτικό χώρο και από την

Πελοπόννησο (7ος-9ος αι.). Μια πρώτη προσέγγιση, στο: Οι σκοτεινοί αιώνες του Βυζαντίου (7ος-9ος αι.),[Διεθνή Συµπόσια 9], Αθήνα 2001, 236-37.

13. Π. Αδάµ-Βελένη, «Η δεκάχρονη πορεία εργασιών στην Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης 1989-1999»,Πρακτικά Διηµερίδας, ό.π., (σηµ. 1), 31.

14. Αικ. Μπόλη – Γ. Σκιαδαρέσης, «Η στρωµατογραφία στη νότια πτέρυγα», Πρακτικά Διηµερίδας, ό.π.,(σηµ. 1), 95-96.

15. Από τον Τοµέα Γ, και ειδικότερα από το «δωµάτιο 1» προέρχεται το πινάκιο µε αρ. καταγρ. 4505.Σύµφωνα µε τους ανασκαφείς, η κεραµική που προήλθε από το χώρο αυτό, ο οποίος πιθανότατα χρησίµευεως αποθέτης, περιλάµβανε µεγάλη ποσότητα αβαφών αγγείων, κυρίως αµφορέων, λυχναριών και πινακίων τηςκατηγορίας African Red Slip Ware που χρονολογούνται στον 6ο αι. (βλ. Β. Καλάβρια – Αικ. Μπόλη, «Η στρω-µατογραφία στην ανατολική πτέρυγα», Πρακτικά Διηµερίδας, ό.π., (σηµ. 1), 48).

16. Στις εξαιρέσεις ανήκει το τµήµα πινακίου αυτής της κατηγορίας µε διακόσµηση ιχθυάκανθας καικατακόρυφης ταινίας πλέγµατος, που εντοπίστηκε σε ανασκαφές της 7ης ΕΒΑ στη Δολίχη Ελασσόνας (αδη-µοσίευτο). Ευχαριστώ τον ανασκαφέα κ. Σπ. Κουγιουµτζόγλου που έθεσε στη διάθεσή µου φωτογραφία τουπινακίου.

17. Φ. Καραγιάννη, «Κινητά ευρήµατα πρώτης ανασκαφικής περιόδου. Το δείγµα των ετών 1970-

ΦΛΩΡΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ 5

χίαλο18, Δηµητριάδα19), ή σε θέσεις που βρίσκονται κοντά σε λιµάνια (Άργος20, Αθήνα, Δελ-φοί21). Οι οµοιότητες των διακοσµητικών µοτίβων ανάµεσα στα αγγεία των περιοχών είναι εµ-φανείς και µαρτυρούν πιθανότατα την κοινή προέλευσή τους.

Από όλες τις θέσεις που διαθέτουν αγγεία µε γραπτό διάκοσµο, η Θεσσαλονίκη, η οποίαήταν αναµφίβολα το σηµαντικότερο διοικητικό, οικονοµικό και εµπορικό κέντρο της ευρύ-τερης περιοχής, θα µπορούσε να διεκδικεί την πατρότητα αυτής της κεραµικής. Ήδη για τηνπερίοδο που µελετούµε, είναι ανασκαφικά βεβαιωµένη η ύπαρξη πολλών κεραµικών εργα-στηρίων εντός της πόλης. Για παράδειγµα, γνωρίζουµε από τις πρόσφατες ανασκαφές ότι ηΑρχαία Αγορά τον 6ο αι. είχε µετατραπεί σε ένα µεγάλο εργοτάξιο ανεύρεσης πηλού για τηνκατασκευή κεραµικών αντικειµένων22. Ωστόσο, µέχρι σήµερα δεν έχει διαπιστωθεί ανασκα-φικά στη Θεσσαλονίκη η ύπαρξη των ή του εργαστηρίου που παρήγαγε τη συγκεκριµένη κε-ραµική, η οποία αποτελείται από αγγεία µε γραπτό διάκοσµο του τύπου «Central GreekPainted Ware». Ακόµη όµως κι αν η µη εύρεση του εργαστηρίου δεν µπορεί να θεωρηθείασφαλές κριτήριο, η σχεδόν ανύπαρκτη διάδοση κεραµικής της κατηγορίας αυτής στις όµο-ρες µε τη Θεσσαλονίκη περιοχές, και ακόµη περισσότερο, οι µικρές ποσότητες θραυσµάτωναπό αγγεία αυτού του τύπου ακόµη και στην ίδια τη Θεσσαλονίκη, είναι στοιχεία που δενµπορούν να θεωρηθούν τυχαία.

