cdn.persiangig.comcdn.persiangig.com/preview/MggW8AruP1/درسنامه علوم قرآنی.docx · Web viewر.ك: بحار الانوار، ج 89 و 90، كتاب القرآن.

درسنامه علوم قرآنی

فهرست

مقدمه چاپ سوم

مقدمه

سخنى با اساتيد ارجمند

يادآورى چند نكته

بخش اول: كليات

هدفهاى آموزشى اين بخش

برخى از منابع مهم اين بخش

فصل اول: علوم قرآنى و سير تاريخى نگارشهاى آن

پيشگامان تدوين علوم قرآنى

مطالعه آزاد

سير تاريخى نگارشها در سدههاى مختلف

گزيده مطالب

فصل دوم: عناوين قرآن

الف( اسامى قرآن

ب( اوصاف قرآن


فصل سوم: معانى قرآن


فصل چهارم: وجه نامگذارى قرآن


فصل پنجم: عربى بودن قرآن



علت علم بودن قرآن


پرسش

پژوهش

بخش دوم: تاريخ قرآن )( وحى


برخى از منابع مهم براى مطالعه آزاد و پاسخيابى قسمت پژوهش

فصل اول: مقدمه

تعريف وحى


فصل دوم: وحى در قرآن


فصل سوم: وحى نبوى و اقسام آن

اقسام وحى نبوى


فصل چهارم: چگونگى وحى مستقيم


فصل پنجم: چگونگى وحى غيرمستقيم


پرسش

پژوهش

بخش سوم: تاريخ قرآن )( نزول قرآن



فصل اول: نزول قرآن و بعثت

آراى مختلف در زمان نزول قرآن و بعثت


فصل دوم: نزول: دفعى; تدريجى

الف( نزول دفعى

ب( نزول تدريجى

ج( رازهاى نزول تدريجى


فصل سوم: اسباب نزول

الف( تعريف اسباب نزول

ب( فوايد شناخت اسباب نزول

ج( عموميت لفظ يا خصوصيت سبب

د( ميزان اعتبار روايات اسباب نزول


فصل چهارم: آيه و سوره در قرآن

الف( معناى آيه

ب( معناى سوره

ج( فلسفه تقسيم قرآن به سورهها

د( دستهبندى سورهها

ه’( عدد سورهها، آيهها و كلمات قرآن

و( اسامى سورههاى قرآن

ز( نامگذارى: توقيف; اجتهاد



فصل پنجم: آيه و سوره، اولين و آخرين


فصل ششم: سورههاى مكى و مدنى

الف( فايده اين تقسيم

ب( ضابطه اين تقسيم

ج( ويژگىهاى سورههاى مكى و مدنى

د( جدول سورههاى مكى و مدنى

آيات مستثنيات


پرسش

پژوهش

بخش چهارم: تاريخ قرآن )( تدوين قرآن

برخى از اهداف آموزشى اين بخش


فصل اول: تدوين قرآن در زمان رسول خدا

مقدمه

مرحله حفظ قرآن

مرحله كتابت قرآن

كاتبان وحى

ابزار كتابت قرآن

چگونگى كتابت آيات قرآن

توقيفى بودن يا نبودن نظم آيات

حافظان و جامعان قرآن كريم


فصل دوم: جمعآورى على بن ابىطالب

ويژگىهاى مصحف على

سرنوشت مصحف على بن ابى طالب


فصل سوم: جمعآورى قرآن در زمان خليفه اول

مقدمه

ادله معتقدان به جمعآورى قرآن پس از رحلت پيامبر

جنگ يمامه و پيامدهاى آن

كيفيت جمع دوم )جمع در زمان ابوبكر( توسط زيد بن ثابت

ادله معتقدان به جمعآورى قرآن قبل از رحلت

جمع صحف يا مصحف؟

مصاحف صحابه

مصحف ابى بن كعب

ويژگىهاى مصحف ابى بن كعب

مصحف عبد الله بن مسعود

ويژگىهاى مصحف ابن مسعود


فصل چهارم: جمعآورى خليفه سوم

الف( انگيزه يكى كردن مصاحف

ب( تشكيل گروه توحيد مصاحف

ج( چگونگى و مراحل انجام كار

د( تعداد مصاحف عثمانى

ه’( خصوصيات مصاحف عثمانى

و( سرنوشت مصاحف عثمانى

ز( توقيفى بودن يا نبودن ترتيب سورهها

ح( نظر ائمه: در مورد جمع دوم و سوم


فصل پنجم: اعراب و اعجام قرآن

الف( خط قرآن

ب( اعراب و اعجام

اعرابگذارى

اعجام قرآن

تغيير رسم الخط قرآن

نمونههايى از رسم الخط مخصوص قرآن


پرسش

پژوهش

بخش پنجم: تاريخ قرآن )( قراءات قرآن



فصل اول: مراحل پيدايش قراءات

عوامل پيدايش اختالف قراءات


فصل دوم: عدم تواتر قراءات


فصل سوم: احرف سبعه

روايات احرف سبعه از طرق عامه

روايات احرف سبعه از طرق اماميه

ميزان اعتبار اين روايات از ديدگاه اماميه

مفاد روايات از ديدگاه عامه


انواع اختالف قراءات

الف( نظر ابن قتيبه

ب( نظر ابن جزرى

ج( نظر ابوالفضل رازى

د( نظر صبحى صالح


فصل چهارم: حصر قراءات

مقدمه

ابن مجاهد در كرسى قراءت قرآن

ابن مجاهد و قراءات سبع

قراى سبعه


شرح حال قراى سبعه

نكاتى درباره قاريان هفتگانه


فصل پنجم: ضابطه قبول قراءات


پرسش

پژوهش

بخش ششم: تحريف ناپذيرى

اهداف مورد نظر در اين بخش

برخى از منابع مهم در اين بخش

فصل اول: كليات

مقدمه

اهميت ويژه با توجه به نظرگاه شيعه

تعريف تحريف

اقسام تحريف


فصل دوم: آراى دانشمندان اسالمى

ميرزاى نورى و فصل الخطاب


فصل سوم: داليل عدم تحريف

اول: دليل قرآنى; مانند آيه حفظ و آيه عدم اتيان باطل

دوم: دليل روايى

سوم: دليل عقلى

چهارم: تحليل تاريخى

پنجم: اعجاز قرآن

ششم: شيوههاى اختصاصى و انحصارى قرآن در ايجاد مصونيت براى خويش

هفتم: وجوب قراءت يك سوره كامل پس از حمد در نمازهاى واجب روزانه

هشتم: »ذكر«بودن قرآن

نهم: استناد امامان معصوم به آيات قرآن

دهم: ضرورت تواتر قرآن


فصل چهارم: شبهات قائالن به تحريف

شبهات دوازده گانه


پرسش

پژوهش

بخش هفتم: اعجاز قرآن )مانند ناپذيرى(

هدفهاى آموزشى مورد نظر در اين بخش



مقدمه

اعجاز در لغت

اعجاز و معجزه در اصطالح

بهترين معجزه )فلسفه تنوع معجزات(

ويژگىهاى ديگر قرآن


فصل دوم: تحدى )مبارزهطلبى(

آيات تحدى در قرآن

نكاتى راجع به آيات تحدى

سير نزولى يا صعودى آيات تحدى

نظريه صرفه

معارضه با آيات تحدى


فصل سوم: ابعاد اعجاز قرآن )وجوه اعجاز(

. شخصيت پيامبر1

. فصاحت و بالغت )اعجاز بيانى(2

. آموزهها و معارف عالى )اعجاز معانى(3

. هماهنگى و عدم وجود اختالف4

. خبرهاى غيبى5

. طرح مسائل دقيق علمى6

. آفرينشهاى هنرى7

. اعجاز عددى8


پرسش

پژوهش

بخش هشتم: ناسخ و منسوخ

برخى از منابع مهم در اين زمينه

درآمد

فصل اول: سير نگارشهاى ناسخ و منسوخ )مطالعه آزاد(


فصل دوم: تعريف لغوى



فصل سوم: شروط نسخ

شرايط حكم منسوخ )حكم اول(

شرايط حكم منسوخ به )حكم دوم(

شرط ناسخ

تعريف اصطالحى


فصل چهارم: امكان و وقوع نسخ


فصل پنجم: شبهات منكران نسخ )مطالعه آزاد(


فصل ششم: اقسام نسخ

الف( نسخ تالوت و حكم

ب( نسخ تالوت بدون حكم

ج( نسخ حكم بدون تالوت


فصل هفتم: عاشقان نسخ


فصل هشتم: بررسى آيات ناسخ و منسوخ


پرسش

پژوهش

بخش نهم: محكم و متشابه

موضوعات اساسى در اين بخش


محكم و متشابه

مقدمه

فصل اول: محكم و متشابه

تعريف محكم و متشابه

تعيين محكم و متشابه )آرا و نظريات(


فصل دوم: حكمت وجود متشابهات در قرآن


فصل سوم: نمونههايى از متشابهات

مرورى بر آيات متشابه

الف( اوصاف الهى

ب( افعال الهى


فصل چهارم: تاويل

الف( تاويل چيست؟

ب( آيا علم به تاويل مختص خداوند است؟


پرسش

پژوهش

بخش دهم: هفتاد نكته درباره قرآن كريم )مطالعه آزاد(

مقدمه

هفتاد نكته قرآنى

پرسش

پژوهش

كتابنامه

مقدمه چاپ سوم

يكى از بايستههاى علzzوم قzzرآنى، تغيzzير سzzاختار متzzون قzzديمى بzzه متzzون آموزشzzى است. اكنون كه چاپ سوم »درسنامه علوم قرآنى« در فاصلهاى كمتر از يك سzzال

انتشار مىيابد و بااستقبال گسترده و دور انتظار از چاپهاى اول و دوم - بzzا توجzzه بzzه تيراژ باالى آن - و نيز انتخاب آن بzzه عنzzوان متن درسzzى از سzzوى بzzرخى از مراكzzز حوزوى و استادان دانشگاهى مواجzه گشzته اسzzت، صzادقانه بايzد اذعzان نمzود كzه گرچه در راه تدوين متنى آموزشى »درسzzنامه« گامنخسzzت را برداشzzته اسzzت امzzا هرگز ادعايى در ارائه مباحث علوم قرآنى - آنگونzzه كzzه شايسzzته و بايسzzته اسzzت -

نداشته و ندارد.

اين كوچكترين اقدام كه به فضل الهى مورد عنايت و توجه قرارگرفته است، همتى بلند مىطلبد تا بzzه مzzدد و يzzارى قzzرآن پژوهzzان و از رهگzzذر تzzذكرات و راهنمايىهzzاى صاحب نظران، چه از نظر شzzكلى و چzzه از جهت محتzzوايى گzzام بzzه گzzام بzzه هzzدف

خويش نزديكتر شود.

از آنجا كه كتاب حاضر متناسب با سه واحد درسى تنظيم شده است و باعنzzايت بzzه دوواحدىبودن اين درس در برخى از مراكز و توصيه مسؤول محترم مركز انتشارات دفترتبليغzzات اسzzالمى، انشzzاء اللzzه در آينzzده »درسzzنامه« در دو مجموعzzه مسzzتقل متناسب با يكواحد و دو واحد نيز تنظيم خواهد شد. در حال حاضر توصيه مىشود در

صورتى كه درس دو واحدى است قسمتهاى زير حذف گردد:

. بخش اول كتاب به استثناى فصل اول و دوم.1

. بخش پنجم به استثناى فصل چهارم.2

. بخش ششم به استثناى فصل سوم.3

. فصل اول از بخش هفتم.4

. فصلهاى اول، دوم، پنجم و هفتم از بخش هشتم.5

برخzzود الزم مىدانم كzzه از تمzzامى دسzzتاندركاران محzzترم انتشzzارات دفzzتر تبليغzzات اسالمى بويژه مسؤول آن، حجة االسالم والمسلمين حاج سيد محمد كاظم شzzمس

تقدير و تشكرنمايم.

و الحمد لله

حسين جوان آراسته

1420 / محرم الحرام 1378ارديبهشت

مقدمه

( ; قطعzzا اين »قzzرآن« بzzه ]آييzzنى[ كzzه خzzود1ان هذا القرآن يهدى للتى هى اقوم )پايدارتر است راهمىنمايد.

نقش »قرآن« چون در اين عالم نشسzzت نقشهاى پzzاپ و كzzاهن را شكسzzت فzzاش گويم آنچه در دل مضمر است اين كتابى نيست چيز ديگzzر اسzzت چzzون بzzه جzzان در رفت جان ديگر شود جان كه ديگzر شzد جهzان ديگzر شzود همچzو حzق پنهzان و هم پيداست اين زنده و پاينده و گوياسzzت اين انzدر او تzدبيرهاى غzرب و شzzرق قzzدرت

(2انديشه پيدا كن چو برق )

قرآن معتبرترين منبع معارف اسالم و معجzzزه جzzاودان رسzzول گzzرامى اسzzت; تنهzzا كتاب آسمانى است كzه از تحريzzف مصzzون مانzzده و بشzzر از آوردن حzتى سzzورهاى

كوچك همانند آن عاجز است. سراسر نور و روشنايى است; وانزلنا اليكم نورا مبينا ( . ضامن سعادت و سرچشمه هدايت انسان اسzzت; كتzzاب انزلنzzاه اليzzك لتخzzرج3)

( . سرتاسzzر شzzفا و رحمت اسzzت; ونzzنزل من4النzzاس من الظلمzzات الى النzzور ) ( . حقيقتى است تابناك كه از سوى خداونzzد5القرآن ماهو شفاء ورحمة للمؤمنين )

( . و مصzzونيت آن آشzzكارا تضzzمين6فرودآمzzده; وبzzالحق انزلنzzاه وبzzالحق نzzزل ) ( . بيانگر همه بايzzدها و نبايzzدها،7گشتهاست; انا نحن نزلنا الذكر وانا له لحافظون )

( . قzzرآن، در8و گشzzاينده گرههاسzzت; ونزلنzzا عليzzك الكتzzاب تبيانzzا لكzzل شzzىء ) واقعيتخويش در چنان بلندايى جاى گرفته اسzzت كzzه خzzداى بzzزرگ، از آن بzzه قzzرآن

( بzzودن آن را بzzه پيzzامبر خzzويش يzzادآور مىشzzود.10( يادمىكنzzد، و ثقيzzل )9عظيم ) شگفت آن كه اين شجره طيبه با همه ناپيzzدايى ژرفzاى آن، زيبzzاترين سzخن اسzzت;

( . آن چنان زيباست كzzه بازخوانىهzzاى پىدرپى آن، از11الله نزل احسن الحديث... ) حالوت و جذابيت آن نمىكاهد، و انسان مادى را در جهzzانى از معنzzويت و جzzاودانگى

به پرواز درمىآورد و سيماى زندگى پاكيزه را به او مىنماياند.

در سzzايه پربzzركت اين امzzانت مقzzدس و در پرتzzو عمzzل بzzه قzzوانين و دسzzتورهاى حياتبخش آن، جامعه اسالمى توانست در مدتى اندك، نيمى از جهzzان را بzzه تسzzخير خود درآورد و دورانطاليى و شگفتانگيز تمدن بشرى در آن روز را بنيان نهد. تنها بzzه بzzzركت »قzzzرآن« بzzzود كzzzه تzzzاريخ تمzzzدن اسzzzالمى، يكى از شzzzكوهمندترين و

افتخارآميزترين مراحل تاريخ تمدن بشر نامگرفت.

تا آن زمان كه اين مشعل فzzروزان هzzدايت فzzرا راه جامعzzه اسzzالمى قzzرار داشzzت، سzzيادت و عظمت، قzzدرت و شzzوكت و همzzه ارزشهاى واالى انسzzانى در اختيzzار مسلمانان بود و از آنهنگام كه »قرآن« از صحنه زندگى مسzzلمانان، آهسzzته آهسzzته كنار زده شد عزت و عظمت و اقتدار آنان نيز رو بzzه افzzول نهzzاد. بzzدون شzzك علت اساسى انحطاط و عقبماندگى مسلمانان را بايد در پشت كzzردن آنzzان بzzه »قzzرآن« جسzzتوجو كzzرد. اگzzر اين كتzzاب مقzzدس و اين گنجينzzه عظيم و گرانبهzzا در اختيzzار

دشمنان ما بود، بيشترين بهره را از آن مىبردند.

متاسفانه آشzنايى و آگzاهى مzا مسzلمانان و حzتى بسzيارى از تحصzيلكردگان مzا از قرآن اندك و ناچيز است، و قرآن آن گونه كه شايسته آن است، جايگzzاه خzzويش را در ميان جوامعاسzzالمى پيzzدا نكzرده اسzzت. البتzzه پس از پzzيروزى انقالب شzzكوهمند

اسالمى به رهبرى امام خمينى)قدس سره(، كzzه خzzود معلم و مفسzzر بzzزرگ قzzرآن بود، قرآن درخششى ديگر يافت و آهنگ گرايش به قzzرآن و معzzارف آن بzzه گونهاى

فراگير در ميان عموم مسلمانان، به ويژه جوانان، آغازشد.

در جهان آشوبزده كنونى كه ارزشها در ميان هياهوى دنياطلبzzان و بمبzzاران تبليغzzات مسموم آنان به فراموشى سپرده شzzده، خال معنzzويت، بيش از هzzر زمzzان ديگzzر رخ نمzوده و موجبzات عصzيان و انزجzار از زنzدگى سzرد، بىروح و بىپشzتوانه كنzونى را فراهم كرده است. از اين رو براى ما مسلمانان، بيش از هر زمان ديگzzر، ضzzرورت حاكمنمودن فرهنگ وحيzzانى در متن زنzzدگى فzzردى، اجتمzzاعى و سياسzzى احسzzاس

مىشود. به فرموده پيامبر اكرم)ص(:

اذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن; فانه شzzاف-ع مشzzفع وماحل مصدق. ومن جعله امامه قاده الى الجنة ومن جعلzzه خلفzzه سzzاقه الى النzzار وهو الدليل يدل على خير سبيل...و له ظهر وبطن،...ظاهره انيق وباطنه عميق. لzzه نجوم وعلى نجومه نجوم، التحصى عجائبه والتبلى غرائبه، فيه مصابيح الهدى ومنzzار

( ;12الحكم... )

هرگاه فتنهها چzون شzب تzار شzما را احاطzه نمzود بzه قzرآن روى آوريzد; چzرا كzه شفاعتش پذيرفته و گزارشش از اعمال بنzzدگان تصzzديق مىشzzود. هzzر كzzه قzzرآن را پيشواى خويش قرار دهد، او را به بهشت رهبرى نمايد و هركه آن را پشتسر اندازد به دوزخش كشاند. راهنمايى است كه انسان را به بهترين راهها، راهنمzzايى مىكنzzد. قرآن را ظاهرى اسzzت و بzzاطنى، ظzzاهرش جلzzوه و زيبzzايى دارد و بzzاطنش ژرف و عميق است. ستارگانى دارد و ستارگانش را نيز ستارگانى است. شگفتىهايش قابل

شمارش و عجايبش كهنه شدنى نيست....

فهم صحيح قرآن مجيد، متوقzzف بzzر مقzzدماتى اسzzت. »علzzوم قzzرآنى« - چنzzان كzzه خواهدآمد - مباحثى مقدماتى براى تفسيرقرآن و برداشت از آن است كه از ديربzzاز مورد توجzzه علمzzا و قرآنپژوهzzان بzzوده اسzzت. درطى چنzzد سzzال، توفيzzق طzzرح اين مباحث در جامعةالزهرا)س( و مدرسه شهيدين بzzه اين بنzzده دسzzت داد و انگيزهاى شد تا به اقتضاى كار، بررسى محدود و ناقصى صورت پذيرد و از مجموعه تاليفzات

گران قدر و ارزشمندى كه محققان »علzzومقرآنى« و مفسzران عzالى مقzzام در اينزمينه داشتهاند، استفاده شود.

به طور كلى تاليفات »علوم قرآنى« به چهار دسته تقسيم مىگردند:

. كتبى كه در يك علم خzzاص از علzzوم قzzرآنى تzzدوين يافتهانzzد; مثzzل علم قzzراءت،1اعجاز قرآن، تحريف، محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ و....

. كتبى كه به صورت گزينشى به چند موضوع از علوم قرآنى پرداختهاند.2

. كتبى كه نويسندگان آنها سعى نمودهاند همه مباحث مربوط بzzه علzzوم قzzرآنى را3 در يك مجموعzzه گzzردآورى نماينzzد; نظzzير زركشzzى در البرهzzان فى علzzوم القzzرآن و

سيوطى در االتقان فى علوم القرآن.

. تفاسيرى كه مفسران در مقدمه آنها مباحثى از علوم قرآنى را مطرح نمودهانzzد4(13. )

آنچه در تدوين اين كتاب موردنظر بوده، شيوه دوم، يعنى گلچينى از مبzzاحث علzzوم قرآنى است كه سعى گرديده ضمن طرح مبzzاحث عمzzده و مهم، ارتبzzاط منطقى و

زنجيرهاى ميان آنها رعايتشود.

از سوىديگر با عنايت به اين كه تنظيم اينمجموعه به منظور آموزش سطح متوسط از علومقرآنى )مقطع كارشناسى( صورت مىپذيرد،بهجهت پرهيز از افراط و تفريط در طرح مطالب، سعى براين بوده است كه حد متوسط، مبناى هر بحث قرارگيرد، بهگونهاى كه طالبان آشنايى با علوم قرآنى، بهسzzادگى و سzzهولت بzzا مجموعهاى از

اين علوم آشنا گردند.

سخنى با اساتيد ارجمند

همان گونه كه مىدانيد تدريس علوم قرآنى، چzzه در مراكzzز آمzzوزش عzالى و چzه در مجامع حوزوى، همواره با خال متن آموزشى مناسب به زبzzان فارسzzى مواجzzه بzzوده اسzzت. گرچzzه قرآنپژوهzzان ارجمنzzد، تاليفzzات ارزشzzمندى را در هzzر بخش از علzzوم قرآنى در عرصه فرهنگ قرآنى تقديم نمودهاند و ما حقيقتا وامدار آنzzانينم، امzzا آثzzار علوم قرآنى يا به انگيزه كتاب آموزشى تدوين نشدهاند و يا اين هدف در تدوين آنها

رعايت نشده است.

نگارنده با عنايت به ضرورت پرداختن به اين امzzر و بzzا اسzzتمداد از سzzاحت قدسzzى قرآنكريم و اميد به مدد و يارى اساتيد واالمقzzام و همzzه خzzدمتگزاران بzzه قzzرآن، در مجموعه حاضر، تالش خويش را در راه تدوين متzzنى آموزشzى در علzzوم قzرآنى بzه كار گرفته است. دشوارى چنين كارى بر اساتيد گرامى پوشيده نيست و اكنzzون كzzه راهى آغاز گشzzته، انتقادهzzا، يادآورىهzzا و راهنمايىهzzاى شzzما بزرگzzواران، بىگمzzان اين

مجموعه را گامبهگام به نقطه مطلوب خويش نزديكتر خواهد كرد.

يادآورى چند نكته:

. تنظيم مطالب كتاب در ده بخش كلى صzzورت گرفتzzه كzzه هzzر بخش حzzاوى چنzzد1فصل است.

. بخشها عبارتنzzد از: كليzzات، وحى، نzzزول قzzرآن، تzzدوين قzzرآن، قzzراءات قzzرآن،2 تحريفناپذيرى قرآن، اعجاز قzzرآن، ناسzzخ و منسzzوخ، محكم و متشzzابه وهفتzzاد نكتzzه

قرآنى.

. چينش منطقى موضوعات و ترتب هريك بzzر ديگzzرى بzzا دقت زيzzاد انجzzام گرفتzzه3است.

. در ابتداى هر بخش، به اهداف مzzورد نظzzر اشzzاره شzzده اسzzت كzzه ضzzمن ايجzzاد4انگيزه براى محصالن، نمايى از مباحث را به آنان ارائه مىدهد.

. در آغاز هر بخش، بعضى از منابع مهم و سzzودمند بzzه سzzه منظzzور كتابشناسzzى،5مطالعه آزاد و پاسخيابى قسمت »پژوهش« معرفى شده است.

. خالصه و چكيده مطالب هر فصل، در پايان آن فصل، ذكر شده است.6

. در پايzzان هzzر بخش، پرسشهايى در دو قسzzمت، پرسzzش )مربzzوط بzzه متن( و7 پzzژوهش )خzzارج از متن( طzzرح شzzده اسzzت. الزم اسzzت كzzه پرسشها بzzه تzzدريج و

هماهنگ با فصلهاى مربوط به آن در كالس عنوان شود.

. براى پرهيز از هرگونه اشzzتباه، در ترجمzzه آيzzات، از ترجمzzه ممتzzاز اسzzتاد محمzzد8مهدى فوالدوند استفاده شده است.

. مطالب سودمندى كه فراگيرى آنهzzا فراتzzر از مقzzدار معمzzول بzzوده اسzzت، تحت9عنوان »مطالعه آزاد« مشخص شدهاند.

. تدوين »درسنامه علوم قرآنى« براى مقطع كارشناسى )سطح حوزه( و در حد10تدريس پنجاه ساعت، يعنى سه واحد درسى است.

و الحمد لله

حسين جوان آراسته

1375شهريور

پىنوشتها

.9(آيه 17- اسراء )1

-اقبال الهورى .2

.174( آيه 4- نساء )3

.1( آيه 14- ابراهيم )4

.82( آيه 17- اسراء )5

.105( آيه 17- اسراء )6

.9( آيه 15- حجر )7

.89( آيه 16- نحل )8

.87( آيه 15- حجر )9

.5( آيه 73- مزمل )10

.23( آيه 39- زمر )11

ح17 ص 89 بحzzار االنzzوار ج 599 ص 2- اصول كzzافى كتzzاب فضzzل القzzرآن ج 1216.

كتzzاب55- اخيرا بzzه همت دفzzتر فرهنzzگ و معzارف قzzرآن مبzzاحث علzzوم قzzرآن 13 تفسيرى شيعه و سنى كه در مقدمzzه آنهzzا وجzzود داشzzته در مجموعهاى سzzه جلzzدى تحت عنوان علوم القرآن عند المفسرين چاپ شده است كzzه مرجzzع بسzzيار خzzوبى

براى پژوهشگران علوم قرآنى است .

بخش اول: كليات

كليات:

علوم قرآنى و سير تاريخى نگارشها

عناوين قرآن

معانى قرآن

وجه تسميه

عربى بودن قرآن


عبارتند از:

. آشنايى با اصطالح علوم قرآنى و سير اجمالى نگارشهاى قرآنى.1

. نگرشى به عناوين قرآن در دو قسمت اسامى و اوصاف.2

. بررسى معانى »قرآن« در يك نگاه.3

. علت نامگذارى وحى آسمانى به »قرآن«.4

. اهميت و جايگاه زبان عربى به عنوان زبان منتخب دين و قرآن.5



قرآن كريم; فهرست ابن نديم; مقدمه البرهzان فى علzوم القzرآن; مقدمzه التمهيzد فى علوم القرآن; مzzوجز علzzوم القzzرآن; مناهzzل العرفzzان; علzzوم قzzرآن و فهرسzzت

-zz 3منابع; القرآن الكريم و روايات المدرستين; مجله بينات، شمارههاى ; مقالzzه8 ، مقالzzه »سzzير تzzاريخى28»سير نگارشهاى علوم قرآن«; كيهzzان انديشzzه، شzzماره

تفسير و علوم قرآن«.

فصل اول: علوم قرآنى و سير تاريخى نگارشهاى آن

علوم قرآنى، به مجموعهاى از علوم اطالق مىگردد كه براى فهم و درك قرآن مجيد به عنوان مقدمه فراگرفته مىشوند. به بيان ديگر، مباحثى كه قبل از تفسير قرآن و فهم آيات الهى، آشzzنايى بzzا آنهzzا بzzراى هzzر مفسzzر و محققى الزم اسzzت، مجموعzzه

مباحث علوم قرآنى را تشكيل مىدهند. زرقانى در تعريف آن مىگويد:

مباحثى است متعلق به »قرآن« از جهت نزول قرآن، ترتيب، جمع، كتابت، قzzراءت،( .1تفسير، ناسخ و منسوخ و نظاير اينها )

روشن است كه چنين تعريفى از علوم قرآنى حد و مرز مشخصى را بzzراى مسzzائل قابل طرح در اين علم بيzzان نمىكنzzد و از اين روسzzت كzzه بعضzzى، شzzمار انzzواع اين علوم را پنجاه، برخى هشتاد و عدهاى چهارصد و يا حتى بيشتر از آن ذكر نمودهانzzد

( . در حقيقت، دليل عمzzده اين اختالف، نحzzوه نگzzرش آنzzان بzzه قzzرآن از جzzوانب2) مختلف و شيوه تقسيمبندى مباحث آن به صورتهاى متفاوت بوده اسzzت. بzه عنzzوان مثال، بدرالدين محمدبنعبدالله زركشى در البرهان فى علوم القرآن فهرسzzت انzzواع

( ; در حالى كه جالل الدين سzzيوطى3 قسمت تنظيم نموده )47علوم قرآنى را در نيز، كه به پيروى از زركشى تقسيمات خود را به »نوع« تعبير نموده، رقم انzzواع را

(4به هشتاد رسانيده است. )

اهتمام و عنايت مسلمانان از صدر اسالم و اشتياق شديد آنان بzzه قzzرآن بzzه عنzzوان وحى آسمانى و معجزه جاودانى باعثشد تا از همان قرن نخست بزرگانى از صحابه پيامبر اكرم صzzلى اللzzه عليzzه و آلzzه و پس از آنzzان علمzzا و دانشzzمندان اسzzالمى در

زمينههاى مختلف تفسير و مسائل مربوط به قرآن توجه ويژهاى را نشان دهند.

به اعتقاد دانشمندان علوم قرآنى، در ميان صحابه پيامبر صلى الله عليه و آلzzه على بن ابىطالب عليهما السالم از پيشگامان و طاليهداران تفسير و علوم قرآنى بzzوده و

(5حتى شخصيتى چون ابن عباس تفسير قرآن را از ايشان آموخته است. )

جالل الدين سيوطى مىگويد:

در ميان خلفا كسى كه بيشترين مطلب را در زمينه علوم قرآنى روايت كرده، على(6بن ابىطالب است. )

عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود و ابى بن كعب بن قيس نيز از جمله كسzzانى هستند كه جايگاه رفيع در تفسير و قراءت قرآن داشتهاند و ديگران قرآن را از آنان

فرامىگرفتند.

دوره تدوين تفسير و مباحث قرآنى از قرن دوم آغاز مىگzzردد و از اين زمzzان بهبعzzد دانشمندان فراوانى در خدمت تاليفات قرآنى قرار مىگيرند. ما در اين مختصر، ابتدا بهذكر نام برخى از نويسندگان علوم قرآنى كه هر يك در تدوينعلمى از علوم قرآنى

پيشzzگام بودهانzzد، پرداختzzه آنگzzاه سzzيرى اجمzzالى در نگارشهاى علzzوم قzzرآنىخواهيمداشت.

پيشگامان تدوين علوم قرآنى

(7ق.( كتابى در قراءت نگاشته است. )89يحيى بن يعمر )م

ق.( نويسنده نزول القرآن و عدد آى القرآن.110حسن بصرى )م

ق.( نويسzzنده كتب اختالف مصzzاحف الشzzام و118عبzzد اللzzه بن عzzامر يحصzzبى )مالحجاز و العراق و المقطوع و الموصول.

ق.( اولين نويسzzنده در ناسzzخ و135عطzzاء بن ابىمسzzلم ميسzzرة الخراسzzانى )ممنسوخ.

(8ق.( آغازگر تدوين احكام القرآن. )146محمد بن سائب كلبى )م

ق.(نخسzzتين مؤلzzف در علم قzzراءت، معzzانى قzzرآن و غzzريب141ابzzان بن تغلب)مالقرآن.

(9ق.( مبتكر و مؤلف در نقط و رسم. )170خليل بن احمد فراهيدى )م

ق.( در281على بن عبدالله سعدى در تzzاليف اسzzباب الzzنزول و محمzzد بن جنيzzد )م(10امثال القرآن گوى سبقت را از ديگران ربودهاند. )

ق.( پيشقدم در تدوين كتابى با عنوان اعجzzاز309 يا 306محمد بن يزيد واسطى )م(11قرآن بوده كه امروزه از ميان رفته است. )

برخى از قرآنشناسان، على بن مدينى و ابوعبيzzد قاسzzم بن سzzالم را، كzzه هzzر دو از دانشمندان قرن سzzومند، بzzه تzzرتيب، پيشzzگام در تzzدوين اسzzباب الzzنزول و ناسzzخ و

(12منسوخ دانستهاند. )


سير تاريخى نگارشها در سدههاى مختلف

قرن اول:

ق.( به او كتابى در قراءت را نسبت دادهاند.89يحيى بن يعمر )م

قرن دوم:

ق.(، عطاء بن ابىمسلم118ق.(، عبدالله بن عامر يحصبى )م 110حسن بصرى )م ق.(، محمد بن سzzائب كلzzبى141ق.(، ابان بن تغلب )م 135ميسرة الخراسانى )م

ق.(.170ق.(، خليل بن احمد )م151ق.(، حسين بن واقدى مروزى )م146)م

قرن سوم:

ق.( مؤلzzف معzzانى القzzرآن و كتب ديگzzر،207يحيى بن زيzzاد، معzروف بzzه فzzراء )م ق.( صzzاحب امثzzال القzzرآن، محمzzد بن مسzzعود عياشzzى داراى281محمدبنجنيد )م

تاليفات بسيار و از جملzzه، تفسzzيرى معzzروف بzzه نzzام خzzودش، قاسzzم بن سzzالم )مق.( مؤلف الناسخ و المنسوخ، القراءات و فضائل القرآن.224

قرن چهارم:

ق.( مؤلف اعجzzاز قzzرآن، ابzzوعلى كzzوفى )م309 يا 306محمدبن يزيد واسطى )م ق.( صzzاحب تفسzzير310ق.( صzzاحب فضzzائل القzzرآن، ابن جريzzر طzzبرى )م 346

ق.( نويسzzنده عجzzائب علومالقرآن، سzzيد328معروف، ابوبكر بن قاسم انبzzارى )م ق.( نويسzzzzنده تلخيص البيzzzzان فى مجzzzzازات القzzzzرآن.406شzzzzريف رضzzzzى )م

ابننديم در كتاب الفهرستخويش نام بسيارى از دانشمندان و كتب آنان را كه تازمان او، يعنى قرنچهارم، در زمينههاى قرآنى وجzzود داشzzته اسzzت، ذكzzر نمzzوده كzzه خzzود گوياى كثرت تاليفات در زمينههاى مختلف است و ما تنهzzا بهذكر ارقzzام و اعzzداد آن

اكتفا مىكنيم.

كتاب .45تفسير، حدود

كتاب.20معانى القرآن، بيش از

كتاب.6لغات القرآن،

كتاب.20قراءات، بيش از

كتاب.6النقط و الشكل للقرآن،

كتاب.10متشابه القرآن،

(13 كتاب. )18ناسخ القرآن و منسوخه،

از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صzzورت گسzzتردهتر مzzورد عنzzايت دانشzzمندانقرار گرفت و تاليفات قرآنى رو به افزايش نهاد.

گفتنى است كه اصطالح علوم قzzرآنى، آن گونzzه كzzه فعال رايج اسzzت، بzzا آن چzzه در سدههاى نخسzzتين مصzzطلح بzzود، متفاوتاسzzت. علzzوم قzzرآنى، در گذشzzتهبر مبzzاحث تفسيرى قرآن نيز اطالق مىشد. در واقع، علم تفسير، علمى از علzzوم قzzرآنى بzzوده اسzzت، هماننzzد علم اعجzzازقرآن، علم تzzاريخقرآن، علم ناسzzخ و منسzzوخ و... ، امzzا بهتدريج كثرت و تنوع مباحثسبب شد ميان مباحث علوم قرآنى و علم تفسير نzzوعى

(14مرزبندى بهوجود آيد. )

زرقانى مىگويد:

معروف ميzzان نويسzzندگان فن علzzوم قzzرآنى اين اسzzت كzzه اولين زمzzان ظهzzور اين اصطالح، قرن هفتم است; ولى در دارالكتب المصرية به كتابى از على بن ابzzراهيم

ق.( برخوردم به نام البرهzzان فى علzzوم القzzرآن430بن سعيد، مشهور به حوفى )م در سى مجلد، كه پانزده مجلد آن فعال موجود است. بنابراين، مzzامىتوانيم تzzاريخ اين

(15فن را آغاز قرن پنجم بدانيم. )

وى پس از بحثى در تاريخچه علوم قرآنى چنين نتيجهگيرى مىكند:

علومقرآنى، بهصورت يك فن از اواخر قرن چهارم بهدست ابراهيمبنسعيد حوفى به ق.( و597وجzzود آمzzد و در قzzرن ششzzم و هفتم هجzzرى در دامzzان ابن جzzوزى )م

ق.( پرورش يافت. در قzzرن هشzzتم بzzه همت665ق.( و ابوشامه )م641سخاوى )م زركشى و در قرن نهم با تالش كافيجى و جالل الدين بلقينى به كمال خويش رسيد. آنگzzاه در پايzzان قzzرننهم و آغzzاز قzzرن دهم، سzzيوطى تكسzzوار اين ميzzدان، آن را بzzه

(16جنبش و اهتزاز درآورد. )

تدوين جامع انواع علوم قرآنى، از قzzرن هشzzتم بzzا تzzاليف كتzzاب البرهzzان فى علzzوم القرآن اثر زركشى آغاز مىگردد. جامعيت كتاب وى در زمينه انواع علzzوم قzzرآنى تzzا آن زمان بىسابقه بود، بهگونهاى كه سيوطى ضمن انتقاد از پيشينيان خzzود بzzه جهت عدم تدوين كتابى جامع در زمينه انواع علوم قرآنى، پس از مطالعه البرهzان اظهzار سرور و شادمانى نموده خود نيز به تzzاليف كتzzابى مبسzzوط در همين زمينzzه مصzzمم

(17مىگردد. )

ق.(، از جملzه911كتاب االتقان فى علوم القzzرآن، نوشzته جالل الzدين سzzيوطى )م مهمترين منابع علوم قرآنى است. يكى از منابع مهم سيوطى در اين اثر، خود كتاب

البرهان بوده است.

پس از االتقان رشد و بالندگى نگارش و تدوين علوم قرآنى تا مدتها متوقف گرديzzد، بيشتر نگارشهاى علوم قرآن، تنها در زمينههايى خاص صورت گرفته از شدت آهنگ

گرايش به علوم قرآنى كاسته شد.

خوشبختانه در قرن اخzير دانشzzمندان فzراوانى در زمينههzاى مختلzzف علzzوم قzzرآنىتاليفات گرانسنگى عرضه نمودهاند كه به بعضى از آنها اشاره مىشود:

عالمه مجاهد محمد جواد بالغى، در مقدمه تفسير خويش آالء الرحمن.

محمد عبد العظيم زرقانى، مناهل العرفان فى علوم القرآن.

دكتر صبحى صالح، مباحث فى علوم القرآن.

ابو عبد الله زنجانى، تاريخ القرآن.

دكتر محمود راميار، تاريخ قرآن.

دكتر سيد محمد باقر حجتى، پژوهشى در تاريخ قرآن كريم.

آية الله العظمى خوئى، البيان فى تفسير القرآن.

عالمه طباطبائى، قرآن در اسالم.

محمد هادى معرفت، التمهيد فى علوم القرآن.

دكتر داود العطار، موجز علوم القرآن.

سيد جعفر مرتضى عاملى، حقائق هامة حول القرآن الكريم.


. علوم قرآنى، علومى مربوط به قرآنند كه مباحثى نظير نزول قرآن، جمع قzzرآن،1 قراءت قرآن، اعجاز قرآن )مانند ناپذيرى(، تحريفناپذيرى قzzرآن، محكم و متشzzابه و

ناسخ و منسوخ را شامل مىشوند.

. نخستين نگارشها در زمينه قرآن، از اواخر قرن اول هجرى آغاز گشته است.2

. علوم قرآنى در آغاز، معنايى عام و فراگير داشته و شzzامل تفسzzير و تجويzzد نzzيز3مىشده است.

. شروع اصطالح علوم قzzرآنى بzzه معنzاى رايج كنzzونى و تzzدوين كتب آن، بzzه قzرن4پنجم هجرى باز مىگردد.

. اولين كتاب جامع در زمينه علوم قرآنى، البرهان فى علوم القرآن، اثر گرانسنگ5زركشى در قرن هشتم است.

. برخى از كتب مرجع و مهم علوم قرآنى عبارتنzzد از: االتقzzان فى علzzوم القzzرآن،6مناهل العرفان، البيان فى تفسير القرآن، التمهيد فى علوم القرآن و تاريخ قzzرآن. )

18)

پىنوشتها

.27، ص1. مناهل العرفان، ج1

.18. ر.ك: موجز علوم القرآن، ص2

.102، ص1. البرهان فى علوم القرآن، ج3

.20، ص1. االتقان فى علوم القرآن، ج4

.157، ص 2. البرهان فى علوم القرآن، ج 5

.87، ص 2. االتقان فى علوم القرآن، ج 6

; محمzzد على مهzzدوى راد، »سيرنگارشهاى علzzوم قzzرآن«،7، ص1. التمهيzzد، ج 7(.1373 )پاييز 3بينات، ش

. محمدعلى مهدوى راد، همان; مقدمه التمهيد فى علوم القرآن.8

.48، ص1. مقدمه البرهان، ج9

. محمد ابراهيم جناتى، »سيرتاريخى تفسير و علوم قzzرآن« كيهzzان انديشzzه، ش1028.

.132. دكتر على اصغر حلبى، آشنائى با علوم قرآن، ص11


.59 - 52. ر.ك: الفهرست، ص13

. امروزه علم تجويد نيز، كه پيش از اين در شمار علوم قzرآنى بzzود، بzzه صzzورت14علم مستقلى مطرح است.

.35، ص 1. مناهل العرفان، ج 15

.39. همان، ص16

.16 و 7، ص 1. االتقان، ج17

. تاريخ قzzرآن، عنzzوان و موضzzوع كتابهzzايى اسzzت كzه بzzرخى از نويسzzندگان آنهzzا18عبارتند از: ابوعبدالله زنجانى، دكتر محمود راميار و دكتر سيد محمدباقر حجتى.

فصل دوم: عناوين قرآن

مفسران و قرآنپژوهان در شماره و تعداد نامهاى قرآن اختالف نظر فراوانى دارنzzد. ( . زركشzzى بzzه1 نام براى قرآن ذكر نموده است )43ابوالفتوح رازى در تفسيرش

( و بعضzzى2 اسzzم برشzzمرده )55نقل از قاضzzى ابوالمعzzالى، معzzروف بzzه شzzيذله، ( .3ديگر، شمار اسامى قرآن را به هشتاد رسانيدهاند )

بسيارى از عناوينى را كه اين بزرگzzان در شzzمار اسzzامى قzzرآن آوردهانzzد، در قzzرآن بهصورت وصف قرآن به كار رفتهاند و نه اسم. عدم تفكيك ميان اسامى و اوصzzاف قرآن كريم از يك سو، و تفاوت برداشتها و سليقهها در گزينش نامها از سوى ديگzzر

مىتوانند دليلى بر اختالف آرا در اين زمينzzه باشzzند. جzzالب اسzzت بzzدانيم كzzه بعضzzى( .4عقيده دارند براى قرآن، نامى غير از قرآن وجود ندارد )

مناسبتر آن است كه عناوين قرآن را در دو قسمت، اسامى و اوصاف بيان نماييم:

الف( اسامى قرآن

از ميان عناوين قرآن، به طور مسلم چهار عنوان به صورت اسzم در قzرآن بzه كzاررفته است، كه به ترتيب اهميت و كثرت، عبارتند از:

(5. قرآن: بل هو قرآن مجيد. )1

(6)

(7)

(8)

(9)

( به صzzورت اسzzم خzzاص بzzراى اين كتzzاب آسzzمانى مطzzرح10و تنها عنوان قرآن، )است.

ب( اوصاف قرآن

گفzzتيم اختالف سzzليقهها و برداشzzتها، مzوجب اختالف در شzماره عنzzاوين و اوصzاف قرآن گشتهاند. ما در اين قسمت، عناوينى را كه مستقيما بzzه صzzورت وصzف بzzراى

نامهاى »قرآن«، »كتاب« و »ذكر« به كار رفتهاند، يادآور مىشويم:

( قاف، سوگند به قرآن باشكوه.11. مجيد: ق والقرآن المجيد; )1

( كه اين ]پيام[ قطعا قرآنى است ارجمند.12. كريم: انه لقرآن كريم; )2

( يس ]ياسين[ سوگند به قرآن حكمت آموز.13. حكيم: يس × والقرآن الحكيم; )3

( و به راستى، بzzه تzzو14. عظيم: ولقد آتيناك سبعا من المثانى والقرآن العظيم; )4سبعالمثانى ] سوره فاتحه[ و قرآن بزرگ را عطا كرديم.

( و به راستى كه آن كتابى ارجمنzzد15. عزيز: وانه لكتاب عزيز الياتيه الباطل...; )5است. باطل به سويش نمىآيد.

( اين ]كتاب[ پندى خجسته است.16. مبارك: هذا ذكر مبارك; )6

( اين اسzzت آيzzات كتzzاب ]آسzzمانى[ و17. مبين: تلك آيات الكتاب وقرآن مzzبين; )7قرآن روشنگر.

( خدا زيباترين سzzخن را ]بzه18. متشابه: الله نزل احسن الحديث كتابا متشابها; )8صورت[ كتابى متشابه نازل كرده است.

( خدا زيباترين سخن را19. مثانى: الله نزل احسن الحديث كتابا متشابها مثانى; )9]به صورت[ كتابى متشابه، متضمن وعده و وعيد نازل كرده است.

( مzا آن را قzرآن عzربى نzازل20. عربى: انا انزلناه قرآنا عربيا لعلكم تعقلون; )10كرديم; باشد كه بينديشند.

( قرآنى عzzربى، بىهيچ21. غير ذى عوج: قرآنا عربيا غير ذى عوج لعلهم يتقون; )11كژى; باشد كه آنان راه تقوا پويند.