Η ίδια η µελέτη του υλικού της Αγοράς καταδεικνύει ότι τα συγκεκριµένα θραύσµατααγγείων δεν παρουσιάζουν οµοιοµορφία µεταξύ τους ούτε ως προς τη σύσταση του πηλού,ούτε ως προς τα σχήµατα των αγγείων, ενώ ακόµη και τα διακοσµητικά µοτίβα παρουσιάζουνµεγάλη ποικιλία στην εκτέλεσή τους. Τα στοιχεία αυτά αποµακρύνουν την πιθανότητα νααποτελούν την ενιαία παραγωγή ενός τοπικού ή και κοντινού εργαστηρίου και οδηγούν στησκέψη ότι η διαφορετικότητά τους οφείλεται στο γεγονός ότι αποτελούσαν µεµονωµένα προ-ϊόντα εισαγωγής από κάποιο ή κάποια άλλα µεγάλα κέντρα παραγωγής.

Από τις υπόλοιπες θέσεις στις οποίες έχουν εντοπιστεί αγγεία αυτής της κατηγορίας,αυτή που παρουσιάζει τις περισσότερες πιθανότητες να σχετίζεται µε το κέντρο αυτής της πα-ραγωγής είναι η Νέα Αγχίαλος23. Εκεί εντοπίστηκε σωρός από 80 πινάκια αυτής της κατηγο-ρίας24, τα οποία είναι εξαιρετικής ποιότητας και παρουσιάζουν ενιαία χαρακτηριστικά ως

1973», Πρακτικά Διηµερίδας, ό.π., (σηµ. 1), 152, εικ. 12.18. Λαζαρίδης, Ανασκαφαί, ό.π., (σηµ. 7), 16, πίν. 10α.19. Eiwanger, Demetrias, ό.π., (σηµ. 7), 40-42, πίν. 11-12.20. Daux, «Chronique des fouilles», ό.π., (σηµ. 6), 982, εικ. 25. Aupert, «Objets», ό.π., (σηµ. 10), 420-

21, εικ. 37.21. Amandry, Lerat και Pouilloux, «Chronique des fouilles», ό.π., (σηµ. 7), 327, εικ. 39. Pétridis,

«Delphes», ό.π. (σηµ. 7), σ. 693, 695, εικ. 16. Του ιδίου, «Ateliers de potiers protobyzantins à Delphes», στο:Πρακτικά 7ου Διεθνούς Συνεδρίου Μεσαιωνικής Κεραµικής της Μεσογείου, Θεσσαλονίκη, 11-16 Οκτωβρίου1999, Αθήνα 2003, 445.

22. Βαλαβανίδου, «Εργαστηριακές χρήσεις», ό.π., (σηµ. 3), 119 κ.ε.23. Ο Hayes πρώτος υποστήριξε την «Central Greek origin» της κεραµικής αυτού του τύπου (Hayes,

LRP, 413). To 1997 ο Π. Πετρίδης στη µελέτη του για την κεραµική της ύστερης αρχαιότητας από τους Δελ-φούς υποστήριξε ότι «le lieu de production doit se trouver à Thèbes de Phthiotide (Néa Anchialos) (Pétridis,«Delphes», ό.π. (σηµ. 7), 693). Τα πρόσφατα ευρήµατα από την Αγχίαλο επιβεβαιώνουν την αναζήτηση τουεργαστηρίου σε κάποια θέση πολύ κοντά στο θεσσαλικό λιµάνι. Από την άλλη, η µελέτη του υλικού της Θεσ-σαλονίκης καταδεικνύει ότι η µακεδονική πρωτεύουσα ήταν µάλλον κέντρο εισαγωγής και διάδοσης, και όχικέντρο παραγωγής των αγγείων αυτής της κατηγορίας.

24. Βλ. συνεργασία Α. Ντίνα στον παρόντα τόµο. Αντιπροσωπευτικά δείγµατα περιλαµβάνονται καιστον κατάλογο της έκθεσης: Ώρες Βυζαντίου, ό.π., (σηµ. 5), 313-14.

ΦΛΩΡΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ 7

την παραγωγή αυτών των αγγείων του 6ου αι. µε την περιοχή γύρω από τη Νέα Αγχίαλο,όπου εντοπίστηκε η µεγαλύτερη ποσότητα αυτού του είδους. Μέχρις ότου ένα ακόµη τυχαίοεύρηµα, όπως το σύνολο που αποκαλύφθηκε µε αφορµή τη διάνοιξη αποχετευτικού αγωγούστην Νέα Αγχίαλο, ανατρέψει τα δεδοµένα για τον τόπο προέλευσης αυτού του υλικού, θα θε-ωρούµε ότι η Θεσσαλονίκη ήταν ένας από τους σηµαντικότερους ίσως τόπους εισαγωγήςαυτών των πινακίων, δείγµατα των οποίων σώθηκαν στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς.

Κατάλογος

1. Τµήµα πινακίου σε 10 θραύσµαταΡΑ 4505 (πίν. 1α).Τοµέας Γ, Δωµάτιο 1, Καθαρισµός βόρειαςπαρειάς.΄Υψ. 4,05 εκ., πάχ. 0,6 εκ., διάµ. β.14 εκ.,διάµ. χ. 26,5 εκ.Πηλός ανοιχτός καστανός (7.5YR 7/4).Βάση δακτυλιόσχηµη. Χείλος εξωστρεφέςοριζόντιο. Ιχθυάνακανθες και σχηµατοποι-ηµένοι ιχθύες σκούρου ερυθρού χρώµατος(5YR 5/4) εναλλάσσονται ακτινωτά γύρωαπό τον πυθµένα. Διπλά ηµικυκλικά οµόκεν-τρα µοτίβα σε παράταξη διακοσµούν την άνωεπιφάνεια του χείλους.6ος αι.

2. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12666 (πίν. 1β).2η από νότια στοά του Cryptoporticus, 6οςφωταγωγός, 2,60 µ. από την κορυφή τουτόξου.΄Υψ. 2,06 εκ., πάχ. 0,7 εκ., διάµ. β.12 εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (7.5YR 7/4).Βάση δακτυλιόσχηµη. Στο εσωτερικό του αγ-γείου σώζεται τµήµα ερυθράς (2.5YR 5/6) ιχ-θυάκανθας, που πλαισιώνεται από ιχθύες.6ος αι.Φ. Καραγιάννη, Κινητά ευρήµατα, 152, εικ. 12.

3. Θραύσµα κούπας. ΡΑ 4554 (πίν. 1γ).Cryptoporticus. Από µπάζα δυτικά του Δω-µατίου 11.Σωζ. µήκ. 15,3 εκ., σωζ. ύψ. 5,3 εκ., πάχ. 0,7εκ., διάµ. β.10 εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (5YR 7/3).Βάση δακτυλιόσχηµη. Χείλος εξωστρεφέςοριζόντιο. Εσωτερικά φέρει στρώση ερυθρούεπιχρίσµατος (2.5YR 5/4). Διπλά ηµικυκλικάοµόκεντρα ταινιωτά µοτίβα σε παράταξη δια-κοσµούν την άνω επιφάνεια του χείλους.6ος αι.

4. Τµήµα πινακίου σε 5 θραύσµατα.ΡΑ 4251 (πίν. 2α).Cryptoporticus. Δωµάτιο 7, στρώµα 2 (κάτωαπό το δάπεδο).Σωζ. µήκ. 26,5 εκ., σωζ. πλ. 6 εκ., πάχ. 0,7 εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (5YR7/4). Οµό-κεντρες ταινίες ερυθρού χρώµατος (2.5YR5/6) περιτρέχουν τον πυθµένα και το χείλος.Στο εσωτερικό η επιφάνεια κοσµείται απόδιακοσµητικά µοτίβα, ιχθυάκανθα και ται-νιωτό πλέγµα, που διατάσσονται εναλλάξακτινωτά γύρω από τον πυθµένα.6ος αι.