( ; ص. سوگند به قرآن پراندرز.22. ذى الذكر: ص × والقرآن ذى الذكر )12

( كتzzابى اسzzت كzzه آيzzات آن، بzzه23. بشير: كتاب فصلت آياتzzه... × بشzzيرا...; )13روشنى بيان شده.... بشارتگر است.

( كتابى است كzzه آيzzات آن، بzzه24. نذير: كتاب فصلت آياته... × بشيرا ونذيرا; )14روشنى بيان شده.. .. بشارتگر و هشداردهنده است.

( سzzتايش25. ق-يم: الحمدللzzه الzzذي انzzزل على عبzzده الكتzzاب... × قيمzzا...; )15خدايى را كه اين كتاب را بر بنده خود فرو فرستاد.... ]كتابى[ راست و درست.

در پايان به يكى ديگر از اسامى قرآن كريم اشاره مىكنيم. اين نzzام، گرچzzه در خzzود قرآن ذكر نگرديده اما برخى بzzر اين عقيدهانzzد كzzه مشzzهورترين و رايجترين نzzام در

ميان مسلمانان پس از رحلت پيامبر اكرم)ص( »مصzzحف« بzzوده اسzzت و در زمzzان حيات پيامبر)ص( نام رايج و مشخصى كه همه بر آن اتفاق نظر داشته باشند، وجود

(26نداشته است. )

دكتر راميار در پاسخ به اين سؤال كه چگونه اين نام، با وجzzودى كzzه در خzzود قzzرآننيامده، بر اين كتاب آسمانى نهاده شده، مىگويد:

وقتى ابوبكر قرآن را جمzzع كzzرد، بzzه يzzاران پيzzامبر گفت كzzه نzzامى بzzر آن بگذارنzzد. پارهاى خواسzzتند كzzه آن را انجيzzل بخواننzzد; ولى ديگzzران را خzzوش نيامzzد. كسzzانى پيشنهاد كردند كه آن را »سفر« بنامند; مثل سفرهاى پنجگانه يهود; اين پيشنهاد هم رد شد. سرانجام، عبدالله بن مسعود، صحابى جليل القدر گفت: در مهاجرتى كه به حبشه كرديم كتابى ديدم كه آن را مصحف مىخواندند.... اين نام آن هنگzzام پذيرفتzzه شد و بر قرآن كريم اطالق گرديد.... نسخههاى قرآن را هم، كه عثمان بzzه اطzzراف فرستاد، مصحف خواندهاند... كه بعzzدها همينهzzا، »مصzzاحف عثمzzانى« نzzام گzzرفت. مجموعه خصوصى هريك از صحابه را هم مصzzحف مىگفتنzzد; مثzzل مصzzحف ابى بن

(27كعب يا مصحف معاذ. )

پس از رحلت پيامبر، در اين كه نzzام »مصzzحف« بzzه سzzرعت از نامهzzاى رايج قzzرآن كريم گرديد، سخنى نيست; اما اين سzzخن كzzه هيچ نzzام مشخصzzى در زمzzان حيzzات پيامبر)ص( براى كتاب آسمانى وجود نداشته، پذيرفتنى نيست. »قرآن« و »كتاب«، نامهايى هستند كه بهصورت گسترده در روايات از زبان پيامبر اكرم)ص( و على بن ابىطالب)ع( و نzzيز صzzحابه آن حضzzرت بzzه كzzار رفتهانzzد. حzzديث نبzzوى معzzروف كzzه

( و يzzا28فرمzzود: اذا التبسzzت عليكم الفتن كقطzzع الليzzل المظلم فعليكم بzzالقرآن )فرمايش آن حضرت كه: فضل القzzرآن على سzzائر الكالم كفضzzل اللzzه على خلقzه )

( و يا وصيت آن حضرت كه فرمود: اني تارك فيكم الثقلين كتاب الله وعترتي...29 ( و دهها، بلكه صzzدها روايت ديگzzر عصzzر نzzزول، كzzه در آنهzzا از كتzzاب آسzzمانى30)

مسلمانان به »قرآن« و يا »كتاب« ياد گرديده است، بzzه خzzوبى شzzهرت اين نzzام را ( در بسzzيارى از روايzzات جمعآورى »قzzرآن« و31در همzzان زمzzان اثبzzات مىنمايzzد. )

تدوين مصحف كسانى همچون زيدبن ثابت، نام قرآن را هنگام تدوين مصحف بهكاربردهاند.

سال، مسلمانان هيچ نام مشخصى براى كتابشzzان23چگونه ممكن است در طول نداشته باشند؟!

دليل ديگرى براى شهرت نام قرآن وجود دارد كه عبارت از استعمال اين عنzzوان در قرآن به صورت علم و اسم خاص است كه در فصل پنجم بzzه تفصzzيل از آن سzzخن

خواهيم گفت.

علتشيوع نام »مصzzحف« پس از رحلت پيzzامبر)ص(، مسzzاله كتzzابت و تzzدوين قzzرآن بود. صحيفه به چيزى كه گسترده باشد اطالق مىگردد و از اين رو، صzzفحهاى را هم كه بر آن مىنويسند، صحيفه گويند و مصحف مجموعهاى از صحيفههاى نوشته شzzده اسzzت كzzه بين دو جلzzد قzzرار گرفتzzه باشzzد. بنzzابراين، چzzون پس از رحلت، يكى از مهمترين وظايف مسلمانان جمعآورى صحف نوشته شده قرآنى و يzzا كتzzابت قzzرآن بهدست بعضى از نويسندگان صحابه بود، اين نام در چzzنين زمzzانى و فضzzايى شzzايع

گرديد.

در همان زمان نيز مصحف، اسم براى هر كتاب مجلد بوده است، خواه قرآن باشzzديا غير آن. محمد بن سيرين مىگويد:

لماتوفي النبي)ص( اقسم علي ان اليرتدي برداء اال لجمعة حzzتى يجمzzع القzzرآن فيمصحف.

ابوالعاليه مىگويد:

انهم جمعوا القرآن في مصحف في خالفة ابي بكر.

كلينى در كافى به نقل از امام صادق)ع( آورده است:

من قرا القرآن في المصحف متع ببصره....

در روايت معروف زيد بن ثابت آمده است:

فتتبعت القرآن اجمعه ... فكانت الصحف عند ابي بكر....

همين اوراق و صفحات، پس از مرگ عمر در دست دخترش، حفصه بzzود تzzا آن كzzه هنگام جمعآورى قرآن در زمان عثمان، وى طى پيامى به حفصه به او اطمينzzان داد كه: ان ارسzzلي الينzzا بالصzzحف ننسzzخها في المصzzاحف ثم نردهzzا اليzzك.... در تمzzام روايات فوق و دهها روايت ديگر، آنچه مطرح است جمع قرآن در مصحف، يعنى يككتاب مجلد است; يعنى مصحف در همان معناى لغzzوى خzzود بzzه كzzار رفتzzه اسzzت )

32. )


. اسامى »قرآن« عبارتند از: »قرآن«، »كتاب«، »ذكر« و »فرقان«.1

. نام »مصحف« پس از رحلت پيامبر به جهت جمعآورى قzzرآن در يzzك مجلzzد رايج2گشت.

. براى قرآن برخى نزديك به هشتاد وصف ذكzر نمودهانzد. بعضzzى از مشzهورترين3 اوصاف قرآن عبارتند از: مجيد، كريم، حكيم، عظيم، عزيzzز، مبzzارك، مzzبين، عzzربى،

بشير و نذير.

پىنوشتها

.8، ص 1. روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن، ج 1

.159، ص 1; و ر.ك: االتقان، ج373 - 371، ص1. البرهان فى علوم القرآن، ج 2

.32 و 31. دكتر محمود راميار، تاريخ قرآن، ص3

.274، ص1. القرآن الكريم و روايات المدرستين، ج4

مzzورد بzzه صzzورت9 مورد بzzه همين صzzورت و 55. اين عنوان 21( آيه 85. بروج)5»قرآنا« به كار رفته است.

. اين عنوان نزديك به صد مورد براى قرآن به كار رفته است.29( آيه 38. ص)6

. اين واژه در بيست مورد بzzراى قzzرآن9( آيه 15 و نيز حجر )50( آيه 21. انبياء )7به كار رفته است.

.1( آيه 25. فرقان )8

.15، ص1. ر.ك: مناهل العرفان، ج9

.52. ر.ك: »علت علم بودن قرآن«، ص10

.21( آيه 85 و نيز ر.ك: بروج )1( آيه 50. ق )11

.77( آيه 56. واقعه )12

.1( آيه 10; و نيز ر.ك: يونس)2 و1( آيه 36. يس )13

.87( آيه 15. حجر )14

.42 و41( آيه 41. فصلت )15

.29( آيه 38; ص )50( آيه 21. انبياء )16

.1( آيه 15. حجر )17

.23( آيه 39. زمر )19 و 18

.2( آيه 12. يوسف )20

.28( آيه 39. زمر )21

.1( آيه 38. ص )22

.3 و 2( آيه 41. فصلت )24 و 23

.2 و 1( آيه 18. كهف )25

.9. دكتر محمود راميار، تاريخ قرآن، ص 26

.12 و 11. همان، ص 27

.16، حديث 17، ص89; بحار االنوار، ج599، ص2. اصول كافى، ج28

.70، ص1. علوم القرآن عند المفسرين، ج29

با نقل سى حديث.14 - 9، ص1. ر.ك: البرهان في تفسير القرآن، ج30

، كتاب القرآن.90 و 89. ر.ك: بحار االنوار، ج 31

-264، ص 1. براى توضيح بيشتر ر.ك: القرآن الكريم و روايات المدرسzzتين، ج32 277.

فصل سوم: معانى قرآن

( كzه مىتzzوان آنهzا را بzzه سzzه1در معناى قرآن وجوه پنجگانهاى گفتzzه شzzده اسzzت )دسته تقسيم نمود:

. قرآن، اسمى جامzzد و غيرمشzzتق و علم ارتجzzالى اسzzت و بzzدون آن كzzه پيشzzينه1 استعمال در زبان عرب داشته باشد، خداوند به عنوان اسم خاص براى وحيى كه بر پيغمبرش نازل فرموده، قرار داده است; مثل تورات و انجيل كه اسم براى كتابهاى

حضرت موسى)ع( و عيسى)ع( هستند )شافعى(.

. قرآن، اسمى است مشتق ولى غيرمهموز:2

الف( مشتق از قرن الشيء بالشيء; يعنى چيزى را به چيزى ضzzميمه كzzردن. علت اين نامگذارى، مقرون بودن سورهها و آيات و حروف به يكzzديگر اسzzت )اشzzعرى و

جمعى ديگر(.

ب( قرآن، مشتق از قرائن، جمع قرينه است; زيرا آياتش همانند يكديگرند و بعضىبعض ديگر را تاييد مىكنند. هر آيه از قرآن، قرينه آيات ديگر است )فراء(.

. »قرآن« مشتق و مهموز است:3

الف( از قرء به معناى جمع گرفته شدهاست. عرب وقتى بخواهzzد بگويzzد: آب را در حوض جمع كردم، مىگويد: قرات الماء في الحzzوض. علت اين نامگzzذارى، آن اسzzت كه اين كتاب همه ثمرات كتب آسzzمانى پيشzzين را در خzود جمzzع نمzzوده اسzzت )ابن

اثير، زجاج و...(.

ب( بر وزن رجحان و غفران، مشتق از ماده قرا به معناى تالوت است. در اينجzzا از باب تسميه مفعول به مصدر، مقروء، يعنى خوانده شده و يا خواندنى، به نام قرآن، يعنى خواندن به كار رفته است; مثل آن كه كتاب، كه به معنzzاى نوشzzتن اسzzت، بzzه

مكتوب )نوشته شده( اطالق مىگردد )لحيانى و جمعى ديگر(.

از ميان اقوال پنجگانه فوق، قول پنجم از همه قوىتر به نظzzر مىرسzzد. زرقzzانى پس ( . راغب اصzzفهانى نzzيز2از رد سzzاير اقzzوال، همين قzzول را اختيzzار نمzzوده اسzzت )

مىگويد:

القراءة ضم الحروف و الكلمات بعضها الى بعض في الترتيل...; قzzراءت بzzه معنzzاى( .3پيوند و ضميمه نمودن حروف و كلمات به يكديگر در هنگام ترتيل است )

به سخن ديگر، قراءت همان تالوت آيات الهى است.

عالمه طباطبائى عقيده دارد:

و قوله: »ان علينا جمعه و قرآنه« ... القرآن هاهنا مصzzدر كالفرقzzان و الرجحzzان، و الضميران للوحي، و المعنى: التعجل به، اذ علينا ان نجمع ما نوحيه اليك بضzzم بعض

( .4اجزائه الى بعض و قراءته عليك )

از آيه فوق به خوبى برمىآيد كه اگر حتى آن گونه كه ابن اثير گفتzه اسzzت، اصzل در واژه قرآن معناى جمع باشد، به خاطر تقارن اين واژه با واژه جمzzع در آيzzه شzzريفه ناگزير قرآن به معناى قراءت و خواندن خواهzzد بzzود وگرنzzه تكzzرار آن امzzرى لغzzو و

بيهوده بوده، با فصاحت قرآنى منافات دارد.

دليل ديگر كه نظريه پنجم را تقويت مىكند، امر »اقرا« در نخستين وحى بzzر پيzzامبر اكرم)ص( است كه بىترديد به معناى »بخوان« است. لفظ قرآن نيز نخستين بار در آيه چهارم از سوره مزمل نازل شده كه مطابق حديث معروف جzzابر بن زيzzد و ابن

( . در اين آيzzه، دسzzتور چzzنين5عباس، سومين سوره در ترتيب نزول سورههاست ) است: و رتل القرآن ترتيال; و »قرآن« را شمردهشzzمرده بخzzوان. در آخzzرين آيzzه از همين سوره نيز بار ديگر در يك فرمان همگانى اعالم مىشzzود: فzzاقرؤا ماتيسzzر من القرآن; هرچه از »قرآن« ميسر مىشود، بخوانيد. بديهى است كه منظور در هzzر دو

آيه، قرآن خواندنى است.

نتيجه آن كzzه روشzzنترين و مناسzzبترين معنzzا بzzراى قzzرآن، اشzzتقاق آن از مzzاده قzzرابهمعناى تالوت كردن است.


اقوال در معانى قرآن عبارتند از:

. قرآن اسم خاص كتاب مسلمانان و لفظى جامد است )شافعى(.1

. قرآن همريشه با قرينه و معناى آن، همانند بودن آياتش با يكديگر است )فراء(.2

. قzzzرآن مشzzzتق از قzzzرن اسzzzت; زيzzzرا آيzzzات و سzzzورههاى آن مقzzzرون بzzzه3يكديگرند)اشعرى و جمعى ديگر(.

. قرآن كلمهاى است مهموز و از قرء به معنzzاى جمzzع، مشzzتق شzzده اسzzت; زيzzرا4جامع ثمرات كتب آسمانى گذشته است )ابن اثير و زجاج(.

. قرآن كلمهاى است مهموز و از قرا به معناى تالوت و قراءت گرفته شده اسzzت5)كيانى و جمعى ديگر(.

داليلى وجود دارد كه قول پنجم را تاييد مىكند.

پىنوشتها

.163 - 162، ص1; االتقان، ج374 - 373، ص 1. ر.ك: البرهان، ج1


. راغب، مفردات.3

.109، ص20. الميزان، ج4

.81، ص1. االتقان فى علوم القرآن، ج5

فصل چهارم: وجه نامگذارى قرآن

هريك از اسماى كتاب خداوند، داراى وجzzه تسzzميه و علت و حكمzzتى اسzzت. در اينفصل تنها در خصوص نام قرآن به بحث مىپردازيم.

گذشت كه برخى قرآن را مشتق از »قرن« به معناى ضميمه كردن دانستهاند. آنان در توجيه نامگذارى چنين اسمى بر وحى آسzمانى گفتهانzد: چzون حzروف و آيzات و

سورهها، مقرون به يكديگرند، خداوند نام قرآن را بر اين مجموعه نهاده است.

عدهاى ديگر كه قرآن را همريشه با »قرائن« )قول سوم( دانستهاند، بر اين باورنzzد كه چzzون در اين كتzzاب همzzاهنگى كامzzل ميzzان همzzه آيzzات وجzzود دارد و همzzه بzzاهم قرينهاند و تشابه تام و تمامى با يكديگر دارند، خداوند چنين نامى بzzراى كتzzاب خzzود برگزيده و در آيهاى نيز همين تشابه و هماهنگى را وصف كتاب خzzويش بيzzان كzzرده

( كه مراد از كتاب متشzzابه، كتzzابى1است: الله نزل احسن الحديث كتابا متشابها، )است كه هماهنگ و يكنواخت است.

در معناى چهارم براى »قرآن« نzzيز گفتzzه شzzد كzzه چzzون اين كتzzاب، جzzامع علzzوم و ثمرات كتب آسمانى پيشين و يا جامع انواع علوم و يا دربرگيرنده امر و نهى و وعد

و وعيد و... است، به آن »قرآن« گفته شده است.

با توجه به عدم پذيرش اين اقوال در فصل سابق، اينك ببينيم براساس نظريه پنجمچه توجيهى براى نامگذارى »قرآن« به اين نام وجود دارد؟

مىدانيم كه حقيقت قرآن فراتر از آن است كه در قالب الفاظ بگنجد. محتواى قرآن بسى عالىتر و واالتر از آن است كه واژهها و الفاظ را ياراى بيان آن باشد; چه آنكه كلمات و عبارات بzzراى امzzور مzzادى وضzzع گرديدهانzzد و واقعيت قzzرآن در برگيرنzzده عميقترين معارف معنوى است. اين محتواى بلنzzد بzzراى اين كzzه در خzzور فهم بشzzر درآيد، از مقام برتر خود تنزل يافتzzه و بzzه مقzzام قzzراءت رسzzيده و خوانzzدنى گشzzته

است تا امكان تعقل آن براى بشر فراهمآيد.

معانى هرگز اندر حرف نايد كه بحر بيكران در ظرف نايد

مفسzzر و انديشzzمند بzzزرگ قzzرآنى، عالمzzه طباطبzzائى بzzه اين نكتzzه بسzzيار لطيzzف اشارهكرده، در معناى آيه شريفه انا جعلناه قرآنا عربيzzا لعلكم تعقلzzون وانzzه فى ام

( مىگويد:2الكتاب لدينا لعلى حكيم، )

مراد از »ام الكتاب« همان لوح محفzzوظ اسzzت،و نامگzzذارى لzzوح محفzzوظ بzzه »ام الكتاب« بدين جهت است كه آن، سرمنشا همzه كتب آسzzمانى اسzzت. و مقصzود از »على« شرافت قدر و منزلت قرآن است كه عقول را توان رسيدن بzzه آن نيسzzت. و منظzzور از »حكيم« بzzودن قzzرآن، آن اسzzت كzzه قzzرآن در جايگzzاه اولى و اصzzلى خويش، تفصيلى و تقسيمى به سورهها و آيات و كلمات نداشzzته و اين تفصzzيل پس

( .3از آن صورت گرفته كه به صورت »قرآن عربى« درآمده است )

بنzzابراين احتمzzال، علت نامگzzذارى معجzzزه جzzاودان پيzzامبر بzzه »قzzرآن«، تبzzيين اين حقيقت بوده است كه آن چه اكنون به صورت الفاظ، پيش روى ماست و خوانzzدنى است، در لوح محفوظ، بىهيچ تفصيل و تقسzzيمى شzzرافتى تzzام و منزلzzتى تمامدارد. »قzzرآن« بzzراى آن كzzه بشzzر مzzادى را رهنمzzون گzzردد و از زالل معzzارفش سzzيراب گرداند، در قالب الفاظ و آيات درآمده و »قرآن«، يعنى خواندنى گشzzته اسzzت; امzzا در همين تzzنزل و عzzربى شzzدن داراى چنzzان اسzzلوب بzzديع و بىنظzzيرى اسzzت كzzه همانندناپذير است و معجزهاى است كzzه بشzzر از آوردن حzzتى آيzzاتى چنzzد نظzzير آن

ناتوان است.


قرآن را قرآن، يعنى خواندنى نام نهادهاند تا اين نام، يادآور حقيقzzتى عzzالى باشzzد و جايگاه ديگر و مصدر اوليه آن را، كه لوح محفzzوظ اسzzت و در آن مقzzام، سzzخنى از الفاظ و واژهها نيست، به ما گوشزد كند تا هرگاه نzzام قzzرآن را شzzنيديم بzzدانيم كzzه اين همان حقيقتى است كه بzzراى فهم بشzzر، پوششzzى از الفzzاظ بzzه خzzود گرفتzzه و

خواندنى گشته است.

پىنوشتها

.23( آيه 39. زمر )1

.4 و 3( آيه 43. زخرف )2


فصل پنجم: عربى بودن قرآن

زبان قرآن، زبان عربى است كه در قرآن، گاه بzzه »قzzرآن عzzربى« )هفت مzzورد( و زمانى به »لسان عربى« )سه مورد( و يا »حكم عربى« )يك مورد( تعبير شده و در

تمامى موارد استعمال، از آن با تجليل و عظمتياد شده است.

قبل از بررسى موضوع عربى بودن كالم الهى، الزم است به يك اصل اساسى، كzzهخود قرآن آن را مطرح نموده است، اشارهكنيم.

ارسال رسوالن و پيامبران الهى به سوى اقوام و ملتهاى مختلف، جز بzzه زبzzان آنهzzا صورت نگرفته و اين هم زبانى هر پيامبر بzzا قzzوم خzzويش يzzك اصzzل كلى و فراگzzير

بوده است:

( و مzzا هيچ پيzzامبرى را جzzز1ومzzا ارسzzلنا من رسzzول االبلسzzان قومzzه ليzzبين لهم; )بهزبان قومش نفرستاديم تا ] حقايق را[ براى آنان بيان كند.

اين قاعده كلى در ارسال رسل الهى، در زمينه انزال كتب آسمانى نيز جارى گشتهاست:

( و بzzدين گونzzه »قzzرآن2وكذلك اوحينا اليك قرآنا عربيا لتنذر امالقرى ومن حولها; ) عربى« به سوى تو وحى كرديم تا ]مردم[ مكه و كسانى را كه پيرامون آنند هشدار

دهى.

بنابراين، عربى بودن قرآن امرى طبيعى بوده است; چرا كه پيامبر از ميzzان قzzومى مبعوث به رسالت گشت كه زبانشان عربى بود. اين امر منافاتى با رسzzالت جهzzانى و دعوت همگانى او، كه بzzراى همzzه عصzzرها و نسلهاسzzت و هzzدايتگرى كتzzابش كzzه »هدى للناس« است، ندارد. هشدار به مردم مكه، كه در سوره شورى آمده است، تنها از اين جهت است كzه پيzzامبر در مراحzل اوليzه حzركت جهzانى خzود مzامور بzه هدايت بستگان، نزديكان و مردم منطقه خويش است. معقول نيسzzت كzzه پيzzامبرى به هدايت و ارشاد مامور گردد، آن گاه كتابى را كه مردم بzzا زبzzان آن بيگانهانzzد، بzzه

آنان عرضه نمايد.

در مورد عربى بودن قرآن به اين واقعيت نيز بايد توجه شود كه زبانشناسان عقيده دارند كه زبان عربى از دامنzzه و گسzzترهاى بسzzيار وسzzيع برخzzوردار اسzzت و از اين جهت بر ساير زبانها تفوق و برترى دارد. به عنوان مثzzال افعzzال در زبzzان عzzربى بzzه جاى شش صيغه، چهارده صيغه دارند; تمام اسمها مؤنث و مzzذكر دارنzzد و افعzzال و ضzzماير و صzzفتها هم مطzzابق آنهzzا مىباشzzند. فzzراوانى مفzzردات و اشzzتقاق كلمzzات، دستور زبان و فصاحت و بالغت آن نيز، اين زبان را از ديگر زبانها ممتاز مىسازد. به همين دليل است كه در مورد زبان عربى قرآن در روايتى آمدهاست: يzzبين االلسzzن

( عربى فصيح، از واژهها و ساختارى برخوردار است كه گويzzايى3والتبينه االلسن; ) ديگر زبانها را دارد در حالى كه زبانهاى ديگر گويايى زبان عربى را ندارند. براساس روايتى كه ابن عباس از پيامبر نقzzل كzzرده اسzzت، زبzzان عzzربى، زبzzان اهzzل بهشzzت

(4است. )

بدون ترديد خداوند براى آخرين كتاب آسمانى خود، كه تا ابد زنzzده و پاينzzده خواهzzد بود، بهترين زبان را انتخاب مىكند و براى دفع هرگونه ابهامى، همهجا انتخzzاب آن را به خود نسبت داده و از آن به »عربى مبين« ياد مىكند. اينك نظرى كوتاه و گذرا به

برخى از اين آيات:

( ماآنراقرآنعربىنازلكرديم،باشدكه بينديشيد.5انا انزلناه قرآنا عربيا لعلكم تعقلون; )

( ماآن راقرآن عzzربى قzzرار داديم،باشzzد كzzه6انا جعلناه قرآنا عربيا لعلكم تعقلون; )بينديشيد.

( و بzzدين سzzان آن ]قzzرآن[ را فرمzzانى روشzzن نzzازل7وكذلك انزلناه حكما عربيzzا; )كرديم.

( و اين ]قرآن[ به زبان عربى روشن است.8وهذا لسان عربى مبين; )

( ]قرآن[ به زبان عربى روشن.9بلسان عربى مبين; )

دو آيه سوره يوسف و زخرف گويzzاى اين حقيقتنzzد كzه كسzzوت عzربيت، مسzتند بzه خداوند است و اوست كzzه معنzzا و محتzzواى قzzرآن را در پوشzzش لفzzظ عzzربى نzzازل فرموده است تا قابل تعقل و تامل باشد. در آيه سzzوره زخzzرف بzzه دنبzzال ذكzzر اين مطلب مىفرمايد: وانه فى ام الكتاب لدينا لعلى حكيم; و همانzzا آن در كتzzاب اصzzلى

]لوح محفوظ[ به نزد ما سخت واال و پر حكمت است«.

عالمه طباطبائى مىگويد:

دو جنبه عربيت الفاظ قرآن و استناد آن بzzه وحى، در ضzzبط اسzzرار آيzzات و حقzzايق معارف دخيلند. اگر تنها معنا و مفهوم آيات به پيzzامبر القzzا شzzده و الفzzاظ از پيzzامبر بود، آن گونه كه در احاديث قدسى چzzنين اسzzت، و يzzا اگzzر بzzه لغت ديگzzرى ترجمzzه گرديده بود، بخشى از اسرار آيات پوشيده مىماند و از دسترس عقzzول بشzzر خzzارج

(10مىگشت. )

ظاهرا دليل عربى بودن را اولين بار خداوند در سوره مريم بيان فرموده است:

( در حقيقت مzzا اين11فانما يسرناه بلسانك لتبشر به المتقين وتنذر به قوما لzzدا; ) ]قرآن[ را به زبان تو آسان ساختيم تا پرهيزگاران را بدان نويد، و مردم سzzتيزه جzzو

را بدان بيم دهى.

تسهيل در آيه مذكور خبر از حالتسابقى از قzzرآن مىدهzzد كzzه در آن حzzالت، تالوت و فهم آيات بشر ممكن نبوده است و خداوند از آن در سوره زخرف خzzبر داده اسzzت

(12كه: وانه فى ام الكتاب لدينا لعلى حكيم. )

در آيه سوره مباركه »نحل« در پاسخ به آنان كه تعليم قرآن به پيامبر را به شخصى( ، مىفرمايد:13نسبت داده بودند )

لسان الذى يلحدون اليه اعجمى وهذا لسان عربى مبين; زبان كسى كه اين نسzzبترا بهاو مىدهند غيرعربى است و اين قرآن بهزبان عربى روشن است.

بzه احتمzال قzوى مzراد از »اعجمى« در آيzه، »غيرفصzzيح« اسzzت. راغب اصzفهانىمىگويد:

اعجام به معناى ابهام است. غzzيرعرب را »عجم« گوينzzد و مzzراد از عجمى شzzخص منسوب به غيرعرب است; اما »اعجم« به كسى گفته مىشود كه ابهام و نارسzzايى

( .14در گفتار داشته باشد و فصيح نباشد; خواه عرب باشد يا غيرعرب )

حال چگونه تصور مىشود مردى كه زبان فصيح ندارد، قzzرآن را كzzه عzzربى فصzzيح ومبين است به پيامبر تعليم دهد؟

احتمال ديگzر در معنzاى آيzه، آن اسzت كzه مzراد از »اعجمى« غzzيرعرب باشzد كzه سzzوره فصzzلت44گفتهاند به پيامبر تعليم داده است. اين احتمال را بعضzzى در آيzzه

نيز دادهاند:

ولو جعلناه قرآنا اعجميا لقالوا لوال فصلت آياته ءاعجمى وعربى;

اگر ]اين كتاب را[ قرآنى غيرعربى گردانيده بوديم قطعا مىگفتند: »چzzرا آيههzzاى آنروشن بيان نشده؟ كتابى غيرعربى ]مخاطب آن[ عرب زبان؟«.

بنا به احتمال فوق، از آيه استفاده مىشود كه عصبيت و لجاجت عرب آن زمان - كه تسليمپذيرى آنzzان را در برابzzر حzzق دشzzوار مىنمzzود - بzzه هيچ وجzzه در برابzzر كتzzابى

غيرعربى تن در نمىداد.

از آن چه گفتيم معلوم شد كه با توجه به ويژگى زبان عربى، و بعثت پيامبر از ميان عرب فصيح، اگر قرآن غيرعربى بود، جاى سؤال و نكتهگيرى وجود داشت; چرا كzzه عربى بودن آن امرى طبيعى و عادى بzzوده اسzzت; امzzا اين مسzzاله كzzه چzzرا پيzzامبر عربى بوده است، و يا اين كه چرا آخرين دين، خاستگاهش شzzبه جزيzzره عربسzzتان بوده است، امرى خارج از بحثهاى علوم قرآنى است و پاسخ آن را بايzzد در مبzzاحث

كالمى مربوط به نبوت جستوجو نمود.


. عربى بودن قرآن براساس اصل كلى ومzzا ارسzzلنا من رسzzول اال بلسzzان قومzzه،1صورت گرفته است.

. به عقيده زبانشناسان، زبان عربى نسبت به ساير زبانهzzا بسzzيار گسzzتردهتر و از2قابليت بيشترى برخوردار است.

. عربى بودن قرآن در انتقال بهتر اسرار حقايق و معارف قرآن مؤثر است.3

. نزول قرآن به »لسان عربى مبين« يعنى زبzzان روشzzن، گويzzا و فصzzيح، آن را از4ساير لهجههاى عربى ممتاز ساخته است.

پىنوشتها

.4( آيه 14. ابراهيم )1

.7( آيه 42. شورى)2

.20، كتاب فضل القرآن، ح637، ص2. اصول كافى، ج3

. احب العرب لثالث: الني عرب، و القرآن عربي و كالم اهل الجنة عzzربي.)مجمzzع4(316، ص6 - 5البيان، ج

.2( آيه 12. يوسف )5

.3( آيه 43. زخرف )6

.37( آيه 13. رعد )7

.103( آيه 16. نحل )8

(39; زمر )113( آيه 20; طه)12( آيه 46; و نيز احقاف )195( آيه 26. شعراء )9.3( آيه41; فصلت )28آيه


.97. آيه 11

.117، ص16. ر.ك: الميزان، ج12

. و لقد نعلم انهم يقولون انما يعلمه بشر.13

; مجمzzع348، ص12. راغب اصفهانى، مفردات، واژه »عجم«; ر.ك: الميزان، ج14.595، ص6 و 5البيان، ج


علت علم بودن قرآن

گفتيم كه از ميان اسامى كتاب نازل شده بر پيامبر اكرم)ص( قzzرآن مشzzهورترين و شايعترين نام در ميان مسلمانان است. بسيارى را عقيده بر اين است كzzه اين نzzام از ميان ساير نامها براى اين كتاب جنبه علميت پيدا كرده و به صzzورت اسzzم خzzاص

( .1درآمده است )

اما آيا علم بودن قرآن، از همان ابتدا از متن آيات برخاسته است، يا اينكzzه اين نzzام بهتدريج و در طول زمان، در عرف مسلمانان، صورت علميت به خود گرفته است؟

داليلى وجود دارد كه قرآن از همان آغاز »علم« استعمال گرديده است:

. در چند مورد، وقتى سخن از ذكر كتب آسمانى بzzه ميzzان آمzzده اسzzت، قzzرآن در1 رديف تzzورات و انجيzzل ذكzzر گرديzzده اسzzت: وعzzدا عليzzه حقzzا فى التzzوراة واالنجيzzل

( .2والقرآن )

. خداوند در سورههاى »ق«، »يس« و »ص« به ترتيب، هنگzzام سzzوگند بzzه كتzzاب2 مقدس خويش از ميان همzzه عنzzاوين بzzه »قzzرآن مجيzzد«، »قzzرآن حكيم« و »قzzرآن ذىالذكر« سوگند خورده است. البتzه در دو مzورد ديگzر، يعzنى سzورههاى زخzرف و

دخان، سوگند به »كتاب مبين« نيز آمده است.

. از ميان اسامى چهار گانه - كه در فصل دوم گذشت - امتياز نام قرآن بzzر سzzاير3 نامها در اين است كه اسم خzzاص بzzوده، در حzzالى كzzه نامهzzاى ديگzzر در مzzورد كتب

آسمانى ديگر نيز به كار رفتهاند.

( .3واذ آتينا موسى الكتاب والفرقان لعلكم تهتدون )

(4ولقد آتينا موسى وهارون الفرقان وضياء وذكرا للمتقين. )

. نام قرآن در سوره مزمل، كه سومين سوره در ترتيب نزول سورههاست، براى4 نخستين بzzار، دو بzzار ذكzzر گرديzzده و در هzzر بzzار بzzه تالوت قzzرآن امzzر شzzده اسzzت. بنابراين، عنوان قرآن از همان آغاز نزول، به عنوان نام برتر و اسم خاص از سzzوى

خدا انتخاب شده است.

. گرچه نام كتاب، بيشتر از قرآن استعمال شده است، اما به لحاظ آن كzzه كتzzاب5 در معناى خود، مفهومى عام دارد و به همين جهت در مورد تورات و انجيzzل نzzيز بzzه كار رفته است، نام قرآن در مقايسه با عناوين و اسامى ديگzzر، كzzاربرد بيشzzترى در

قرآن دارد.

. كاربرد اين عنوان در بيان پيامبر اسzzالم)ص( و اميرمؤمنzzان)ع( و سzzاير امامzzان،6 باتوجه به روايات فراوانى كه در اختيار ماست، مبين آن است كه »قzzرآن« عنzzوانى

منتخب و برگرفته از متن آيات است.

از آن چه گفتيم، روشن شد قرآن به حسب استعمال خودش به صورت علم و اسمخاص آمده و از همين رو در عرف مسلمانان نيز بدين شكل درآمده است.


اگر فقط نام قرآن اسم خاص و علم است، دليل آن امتياز اين نام بر ساير نامهzzا وعناوين و عنايتخاص خداوند به اين نام در قرآن كريم است.

پرسش

. پنج تن از پيشگامان تدوين مباحث قرآنى را در زمينههاى مختلف نام ببريد.1

. ده نمونه از اسامى و اوصاف قرآن را ذكر كنيد.2

. عنوان »مصحف« براى »قرآن« چگونه و در چه زمانى پديد آمد و چzzه جايگzzاهى3پيدا كرد؟

. معانى »قرآن« را به اختصار ذكر كرده بگوييد كدام يك مناسبتر است؟4

از سوره فصلت دو احتمال وجzzود دارد; آنهzzا44. در تبيين لفظ »اعجمى« در آيه 5را به صورت كامل بيان كنيد.

پژوهش

. با مراجعه به منابع، نقش شيعه در مراحل اوليه تدوين و نگارش تفسير و علzzوم1قرآنى را بازگو نماييد.

. وجه تسميه عناوينى چون »كتاب«، »فرقان« و »مثانى« را ذكر كنيد.2

. پنج روايت نبوى را كه در آنها نام »قرآن« ذكر گرديده بيان نماييد.3

. كتب آسمانى ديگر به چه زبانى نازل شدهاند؟4

. با توجه به اين كه زبان هر ملzzتى جzzزئى از فرهنzzگ آن ملت اسzzت كzzه آن را بzzر5 ساير زبانها ترجيح مىدهد، پzzذيرش و تzzرويج »زبzzان عzzربى« از سzzوى ديگzzر ملتهzاى

اسالمى چگونه توجيه مىپذيرد؟

پىنوشتها

،1; نفحات الzzرحمن، ج21، ص1. ر.ك: راغب اصفهانى، مفردات;مناهلالعرفان، ج1.14 و 13، ص 1; شهيدمصطفى خمينى، تفسير القرآن الكريم، ج 14 - 13ص

.111( آيه 9. توبه )2

.52( آيه 2. بقره )3

.48( آيه 21. انبياء )4

( وحى1بخش دوم: تاريخ قرآن )

تعريف وحى

وحى در قرآن

وحى پيامبران و اقسام آن

چگونگى وحى مستقيم

چگونگى وحى غير مستقيم

هدفهاى آموزشى اين بخش عبارتند از:

. آشنايى بzzا يكى از پررمzzز و رازتzzرين وقzzايع آفzzرينش كzzه بzzه عنzzوان مzzدخلى بzzر1مباحث تاريخ قرآن، مطرح است.

. آشنايى با گستره كاربردى واژه »وحى« در قرآن و دامنه تفاوت آن.2

. پى بردن به نحوه ارتباط خدا با پيامبران.3

. نگاهى به حاالت پيامبر اكرم، هنگام دريافت »وحى«.4

برخى از منابع مهم براى مطالعه آزاد و پاسخيابى قسمت پژوهش


; قzzرآن در342، ص20 بzzه بعzzد و ج72، ص18 و ج 292، ص12تفسير المzzيزان، ج اسzzالم; وحى يzzا شzzعور مرمzzوز; مجموعzzه سzzخنرانيها و مقzzاالت دومين كنفzzرانس

، بخش مربzوط بzه كيفيت18تحقيقاتى علوم و مفاهيم قzرآن كzريم; بحzاراالنوار، ج; التمهيد فى علوم القرآن، ج1; مناهل العرفان، ج16، نوع1صدور وحى; االتقان، ج

; تاريخ قرآن، دكتر محمود راميار; پيرامون وحى و رهبرى، آية اللzzه جzzوادى آملى،1.309 - 278ص

فصل اول: مقدمه

(1و ما ينطق عن الهوى ان هو اال وحى يوحى. )

تاريخ قرآن با پديده »وحى« ارتباطى تام دارد; چرا كه نزول آيات قرآن تنهzzا از اين طريzzق صzzورت گرفتzzه و دريzzافت پيzzام آسzzمانى، كzzه نzzوعى ارتبzzاط ميzzان انسzzانى برگزيده و ممتاز با عالم غيب است، با »وحى« جامه عمل به خzzود پوشzzيده اسzzت. از اين رو كتzzاب آسzzمانى قzzرآن نتيجzzه و حاصzzل »وحى« اسzzت و از همين رو اكzzثر

تاريخنويسان، بررسى »وحى« را نقطه آغازين بحثهاى تاريخ قرآن قرار دادهاند.

تعريف وحى

الف( معناى لغوى

ابن منظور در لسان العرب مىگويد:

الوحي االشارة والكتابة والرسالة وااللهام والكالم الخفي وكل ما القيتzzه الى غzzيرك.ووحى اليه واوحى: كلمه بكالم يخفيه من غيره;

وحى به معناى اشاره كردن، نوشتن و رساله، الهام و كالم پنهانى و هر چيزى است كه به ديگرى القا شود. تعبير »وحى اليه واوحى« يعنى سخنش بzzا او بهگونهاى بzzود

كه از ديگران پنهان مىداشت.

راغب اصفهانى مىگويد:

ريشه وحى به معناى اشاره تند و سريع است و بzzه همين خzzاطر هzzر كzzارى كzzه بzzه سzzرعت انجzzام گzzيرد آن را وحى مىگوينzzد. و اين ممكن اسzzت در كالمى رمzzزى و كنايهاى باشد و يا آوازى باشد مجرد از الفاظ و كلمات، و يzzا بzzه صzzورت اشzzاره بzzه

(2بعضى از اعضا و يا به نوشتن. )

لغوى معروف قرن چهارم، ابن فارس گويد:

)واو و حاء و حرف عله ياء( ريشzzهاى اسzzت كzzه بzzر القzzاى علم و آگzzاهى بهصzzورت آشكار يا مخفيانه به ديگرى داللت مىكند و هرچzzه بzzه ديگzzرى القzzا شzzود تzzا بفهمzzد، هرگونه كه باشد، »وحى« است و همه استعماالت وحى بzzه اين اصzzل و ريشzzه بzzاز

مىگردد.

ابن فارس به صراحت مىگويد:

كل ما القيته الى غيرك حتى علمه فهو وحي كيف كان; هر نوع القاى آگاهى، به هzركيفيتى كه باشد، »وحى« است.

همين معنا را نيز ابنمنظور ذكر كzzرده اسzzت. كليت اين بيzzان، انzzواع القائzzات نظzzير اشاره، آواز، رؤيا، الهام، وسوسه و القاى آگاهى توسzzط كتzzابت را شzzامل مىگzzردد. بعضى ويژگى مخفيانه بودن و سرعت را در معنzzاى وحى ذكzzر نمودهانzzد. عzرب بzzه مرگ سريع مىگويد: »موت وحي«. اين ويژگى كه در اصل وضع، وجود نداشzzته چzzه بسا در استعمال عzzرب رخ داده و بzzا كzzاربرد قيzzد »سzzرعت« در بعضzzى از مzzوارد، ويژگى ديگر، يعنى »مخفيانه بودن« نيز به آن اضافه گشته است; چرا كzzه معمzzوال،

( . در هzzر صzzورت بzzا آن كzzه3القا و اشاره سريع از غير مشار اليه مخفى مىمانzzد ) نمىتzzzوان اسzzzتعمال واژه وحى را در القائzzzاتى كzzzه همzzzراه بzzzا سzzzرعت و نzzzوعى پوشzzيدگىاند، انكzzار نمzzود، در عين حzzال، لzzزوم پايبنzzدى بzzه اين ويzzژگى را در هzzر استعمالى نيز نمىتوان پذيرفت. در اسzzتعماالت قzzرآنى نzzيز مzzواردى وجzzود دارد كzzه

( .4هيچيك از اين دو ويژگى در آن وجود ندارد )

ب( معناى اصطالحى

وحى اصطالحى، ارتباطى معنوى است كه براى پيامبران الهى، جهت دريzzافت پيzzام آسمانى از راه اتصال به غيب برقرار مىشود. پيzzامبر، گيرنzzدهاى اسzzت كzzه پيzzام را بهواسطه همين ارتباط و اتصال )وحى( از مركز فرستنده آن دريzzافت مىكنzzد و جzzز او هيچكس شايستگى و توان چنين دريافتى را ندارد. در اين زمينzzه در فصzzل سzzوم

بهتفصيل سخن خواهيم گفت.


وحى در اصل وضع لغوى آن به هر نوع القاى آگاهى نظير اشاره، آواز، الهام، رؤيzzا، وسوسzzه، كتzzابت و... اطالق مىگzzردد. مخفيانzzه بzzودن و سzzرعت نzzيز در بعضzzى از

استعماالت وحى لحاظ گشته است.

پىنوشتها

.4 و 3( آيه 53. نجم)1

. مفردات، ماده »وحى«.2

.3، ص1. التمهيد، ج3

.11( آيه19. براى نمونه ر.ك: سوره مريم)4

فصل دوم: وحى در قرآن

وحى در قرآن كريم در مورد فرشzzتگان، شzzياطين، انسzzان، حيzzوان و زمين بzzه كzzار رفته است. بيشترين استعمال اين واژه و مشتقات آن در خصوص وحى مربوط بzzه پيامبران است كه در فصل آينده مستقال به آن خواهيم پرداخت. در مzzوارد پنجگانzzه فوق، معانى مختلفى از وحى مورد نظر است كzه البتzه بzا معنzاى لغzوى همzاهنگى

دارند. نمونههايى از آن موارد، بدين قرار است:

( هنگzzامى1الف( الهام روحانى به مالئكه: واذ يوحى ربك الى المالئكzzة انى معكم; )كه پروردگارت به فرشتگان وحى مىكرد كه من با شما هستم.

( و بzzه مzzادر2ب( الهام روحzzانى بzzه انسzzان: واوحينzzا الى ام موسzzى ان ارضzzعيه; )موسى وحى كرديم كه: »او را شير ده«.

( آنروز3ج( الهام روحانى به جمادات: يومئذ تحدث اخبارها × بان ربك اوحى لهzzا; ) است كه ]زمين[ خبرهاى خود را بازگويد ]همان گونzzه[ كzzه پروردگzzارت بzzدان وحى

كرده است.

. وكذلك جعلنا لكل نبى عzzدوا شzzياطين االنس والجن يzzوحى1د( وسوسه شيطانى: ( و بدين گونه براى هر پيامبرى دشzzمنى از شzzيطانهاى انس و4بعضهم الى بعض; )

جن برگماشتيم. بعضى از آنها به بعضى، براى فريب، سzzخنان آراسzzته القzzا مىكننzzد. ( و در حقيقت، شzzيطانها بzzه5. و ان الشياطين ليوحون الى اوليائهم ليجzzادلوكم; )2

دوستان خود وسوسه مىكنند تا با شما ستيزه نمايند.

(6ه( اشاره: فخرج على قومه من المحراب فاوحى اليهم ان سبحوا بكرة وعشيا; ) پس، از محراب بر قوم خويش درآمد و ايشان را آگاه گردانيد ]اشاره كرد[ كzzه روز

و شب به نيايش بپردازند.

( و پروردگzzار تzzو بzzه زنبzzور عسzzل، وحى7و( غريzzزه: و اوحى ربzzك الى النحzzل...; )]الهام غريزى[ كرد.. . .