5. Τµήµα πινακίου σε 3 θραύσµατα.ΡΑ 12658 (πίν. 2β).Cryptoporticus, Δωµάτιο 9, στρώµα 1.Σωζ. µήκ.12,4 εκ., σωζ. πλ. 11,5 εκ., πάχ. 0,7εκ., διάµ. χ. 6 εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (7.5YR 7/4).Χείλος ενιαίο συνεχές. Κοσµείται µε ερυθράταινία (10R 5/6). Ίδιου χρώµατος µοτίβα(εναλλασσόµενες ιχθυάκανθες και πλέγµατα)ακτινωτά διαταγµένα γύρω από τον πυθµένακοσµούν το εσωτερικό του πινακίου.6ος αι.

6. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12659 (πίν. 3α).Cryptoporticus, Δρόµος µεταξύ νότιου τοίχουδωµατίου 13 και ρείθρου δρόµου, στρώµα 2.Σωζ. µήκ. 7,8 εκ., σωζ. πλ. 4,6 εκ., πάχ. 0,7εκ.Πηλός ανοιχτός καστανόφαιος (5YR 6/4). Τοθραύσµα σώζει µοτίβο σκούρας ερυθράς ιχ-θυάκανθας (2.5YR 5/6).6ος αι.

7. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12660 (πίν. 3β).1η από νότια στοά του Cryptoporticus (εσω-τερικό γέµισµα), 12ος φωταγωγός.Πηλός ανοιχτός πορτοκαλόχρωµος (5YR

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Η Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ8

7/6).Σωζ. µήκ. 7,2 εκ., σωζ. πλ. 5,9 εκ., πάχ. 0,6εκ.Σώζει τµήµα ερυθρού (10R 5/8) µοτίβου ιχ-θυάκανθας.6ος αι.Φ. Καραγιάννη, Κινητά ευρήµατα, 152, εικ. 12.

8. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12661 (πίν. 3γ).Πλατεία, Τοµέας Α11, στρώµα 1.Σωζ. µήκ. 5,7 εκ., σωζ. πλ. 3,6 εκ., πάχ. 0,6εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (5YR 6/4).Σώζεται τµήµα ερυθρού µοτίβου ιχθυάκαν-θας (2.5YR 5/6).6ος αι.

9. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12664.Cryptoporticus, Δωµάτιο 9 (ΝΔ γωνία),στρώµα 1.Σωζ. µήκ. 3 εκ., πάχ. 0,7 εκ., διάµ. β. 16 εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (7.5YR 7/4).Το σωζόµενο θραύσµα κοσµείται µε ερυθρά(2.5YR 6/6) ιχθυάκανθα.6ος αι.

10. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12667 (πίν. 3δ).1η από νότια στοά του Cryptoporticus (εσω-τερικό γέµισµα), 12ος φωταγωγός.Σωζ. µήκ. 6,5 εκ., σωζ. πλ. 5,7 εκ., πάχ. 0,7εκ., διάµ, β. 12 εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (5YR 6/6).Σώζεται τµήµα ερυθράς (2.5YR 4/6) ιχθυά-κανθας που κοσµεί το σωζόµενο θραύσµα πι-νακίου.6ος αι.Φ. Καραγιάννη, Κινητά ευρήµατα, 152, εικ. 12.

11. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12668 (πίν. 3ε).1η από νότια στοά του Cryptoporticus (εσω-τερικό γέµισµα), 12ος φωταγωγός.Σωζ. µήκ. 9,2 εκ., σωζ. πλ. 5,9 εκ., πάχ. 0,6εκ., διάµ. χ. 30,5 εκ.Πηλός ανοιχτός καστανόφαιος (5YR 6/4).Διατηρεί τµήµα σκούρας ερυθράς ταινίας πουπεριτρέχει το χείλος και τµήµα ιχθυάκανθας(2.5YR 5/4).6ος αι.Φ. Καραγιάννη, Κινητά ευρήµατα, 152, εικ. 12.

12. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12662 (πίν. 4α).Cryptoporticus, Δωµάτιο 8.Σωζ. µήκ. 7,3 εκ., σωζ. πλ. 6,1 εκ., πάχ. 0,7εκ.Πηλός ανοιχτός καστανόφαιος (5YR 6/4).Το θραύσµα σώζει σκούρα ερυθρά (5YR 5/4)ταινία περιµετρικά του χείλους και κατακό-

ρυφο ταινιωτό µοτίβο µε πλέγµα, το οποίο ξε-κινούσε ακτινωτά από τον πυθµένα.6ος αι.

13. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12663 (πίν. 4β).Πλατεία, Τοµέας Α11, στρώµα 1.Σωζ. µήκ. 4,9 εκ., σωζ. πλ. 3,4 εκ., πάχ. 0,7εκ.Πηλός πορτοκαλοκόκκινος (2.5YR 6/6).Το θραύσµα σώζει τµήµα ερυθρού ταινιωτούπλέγµατος (2.5YR 5/6) που ξεκινούσε ακτι-νωτά από τον πυθµένα.6ος αι.

14. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12665 (πίν. 4γ).Ωδείο, Τοµέας Λ, στρώµα 5.Σωζ. µήκ. 4,8 εκ., σωζ. πλ. 6 εκ., πάχ. 0,5 εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (5YR 7/6).Σώζεται τµήµα ερυθρού (2.5YR 5/6) πλέγµα-τος που κοσµεί το σωζόµενο θραύσµα πινα-κίου.6ος αι.

15. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12669.Cryptoporticus (εσωτερικό γέµισµα), 12οςφωταγωγός.Σωζ. µήκ. 9,1 εκ., σωζ. πλ. 6,9 εκ., πάχ. 1,1εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (5YR 6/6).Βάση δακτυλιόσχηµη. Το θραύσµα σώζει δια-κόσµηση µε ερυθρό (2.5YR 5/6) ελικοειδέςµοτίβο.6ος αι.

16. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12670.1η από νότια στοά του Cryptoporticus (εσω-τερικό γέµισµα), 12ος φωταγωγός.Σωζ. µήκ. 9,9 εκ., σωζ. ύψ. 3,3 εκ., πάχ. 0,7εκ. Πηλός καστανόφαιος (5YR 7/4). Το θραύ-σµα σώζει ερυθρό (2.5YR 5/4) ελικοειδές µο-τίβο.6ος αι.

17. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12672 (πίν. 4δ).Τοµέας Λ, στρώµα 4, από διαλογή κεραµικής.΄Υψ. 4,3 εκ., πάχ. 0,8 εκ., διάµ. β. 15,2 εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (5YR 7/4).Βάση δακτυλιόσχηµη. Διπλή ερυθρά (2.5YR5/6) ταινία περιβάλλει τον πυθµένα του πινα-κίου, ο οποίος κοσµείται µε οµόκεντρα τρί-γωνα σε παράταξη. Το υπόλοιπο σώµα τουπινακίου έξω από την περιοχή του πυθµένακοσµείται µε παράλληλες διαγώνιες ταινίεςκαι ιχθυάκανθα.6ος αι.

18. Θραύσµα ανοιχτού πινακίου.ΡΑ 12671 (πίν. 5α).

ΦΛΩΡΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ 9

1η από νότια στοά του Cryptoporticus, 12οςφωταγωγός (εσωτερικό γέµισµα).Σωζ. µήκ. 19,6 εκ., σωζ. πλ. 6,4 εκ., πάχ. 1εκ., διάµ. β. 13 εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (5YR7/6).Οµόκεντρες ερυθρές ταινίες (2.5YR 5/6) δια-φορετικού πάχους περιτρέχουν τον πυθµένακαι το χείλος. Ανάµεσά τους ορίζεται ζώνηπου κοσµείται µε εναλλασσόµενους ελικοει-δείς βλαστούς και κουκουνάρες.6ος αι.