از موارد استعمال وحى چنين استنباط مىگردد كه القاى معنا به نحzzوى كzzه بzzر غzzير مقصودين، مخفى بماند، وحى است. بنابراين، الهام بهواسzzطه القzzاى معنzzا در فهم

7حيوان از طريق غريزه وحى است. همچنين ورود معنا در نفس ازطريق رؤيا )آيه (8 مريم( همگى »وحى«اند. )11قصص( يا وسوسه، يا اشاره )آيه

در روايت جالبى به نقل از على بن ابىطالب)ع( استعماالت وحى در قzzرآن بzzه وحى نبzzوت، وحى الهzzام، وحى اشzzاره، وحى تقzzدير، وحى امzzر، وحى كzzذب )در مzzورد شياطين( و وحى خبر تقسيم گشته و در هر مورد آياتى مzzورد اسzzتفاده قرارگرفتzzه

(9است. )


. وحى در قرآن در مورد فرشتگان، شياطين، انسان، حيوان، و زمين به كار رفتzzه1است.

. مفاهيمى از قبيل الهامات روحانى، وساوس شيطانى، اشاره و غريزه را مىتوان2در موارد فوق سراغ گرفت.

پىنوشتها

.12( آيه 8. انفال )1

.7( آيه 28. قصص )2

.5 و 4( آيه 99. زلزله )3

.112( آيه 6. انعام )4

.121. همان، آيه 5

.11( آيه 19. مريم )6

.68( آيه 16. نحل )7

.292، ص12. الميزان، ج 8

.255 - 254، ص18. ر.ك: بحار االنوار، ج9

فصل سوم: وحى نبوى و اقسام آن

سخن در اينجا درباره شايعترين كاربرد وحى، يعنى وحى پيzzامبران اسzzت. در قzzرآن كريم اين واژه و مشتقات آن، نزديك به هفتاد بار در خصوص پيامبران به كzzار رفتzzه است; به گونهاى كه استعمال آن در موارد و معانى ديگر بسيار كم اسzzت. در حzzال حاضر اطالق اين لفظ در خصوص انبيzzا تقريبzzا تعين يافتzzه اسzzت. بzzر همين اسzzاس عالمه طباطبائى مىگويد: »ادب دينى در اسالم اقتضا مىكند كzzه مzzا اين تعبzzير را در

(1غير انبيا بهكار نبريم.« )

اما وحى چيست؟ پديدهاى است كه در چهzzارچوب قالبهzzاى ذهzzنى و عقلى متzzداول بشر نمىگنجد; پديzzدهاى اسzzت مرمzzوز و اسzzرارآميز. آنجzzا كzzه سzzخن از ارتبzzاط بzzا عالمى ديگر مطرح است، تا انسان برگزيzzده، عzzالىترين پيامهzzاى غيzzبى را بzzا علمى حضورى و شهودى، تلقى نمايد تنهzzا هموسzzت كzzه از كنzzه و حقيقت وحى و واقعيت »وحىپذيرى« آگاه مىشود و آنچzzه بzzراى ديگzzران مىمانzzد، درك پرتzzوى از آن حقيقت

است كه از طريق آثار و عاليم آن بر وى كشف مىگردد.

به اين تعريف از »وحى« توجه كنيد:

وحى يك نوع تكليم آسzzمانى )غيرمzzادى( اسzzت كzzه از راه حس و تفكzzر عقلى درك نمىشود; بلكه درك و شعور ديگرى است كzzه گzzاهى در بzzرخى از افzzراد بzzه مشzzيت الهى پيدا مىشود و دستورات غيبى را - كه از حس و عقل پنهzzان اسzzت - از وحى و

(2تعليم خدايى دريافت مىكند. )

اين پديده فراعقلى، يكى از باالترين مقاماتى است كه صف پيامبران را از ديگzzران جدا مىسازد. قzzرآن، ضzzمن تاييzzد و تاكيzzد بzzر اين مطلب كzzه پيzzامبران نzzيز بشzzرند، استبعاد و استنكار كافران را از اين امر بيان نموده و آنگzzاه خصيصzzه »وحىپzzذيرى«

رابراى رسوالن خويش برشمرده است:

فقال المال الzzذين كفzzروا من قومzzه مzzا هzzذا اال بشzzر مثلكم يريzzد ان يتفضzzل عليكم(3ولوشاء الله النزل مالئكة...; )

پس، اشراف قومش كه كافر بودند گفتند: »اين مرد جز بشرى چون شzzما نيسzzت.مىخواهد بر شما برترى جويد و اگر خدا مىخواست قطعا فرشتگانى مىفرستاد«.

و از آن جا كه قبول اين امر فوق عقالنى بر آنان دشوار بود، ناگزير به پيامبر نسبت ( او نيست جzzز مzzردى4جنون دادند: ان هو اال رجل به جنة فتربصوا به حتى حين; )

كه در وى حال جنون است; پس تا چندى دربارهاش دست نگاه داريد.

( پس كافر شدند و روى گردانيدند.5گفتند: »آيا بشرى ما را هدايت مىكند؟« )

قرآن در جواب اينان، اعالم مىدارد كه پيامبران همگى بشرند و از اين جهت تفاوتى ميان آنان و ديگران وجود ندارد. تنها تفاوت در »وحىپzzذيرى« رسzzوالن الهى اسzzت:

( بگو: »من هم مثل شما بشzzرى هسzzتم; جzzز6قل انما انا بشر مثلكم يوحى الى; )اين كه به من وحى مىشود.«

در آيه چهارم و پنجم سوره نجم كه سرشار از اطميانبخشى است، در اوج قداسzzت و عصzzمت، جايگzاه وحى را چنzان تبzيين مىنمايzد كzه گzرد هzوا و خطzا بzر دامن آن ننشzzيند: ومzzا ينطzzق عن الهzzوى × ان هzzو اال وحى يzzوحى; و از سzzر هzzوس، سzzخن

نمىگويد; اين سخن به جز وحيى كه وحى مىشود نيست.

اقسام وحى نبوى

اتصال و ارتباط غيبى ميzzان پيzzامبران و خداونzzد كzzه مzzا آن را »وحى« مىنzzاميم، بzzهسهصورت امكانپذير است:

( و7وما كان لبشر ان يكلمه الله اال وحيا او من وراء حجzzاب او يرسzzل رسzzوال...; ) هيچ بشرى را نرسد كzzه خzzدا بzzا او سzzخن گويzzد، جzzز ]از راه[ وحى يzzا از فراسzzوى

حجابى، يافرستادهاى بفرستد....

در آيه فوق اقسام تكليم الهى با بشر منحصرا در سه صzورت بيzzان گرديzده اسzzت: يك قسم وحى بىواسطه و مستقيم است و دو قسم ديگر كه در آنها تكليم، مقيد به قيد حجاب يا رسول گرديده، وحى باواسطه و غيرمستقيمند. فرق دو قسم اخير در اين است كه رسول )ملzzك(، خzzودش وحى را ابالغ مىكنzzد، ولى حجzzاب، واسzzطهاى

(8است كه وحى از وراى آن تحقق مىيابد. )

به عبارت ديگر سه قسم وحى عبارتند از:

. گفتzzار خzدايى كzه از2. گفتار خدايى كه هيچ واسطهاى ميان خدا و خلق نباشzzد; 1 پشتحجاب شنيده شود; مانند شجره طور كه موسى)ع( سخن خدا را مىشzzنيد، ولى

(9. گفتار خدايى كه ملكى آن را حمل نموده، بهبشر رساند. )3از ناحيه آن;

در سوره شورى، نحوه وحى بر پيامبر اكzzرم)ص( مشzzخص گرديzzده اسzzت: وكzzذلك ( و همين10اوحينا اليك روحzzا من امرنzzا مzzاكنت تzzدرى مzzا الكتzzاب وال االيمzzان...; )

گونه، روحى از امر خودمان به سوى تو وحى كرديم. تو نه مىدانستى كتاب چيسzzتو نه ايمان كدام است....

از اين آيه بهخوبى روشن مىگردد كه »وحى قرآن« از طريق تكلم و گفتوگو بzzوده و شzzعراء مىفرمايzzد: قzzرآن را194»روح« در آيه همان روح االمين است كzzه در آيzzه

روح امين بر قلب تو نازل كرده اسzzت. بنzzابراين قzzرآن يzzا بخشzzى از آن را فرشzzتهوحى )جبرئيل و روح االمين( از طرف خدا آورده است )قسم سوم تكليم(.


. حقيقت و كنه وحى تنها بر پيامبران معلوم است; چون فقط آنzzان در مzzدار وحى1قرار مىگيرند.

در مقام تعريف، با توجه به آثzzارى كzzه از آن مشzzهود اسzzت مىتzzوانيم بگzzوييم: وحى نوعى تكليم آسمانى است كه درك آن از طريzzق حس و عقzzل، امكانپzzذير نيسzzت و شعورى خاص مىطلبد كه در اندكى از برگزيدگان، به اراده خداوند حاصل مىشzzود و

در نتيجه، پيامهاى غيبى با علم حضورى دريافت مىگردند.

. وحى در معناى فوق، شايعترين استعمال در قرآن مجيد را داراست.2

. مهمترين خصيصهاى كه پيzzامبران را از سzzاير انسzzانها جzzدا مىسzzازد، همين وحى3است.

. اقسام وحى پيامبران عبارتند از: الف( وحى مستقيم; ب( وحى از وراى حجاب;4ج( وحى به واسطه ارسال ملك.

. وحى قرآنى فقط از دو قسم الف و ج بوده است.5

پىنوشتها


.125. قرآن در اسالم، ص 2

.24( آيه 23. مؤمنون )3


.6( آيه 64. تغابن )5

.6( آيه 41; فصلت )110( آيه 18. كهف )6

.51( آيه 42. شورى )7

.73، ص18. ر.ك: الميزان، ج8

.150. قرآن در اسالم، ص9

.52. آيه 10

فصل چهارم: چگونگى وحى مستقيم

( در حقيقت ما به زودى بzzر تzzو گفتzzارى گرانبzzار القzzا1انا سنلقى عليك قوال ثقيال; )مىكنيم.

دشوارترين نوع وحى، وحى مستقيم بوده است; يعنى هنگامى كه پيامبر مىخواهد با همه وجود خويش بىهيچ واسطهاى با مبدا هستى ارتباط برقرار كند. اين امر گرچzzه واقعيتش در وهم ما نمىگنجد، اما تصور و تصديق گرانبار بودن آن بعد از بيان قرآن

كريم و روايات فراوان از شيعه و سنى، نمىتواند مساله مشكلى باشد.

عظمت »وحى مستقيم« آنگاه معلوم مىگردد كه بدانيم، پيzzامبر اكzzرم داراى روحى نيرومنzzد و فوقالعzzاده بzzوده اسzzت و اساسzzا چzzون عاشzzقى را قzzابليت الزم اسzzت، هركسى نمىتوانسته ستخود را در شعاع وحى قرار دهد و در حيطzzه اين امzzر عظيم

واقع شود. اما سنگينى وحى چنان است كه پيامبر نيز به سختى آن را برمىتابد.

اينك نمونهاى از روايات:

. امين االسالم طبرسى در ذيل آيه پنجسوره مزمل، روايتى نقل مىكند كه حارثبن1هشام از پيامبر پرسيد:

وحى چگونه بر شما نzzازل مىشzzود؟ فرمzzود: گzzاهى ماننzzد صzzداى زنzzگ مىآيzzد و اين شديدترين حالت وحى بر من است كه مرا كوفتzه و خسzته مىنمايzد و در عين حzال همه گفتهها را حفظ مىكنم. و گاه فرشzzتهاى بzzه صzzورت مzzردى متمثzzل شzzده آنچzzه

(2مىگويد حفظ مىشوم. )

. عبدالله بن عمر مىگويد:2

از پيامبر از چگونگى احساس وحى پرسيدم. فرمود:

صداى زنگهايى مىشنوم، در آن هنگام كامال سzzاكت مىگzzردم. هيچ گzzاه بzzه من وحى(3نمىشود، جز آن كه گمان مىكنم كه جانم را از كالبد خارج مىسازند. )

شيخ صدوق در كتاب توحيد خود از زراره روايت كرده كه به امام صzzادق)ع( عzzرضكردم:

جعلت فداك الغشية التي تصيب رسول الله)ص( اذا نزل عليه الوحي؟ فقzzال: ذلzzك ( فدايتشوم، آيzzا غشzzى كzzه4اذا لم يكن بينه و بين الله احد. ذاك اذا تجلى الله له; )

بر پيامبر عارض مىگشت، هنگام نزول وحى بود؟ فرمود: اين زمانى بود كه ميان او و خداوند احدى واسطه نبود. اين هنگامى بود كه خدا بzzا عظمت و جالل خzzود را بzzر

او تجلى مىفرمود.

. از عايشه نقل شده است كه در يك روز بسيار سرد، بzzر آن حضzzرت وحى نzzازل3(5شد; پس از قطع وحى، عرق از پيشانى حضرت جارى بود. )

از اين حالت وحى مستقيم كه بر آن حضرت بسيار سنگين بوده است، در برخى ازروايات »برحاء وحى« يعنى شدت تب وحى، تعبير شده است.

در پايان اين فصل برخى از حاالت وحى مستقيم براساس روايات را از كتاب تzzاريخقرآن، نوشته آقاى دكتر محمود راميار نقل مىكنيم:

. شنيدن بانگ جرس و يا آواى كوبيدن دو فلز به هم و يا صداى زنبور عسل.1

. التهاب و برافروختگى كه بzzراى تسzzكين، آن حضzzرت را بzzا آب سzzرد شستوشzzو2مىدادند و او را مىپوشاندند.

. چنان گرم مىشد كه در روز سرد، عرق از سر و رويش مىريخت.3

. گاه رنگ رخسارش به سرخى يا كبودى مىگراييد.4

. به اغما و غش دچار مىگشت.5

. گاه رنجشديدى تحمل مىكرد.6

. گاه چنان سنگين مىشد كه چارپايى كه سوار آن بود، از رفتن باز مىماند.7

(6. گاه دچار سردرد مىشد. )8


. وحى مستقيم، دشوارترين نوع وحى بود كه بر پيامبر نازل مىگشت.1

. احسzzاس سzzنگينى، رنجشzzديد، سzzردرد، سzzرخ يzzا كبzzود شzzدن چهzzره، گzzرمى2 فوقالعاده، التهاب و برافروختگى، شنيدن صداهاى سهمگين و در نهايت دچzzار اغمzzا

گشتن، از حاالت وحى مستقيم بر پيامبر بوده است.

پىنوشتها

.5( آيه 73. مزمل )1

، ص1; صحيح بخzzارى، ج 260، ص18; بحاراالنوار، ج570، ص1. مجمع البيان، ج2 : احيانا ياتيني مثل صلصلة الجرس و هzzو اشzzده6. متن روايت چنين است: فقال58

علي فيفصم عني وقد وعيت ما قال واحيانا يتمثzzل لي الملzzك رجال فيكلمzzني فzzاعيمايقول.

.141، ص1. االتقان، ج3

.79، ص18; الميزان، ج256، ص18. بحار االنوار، ج4


.109 و 108. تاريخ قرآن، ص6

فصل پنجم: چگونگى وحى غيرمستقيم

و انzzه لتنزيzzل رب العzzالمين × نzzزل بzzه الzzروح االمين × على قلبzzك لتكzzون من ( و راستى كه اين ]قرآن[ وحى پروردگzzار جهانيzzان اسzzت. روح االمين1المنذرين; )

آن را بر دلت نازل كرد، تا از ]جمله[ هشداردهندگان باشى.

عالمه طباطبائى گويد:

منظور از »قلب« در فرهنگ قرآن كريم، عضو صنوبرى شكلى كه سمت چپ بzzدن قرار دارد نيست; بلكه نفس انسانى است كه داراى ادراك است و همه احساسzzات و اراده انسان بدان وابسته است. بسا چنين تعبيرى )نزول بzzر قلب پيzzامبر( اشzzاره به اين باشد كه نفس شريف آن حضرت بدون مشاركتحواس ظاهرى وحى را تلقى

(2مىنموده است. )

به سخن ديگر پيامبر با تمام روح و روان خويش وحى را دريzzافت مىنمzzوده اسzzت و چشم و گوش ظاهرى در اين امر دخالتى نداشتهاند. اگر جzzز اين بzzود، مzzردم ديگzzر

نيز مىتوانستند همه آنچه را پيامبر مىبيند و مىشنود، ببينند و بشنوند.

از روايات نزول غيرمستقيم وحى چzzنين برمىآيzzد كzzه در اين مرحلzzه امzzر بzzر پيzzامبر دشوار نبوده است. گاه جبرئيل به صورت بشرى متمثل مىشzzد و بzzه حضzzور پيzzامبر

مىرسيد. در نقلى از امام صادق)ع( آمده است:

(3)

جبرائيل هنگامى كه به حضور پيامبر مىرسيد، مانند بندگان مىنشست و بدون اجzzازهوارد نمىشد.

اين روايت عظمت و جاللت پيامبر اكرم)ص( را در مقابل جبرئيل، كه قرآن از او به »شديد القوى« تعبير مىكند، نشان مىدهد. بنابراين دريافت وحى از طريzzق جبرئيzzل كار دشوارى نبوده است. گفتهاند كه جبرئيzzل بzzه صzzورت دحيzzة بن خليفzzه كلzzبى در برابر پيامبر ظاهر مىشدهاست; چرا كه دحيه، زيباترين انسان در مدينه بوده است.

(4)

گرچه جبرئيل، امين و حامل وحى الهى بوده، اما آيات قرآن بzzا تشzzريفاتى خzzاص و به صورت كzzامال حفاظتشzzده توسzzط گzzروهى از فرشzzتگان الهى همzzراهى مىشzzده

است:

كال انها تذكرة × فمن شاء ذكره × فى صحف مكرمة × مرفوعة مطهرة × بايzzدى ( زنهار، اين آيات پندى اسzت. تzا هzر كzه خواهzzد از آن پنzzد5سفرة × كرام بررة; )

گيرد. در صzzحيفههايى ارجمنzzد، واال و پzzاك شzzده، بzzه دسzzت فرشzzتگانى، ارجمنzzد ونيكوكار.

اين احتمال وجود دارد كه ترتيب چzنين تشzريفاتى بzه دليzل مصzzونيت وحى الهى از هرگونه دستبردى از جانب شياطين و جنيان بوده است و به همين جهت گzzروهى از

فرشتگان به همراهى امين وحى، آيات قرآن را همراهى مىكردند.


. وحى غيرمستقيم، شدت و سنگينى وحى مستقيم را نداشته است.1

شعراء، پيامبر هنگzzام نzzزول آيzzات بzzر قلبش توسzzط194 تا 192. براساس آيات 2 جبرئيل، با تمام وجود وحى را دريافت مىنموده اسzzت و چشzzم و گzzوش ظzzاهرى در

تلقى وحى دخالتى نداشتهاند.

. گاه جبرئيل به صورت انسانى متمثل شده و به حضور پيامبر مىرسzzيده اسzzت. )36)

پرسش

. وحى را تعريف كنيد.1

. چرا نمىتوانيم به حقيقت وحى پيامبران پى ببريم؟2

. چهار مورد از استعماالت وحى را در قرآن كريم با بيان مفهوم آن ذكر كنيد.3

. آيهاى از قرآن را كه در آن اقسzzام وحى پيzzامبران ذكzzر شzzده همzzراه بzzا توضzzيح4مختصر بيان كنيد.

. درباره كيفيت وحى مستقيم، چه مىدانيد؟ توضيح دهيد.5

پژوهش

. به عقيده برخى، پديده وحى ناشى از نبوغ پيامبران بzzوده اسzzت. آيzzا اين نظريzzه1صحيح است؟ چرا؟

. آيا »عقzzل« و »وحى« بzzاهم موافقنzzد؟ مخالفنzzد؟ و يzzا اساسzzا از هم بيگانهانzzد؟2تحقيق كنيد.

( وحى بzzه7. بعضى بzzا توجzzه بzzه آيzzه شzzريفه »و اوحى فى كzzل سzzماء امرهzzا«، )3آسمان را نيز در شمار استعماالت وحى در قرآن قرار دادهاند. نظر شما چيست؟

. گروهى از مفسران با نظر بzzه آيzzات اوليzzه سzzوره نجم، گفتهانzzد: جبرئيzzل در دو4مورد به چهره اصلى خويش بر پيامبر نازل گشت. آيا چنين سخنى صحيح است؟

. دحية بن خليفه كلبى كيست؟5

پىنوشتها

.194 - 192( آيه 26. شعراء)1



.36، ص1. التمهيد فى علوم القرآن، ج4

.16-11( آيه 80. عبس )5

.36، ص14. جهت توضيح معناى تمثل ر.ك: الميزان، ج6

.12( آيه 41. فصلت )7

( نزول قرآن2بخش سوم: تاريخ قرآن )

نزول قرآن و بعث

نزول دفعى و تدريجى

اسباب نزول

آيه و سوره در قرآن

آيه و سوره، اولين و آخرين

سورههاى مكى و مدنى


. طرح يك معما درباره زمان نزول قرآن و زمان بعثت و حzل آن بzا نظريzه نzزول1دفعى و تدريجى.

. تبيين اسرار نزول تدريجى.2

. نظرى بر مساله شان نزول آيات در زمينه تعريف، اهميت و كاربرد آن.3

. آشنايى با تقسيمبندى قرآن به سورهها و آيهها، تعداد سورهها، كلمات و آيات.4

. آشنايى با اولين و آخرين سورهاى كه نازل شده است.5

. گذرى بر معيارهاى تعيين سzzورههاى مكى و مzzدنى، فوايzzد و ويژگىهzzاى هريzzك و6آگاهى از ترتيب سورهها.

برخى از منابع مهم اين بخش عبارتند از:

بحاراالنوار; االتقان فى علوم القرآن; التمهيد فى علوم القzzرآن; تzzاريخ قzzرآن، دكzتر محمود راميار; پژوهشى در تاريخ قرآن، دكتر سيد محمد باقر حجتى; تاريخ القرآن،

; قرآن در اسالم; فرهنگ آمارى كلمات قzzرآن كzzريم;2عبدالله زنجانى; الميزان، ج مناهل العرفان.

فصل اول: نزول قرآن و بعثت

( ماه رمضان ]همzان مzzاه[ كzه در آن قzzرآن1شهر رمضان الذى انزل فيه القرآن; )فرو فرستاده شده است.

( ما آن را در شبى فرخنده نازل كرديم.2انا انزلناه فى ليلة مباركة; )

( ما قرآن را در شب قدر نازل كرديم.3انا انزلناه فى ليلة القدر; )

م.( در شzzهر مكzzه بzzه رسzzالت611 يzzا 610مىدانيم كzzه پيzzامبر در چهzzل سzzالگى ) مبعوث گرديد. نيز مىدانيم كه آغاز بعثت در غار حرا با نزول آياتى از سzوره مباركzه علق همراه بوده است و ميان مسلمانان در اين مساله اتفاق نظر وجzzود دارد. امzzا در اين كه بعثت در چه زمانى رخ داده است، نظرها مختلzzف اسzzت و همين، بzzاعث

اختالف در زمان نزول قرآن نيز گرديده است.

آراى مختلف در زمان نزول قرآن و بعثت:

. بيست و هفتم رجب.1

. هفدهم رمضان.2

. هيجدهم رمضان.3

. بيست و چهارم رمضان.4

(4. دوازدهم ربيع االول. )5

(5)

. هشتم ربيع االول.7

(6. سوم ربيع االول. )8

رجب اتفzzاق افتzzاده اسzzت; بzzه دليzzل روايzzات27شzzيعه معتقzzد اسzzت كzzه بعثت در متعددى كه از عترت طاهره در اين زمينه وجود دارد. آنان كه خود اهzzل بيت نبوتنzzد بهzzتر از هzzركس از زمzzان نبzzوت باخبرنzzد و در تعzzيين زمzzان و مكzzان آن از همzzه شايستهتر. روايات فzراوانى در اين زمينzه وجzود دارد كzه بzه بzرخى از آنهzا اشzzاره

مىشود:

. شيخ طوسى در امالى خود روايتى را از امام صادق)ع( نقل مىكند كه فرمود:1

در روز بيست و هفتم رجب، نبوت بر رسول خzzدا نzzازل گشzzت. هzzر كzzه اين روز را(7روزه بگيرد، ثواب كسى را دارد كه شصت ماه روزه گرفته باشد. )

. از امام كاظم)ع( نقل است كه فرمود:2

خداوند محمد)ص( را، كه رحمت بzراى جهانيzzان اسzzت، در بيسzzت و هفتم رجب بzه پيامبرى برگزيد. هركه اين روز را روزه بگzzيرد، خداونzzد ثzzواب روزه شصzzت مzzاه را

(8برايش ثبت مىكند. )

. امام صادق)ع(:3

روزه روز بيسzzت و هفتم رجب را تzzرك نكن; زيzzرا روزى اسzzت كzzه پيzzامبرى بzzر(9محمد)ص( نازل گشته و ثواب آن، مانند شصت ماه است. )

(10)

دانشمندان اهل سنت براى اثبات بعثت در ماه رمضان به آيات سوره بقzzره، دخzzان و قدر استناد نمودهانzzد. آنzzان مىگوينzzد در تمzzام قzzرآن نzzامى از رجب و بعثت در آن وجود ندارد. آنچه هست، داللت صريح و روشن آيات اسzzتبر اين كzzه: قzzرآن در مzzاه رمضان )شهر رمضان الذى...( در شب مباركى )ليلة مباركة...( كه همان شب قzzدر است )انزلناه فى ليلة القدر( نازل گشتهاسzzت، و چzzون بعثت هم، همzzراه بzzا نzzزول

قرآن بوده، بنابراين بعثت در ماه رمضان به وقوع پيوسته است.

در پاسخ به اين استدالل بايد گفت، اوال: آيات سهگانه فقzzط بzzه زمzzان نzzزول قzzرآن داللت دارند; اما محل نزول در اين آيات مشخص نگرديzzده اسzzت و اين مسzzاله كzzه مراد از اين نزول، همان نزول در غار حرا باشد، از هيچ يك از آيات فوق بzzه دسzzت

نمىآيد.

بقره و اول سوره قدر، داللت بzzر نzzزول همzzه قzzرآن در مzzاه185ثانيا: ظاهرا آيات رمضان و شب قدر دارند. داللت آيه سzzوم سzzوره دخzان، بzzر نzzزول يكپارچzzه قzzرآن

(11صريحتر و روشنتر است: حم × والكتاب المبين × انا انزلناه فى ليلة مباركة. ) در اين آيه، مرجع ضمير »انزلناه« »كتاب« اسzzت كzzه قzzرآن بzzه آن سzzوگند خzzورده است و به روشzzنى داللت دارد كzzه مجموعzه آيzzات قzzرآن و كتzzاب الهى مzzورد نظzzر

است; در حالى كzه در آغzzاز بعثت تنهzzا پنج آيzzه از سzzوره علzzق نzzازل گشzzته اسzzت.بنابراين نمىتوان گفت اين آيات، ناظر به مساله بعثت پيامبرند.

نويسنده كتاب ارزشمند التمهيد مشكل را بzzه گونهاى ديگzzر حzzل نمzzوده اسzzت. وىمىگويد:

براساس روايات اهzzل بيت بعثت در مzzاه رجب اتفzzاق افتzzاده، ولى نzzزول قzzرآن بzzه عنوان كتاب آسمانى و قانون جاودانه الهى پس از سه سال فاصله بر پيzzامبر نzzازل گشته است. در اين سالها پيامبر دعوت مخفيانه داشته كه روايzzات فzzراوانى در اين

سوره حجzzر، نzzازل95 و94زمينه وجود دارد. پس از گذشتسه سال از بعثت، آيات گرديد: فاصدع بما تzzؤمر واعzzرض عن المشzzركين × انzzا كفينzzاك المسzzتهزئين; پس آنچzzه را بzzدان مzzامورى آشzzكار كن و از مشzzركان روى برتzzاب كzzه مzzا ]شzzر[

ريشخندگران را از تو برطرف خواهيمكرد.

از اين زمان به بعد، نزول پيوسته قرآن آغاز گرديد.

از طرف ديگر رواياتى وجود دارد كzzه مzzدت نzzزول قzzرآن را بيستسzzال ذكzzر نمzzوده است. نتيجه مىگيريم كه آغاز نزول قرآن از آغاز بعثت، سه سال فاصله داشته و در

(12شب قدر ماه رمضان بوده است. )

آنچه از بيان فوق و ديگر مطالب التمهيد به دست مىآيد نكات زير است:

. هيچ ارتباطى ميان مساله بعثت و نزول قرآن وجود ندارد.1

. آيات اوليه سوره علق در آغاز بعثت، جنبzzه بشzzارت داشzzته بzzه عنzzوان نzzزول بzzه2حساب نمىآيد.

. آغاز نزول پيوسته قرآن به عنوان كتzzاب آسzzمانى از مzzاه رمضzzان و پس از سzzه3سال از بعثت پيامبر بوده است.

. مدت نزول قرآن بيستسال بوده است و روايات آن را تاييد مىكند.4

. مراد از نزول قرآن در ماه رمضان، آغاز نزول است; چرا كه مبدا تاريخ در وقايع5مهمى كه امتداد زمانى دارند از همان آغاز، ثبت مىشود.

آنچه پايه و اساس استدالل نويسنده محترم است دو گروه از رواياتند:

. روايات تاريخى كه مدت دعوت مخفيانه پيzzامبر را در مكzzه سzzه سzzال اول بعثت1ذكر مىكنند، تا آن كه آيه »فاصدع بما تؤمر...« نازل مىشود.

سال.23. رواياتى كه مدت نزول قرآن بر پيامبر را بيستسال گفتهاند، نه 2

اما به نظريه التمهيد چند اشكال وارد است:

(81اوال: آنچzzzه از على بن ابzzzراهيم قمى، يعقzzzوبى و محمzzzد بن اسzzzحاق)در ص نقلگرديده و نيز فرمايش امام صادق)ع(، كه همگى بر دعوت مخفيانه در طول سه سال اول بعثت داللت دارنzzد، تنهzzا بzzه مسzzاله دعzzوت مخفيانzzه اشzzاره مىكننzzد و در هيچيك از آنها، به عدم نزول آيات در طول اين سzzه سzzال اشzzاره نشzzده اسzzت; بzzه عبارت ديگر منافات ندارد كه سه سال، دعوت مخفيانه باشد و قرآن نيز نازل شده باشد - كه البته چنين نيز بوده است - و اين ادعا كه در طzzول اين سzzه سzzال فقzzط همان پنج آيه اول سورهعلق نازل گشته، به نظر شگفت مىرسد; زيرا نه با واقعيت

تاريخى سازگارى دارد و نه روايات فترت دعوت مخفيانه بر آن صحه مىگذارد.

ثانيا: گفته شده نzzزول پيوسzzته قzzرآن بzzه عنzzوان كتzzاب آسzzمانى، پس از نzzزول آيzzه »فاصدع بما تؤمر. ..« بوده است; در حالى كه اين آيه از آيات سوره مباركzzه حجzzر است، كه از سورههاى مكى مىباشد و براساس جzzدول تzzرتيب نzzزول سzzورهها، كzzه التمهيد، خود از روايت ابن عباس و جابر بن زيد و ديگران نقل كرده، سzzوره حجzzر،

(13پنجاه و چهارمين سوره قرآن است. )

اگر چنين ترتيبى كه التمهيد بر صحت آن اصرار دارد، صحيح باشد، بايد قبzzول نمzzود كه قبل از آيه »فاصدع بما تzؤمر...« پنجzzاه و سzzه سzzوره نzازل شzده و اين تاييzzدى

است بر اين كه دعوت مخفيانه منافاتى با نزول قرآن نداشته است.

ثالثا: چه بسا، نياز پيامبر به نزول آيات قرآن، در آغاز بعثت، بيش از هر زمان ديگzzر بوده است; اين امzر را كzثرت سzzورههاى مكى در مقايسzzه بzzا سzzورههاى مzدنى، و

سzzوره( در مقايسzه بzا بقيzzه53همين طzور فzراوانى نzزول در فzترت سzه سzاله ) سzzورههايى كzzه پس از آن در دوران دعzzوت علzzنى در مكzzه نzzازل گرديدهانzzد، تاييzzد

مىكنند.

سال ذكر كردهاند.23رابعا: روايات ديگرى داريم كه مدت نزول قرآن را

خامسا: روايzzاتى كzzه التمهيzzد از كتzzاب كzzافى و تفسzzير عياشzzى بzzراى اثبzzات نzzزولبيستساله قرآن ذكر نموده دقيقا خالف مدعا را ثابت مىكنند.

در تمام اين روايات، نزول قرآن در ماه رمضzzان بzzه معنzzاى نzzزول در بيت المعمzzور تفسير گشته است. البته در التمهيد تنها قسمتى از روايت مورد استناد قرار گرفتzzه

ولى ما متن كامل آن را ذكر مىكنيم:

حفص بن غيzzاث مىگويzzد: از امzzام صzzادق پرسzzيدم: قzzرآن چگونzzه مىگويzzد: »شzzهر رمضان الذى انزل فيه القرآن« در حالى كzه در طzول بيستسzال از اول تzا آخzر آن

نازل شده است؟

امام فرمود:

(14نزل القرآن جملة واحدة الى البيت المعمور ثم نزل في طول عشzzرين سzzنة; ) قرآن يكمرتبه به بيت المعمور نازل شده، سپس نزولش در طzzول بيستسzzال بzzوده

است.

نزول قرآن در بيت المعمور در روايت عياشى، كه مورد استناد التمهيد قرار گرفته، نيز وجود دارد. در اين روايات بر خالف استفادهاى كه از آنها شده، تاكيzzد بzzر نzzزول قرآن در بيت المعمور است; آن هم به صzzورت يكپارچzzه، نzzه آن كzzه آغzzاز نzzزول از

ماهرمضان بوده است.

سادسا: التمهيد در پايان بحث براى تاييد سخن خود و رد نزول قرآن در بيتالمعمور، كه صدوق به آن معتقد است، به گفتارى از شيخ مفيzzد اسzzتناد مىكنzzد كzzه وى گفتzzه

است:

آنچه را صzzدوق - رحمzzه اللzzه - در اين بzzاب آورده )همzzان روايت( اصzzل آن، حzzديث(15واحدى است كه نه موجب علم است و نه عمل.... )

جالب اينجاست كه وقتى اثبات نزول قرآن در بيستسzال مzzورد نيzzاز اسzzت بzه ذيzzل همين حديث اسzzتناد مىشzzود! امzzا زمzzانى كzzه ابطzzال قzzول بzzه نzzزول قzzرآن در بيت المعمور )صدر حديث( مورد نظر است، گفتار شيخ مفيد مورد استناد قzzرار مىگzzيرد

و حديث، خبر واحدى مىشود كه هيچ ارزش و اعتبارى ندارد!

سابعا: برداشت از آيات سهگانه نزول قرآن به اين صورت، كه مراد آن آغzzاز نzzزول قرآن است و نه نزول كzzل قzzرآن، برداشzzتى خالف ظzzاهر اسzzت و همzzان گونzzه كzzه

گفتيم هرسه آيه و بهويژه آيه سوم بر نزول جميع قرآن داللت دارند.

در اين زمينه مطالب ديگرى وجzود دارد كzzه در فصzzل آينzzده از آنهzا سzzخن خzzواهيمگفت.


رجب27. بعثت پيامبر اكرم)ص( همراه با نزول آيzzاتى چنzzد از سzzوره علzzق و در 1اتفاق افتادهاست، و به اين امر در روايات فراوانى از ائمه: تصريح شده است.

. آيات سهگانه نزول قرآن در شب قدر ماه رمضان داللت ندارند كه محzzل نzzزول،2 غار حرا بوده است. بنابراين براى تعzيين زمzzان بعثت نمىتzzوان بzzه اين آيzzات اسzzتناد

نمود.

. براسzzاس روايzzات بسzzيارى، اين آيzzات بzzه نzzزول ديگzzرى و در محلى متفzzاوت بzzا3نزولى كه در آن بعثت رخ داده است، اشاره مىكنند.

. از ظاهر آيات مورد اشاره، نزول همه قzzرآن اسzzتفاده مىگzzردد كzzه اين امzzر نzzيز4بيگانگى اين آيات با مساله بعثت و تاريخ آن را اثبات مىكند.

پىنوشتها

.185( آيه 2. بقره )1

.3( آيه 44. دخان )2

.1( آيه 97. قدر )3

.78، ص1; التمهيد، ج190، ص18. ر.ك: بحار االنوار، ج4

.38. پژوهشى در تاريخ قرآن، ص 5

.78، ص1. التمهيد فى علوم القرآن، ج6

.330، ص7. وسائل الشيعه، ج7

. همان.8

. التدع صzzوم يzzوم سzzبعة و عشzzرين من رجب، فانzzه اليzzوم الzzذي357. همان، ص9انزل فيه النبوة على محمد)ص( و ثوابه مثل ستين شهرا لكم.

، بzzاب5 از ابواب صzzوم منzzدوب و ج19 و 15، ابواب 7. ر.ك: وسائل الشيعه، ج10استحباب صلوة ليلة المبعث و يوم المبعث.

.3 - 1( آيه 44. دخان )11

.82 و 81، ص1. ر.ك: التمهيد فى علوم القرآن، ج12

.105، ص1. همان، ج13

.29، ص2; الميزان، ج269، ص2. اصول كافى، ج14


فصل دوم: نزول دفعى; تدريجى

الف( نزول دفعى

پس از آن كه معلوم شد آيات داللتكننده بر نزول قرآن در ماه رمضان ارتبzzاطى بzzا مساله بعثت ندارند، اين پرسش مطرح مىشود كه نزولى را كه قzzرآن از آن سzzخن

گفته است چه نزولى بوده است؟

اين احتمال وجود دارد كه قرآن نزولهاى گوناگونى داشته باشد; چرا كه در بسzzيارىاز روايات شيعه و سنى چنين امرى مورد تاكيد قرار گرفته است.

جالل الدين سيوطى گويد:

در نحوه انزال قرآن از لوح محفوظ سه قول وجود دارد:

نظريه اول: - كه از همه صحيحتر و مشهورتر است - قرآن بzzه صzzورت يكپارچzzه در سال25 يا 23 يا 20شب قدر به آسمان دنيا نازل شده و سپس به تدريج در مدت

)به حسب اختالفى كه در مدت اقامت پيامبر در مكه بعد از بعثت وجود دارد( نzzازلگشته است.

سعيد بن جبير از ابن عباس نقل كرده است كه: تمام قرآن، يكپارچه در شzzبقدر بzه آسمان دنيا در جايگاه ستارگان نzzازل شzzد، و سzzپس خداونzzد بعضzzى از آيzzات را بzzه

دنبال بعضى ديگر بر رسول خويش نازل مىفرمود.

عكرمه نيز نظير همين روايت را از ابن عباس نقل نموده است.

به نقل ديگرى از ابن عباس، گفته شده كه قرآن يكباره نازل شده و در بيتالعزه در آسمان دنيا قرار گرفته و سپس جبرئيل آن را در جواب سخن مzzردم و اعمzzال آنهzzا

بر پيامبر نازل فرموده است.

نظريه دوم: قرآن در شب بيستم، يا بيسzzت و سzzوم، يzzا بيسzzت و پنجم از هzzر مzzاه رمضان به آسمان دنيا نازل شدهاست; به طورى كه در هر شب قدر خداوند مقدار آياتى را كه نزول آن را در طول سال مقدر فرموده بوده نازل مىكرده است و بعzzد

همين آيات به تدريج در طول سال نازل مىشدهاند.

نظريه سوم: مراد از نزول قرآن در ماه رمضان، ابتداى نزول آن بوده است كه بzzه(1تدريج پس از آن به صورت متفرق، آيات قرآن نازل شده است. )

در رواياتى كه از طرق اماميه نقل شده است از نزول قzzرآن بzzه بيت المعمzzور نzzام برده شده و در بعضى از آنها گفته شده كzzه بيت المعمzzور در آسzzمان چهzzارم قzzرار دارد. اين كzzه آسzzمان چهzzارم كجاسzzت و واقعيت بيت المعمzzور چيسzzت، بzzراى مzzا روشن نيست. از اين روايات تنها به دست مىآيد كه جايى بzzه نzzام آسzzمان چهzzارم و

بيت المعمور وجود دارد كه قرآن در شب قدر آنجا نازل گشته است.

عالمه طباطبائى در اين رابطه، نظريه ديگرى دارد كه خالصه آن چنين است:

از تدبر در آيات مربوط به نزول قرآن در شب مبارك قzzدر از مzzاه رمضzzان و تعبzzير »انزال« در هر سه آيه در مقابل »تنزيzzل« برمىآيzzد كzه نzزول دفعى از قzرآن مzراد است )باب تفعيل براى كثرت به كار مىرود به خالف افعال( و اين بدان خاطر است كzzه قzzرآن داراى حقيقzzتى فzzوق فهم عzzادى ماسzzت. از آيzzه اول سzzوره هzzود چzzنين حقيقتى استفاده مىگردد آنجا كه مىفرمايد: كتاب احكمت آياتzzه ثم فصzzلت من لzzدن

( كتابى است كه آيzzات آن اسzzتحكام يافتzzه، سzzپس از جzzانب حكيمى2حكيم خبير; )آگاه به روشنى بيان شده است.

در آيه، احكام در مقابل تفصيل قرار گرفته و معناى آن عzzدم تفصzzيل اسzzت; يعzzنى قرآن در يك مرحله، اجزا و فصول نداشته و اين تفصيل و جزئيات آيzzات كzzه اكنzzون

39 اعzzراف و 53در قرآن مشاهده مىكنيم، پس از مرحله احكام بوده است. آيzzات يونس نيز بzzه همين مطلب داللت دارنzzد و از همzzه اين آيzzات واضzzحتر آيzzات سzzوره

زخرف است:

حم × والكتاب المبين × انا جعلناه قرآنا عربيا لعلكم تعقلون × وانه فى امالكتzzاب(3لدينا لعلى حكيم. )

اين آيات بيانگر اين امر است كzzه كتzzاب مzzبين در ام الكتzzاب، لفzzظ عzzربى نبzzوده و تفصيل و اجزا نداشته و تنها براى فهم بشر به لسان عربى درآمده است. اين آيzzات و آياتى ديگر موجب مىگردد كه ما بگوييم مراد از انزال قرآن در ماه رمضان، انزال حقيقت كتاب آسمانى به قلب مبارك پيامبر به صورت يzzك مرتبzzه و دفعى مىباشzzد;

همان گونه كه قرآن مفصل، بهتدريج در طول مدت نبوت، بر قلب آن حضرت نازل(4گشته است. )

( كه وحى آن بر تو پايان يابد شتاب مكن. و آيzzه5و در ]خواندن[ قرآن پيش از آن ) ( زبzzانت را بzzه خzzاطر عجلzzه6التحرك به لسانك لتعجلبه× ان علينا جمعه وقرآنzzه; )

براى خواندن آن ]قرآن[ حركت مده; چرا كه جمع كردن و خواندن آن بر ماست، را دليل بر اين مىداند كه چون حقيقت قرآن قبال بر قلب پيامبر نازل شده بوده، پيامبر نوعى آگاهى به آنچه بر او نازل مىشده داشته و به همين جهت از تعجيل در قراءت

(7قرآن قبل از پايان يافتن وحى، نهى گرديده است. )

ب( نزول تدريجى

آنچzzه گفzzتيم مربzzوط بzzه نzzزول دفعى قzzرآن و راهحلهzzايى دربzzاره نzzزول قzzرآن در ماهرمضان بود. اما در مورد نزول تدريجى قرآن كريم، صرفنظر از اين كه از نظzzر تzzاريخى، بzzديهى و قطعى اسzzت كzzه آيzzات قzzرآن در زمينههzzا و مناسzzبتهاى مختلzzف

نازلگشتهاند، آياتى از قرآن كريم نيز تدريجى بودن نزول را بيان مىكنند:

(8وقرآنا فرقناه لتقراه على الناس على مكث ونزلناه تنزيال; )

و قرآنى ]با عظمت را[ بخش بخش ]بر تو[ نازل كرديم، تا آن را به آرامى بر مردمبخوانى و آن را بتدريج نازل كرديم.

(9وقال الذين كفروا لوالنزل عليه القرآن جملة واحدة...; )

و كسانى كه كافر شدند گفتند: »چرا قرآن يكجا بر او نازل نشده است؟«

از اين آيات روشن مىگردد كه قرآن يكمرتبه نازل نشده و همين امر باعث اعتراضكافران گشته است.

اينك با مقايسه ميzzان دو گzzروه از آيzzات، يعzzنى آيzzات مربzzوط بzzه نzzزول كلى قzzرآن درماهرمضان، و آيات مربوط به نزول تدريجى آن، معلوم مىگردد كه هيچگونهتنافىو

تضادى ميان آنها وجود نداشته بلكه هر گروه ناظر به نوعى از نزولقرآن مىباشند.

به اقتضاى مسائل روزمره اقتصادى و اجتمzاعى و يzا حzوادثى نظzير جنzگ و صzلح، حكم هر حادثهاى در نزول تدريجى قرآن كريم بيzzان مىگرديzzده و ديگzzر نzzزول دفعى معنا نداشته است و وقzzتى حقيقت قzzرآن و كتzzاب مzzبين مطzzرح بzzوده نzzزول دفعى

قرآن جلوه نموده است.

ج( رازهاى نزول تدريجى

چرا قرآن به تدريج نازل گشته است؟ كافران به خاطر همين تدريجى بzzودن نzzزول، لب به اعتراض گشودند. شايد به اين دليل كه كتاب آسمانى كه براى هzzدايت مىآيzzد بايد آغاز و پايانش معلوم باشد و يك مجموعه مzzدون بzzه بشzzر عرضzzه گzzردد; يعzzنى

اصول و فروعش، قوانين، احكام و اخالقياتش همه در يك جا مضبوط باشد.

راستى اين فاصلهها در نزول آيات به چه دليل صورت گرفته است؟

بايدگفت، تدريجى بودن نزول، حكمتهاى متعددى داشته كه برخى از آنها عبارتند از:

. قرآن در پاسخ به اعتراض كافران، كه گفتند: لوال نزل عليه القرآن جملة واحzzدة1 ( اين گونه ]ما آن را به تدريج نازل كرديم[ تzzا10مىفرمايد: كذلك لنثبت به فؤادك; )

قلبت را استوار گردانيم.

نzzزول تzzدريجى آيzzات، مخصوصzzا در موقعيتهzzاى بحzzرانى و در هنگامههzzا و جنگهzzا و تنگناها، بهترين دلگzzرمى و پشzzتوانه بzzراى پيzzامبر بzzود و قلب مبzzارك آن حضzzرت را قzzوت مىبخشzzيد. بzzدون شzzك آيzzاتى كzzه بzzه آن حضzzرت توصzzيه بzzه صzzبر و پايzzدارى مىكردند، اگر همه يكباره نازل مىشدند، تاثير نزول همان آيات را به هنگzzام خطzzر و مواجهه نداشتند; مثال وقتى كه گفتzzار گمراهzzان ممكن بzzود، خzzاطر پيzzامبر را آزرده گرداند، آيهاى نzzازل مىشzzد و خطzاب بzzه پيzzامبر مىگفت: فاليحزنzzك قzzولهم انzzا نعلم

( پس گفتار آنان تو را غمگين نگرداند. ما آنچzzه را پنهzzان11مايسرون وما يعلنون; )و آنچه را آشكار مىكنند مىدانيم.

و يا پيامبرش را در موقع تكذيب از سzzوى افzzراد چzzنين دلzzدارى مىداد: ولقzzد كzzذبت ( و پيش از تzو12رسل من قبلك فصبروا على ما كذبوا واوذوا حتى اتzاهم نصzرنا; )

نيز پيامبرانى تكذيب شدند; ولى بر آنچه تكذيب شدند و آزار ديدند، شكيبايى كردنzzدتا يارى ما به آنان رسيد.

تكرار نزول چنين آياتى براى پيامبر اطمينانبخش بوده است. البته همين قzzوت قلب و اسzzتحكام بخشzzيدن بzzراى مسzzلمانان نzzيز بzzه طريzzق اولى وجzzود داشzzته و نzzزول

پيوسته و تدريجى آيات براى آنان نيز آرامبخش بوده است.

( و قzzرآنى ]بzzا عظمت را[13. وقرآنzzا فرقنzzاه لتقzzراه على النzzاس على مكث; )2بخش بخش ]بر تو[ نازل كرديم تا آن را به آرامى بر مردم بخوانى.

معارف اسالمى بهويژه آن دسته كzzه بzzا عمzzل انسzzانها در ارتبzzاط اسzzت و قوانيzzنى فzzردى و اجتمzzاعى را، كzه مzzوجب سzzعادت انسzzان در زنzzدگى اسzzت، بيzzان مىكنzzد، هنگامى از ثبات و دوام بيشترى برخوردار است كه از شيوه تzzدريج اسzzتفاده شzzود. بهترين نحوه تعليم و كاملترين شيوه تربيت همان است كه معارف دينى بzzا بلنzzدايى كه دارند، تدريجا نازل گردند تا مردم آهسته اما پيوسzzته زنzzدگى فzzردى و اجتمzzاعى

خويش را با آن هماهنگ كرده و به مرحله كمال خويش رسانند.

. يكى از رازهاى نزول تدريجى قzzرآن را مىتzzوان »تحريzzف ناپzzذيرى« آن دانسzzت.3 نزول تدريجى قرآن اين امكان را فراهم مىساخت تا اصzzحاب آيzzات قzzرآن را حفzzظ كنند. فصاحت و بالغت قرآن از يكسو، و اهتمام و عنايت مسلمانان از سzzوى ديگzzر وقتى با نزول تzzدريجى آيzzات همzzراه مىگشzzت، صzzيانت و حفzzاظت از وحى الهى را

(14قطعى مىساخت. )

. نزول بسيارى از آيات قرآن ارتبzzاط و پيوسzzتگى كامzzل بzzا حzzوادث و رويzzدادهاى4 زمان پيامبر اكرم)ص( داشته و چون اين حوادث تدريجا بzzه وقzzوع مىپيوسzzته، آيzzات نيز همزمان با آن يا متعاقب آن نازل مىگشتهاند. اين حوادث و وقايع را كه منجر به

نزول آيات مىشدهاند، »سبب نزول« يا »شان نزول« ناميدهاند.


. قرآن داراى دو نوع نزول است: دفعى و تدريجى. آيات مربوط به نzzزول در مzzاه1رمضان بيانگر نزول دفعى قرآن است.

. براساس روايات اهل سنت نزول دفعى در بيت العزه و آسمان دنيا بوده اسzzت.2ولى روايات شيعه اين نزول را در بيت المعمور و آسمان چهارم دانستهاند.

. عالمه طباطبائى معتقد است كه نزول دفعى بzzر قلب پيzzامبر بzzوده اسzzت; زيzzرا3 قيامت، پيامبر در نزول تدريجى، نوعى آگاهى از آنچه19 طه و 114براساس آيات

بر او نازل مىشده، داشته و به همين جهت از قراءت قرآن قبل از پايان نزول آيzzاتنهى گرديده است.

. بzzرخى از رازهzzاى نzzزول تzzدريجى عبارتنzzد از: تثzzبيت و تقzzويت قلب پيzzامبر و4 مسzzلمانان; تzzدريجى بzzودن تشzzريع و قzzوانين اسzzالمى; عzzدم تحريzzف در قzzرآن; سهولتيادگيرى احكام و فراگيرى قzzرآن و پيوسzzتگى كامzzل بzzا حzzوادث و رويzzدادهاى

زمان پيامبر.

پىنوشتها

.131-129، ص1. االتقان فى علوم القرآن، ج1

.1( آيه 11. هود )2

.4 - 1. آيه 3

; و نيز زنجانى، تاريخ القرآن.18-16، ص2. ر.ك: الميزان، ج4

.114( آيه 20. طه )5

.17 و 16( آيه 75. قيامت )6


.106( آيه 17. اسراء )8

.32( آيه 25. فرقان )9

. همان.10

.76( آيه 36. يس )11

.34( آيه 6. انعام )12

.106( آيه 17. اسراء )13

. براى توضيح بيشتر، بخش »تحريف ناپذيرى« قرآن را مطالعه كنيد.14

فصل سوم: اسباب نزول

الف( تعريف اسباب نزول

همانگونه كه در فصل گذشzzته بيzzان كzzرديم آيzzات قzzرآن، تzzدريجا و در مzzدتى نسzzبتا طوالنى نازل گشتهاند. در اين فصل، بحث درباره يكى از مسائل مهمى است كه با تدريجى بودن نزول قرآن، ارتباطى تام دارد كه از آن به »سzzبب نzzزول« يzzا »شzzان

نزول« تعبير مىشود.

به طور كلى آيات قرآن كريم به دو دسته تقسيم مىگردند:

اول: آياتى كه بدون سبب خاص و تنها به خاطر هدايت و ارشاد عمzzوم مzzردم نzzازلشدهاند.

دوم: آياتى كه نزول آن به انگيزهاى خاص بوده اسzzت. بسzzيارى از آيzzات و يzzا سzzور قرآن ناظر به حوادث و اتفاقاتى بوده است كه در طول مدت بعثت پيامبر به وقوع مىپيوسته و يا سؤالى از آن حضرت مىشده و در حقيقت زمينههايى به وجود مىآمده تا آيه يا آيات بلكه سورهاى نازل گردد، اين شرايط و زمينهها را »سبب« يzzا »شzzان

نزول« آيه نام نهادهاند.

( روشن اسzzت كzه در دسzzترس بzzودن واقعى شzzان نzزول3يسالونك عن الساعة. ) آيzzات دسzzته دوم، نقش بسzzزايى در فهم مzzراد آيzzات دارد و از اين رو دانشzzمندان علzzوم قzzرآن و محzzدثان، سzzعى فzzراوانى در گzzردآورى »اسzzباب نzzزول« داشzzته و تصzzنيفات مسzzتقلى را در همين زمينzzه عرضzzه نمودهانzzد. جالل الzzدين سzzيوطى قديمىترين تاليف در اين زمينه را از على بن مدينى استاد بخارى مىداند، و خzzود وى

(4نيز كتابى به نام اسباب النزول تاليف كرده است. )

ب( فوايد شناخت اسباب نزول

اول: شناخت علت و فلسفهاى كه باعث تشريع حكمى در قرآن گرديده است.

دوم: هر سخن در مواقع مختلف، معانى مختلفى مىدهzzد و بzzراى درك درستسzzخن، فهم جهات خارجى و قراين ديگر نيز الزم اسzzت. تشzخيص اين كzzه مzzراد از سzzخن، استفهام، توبيخ، سرزنش، تاكيد و يا احيانا استهزاست، بستگى به چگونگى بيzzان آن و قراين و امارات ديگر دارد. شناسايى سبب نزول نيز مانند ديگر قzzراين و امzzارات

براى درك معانى و كالم خداوند ضرورى است.

سوم: گاه در آيهاى و يا حكمى توهم حصر مىرود و بيzzان سzzبب نzzزول مzzوجب دفzzع(5چنين توهمى مىگردد. )

چهارم: اساسا تفسير آيات قرآن بدون وقzzوف بzzر داسzzتان نzzزول آن امكzzان نzzدارد. درحقيقت اين فايده را مىتوان ملخص و نتيجه فوايد ديگر دانست. اينك به يك نمونه

از آياتى كه شان نزول در معناى آنها تعيينكننده است، توجه مىكنيم:

سzzوره بقzره مىفرمايzد: وللzه المشzرق والمغzرب فاينمzا تولzوا فثم وجzه115آيzه الله...; و مشرق و مغرب از آن خداسzzت. پس بzzه هzzر سzzو رو كنيzzد، آنجzzا روى بzzه

خداست.

از ظاهر آيه چنين استنباط مىگردد كه در هنگام نماز، ايستادن به سوى قبلzzه، چهدر سفر و چه در حضر، واجب نيست و انسان به هر كجا رو كند صحيح است; ولى اين خالف اجماع است; با رجوع به شان نزول آيه فهميده مىشود كzه مربzوط بzه نافلzzه

(6سفر است. )

ج(عموميت لفظ يا خصوصيتسبب؟

گرچه اين بحث، بحثى اصولى است و بايد در جاى خود مطرح گردد، امzzا مفسzzران به پيروى از علماى علم اصول، در زمينه رواياتى كه براى آيات، شان نزول خاصzzى را بيان مىكنند، گفتهاند آنچه مهم است، نص قرآنى است كه معنايى عzzام و فراگzzير دارد. اگر آيه معناى عامى داشت، گرچه سبب خاصى بzzاعث نzzزول آن شzzده باشzzد تنها بzzه افzzراد مربzzوط بzzه آن سzzبب محzzدود نمىگzzردد، بلكzzه شzzامل افzzراد سzzبب و

غيرسبب نيز مىشود. سيوطى مىگويد:

عموم لفظ معتبر است; چzzرا كzzه آيzzاتى در اسzzباب خاصzzى نzzازل شzzدهاند، ولى در عموميت مفاد آن آيات اتفاق نظر وجود دارد; مثل نزول آيه ظهzzار در شzzان سzzلمة

(7بن صخر و آيه لعان در شان هالل بن اميه. )

اساسا اگر مفاد آيات را مختص به مورد نزولش بدانيم، بسيارى از آيات قرآنكzzريم، كاربرد خويش را از دست مىدهند و قرآن كتابى مربوط بzzه گذشzzتهها گشzzته پيzzامى

براى آيندگان ندارد. قطعا هيچ مسلمانى نمىتواند چنين اعتقzzادى داشتهباشzzد. آيzzات مربوط به سرقت، قذف، لعان و ظهار، ساختن مسجد ضرار و دههzzا آيzzه ديگzzر كzzه براى هر يك، روايات شان نزول، سبب خاصzzى را ذكzzر نمودهانzzد، احكzzامى را بيzzان مىكنند كه كلى و عمومى است; فى المثل اگر حد سرقت در آيه، قطع دست تعيين شده، تنها در مورد واقعهاى كه سبب نزول اين آيzه شzzده اجzرا نمىگzzردد، بلكzه يzكحكم الهى براى همگان است كه به موارد مشابه با آن سبب خاص، سرايت مىكند.

آيهاى كه درباره شخص يا اشخاص معينى نzzازل شzzده اسzzت، در مzzورد نzzزول خzzود منجمد نشده، به هر موردى كه در صفات و خصوصيات با مzzورد نzzزول آيzzه، شzzريك استسرايتخواهد كرد و اين همان است كه در لسان روايات »جرى« ناميده مىشود.

امام باقر)ع( در روايتى مىفرمايد:

وقتى آيهاى راجع به قومى نازل شد، اگر پس از آن كه آن قzzوم مردنzzد آن آيzzه نzzيز بميرد، از قرآن چيزى باقى نخواهد ماند. ولى همه قرآن، تا آسمانها و زمين هست،

(8جارى است. )

اعتبار عموميت لفظ در بسيارى از مzzوارد از لحن خzzود آيzzات قzzرآن روشzzن اسzzت; بهگونهاى كه مىتوان سبب خاص را تنهzzا بهانهاى بzzراى بيzzان حكم الهى دانسzzت كzzه

شامل و فراگير است; مثال:

يسzzالونك مzzا ذا ينفقzzون قzzل مzzا انفقتم من خzzير فللوالzzدين و االقzzربين واليتzzامى(9والمساكين وابن السبيل; )

از تو مىپرسند: چه چيزى را انفاق كنند؟ بگو: »هر مالى انفاق كنيد به پدر و مzzادر ونزديكان و يتيمان و مسكينان و به در راه مانده تعلق دارد«.

در آيه شريفه سؤال از چيزهايى است كه مىخواهند انفاق نمايند، اما پاسخ درمzzورد مصارف پنجگانهاى است كzه قzرآن بzه صzورت كلى بيzان مىكنzد. بzه عبzzارت ديگzر

سؤال درباره تعيين چيزهايى براى انفاق است، ولى جواب در مzzورد كسzzانى اسzzتكه انفاق به آنان مىشود.

در پايان اين بحث اشاره مىكنيم كه مفسران و اسباب نزولنويسان، گفتهاند كه گzzاه اسباب نزول متعددند، ولى نزول واحzzد اسzzت، و گzzاه سzzبب واحzzد بzzوده ولى آيzzات

(10متعددى نازل گشته است. )

د( ميزان اعتبار روايات اسباب نزول

واحدى گفته است:

سخن در زمينه اسباب نزول، جز به روايت و شنيدن از آنان كه شzzاهد و واقzzف بzzر(11نزول آيات بودهاند مجاز نيست. )

عموم كسانى كه روايات اسباب نزول را بررسى نمودهانzzد بzzه اين بيzzان از واحzzدى كه بر ديگران در اين ميدان برترى دارد استناد كردهاند. اما اين روايات كه بيشتر از طرق اهل سنت نقل شzzدهاند و شzzمار آنهzzا بzzه چنzzدين هzzزار روايت مىرسzzد، غالبzzا

(12غيرمسند و ضعيفند. )

مشكل ديگر در روايات اسzzباب نzzزول، وجzzود اختالفzzات فzzراوانى اسzzت كzzه بzzاعث گرديده تا افرادى چون جالل الدين سيوطى در مقzzام حzzل اين مشzzكل برآمzzده و از

اعتبار روايات دفاع نمايند.

وى مىگويد:

بسيارى از مفسران براى نزول يك آيه، اسباب متعددى را ذكر كردهانzzد كzzه در اينمورد بايد به تعبير آنها نظر نمود.

الف( اگر روايتى بگويد اين آيه »نزلت في كzذا« و روايت ديگzر بگويzد: »نzزلت في كذا« و مساله ديگرى را ذكر نمايد،مراد تفسير آيzzه اسzzت، نzzه سzzبب نzzزول. و اگzzر لفظ آيه شامل هر دو شود، ميان دو قzzول تنzzافى وجzzود نzzدارد، اين مzzوارد نبايzzد در

اسباب نزول درج گردد، بلكه الزم است در تاليفات احكامالقرآن ثبتشود.

ب( اگر يك روايت تعبير كند »نزلت في كذا« و ديگرى به ذكر سببى خاص بzzرخالفآن تصريح نمايد، همين مورد اعتماد است و اولى استنباط تلقى مىشود.

ج( اگر روايتى سببى را و روايت ديگرى، سبب ديگرى را ذكر كننzzد، در صzzورتى كzzهسند يكى از آن دو صحيح باشد همان قابل اعتماد است.

د( اگر صحتسند هر دو يكسان بود، به واسطه مرجحاتى نظzzير شzzاهد مzzاجرا بzzودنيك راوى، يكى را بر ديگرى ترجيح مىدهيم.

ه( گاه ممكن است نزول آيهاى به دنبال دو يا چند سبب در زمانهايى نزديzzك بzzه هم اتفاق افتاده باشد. در اين موارد نيز امكان صحت روايات مختلف وجود دارد كه هzzر

يك از سبب خاص سخن مىگويند.

و( اگر فاصله زمانى ميان اسباب زياد باشzzد، در اين صzzورت بايzzد قائzzل بzzه تعzzدد و(13تكرر نزول آيه شويم. )

عالمه طباطبائى در بررسى و تحليل روايات اسباب نزول، بzzه داليلى حجيت آنهzzا رامورد ترديد قرار مىدهد:

اوال: از سياق بسيارى از آنها پيداست كه راوى ارتباط نزول آيه را در مورد حادثه و واقعه به عنوان مشافهه و تحمل و حفظ بzzه دسzzت نيzzاورده بلكzzه قصzzه را حكzzايت مىكند. سپس آياتى را كه از جهت معنا مناسب قصه است، به قصzzه ربzzط مىدهzzد و در نتيجه سبب نزولى كه ذكر شده، سبب نزول نظرى و اجتهادى اسzzت، نzzه سzzبب نزولى كه از راه مشاهده و ضبط به دست آمده باشد. گواه اين سخن آن است كه در خالل اين روايات، تناقض بسيار به چشم مىخورد. به اين معنا كzzه در بسzzيارى از آيات قرآن در ذيل هر آيه، چندين سبب نزول مناقض همديگر نقzل شzzده كzه هرگzز باهم جمع نمىشوند. حتى گاهى ازيzzك شzzخص ماننzzد ابن عبzzاس در يzzك آيzzه چنzzدين

سبب نزول روايتشده است.

ورود اين اسباب نزول متناقض، يكى از اين دو محمل را بيشتر ندارد: يzzا بايzzد گفت اين اسباب نzzزول، نظzzرى هسzzتند نzzه نقلى محض، و يzzا بايzzد گفت همzzه روايzzات يzzا بعضى از آنها جعل گرديدهاند. با رخداد چنين احتمالى، روايات اسباب نzzزول اعتبzzار خود را ازدست مىدهد و حتى صحيح بودن خبر از جهتسzند، سzودى نمىبخشzد; زيzرا

احتمال دسيسه يا اعمال نظر در جاى خود باقى است.

ثانيا: ثابتشده است كه در صدر اسالم مقام خالفت از ثبتحديث و كتzzابت آن شzzديدا منع مىكرد و اين ممنوعيت تقريبا تا پايان قرن اول ادامه داشت. اين رويه راه نقzzل به معنا را بيشتر از حد ضرورت به روى راويان و محدثان باز كرد. تغييرات اندك كه در هر مرتبه نقل روايت پيش مىآمد، كمكم روى هم انباشته مىگرديد، به طورى كzzه گzzاهى اصzzل مطلب از ميzzان مىرفت. انسzzان گzzاهى بzzه روايzzاتى برمىخzzورد كzzه در

(14قصهاى كه مشتركا به شرح آن مىپردازند، هيچ وجه مشتركى ندارند. )

حال چه بايد كرد؟ آن همه فوايدى كzzه بzzراى اسzzباب نzzزول ذكzzر كzzرديم بzzا واقعيت وجود روايات جعلى و يا حدسى و اجتهادى چگونه به كار مىآيند؟ حق اين اسzzت كzzه اگر خبر و روايت، متواتر يا قطعىالصدور بود بzه مفzاد آن تzرتيب اثzر مىدهيم و اگzر چنين نبود آن روايت را به آيه مورد بحث عرضه مىكzzنيم و در صzzورتى كzzه مضzzمون آيه و قراينى كه در اطراف آيه موجود است، با آن سازگار بود به روايتسzzبب نzzزول

اعتماد مىنماييم و بدين ترتيب اگرچه مقدار زيادى از روايات اسباب نzzزول از درجzzه(15اعتبار ساقط مىگردند، اما باقىمانده معتبر و قابل اعتناست. )


. بسيارى از آيات قرآن، بر اثر وجود زمينهها و شرايط خاص، وقzzوع حzzوادث و يzzا1 به دنبال سؤال مzzردم نzzازل شzzدهاند كzzه آنهzzا »سzzبب يzzا شzzان نzzزول« آيzzه ناميzzده

مىشوند.

. شناخت اسباب نزول موجب شناخت علت تشzzريع احكzzام در قzzرآن و درك بهzzتر2مقاصد آياتى كه فهم آنها با قراين خارجى همراه بوده است مىگردد.

. سبب خاصى كه موجب نزول آيهاى گشته است، مفاد عمzzومى آيzzه را بzzه مzzورد3خاص خودش محدود نمىكند.

. با توجه بzzه كzzثرت اختالف ميzzان روايzzات اسzzباب نzzزول، قرايzzنى وجzzود دارد كzzه4 احتمال دخالت نظريات اجتهادى راويان و يا جعzzل روايzzات را تاييzzد مىكنzzد; درنتيجzzه

اعتبار بسيارى از اين روايات مورد ترديد است.

پىنوشتها

.83( آيه 18. كهف )1

.85( آيه 17. اسراء)2

.42( آيه 79. نازعات )3

; سzzيوطى،9، نzzوع 1. براى آشzzنايى بيشzzتر بzzا »اسzzباب نzzزول« ر.ك: االتقzzان، ج4 اسباب النزول; واحدى نيشابورى اسzzباب الzzنزول. )ترجمzzه اين دو كتzzاب بzzا عنzzوان شان نزول آيات توسط دكتر محمد جعفر اسالمى چzzاپ شدهاسzzت(; دكzzتر راميzzار،

تاريخ قرآن.

.262. دكتر راميار، تاريخ قرآن، ص5


.97. همان، ص7


.215( آيه 2. بقره )9

; مzzوجز علzzوم123-116، ص1. بzzراى توضzzيح بيشzzتر ر.ك: مناهzzل العرفzzان، ج10.131 و130القرآن، ص

.12. اسباب نزول، ص11

.173. ر.ك: قرآن در اسالم، ص12

.106-101، ص1. االتقان فى علوم القرآن، ج13

.174 و173. ر.ك: قرآن در اسالم، ص14

.176. همان، ص 15

فصل چهارم: آيه و سوره در قرآن

سوره، و هر سوره شامل آياتى چند، صzzورت بسzzته اسzzت. در114قرآن در قالب اين فصل به بررسى معانى آيه، سوره، اسامى و دستهبندى سورههاى قzzرآن و نzzيز

تعداد آيات و كلمات قرآن مىپردازيم.

(1الف( معناى آيه )

( .3( راغب نيز گفته است: »اآلية هي العالمة الظاهرة« )2)

در استعماالت قرآن، همين معناى لغوى با رعzzايت جهzzات و حيثيzzات مختلzzف بهكzzاررفته است:

( گفت: »پروردگzzارا، نشzzانهاى بzzراى4. نشانه و عالمت: قال رب اجعل لى آيzzة; )1من قرار ده.«

( اين، مzاده شzتر خzدا بzراى شماسzت كzه5. معجزه: هzذه ناقzة اللzه لكم آيzة; )2پديدهاى شگرف است.

( اگzzر هzzر معجزهاى بzzراى6ولئن اتيت الذين اوتوا الكتاب بكل آية ماتبعوا قبلتzzك; )اهل كتاب بياورى، قبله تو را پيروى نمىكنند.

( هzzر حكمى را نسzzخ7. حكم: ما ننسخ من آية او ننسها نات بخير منها او مثلهzzا; )3كنيم يا آن را به دست فراموشى بسپاريم، بهتر از آن يا مانندش را مىآوريم.

( آنان طوفان و ملخ و كنه ريز و غوكها و خzzون را بzzه صzzورت نشzzانههاى8پس بر )آشكار فرستاديم.

( به راستى در9. انبيا و اولياى الهى: لقد كان فى يوسف واخوته آيات للسائلين; )5]سرگذشت[ يوسف و برادرانش براى پرستندگان عبرتهاست.

معجزه، آيت و نشانهاى از جانب خداست بر صدق گفتzzار پيzzامبر و نzzاتوانى بشzzر از انجامدادن مثل آن. احكام و تكاليف الهى، به اعتبار تقوا و تقربى كه به واسطه آنها حاصل مىگردد، آيات و عاليمند. موجودات خارجى از آن جهت كه وجود آنهzzا خzzبر از وجود صانع مىدهد، آيات الهىانzzد و در نهzzايت، پيzzامبران و اوليzzاى الهى از آن رو كzzه قول و فعل آنان مردم را به سzzوى خzzدا دعzzوت مىكنzzد، آيzzات، عبرتهzzا و نشzzانههاى

(10عظمتخداوندند. )

و اما آيه در اصطالح، ريشه قرآنى دارد و در مواردى چند به كار رفته است:

( كتzzابى اسzzت كzzه آيzzات آن بzzه11. كتاب فصلت آياته قرآنا عربيا لقوم يعلمون; )1روشنى بيان شده... .

( الر. اين است آيات كتاب.12. المر. تلك آيات الكتاب; )2

( الر. اين است آيات كتاب حكمتآموز.13. الر. تلك آيات الكتاب الحكيم; )3

( و چون آيات او بر آنان خوانده شود بر14. واذا تليت عليهم آياته زادتهم ايمانا; )4ايمانشان بيفزايد.

در موارد فوق، آيه به كلمه يا كلماتى از قرآن اطالق مىگردد كه از قبل و بعzzد خzzودجدا بوده و در ضمن سورهاى آمده باشد.

ب( معناى سوره

( سzzورهاى اسzzت كzzه آن را15سورة انزلناها وفرضناها وانزلنا فيهzzا آيzzات بينzzات; )نازل و فرض گردانيديم و در آن آياتى روشن فرو فرستاديم.

»سوره« در لغت به صورت مهموز و غيرمهموز به كار رفته است.

. در صورت اول از »سؤر« به معناى نيم خورده و باقىمانده آب يا هر چيز ديگرى1است و جمع آن اسآر است.

. در صورت غيرمهموز بودن، گاه از ريشه »سور« به معناى بzzارو و ديzzوار اسzzت;2 همانگونه كه عرب به ديوارى كzه شzzهر را احاطzzه مىكنzد »سzzور المدينzzه« مىگويzzد. راغبمىگويد: »سور المدينzzة، حائطهzzا المشzzتمل عليهzzا و سzzورة القzzرآن تشzzبيها بهzzا

( سzzور، بzzه اين معنzzا بzzه اسzzوار و16لكونه محاطا بها، احاطzzة السzzور بالمدينzzة.« )سيران جمع بسته مىشود.

. سوره در اصل لغت به معناى علو و منزلت است. ابن فارس مىگويد: »السين و3الواو و الراء اصل واحد يدل على علو و ارتفاع.«

نابغه ذبيانى در شعرى خطاب به نعمان بن منذر گفته است:

ا لم تر ان الله اعطاك سورة ترى كل ملك دونها يت-ذب-ذبخداوند چنان جايگاهى ومقامى به تو داده است كه سلطنت پادشاهان دربرابر آن كوچك است.

سوره آنگاه كه در معنzzاى مقzzام و مzzنزلت بzzه كzzار رود بzzه سzzور، سzzور، سzzورات و سورات جمع بسته مىشود. هر يك از معانى سzzه گانzzه فzzوق بzzا سzzوره در اصzzطالح

قرآن كه در يك قالب خاص با بسمله شروع مىگردند، سازگارى دارند.

اما اگر ريشه مهموز داشته باشzzند، از آن جهت كzzه قطعهاى از قzzرآن اسzzت بzzه آن سوره گفتهاند. يا آن كه سوره قرآن چون دژى تسخيرناپذير و غيرقابل نفوذ اسzzت; همانطور كه برج و باروى شهر كzzه بzzر شzzهر و هzzر آنچzzه در آن اسzzت احاطzzه دارد،

سوره نيز گرداگرد آيات را فراگرفته و آنها را به هم ربط داده است.

در معناى سوم نيز چون سوره كالم خداست، داراى شرافت و منزلت و مقام رفيعاست، و يا آن كه قراءت و تالوت آن موجب رفعتشان و برترى مقام قارى مىگردد.

به نظر مىرسد از احتماالت سهگانه، احتمال سوم صحيحتر باشد; چرا كه سzzوره در اصطالح قرآن به سور جمع بسته مىشود و اين جمع تنها در مورد احتمzzال و معنzzاى

سوم به كار رفته است.

سوره در شكل مفرد در نه مورد از قرآنكريم بهمعناى اصطالحى آن ديده مىشود.

ج( فلسفه تقسيم قرآن به سورهها

در زمينه حكمت و علت تقسيم قرآن به سورههاى مختلف كه كوچكترين آنها سوره آيه است، قرآنشناسان فوايzzدى286كوثر با سه آيه و بزرگترين آنها سوره بقره با

را برشمردهاند. مسلما اين كه خداوند چنين تقسيمى را در كتاب جاودان خويش به كار برده است بدون حكمت و غايت نبوده است. در قرآن باالترين دقتها و ظرافتهzzا

به كار رفته و حتى در تنظيم حروف و كلمات آن عنايتخاصى وجود داشته است.

ما برخى از فوايد تقسيم قرآن به سورهها را ذكر نموده و يادآور مىشويم كه قطعzzافوايد به اين موارد محدود نمىگردند.

. اهداف مختلzzف و موضzوعات متفzzاوت در قzرآن: در بسzzيارى از سzzورهها هzzدف1 خاصzى مzورد نظzر اسzzت كzه محzzور همzه آيzzات آن سzzوره اسzzت. حzتى بعضzzى از

( اين17مفسران عقيده دارند كه هzzر سzzوره يzzك هzzدف خاصzzى را تعقيب مىكنzzد. ) هدف خاص، آيات مربوط را در قالب يzzك سzzوره در كنzzار هم جzzاى داده اسzzت; بzzه عنوان مثال سوره يوسف و يا نمzzل و يzzا فيzzل و... در سرگذشzzتيك پيzzامبر و يzzا يzzك

واقعه تاريخى است.

. سهولت در فراگيرى، قراءت و حفظ قرآن: تقسيم و تفكيك ميان سورهها تعليم2 و تعلم رابzzراى جوينzzدگان و مشzzتاقان كالم خداونzzد آسzzانتر مىكنzzد و آنzzان پس از آمzzوختن بخشzzى از كالم خداونzzد و يzzا حفzzظ آن چونzzان كسzzى كzzه يكى از مراحzzل سzzعادت را طىكzzرده و در فتح آن توفيzzق يافتzzه، نسzzبت بzzه قسzzمتهاى ديگzzر قzzرآن مشتاقتر مىشوند. چون قارى قرآن سzzورهاى را بzzه پايzzان مىبرد، بzzه شzzروع سzzوره ديگر راغبتر مىشود. اين امر به ويژه در حفظ قرآن مشهودتر است; چرا كه تقسيم

قرآن به قطعهها و سورههاى كوچzzك و بzzزرگ، مشzzكل حفzzظ را حzzل نمzzوده و اگzzرچنين نبود، هم انگيزه براى حفظ قرآن كمتر مىشد و هم حفظ آن دشوارتر.

. صيانت و حفاظت قرآن از تحريف: يكى از هنرمندىهاى قzzرآن و جنبههzzاى اعجzzاز3 آن همين تقسيمبندى كتاب به قطعات مستقلى به نام سوره است. اين امzzر سzzبب گرديد تا حفظ آنها بهويژه سzzورههاى مكى كzzه در آغzzاز نzzزول سzzورههايى كوچzzك و موزون بودند، به راحتى صورت گيرد و الاقل هر مسzلمانى تعzدادى از اين سzورهها را در خاطره و حافظه خويش بايگانى كند. البته حافظان كل قرآن نzzيز - چنzzان كzzه

در آينده ذكر خواهيم نمود - كم نبودهاند.

. مانند ناپذيرى حتى در كوچكترين سوره: تقسيم قرآن بzzه سzzورههايى كzzه دامنzzه4 اختالف آيات آنها بسيار زياد است، خود پديده جالب ديگرى اسzzت; زيzzرا قzzرآن، كzzه در آيات »تحدى« همگان را به مبارزه دعوت كرده است، تا اگzر مىتواننzد حzتى يzك سوره همانند قرآن بياورند، با تقسيم خود به سzzورههاى كوچzك و بzزرگ اشzzاره بzه اين حقيقت نموده كه بلندى و كوتاهى سورهها شرط اعجاز نيست و هر سوره هzzر

قدر هم كوچك باشد در اوج اعجاز و عظمت قرار دارد.

د( دستهبندى سورهها

قرآنشناسان در يك تقسيمبندى كلى سورههاى قرآن را به چهار گروه عمده تقسيمنموده و بر آن نام خاصى نهادهاند.

. السبع الطول: )طول جمع طولى مؤنث اطول، مثل كبر جمzzع كzبرى( هفتسzzوره1 بزرگ قرآن كzzه اكzzثر گفتهانzzد عبارتنzzد از: بقzzره، آل عمzzران، نسzzاء، مائzzده، انعzام، اعراف، اما در مzzورد هفتمين سzzوره اختالف اسzzت كzzه بzzه نقzzل از سzzعيد بن جبzzير

(18سوره يونس است، و بعضى ديگر سوره كهف گفتهاند. )

. المئون: اين سورهها از »طzzول« كوتzzاهتر بzzوده، و آياتشzzان متجzzاوز از صzzد آيzzه2 است كه عبارتند از: التوبه، النحzzل، هzzود، يوسzzف، الكهzzف، االسzzراء، االنبيzzاء، طzzه،

المؤمنون، الشعراء و الصافات.

. المثانى: سورههايى كه آياتشان از صد كمتر است كه تقريبا بيستسورهاند. دليzzل3 آن كه اين سzzورهها را مثzzانى گفتهانzzد، قzzرار گzzرفتن اين سzzورهها پس از »مئzzون« است. »ثنى« به معناى ميل و عطف است. وجوه ديگzzرى نzzيز بzzراى معنzzاى مثzzانى

ذكر كردهاند.

. المفصل: سورههاى كوتاه را مفصل ناميدهاند. چzzون كوتاهنzzد و بzzا »بسzzمله« از4 هم فصل و جدا مىشوند. و يا آن كه فواصل آيات در اين سورهها بzzه نسzzبت زيzzادتر است. در اين كه آخرين سzzوره از مفصzzل »نzzاس« اسzzت، اختالفى نيسzzت. امzzا در مورد اولين سzzوره مفصzzل، اختالف فzراوانى اسzzت. سzzيوطى دوازده قzول را نقzل كرده كه از ميان آنها التمهيد سوره »الرحمن« را انتخاب نموده است; در حالى كzه مناهzzل العرفzzان و مzzوجز علومالقرآن، اولين سzzوره مفصzzل را »حجzzرات« ذكzzر

(19كردهاند. )

در حديثى از رسول خدا)ص( نقل شده است كه فرمود:

اعطيت مكzzان التzzوراة، السzzبع الطzzول، و اعطيت مكzzان الزبzzور، المzzئين و اعطيت(20مكان االنجيل، المثاني و فضلت بالمفصل; )

به جاى تورات، هفتسzوره بلنzzد قzzرآن و بzzه جzاى زبzور، سzzورههاى مئzون و بهجzاى انجيل، سورههاى مثانى به من داده شد و بzzا وجzzود سzzورههاى مفصzzل بzzر ديگzzران

برترى يافتم.

نzzوع ديگzzرى دسzzتهبندى بzzراى سzzورههاى قzzرآن ذكzzر نمودهانzzد; نظzzير سzzورههاى ممتحنات، مسبحات، حواميم )آنها كه بzzا »حم« آغzzاز مىشzzوند( و سzzورههاى عzzزائم

)سورههايى كه سجده واجب دارند: سجده، فصلت، نجم و علق(.

در زمينzzه دسzzتهبندى سzzورهها در بخش چهzzارم در بحث مربzzوط بzzه خصوصzzياتمصاحف اصحاب نيز سخن خواهيم گفت.

ه( عدد سورهها، آيهها و كلمات قرآن

. عدد سورهها و آيهها1

است. اما در شمار آيzzات قzzرآن اختالف114عدد سورههاى قرآن به اتفاق همگان وجود دارد. اين اختالف هرگز به معناى كم يا زياد شدن آيات نيسzzت، بلكzzه تنهzzا بzzه نحوه شمارش آيات در سورهها برمىگردد. گفتهاند دليل اختالف اين بوده اسzzت كzzه پيامبر اكرم)ص( ابتدا در راس هر آيه توقف كرده پس از معلوم شدن، آن آيه را به آيهاى ديگر وصل مىفرمود. به همين جهت بعضى توهم مىكردند كه وصل آنحضzzرت دليل بر عدم اتمام آيه است. اين امر سبب گرديد كه ميان مسلمانان درشمار آيات

(21قرآن اختالف به وجود آيد. )

علت ديگzzر اين اختالف را مىتzzوان اختالف سzzليقهها و تشخيصهاى متفzzاوت قاريzzان دانست. گرچه عموم دانشمندان علوم قرآنى عقيzzده دارنzzد كzzه تعzzيين آيzzات امzzرى توقيفى بوده است، اما در هر صورت اختالف در شمارش حروف مقطعه به عنوان يك آيه مستقل و يا بعضى از آيات كه امكان تفكيك آنها به دو آيه بوده است، منجzzر به بروز اختالف در عدد آيات قرآن گشته و مكاتب مختلفى در اين زمينzzه بzzه وجzzود

آمده است.

بzzار ديگzzر تاكيzzد مىكzzنيم كzzه اين اختالف، صzzرفا يzzك اختالف شzzكلى و ظzzاهرى و شمارشzzى اسzت و در مzورد اصzل آيzات و كلمzات قzرآن هيچ گونzه اختالفى وجzود

ندارد.

هر يك از قاريان قرآن در شهرهاى مهم اسالمى، مكتب و عقيدهاى در مzzورد تعzzداد آيات داشتند كه بzzه عzzدد شهرشzzان معzzروف گشzzت. بzzه عنzzوان مثzzال وقzzتى گفتzzه مىشود، عدد مكى يعنى عدد آيات قرآن در نظر مردم و اهل مكه كه به يك يzzا چنzzد

تن از قاريان مشهور آن شهر نسبت داده مىشده است.

آيه دانستهاند، عدد كوفى را بzzر سzzاير عzzددها6236كسانى كه تعداد آيات قرآن را ترجيح دادهاند. اين عدد منسوب به حمzzزة بن حzzبيب زيzzات و ابوالحسzzن كسzzائى و خلف بن هشام است. حمزه گفته است، اين عدد را ابن ابى ليلى از ابوعبدالرحمن

(22سلمى از علىبنابىطالب)ع( نقل كرده است. )

. عدد كلمات قرآن2

در تعداد كلمات قرآن نيز ميان مفسzzران و معجمنويسzzان اختالف نظzzر وجzzود دارد.

اين اختالف نيز تنها به جهت نحوه محاسبه كلمzzات قzzرآن مجيzzد اسzzت، نهچzzيزديگر. مقايسه ميان ارقامى كه تفسيرنويسان، فرهنگ نويسان و تzzاريخ قzzرآن نويسzzان در كتب خويش ارائه دادهاند، نشان مىدهد كه ميدان تغيzzيرات )اختالف بين بزرگترين و

كلمه است!8000كوچكترين اندازه متغير( براى كلمات قرآن بيش از

با همتى كه دكzzتر محمzzود روحzzانى در تzzدوين فرهنzzگ آمzzارى قzzرآن كzzريم )المعجم االحصائى للقzzرآن الكzzريم( انجzzام داده همzzه اين اختالفzzات از ميzzان برداشzzته شzzده است. اين مجموعzه كمنظzير كzه بzا دقzتى تمzام بzه انجzzام رسzيده اسzت، بىگمzان دقيقترين معجم و فرهنگى است كه آمار كلمات و واژههاى قzzرآنى را در زمينههzzاى

مختلف به دست مىدهد.

شمارش كلمات قرآن در اين فرهنگ به دو روش مختلف صورت گرفته است:

. شمارش مستقيم )كلمه شمارى(: در اين روش تمام كلمات قرآن، آيه به آيه در1 هر سوره براساس جداول مختلف شمارش شده و در نتيجه تعداد كل كلمات قرآن

بوده است.77807

. شمارش غيرمستقيم )شمارش كلمات مشتق و غيرمشتق(: كه در دو مرحله به2شرح زير صورت گرفته است:

الف( شمارش كلمات مشتق: در اين مرحله كليه كلمات مشzzتق قzzرآن، بzzر حسzzبحرف اول ماده آنها، آيه به آيه در هر سوره مورد شمارش قرار گرفته است.

ب( شمارش كلمات غيرمشتق: در اين مرحله كليه كلمات غيرمشتق قرآن، آيzzه بzzه آيه در هر سوره شمرده شده و با استفاده از اطالعات مربوط بzzه كلمzzات مشzzتق،

آمار كلمات مشتق و غيرمشتق قرآن تنظيم شده است.

به اين ترتيب از مقايسه دو روش پيشگفته و انطباق نتايج آنها با يكzzديگر، اطمينzzانحاصل شده است كه آمار به دست آمده، يعنى:

سوره114

آيه6236

كلمه77807

مىتواند از اعتبار علمى كافى برخوردار باشد.

در اين فرهنگ ضمن اشاره به چند نكته در نحوه محاسبه آيzzات و كلمzzات، بهخzzاطر هماهنگى با ساير معاجم قرآنى آمار آيه »بسمله« فقzzط در سzzوره حمzzد بهحسzzاب

آمده است.

نظر به ارزش علمى و عملى فرهنگ آمارى قرآن كريم، آمار آيات و كلمzzات قzzرآن را كه از منابع مختلف نقل شده و ميان آنهzا مقايسzzه گرديzzده عينzzا از اين كتzzاب در

( .23قسمت مطالعه آزاد نقل مىكنيم )

و( اسامى سورههاى قرآن

بسيارى از سورههاى قرآن كريم داراى يك عنوان و اسمند و تعدادى ديگر دو يا چند نام دارند; مثال برخى از سورههايى كه دو نام دارند، عبارتند از: حم عسzzق شzzورى;

جاثيه الشريعة; قتال محمد; الرحمن عروس القرآن.

سورههايى كه سه نام دارند: مائده العقود المنقذه; غافر الطول المؤمن.

نمونهاى از سورههايى كzzه بzzراى آنهzzا چنzzدين نzzام ذكzzر گرديدهاسzzت: بzzراءة التوبzzة الفاضحه الحافره. جالل الدين سيوطى براى اين سوره بيش از ده اسم ذكzzر كzzرده

(24است. )

براى سوره مباركه »حمد« بيش از بيست نام به شرح ذيzzل ذكzzر كردهانzzد: الحمzzد، فاتحة الكتاب، ام الكتاب، فاتحة القرآن، ام القرآن، القرآن العظيم، السبع المثzzانى، الوافيه، الكzzنز، الكافيzzة، االسzzاس، النzzور، الشzzكر، الحمzzد االولى، الحمzzد القصzzرى،

( .25الراقيه، الشفاء، الشافيه، الصلوة، الدعاء، السؤال، المناجاة و التفويض )

در تسميه و نامگذارى سورههاى قرآن جهات مختلفى مورد نظر بوده است.

. نامگذارى به اعتبار موضوعى كzzه سzzوره از آن بحث مىكنzzد: مثzzل سzzوره نسzzاء،1حج، توحيد، انبياء، احزاب، مؤمنون، منافقون و كافرون.

. نامگذارى سورهها بzzه نzzام پيzzامبران يzzا اشخاصzzى كzzه داسzzتان آنهzzا در سzzورهها2 آمدهاست; مثل سورههاى نzzوح، هzzود، ابzzراهيم، يzzونس، يوسzzف، سzzليمان، محمzzد،

لقمان، مريم، آل عمران، مؤمن و كهف.

. نامگذارى سورهها به اعتبار حروف مقطعهاى كه در اول سوره وجود دارد: مثzzل3سورههاى ق، ص، يس و طه.

. نامگذارى سورهها به نام بعضى از حيوانات كه در هر مورد ويژگى خاصى مzzورد4نظر بوده است: نظير سورههاى بقره، نحل، نمل و عنكبوت.

. نامگذارى سوره براساس مهمترين قسمتسzzوره: ماننzzد سzzورههاى جمعzzه، فتح،5واقعه، حديد و مطففين.

. نامگذارى براساس اولين نامى كه در سzzوره بzzه آن سzzوگند خzzورده شدهاسzzت:6مانند سورههاى الفجر، الشمس، الضحى، التين و العاديات.

به طور كلى مىتوان گفت معيار عمده در نامگذارى، مهمترين موضوعى بوده است كه در سوره مطرح شده و يا جالبترين چيزى كه در سوره محور آيات قzzرار گرفتzzه

است.

ز( نامگذارى: توقيف; اجتهاد

برخى بر اين عقيدهاند كه نامگذارى سورهها توقيفى است; به اين معنا كه تنها بايد از جانب پيامبر صورت گرفته باشد و ديگران مجzاز بzه تعzيين نzام بzراى سzورههاى

قرآن نيستند.