19. Θραύσµα πινακίου. ΑΑ 3354 (πίν. 5β).Πλατεία. Μάρτυρας µεταξύ Ε6-Ε7 (συνέχειαΕ7 Λ1).Σωζ. µήκ. 9 εκ., σωζ. πλ. 4,9 εκ., πάχ. 0,7 εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (7.5YR 7/4).Χείλος ελαφρώς εξωστρεφές, οριζόντιο. Ερυ-θρά ταινία (2.5YR 5/4) περιτρέχει το χείλος.Τµήµα κουκουνάρας διακοσµεί το σωζόµενοθραύσµα του πινακίου.6ος αι.

20. Τµήµα πινακίου σε 6 θραύσµατα.ΡΑ 4510 (πίν. 5γ).Ωδείο. Τοµέας Γ, Δωµάτιο 1, από καθαρισµόβόρειας παρειάς.΄Υψ. 4,02 εκ., πάχ. 0,6 εκ., διάµ. χ. 28,6 εκ.,διάµ. β. 10,2 εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (7.5YR 7/4).

Χείλος εξωστρεφές ελαφρώς οριζόντιο. Ται-νία πορτοκαλόχρωµη (2.5YR 6/8) κοσµεί τοχείλος, ενώ ίδιου χρώµατος φυτικά µοτίβα(ελισσόµενοι βλαστοί που πλαισιώνουν καρ-διόσχηµο µοτίβο) γεµίζουν το εσωτερικό τουπινακίου.6ος αι.

21. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12674 (πίν. 5δ).2η από νότια στοά του Cryptoporticus (εσω-τερικό γέµισµα), 6ος φωταγωγός, βάθος 2,60µ. από κορυφή τόξου.Σωζ. µήκ. 15 εκ., σωζ. ύψ. 4,3 εκ., πάχ. 0,6εκ., διάµ. β. 10 εκ., διάµ. χ. 28 εκ.Πηλός πορτοκαλόχρωµος (5YR 6/4).Ταινία ερυθρού χρώµατος (2.5YR 4/3) περι-τρέχει το χείλος. Στο κέντρο, δύο ιχθυάκανθεςπλαισιώνουν καρδιόσχηµο µοτίβο.6ος αι.

22. Θραύσµα πινακίου. ΡΑ 12673 (πίν. 5ε).Πλατεία, Τοµέας Γ4, στρώµα 1.Σωζ. µήκ. 8,1 εκ., σωζ. πλ. 6,5 εκ., πάχ. 0,6εκ., διάµ. β. 10,2 εκ.Πηλός ανοιχτός πορτοκαλόχρωµος (5YR7/6).Το σωζόµενο θραύσµα διασώζει το κεφάλικαι τµήµα σώµατος ιχθύος αποδοσµένου µεερυθρό χρώµα (10R 5/6).6ος αι.

ΣυντομογραφίεςΑΑ: Αρχαία ΑγοράΡΑ: Ρωμαϊκή Αγορά

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Η Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ10

Σχ. 5: Θραύσµα πινακίου (ΡΑ 12665)

Σχ. 6: Θραύσµα πινακίου (ΡΑ 12672)

Σχ. 3: Θραύσµα πινακίου (ΡΑ 12660) Σχ. 4: Θραύσµα πινακίου (ΡΑ 12661)

Σχ. 1: Θραύσµα πινακίου (ΡΑ 4251) Σχ. 2: Θραύσµα πινακίου (ΡΑ 12659)

Σχ. 7: Θραύσµα πινακίου (ΡΑ 12673)

ΦΛΩΡΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ 11

Πιν. 1α-γ: Θραύσµατα αγγείων µε γραπτή διακόσµηση.

Πίν. 2α-β: Θραύσµατα πινακίων µε γραπτή διακόσµηση (ιχθύες–πλέγµατα)

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Η Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ12

Πίν. 3α-ε: Θραύσµατα πινακίων µε γραπτή διακόσµηση (ιχθυάκανθες)

ΦΛΩΡΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ 13

Πίν. 4α-δ: Θραύσµατα πινακίων µε γραπτή διακόσµηση (πλέγµατα)

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Η Γ Ι Α Τ Η Ν Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ14

Πίν. 5α-ε: Θραύσµατα πινακίων µε γραπτή διακόσµηση (βλαστοί, κουκουνάρες, καρδιόσχηµα µοτίβα, ψάρια)

ΦΛΩΡΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ 15