سيوطى مىگويد:

در بسيارى از سورهها كzzه داسzzتان انبيzzا و يzzا داسzzتان اقzzوام مختلzzف وجودداشzzته، سوره به نام آنها نام گرفتهاست! ولى در قرآن سورهاى به نام »موسى« يا »آدم« وجودندارد، با آن كه نام موسى و داستان آن حضzzرت بهصzzورت گسzzترده در قzzرآن ذكر شده است. تا آن جا كه بعضzى گفتهانzد همzه قzرآن در مzورد حضzرت موسzzى است! داستان حضرت آدم نيز در سورههاى متعzzدد آمzzده اسzzت. همين امzzر نشzzان مىدهد كه نامگذارى توقيفى بوده و گرنه شايسته بود مسzzلمانان يكى از سzzورههاى طه، قصص و اعراف را، كه داستان حضرت موسى در آنها به صورت مفصل آمده،

(26به نام آن حضرت نامگذارى كنند. )

(27)

عالمه طباطبائى معتقد است روشهاى نامگذارى سورهها، توقيفى بودن آنها را نفى مىكند. بسيارى از اين نامها در عصر پيامبر در اثر كثرت استعمال تعين پيداكردهانzzد

(28و هيچ گونه توقيف شرعى ندارند. )

پىنوشتها

.549; دكتر راميار، تاريخ قرآن، ص391-338، ص1. ر.ك: مناهل العرفان، ج1

. مقاييس اللغة.2

. مفردات.3

10( آيه 19. مريم )4

.73( آيه 7. اعراف )5

.145( آيه 2. بقره )6


.133( آيه 7.اعراف )8

.7( آيه 12. يوسف )9


.3( آيه 41. فصلت )11

.1( آيه 13. رعد )12

.1( آيه 10. يونس )13

.2( آيه 8. انفال )14

.1( آيه 24. نور )15

.165، ص1. مفردات; االتقان، ج16

. ر.ك: كتب تفسير از جمله الميزان در اوايل تفسير سورهها.17

.18، نوع 199، ص1. االتقان، ج18

، ص1; مناهل العرفzzان، ج251، ص1; التمهيد، ج18، نوع 200. ر.ك: همان، ص19.180; موجز علوم القرآن، ص352


.181; موجز علوم القرآن، ص19، نوع 21. همان، ص21


به بعد.25، ص1. ر.ك: المعجم االحصائى، ج23

.173 و172، ص1. االتقان، ج24

، با تفصيل كامل آيات; پژوهشى در تاريخ قzzرآن، ص171-167. ر.ك: همان، ص25.367، ص1; البرهان، ج100


.369 و 368، ص1. البرهان، ج27

.219. ر.ك: قرآن در اسالم، ص28


براساس اقوال مكتبهاى مختلف )كوفى، مكى، مدنى، بصرى و شامى( براى تعzzدادآيات قرآن اعداد متفاوتى به شرح زير ذكر شده است:

تعداد آيات ..... مآخذ

.67/ 1; االتقان: 249/ 1; البرهان: 64/ 1 ..... الجامع الحكام القرآن: 6000

.46 ..... الفهرست: 6170

.251/ 1 ..... البرهان: 6177

;zz/682 10;كشzzف االسzzرار:zz/438 10; التبيzzان:250و247 ..... مقzzدمتان:6204.613/ 5روحالجنان:

.336/ 1; مناهل العرفان: 7/ 1 ..... ترجمه تفسير طبرى: 6205

.247 و 246; مقدمتان: 46 ..... الفهرست: 6210

.7/ 1 ..... ترجمه تفسير طبرى: 6211

.251/ 1; البرهان: 247 ..... مقدمتان: 6212

.7/ 1 ..... ترجمه تفسير طبرى: 6213

;zz/65 1;الجامعالحكامالقرآن:zz/613 5;روحالجنzzان:zz/438 10 ..... التبيzzان:6214.249/ 1البرهان:

.67/ 1; االتقان 246 ..... مقدمتان: 6216

.613/ 5; روحالجنان: 438/ 10; التبيان: 246 ..... مقدمتان: 6217

.249/ 1; البرهان: 246 ..... مقدمتان: 6218

.251/ 1; البرهان: 65/ 1 ..... الجامع الحكام القرآن: 6219

.250 ..... مقدمتان: 6220

.67/ 1; االتقان: 249/ 1; البرهان: 65/ 1 ..... الجامع الحكام القرآن: 6225

.249/ 1; البرهان: 247; مقدمتان: 47 ..... الفهرست: 6226

;zzz/682 10; كشzzzف االسzzzرار: zzz/438 10; التبيzzzان: 247 ..... مقzzzدمتان: 6236.613/ 5روحالجنان:

.249/ 1; البرهان: 65/ 1; الجامع الحكام القرآن: 406/ 5..... مجمع البيان:

.11 ..... قرآن به كوشش رهنما: ص6247

.274/ 2 ..... الوافى: 6263

.11 ..... قرآن به كوشش رهنما: ص6360

.67/ 1 ..... االتقان: 6616

.682/ 10 ..... كشف االسرار: 6666

(14، جzzدول شzzماره 127، ص 1عالوه بر اعداد فوق، كتاب سzzير تحzzول قzzرآن )ج 6372( ، آيzzات نzzازل شzzده در دوران بعثت را 1برپايzzه محاسzzبه فzzراوانى تجمعى )

اين كتاب مىتوان عدد18 صفحه 2بهدست مىدهد. همچنين براساس جدول شماره را بهدست آورد.6228

( با ذكر اين كه: »عدد اهل الكوفة اصzzح االعzzداد و11، ص1تفسير مجمع البيان )ج را6236«، عzzدد 7اعالها اسنادا; النه ماخوذ من اميرالمؤمzzنين علي بن ابي طzzالب

مرجح مىداند.

كتاب الدليل الكامل آليات القرآن الكzzريم نzzيز در جzzدولى و همچzzنين معجم القzzرآن به دست مىدهنzzد. ضzzمنا حzzداقل آيzzات6236الكريم المفهرس تعداد آيات قرآن را

است.6328 و حداكثر آن 6123

براى تعداد كلمات قرآن اعداد زير ذكر شده است:

.147/ 2 ..... الكشكول: 73440تعداد كلمات ..... مآخذ

.146/ 2 ..... الكشكول: 76440

.70/ 1; االتقان: 561/ 1 ..... بصائر ذوى التمييز: 77277

.250 ..... مقدمتان: 77434

.248 ..... مقدمتان: 77436

;zz/70 1; االتقzzان: zz/561 1; بصzzائر ذوى التميzzيز: zz/249 1 ..... البرهzzان: 77437.274/ 2الوافى:

; الجzzامعzz/682 10; كشzzف االسzzرار: 246; مقدمتان: 47 ..... الفهرست: 77439;65/ 1الحكام القرآن:

.249/ 1..... البرهان:

[.D.S.RICE ]به كوشش 1 ..... قرآن خطى ابن بواب: ص77460

.26; مفسران شيعه: 7/ 1 ..... ترجمه تفسير طبرى: 77701

.70/ 1; االتقان: 614/ 5 ..... روح الجنان: 77934

.614/ 5; روح الجنان: 438/ 10 ..... التبيان: 79239

.26، مفسران شيعه: 613/ 5 ..... روح الجنان: 79270

.438/ 10 ..... التبيان: 79277

.438/ 10 ..... التبيان: 79278

.438/ 10 ..... التبيان: 79287

، بخش اشارية.80 ..... مفتاح القرآن: ص86430

را به دست آوردهايم.77807اما در اين تحقيق، ما عدد

به عالوه اين مقايسه با چند كتاب ديگر نيز به عمل آمد كه تفاوتهاى جزئى به شzzرحزير در آنها به نظر رسيد:

اعداد ذكر شده براى كلمات هريك از سورهها، در تاريخ قرآن و پژوهشzzى در تzzاريخ قرآن كريم عينا بر يكديگر منطبق است; جز در مورد تعداد كلمzzات سzzوره االسzzراء

كلمه در تاريخ قرآن ثبتشده است. لzzذا بzzر پايzzه آمzzار اينzz،1433 1533كه بهجاى اسzzzzzzzzzzت.82687كتzzzzzzzzzzاب تعzzzzzzzzzzداد كzzzzzzzzzzل كلمzzzzzzzzzzات قzzzzzzzzzzرآن

-zz 1030در جدول السور ملحق به قرآن مبين )ص ( اعداد ذكzzر شzzده عينzzا1033 همان اعداد مذكور در پژوهشى در تzzاريخ قzzرآن كzzريم اسzzت; جzzز در مzzورد سzzوره

كلمه احصا شده است. بنابراين بر پايه آمار مآخzzذ،zz،3850 3860انعام كه به جاى به دست مىآيد.82777تعداد كلمات قرآن

نتيجه محاسبه تعداد كلمات قرآن مجيد براساس چند ماخذ به ترتيب صعودى:

75666( 127-116، ص 14، جدول شماره 1- سير تحول قرآن )ج 1

75841( 87-64، ص 11، جدول شماره 1- سير تحول قرآن )ج 2

77807( 15-1- المعجم االحصائى اللفاظ القرآن الكريم )جدول شماره 3

77948( 18، ص 2، جدول شماره 1- سير تحول قرآن )ج 4

78596- قرآن، چاپ اعتمادالسلطنه )براساس صفحات قبل از سوره الفاتحة( 5

79158- بصائر ذوى التمييز )براساس شرح مذكور در هر يك از سورهها( 6

80504- كشف الحقائق عن نكت اآليات و الدقائق )برپايه اعداد سر سورهها( 7

81757( 217-212، ص 1- پژوهشى پيرامون آخرين كتاب الهى )ج 8

- كشzzف االسzzرار )براسzzاس اولين شzzرح النوبzzة الثانيzzه در هzzر يzzك از سzzورهها(982003

82687( 591-583- تاريخ قرآن )ص 10

82777( 1033-1030( و جدول السور )26-23- مفسران شيعه )ص 11

82787( 150-141- پژوهشى در تاريخ قرآن كريم )ص 12

83679( 198-195- تاريخ جمع قرآن كريم )ص 13

( اين پرسش را مطرح مىكنيم:2اكنون با استفاده از جدول فوق )

اختالف در تعداد كلمات قرآن كريم از كجاست؟

زركشى و سzzيوطى اين اختالف را ناشzzى از »حقيقت و مجzzاز« و »لفzzظ و رسzzم«كلمه مىدانند.

-z 75666( مشهود بzzراى تعzداد كلمzzات قzرآن )3اما آيا ميدان تغييرات ) 83679) كلمه، چنان كه زركشى و سيوطى خاطر نشان كردهاند واقعzzا مىتوانzzد8013يعنى

معلول حقيقت و مجاز و لفظ و رسم باشد؟

آيا اين تفاوت صzzرفا بzzه سzzبب انتخzzاب )تعبzzير و تفسzير( گونzاگون واحzد آمzارى از ( يzzا آن كzzه اصzzوال طريzzق شzzمارش كلمzzات، مثال4طzzرف احصzzا كننzzدگان اسzzت )

شzzمارش بzzا دانههzzاى جzzو و يzzا احتمzzاال تzzواتر نقzzل قzzول غzzيردقيق از شمارشهاىپيشينيان، موجب اين قبيل اختالفات شده است؟

براى تشريح اين سؤال، بzzد نيسzzت ميzzدان تغيzzيرات را بيشzzتر مzzورد بررسzzى قzzراردهيم.

اگر اختالفهايى نظير:

شماره سوره - نام سوره - ميدان تغييرات

)كلمه(105 - المائده - 5

51 - االسراء - 17

70 - االنبياء - 21

را با توجه به تعداد زياد كلمات اين سورهها بتوانيم ناشى از انتخاب )تميز و تعzzيين( واحد آمارى از طرف شمارش كننzzدگان بzzدانيم، آيzzا تفاوتهzzاى فاحشzzى را- از قبيzzل

آنچه در زير مىآيد - مىتوان به اين گونه عوامل مربوط دانست؟

شماره سوره - نام سوره - ميدان تغييرات

895 - النساء - 4

895 - االنعام - 6

500 - االعراف - 7

2568 - التوبه - 9

196 - يوسف - 12

1054 - النحل - 16

430 - مريم - 19

340 - طه - 20

813 - المؤمنون - 23

271 - النمل - 27

1201 - العنكبوت - 29

105 - الملك - 67

87 - المزمل - 73

(5 )21 - العلق - 96


. آيه در لغت بzzه معنzzاى عالمت و نشzzانه اسzzت و در قzzرآن در معzzانى ديگzzرى هم1نظير معجزه، حكم، عبرت، موجودات، پيامبران و... به كار رفته است.

. آيه در اصطالحقرآنى بهكلمه ياكلماتى گفته مىشود كه از قبلو بعد خود جدا بzzوده2و در ضمنسورهاى آمده باشد.

. سوره به معناى علو و منزلت است. به مجموعهاى ازآيات قرآن كه با »بسمله«3 آغاز مىگردند )به استثناى سوره توبه( سوره گفتzه مىشzود; زيzرا كالم خzدا و داراىمنزلت است و يا از آن رو كه تالوت آن موجب برترى مقام و منزلت قارى مىگردد.

. بعضzzى از علzzل تقسzzيم قzzرآن بzzه سzzورهها عبارتنzzد از: موضzzوعات مختلzzف در4 سورهها، سهولت در فراگيرى، قراءت و حفzظ قzرآن، حفzاظت قzرآن از تحريzف و

بيان اعجاز قرآن حتى در سورههاى كوچك.

. برخى از سورههاى قرآن يك نام و بعضى دو يا چند نام دارند. گرچه نام بسيارى5 از سورهها در زمان حيات پيامبر شايع بودهاسzzت، امzzا نامگzzذارى سzzورهها تzzوقيفى

نيست.

. سورههاى قرآن به چهار دسته بزرگ »السبع الطول«، »المئzzون«، »المثzzانى« و6»المفصل« تقسيم شدهاند.

. براساس آمار دقيقى كه فرهنzzگ آمzzارى كلمzzات قzzرآن كzzريم ارائzzه داده اسzzت،7 كلمه است.77807 آيه و 6236 سوره، 114قرآن داراى

پىنوشتها

Cumulative. فzzراوانى تجمعى )1 requency،تهzzراوانى جمعى، انباشzzه آن فzzه بzzك ) بسامد تراكمى و... نيز گفته مىشود، عبارت اسzzت از: مجمzzوع فراوانىهzzاى مطلzzق،

كه در اين مورد، حاصل جمع آيات نازله دوران بعثت است.

. در اين جدول فقط به مآخذى تكيه شده است كه تعداد كلمzzات قzzرآن را سzzوره2 به سوره ذكر كردهاند و متعzzرض سzzاير مآخzzذى كzzه امكzzان مقايسzzه تعzzداد كلمzzات

سوره به سوره را نمىدهند نشدهايم.

. در اصzzطالح آمzzارى، اختالف بين بزرگترين و كوچكترين انzzدازه متغzzير را، دامنzzه3 بzzهRange )حzzرف اول واژه Rگستردگى يا ميدان تغييرات مىنامند و آن را با حzzرف

معناى دامنه تغييرات( نشان مىدهند.

( در پارهاى موارد، حروف ال،18، ص 1. براى نمونه در كتاب سير تحول قرآن )ج4 لم، هل، جزء كلمه متصل به آن و روى هم به عنوان يك واحد آمارى شمارش شده است; در صورتى كه در آمار ما هريك از اين حروف به عنzzوان كلمهاى مسzzتقل بzzه

حساب آمده است.

.34-28، ص1. ر.ك: فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم، ج5

فصل پنجم: آيه و سوره، اولين و آخرين

الف( اولين آيه و سوره

شناسايى نخستين آيه و سورهاى كه نازل شدهاست، براى آنان كه سير نزول آيات قرآنى را پى مىگيرند و نيز آيات مربوط به هر موضوعى را از جهت تقzzديم و تzzاخير زمانى مالحظه مىنماينzzد، بسzzيار مفيzzد و الزم اسzzت. تقريبzzا همzzه دانشzzوران علzzوم قرآنى در مباحث نزول قرآن، به اين مساله بzzا دقت بسzzيار پرداختهانzzد. اضzzافه بzzر فايده عملى، بايد همه آفاق قرآن روشzzن باشzzد و در هيچ زمينهاى نقطzzه مبهمى در آن وجود نداشته باشد. از اين رو، حتى در جزئيات مربوط به قرآن، دقتهاى فراوان

به كار رفته است.

در زمينه اولين آيه و سورهاى كه نازل شده محققzzان و قرآنشناسzzان عقيzzده دارنzzد كه اولين سوره، سوره علق بوده كه پنج آيه اول آن در آغاز بعثت پيامبر نازل شده

نقل شده اسzzت: اول مzzا7است. روايات نيز اين قول را تاييد مىكند: از امام صادق( .1، بسمالله الرحمن الرحيم × اقرا باسم ربك... )6نزل على رسول الله

بخارى و مسلم در صحيح خود از عايشه حديثى را نقل كردهانzzد كzzه اولين وحى بzzر پيامبر را همراه با آيات اول سzzوره علzzق و رجzzوع پيzzامبر بzzه خانzzه خديجzzه و ترديzzد آنحضرت در نبوت خود و رفتن به سوى ورقة بن نوفل و... تشريح مىكند. متاسفانه اين حديث را غالب نگارندگان تاريخ قرآن از جمله سيوطى در االتقان و زرقzzانى در مناهلالعرفان نقل كردهاند. حتى التمهيzد كzzه خzود در بحث مربzzوط بzzه وحى، قصzzه ورقةبننوفل را در حديثى مشابه نقل كرده و به شدت آن را رد مىنمايد، براى اثباتاين كه سوره علق اولين سوره است در دو قسمت به چنين حديثى استناد مىكند! )

( باتوجه به بديهى بودن اين قضيه كه همراه بzzا بعثت پيzzامبر بzzوده اسzzت، اساسzzا2نيازى بهتمسك به چنين احاديث مجعولى نيست.

( . زمخشzzرى3بعضى گفتهاند: سوره »فاتحةالكتاب« نخستين سوره منزل اسzzت ) در كشاف ضمن آن كه از ابن عباس و مجاهد همين قول را نقل كرده، گفته است: »اكثر مفسران عقيده دارنzzد اولين سzzورهاى كzzه نzzازل شzzده، سzzوره فاتحzzةالكتاب

(4است.« )

اما اين سخن صحيح نيسzzت; زيzzرا اوال اين افzzراد بسzzيار اندكنzzد و ثانيzzا دانشzzمندان علوم قرآنى گفتهاند: سوره »حمد« اولين سوره كاملى است كه نzzازل شدهاسzzت;

(5اما به اعتبار نزول آيات، پيشتر پنج آيه سوره علق نازل شده است. )

سوره »فاتحةالكتاب« در ترتيب نزول براساس روايت جابر بن زيد پنجمين سzzوره، يعنى در شمار نخستين سورههايى است كه نازل شدهاند. براساس نقل كتب تاريخ و سيره، پيغمبر از همان آغاز بعثتخويش، نماز مىخواند و جمعى چون حضzzرت على و خديجه به او اقتدا مىكردند. در روايات نيز آمده است: الصzالة اال بفاتحzة الكتzاب. بنابراين، سوره فاتحه از عتائق سورههاى قzzرآنى اسzzت كzzه در اول بعثت بzzه طzzور

كامل نازل گشته است.

ب( آخرين آيه و سوره

در مورد آخرين آيهاى كه نازل گشته است، اختالف فراوانى وجود دارد. زرقzzانى در( .6مناهل العرفان ده قول در اين زمينه نقل كرده است )

برخى از اقوال عبارتند از:

( . )به نقل از ابن عباس و ابى حاتم(7. آيه: واتقوا يوما ترجعون فيه الى الله... )1

( )بzzه نقzzل از ابن8. آيه: يا ايها الذين آمنوا اتقzzوا اللzzه وذروا مzzابقى من الربzzوا. )2عباس و ابن عمر(

( .9. آيه: يا ايها الذين آمنوا اذا تداينتم بدين الى اجل مسمى فاكتبوه )3


ميان رواياتى كه اين سه آيه را به عنوان آخرين آيه ذكzzر نمودهانzzد، منافzzاتى وجzzود ندارد; زيرا اين آيات همه يكباره نازل شدهاند. همان گونه كه در ترتيب مصحف بzzه دنبال هم هستند و داستان آنها نيز يكى است. هر يك ازراويzzان بعضzzى از اين آيzzات

(10را آخرين آيه دانستهاند كه در جاى خود صحيح است. )

بقzzره را آخzzرين آيzzه نzzازل شzzده مىدانzzد. وى281زرقانى در مناهzzل العرفzzان، آيzzه مىنويسد: »در روايت ابن عباس نقل شده پيامبر پس از نزول اين آيه فقط نه شب

زندگى كرد.«

. آيه: اليوم اكملت لكم دينكم واتممت عليكم نعمتى ورضzzيت لكم االسzzالم دينzzا )411. )

يعقوبى گفته است: آخرين آيzzه، همين بzzوده اسzzت كzzه نzzزولش در غzzديرخم هنگzzام نصب علىبن ابىطالب به امامت بودهاست. صاحب التمهيد، نظzzر يعقzzوبى را تzzرجيح مىدهد; زيرا اين آيه، اعالمى براى بzzه كمzzال رسzzيدن دين و انzzذارى بzzراى بzzه پايzzان رسيدن وحى بوده است. وجه جمzzع ميzzان آيzzات پايzzانى سzzوره بقzzره و اين آيzzه اين است كه بگوييم آن آيات، آخرين آيzzات االحكzzام بzzوده كzzه نzzازل شzzده، امzzا اين آيzzه

(12آخرين آيات وحى بوده است. )

اما در مورد آخرين سورهاى كه نازل شده است، سه قول وجود دارد:

. سوره نصر.3. سوره براءة. 2. سوره مائده. 1

روايت منقول از امام صادق)ع( چنين است:

اول ما نزل على رسول اللzzه)ص(، بسzzمالله الzzرحمن الzzرحيم × اقzzرا باسzzم ربzzك،( .13وآخر مانزل عليه، اذا جاء نصر الله والفتح )

بسيارى عقيده دارنzzد كzه سzzورههاى مائzده و بzراءة آخzرين سzzورههاى نzzازل شzzده بالقول المطلق نيستند، بلكه سوره توبه به اعتبار آيات آغازينش آخرين سوره بzzوده

است.

آخرين سورهاى كه به طور كامل نازل شده، سوره نصر است.

ابن عباس گفته است: اذا جاء نصر الله آخرين سورهاى بوده است كه تمامzzا نzzازلگشته است.

روايتشده وقتى سوره »نصر« نازل گشت، پيzzامبر آن را بzzر اصzzحاب قzzراءت كzzرد، همه شادمان شدند. عباس عموى پيامبر سzzوره را شzzنيد و گريسzzت. پيzzامبر سzzببگريه را پرسيدند. عباس جواب داد: گمان مىكنم اين سzzوره اعالم رحلتشماسzzت. )

14)


. پنج آيه اول سوره مباركه علق اولين آياتى بوده كه نازل شده است.1

. سوره فاتحة الكتاب اولين و سوره نصر آخرين سzzورههايى هسzتند كzه بzه طzzور2كامل نازل شدهاند.

پىنوشتها

.378، ص20; الميزان، ج124، ص1. التمهيد، ج1

.124 و 56، ص1. ر.ك: التمهيد، ج2

; مناهzzل76، ص1، باب كيف كان بzzدءالوحى; االتقzzان، ج1. ر.ك: صحيح بخارى، ج3.93، ص1العرفان، ج

.270، ص4. كشاف، ج4


.100-97، ص1. مناهل العرفان، ج6

.281( آيه 2. بقره )7




.3( آيه 5. مائده )11

.129 و128، ص1. ر.ك: التمهيد، ج12

.378، ص20. الميزان، ج13

،10; مجمع البيان، ج129، ص1; التمهيد، ج100، ص1. ر.ك: مناهل العرفان، ج14.378، ص20; الميزان، ج844ص

فصل ششم: سورههاى مكى و مدنى

الف( فايده اين تقسيم

آيات و سورههاى قرآن كريم به دو بخش مكى و مدنى تقسيم گرديدهاند. دليل اين تقسيم فوايد و ثمراتى بوده كه بر آن مترتب مىشده است. اينzzك بzzه بzzرخى از آنهzzا

اشاره مىكنيم:

. شناختسير دعوت و رسالت پيzzامبر و نحzzوه تبzzيين و تشzzريع احكzzام و قzzوانين در1قرآن.

. فوايدى كه از جهت تقييد و يا تخصيص مطلقzzات و عمومzzات قzzرآنى بzzا شzzناخت2 تقديم و تاخير آيات و سورهها و نيز احيانا تشzzخيص آيzzات ناسzzخ از منسzzوخ حاصzzل

مىشود.

. آگاهى بر يكى از ابعاد اعجاز قرآن و تحريفناپذيرى آن، كه از راه تامل و تدبر در3 سzzورههاى مكى و مzzدنى بzzه دسzzت مىآيzzد. توضzzيح اين كzzه، سzzورههاى مكى غالبzzا سzzورههايى كوچzzك و بzzا آيzzاتى كوتzzاه و موزوننzzد، بzzه خالف سzzورههاى مzzدنى. اين ويژگىها در آغاز نزول قرآن از طرفى اعجاز قرآن در ناحيه تحzzدى و از سzzوى ديگzzر

تحريفناپذيرى آن را به جهتسهولت در فراگيرى و حفظ نمايان مىسازد.

اين فوايد سبب گشته است تا بسيارى تاكيد نمايند كه ورود در تفسzzير و فهم آيzzاتقرآن بدون اطالع از سورههاى مكى و مدنى امكانپذير نيست.

ب( ضابطه اين تقسيم

در تفكيك آيات و سورههاى مكى از مدنى، سه معيار و ضابطه ذكر شده است:

. ضابطه خطابى.3 . ضابطه مكانى. 2 . ضابطه زمانى. 1

مالك قرار گرفته است. هرآيه6. ضابطه زمانى: در اين معيار، هجرت پيامبراكرم1 و سورهاى كه قبلاز هجرت و يا در اثناى هجرت قبzzل از رسzzيدن بهمدينzzه نازلشzzده باشد، مكى و آنچه پساز هجرتنازل گرديده - اگرچه در مكه نازل شدهباشد - مzzدنى

است.

. ضابطه مكانى: در اين معيار، مكان نزول آيه تعيينكننده مكى يzzا مzzدنى بzzودن آن2 اسzzت. هرچzzه در مكzzه و اطzzراف آن نzzازل شzzده باشzzد، مكى و هرچzzه در مدينzzه و

اطراف آن نازل شده باشد، مدنى است. بر اين اسzzاس آيzzات و سzzورى كzzه نzzه درمكه و نه در مدينه نازل شده باشند، نه مكىاند و نه مدنى.

. ضابطه خطابى: آيات و سورى كه خطzzاب بzzه مzzردم مكzzه اسzzت; يعzzنى در آنهzzا3 خطاب يا ايها الناس به كار رفته مكى، و آيات و سورى كه خطاب بzzه مzzردم مدينzzه است، يعنى در آنهzzا خطzzاب يzzا ايهzzا الzzذين آمنzzوا بzzه كzzار رفتzzه مzzدنى هسzzتند )ابن

مسعود(.

مشهور در ميzzان مفسzzران، انتخzzاب ضzzابطه اول در تفكيzzك بين سzzورههاى مكى و( .1مدنى است )

ج( ويژگىهاى سورههاى مكى و مدنى

جعبرى گفته است:

براى شناخت مكى و مدنى دو روش وجود دارد: سماعى و قياسى. سماعى، همzzاناست كه نزول هر سوره در مكه يا مدينه به مانقل شده باشد.

در روش قياسى هر سورهاى كه در آن فقط »يzzا ايهzzا النzzاس« يzzا »كال« يzzا اول آن حروف مقطعه باشد )به استثناى بقره و آل عمران( يzzا قصzzه حضzzرت آدم و ابليس )غير از بقره( و يا قصص انبيا و امتهاى گذشته در آن آمده باشد، مكى اسzzت و هzzر

( .2سورهاى كه در آن فريضه يا حدى باشد مدنى است )

به طور كلى بzzا تzzدبر در محتzzواى آيzzات و سzzورههاى قzzرآن و مقايسzzه ميzzان آيzzات، مىتوان براى هريك از آيات و سورههاى مكى يا مzzدنى، ويژگىهzzايى را برشzzمرد. اين

ويژگىها گرچه نمىتوانند كليت داشته باشند، اما راهنماى خوبى بzzراى تشzzخيص مكىو مدنى بودن آيهها و سورهها هستند.

ويژگىهايى كه غالبا در سورههاى مكى وجود دارند، عبارتند از:

. دعzzوت بzzه اصzzول عقايzzد; مثzzل ايمzzان بzzه خzzدا و روز قيzzامت و تصzzوير نمzzودن1صحنههاى حساب و حاالت بهشتيان و دوزخيان.

. كوچكى سورهها و كوتاهى و موزون بودن آيهها و ايجاز در خطابات.2

. مجادله با مشركان و ابطال عقايد آنها.3

. كثرت قسم به خداوند، روز قيامت، قرآن و جز اينها. در سzzورههاى مكى نزديzzك4 به سى سوگند وجود دارد; در حالى كه در سzzورههاى مzzدنى تنهzzا در دو مzzورد اداتقسم به كzzار رفتzzه اسzzت: فال وربzzك ال يؤمنzzون حzzتى يحكمzzوك فيمzzا شzzجر بينهم )

( ;ولى چنين نيست به پروردگارت قسم، كه ايمان نمىآورنzzد، مگzzر آنكzzه تzzو را در3 مورد آنچه ميان آنان مايه اختالف است داور گردانند بلى وربى لتبعثن ثم لتنبؤن بما

( ; آرى سوگند به پروردگارم، حتما برانگيخته خواهيد شد، سzzپس شzzما را4عملتم )به آنچه كردهايد واقف خواهند ساخت;

. كثرت قصص انبيا و امتهاى پيشين و داستان حضرت آدم و ابليس.5

( .5. كثرت استعمال »يا ايها الناس« و قلت استعمال »يا ايها الذين آمنوا« )6

در اين مورد برخى به طور كلى گفتهاند: هر سzzورهاى كzzه در آن »يzzا ايهzzا النzzاس« باشد، مكى است. ولى چنين نيست; زيرا سوره بقره با اين كه مدنى اسzzت در آيzzه

خطاب »يا ايها الناس« وجود دارد و همين طور در آيه اول سوره نسzzاء168 و 21كه مدنى است »يا ايها الناس« است.

از77ابنحصار گفته است: »همه متفقند كه سوره »حج« مكى اسzzت، ولى در آيzzه ( .6اين سوره خطاب »يا ايها الذين آمنوا اركعوا و اسجدوا...« وجود دارد« )

. آيهها و سورههاى مكى پرحرارت، تند و با شدت لحنند و تجانس صوتى در آيzzات7وجود دارد.

. دعوت به ارزشهاى دينى و اخالق متعالى; نظير محبت، اخالص، احترام بzzه غzzير،8 اكرام به همسايه، نيكى به والدين و مبارزه با عzzادات زشzzت اخالقى، ماننzzد قتzzل و

خونريزى و خوردن مال يتيم و....

ضمنا هر سورهاى كه حروف مقطعه در آغاز آن باشzد - بzه جzز بقzره و آلعمzران -مكى است.

ويژگىهايى كه غالبا در سورههاى مدنى وجود دارد، بدين قرار است:

. طوالنى بودن سورهها و آيات.1

. مجادله با اهل كتاب.2

. رويارويى با منافقان.3

. كثرت ذكر جهاد و اذن به جهاد و احكام آن.4

. تشzzريح احكzzام حzzدود، فzzرايض، حقzzوق، ارث، قzzوانين سياسzzى و اقتصzzادى و5معاهدات.

( .7. تفصيل ادله و براهين بر حقايق دينى )6

د( جدول سورههاى مكى و مدنى

در پايان اين فصل به پzzيروى از سzzاير كتب علzzوم قzzرآنى كzzه اسzzامى سzzور مكى و مدنى را به ترتيب نزول فهرست مىكنند، نظzzرى اجمzzالى بzzر اين سzzورهها خzzواهيم داشت. دوروايت ابن عباس و جابر بن زيد، كه سيوطى و ديگران آنهzzا را در تzzرتيب نزول سzzور مالك قzzرار دادهانzzد، معمzzوال مzzورد اسzzتناد قzzرار مىگيرنzzد; ولى بعضzzى

معتقدند:

اين روايات به هيچ وجه قابل اعتمzاد نيسzت; زيzرا روشzن نيسzت كzه ابنعبzاس اين فراگرفته يا از كسانى ديگzzر، كzzه معلzzوم نيسzzت چzzه6ترتيب را از خود پيامبر اكرم

كسانى بودهاند، يا از راه اجتهاد و نظر خود، كه فقط بzzراى خzzودش حجيت دارد. از نظر ارزش تاريخى نيز، ابن عباس جز زمان ناچيزى از حيات پيzzامبر را درك نكzzرده و بديهى است كه در نزول اين همه سzzورههاى قzzرآن حاضzzر و شzzاهد نبzzوده و اگzzر ترتيب او اجتهادى نباشد از ديگران شنيده كzzه خzzبر بىمzzدرك اسzzت و حجيت نzzدارد. بنابراين تنها راه تشخيص ترتيب سورههاى قرآنى و مكى يا مدنى بzzودن آنهzzا، تzzدبر در مضامين آنها و تطzzبيق آن بzzا اوضzzاع و احzzوال پيش از هجzzرت و پس از هجzzرت مىباشد. چنان كه مضامين سورههاى انسzzان و عاديzzات و مطففين بzzه مzzدنى بzzودنآنها گواهى مىدهد; در حالى كه در اين روايات آنها را جزو سور مكى قرار دادهاند )

8. )

،1سيوطى روايت ابن عباس در تzzرتيب سzzورههاى مكى و مzzدنى را در االتقzzان، )ج ( ذكر نموده است; در اين روايتسوره »فاتحةالكتاب« ذكر نشده است.32 -31ص

( نقلمىكند، سوره فاتحzzه پنجمين سzzوره در تzzرتيب81اما در روايتى كه از جابر )ص سوره،86نزول سورههاى مكى است. براساس اين روايات تعداد سورههاى مكى

است.28ورقم سورههاى مدنى،

البته در مورد بعضى از سورههاى قرآن كzريم در مكى يzا مzدنى بzودن آنهzا اختالفنظر وجود دارد كه به جهت پرهيز از طوالنى شدن بحث، از آن صرفنظر مىكنيم.

ما به تبعيت از التمهيzzد كzzه سzzوره »فاتحzzةالكتاب« را در تzzرتيب روايت ابن عبzzاس قرارداده، جدول سورهها را تنظيم كردهايم. در اين ترتيب آغاز هر سوره مورد نظر است. بنابراين اگر چند آيه از آغاز يك سوره نازل شده باشzzد، بعzzد سzzورهاى ديگzzر نازل و سپس آيات سzzوره نخسzت، تكميzل شzzود، در تzzرتيب نzzزول، سzzوره اول بzر

سوره دوم مقدم مىشود.

سوره(86جدول ترتيب نزول سورههاى مكى )

ترتيب نزول - ترتيب مصحف - نام سوره

- العلق96 - 1

- القلم98 - 2

- المزمل73 - 3

- المدثر74 - 4

- الفاتحة1 - 5

- المسد111 - 6

- التكوير81 - 7

- االعلى87 - 8

- الليل92 - 9

- الفجر89 - 10

- الضحى93 - 11

- االنشراح94 - 12

- العصر103 - 13

- العاديات100 - 14

- الكوثر108 - 15

- التكاثر102 - 16

- الماعون107 - 17

- الكافرون109 - 18

- الفيل105 - 19

- الفلق113 - 20

- الناس114 - 21

- التوحيد112 - 22

- النجم53 - 23

- عبس80 - 24

- القدر97 - 25

- الشمس91 - 26

- البروج85 - 27

- التين95 - 28

- قريش106 - 29

- القارعة101 - 30

- القيامة75 - 31

- الهمزة104 - 32

- المرسالت77 - 33

- ق50 - 34

- البلد90 - 35

- الطارق86 - 36

- القمر54 - 37

- ص38 - 38

- االعراف7 - 39

- الجن72 - 40

- يس36 - 41

- الفرقان25 - 42

- فاطر35 - 43

- مريم19 - 44

- طه20 - 45

- الواقعة56 - 46

- الشعراء26 - 47

- النمل27 - 48

- القصص28 - 49

- االسراء17 - 50

- يونس10 - 51

- هود11 - 52

- يوسف12 - 53

- الحجر15 - 54

- االنعام6 - 55

- الصافات37 - 56

- لقمان31 - 57

- سبا34 - 58

- الزمر39 - 59

- غافر40 - 60

- فصلت41 - 61

- الشورى42 - 62

- الزخرف43 - 63

- الدخان44 - 64

- الجاثية45 - 65

- االحقاف46 - 66

- الذاريات51 - 67

- الغاشية88 - 68

- الكهف18 - 69

- النحل16 - 70

- نوح71 - 71

- ابراهيم14 - 72

- االنبياء21 - 73

- المؤمنون23 - 74

- السجدة32 - 75

- الطور52 - 76

- الملك67 - 77

- الحاقة69 - 78

- المعارج70 - 79

- النبا78 - 80

- النازعات79 - 81

- االنفطار82 - 82

- االنشقاق84 - 83

- الروم20 - 84

- العنكبوت29 - 85

- المطففين83 - 86

- البقرة2 - 87

- االنفال8 - 88

- آل عمران3 - 89

- االحزاب33 - 90

- الممتحنة60 - 91

- النساء4 - 92

- الزلزال99 - 93

- الحديد57 - 94

- محمد)ص(47 - 95

- الرعد13 - 96

- الرحمن55 - 97

- االنسان76 - 98

- الطالق65 - 99

- البينة98 - 100

- الحشر59 - 101

- النصر110 - 102

- النور24 - 103

- الحج22 - 104

- المنافقون63 - 105

- المجادلة58 - 106

- الحجرات49 - 107

- التحريم66 - 108

- الجمعة62 - 109

- التغابن64 - 110

- الصف61 - 111

- الفتح48 - 112

- المائدة5 - 113

- براءة9 - 114

آيات مستثنيات

آيا در سورههاى مكى، آيات مدنى و يا در سورههاى مدنى، آيzzات مكى وجzzود دارد؟ بسيارى به اين سؤال پاسzzخ مثبت دادهانzzد. سzzيوطى در بيzzانى مفصzzل، اسzzتثنائات آيات در سورههاى مكى و مzzدنى را ذكzر كردهاسzzت; مثال گفتzzه اسzzت: »در سzzوره

272 )فzzاعفوا واصzzفحوا( و 109بقره كه مدنى است، دو آيه استثناست، كzzه آيzzات (9)ليس عليك هديهم( است و....« )

التمهيد همين موارد را به تفصيل ذكر نموده ولى وجود استثنا را، چzzه در سzzورههاى( .10مكى و چه در سورههاى مدنى، رد كرده است )

در فرهنگ آمzzارى كلمzzات قzzرآن كzzريم، آيzzات مسzzتثنيات براسzzاس تفسzzير كشzzاف زمخشرى كه با تنوير المقياس من تفسير ابن عباس و تاريخ القzzرآن، از ابوعبداللzzه زنجانى و المعجم المفهرس نيز هماهنگى دارد، در دو جدول توزيع كلمات مzzدنى در سورههاى مكى به تفكيك سوره و آيه و توزيع كلمات مكى در سzzورههاى مzzدنى بzzه تفكيك سوره و آيzzه آورده شzzده و نتيجzzه بررسzzى آمzzارى آن در جzzدول صzzفحه بعzzد

( .11نشان داده شده است )

114تعداد سورههاى قرآن:

86سورههاى مكى:

28سورههاى مدنى:

6236تعداد آيات قرآن:

4468آيات مكى:

1768آيات مدنى:

77807تعداد كلمات قرآن كريم:

45653كلمات مكى:

32154كلمات مدنى:

تعداد سورهها، آيات و كلمات قرآن كريم به تفكيك مكى و مدنى

نوع سوره - تعzzداد سzzورهها - تعzzداد آيzzات - مzzدنى - مكى - تعzzداد كلمzzات - مكى -مدنى

-11492 - 11492 1683 - 1683 - 51مكى -

26412 26412 - 1419 1419 - 26مدنى -

2142 - 34013 - 36154 - 154 - 2776 - 2930 - 35مكى با آيات مدنى -

3600 - 148 - 3748 - 195 - 9 - 204 - 2مدنى با آيات مكى -

32154 - 45653 - 77807 - 1768 - 4468 - 6236 - 114جمع -

32154 آيه مzzدنى بzzا 1768 كلمه و 45653 آيه مكى با 4468به موجب اين آمار، % آن مzzدنى4/28% آيzzات مكى و 6/71كلمzzه در قzzرآن مجيzzد وجzzود دارد; يعzzنى

%3/41% )حzzدود سzzه پنجم( و 7/58اسzzت. اين نسzzبتها بzzراى كلمzzات بzzه تzzرتيب )حدود دو پنجم( است.


. آيات و سورههاى قرآن كريم به دو گروه مكى و مدنى تقسيم شدهاند.1

. آيهها و سورههايى كه قبل از هجرت نازل شدهاند، مكى و آنها كه پس از هجرت2نازل شدهاند مدنىاند.

. ويژگىهzzاى غzzالبى سzzورههاى مكى عبارتنzzد از: دعzzوت بzzه اصzzول عقايzzد، اخالق3 متعالى، سخن از قيامت و بهشت و دوزخ، مجادله با مشركان، كثرت وجzzود قسzzم،

قصص انبيا، كوچكى سورهها، كوتاهى و موزون بودن آيات و ايجاز در خطابات.

. ويژگىهاى غالبى سورههاى مدنى عبارتند از: مجادله با اهzzل كتzzاب، رويzzارويى بzzا4 منافقين، ذكر جهاد و احكام آن، تشريح احكام حدود، واجبات، حقوق، ارث، قzzوانين

سياسى و اقتصادى و معاهدات و طوالنى بودن آيهها و سورهها.

سوره مدنى است.28 سوره مكى و 86. قرآن داراى 5

پرسش

. به چه دليل قرآن داراى دو نوع نزول )دفعى و تدريجى( است؟1

. نظريه التمهيد را در مورد نزول قرآن ذكر و نقد كنيد.2

. اسباب نزول به چه معناست؟ اعتبار روايات آن به چه ميزان است؟3

. آيه و سوره را تعريف كنيد.4

. چرا قرآن به سورههاى گوناگون تقسيم شده است؟5

. سبع طوال و مئون چه سورههايى هستند؟6

. عدد سورهها، آيات و كلمات قرآن را ذكر كنيد.7

پژوهش

. آيا كتب آسمانى ديگر نظير تورات و انجيل نيز دو نzzوع نzzزول داشzzتهاند؟ توضzzيح1( .12دهيد )

. سه آيه از قرآن را كه داراى شان نزولند بيان كنيد.2

. چند سوره ديگر از قرآن كه هدف خاصى را تعقيب مىنمايند، ذكر كنيد.3

. راجع به اسباب نزول آيات شراب و ترتيب اين آيات، تحقيقى ارائه دهيد.4

. چرا حجم آيهها و سورههاى مكى بيش از آيهها و سورههاى مدنى است؟5

پىنوشتها


.54 و 53. ر.ك: همان، ص2

.65( آيه 4. نساء )3

.7( آيه 64. تغابن )4

.143. موجز علوم القرآن، ص5

.53 و 52، ص1. االتقان، ج6

.144. موجز علوم القرآن، ص7

.187 و 186. قرآن در اسالم، ص8

.52-43، ص1. االتقان، ج9

.203-137، ص1. التمهيد فى علوم القرآن، ج10

.37 و 36، ص1. فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم، ج11

.16، نوع 1. ر.ك: االتقان، ج12

( تدوين قرآن3بخش چهارم: تاريخ قرآن )

تدوين در زمان رسول خدا)ص(

جمعآورى على بن ابى طالب

جمعآورى خليفه اول

جمعآورى خليفه سوم

اعراب و اعجام قرآن

برخى از اهداف آموزشى اين بخش


. آشنايى باكتابت و نگارش قرآنكريم در زمان رسولخدا، كاتبان وحىو ابزار كتzzابت1وحى.

. آگاهى از اقدام علىبن ابىطالب)ع( در جمع آورى قzzرآن و ويژگىهzzاى مصzzحف آن2حضرت.

. كzzاوش در زمينzzه يكى از بحثانگيزترين موضzzوعات تzzاريخ قzzرآن پس از رحلت3پيامبر اكرم)ص(.

. بررسى ادله موافقان و مخالفان جمعآورى قرآن پس از رحلت.4

. بررسى تاريخى و روايى تدوين قرآن كريم.5

. معرفى بعضى از مصاحف معروف بزرگان صحابه.6

. تحقيقىدر زمينه اقدام عثمان در جمعآورى دوم قرآن و توحيzzد مصzzاحف، علzzل و7 انگيزههzzا، اعضzzاى كميتzzه توحيzzد مصzzاحف، تعzzداد مصzzاحفعثمانىو سرنوشzzت اين

مصاحف.

. پاسخ به سؤاالتى از قبيل توقيفى بودن يا نبودن ترتيب آيهها و سورههاى قرآن و8نحوه موضعگيرى اهل بيت در برابر جمع قرآن بهدست دستگاه خالفت.

. رديابى تاريخ اولين اعرابگذارى و نقطهگذارى قرآن.9

. سيرى در رسمالخط قرآن مجيد و فراز و نشيب تاريخى آن.10


-zz 118، ص12; المzzيزان، ج89بحzzار االنzzوار، ج ; قzzرآن در اسzzالم; البيzzان في132 ;18تفسير القرآن; حقائق هامة حول القرآن الكريم; صzzحيح بخzzارى; االتقzzان، نzzوع

; تzzاريخ القzzرآن،1;مناهلالعرفzzان، ج1; التمهيد في علوم القرآن، ج13البرهان، نوع ابوعبدالله زنجانى; تاريخ قرآن، دكتر محمود راميار و دكتر سيد محمد باقر حجتى.

فصل اول: تدوين قرآن در زمان رسول خدا)ص(

مقدمه

يكى از دقيقترين مباحث علوم قرآنى، بررسى تاريخى نگارش و تدوين قرآن است. هر مسلمانى عالقهمند است با تاريخچzzه كتzzاب ديzzنى خzzود آشzzنا گzzردد و از البهالى مدارك و منابع موجود، ميزان توجه و اهتمام مسلمانان صدر اسالم و يzzاران پيzzامبر اكرم)ص( را به اين كتاب مقدس به دست آورد. براى مسلمان جzzالب اسzzت بدانzzد قرآنى كه اكنون بىهيچ تغيير و تحريفى در دست او قرار گرفته چه فراز و نشيبى را

در بستر تاريخ پيموده است.

تاريخ به روشنى گواهى مىدهد كه عرضه وحى آسمانى بر مردم با چنzzان اسzzتقبالى روبهرو گرديد كه همگان را شzzگفت زده نمzzود. مسzzلمانان در دو زمينzzه »حفzzظ« و »كتابت قرآن« همه توان و امكانzzات خzzويش را بzzه كzار گرفتنzzد و بzzا چنzzان شzzور و

عشقى، پاى در اين عرصه گذاردند كه قلم از توصيف آن ناتوان است.

مرحله حفظ قرآن

در آغzzاز، پيzzامبر و يzzاران گzzرامى او بzzه ضzzبط قzzرآن در سzzينهها و حافظههzzا، همت گماردند. عرب از اين نعمتخدادادى )حافظه قوى( در حد كمال برخzzوردار بzzود. آنهzzا گرچه محروميتهاى فراوانى داشتند، در هوش و قوت حافظه سرآمد روزگار خويش بودند. آنان قصيدههاى بلند و طوالنى را بهراحتى حفظ مىنمودند و در حافظzzه خzzود ديوانهاى شعر را جاى مىدادند. عرب جاهلى گاه آنچه را فقط يك بار مىشzzنيد بzzراى هميشه در خاطره خويش بايگانى مىنمود. اين ويژگى، آنان را زبzzانزد خzzاص و عzzام

كرده بود.

قرآن با بيان سحرانگيز خود هم در قالب و هم در محتوا، زيبzzاترين سzzخن و پيzzام را كه در عمق جان نفوذ مىكرد به چنين گروهى عرضه نمود. آيات و سzzورههاى اوليzzه كه در مكه نازل مىشدند، مسجع و تقريبا موزون بودند. آهنگ آيات و سورهها چنzzان

دلكش و جذاب بود كه آنان را از خود بىخود مىكرد.

پيامبر اكرم)ص( نيز ياران خود را به حفظ آيات و سورهها تشويق مىنمzzود. در آغzzاز رسالت در شهر مكه، نه شمار نويسندگان زياد بود و نzzه ابzzزار نوشzzتن فzzراهم; اين

چنين بود كه مسلمانان عرب، قzدرت حافظzه خzويش را در مقدسترين راه بzه كzارگرفته و سينهها و قلبهاى خود را جايگاه آيات نورانى قرآن كردند.

مرحله كتابت قرآن

ضرورت نگارش قرآن كريم در زمان حيات رسول اكرم)ص( كامال روشن بود; زيرا اعتماد بر حفظ قرآن در حافظهها نمىتوانست اطمينان خاطر در مورد صيانت قرآن را فراهم سازد. از اين رو گرچه در عصر نزول، آنzzان كzzه سzzواد خوانzzدن و نوشzzتن داشتند بسيار اندك بودند - به گونهاى كه بعضى شمار باسوادان مكه را كه بzzا خzzط آن روز آشنايى داشتهاند هفده تن ذكر كردهاند - اما پيامبر اسzzالم بzzه جهت اهتمzzام خاص به قرآن براى نوشتن وحى، آنان را كه نوشتن مىدانسzzتند برگزيzzد تzzا بzzا دقت بهثبت و ضبط آيات اقدام نمايند و هرگاه آياتى از قرآن نازل مىگشzzت، نويسzzندگان وحى را فرا خوانده آنان را به نوشتن وحى فرمzان مىداد. اين گzzروه »كتzاب وحى«

ناميده مىشدند.

كاتبان وحى

ق.( در571در شماره كاتبان وحى اختالف زيادى وجzzود دارد. حافzzظ بن عسzzاكر)م نفzzر را25 نفر را يzzاد مىكنzzد; ابوشzzامه در تلخيص اين تzzاريخ، نzzام 23تاريخ دمشق

ق.( تعداد را به چهل نفر مىرساند و حال آن كه حافzzظ1087مىبرد; شبر املسى)م نفر را به نظم درآورده بود. برهان حلبى در حواشى42ق.( قبال نام 806عراقى)م

نفر به نام مىشمارد. مجتهد زنجانى نيز همين عدد را نقل مىكند.43شفا

در ميان مستشرقان، بالشر فرانسzوى مىگويzzد: »تعzداد كاتبzzان وحى بzzه چهzل نفzzر مىرسيد.« صورتى را كه محدثان و مورخان دادهانzzد بzzا توجzzه بzzه زمzzان روى آوردن

صحابه بهاسالم مىتوان بدين ترتيب تنظيم كرد:

ق.(، عبzzداللهبن18نويسندگان دوران مكه: خلفاى چهارگانه، شرحبيل بن حسzzنه )م ق.(،36ق.(، خالدبن سعيدبن عاصبن اميه، طلحه، زبير )م37سعدبن ابى السرح )م ق.(،21ق.(، عالءبن حضzzرمى)م4ق.(، عzzامربن فهzzيره)م55سعد بن ابى وقzzاص)م

ق.(، حzzzzاطببن عمzzzzرو،11ق.(، ارقمبن ابى االرقم )م40معيقيببن ابى فاطمzzzzه)م ق.(، مصعب بن عمير، عبدالله بن جحش، جهم بن قيس30حاطب بن ابى بلتعه )م

ق.(.12و سالم مولى ابى حذيفه )م

نويسندگان دوران مدينه: در آغاز بيشتر ابى بنكعب نويسندگى را انجام مىداد. آنگاه زيدبن ثابت كه آموختهتر و ورزيدهتر شده و كتابت را نزد اسيران بدر تكميzzل كzzرده بود، بيشتر در محضر پيامبر حضور مىيافت. كسانى كه بعدها بzzه اين جمzzع پيوسzzتند

ق.(، حنظلzzة بن ربيzzع)م12ق.(، ثzzابت بن قيس)م8عبارتند از: عبدالله بن رواحzzه)م ق.( ، عالء بن عقبzzه، جهيم بن الصzzلت، عبداللzzه بن36ق.(، حذيفzzة بن يمzzان)م45

ق.(، عبداللzzه بن3ق.(، حنظلzzه بن ابى عzzامر)م43ق.(، محمد بن مسلم)م63زيد)م ق.(، معzzاذ بن58عبدالله بن ابى بن سلول، ابوزيد قيس بن سكن، عقبة بن عامر)م

ق.(، ابوسفيان و دو پسzرش50ق.(، مغيرة بن شعبه)م52جبل، ابو ايوب انصارى)م ق.( را نzzيز54ق.( وحzzويطب بن عبzzدالعزى)م44يزيد و معاويه، عبداللzzه بن ارقم)م

تن از صحابه45گفتهاند كه از سال هشت هجرى در اين جمع بودهاند. بدين ترتيب ( .1در كتابت وحى شركت داشتهاند )

تن را بzzه عنzzوان كاتبzzان وحى ذكzzر مىكنzzد،43ابوعبدالله زنجانى پس از آن كه نام مىگويد: »آنان كه بيشترين كتابت و مالزمت را با پيامبر داشتند، زيدبن ثzzابت و على

( .2بن ابىطالب)ع( بودند« )

( است بzzدانيم غzzير از كاتبzzان وحى، نويسzzندگانى بودهانzzد كzzه عهzzدنامهها،3. الزم ) صلحنامهها و يا نامههاى معمولى را براى پيامبر مىنوشتهاند و احتمال آن كه نام اين افراد در شمار كاتبان وحى قرار گرفتzzه باشzzد، بعيzzد بzzه نظzzر نمىرسzzد. يعقzzوبى در

تاريخ خود مىنويسد:

براى رسول خzzدا نويسzzندگانى بzzود كzzه وحى و نامzzه و عهzzدنامهها را مىنوشzzتند كzzه عبارتند از: على بن ابىطالب، عثمان بن عفان، عمر و بن عاص بن اميه، معاويzzة بن

ابى سفيان، شرحبيل بن حسنه، عبدالله بن سzzعد بن ابى سzzرح، مغzzيرة بن شzzعبه، معاذ بن جبل، زيد بن ثابت، حنظلة بن ربيع، ابى بن كعب، جهيم بن صلت و حصzzين

( .4بن نمير )

( .5در مورد معاويه گفتهاند كه او نامهها و رسائل و عهدنامهها را مىنوشته است )

ابن شهر آشوب در مناقب در ذكر كاتبان وحى مىنويسد:

على)ع( بيشتر، كتابت وحى مىنمود و غير وحى را نيز مىنوشت. ابىبن كعب و زيدبن ثابت وحى را مىنوشتند. زيد و عبدالله بن ارقم به پادشاهان نامه مىنوشتند. عالء بن عقبه و عبدالله بن ارقم قباالت را مىنوشتند. زبيربن عوام و جهيم بن صzzلت كتzzابت صzدقات را داشzzتند. عثمzzان، خالzد و ابzzان )دو فرزنzد سzzعيد بن عzاص(، مغzيرة بن شعبه، حصين بن نمير، عالء بن حضرمى، شرحبيل بن حسنه، حنظلة بن ربيع اسدى و عبدالله بن سعد بن ابى سرح - كه خzzائن در كتzzابت بzzود و رسzzول خzzدا او را لعن

( .6نمود و مرتد گشت - براى پيامبر كتابت مىنمودند )

ابن ابى الحديد مىگويد:

محققzzان تzzاريخنويس برآننzzد كzzه وحى را على)ع( و زيzzدبن ثzzابت و زيzzدبن ارقم مىنوشتند و حنظلة بن ربيع و معاوية بن ابى سفيان براى پيامبر نامههzzاى پادشzzاهان

( .7و رؤساى قبايل و... را مىنوشتند )

بدين ترتيب روشن مىگردد كzه تنهzا در مzورد عzدهاى محzzدود از صzحابه پيzامبر كzه كتابت وحى را بر عهده داشتهاند اتفاق نظر وجود دارد و بسيارى از آنها كه نامشان

در شمار كاتبان وحى آمده است; كتابت غير وحى را بر عهده داشتهاند.

رافعى پس از بيان اين نكته كه در تعيين نويسندگان وحى، اختالف نظر وجzzود دارد،مىنويسد:

در مورد پنج تن كه عبارتند از: على بن ابىطالب، معاذ بن جبل، ابى بن كعب، زيدبن( .8ثابت و عبداللهبن مسعود اتفاق نظر وجود دارد )

ابزار كتابت قرآن

ابزار نويسندگى در عصzzر نzzزول قzzرآن بسzzيار سzzاده بzzود. مسzzلمانان از هرچzzه كzzه نوشتن بر آن امكانپذير بود، اسzzتفاده مىكردنzzد. در بسzzيارى از احzzاديث جمعآورى و كتابت قرآن كريم، از اين ابزار نامى به ميان آمده است كzzه همzzه قرآنشناسzzان بzzر

آنها اتفاق نظر دارند.

. عسب جمع عسيب: چوب خرما كzzه برگهzzايش را مىكندنzzد و در قسzzمت پهن آن1مىنوشتند.

. لخاف جمع لخفة: سنگهاى كوچك و صفحههاى نازك سنگ.2

. رقاع جمع رقعة: برگهاى كاغذ، درختيا پوست نازك.3

. اديم جمع ادم يا ادم: قطعات پوست دباغى شده حيوانات.4

. اكتاف جمع كتف: استخوان شتر يا گوسفند.5

. اقتاب جمع قتب: تخته چوبى كه بر پشتشتر مىگذاشتند كه بر آن بنشينند.6

. اضالع جمع ضلع: استخوانهاى صاف دندههاى حيوانات.7

. حرير: پارچه ابريشمى كه گاهى قرآن را بر آن مىنوشتند.8

. قراطيس: جمع قرطاس به معناى كاغذ.9

( .9. شظاظ: نوعى چوب )10

دكتر راميار مىنويسد:

اعراب كاغذ را از قديم مىشناختند. آن هنگام كاغذ در هند ساخته مىشد و از آنجا به يمن مىفرستادند، و توسط كاروانهاى تجارتى تابستانى و زمستانى از يمن به شام واز آنجا به روم مىرفت و عربستان آن موقع واسطه تجzzارت جنzzوب و شzzمال بzzود )

10. )

چگونگى كتابت آيات قرآن

الف( كتابت به حسب ترتيب نزول آيات

كاتبان و نويسندگان وحى، آيات هر سوره را كه با بسم اللzzه الzzرحمن الzzرحيم آغzzاز مىگشت، به ترتيب نزول آن، به دستور شخص پيامبر)ص( مىنوشzzتند. آنzzان موظzzف بzه رعzايت تzzرتيب نzzزول آيzات بودنzد. در حقيقت، تنظيم آيzاتى كzه نzازل مىگشzzت

زيرنظر و با اشراف كامل پيامبر صورت مىگرفت و اجتهاد و نظر شخصzzى هيچ يzzك از نويسzzندگان نمىبايسzzت در اين امzzر دخzzالتى داشzzته باشzzد. همين چينش و تنظيم آيات نازل شده در كنار يكديگر بود كه سورهاى از قرآن را تشكيل مىداد و تحzzدى و

مبارزهطلبى قرآن نيز به همين سورهها صورت مىگرفت.

پيامبر و نويسندگانى كه كتابت وحى را بر عهzzده داشzzتند و آيzzات را پى در پى و بzzه ترتيب نزول مىنوشتند، هرگاه »بسمله« ديگرى نzzازل مىشzzد درمىيافتنzzد كzzه سzzوره قبل پايان يافته و سورهاى ديگzzر آغzzاز گشzzته اسzzت. در حzzديثى از امzzام صzzادق)ع(مىخوانيم: كان يعرف انقضاء سورة بنزول بسم الله الرحمن الرحيم ابتداء الخرى; )

( پايان هر سورهاى به واسطه نزول بسم الله الzzرحمن الzzرحيم در آغzzاز سzzوره11ديگر شناخته مىشد.

ابن عباس گفته است: »پيامبر)ص( با نزول بسم الله الرحمن الرحيم مىدانست كه(12سوره قبلى پايان يافته و سوره ديگرى آغاز گشته است.« )

بدين ترتيب آيات قرآن براساس ترتيبى طبيعى، كه همان ترتيب نزول بود، در قالب سورهها مرتب شzzدند; آيzzات مكى در سzzورههاى مكى و آيzzات مzzدنى در سzzورههاى مدنى. هرچند گاه ممكن بود تكميzzل سzzورهاى كzzه آيzzاتش پارهپzzاره نzzازل مىگشzzت

مدتى به طول انجامد.

ب( كتابت، بدون رعايت ترتيب نزول، به دستور پيامبر)ص(

در بخش اول در فصzzل مربzzوط بzzه عنzzاوين قzzرآن دانسzzتيم كzzه يكى از عنzzاوين و اوصاف قرآن، »متشابه« است; يعنى قرآن كتابى است كه آيzzاتش بzzاهم همzzاهنگى كامل دارند. همين امر مىتواند يكى از داليلى باشد كه روشنگر نوعى ديگر از تدوين و كتابت آيات قرآن است. براساس مدارك تاريخى گاه آيzzه يzzا آيzzاتى نzzازل مىشzzده ولى پيامبر به نويسندگان وحى، دستور مىداده است كه آن آيه يا آيات را در البهالى سورهاى كه قبال نازل شده و پايان يافته بود، قرار دهند. اين گونzzه تنظيم آيzzات كzzه

خارج از روال طبيعى نزول آيات بzzوده اسzzت، نيازمنzzد بzzه تصzzريح و تعzzيين شzzخصپيامبر داشت و بىگمان حكمت و مصلحتى در آن نهفته بوده.

ابن عباس مىگويد: زمانى بر پيامبر خدا)ص( مىگذشت و سورههايى چند بر او نازل مىگشzzت. وقzzتى آيzzاتى بzzر او نzzازل مىشzzد بعضzzى از نويسzzندگان را احضzzار كzzرده

(13مىفرمود: »اين آيات را در سورهاى كه فالن خصوصيات را دارد بگذاريد.« )

در نقل ديگرى از ابن عباس آمده است كه آخرين آيهاى كه نازل گشzzت آيzzه واتقzzوا 280يوما ترجعون فيه الى اللzzه بzzود. جبرئيzzل بzzه پيzzامبر اعالم نمzzود كzzه آن را آيzzه

( .14سوره بقره قرار دهد )

البته الزم است بدانيم كه اين نوع تنظيم آيات در اسناد تzzاريخى بسzzيار كم گzzزارش شده است و تنظيم عمده آيات به همان تzzرتيب طzzبيعى نzzزول بzzوده اسzzت. بzzا يzzك

نمونه ديگر از اين آيات آشنا مىشويم:

عثمان بن ابى العاص مىگويد: در محضر پيامبر)ص( نشسته بودم كه جبرئيzzل بzzر او نازل شد. پيامبر فرمzzود كzzه جبرئيzzل مzzرا امzzر نمzzود كzzه آيzzه ان اللzzه يzzامر بالعzzدل واالحسان وايتاء ذى القربى... را در اين موضع از سوره نحل قرار دهم و آيه، ميان

(15آيات استشهاد و آيات عهد سوره نحل قرار داده شد. )

ج( كتابت، بدون رعايت ترتيب نزول، به اجتهاد صحابه

در برخى از سورههاى قرآن كريم، ترتيب و تنظيم آيات، مطzzابق بzzا تzzرتيب طzzبيعى نزول نيست و مدركى نيز در دست نيسzzت كzzه تنظيم آن را بzzه پيzzامبر)ص( نسzzبت

دهد.

مجلسى)ره( در بحاراالنوار يكى از اين سورهها را سوره »ممتحنه« ذكر مىكنzzد. نzzه آيه اول اين سوره در سال هشتم هجرى در شان حاطب بن ابى بلتعzzه نzzازل شzzده

( .16است )

به دنبال اين آيات، دو آيه وجود دارد كه نزول آن به سال ششم هجرى پس از صلح حديبيه در شان فرار زنى به نام سبيعه اسzلميه يzا كلثzzوم بنت عقبzه، اتفzاق افتzاده

( . نزول آيه دوازدهم در سال نهم هجرت بوده كه مربوط بzzه بيعت زنzzان17است )( .18است )

( .19آخرين آيه اين سوره، كامال با آيات اوليه از نظر محتوا هماهنگ است )

توقيفى بودن يا نبودن نظم آيات

بzzه دنبzzال مطzzالبى كzzه در زمينzzه چگzzونگى كتzzابت آيzzات قzzرآن كzzريم ذكzzر گرديzzد،دوپرسش اساسى وجود دارد كه پاسخ يكسانى به آن داده نشده است:

. آيzzا تzzرتيب آيzzات در هzzر سzzوره بzzه دسzzتور پيzzامبر بودهاسzzت; يعzzنى تzzوقيفى1(20استيااجتهادى؟ )

. آيا ترتيب سورههاى قرآن توقيفى استيا اجتهادى؟2

آنچه از مفاد بند الف و ب در بحث چگونگى كتابت آيzzات بzzه دسzzت مىآيzzد، تzzوقيفى بودن تنظيم آيات يك سوره است. امzzا بنzzد ج در همين قسzzمت، خالف آن را اثبzzات

مىكند. راستى تنظيم سورههايى نظير سوره ممتحنه چگونه صورت گرفته است؟

آيا ترتيب آيات در تمام سورهها توقيفى بوده است؟

آيا ترتيب آيات در اكثر سورهها توقيفى بوده و در برخى اجتهادى؟

آيا ترتيب آيات در مورد بعضى از سورهها توقيفى و در مورد بعضzى ديگzzر اجتهzادىبوده است؟

پاسzzخ بzzه اين سzzؤاالت از آن جهت مهم اسzzت كzzه در بzzه تصzzوير كشzzيدن سzzيماىتاريخى تدوين قرآن، بسيار كارساز است.

بسيارى از مفسران و قرآنپژوهان به توقيفى بودن قرآن پاسخ مثبت دادهاند.

جالل الدين سzzيوطى مىگويzد: »اجمzاع و نصzوص فzراوان داللت بzر تzوقيفى بzودن(21ترتيب آيات دارند و ترديدى در اين امر نيست.« )

(22مىگويد: )

از جمله نصوصى كه اجماال بر توقيفى بودن آيات داللت دارند، روايzzاتى هسzzتند كzzه قراءت سورههاى مختلف قرآنى را در زمانها و مكانهاى مختلzzف بzzراى پيzzامبر نقzzل كردهاند; مثال در صحيح بخzzارى آمzzده اسzzت كzzه، پيzzامبر سzzوره اعzzراف را در نمzzاز مغرب قراءت مىفرمود و يا هzzل اتى على االنسzzان و الم تنزيzzل را صzzبحهاى جمعzzه

( .23قراءت مىكرد... )

قاضى ابوبكر باقالنى در كتzzاب انتصzzار گفتzzه اسzzت: »تzzرتيب آيzzات، امzرى واجب وفرمانى الزم است. جبرئيل مىگفت: فالن آيه را در فالن جا قرار دهيد.«

وى همچنين معتقد است امت، ترتيب آيات هر سوره و مواضع آن را از ناحيه پيامبرثبت نموده، همان گونه كه قراءات را از آن حضرت دريافت كرده است.

مكى و ديگران گفتهاند:

تzzرتيب آيzzات در سzzورهها بzzه دسzzتور پيzzامبر بzzوده اسzzت و چzzون حضzzرت بzzه ثبت»بسمله« در سوره براءت فرمان نzzداد، اين سzzوره بzzدون »بسzzمله« رهzzا گرديzzد )

24. )

ابن حصzzار معتقzzد اسzzت كzzه قzzرار دادن آيzzات بzzه جzzاى خzzويش، منحصzzرا بzzا وحى انجامگرفته است. پيامبر بود كه مىفرمود: فالن آيه را در فالن سzzوره قzzرار دهيzzد و از تالوت خود پيامبر)ص( به همين ترتيب كنونى با نقzzل متzzواتر يقين حاصzzل گشzzته

( .26( . بيهقى نيز همين عقيده را دارد )25است )

زركشى دليل ديگرى براى توقيفى بودن نزول مىآورد:

اصحاب، قرآن را همان گونه كه از پيامبر)ص( شنيدند، نوشتند; بدون آن كzzه چzzيزى را مقدم يا مؤخر دارند. تالش صحابه در جمعآورى قرآن در يك موضzzع بzzود و نzzه در ترتيب و نظم بخشيدن به آن; چرا كه قرآن در لوح محفوظ به همين صورتى كه در مصاحف فعلى ما وجود دارد، نوشته شده بود. خداوند آن را يzzك مرتبzzه بzzه صzzورت كامل به آسمان دنيا نازل كرد )باتوجه به آيات نزول قzzرآن در مzzاه رمضzzان و شzzب قدر( سپس به صورت متفرق و به تدريج در طول زندگى پيامبر)ص( بر آن حضرت

( .27نازل مىشد )

زركشى از قول ابوالحسين بن فارس)احمد بن فارس بن زكريا( نيز نقل مىكند كzzه( .28جمع آيات در سورهها توقيفى است و پيامبر متولى اين كار بوده است )

اما آيا واقعيت نzzيز همين اسzzت؟ آيzzا تzzرتيب تمzzام آيzzات در تمzzام سzzورههاى قzzرآنتوقيفى است؟

اگر چzzنين اسzzت بايzzد تمzzام آيzzات مكى در سzzورههاى مكى و تمzzام آيzzات مzzدنى در سzzورههاى مzzدنى قzzرار داشzzته باشzzند; در حzzالى كzzه مzzدعيان همين نظريzzه، نظzzير سيوطى و زركشى در نوشتههاى خود به تفصيل از آيzzات مسzzتثنيات )آيzzات مكى در سورههاى مدنى و به عكس( سخن گفته و نمونههاى آن را برشمردهاند. اگر كسzzى بگويzzد پيzzامبر گzzاهى از اوقzzات، خzzودش اين تzzرتيب را بzzر هم مىزد و اين نzzيز عين توقيفى بودن است، پاسخ روشن اسzzت: همzzان طzzور كzzه پيش از اين گفzzتيم چzzنين اقدامى از سوى پيامبر - كه دستور دهد آيهاى در فالن موضzzع از سzzوره قبلى قzzرار داده شود - چند مورد بيشتر گزارش نشده است. اكثر كسانى كه به تzzوقيفى بzzودن ترتيب همه آيات نظر دادهاند، بههمين موارد استناد كردهانzzد. آنzzان يzzك حكم كلى و سراسرى براى همه آيات الهى را براساس يzzك روايت از عثمzzان بن ابى العzzاص يzzا ابن عباس صادر كردهاند; در حالى كه نقل آنها فقط در مورد تعيين جايگاه يzzك آيzzه

بوده است.

استداللى كه جالل الدين سيوطى بر توقيفى بودن همه آيات نموده اسzzت، نzzيز تzzام نيست; زيرا اين كه قراءت سورههايى از قرآن را در زمانها و مكانهzzاى مختلzzف بzzه پيامبر نسبت دادهاند، اوال، شامل همه سورهها نمىشzzود و ثانيzzا، سzzخن در تzzدوين و تنظيم آيات است و نه قراءت آن، اين تنظيم هم در زمان حيات پيامبر و هم پس از رحلت انجzzام گرفتzzه اسzzت و قzzراءت آن حضzzرت، امكzzان تقzzديم و تzzاخير آيzzات در

سورهها از سوى ديگران را نفى نمىكند.

استدالل زركشى از همه عجيبتر اسzzت; زيzzرا روايzzاتى كzzه از شzzيعه و سzzنى بيzzانگر نزول قرآن از لوح محفوظ به آسمان چهارم يا آسمان دنيا هستند، هيچ گونه داللتى بر اين كه قرآن به همين تzzرتيب فعلى در لzzوح محفzzوظ نوشzzته شzzده بzzوده اسzzت،

ندارند و اساسا آن روايات ناظر به امرى فراتر از كتابتند.

حقيقت اين است كه نمىتوان از نظريه توقيفى بودن ترتيب تمام آيات دفاع نمzzود وناچار بايد به سراغ سؤال ديگر رفت.

نويسنده التمهيد عقيده دارد كه در تعدادى انzzدك از سzzورههاى قzzرآن كzzريم تzzرتيب طبيعى نزول وجود ندارد و نص خاصى هم از طرف پيامبر در ارتباط با تنظيم آيzzات آن در دست نيست. بنابراين به ناچار بايد حكم به توقيفى نبودن ترتيب اين سورهها

( .29نمود )

اما عالمه طباطبائى با اين كه معتقد به توقيفى بودن ترتيب آيات در اكثر سورههاى قرآن كريم است، در عين حال تعداد سورههايى را كه تنظيم بعضى از آيات در آنهzzا به اجتهاد و راى صحابه صzzورت گرفتهاسzzت، انzzدك نمىدانzzد. بzzه نظzzر عالمzzه وقzzوع برخى از آياتى كه به صورت متفرق نازل شده در جايى كه فعال قzzرار دارنzzد، خzzالى از مداخله اجتهادى صحابه نبوده است و اين مساله از ظاهر روايات جمع اول قرآن

)در زمان خليفه اول( به دست مىآيد.

عالمه با استناد به روايتى كه از طرق شيعه و سzنى در نحzوه تنظيم آيzات سzzورهها وجود دارد - مبنى بر اين كه مسلمانان، آيات را به همان ترتيب نzzزول مىنوشzzتند تzzا وقتى كه »بسمله« نازل مىشد و آنگاه همه مىفهميدند سzzوره پايzzان يافتzzه و سzzوره ديگرى آغاز گشته است - استدالل مىكند كه اين روايات، صراحت دارند آيات قzzرآن نزد پيامبر به ترتيب نزول مرتب شده بودند; آيات مكى در سzzورههاى مكى و آيzzات مدنى در سورههاى مدنى. اگر اينك ما اختالفى را در مواضع آيات مشاهده مىكzzنيم، مربوط به اجتهاد صحابه است. روايات غيرقابل شمارشzzى از اسzzباب نzzزول، داللت دارند كه آيات فراوانى در سورههاى مدنى هستند كه در مكه نازل شzzدهاند و آيzzاتى نيز در اواخر عمر پيامبر)ص( نازل شدهاند، اما در سورههايى كه نزولشان در اوايل

( .30هجرت است، قرار گرفتهاند )

در بيانى كه از الميزان نقل گرديد، عالمه عقيده به توقيفى نبودن ترتيب گzzروهى از آيات در جمعآورى قرآن پس از رحلت دارد، اما در زمان حيات پيامبر اكرم، كه خود آن حضرت ناظر در امر كتابت قرآن بوده است، بىگمان چنين امرى اتفاق نيفتاده و

( .31ترتيب، توقيفى بوده است )

حافظان و جامعان قرآن كريم

در آغzzاز اين فصzzل بzzه اهتمzzام پيzzامبر)ص( و اصzzحاب در دو قسzzمتحفظ و كتzzابت قرآنكريم اشارهاى نموديم و اينك در پايان خواهيم ديد كه در طول مدت رسzzالت و دوران مكzzه و مدينzzه، قzzرآن كzzريم در اين دو زمينzzه از چzzه پشzzتوانههاى ظzzاهرى

برخوردار گرديد.

الف( حافظان قرآن

حافظzzان در ميzzان صzzحابه بسzzيار زيzzاد بودنzzد. چنzzان كzzه صzzحت اين مzzدعا را كشتهشzzدگان احzzد و بzzئر معونzzه و واقعzzه يمامzzه شzzهادت مىدهنzzد. در مzzاه صzzفر

( كzzه چهzzل تن يzzا هفتzzاد تن از32سالچهارم هجzzرت حادثzzه بzzئر معونzzه پيش آمzzد، ) اصحاب به قتل رسيدند. سالى از رحلت رسول خدا مىگذشت كه واقعه يمامه پيش

نفzzر كشzzته شzzدند كzzه در ميzzان آنهzzا - بzzه1200 يzzا 1000( .از مسلمانان 33آمد )( .34كمترين شماره - هفتاد تن از صحابه و حامالن قرآن به شهادت رسيدند )

دكتر راميار پس از شمارش حامالن قرآن )حافظان( از دو گروه مهzzاجر و انصzzار ونيز همسران پيامبر، مىگويد:

نفر از حافظان قرآن را از عهzzد نzzبى)ص( در دسzzت داريم.37بدين ترتيب اسامى اما مسلما جز اينان بسيارى از قاريان هستند كه قراءتشان به مzzا نرسzzيده و از يzzاد

( .35رفتهاند )

ذكر تفصيلى يكايك حامالن و حافظان قرآن و معرفى آنان به درازا خواهد انجاميzzد. از اين رو تنهzzا تعzzدادى از معروفترين آنzzان را نzzام مىبريم كzzه عبارتنzzد از: على ابن

ابىطالب)ع(، عبدالله بن مسعود، ابى بن كعب، زيد بن ثابت، عثمان، معاذ بن جبzzل،ابوالدرداء، ابوايوب، سعد بن عبيد و ابو زيد.

ب( جامعان قرآن

گرچه گروهى مخصوص كتابت قرآن را براى پيامبر)ص( بر عهzzده داشzzتند، امzzا اين امر مانع از آن نبود كه تعدادى از اصحاب به نوشتن آيات و سzzورههاى قzzرآن بzzراى

خود نيز اقدام ننمايند.

قتاده از انس بن مالك سؤال مىكند: من جمع القzzرآن على عهzzد رسzzول اللzzه؟ و او پاسخ مىدهد: اربعة كلهم من االنصار: ابىبن كعب، معاذ بن جبل، زيد بن ثzzابت و ابzzو

( ; جمعكنندگان چهار تن و همگى از انصار بودند: ابى بن كعب، معاذ، زيد و36زيد )( .37ابو زيد )

در نقل ديگرى گفته شده كه: پيامبر رحلت فرمود; در حالى كه قzzرآن را جzzز چهzzارتن جمع ننموده بودند: ابوالدرداء، معاذ بن جبل، زيد بن ثابت و ابوزيد.

ابوعبدالله زنجانى مىگويد:

بعضى از صحابه تمام قzzرآن را در زمzzان حيzzات پيzzامبر و بعضzzى ديگzzر، قسzzمتى از قzzرآن را جمعآورى نمودنzzد و پس از رحلت تكميzzل نمودنzzد. محمzzد بن اسzzحاق در الفهرست جامعان قرآن در عهد پيامبر)ص( را على بن ابىطzzالب)ع(، سzzعدبن عبيzzد بن نعمان بن عمرو بن زيد، ابوالدرداء )عويمر بن زيد(، معzzاذ بن جبzzل، ابzzو زيzzد بن ثzzابت بن زيzzد بن نعمzzان، ابى بن كعب بن قيس، عبيzzد بن معاويzzه و زيzzد بن ثzzابت

( .38دانسته است )

بعضى گفتهاند تعبير جمع در اين روايات به معناى حفzzظ اسzzت; چzzون بzzه حافظzzان قرآن »جماع« نيز اطالق مىشده است; ولى اگر چنين چzzيزى هم درسzzت باشzzد در مورد اين روايات صادق نيست; زيرا همان گونه كه گفتيم قراء و حافظان قzzرآن در زمان پيامبر بسيار زيادتر از اين تعzzداد بودهانzzد، و اگzzر مzzراد از جمzzع، حفzzظ باشzzد دليلى ندارد كه افراد به اين چند تن محدود گردند. حتى بعضى معتقدند نويسzzندگان قرآن نيز بيش از اين تعداد بودهاند; زيرا در بسيارى از روايzzات تشzzويق بzzه قzzراءت قرآن از روى مصحف شده اسzzت كzzه نشzzان وجzzود نوشzzتههاى قzzرآنى فzzراوانى در

( .39عصر پيامبر است )

حاكم در مستدرك مىگويد: »قرآن سه مرتبه جمع گرديد كه مرتبه اول آن در زمzzان(40پيامبر بود.« )

البته دليلى وجود ندارد كه جمعكنندگان قرآن در زمzzان پيzzامبر بzzه تنظيم سzzورههاى قرآن و مرتب نمودن آنها پرداخته باشند. آنچه مسلم است اصzzل كتzzابت و نگzzارش قرآن در عهد آن حضzzرت اسzzت و همzzه شzzواهد و قzzراين حكzzايت از اهتمzzام شzzديد

پيامبر)ص( به اين امر دارند.


. از همان آغاز نزول قzzرآن، همzzه مسzzلمانان اسzzتعداد و توانzzايى خzzويش را در دو1قسمتحفظ و كتابت قرآن به كار گرفتند.

تن ذكzzر نمودهانzzد; ولى كسzzانى كzzه در45. گرچه بعضى شمار كاتبان وحى را تا 2 مورد آنان اتفاق نظر وجود دارد عبارتند از: علىبن ابىطالب)ع(، معzzاذ بن جبzzل، ابى

بن كعب، زيد بن ثابت و عبدالله بن مسعود.

. در روايات تاريخى از ابزارى نظzzير عسzzب، لخzzاف، رقzzاع، اديم، اكتzzاف، اقتzzاب،3 اضالع، حرير و قراطيس به عنوان ابزارى كه قرآن را بر آنها مىنوشzzتهاند يzzاد شzzده

است.

. نويسندگان وحى آيzzات قzzرآن را بzzه همzzان تzzرتيب نzzزول بzzه دسzzتور پيzzامبر)ص(4 مىنوشتند و هرگاه »بسمله«اى نازل مىشد، عالمت آن بود كه سورهاى پايzzان يافتzzه

و سوره ديگر آغاز گشته است.

. در بعضى از موارد به تشخيص پيامبر و يا به دستور جبرئيل آيات نzzازل شzzده در5ميان آيات سوره ديگرى جاى مىگرفتند.

. تنظيم و ترتيب آيات قرآن در اكثر سورهها توقيفى است و البته در تعدادى اندك6با راى و اجتهاد صحابه صورت گرفته است.

. بسيارى از صحابه حافظ قرآن بودهاند كه بعضى از مشهورترين آنان عبارتند از:7 على بن ابى طالب)ع(، عبدالله بن مسعود، ابىبن كعب، زيد بن ثابت، عثمzzان، معzzاذ

بن جبل، ابوالدرداء، ابوايوب، سعد بن عبيد و ابوزيد.

. برخى از صحابه در زمان حيات پيامبر)ص( اقدام به جمعآورى آيات و سzzورههاى8قرآن براى خود نمودند.

پىنوشتها

.264-262. دكتر راميار، تاريخ قرآن، ص1

.42. تاريخ القرآن، ص2


.80، ص2. تاريخ يعقوبى، ج4


.240. مدخل التفسير، ص6

.241. همان، ص7

.32. اعجاز القرآن، ص8

.40، ص89. ر.ك: بحار االنوار، ج9

.277. تاريخ قرآن، ص10


.128 و 127، ص12. همانجا; الميزان، ج12

.18، نوع 190، ص1; االتقان، ج334، ص1. البرهان، ج13

.394، ص2. مجمع البيان، ج14

.190، ص1; االتقان، ج127، ص12. الميزان، ج15

. حzzاطب بن ابى بلتعzzه، اسzzالم آورد و بzzه مدينzzه هجzzرت نمzzود; در حzzالى كzzه16 همسرش در مكه باقى مانده بود. قريش از اين نگران بودند كه پيامبر)ص( به جنگ با آنان برخيزد. بنابراين از همسر حاطب خواستند تا در ضمن نامهاى كه به حzzاطب مىنويسد اخبارى را در اين زمينه از او جويا شzzود. نامهاى نوشzzتند و حzzاطب نzzيز در جواب آنان در نامهاش اطالع داد كه پيامبر قصد جنگ دارد. نامه را به دست زنى به نام صفيه داد. وى نامه را در موى سzzر خzzويش پنهzzان نمzzود و حzzركت كzzرد. در اين هنگام جبرئيل نازل شد و پيامبر را آگاه نمود. حضرت، على)ع( و زبzzير بن عzzوام را بzzه جسzzتوجوى آن زن فرسzzتاد. وقzzتى او را يافتنzzد اميرالمؤمzzنين فرمzzود: نامzzه كجاست؟ زن انكار نمود. او را بازرسى نمودند ولى چيزى نيافتند. زبير گفت: ما بzzا او چيزى نديديم. على)ع( فرمود: به خدا قسم، پيzzامبر بzzه مzzا دروغ نگفتzzه اسzzت... آنگاه رو به زن نمود و فرمzود: بzه خzدا قسzم، يzا نامzه را مىدهى يzا سzzرت را نzزد رسول خدا خواهم برد! زن نامه را داد و على)ع( آن را خzzدمت پيzzامبر آورد. پيzzامبر به حاطب فرمود: اين چيست؟ او سوگند خورد كه نفاق نكرده وتنها به خاطر حسن برخورد قريش با همسرش مىخواسته پاداشى به آنها بدهد. در اين حال خداونzzد اين

(235، ص29آيات را بر پيامبر نازل فرمود. )الميزان، ج

. سبيعه اسلميه زن مسلمان مهاجرى بود كه شzzوهر كzzافر خzzويش را رهzzا و بzzه17 مدينه فرار نمود و نزد پيامبر آمد. شوهرش به دنبzzال او بzzه حضzzور پيzzامبر رسzzيد و آمدن او مصادف با صلح حديبيه بود و پيامبر با قريش عهد بسته بود كzzه هzzركس از قريش به مسلمانان پناهنده شود، آن را برگرداند. در چنين شرايطى بود كه اين دو

آيه نازل گشت.

. در هنگام فتح مكه وقتى پيzzامبر، كzه بzر روى صzفا بzود، از بيعت مzردان فzارغ18 گشت، زنان نيز آمدند تا با او بيعت نمايند. پس اين آيه نازل گشت. )مجمzzع البيzzان،

(413، ص9ج

.214، ص1; و التمهيد، ج70-67، ص89. ر.ك: بحاراالنوار، ج19

. پاسخ به اين سؤال، در فصل چهارم همين بخش خواهد آمد.20


. دو مورد آن قبال در بند ب مربوط بzzه كتzzابت، بzzدون رعzzايت تzzرتيب نzzزول، بzzه22دستور پيامبر ذكر شد.

.192 و 191. همان، ص23

.193. همان، ص24

.194. همان، ص25

.195. همان، ص26

.331، ص1. البرهان، ج27

. همان.28


.128 و 127، ص12. الميزان، ج30

. ملتزم شدن به آنچه عالمه در الميزان فرموده است، پيامدهاى نامقبولى دارد;31 زيرا اوال، وقتى ما به توقيفى بودن ترتيب آيات در زمzzان حيzzات پيzzامبر)ص( اعتقzzاد داشتيم،بدين معناست كه تخلف از آن بر هيچ مسلمانى جايز نيست. حال اگر چنين ترتيبى به صورت گسترده پس از رحلت درهم ريzzزد و بسzzيارى از آيzzات بzzه ترتيzzبى غير از ترتيب مورد نظر پيامبر، تنظيم گردنzzد، بzzدون شzzك خدشzzهاى بzzر قداسzzت و مصونيت قرآن وارد گشzzته اسzzت. اين تغيzzير و جابهجzzايى در مzzورد تنظيم سzzورهها چندان زيانبخش نيست; زيرا هر سوره به منزلzzه يzzك واحzzد و مجموعzzه مسzzتقل در قرآن مطرح است، همانگونه كه ما مىتوانيم براى قراءت قرآن، سورههاى گوناگون را گزينش كنيم، چينش سورهها نيز اگرچه بzر خالف تzرتيب نzزول باشzند، در اصzل قرآن اختاللى ايجاد نمىكند. اين حكم هرگز نمىتواند در مورد آيات يك سzzوره صzzادق باشد. آيات، يك مجموعه به هم پيوسته و حسابشدهاند و تغيير و جابهجايى، آنهم در بعد وسيع آن، بهنوعى تحريف مىانجامد.ثانيا، بخش مهمى از اعجzzاز قzzرآن در وراى همين نظم آياتش نهفته است. وقتى قرآن حتى به آوردن يك سzzوره تحzzدى مىكنzzد، نظم آيات آن نيز مورد نظر است. بدون شك نقشى را كzzه تنظيم كلمzzات در قzzالب يكآيه ايفا مىكنند، تنظيم آيات در قالب يك سوره نzzيز، كم يzzا بيش بzzر عهzzده دارنzzد. براى از بين بردن لطافت و زيبzايى يzك قصzيده كzافى اسzت كzه يzك مصzرع از آن جابهجا گردد. قzرآن بسzى دقيقتر و حسابشzدهتر از يzzك قصzzيده تنظيم شدهاسzzت; بلكه اساسا مقايسه ميان اين دو صحيح نيسzzت. هرگونzzه جابهجzzايى آيzzات بهوضzzوح ناهمگونى و عدم سازش را نمايان مىسzzاخته اسzzت و حافظzان قzzرآن خzود بهzتر از هركس ديگر آن را احساس مىكردهاند.از پيامدهاى چنين التزامى كه بگذريم، اصzzل اين عقيده نيز با مبناى عالمه سازگارى نzzدارد; زيzzرا عالمzzه كzzه از گسzzتردگى آيzzات مستثنيات سخن به ميان آورده است، به استناد و اتكاى روايات غيرقابzzل شzzمارش

(، و اين در حالى است كه128، ص11اسباب نزول در اين زمينه است )الميزان، ج خود ايشان در موارد ديگر بهشدت، اعتبار روايات اسباب نزول را مورد ترديد قzzرار مىدهد.مسzzاله ديگzzر، عzzدم وجzzود اختالف در تzzرتيب آيzzات سzzورهها ميzzان صzzاحبان

مصاحف متعدد است; چه آنان كه نوشتههاى قرآنى خود را در زمان حيات پيامبر در دست داشتهاند، و چه آنان كه پس از رحلت به اين كار روى آوردنzzد و آنچzzه مطzzرح است اختالف در ترتيب سورههاى مصاحف اصzzحاب اسzzت و يzzا اختالف در شzzماره سورهها. بدون ترديد اگر در تنظيم آيات پس از رحلت پيامبر، اجتهاد صحابه دخzzالت مىكرد، اختالف نظر، آن هم در طيفى بسيار گسترده پديدار مىگشت و چzzون چzzنين چيزى وجود ندارد، بايد حتى در مورد آيات مستثنيات چارهاى ديگر انديشzzيد; نzzه آن كه آنها را با دخالت راى و نظر صحابه مرتبط دانست.اشكال ديگzzر بzzه اين نظريzzه، وجود انبzzوه حافظzzان قzzرآن كzzريم در ميzzان مسzzلمانان بzzوده اسzzت. حافظzzانى كzzه سورهها را در زمان رسول خدا)ص( حفظ كرده و همواره قراءت قzzرآن را بهzzترين كار خود به حساب مىآوردهاند، آيا با وجود اين گروه، امكان تخطى از ترتيب پيzzامبر اكرم آن هم با اين گستردگى وجود داشته است؟ آرى، فى الجمله مىتzوان پzذيرفت كه در تعدادى انzzدك از سzzورههاى قzzرآن كzzريم تzzرتيب تzzوقيفى نيسzzت و در هنگzzام جمعآورى قzzرآن پس از رحلت در تنظيم معzzدودى از آيzzات جابهجايىهzzايى صzzورت

گرفته است.

. چهار ماه بعد از جنگ احد، پيامبر چهzzل يzzا بzzه روايzzتى هفتzzاد تن از برگزيzzدگان32 انصار را كه »قراء« ناميده مىشدند به تقاضاى رئيس قبيله بنى عامر براى آمzzوزش قبيله بzzدانجا فرسzzتاد. در راس آنهzzا »منzzذر بن عمzzرو« بzzود كzzه پيش از اسzzالم هم نوشتن مىدانست. در »بئر معونه«، كه آبى است در كوه بر سر راه مدينه به مكzzه، كافران بر سر آنها ريخته، همه را كشتند. پيامبر چنان از اين حادثه متاثر گشzzت كzzه تا يك ماه در قنوت نماز صبح بر آنها به اسم و رسم نفرين مىكرد.)محمzzود راميzzار،

(230تاريخ قرآن، ص

. توضيح اين حادثه در فصل سوم خواهد آمد.33

.336، ص1; البرهان، ج253. محمود راميار، تاريخ قرآن، ص34

.255. محمود راميار، تاريخ قرآن، ص35

.334، ص1; البرهان، ج47، ص9. صحيح بخارى، ج36

.77، ص89. بحاراالنوار، ج37

.46. تاريخ القرآن، فصل هشتم، ص38

.100 و 99. حقائق هامة حول القرآن الكريم، ص39

.181، ص1; االتقان، ج331، ص1. البرهان، ج40

فصل دوم: جمعآورى على بن ابى طالب)ع(

دوره نگارش قرآن پس از رحلت را از اهتمام شخصيتى چون على بن ابىطzzالب)ع( بدين كار، آغاز مىكنيم. على)ع( كzه بزرگترين شخصzيت پس از پيzzامبر اكzرم)ص( و در همه صحنهها پيشتاز و پيشگام بود و از آغاز نزول وحى سايه به سايه در خzzدمت پيامبر)ص( كتابت وحى را نيز به طور مداوم بر عهده داشzzت، در واپسzzين روزهzzاى حيات پربركت رسول گرامى اسالم، از جانب آن حضرت مامور به جمعآورى قzzرآن

گرديد.

ابن مسzعود، كzه خzود صzحابى بzزرگ پيzzامبر بzzود، گفت: »احzدى را چzون على بن(1ابىطالب)ع( آشناتر به قراءت قرآن نديدم.« )

ابوبكر حضرمى از امام صادق)ع( روايت كرده است كه پيامبر به على)ع( فرمود:

يzzا علي، القzzرآن خلzzف فراشzzي في المصzzحف والقzzراطيس، فخzzذوه واجمعzzوهوالتضيعوه كما ضيعت اليهود التوراة;

اى على! اين قرآن در كنار بستر من، ميان صحيفهها و حريzzر و كاغzzذها قzzرار دارد، قرآن را جمع كنيد و آن را آنگونه كzzه يهوديzzان، تzzورات خzzود را از بين بردنzzد، ضzzايع

( .2نكنيد )

و اينگونzzه بzzود كzzه على بن ابىطzzالب پس از رحلت پيzzامبر)ص( مهمترين وظيفzzهخويش را جمعآورى قرآن قرار داد.

پس از رحلت پيغمبر اكرم، على)ع( كه به نص قطعى و تصديق پيامبر اكرم)ص( از همه مردم به قرآن مجيد آشناتر بود، در خانه خود به انزوا پرداخته، قzzرآن مجيzzد را به ترتيب نزول در يك مصحف جمع فرمود و هنوز ششماه از رحلت نگذشته بود كه فراغتيافت و مصحفى را كه نوشته بود به شترى بار كرده نزد مردم آورد و به آنzzان

( .3نشان داد )

از ابن عباس در ذيل آيه التحرك به لسانك لتعجل به ان علينا جمعه وقرآنه نقلشzzده كه على بن ابى طالب پس از مرگ پيامبر)ص( قرآن را به مzzدت ششماه جمعآورى

( .4نمود )

ابن سيرين گفته است:

على فرمود: »وقتى پيامبر رحلت كرد، سوگند خzوردم كzه ردايم را جzز بzzراى نمzzاز(5جمعه بر دوش نگيرم تا آن كه قرآن را جمع نمايم.« )

در خبرهاى ابورافع آمده است كه: على به خاطر توصيه پيzzامبر در زمينzzه جمعآورى قرآن، قرآن را در جامهاى پيچيد و به منزل خويش برد. پس از آن كه پيzzامبر رحلت نمود، در خانه نشست و قرآن را، همان گونه كه خدا نازل كرده بzzود، تzzاليف نمzzود.

( .6على به اين كار، آگاه بود )

محمد بن سيرين از عكرمzzه نقzzل كzzرده اسzzت كzzه: پس از بيعت مzzردم بzzا ابzzوبكر، علىبن ابى طالب در خانه نشسzت. بzه ابzوبكر گzزارش دادنzد كzه او از بيعت بzا تzو كراهت دارد; ابوبكر آن حضرت را خواسzzت و بzzه او گفت: از بيعت بzzا من سzzر بzzاز زدى؟ على)ع( فرمود: »نه به خzzدا سzzوگند، ديzzدم در كتzzاب خzzدا چيزهzzايى افzzزوده مىشود. پس با خود گفتم كه جز براى نماز ردا بر دوش نگzzيرم، تzzا آن كzzه قzzرآن را

جمع نمايم.« ابوبكر گفت: چه كار شايستهاى!

محمد بن سيرين مىگويد: از عكرمه پرسيدم آيzzا ديگzzران قzرآن را بzzه تzرتيب نzزول تاليف نمودند؟ وى پاسخ داد: »اگر جن و انس جمzzع گردنzzد تzzا تzzاليفى ماننzzد تzzاليف

(7على ابن ابى طالب داشته باشند، توانايى آن را نخواهند داشت.« )

ويژگىهاى مصحف على)ع(

مصحفى را كه على بن ابىطالب)ع( جمعآورى نمود، نسبت بzzه ديگzzر مصzzاحفى كzzه قبال وجود داشت و يا بعدا به وجود آمد از امتيازات فراوانى برخوردار بود. برخى از

آنها بدين قرار است:

. ترتيب سورهها بzzه همzzان تzzرتيب نzzزول، تنظيم گشzzته بzzود. سzzيوطى در االتقzzان1 ضمن بيان اين مطلب مىگويد: »اولين سوره، اقرا، سپس مدثر، سپس نون، بعد از

آن مزمل و به همين ترتيب، تبت، تكوير و... تنظيم شده بودند.«

شيخ مفيد نيز در مسايل سرويه، تاليف قرآن على بن ابىطالب را بzzه همzzان تzzرتيب نزول مىداند كه سوره مكى بر مدنى و آيه منسوخ بر ناسخ مقدم بوده و هرچيز در

( .8جاى خويش قرار داده شده است )

. قراءت مصحف على بن ابى طzzالب دقيقzzا مطzzابق بzzا قzzراءت پيzzامبر)ص( بzzوده2است.

. اين مصحف مشتمل بر اسباب نزول آيات، مكان نزول آيات و نيز اشخاصى كzzه3در شان آنها آيات نازل گشتهاند، بوده است.

. جوانب كلى آيات به گونهاى كه آيه، محدود و مختص به زمان يا مكان يا شzzخص4( .9خاصى نگردد، در اين مصحف روشن شده است )

سرنوشت مصحف على بن ابى طالب)ع(

در روايات شيعه آمده است:

على بن ابىطالب)ع( پس از جمعآورى قرآن، آن را نzzزد مzzردم كzzه در مسzzجد جمzzع بودند آورد و پس از آن كه قzzرآن را در ميzzان آنzzان قzzرار داد، چzzنين فرمzzود: پيzzامبر فرمود: من در ميان شما چيزى را به جzzاى مىگzzذارم كzzه اگzzر بzzه آن تمسzzك نماييzzد هرگز گمراه نگرديد; كتاب خدا و عترت )اهzzل بيت( من. آنگzzاه على)ع( خطzzاب بzzه آنان گفت: »اين كتاب است و من هم عترتم.« در اين هنگzzام شخصzzى برخاسzzت و گفت: اگر نزد تو قرآنى است، پيش ما نيز قzzرآنى هماننzzد اوسzzت. مzzا را نيzzازى بzzه كتاب و عترت نيست. آن حضرت پس از آن كه حجت را بر آنان تمام كرد كتzzاب را

( .10برداشت و برگشت )

در مورد سرنوشت اين مصحف، بعضى بر اين عقيدهاند كه بzه عنzzوان مzيراثى نzزدامامان است و از امامى به امام ديگر مىرسد.

در روايتى طلحه از على)ع( در مورد مصحفش و اين كه پس از خود بzzه چzzه كسzzى آن را واگذار مىكند، سؤال مىنمايد. على)ع( مىگويد: مصحف خود را به همان كسى كه پيامبر به من دستور داده مىدهم، به فرزندم حسن كه پس از من وصى من و از همه به من اولى است. فرزندم حسن مصحف را به فرزند ديگرم حسzzين مىدهzzد وپس از او در دست فرزندان حسين)ع( يكى پس از ديگرى قرار خواهzzد گzzرفت... )

11. )

و اما قرآنها يا نسخههايى از قرآن كه منسوب به على بن ابى طالب)ع( اسzzت و در بعضى از موزهها و كتابخانهها موجود است، به عقيده برخى از محققان نمىتوانند از

( .12نظر تاريخى و شواهد و قراين، متعلق به آن حضرت باشند )


. به اتفاق شيعه و سنى اولين كسى كه پس از رحلت پيامبر اكzzرم بzzه دسzzتور آن1حضرت اقدام به جمعآورى مصحف نمود، على بن ابى طالب)ع( بود.

. مصحف على بن ابىطالب داراى امتيازاتى نظير تنظيم ترتيب سورهها بzzه همzzان2ترتيب نزول، اسباب نزول، مكان نزول و جوانب كلى آيات بوده است.

. اين مصحف به عنوان ميراثى نزد امامان قرار گرفته و از امامى بzzه امzzام ديگzzر3منتقل شده است.

پىنوشتها

.53، ص89. بحار االنوار، ج1

.44; زنجانى، تاريخ القرآن، ص48. همان، ص2





; و ر.ك: بحzzار48; زنجzzانى، تzzاريخ القzzرآن، ص18، نzzوع 183، ص1. االتقzzان، ج7.40، ص89االنوار، ج


.29 و 228، ص1. ر.ك: التمهيد، ج9

.52 و 40، ص89. بحار االنوار، ج10

.42. همان، ص11

.418-413. ر.ك: سيد محمد باقر حجتى، تاريخ قرآن، ص12

فصل سوم: جمعآورى قرآن در زمان خليفه اول

مقدمه

موضوع اين فصل، يكى از بحثانگيزترين مباحث تاريخ قرآن است كzzه قرآنشناسzzان را به دو گروه تقسيم نموده است: گروهى كzzه معتقzzد بzzه جمعآورى قzzرآن -بههمين ترتيب كنونى - در زمzzان رسzzول خzzدا)ص( هسzzتند و گzzروهى كzzه جمعآورى رسzzمى قرآن به صورت مصحف و ميان دو جلد )بين الzzدفتين( را پس از رحلت پيzzامبر)ص(

و در دوران خالفتخليفه اول مىدانند.

قبل از ورود به اين بحث الزم است به نكتهاى مهم توجه شود كه گويzzا غفلت از آن منشا ابهام گشته و بسيارى از بزرگان را به ستيز عليه يكديگر وا داشzzته اسzzت. در حقيقت آنچه باعث گشته ميzzان دو نظريzzه فzzوق، شzzكافى عميzzق ايجzzاد گzzردد و در نتيجه هر يك از دو گروه به مقابله سرسختانه عليه ديگرى برخيزد، عدم توجه دقيق به مورد نزاع و محل بحث است. اگر محل نزاع دقيقا مشخص شود، فاصله موجود ميان اين دو نظريه نيز كمتر شده هتدريجحساسيتها و موضعگيرىهاى تند هzzر يzzك در

مقابل ديگرى فروكش خواهد نمود.

نخستين چيزى كه بايzzد بzzه آن توجzzه نمzzود واژه »جمzzع« اسzzت. اين واژه در اسzzنادتاريخى به معناى واحدى به كار نرفته است. اينك موارد استعمال آن را مىبينيم:

. »جمع قرآن« به معنzzاى حفzzظ قzzرآن اسzzت. در صzدر اسzzالم حافظzzان قzzرآن را1 »جماع قرآن« نيز مىناميدهانzzد; بzzدين جهت كzzه آنzzان قzzرآن را در سzzينه خzzود جمzzع نموده بودند. زرقانى در مقايسه كتابت و حفظ قرآن تعبير زيبzzايى دارد; يعzzنى اولى

( .1را جمع در سطور و دومى را جمع در صدور )سينهها( مىخواند )

ابن نديم در ذيل عنوان »الجماع للقرآن على عهد النبي)ص(« از گروهى ياد مىكنzzد( .2كه در راس آنان على)ع( قرار دارد )

. »جمع قرآن« به معناى كتابت و نگارش قرآن، به گونهاى كه آيات در هzzر سzzوره2 منظم شده باشند، ولى ترتيب و تنظيم سورهها، صورت نگرفته باشد. در اين معنا، تمام قرآن جمعآورى شzzده ولى بzzه صzورت مصzzحف كzه ميzان دو جلzzد قzzرار گzيرد

درنيامده است.

. »جمع قرآن« يعنى مجموعه آيات و سورههاى قzzرآن كzzريم در يzzك جzzا مzzرتب و3منظم شده و قرآن به صورت »مصحف« درآمده است.

. »جمع قرآن« يعنى جمعآورى همه قراءتها و تنظيم قzzرآن بzzه يzzك قzzراءت )جمzzع4الناس على قراءة واحدة(.

در فصل اول ديديم كه »جمع« به معناى اول و دوم، قطعzzا در زمzzان حيzzات پيzzامبراكرم)ص( تحقق يافته است و هيچ كس در آن ترديدى ندارد.

در فصل چهارم خواهيم ديد كه »جمع« به معناى چهارم نzzيز - بzzه اتفzzاق علمzzا - در زمان خليفه سوم اتفاق افتاده است. آنچه باقى مىماند اختالف نظر درباره »جمzع«

بهمعناى سوم است كه در چه زمانى رخ داده است؟

بzzرخى از نويسzzندگان گمzzان كردهانzzد، كسzzانى كzzه مىگوينzzد قzzرآن پس از رحلت بهصورت »مصحف« درآمده به كتابت و نگارش قرآن در زمان حيzzات پيzzامبر اكzzرم عقيده ندارند; در حالى كه اين گونه نيست; زيرا همان طور كه گفتيم، اصل كتzzابت و تنظيم آيههاى قرآن، بىهيچ ترديدى قبzzل از رحلت صzzورت پذيرفتzzه و كسzzى منكzzر اين مطلب نيست. تفاوت اين دو قول تنها در اين است كه عzzدهاى معتقدنzzد قzzرآن به همين صورت كه فعال وجود دارد، تماما در زمان رسول خدا)ص( نوشzzته شzzده و به صورت »مصحف« )ميان دو جلzzد( مzzرتب گشzzته اسzzت. گzzروهى ديگzzر معتقدنzzد گرچه قرآن در زمان رسول خدا نوشته شzzده و آيzzات آن نzzيز در هzzر سzzوره مzzرتب گشzzته، ولى تنظيم و تzzرتيب سzzورهها - دسzzت كم تمzzام سzzورهها - و بzzه صzzورت

»مصحف« درآمدن و ميان دوجلد قرار گرفتن، پس از رحلت انجام گرفته است.

بنابراين اختالف موجود ميان دو نظريzzه را مىتzzوان بzzا اين سzzؤال مطzzرح نمzzود: آيzzاتنظيم قرآن به صورت »مصحف« قبل از رحلتيا پس از رحلت انجام گرفته است؟

اكنون كه محل بحث روشن شzzد، بzzه خzzوبى در مىيzzابيم كzzه هيچ اختالف ريشzzهاى و اساسى در مساله تدوين و نگارش قرآن وجود ندارد و ملzzتزم شzzدن بzzه هzzر يzzك از اين دو نظريه به هيچ وجه به اهتمام و عنايت پيامبر و مسلمانان بzzه قzzرآن لطمهاى

وارد نمىسازد.

با ذكر اين مقدمzzه و روشzzن نمzzودن صzzورت مسzzاله، بzzه بررسzzى داليzzل هzzر گzzروه مىپردازيم. اما پيشتر يzzادآورى يzzك نكتzzه را بzzه پzzيروى از ديگzzران الزم مىدانيم و آن آشنايى با عناوين جمzzع اول و جمzzع دوم و جمzzع سzzوم اسzzت. گرچzzه جمzzع على بن ابىطzzالب)ع( اولين جمعآورى پس از رحلت بzzوده اسzzت; امzzا چzzون اين جمعآورى اقzzدامى شخصzzى بzzود و از ناحيzzه حكzzومت وقت صzzورت نگzzرفت، هماننzzد سzzاير مصاحفى كه صحابه جمعآورى نمودند، به صورت جداگانه و مسzzتقل مzzورد بررسzzى

نويسندگان »علوم قرآن« قرار مىگيرد.

بنابراين اطالق عنzzاوين »جمzzع اول« مربzzوط بzzه دوره قبzzل از رحلت، »جمzzع دوم« مربzzوط بzzه دوره پس از رحلت و »جمzzع سzzوم« مربzzوط بzzه دوره عثمzzان و توحيzzد

مصاحف است.

ادله معتقدان به جمعآورى قرآن پس از رحلت پيامبر)ص(

نخستين و مهمترين دليلى كه اين گzzروه بzzه آن اسzzتناد جسzzتهاند، روايzzات فzzراوانى است كه غالبا از طريق اهل سzzنت نقzzل گرديzzده اسzzت. اين دسzzته معتقدنzzد چzzون مساله جمعآورى قرآن، امرى تاريخى است، بنابراين واقعيت را تنها بايzzد در البهالى تاريخ جست وجو نمود. شواهد تاريخى، جمعآورى قرآن به صzzورت مصzzحف را پس

از رحلت پيامبر)ص( اثبات مىكنند:

. زيد بن ثابت كه خود از كاتبان وحى بود، گفته است:1

قبض النبي)ص( و لم يكن القرآن جمع في شيء;

پيامبر رحلت فرمود، در حالى كه قرآن در مصحفى جمعآورى نشده بود.

. خطابى نيز مىگويد: »تمام قرآن در زمان پيامبر)ص( نوشته شد. اما سzzورههاى2(3آن مرتب نگشت و در يك جا جمع نگرديد.« )

. بيهقى چنين نظر مىدهد:3

ما از زيد بن ثzzابت روايت كzzرديم كzzه تzzاليف و نگzzارش قzzرآن در زمzzان پيzzامبر)ص( صورت پذيرفت، و از وى نيز نقل كرديم كه جمعآورى قرآن در »مصحف« در زمان

ابوبكر و استنساخ در مصاحف در زمان عثمان به وقوع پيوست. و آنچه را آنها جمع يا نسخهبردارى مىكردند، چون در سينه مردم ثبتشده بود، براى آنzzان معلzzوم بzzود و اين دو كار )جمع در زمان ابوبكر و استنسzzاخ در زمzzان عثمzzان( تمامzzا بzzا مشzzورت

( .4كسانى از صحابه و على بن ابى طالب)ع( كه حاضر بودند انجام گرفت )

. قاضى ابوبكر باقالنى در كتاب انتصار خود، جمعآورى ابوبكر را جمعآورى قzzرآن4( .5ميان دو لوح، يعنى مصحف مىداند )

. ابو عبدالله حارث بن اسد محاسبى در فهم السنن گويد:5

نگارش قرآن، چيز جديدى نيست. دستور نگارش را پيامبر)ص( مىداد; ولى نگارشها در ميzzان رقzzاع و اكتzzاف و عسzzب متفzzرق بzzود. اين اوراق كzzه آيzzات قzzرآن در آنهzzا پراكنده بود و در خانه پيامبر)ص( وجود داشت به دستور ابوبكر به جاى ديگر منتقل گرديد و كسى آنها را جمع نمzzود و بzzا ريسzzمانى بههم بسzzت تzzا چzzيزى از آن از بين

( .6نرود )

يكى ديگzzر از داليلى كzzه بzzراى جمعآورى قzzرآن پس از رحلت اقامzzه شzzده اسzzت، تدريجى بودن نزول قرآن و استمرار نزول وحى تا اواخر حيات پيامبر)ص( بوده كzzه مانع از جمع قرآن مىشده است و چون همواره انتظار نزول آيات و سzzورهها وجzzود

داشته، پيامبر خود اقدام به مرتب نمودن سورهها ننموده است.

عالمه مجاهد، محمدجواد بالغى در تفسيرش آورده است:

چون وحى در زمzان حيzات رسzول خzدا)ص( اسzتمرار داشzت، تمzام قzرآن در يzك »مصحف« جمعآورى نشد; گرچه آنچه از آيات وحى شzzده بzzود در دل مسzzلمانان و نوشتههاى آنان موجود بود.... پس از آن كه خداوند، سzzراى آخzرت را بzراى رسzzول خود اختيzzار نمzzود و وحى پايzzان يzzافت و ديگzzر اميzzدى بzzه نzzزول دنبالzzه آيzzات نبzzود، مسلمانان تصميم گرفتند قzzرآن را در مصzzحفى جzzامع ثبت نماينzzد و آيzzات قzzرآن را

تحت نظارت هزاران نفر از حافظzzان قzzرآن و نوشzzتههايى كzzه نzzزد پيzzامبر و كاتبzzان وحى و ساير مسلمانان به صورت گروه آيات يا دستههايى از آيهها و سورهها وجzzود داشت، جمعآورى نمودنzzد. آرى در اين جمعآورى، قzzرآن بzzه تzzرتيب نzzزول جمعآورى

( .7نگشت و منسوخ آن بر ناسخ مقدم نگرديد )

( .8اين دليل را گروهى ديگر نيز ذكر نمودهاند )

سومين دليل بر جمعآورى قzzرآن پس از رحلت، روايzzات فzzراوانى از شzzيعه و سzzنى است كه بر جمع قرآن بهدست على بن ابى طالب داللت مىكند. اگر قرآن به همين تzzرتيب فعلى در زمzzان رسzzول خzzدا)ص( جمzzع شzzده بzzود، پس چzzرا على بن ابى طالب)ع( اقدام به جمعآورى نمود؟ چرا پيامبر بzzه على)ع( دسzzتور جمعآورى قzzرآن

پس از رحلت را صادر نمود؟

عالمه بالغى مىگويد:

اين كه على)ع( پس از وفات پيامبر، جز براى نماز ردا بر دوش نگرفت تzzا قzzرآن را به همان ترتيب نزول و تقدم منسوخ آن بر ناسzzخ، جمعآورى نمايzzد امzzرى معلzzوم و

( .9روشن است )

( .10عالمه طباطبائى، جمع على)ع( را از مسلمات روايات شيعه مىداند )

دليل ديگر بر رد جمعآورى قرآن در دوره حيات پيامبر)ص( اختالف موجود ميzzان دو مصحف جمعآورى شده توسط پيامبر و على بن ابىطالب اسzzت. مzzدعيان جمعآورى مصحف در دوره پيامبر)ص( مىگويند: مصحف به همين ترتيب كنونى تنظيم گرديzzد. اگر چنين است; چرا على بن ابىطالب)ع( قzzرآن را بzzر اسzzاس تzzرتيب نzzزول )االول فاالول( جمzzع نمzzود؟ آيzzا مىتzzوان بzzاور داشzzت كzzه قzzرآن جمعآورى شzzده بzzود، ولى

على)ع( شيوه جمعآورى خود را بر آنچه پيامبر جمع نموده بود ترجيح داد!؟

از مصzzحف على)ع( كzzه بگzzذريم، بزرگzzانى ديگzzر از صzzحابه نzzيز هzzر يzzك مصzzحف مخصوصى براى خود تنظيم نمودند. اين مصاحف - چنzzان كzzه خواهzzد آمzzد - گzzاه در چينش و تنظيم سورهها، با يكzzديگر اختالف دارنzzد. اين واقعيت نzzيز دليلى ديگzzر بzzر

عدم جمعآورى مصحف در زمان پيامبر)ص( است.

عالمه طباطبائى در بيانى قاطع در زمينه جمعآورى قرآن مىگويzzد: »تzzاليف قzzرآن و(11جمعآورى آن به صورت مصحف، قطعا پس از رحلت صورت گرفته است.« )

حال بايد ديد چه چيز موجب گشت تا خليفه اول به فكر جمعآورى قرآن بيفتد.

جنگ يمامه و پيامدهاى آن

پس از يك سال و خوردهاى كه از رحلت گذشzzته بzzود، جنzzگ يمامzzه در گzzرفت و در اين جنگ هفتاد نفر از قراء كشته شدند. مقام خالفت از ترس اين كه ممكن اسzzت جنگ ديگرى براى مسلمانان پيشامد كند و بقيه قراء كشzzته شzzوند و در اثzzر ]از بين رفتن[ حمله قرآن، خود قرآن از بين برود به فكر افتاد كه سور و آيات قرآنى را در

( .12يك مصحف جمعآورى كند )

حادثه »يمامه« يكى از مهمترين حوادث و فتنههايى بود كه در خالفت ابzzوبكر اتفzzاق افتاد. مسيلمه كذاب كzzه در سzzال نهم هجzzرت بzzا گzzروهى از يمامzzه خzzدمت پيzzامبر رسzzيده بzzود، در بازگشzzت از اين سzzفر، مرتzzد شzzد و در نامهاى ادعzzاى شzzركت در پيامبرى نمود. پيامبر او را مسيلمه كذاب لقب داد. در ماه ربيع االول سال دوازدهم هجرت، كه آغاز دومين سال خالفت ابوبكر بود، وى سzzپاهى را بzzه فرمانzzدهى خالzد

تن بودنzد در جنگى4500بن وليد به جنگ با مسzيلمه فرسzتاد. سzپاهيان خالzد كzه سخت نابرابر با چهلهزار جنگجzzوى طرفzzدار مسzzيلمه بzzه نzzبرد پرداختنzzد. سzzرانجام مسzzيلمه كشzzته شzzد و پzzيروزى بzzه دسzzت آمzzد. امzzا اين پzzيروزى گzzران تمzzام شzzد،

450 يzzا 700 نفر گزارش كردهاند كه در ميان آنها 1700كشتههاى مسلمانان را تا ( .13و يا به كمترين رقم هفتاد تن از صحابه و حامالن قرآن بودهاند )

پس از اين حادثzzه، عمzzر كzzه نگzzران از وقzzوع حzzوادثى مشzzابه بzzود، بzzه خليفzzه اول پيشنهاد جمعآورى قرآن را نمzzود. ابzzوبكر بzzا پzzذيرش اين پيشzzنهاد، زيzzد بن ثzzابت را

مامور اجراى جمعآورى قرآن كرد.

يكى از مشهورترين رواياتى كه شرح اين مzzاجرا را بzzازگو نمzzوده اسzzت، روايzzتى از خود زيد بن ثابت است كه بخارى آن را در صحيح خzzود نقzzل كzzرده و در تمzzام كتب

( .14مربوط به علوم قرآنى نويسندگان به آن استناد نمودهاند )

اينك شرح داستان را از زبان زيد بن ثابت مىشنويم:

پس از جنگ يمامه، ابوبكر مرا احضار نمود. وقتى بر ابوبكر وارد شدم، عمر نzzزد او بود. ابوبكر خطاب به من گفت: عمر نزد من آمzzده و گفتzzه اسzzت: جنzzگ يمامzzه در مورد قاريان و حافظان قرآن، كشتارى سخت وارد نموده و بيم آن مىرود كه در اثر جنگهzzاى ديگzzر، قzzراء ديگzzرى كشzzته شzzوند و بخش مهمى از قzzرآن از بين بzzرود. مصلحت آن اسzzت كzzه دسzzتور دهى قzzرآن جمعآورى گzردد. بzzه عمzzر گفتم: چگونzzه مىخواهى كارى را كه رسولخدا)ص( انجام نداده است انجام دهى؟ او پاسخ داد: بzzه خدا سوگند اين كار نيكى است. از آن موقع پيوسته او به من )ابوبكر( مراجعه نمود تا آن كه خداوند در اين امر، شرح صدرى به من عنايت نمود و در اين جهت با عمzر

همنظر گرديدم.

زيد مىگويد: پس از نقل اين جريان، ابوبكر به من گفت: تzzو مzzردى جzzوان، عاقzzل و مورد اعتماد مىباشى و تو بودى كه وحى را براى پيامبر مىنوشتى، پس به جمعآورى قرآن اقدام نما. )زيد: ( به خدا قسم اگر مرا مامور مىكردند كه كzzوهى را از جzzايى بردارم، سنگينتر از چنين ماموريتى نبود. بهآنهzzا گفتم: چگونzzه شzzما كzzارى را انجzzام مىدهيد كه شzzخص پيzzامبر)ص( انجامنzzداده اسzzت؟ ابzzوبكر در پاسzzخ گفت: بzzه خzzدا قسم، خير در همين است. و پيوسته بzzه من اصzzرار نمzzود تzzا آن كzzه خداونzzد همzzان

شرح صدرى را كه به ابوبكر و عمر عنايت كرده بود، به من نيز عنايت فرمود. پس به تتبع و تفحص قرآن پرداختم و قرآن را از نوشتههايى كه بر روى شاخههاى خرمzzا

( .. ..15و سنگهاى ظريف بود و آنچه در سينه مردم جاى داشت جمعآورى كردم )

كيفيت جمع دوم )جمع در زمان ابوبكر( به دست زيد بن ثابت

به دستور مقzzام خالفت، جمzzاعتى از قzzراى صzzحابه، بzzا تصzzدى مسzzتقيم زيzzدبنثابت صحابى، سورهها و آيzzات قzzرآن را از الzzواح و سzzعفها و كتفهzzا، كzzه در خانzzه پيzzامبر اكرم)ص( به خط ك-تاب وحى يzzا پيش قzzراى صzzحابه بzzود، جمعآورى كzzرده در يzzك

( .16مصحف قرار دادند و نسخههايى ازآن را به اطراف و اكناف فرستادند )

نفر از انصار تحت نظارت ابوبكر تشكيلشد تا25به نقل يعقوبى كميتهاى مركب از زيد را در اين امر يارى نمايند. به آنها گفته شد قرآن را بنويسzzيد و بzzر سzzعيدبنعاص

( .17كه مردى فصيح است عرضه كنيد )

هشام بن عروه از پدرش نقل كرده كه ابوبكر به عمر و زيد دستور داد تا در مسجد( .18بنشينند و تنها آياتى را ثبت نمايند كه مدعى آن، دو شاهد بر آن اقامه نمايد )

يكى از ايرادهايى كه به جمع قرآن در زمان ابوبكر شzzده در همين مzzورد اسzzت كzzه روايت فوق و رواياتى نظير آن نشان مىدهند آنها آيات قرآن را - كzzه بايzzد بzzه دليzzل قطعى و متواتر ثابت گردند - با اين شzzيوه ابتzzدايى و سzzاده، جمzzع مىنمودنzzد و تنهzzا براى ثبت آيه يا حتى سورهاى اگر كسى دو شاهد مىآورد، مقبول مىافتاد; در حzzالى كه نص قرآنى بايد به تواتر ثابت گردد، نه با دو شاهد عzzادل. ايرادكننzzدگان گفتهانzzد اساسا چنين شيوهاى در جمعآورى قرآن كريم مستلزم وقوع تحريف در كتzzاب خzzدا خواهzzد بzzود; زيzzرا تضzzمينهاى الزم در آن بzzه كzzار نرفتzzه و دقت الزم در آن صzzورت

( .19نگرفته، در نتيجه چنين جمعآورىهايى معموال اطمينانآور نيستند )

ليكن همه مىدانيم كه حافظان قرآن كريم بسيار بودند و خود زيد از جمله حافظzzان قرآن بوده است و جمعآورى قرآن - به تعبzzير عالمzzه بالغى - تحت نظzzارت هzzزاران نفر از حافظان قرآن صورت گرفت. بنابراين بايzzد ديzzد مzzراد از دو شzzاهد در چzzنين

روايتى چيست؟

ابن حجر گفته است: گويا منظzzور از اقامzzه دو شzzاهد آن اسzzت كzzه آن دو شzzهادت دهند كه مكتوب و نوشzzته قzzرآنى در حضzzور پيzzامبر نوشzzته شzzده بzzوده و يzzا آن كzzهشهادت دهند، نوشته از وجوهى بوده است كه قرآن به آن وجوه نازل گشته است.

ابوشامه مىگويد:

مقصود آنان از آوردن دو شاهد اين بzzوده كzzه فقzzط عين آنچzzه را در حضzzور پيzzامبر نوشته شده بود احراز كنند و آن را بنويسند و به محفوظات اعتماد نكنند و به همين جهت زيد - با آن كه حافظ قرآن بود - در مورد آيه آخzzر سzzوره بzzراءت گفت: آن را فقط نزد ابوخزيمه انصارى يافتم. منظور زيد، يzzافتن اين آيzzه بzzه صzzورت نوشzzته و

( .20مكتوب بوده است و گرنه خود زيد و بسيارى از صحابه آن را حفظ بودهاند )

در پايان حديثى كه پيشنهاد جمعآورى قرآن از سوى ابوبكر به زيد شzzد چzzنين آمzzدهاست:

...به تفحص از قرآن اقدام نمودم و قرآن را از نوشzzتههايى كzzه بzzر روى شzzاخههاى خرما و سنگهاى ظريف بود و آنچه در سينه مردم جاى داشت، جمعآورى كzzردم. تzzا آن كه آيه آخر سوره توبه لقد جاءكم رسول من انفسكم عزيzzز عليzzه مzzا عنتم... را

( .21تنها نزد ابوخزيمه انصارى يافتم... )

ابن شهاب از خارجه، كه فرزند زيد بن ثابت است، به نقzzل از پzzدرش، شzzبيه همين جريان را در مورد آيهاى از سوره احزاب نقل كرده است. براساس اين روايت زيzzد

مىگويد:

وقتى مصحف را استنساخ مىنموديم آيهاى از سوره احزاب را كه خzzود، قzzراءت آن را از پيامبر شنيده بودم، نزد احzدى جzز خزيمzzه انصzzارى نيzzافتم. آيهچzنين بzود: من المؤمنين رجال صدقوا ما عاهدوا الله عليه... و چون شهادت خزيمه را پيامبر برابzzر

( .22با دو شهادت قرار داده بود، آيه را به سورهاش ملحق نموديم )

از اين نقل، دو مطلب به خوبى استفاده مىشود: اول آن كه آيه به صzzورت مكتzzوب و نوشته فقط نزد خزيمه بوده است; چون زيد خودش مىگويد اين آيzzه را از پيzzامبر هنگامى كه قراءت مىفرمzzود، شzzنيده بzzودم و از اين جzzا روشzzن مىگzzردد منظzzور از شهادت دو عادل، شهادت بر كتابت نزد پيامبر بوده است; و گرنه با توجه بzzه حفzzظ آيه توسط ديگران، نيازى بzzه آن نبzzوده اسzzت. اين امzzر بzzرخالف تصzzور معترضzzان،

نهايت دقت گروه جمع كننده را مىرساند.

دوم آن كه، منظور از دو شاهد عادل، دو شاهد غير از فرد مدعى نبوده، بلكه يكنفر خود مدعى آيه يا سوره بوده كه شهادت مىداده و نفر دوم نيز ادعzzاى او را تصzzديق مىنموده است و به همين جهت در جريان ادعاى خزيمه چون پيzzامبر، شzzهادت او را

برابر با دو شاهد قرار داده بود، قول او پذيرفته شد.

يادآورى:

در نسخههاى خطى و چاپى صحيح بخارى در روايتى كه نقل گرديد »ابوخزيمه« ذكر شدهاست; ولى صحيح آن خزيمة بن ثابت انصارى، صحابى جليل القدر است; زيzzرا شخصى كه پيامبر، شهادت او را برابر بzا دو شzهادت قzرار داد، جzز خزيمzة بنثzابت

( .23نبود )

بدين تzzرتيب آنچzzه از اسzzناد تzzاريخى و اقzzوال عzzدهاى از دانشzzمندان علzzوم قzzرآنىبهدست مىآيد، اثبات جمع دوم در زمان خليفه اول، توسط زيد بن ثابت است.

ادله معتقدان به جمعآورى قرآن قبل از رحلت

پيشتر ثابتشد كه جمعآورى قرآن به صورت »مصحف« پس از رحلت صورت گرفته است. اكنzzون نگzzاهى مىانzzدازيم بzzه داليzzل مخالفzzان اين عقيzzده. اين گzzروه نzzيز بzzه مجموعهاى از شواهد عقلى و نقلى استناد نمودهاند. نگارنده در يك بررسzzى نسzzبتا دقيق و با تتبzzع در منzzابع مختلzzف، فهرسzzتى از داليzzل مخالفzzان جمعآورى قzzرآن بzzه

صورت »مصحف« پس از رحلت را گردآورده است كه به اختصار ذكر مىشود:

. تعارض روايات جمعآورى قرآن پس از رحلت - كه عمومzzا از طريzق اهzzل سzzنت1 روايت، كzzه22نقل گرديدهاند - با يكديگر. آية الله خوئى)ره( در البيان پس از نقل

اهم روايات جمعآورى قرآن است، در بيانى مفصل به نقد اين روايات پرداختهانzzد و با روشن ساختن موارد اختالفى كzzه ميzzان اين روايzzات وجzzود دارد، همzzه آنهzzا از آن

( .24جهت كه باهم متعارضند، از درجه اعتبار ساقط نمودهاند )

پاسخ: اين كzzه در ميzzان اين روايzzات، آشzzفتگىهايى وجzzود دارد، قابzzل انكzzار نيسzzت. عالمه محمد جواد بالغى با اين كه خود به برخى از اين آشفتگىها در روايzzات اشzzاره

( در عين حال از طرفzzداران سرسzzخت جمعآورى قzzرآن پس از رحلت25مىنمايد، )است.

عالمه طباطبائى نيز پس از ذكzzر گzzروهى از همين روايzzات جمzzع، در يzzك جمعبنzzدىچنين اظهار نظر مىكند:

آنچه از حريت در عقيده و آزاد انديشى در مzzورد اين روايzzات بzzه دسzzت مىآيzzد، اين است كه، روايات گرچه خبرهاى واحد و غيرمتواترند; اما اين اخبار همراه بzzا قzzراين

( .26قطعى مىباشند... )

واقعيت آن اسzzت كzzه مىتzzوان اضzzطراب و آشzzفتگى موجzzود ميzzان بسzzيارى از اين( .27روايات را به راحتى حل نموده ميان آنها جمع كرد )

در اين جا به نظرى جالب از مرحوم دكتر راميار توجه مىكنيم:

اين آشفتگى اصوال در كار حديث هست، پس كاربرد حديث چيسzzت؟ كzzدام مسzzاله فقهى يا كالمى است كه در بحث و كنكاش نباشد؟ اگر هر نكتهاى را درستسر جاى خzود بنهيم و نظم و ترتيzبى بzدين تكههzاى جzzدا از هم بzدهيم، بنيzzانى رفيzzع و مفيzzد خواهيم داشت. در مجموع اين احاديث، آنچه ناسره و تzzك و نzzاهمخوان اسzzت، بايzد

( .28كنار گذارد و از ميان انبوه اين اخبار، واقعيتها را باز جست )

. تعارض روايات جمعآورى قرآن پس از رحلت با روايzzاتى كzzه داللت بzzر جمعآورى2 قبzل از رحلت مىنماينzد. شzzعبى گفتzzه اسzzت: شzzش تن از انصzzار قzرآن را در عهzد رسول خدا)ص( جمع نمودنzد كzه عبارتنzد از: ابى بن كعب، زيzد بن ثzابت، معzاذ بن

( .29جبل، ابوالدرداء، سعد بن عبيد و ابو زيد )

انس بن مالك در پاسخ به قتاده كzzه از جامعzzان قzzرآن در زمzzان پيzzامبر)ص( سzzؤال نموده است، مىگويد: آنان چهار تن و همگى از انصار بودند. ابى بن كعب، معzzاذ بن

جبل، زيد بن ثابت و ابو زيد.

پاسخ: رواياتى از اين دست، تنها داللت بر نگارش آيات و سورهها دارند; امzzا اينكzzه آنان تدوين »مصحف« هم نموده و سورههاى قرآن را به ترتيب كنونى تنظيم كzzرده

باشند، از اين روايات برنمىآيد.

. معروفترين وصيت پيامبر در احzzاديث متzzواتر ثقلين كzzه فرمzzود: اني تzzارك فيكم3 الثقلين، كتاب الله و عترتي... دليل بر جمعآورى قرآن در همان زمان اسzzت وگرنzzه

( .30به اوراق پراكنده صحف مىگويند، نه كتاب )

برخى در موارد ديگر نيز از تعبير »كتاب« چنين برداشتى نمودهاند. وقتى پيzzامبر در هنگام رحلت فرمود: قلم و دواتى بياوريد كzzه چzzيزى بنويسzzم تzzا پس از من گمzzراه نشzzويد، عمzzر در آن جzzا گفت: حسzzبنا كتzzاب اللzzه. نzzاگزير كتzzاب خzzدا در آن موقzzع

( .31مجموع و محفوظ و معلوم بوده است )

پاسخ: گرچه »كتاب« به يك مجموعه منظم اطالق مىشود، امzzا قطعzzا چzzنين چzzيزى در مواردى كه از قرآن، تعبير به »كتاب« گشzzته اسzzت صzzادق نيسzzت; زيzzرا مzzوارد بسيار از آيات مكى وجود دارد كه در آنها از قرآن تعبير به »كتاب« شzzده; در حzzالى كه سzzورهها و آيههzzاى فzzراوانى پس از آن نzzازل شzzدهاند و طبعzzا كتzzاب بzzه معنzzاى مجموعه كامل نمىتوانسته است مفهومى داشته باشد; به عنوان مثال بنگريد به آيه

اول ازسورههاى »حجر« و »نمل«.

. به حكم عقل، قرآن بايد قبل از رحلت، جمعآورى شده باشد، پس چگونه مىتوان4 باور داشت كه پيامبر با آن همتسترگ در آموزش و نگارش قzzرآن، در گzzردآورى آنبىتفاوت بماند! و قرآنى را كه اصلىترين منبع دين اسzzت بzzدون تنظيم رهzzا نمايzzد! )

32)

پاسخ: پيامبر)ص( نهايت اهتمام و عنايت را به تدوين و نگارش قرآن داشzzته اسzzت. اصل كتابت قرآن از مسلمات است. تنظيم آيzzات در هzzر سzzوره نzzيز بzzا نظzzارت آن حضرت انجام گرفتzzه اسzت. امzا سzzومين مرحلzzه )تنظيم سzzورههاى قzرآن( كzه در مقايسه با اصل كتابت و تنظيم آيات از اهميت بسيار ناچيزى برخوردار بوده اسzzت، به داليلى - كه پيش از اين گذشت - پس از رحلت صورت گرفته و هيچ منافzzاتى بzzا

عظمت و اهميت قرآن نداشته است.

. احاديثى وجود دارد كه نشان مىدهد صحابه، قرآن را بzzر پيzzامبر عرضzzه نمzzوده و5قراءت كردهاند.

. رواياتى در دسzzت اسzت كzه حكzايت از اهتمzام صzحابه بzه ختم قzرآن در زمzان6رسول خدا مىكند.

. براساس مدارك تاريخى، قبل از رحلت پيامبر)ص( مصاحفى به صورت كامل يzzا7ناقص وجود داشته است. به عنوان مثال از پيامبر نقل گرديدهاست:

من قرا القرآن في المصzzحف، كzzان لzzه الفzzا حسzzنة ومن قzzراه في غيرالمصzzحف -(33فاظنه قال - كالف حسنة; )

هر كه قرآن را از روى مصحف، بخواند، دو هزار حسنه و هركس از حفظ بخوانzzد -به گمانم فرمود - هزار حسنه دارد.

و يا اينكه از عايشه نقل شده است: النظر في المصحف عبادة.

پاسخ: عرضه نمودن قرآن بر پيامبر و يا ختم قرآن هيچ يك، دليل بر جمع قzzرآن بzzه صورت »مصحف« نيستند; اما تعبير به »مصحف« در برخى از روايات كzzه تشzzويق به خواندن از روى آن شدهاست، نيز »مصحف« به معناى مصطلح را ثابت نمىكنzzد. در اين روايات تاكيد بzzر خوانzzدن قzzرآن از روى نوشzzته اسzzت در مقابzzل خوانzzدن از حفظ. در روايات ثواب قراءت قرآن از روى مصحف، به همگان توصzzيه شدهاسzzت كه قرآن را از روى مصحف بخواننzzد; در حzالى كzzه اگzر فzرض كzzنيم قبzل از رحلت تعدادى اندك از صحابه براى خود مصحفى داشzzتهاند، بzzدون شzzك قzzريب بzzه اتفzzاق مردم از داشتن آن محروم بودهاند. بنابراين مzzراد از »مصzzحف« بzzه احتمzzال قzzوى نوشتههاى قرآنى بوده است، نه يك مجموعه مzzدون. بzzه يzzك احتمzzال ديگzzر مىتzzوان وجود مجموعههايى از قرآن را كه از تعدادى سورهها تشكيل شzzده بzzوده نzzيز از آن

جهت كه سورههايى در آنها گردآورى شده »مصحف« ناميد.

. نامگذارى سوره حمد به فاتحةالكتاب در زمان پيامبر. اين سوره در همان زمان،8 به همين نام شناخته مىشده است و چون اولين سوره نازل شده هم نبzzوده اسzzت، بدون شك اين نام از آن جهت برايش انتخاب گرديده كه قرآن كتابى بوده است كه

( .34فاتحه و آغازى داشته كه آن سوره مباركه حمد است )

پاسخ: گرچه سوره حمد، اولين سوره در نزول نبود، اما همان گونه كه در بخشدوم در فصzzل مربzzوط بzzه نzzزول اولين سzzوره گفzzتيم، محققzzان عقيzzده دارنzzد كzzه اولينسورهاى كه به طور كامل نازل شده است، »حمzzد« بzzوده و بzzدين جهت آن را

»فاتحة الكتاب« ناميدهاند.

. در رواياتى از پيامبر چنين نقل گرديده است:9

اعطيت مكان التوراة، السبع الطول واعطيت مكان الزبور، المzzئين واعطيت مكzzان االنجيل، المثاني وفضلت بالمفصل. اين دستهبندى از سورههاى قرآن كzzه در زمzzان پيامبر وجود داشته، دقيقzzا بzzا نظم كنzzونى سzzورهها، مطzzابقت دارد. بنzzابراين تنظيم

سورهها، قبل از رحلت بوده است.

پاسخ: آرى، اين نامها براى گروههايى از سورهها، قبzzل از رحلت وجzzود داشzzته و در ( . اما از اين روايzzات، تzzرتيب كzzل سzzورههاى35احاديث بسيارى به چشم مىخورد )

قرآن در زمان پيامبر)ص( اسzzتفاده نمىشzzود، بلكzzه فقzzط از اين روايzzات يzzك نحzzوه دستهبندى سورههاى بزرگ و كوچك ثابت مىگردد; به گونهاى كه بعضzى از سzzورهها از بعضى ديگر تفكيك شده بودند; مثال سورههاى »طواسين« يا »حواميم« يا »الر« در مجموعههاى مشخصى قرار داشتهاند. بهترين شاهد بر عدم تنظيم كل سzzورهها،

مصحف على)ع( است كه براساس »سبع طول«، »مئون« و... مرتب نشده بود.

. حzzاكم در كتzzاب مسzzتدرك از زيzzد بن ثzzابت نقzzل كzzرده اسzzت: كنzzا عنzzد10( .36رسولالله)ص( نؤلف القرآن من الرقاع )

گفتهانzzد: زيzzد بن ثzzابت كzzه كzzاتب وحى بzzوده مسzzاله تzzاليف و جمعآورى قzzرآن رابهصورت مصحف در حضور پيامبر، اعالم كرده است.

پاسخ: در روايات فراوان از جملzzه روايت مشzzهورى كzzه خzzود زيzzد مسzzاله پيشzzنهاد جمعآورى قzzرآن را از سzzوى خليفzzه اول نقzzل كzzرد، عzzدم جمzzع قzzرآن بzzه صzzورت »مصحف« بارها مطرح گرديدهاست. بنابراين منظور از تاليف در اينجzzا، ثبت آيzzاتى كه بهتدريج نازل مىشدهاند و الحاق آنها بzzه سzzورههاى مربzzوط بzzه خودشzzان، بzzوده

است. عالمه طباطبائى مىگويد:

شايد مراد از تاليف، الحاق بعضى از سورهها بzzه سzzورههاى مشzzابه يكzzديگر، ماننzzد سورههاى »طول« يا »مئون« و... باشد و گرنه تاليف به معناى جمع در »مصحف«

( .37منحصرا پس از رحلت صورت گرفته است )

جمع صحف يا مصحف؟

بعضى گمان كردهاند آن چه در زمان خليفzzه اول در زمينzzه جمعآورى قzzرآن رخداده اسzzت، جمعآورى صzzحف و اوراق پراكنzzده قzzرآنى بzzوده و اين اوراق بzzه صzzورت »مصحف« ميان دو جلد قرار نگرفته است. اين تصور از آنجا ناشى شده است كzzه در برخى از روايات جمع توسط زيدبن ثابت، بzzه جzzاى »مصzzحف« تعبzzير »صzzحف« وجود دارد. اما وجود چنين تعبيرى نمىتواند اثبات اين امر را بنمايد; زيzرا در روايzات متعدد ديگر از كار زيد به جمع »مصحف« تعبير شدهاست. اين گونه مzzوارد اختالف در تعبيرات، نشانه اين حقيقت است كه »صحف« و »مصzzحف« بzzه اقتضzzاى مzzورد

استعمالشان به معناى يكديگر به كار مىرفتهاند.

در آغاز همين فصل به رواياتى اشاره كرديم كه همگى از جمع »مصحف« بهدسzzت زيد بن ابتسخن مىگفتند. بيهقى و حارث بن اسد محاسبى، عقيده به جمzzع مصzzحف داشتند. ابوبكر باقالنى در كتاب انتصار وقتى از انگzzيزه اقzzدام عثمzzان بzzه جمعآورى قرآن سخن مىگويد، اظهار مىدارد: »عثمان آنچzzه را ابzzوبكر در جمعآورى قzzرآن بين

( .38دو جلد )مصحف( انجام داده بود، قصد نكرد، بلكه قصد او...« )

( .39از على)ع( نقل كردهاند كه: »اعظم الناس اجرا في المصاحف ابوبكر...« )

در حzzديثى كzzه از خارجzzه فرزنzzد زيzzد بن ثzzابت نzzيز نقzzل كzzرديم، مسzzاله استنسzzاخ( .40»مصحف« مطرح شده است )

عالمه محمد جواد بالغى نzzيز جمzzع زيzzد را جمzzع »مصzzحف« دانستهاسzzت، نzzه جمzع( .41»صحف« )

از داليل نقلى موجzzود كzzه بگzzذريم، داليzzل متعzzدد ديگzzر نzzيز حzzاكى از آن اسzzت كzzه جمعآورى قرآن در زمان خليفه اول بهدست زيzzد بن ثzzابت، جمzzع »مصzzحف« بzzوده

است كه به آنها اشاره مىكنيم.

. در پايان همين فصل خواهيم ديد كه پس از رحلت، بعضى از صzzحابه پيzzامبر)ص(1 اقدام به تنظيم مصحف براى خود نمودند. اگر اقدام زيد بن ثابت كه كzzارى رسzzمى و از جانب حكومت وقت صورت گرفتهاسzzت، فقzzط جمzzع صzzحف و اوراق پراكنzzده باشد، اين اقدام در مقايسه با اقدام ديگران از ارزش كمترى برخوردار خواهد بzzود; در حالى كه به گفته خود زيد، كار او به قدرى مهم و سنگين بوده اسzzت كzzه انتقzzال

كوهى از جاى خودش در مقايسه با اين كار، آسان جلوه مىكرده است.

. هدف از اقدام زيد و دستور ابوبكر، حفظ قرآن از ضايع شدن بzzوده اسzzت و اين2مهم با تنظيم قرآن، بين الدفتين )بين دو جلد( بهتر تامين مىشد.

25. اقدام عثمان در جمع سوم )توحيد مصاحف( - چنان كه خواهدآمد - در سzzال 3 هجرت اتفاق افتاده است و الزمه اين كه جمzzع ابzzوبكر، جمzzع »صzzحف« باشzzد، اين است كه پس از رحلت پيامبر، حدودا پانزده سال بگzzذرد و هيچ يzzك از خليفzzه اول و

دوم، قرآن را در مصحفى گردآورى نكرده باشند!

مصاحف صحابه

از جمعآورى قرآن بهدست على)ع( و زيد بن ثابت )جمع رسمى خليفzzه اول( سzzخن گفتيم. در فاصله پس از رحلت تا اوايل دوره خالفت عثمzzان، گzروهى ديگzzر نzzيز بzzه جمعآورى قzzzرآن اقzzzدام نمودنzzzد. مصzzzحف هzzzر يzzzك از اين افzzzراد بzzzا توجzzzه بzzzه موقعيتشخصيتى و مكانى آنها در نقاط مختلف از قلمzzرو پهنzzاور اسzzالمى آن زمzzان

رواج يافتهبود.

ابن اثير نقل مىكند كه تا سال سى هجzzرى، چهzzار مصzzحف در چهzzار گوشzzه ممالzzك اسzzالمى رواج داشzzته اسzzت: مصzzحف ابى در دمشzzق، ابن مسzzعود در كوفzzه، ابzzو

( .42موسى در بصره، مقداد در حمص )

شzzاميان براسzzاس مصzzحف ابى بن كعب، كوفيzzان براسzzاس مصzzحف عبداللzzه بن مسzzعود، بصzzريان براسzzاس مصzzحف ابzzو موسzzى و... قzzرآن را قzzراءت مىنمودنzzد. درصورتى كzه در قzراءت قzرآن اختالفى پيش مىآمzد، اهzل هzر منطقzه بzه قzراءت مصحف معروف خود كه منسوب به يكى از اين اصحاب بود، مراجعه مىكردنzzد. مzzا

( و »عبداللzzzه بن43در اين بحث تنهzzzا بzzzه بررسzzzى دو مصzzzحف »ابى بن كعب« )( مىپردازيم و خصوصيات اين دو مصحف را بازمىگوييم.44مسعود« )

مصحف ابى بن كعب

جالل الدين سيوطى در االتقان از كتاب مصاحف »ابن اشzzته« بzzه نقzzل از ابzzوجعفر كوفى فهرسzzتى از نzzام سzzورههاى مصzzحف ابى بن كعب را ذكzzر نمzzوده اسzzت كzzه شروع آن با سوره »حمد« بوده و پس از آن سورههاى طول، يعنى بقره، نساء، آل عمzzران، انعzzام، اعzzراف، مائzzده و يzzونس قzzرار گرفتهانzzد و آخzzرين سzzوره، سzzوره

( .45»ناس« است )

ابن نديم از فضل بن شاذان به نقzzل از فzzرد ثقهاى كzzه مصzzحف ابى بن كعب را در دهكzzدهاى بzzه نzzام قريةاالنصzzار نzzزد محمzzد بن عبzzدالملك انصzzارى ديzzده، تzzرتيب

سورههاى مصحف ابى را بيان نمودهاسzzت. آنچzzه در اين نقzzل جzzالب توجzzه اسzzت، ( . ابzzو46باقىماندن نسzzخهاى از مصzzحف ابى تzzا نيمzzه قzzرن سzzوم هجzzرى اسzzت )

عبدالله زنجانى ماخذ ترتيب سورههاى مصحف ابى بن كعب را، فهرسzzت ابن نzzديم( .47قرار داده است )

در مقايسه ميان اين دو ماخذ، مىبينيم كه در ترتيب آنها تzا سzوره بيسzzت و چهzارم، يعنى سوره مؤمنون )در مصحف ابى( هيچ اختالفى وجود ندارد. اما از آن به بعد در

ترتيب سورهها و ذكر آنها اختالفاتى ديده مىشود.

دكتر راميار پس از نقل هر دو ماخذ، اين اختالفات را بررسى نموده و گفته است:

در فهرسzzت ابن نzzديم دوازده سzzوره كzzه عبارتنzzد از: سzzورههاى عنكبzzوت، لقمzzان، دخان، ذاريات، طور، قمر، تحريم، سئل سائل، مزمل، مدثر، بلد و عصر، يادداشzzت

( .48نگرديده است )

اما در فهرستى كه االتقان نقل كرده هفتسوره از قلم افتاده اسzzت كzzه عبارتنzzد از: ابzzراهيم، فرقzzان، سzzجده، مالئكzzه، زخzzرف، انسzzان و بzzروج كzzه در هيچ يzzك از اين

( .49سورهها با كسرى فهرست ابن نديم اشتراكى وجود ندارد )

نويسنده التمهيد در جدولى، نواقص هzzر يzzك از اين دو ماخzذ را بzه واسzzطه ديگzzرى ( كه اين كار هيچ گونzzه50 سوره ارائه داده است )116تكميل نموده و فهرستى از

توجيه تاريخى و مبناى علمى ندارد.

ذكر اين نكته الزم است كه هzzر دو ماخzzذ )فهرسzzت ابن نzzديم و االتقzzان( دو سzzوره »خلzzع« و »حفzzد« را در شzzمار سzzورههاى مصzzحف ابى بن كعب آوردهانzzد. اين دو

هستند.92 و 90سوره در فهرست ابن نديم، سورههاى

ويژگىهاى مصحف ابى بن كعب

. در ترتيب سورههاى »طول«، سوره »يzونس« مقzدم بzر سzوره »انفzال« بzوده1است.

. شروع مصحف از سوره حمد و پايان آن بzzه »معzzوذتين« ختم مىشدهاسzzت و از2اين جهت تفاوتى با مصحف فعلى نداشته است.

. مصحف »ابى« مشتمل بر دو دعا بوده است كه به عنوان »سوره« به او نسبت3دادهاند. آن دو سوره را سوره »خلع« و »حفد« ناميدهاند.

سوره »خلع«:

بسم الله الرحمن الرحيم. اللهم انا نسzzتعينك ونسzzتغفرك. ونثzzني عليzzك والنكفzzرك.ونخلع ونترك من يفجرك;

به نام خداوند بخشنده مهربان. خدايا! فقط از تو يارى و آمzzرزش مىخzzواهيم. تzzو را سپاس مىگوييم و بر تو كفر نمىورزيم. و كسانى را كه گنzzاه كننzzد رد نمzzوده و تzzرك

مىكنيم.

سوره »حفد«:

بسم الله الرحمن الرحيم. اللهم اياك نعبد. ولك نصلي ونسجد. واليك نسعى ونحفد.نخشى عذابك. ونرجو رحمتك. ان عذابك بالكفار ملحق;

بهنام خداوند بخشنده مهربان. خدايا! فقط تو را مىپرسzzتيم. و فقzzط بzzراى تzzو نمzzاز مىخوانيم و بzzه سzzجده مىرويم. و تنهzzا بzzه سzzوى تzzو قzzدم برداشzzته و مىشzzتابيم. از

عذابت مىترسيم. و به رحمتت اميدواريم. قطعا عذاب تو بهكافران خواهد رسيد.

سوره باشد.116بنابراين بايد جمع سورههاى مصحف ابى

جالل الدين سيوطى مىگويد:

سوره است، زيرا دو سوره »فيل« و»قzzريش«115تعداد سورهها در مصحف ابى را ابى، يك سzzوره بzzه حسzzاب مىآورده اسzzت. سzzخاوى در جمzzالالقراء نzzيز از امzzام

( .51صادق)ع( و ابونهيك، اتحاد اين دو سوره را نقل كردهاست )

آنچه سيوطى نقل كرده است صحيح است. در احاديث، اهzzل بيت: اين دوسzzوره را يك سوره دانستهاند كه در نماز الزم است باهم قراءت شوند; چنان كه در مورد دو

( امzzا چzzنين52سوره »ضحى« و »الم نشرح« نيز همين دستور وارد شده اسzzت. ) سzzوره115اعتقادى هرگز سبب نمىگzzردد، شzzماره سzzورهها را در مصzzحف »ابى«

سzzوره عقيzzده112بدانيم; زيرا در اين صورت بايد ملتزم شzzويم كzzه اهzzل بيت بzzه دارند. اشتباه سيوطى از اينجا ناشى شده است كzه ميzان بتسzورهها در مصzzحف و قراءت آنها در نماز، خلzzط نمzوده اسzت. در تعzداد و ثبتسzورهها هيچ اختالفى ميzان شzzيعه و سzzنى وجzzود نzzدارد. اختالف تنهzzا در وجzzوب قzzراءت سzzورههاى »فيzzل« و »قريش« )وحدت در قراءت( و »ضحى« و »الم نشرح« )وحدت در قراءت( است. همين اشتباه را بعضzzى ديگzzر نzzيز بzzه پzzيروى از سzzيوطى مzzرتكب شzzدهاند و تعzzداد

( .53سوره دانستهاند )115سورههاى مصحف ابى را

در التمهيzzد گفتzzه شدهاسzzت كzzه در مصzzحف ابى بن كعب ميzzان دو سzzوره فيzzل و قzzريش، بسzzمله وجzzود نداشzzته اسzzت. اين مطلب در هيچ يzzك از دو ماخzzذ اصzzلى )فهرست ابن نديم و االتقان( كzzه سzzورههاى مصzzحف ابى را ذكzzر نمودهانzzد، وجzzود ندارد. البته شيخ طبرسى در مجمع البيان به اين مطلب بدون ارائه مzzدركى اشzzاره كرده است. همين اشتباه موجب شده تzzا در جzzدول تzzرتيب سzzورهها در التمهيzzد دو

سوره »فيل« و »قريش« به دنبال يكديگر به عنوان سورههاى صد و ششzzم و صzzد و هفتم قرارگيرند; در حالى كه در فهرست ابن نديم و االتقان ميzzان اين دو سzzوره،

( .54سورههاى ديگرى فاصله ايجاد كردهاند )

از اختالف در شماره سورهها كه بگذريم، سخن در علت وجود اين دو سوره )خلع و حفد( در مصحف »ابى« فراوان است. اكثر تاريخ قرآن نويسان معتقدنzzد كzzه اينهzzا، دعاهايى بودهاند كه در قنوت خوانده مىشدند. محمدبن نصر مروزى در كتاب صلوة از ابىبن كعب حكايت نموده كه او در قنوت نماز خود اين دو سوره را مىخوانzzد و در

( اخبار ديگzzرى نzzيز وجzzود دارد كzzه پيzzامبر55مصحف خويش نيز آنها را مىنوشت. ) اكرم)ص( اين دعاها را در قنوت مىخوانده است. ابى بzzراى آن كzzه فرامzzوش نكنzzد اين دو دعzzzا را در مصzzzحفش نوشتهاسzzzت; امzzzا كسzzzانى كzzzه پس از او آمدهانzzzد

( .56گمانكردهاند كه جزو مصحف او بوده است )

. در مصحف ابى، اختالف قراءاتى ديده شده كه ناشى از تاثير لهجه بzzوده اسzzت;4 ( را به پيروى از لهجه حجzzازى، فzzك ادغzzام مىكzzرد و57مثال او آيه اليضركم كيدهم )

مىگفت: اليضرركم كيدهم و يا بعثر را بحثر و انا اعطيناك، انا انطيناك تلفظ مىنمzzود(58. )

. گzzاهى ابى بن كعب در آيzzات، كلمzzات مzzترادف بzzه كzzار مىبرده اسzzت; مثال در5 ( مىگفته: مضوا فيه و يا به59والالضالين مىگفته: غيرالضالين و به جاى مشوا فيه )

( .61( ، من هبنا مىخوانده است )60جاى منبعثنا من مرقدنا )

مصحف عبد الله بن مسعود

ابن نديم در فهرست و سيوطى در االتقان، هر يك فهرسzتى از سzورههاى مصzحف ( . سيوطى تzzرتيب سzzورههاى اين مصzzحف را62عبدالله بن مسعود ذكر كردهاند )

به صورت دستهبندى آنهzzا بzzه سzzورههاى طzzول )طzzوال(، مئzzون، مثzzانى، حzzواميم و مفصل ذكر نموده است. در مقايسzzه ميzzان اين دو ماخzzذ تzzرتيب سzzورهها در گzzروه

سورههاى »طول« و »مئون« با مختصر تفاوتى، شبيه يكديگرند.

سورههاى طوال: بقره، نساء، آل عمران، اعراف، انعام، مائده و يونس.

سورههاى مئون: براءة، نحل، هود، يوسف، كهف، بنىاسرائيل، انبياء، طه، مؤمنzzون،شعراء و صافات.

سورههاى مثانى: احزاب، حج، قصص، طس، النمل، نzzور، انفzzال، مzzريم، عنكبzzوت، روم، يس، فرقان، حجzzر، رعzzد، سzzبا، مالئكzzه، ابzzراهيم، ص، الzzذين كفzzروا )قتzzال(،

لقمان وزمر.

سورههاى حواميم: حم المؤمن، زخرف، سجده، حم عسق، احقاف، جاثيه ودخzzان )63. )

سورههاى ممتحنات: انا فتحنا لك، حشر، سجده، طالق، ن و القلم، حجرات، تبارك، تغابن، اذا جاءك المنافقون، جمعه، صف، قل اوحى، انا ارسلنا، مجادله، ممتحنه و يا

ايها النبى لم تحرم.

سzzورههاى مفصzzل: آغzzاز اين سzzورهها در مصzzحف عبzzد اللzzه بن مسzzعود سzzوره( .64»الرحمن« و پايان آنها دو سوره »قل هو الله احد« و »انشراح« بوده است )

سورههايى كه در نقل االتقان وجود ندارند، عبارتند از: فاتحه، ق، حديد، حاقه، فلzzقو ناس.

سورههايى كه در نقل الفهرست وجود ندارند، عبارتند از: فاتحه، حجر، كهzzف، طzzه،نمل، شورى، زلزله، فلق و ناس.

ابن نديم مىگويد:

مصاحف متعددى را ديدم كه نويسندگان آن، آنها را به ابن مسzzعود نسzzبت دادهانzzد. ولى حتى در ميان آنها دو مصحف باهم متفق نبودند و غالب آنها در برگهايى بود كه اصالحات زيادى شدهبودند. مصحفى را كه دويستسال پيش نوشzzته شzzده بzzود و در آن سوره فاتحة الكتاب وجzzود داشzzت، ديzzدم. ]ازبيzzان اقzzوال متعzzدد[ نظzzر فضzzلبن شاذان را كه يكى از پيشوايان در قرآن و روايات است، نقلكرده از مشاهدات خzzود

( .65صرف نظر نمودم )

ويژگىهاى مصحف ابن مسعود

. درمصحف عبد اللzzه بن مسzعود، براسzاس هzر دو ماخzذ موجzود، سzوره انفzال،1 بيستمين سوره و در گروه »مثانى« جاى داده شده است; در حzالى كzه اين سzzوره

در مصحف ابى بن كعب، قبل از »توبه« و اولين سوره از گروه »مئون« است.

.مصحف ابن مسzzعود تقريبzzا، براسzzاس طzzول سzzورهها - جzzز در گzzروه حzzواميم -2تنظيم شده است.

. مصحف ابن مسعود، فاقد سzzوره فاتحzzة الكتzzاب و دو سzzوره »معzzوذتين« بzzوده3 است. ابن سيرين گفته است: »عبد الله بن مسعود »معzzوذتين« و »فاتحzzةالكتاب«

( . عzzدم ثبت »فاتحzzة الكتzzاب« در مصzzحف بzzه66را در مصحف خود نمىنوشzzت« ) خاطر عدم اعتقاد به سوره بودن آن نبودهاست; بلكه چون نگارش قرآن بzzه خzzاطر حفظ و صيانتسورههايش بوده، در مورد فاتحة الكتاب - كه مسلمانان همواره آن را

در نمازهايشان مىخوانند - هيچ نگرانى وجود نداشته است.

اما در مورد سورههاى »فلق و ناس« اعتقاد ابن مسعود اين بوده است كه اين دو، حرزى هستند كه براى دفع سحر يا چشم زخم به كار مىروند. در روايتى آمده است

( .67كه: پيامبر از سحر يهود به اين دو سوره پناه مىبرده است )

. صاحب اقناع گفته است كه در مصحف ابن مسعود »بسzzمله« در ابتzzداى سzzوره4( .68»براءة« وجود داشته است )

. در مصحف عبدالله بن مسعود، تبديل يك كلمه قرآن به كلمه مرادف با آن مجاز5بوده است. عون بن عبد الله مىگويد:

سzzوره دخzzان را تالوت نمzzود:44 و 43ابن مسعود در تعليم قراءت به مردى آيات ان شجرت الزقوم × طعام االثيم. آرى! درخت زقوم، خوراك گناهپيشzzه اسzzت. آن مرد گفت: طعام اليتيم. ابن مسعود مجددا آيه را قراءت نمود. ولى زبان آن مرد به تلفظ »اثيم« آشنا نبود. عبدالله بن مسعود به او گفت: آيا مىتzzوانى بگzzويى »طعzzام

(69الفاجر«؟ آن مرد پاسخ داد: آرى. ابنمسعود گفت: همين طور بخوان! )

( المنفzzوش قzzراءت مىكردهاسzzت. زيzzرا معنzzاى »عهن« همzzان70را كالصzzوف )»صوف« )پشم( است.

. در برخى از موارد، تقديم و تاخير بعضى از كلمات از مصzzحف او گzzزارش شzzده6 است. به عنوان مثال در حالى كه قاريان آيه كذلك يطبع اللzzه على كzzل قلب متكzzبر جبار را به همين صورت قراءت نمودهاند، ابن مسzzعود، على قلب كzzل متكzzبر جبzzار

( .71قراءت نموده است )

. در مصحف ابن مسعود بعضى از زوايد تفسيرى نيز وجود داشzzته اسzzت. مثال در7( .72 از سوره هود عبارت وهوقاعد را به وامراته قائمة افزوده است )71آيه

. مقدار زيادى از اختالف قzzراءات، كzzه از ابن مسzzعود نقzzل كردهانzzد، مربzzوط بzzه8 تلفظ كلمه و لهجهاى بود كه او به كzار مىبرده اسzzت; مثال گzاهى »حzاء« را »عين« تلفظ مىكرده و به جاى »حzتى«، »عzتى« مىخواندهاسzzت، »عميzzق« را »معيzzق« و

( .73»كافور« را »قافور« و »بقر« را »باقر« تلفظ مىكرده است )

اين بود نمايى از مصاحف دو تن از بزرگان صحابه. مصاحف ساير صحابه تقريبzzا دردستهبندى سورهها، مشابه يكديگرند.

در ميان صحابه افرادى هم بودهاند كه تنظيم مصحف خود را براساس ترتيب نزول قzzرار داده بودنzzد. شهرسzzتانى در مقدمzzه تفسzzيرش، تzzرتيب مصzzحف ابن عبzzاس، شاگرد على بن ابى طالب)ع( را چنين ذكر مىكنzzد: اقzzرا، ن، مزمzzل، مzzدثر، فاتحzzه،

تبتيدا، كورت، اعلى، الليل... الناس.

شهرستانى در مورد امام صادق)ع( نيز مصحفى را بدين تzzرتيب نقzzل كzzرده اسzzت: اقرا، ن، مزمل، مzzدثر، تبت، كzzورت، اعلى، ليzzل، فجzzر، ضzzحى، الم نشzzرح، عصzzر،

( .74عاديات، كوثر، تكاثر... توبه و مائده )


. اصطالح »جمع« در مورد قرآن به چهار معنzzا بzzه كzzار رفتهاسzzت كzه عبارتنzzد از:1 حفظ، كتابت آيات در سورهها قبل از رحلت، تدوين مصحف و جمع قراءتهzا )توحيzد

مصاحف(.

. اختالف نظر درباره جمع قرآن تنها در معناى سوم، يعzzنى تzzدوين مصzzحف وجzzود2دارد.

. بzzه داليzzل فzzراوانى، جمعآورى قzzرآن بzzه صzzورت »مصzzحف« پس از رحلت و در3 زمان خليفه اول بهدست زيد بن ثابت انجام گرفتzzه اسzzت. بخش عمzzده اين داليzzل،

اسناد و مدارك تاريخى جمع قرآن است.

. جمعآورى قرآن به صورت »مصحف« قبل از رحلت صورت نگرفته است; زيرا:4

الف( تدريجى بودن نزول و استمرار آن تا آخرين روزهzzاى حيzzات پيzzامبر اكzzرم)ص(مانع از اقدام بهچنين كارى بوده است.

ب( در روايات فراوانى از شيعه و سzzنى نقzzل گرديzzده كzzه پيzzامبر خzzود بzzه على)ع( وصيت فرموده است كه پس از او قرآن را جمعآورى نمايد و على)ع( نيز به وصيت

آن حضرت عمل كرده است.

ج( مصحف على)ع( به ترتيب نزول سورهها بوده است و اگzzر قzzرآن قبzzل از رحلت به همين صورت كنونى بهدست پيامبر به صورت مصحف در آمده بzzود، على)ع( بzzر

خالف مصحف پيامبر، مصحف خود را تنظيم نمىفرمود.

د( اختالفzzzاتى كzzzه درنظم و چينش سzzzورهها در ميzzzان مصzzzاحف اصzzzحاب وجzzzودداشتهاست، دليلى بر عدم تنظيم مصحف قبل از رحلت است.

. يكى از عوامل مهم جمعآورى قرآن به صورت مصحف در زمzzان خالفت ابzzوبكر،5جنگ يمامه و كشته شدن حداقل هفتاد تن از حافظان قرآن بوده است.

. معتقدان تدوين مصحف قبل از رحلت، به مجموعهاى از امzzور اسzzتناد نمودهانzzد6كه هيچ يك از آنها مفيد يقين و بىخدشه نيستند.

. ابى بن كعب و عبد الله بن مسzzعود، دو تن از حافظzzان، قاريzzان و پيشzzگامان در7 كتابت وحى، تعليم قرآن، تفسير، حديث و فقzzه مىباشzzند. در همzzه صzzحنهها در كنzzار پيامبر)ص( و وفادار به اهلبيت: بودهاند. مصاحف اين دو تن در ميzzان مسzzلمانان ازجايگzzzzzzzzzzzzzاهى عzzzzzzzzzzzzzالى برخzzzzzzzzzzzzzوردار بzzzzzzzzzzzzzوده اسzzzzzzzzzzzzzت.

. هر يzzك از مصzzحف ابى بن كعب و عبzzد اللzzه بن مسzzعود ويژگىهzzا و خصوصzzياتى8 داشتهاند و در يك توصيف كلى مىتوان تقسيمبندى آنها را براساس گروه سzzورههاى

طول، مئون، مثانى، حواميم، ممتحنات و مفصالت دانست.

پىنوشتها

.239، ص1. ر.ك: مناهل العرفان، ج1

.219. سيد محمد باقر حجتى، تاريخ قرآن، ص2

.120، ص12; الميزان، ج181، ص1. االتقان، ج3


.189، ص1; االتقان، ج330. همان، ص5

.250، ص1; مناهل العرفان، ج185، ص1; االتقان، ج332، ص1. البرهان، ج6

.18، ص1. آالء الرحمن، ج7

، ص1; التمهيzzد، ج247، ص1; مناهzzل العرفzzان، ج329، ص1. ر.ك: البرهzzان، ج8287.

به بعد.40، ص89; و ر.ك: بحار االنوار، ج18، ص1. آالء الرحمن، ج9

.128، ص12. الميزان، ج 10

.120. همان، ص11


.301 - 299. ر.ك: راميار، تاريخ قرآن، ص13

. در مورد شخصيت »زيد بن ثابت« در فصل چهارم سخن خواهيم گفت.14

;326، ص1; البرهzzان، ج581 و 580، باب جمع القzzرآن، ص6. صحيح بخارى، ج15 ; البيzzان،119، ص12; الميزان، ج251، ص1; مناهلالعرفان، ج182، ص1االتقان، ج

.258ص


.118، ص12. الميزان، ج17

.252، ص1; مناهل العرفان، ج184، ص1. االتقان، ج18

.257. ر.ك: البيان، ص19


.581، ص6. صحيح بخارى، ج21

;187، ص1; االتقzzان، ج328، ص1; البرهzzان، ج581، ص6. صzzحيح بخzzارى، ج22.77، ص89بحاراالنوار، ج

.301، ص1; التمهيد، ج328، ص1. حاشيه البرهان، ج23

.249 - 240. ر.ك: البيان، ص24


.124، ص12. الميزان، ج26

.285، ص1. ر.ك: التمهيد فى علوم القرآن، ج27

.328 و 327. تاريخ قرآن، ص28

.586، ص6; ر.ك: صحيح بخارى، ج269. البيان، ص29

.285; دكتر راميار، تاريخ قرآن، ص270. البيان، ص30


.253. البيان، ص32

.86 - 83. ر.ك: حقائق هامة حول القرآن الكريم، ص 33

.9 و 8، ص1. تفسير نمونه، ج34


.120، ص12; الميزان، ج181، ص1; االتقان، ج331، ص1. البرهان، ج36

.120، ص12. الميزان، ج37


.253، ص1; مناهل العرفان، ج183، ص1; االتقان، ج333، ص1. البرهان، ج39

.581، ص6. صحيح بخارى، ج40


.337.دكتر راميار، تاريخ قرآن، ص42

. ابى بن كعب: ابى بن كعب بن قيس بن عبيد بن زيد از تيره بنىنجzzار انصzzار، از43 اصحاب پيامبر)ص( و از كاتبان وحى است كه در قراءت و گzzردآورى و تعليم قzzرآن و همچzzنين در تفسzzير وفقzzه مقzzام وااليى داشzzت. در پارهاى از روايzzات آمzzده كzzه پيامبر)ص( او را بzzا كنيzه »ابوالمنzzذر« مىخوانzzده اسzzت. نzzيز روايتشzzده كzه رسzzول اكرم)ص( او را »سيد االنصار« لقب داد و هنوز زنده بود كه مسلمانان او را »سzzيد المسلمين« خواندند. در جاهليت به روزگارانى كه كمتر كسى در ميان عرب نوشتن مىدانست، ابى، كتابت را فرا گرفته بود. نخستين مطلبى كzzه از او در دوران اسzzالم مىدانيم، شركت در عقبzzه دوم در زمzzره هفتzzاد تن از انصzzار و بيعت بzzا پيzzامبر)ص( است. او در غزوات بدر و احد و خندق و ديگر مشzzاهد همzzراه پيzzامبر)ص( بzzود. وى عالوه بzzzر كتzzzابت وحى، دبzzzيرى پيzzzامبر را نzzzيز عهدهدار بzzzود. پس از درگذشzzzت پيامبر)ص( بر پايه منابع شيعى، ابى بن كعب يكى از دوازده تنى بود كه در موضzzوع جانشينى پيامبر)ص( زبان به اعتراض گشودند. ابى و علوم قرآنى: در روايت آمzzده است كه تمامى قرآن را بر آن حضرت عرضه نمود، و بنا بر حديثى مشzzهور يكى از چهارتنى است كه پيzzامبر)ص( فراگzzرفتن قzzرآن را از آنzzان توصzzيه كzzرده اسzzت. در حديثى ديگر ابى بن كعب، آگzzاهترين فzzرد امت بzzه قzzراءت دانسzzته شzzده اسzzت. از بzzرخى روايzzات كهن برمىآيzzد كzzه سzzابقه رواج قzzراءت ابى بzzه دوره پيش از تzzدوين مصحف عثمانى باز مىگردد و اين قzzراءت در آن دوره يكى از چنzzد قzzراءت متzzداول بzzzوده اسzzzت. پس از تzzzدوين مصzzzحف عثمzzzانى، كzzzه ابى بن كعب، خzzzود يكى از دستاندركاران آن بzود، قzراءت ابى همچنzان مzورد توجzه بzود و نسzل بzه نسzل بzه آيندگان منتقل شد و پايه اصلى قراءاتى قرار گرفت كه در سدههاى بعد بzzه عنzzوان قراءاتى معتبر شناخته مىشد. از ميان قراءات سبع، قراءات حجازى نzzافع و ابنكثzzير و قzzراءت بصzzرى ابzzوعمرو بن عالء، كzzه صzzبغهاى حجzzازى داشzzت، تzzا حzzد زيzzادى

براساس قzzراءت ابى اسzzت. در قzzراءت كzzوفى نzzيز تzzاثير ابى بن كعب بzzر قzzراءت تصzzريح7عاصم و كسائى قابل مالحظه اسzzت. در روايzzتى بzzه نقzzل از امzzام صzzادق

شده كه قراءت ابى بن كعب مورد تاييد اهل بيت بوده اسzzت. در زمzzان عثمzzان بzzه هنگام گردآورى و تدوين مصحف عثمانى، ابى بن كعب و زيد بن ثابت برجسzzتهترين اعضاى هيات دوازده نفرى دست انzzدركار اين تzzدوين بودنzzد. در يكى از قzzديمىترين گزارشها آمده است كه گروهى از عراقيzzان بzzه نzzزد محمzzد فرزنzzد ابى آمzzده، از او مصحف پدرش را طلب كردند و محمzzد بzzدون انكzzار وجzود چzنين مصzzحفى، اظهzار داشت كه عثمان آن را گرفتهاست. در نيمzzه دوم سzzده نخسzzت هجzzرى، محمzzد بن كعب قرظى نسخهاى از مصzzحف ابى را ديzzده بzzود كzzه تفzzاوت قابzzل مالحظهاى بzzا مصحف عثمانى نداشته است. از مسzzتدرك حzzاكم نيشzzابورى بzzر مىآيzzد كzzه ابى بzzه هنگzzام آغzzاز اعzzتراض مzzردم بzzر عثمzzان زنzzده بzzود و پيش از كشzzته شzzدن عثمzzان

(465 - 463، ص6درگذشته است.)دائرة المعارف بزرگ اسالمى، ج

. عبد الله بن مسzzعود: عبداللzzه بن مسzzعود بن غافzzل بن حzzبيب از قبيلzzه هzzذيل44 است. مادرش »ام عبد« بود و از اين رو به او كنيه »ابنامعبzzد« دادهانzzد. بzzه روايت ابونعيم اصفهانى، ششمين كسى است كه ايمان آورد. جليل القzzدر، عظيمالشzzان و بزرگ منزلت بود. خادم پيامبر و صاحب سر او و در سفر و حضر پيوسته در خدمت پيامبر بود. وى ذوالهجرتين است; يعنى يك بار به حبشه و بار ديگر به مدينه هجzzرت كرد. در همه غزوات رسولخدا حاضر بود. او از حافظان قرآن و فقهzzاى صzzحابه بzzه شمار مىآمد. عمر روزى به او نظر انداخت و گفت: »گنجينهاى پر از دانش است«. پس از رحلت پيامبر، متولى بيت المzzال كوفzzه گشzzت و در دوره خالفت عثمzzان بzzه مدينه رفت. از كسانى بود كه بر جنازه ابوذر حاضر گشzت و مباشzzرت بzه تجهzيز و تدفين او نمود. وى را در رديف عمzzار و سzzلمان و ابzzاذر و مقzzداد و ابى بن كعب از معروفين بzzه واليت اهلبيت دانسzzتهاند. گzzزارش كردهانzzد كzzه او هفتzzاد سzzوره را از دهان پيامبر فراگرفته است. گفتهاند كسى در پاكدامنى، فضل، ايمان و مدح پيzzامبر

هجرت درگذشzzت و در بقيzzع دفن گرديzzد.در32از او، شكى نداشته است. به سال دوره تدوين مصحف عثمانى، ميان عبدالله بن مسعود و عثمان، نزاع و درگzzيرى رخ

،1داد كه در فصل چهارم به آن اشارهاى خzzواهيم كzzرد. )ر.ك: الكzzنى و االلقzzاب، ج(354; دكتر راميار، تاريخ قرآن، ص137، ص4; اعالم زركلى، ج470 و 216ص

.202 و 201، ص1. االتقان، ج45

.30 و 29. الفهرست، ص46

.144 - 141. ر.ك: تاريخ القرآن، ص47

.345. تاريخ قرآن، ص48

.347. همان، ص49

.331 و 325، ص1. التمهيد، ج50



.323، ص1; التمهيد، ج347. ر.ك: دكتر راميار، تاريخ القرآن، ص53

.331، ص1. ر.ك: التمهيد فى علوم القرآن، ج54


.350. راميار، تاريخ قرآن، ص56

.120( آيه 3. آل عمران )57


.20( آيه 2. بقره )59

.52( آيه 36. يس )60

. همانجا.61

.203 و 202، ص1; االتقان، ج29. ر.ك: الفهرست، ص62

. در فهرست ابن نديم سوره »شورى« از قلم افتاده است.63

. در وجه تسميه گروههاى ششگانه به اختصار مىتوان چنين توضيح داد: »السzzبع64 الطول«: چون هفتسوره بلند و بزرگ قرآن كريمند. »مئون«: سورههايى هستند كه بيش از صد آيه دارند. »مثانى«: از ريشه »ثنى« به معناى ميzzل اسzzت، سzzورههايى هستند كه از جهت بزرگى و حجم آيات، به دنبال سورههاى »مئون« قرار مىگيرنzzد. بعضى ريشه آن را از »تثنيه« گرفتهاند و علت نامگذارى را آن دانستهاند كzzه تكzzرار قراءت در سورههاى »مثانى«، بيش از سورههاى »طول« و »مئون« است. اطالق »حواميم« به گروهى از سورهها نيز از آن جهت است كه با »حم« شروع مىگردند. علت انتخاب عنوان »ممتحنات« بzzراى گzzروهى ديگzzر ازبzzاب تغليب صzzورت گرفتzzه است و سرانجام، سورههاى كوچكتر قرآن را از آن جهت كه قطع و فصل ميان اين

سوره با »بسمله« زياد است، مفصالت ناميدهاند.

.29. الفهرست، ص66 و 65



.149. همان، ص69

.5( آيه 101. قارعه )70


.362. راميار، تاريخ قرآن، ص72

.361. همان، ص73

.79 - 77. زنجانى، تاريخ القرآن، ص 74

فصل چهارم: جمعآورى خليفه سوم

الف( انگيزه يكى كردن مصاحف

دانستيم كه پس از رحلت پيامبر اكرم)ص(، جمعآورى قرآن بzzه صzzورت رسzzمى بzzه دستور خليفه اول و به همت زيدبن ثzzابت صzzورت گzzرفت. پيش از آن، على)ع( نzzيز كه از همه به قرآن آشناتر بود، مصحفى را تدوين نمود. بزرگانى از صzzحابه نzzيز بzzه جمع »مصzzحف« همت گماردنzzد و آنzzان كzzه از مzzوقعيت ممتzzازى برخzzوردار بودنzzد، مصاحفشان به سرعت مورد توجه مسلمانان قرارگرفت. بzzدين تzzرتيب، مzzردم هzzر منطقه، مصحفى را كه يكى از صحابه سامان دادهبود، قzzراءت مىكردنzzد. گسzzترش فتوحات اسالمى در دههدوم و سوم هجرى و گرايش روز افزون به اسzzالم و عالقzzه زايدالوصفى كه به كتاب دينشان )قرآن( داشتند، سبب شد تا آنها كه سواد كتابت و نگارش داشتند، به اندازه توان و امكانات خzzويش، بzzه كتzzابت قzzرآن همت كzzرده از مصحفهاى معروف و موجود در هر منطقه، استنساخ نمايند. گرچه مردم شzzهرهايى مثل كوفه، شام و بصره به ترتيب از مصاحف عبدالله بن مسzzعود و ابى بن كعب و ابو موسى اشعرى پيروى مىنمودند، اما در همين شهرها نzzيز در اثzzر مzzرور زمzzان و

نياز به حفظ و قراءت قرآن، مصاحف فراوانى استنساخ گرديد.

خط و كتابت در مراحل اوليه خود بسيار ابتدايى و ناقص بود به گونهاى كه خوانzzدن قرآن از روى »مصحف« بدون اعتماد به حافظه امرى غيرممكن مىنمود. چنzzان كzzه در فصzzل پنجم همين بخش خzzواهيم ديzzد، خzzط از هرگونzzه نقطzzه، اعzzراب و عاليم مشخصه، خالى بود. آنچه در زمان ابوبكر انجام شد، گرچه گامى مهم در راه حفظ و صzzيانت از قzzرآن بهشzzمار مىآمzzد، امzzا ظهzzور و بzzروز اختالف قراءتهzzا در ميzzان مسلمانان اجتنابناپذير بود و هرچه زمان بيشتر سپرى مىگرديد، دامنه اختالفات نzzيز

گستردهتر مىشد.

در منابع تاريخى مواردى متعدد از وقوع اختالف ميان مسzzلمانان در قzzراءت قzzرآن، گزارش شده و گفتهاند كه اين اختالفات سبب گرديzzد تzzا بzzراى حzzل آن، بعضzzى بzzه

چارهجويى بپردازند.

بخارى در صحيح خود از انس بن مالك روايتى نقل كرده اسzzت كzzه مzzورد اسzzتناد وتوجه تاريخ قرآن نويسان قرار گرفته است.

( كzzه در جنzzگ ارمينيzzه )ارمنسzzتان( و آذربايجzzان بzzه همzzراه1انس مىگويد: حذيفه ) سپاهيان شامى و عراقى شركت داشت، در گيرودار جنگ، اختالف سzzپاه اسzzالم در قراءت قرآن را مشاهده نمود و سخت به وحشت افتاد. وقتى نزد عثمzzان برگشzzت به او چنين گفت: اى امير مؤمنان! امت اسالم را قبل از آن كه در كتاب دينى خzzود

( .2مانند يهود و نصارا اختالف نمايند، درياب... )

براساس نقلى ديگر، حذيفه در بازگشت از جنzzگ، سzzعيد بن عzzاص را در آذربايجzzان ديد و به او گفت: در اين جنگ چيزى از مردم مشاهده كردم كه اگzzر بzzه حzzال خzzود رها شوند، در قرآن اختالف خواهند نمود و در نتيجه به قzzرآن هرگzzز عمzzل نخواهنzzد كرد. سعيد پرسيد: چطور؟ وى پاسخ داد: مردم »حمص« را ديدم كه ادعا مىكردنzzد چون قراءت را از مقداد گرفتهاند، قzzراءت آنهzzا از بقيzzه بهzzتر اسzzت. دمشzzقيان هم قراءت خود را برتر مىدانستند. كوفيان نيز همين ادعا را داشتند و مىگفتند: ما قرآن را از »ابن مسعود« آموختهايم. بصريان مىگفتنzzد: مzzا از ابوموسzzى فzzرا گرفتهايم و مصحف او را لبzzاب القلzzوب مىناميدنzzد. وقzzتى حذيفzzه و سzzعيد بن عzzاص بzzه كوفzzه

( حذيفه مردم را آگzاه كzرد. صzحابه پيzامبر)ص( در كوفzه و بسzيارى از3رسيدند، ) تابعان با او موافقت نمودند. اما پيروان ابن مسعود كه در كوفه به قراءت او قzzرآن مىخواندند به مخالفت برخاستند. حذيفه، غضبناك به مدينه نزد عثمان آمzد وآنچzه را ديده بود به او خبر داد و با جمالتى تند و پرحرارت چنين گفت: »من آشكارا هشدار

( .4مىدهم! امت اسالم را دريابيد« )

دامنه اختالفات به آن جا رسيده بود كzzه حzzتى در مركzzز خالفتيعzzنى مدينzzه، معلمzzانقرآن، شاگردان خود را به صورتهاى مختلف تعليم قرآن مىدادند:

انس بن مالك گويد: در دوره خالفت عثمان مردم چنzzان گرفتzzار اختالف در قzzراءت گرديدند كه شاگردان و معلمان به نزاع با يكديگر برخاسzzتند )درگzzيرى شzzاگردان بzzا شاگردان و معلمان با يكديگر(. گزارش اين وقايع به عثمzzان رسzzيد و او خطzzاب بzzه مردم گفت: شما مردم مدينzzه كzzه نزديzzك من هسzzتيد يكzzديگر را تكzzذيب و قzzراءت

ديگرى را تخطئzه مىكنيzد، پس آنzان كzه از مzا دورنzد بيش از شzما گرفتzzار تكzzذيب يكديگر و اشتباهند. اى پيروان پيامبر)ص(! گردهم آييzzد و مصzzحفى )امzzام( را بzzراى

( .5مردم بنويسيد... )

اين چنين بود كه زمينههاى اقدام عثمان براى يكى كردن )توحيد( مصzzاحف بهوجzzودآمد.

ب( تشكيل گروه توحيد مصاحف

پيشنهاد مبتكرانه يكى كردن قراءات مصاحف، از سوى حذيفه بود. بنا بzzه نقلى كzzه گذشت او حتى قبل از آمدن به مدينzzه، نيتخzzويش را در كوفzzه بzzا صzzحابه پيzzامبر در ميان گذاشته بود و همگى جز »ابن مسعود« آن را تاييد نموده بودند. عثمان نيز بzzر ضرورت چنين اقدامى واقف گشته بود. امzzا اين كzzار بzzراى او سzzهل و آسzzان نبzzود; زيرا الزمه آن جمعآورى تمام مصحفها از جمله مصاحف بزرگان صحابه بzzود. از اين رو عثمان، صحابه را به مشورت فراخواند و آنان همگى بر ضرورت چنين كارى - با

همه دشوارىهاى آن - نظر مثبت دادند.

پس از آن كه عثمان تصميم نهايى را گرفت، اولين اقدام او اين بود كzzه نماينzzدهاى بهسوى »حفصه« )دختر عمر و همسر پيامبر( فرستاد و به او پيغام داد تzzا مصzzحف رسمى خليفه اول را كه در خانهاش بود براى استنساخ مصاحف به امانت در اختياراو گذارد و اطمينان داد كه پس از انجام كار »مصحف« را به وى بازخواهد گرداند )

6. )

عثمان كميتهاى مركب از چهار نفر تشكيل داد كzzه عبzzارت بودنzzد از: زيzzد بن ثzzابت، ( و به آنان دسzzتور داد7عبدالله بن زبير، سعيد بن عاص و عبد الرحمن بن حارث، )

كه چون قرآن به زبان قريش نzzازل شدهاسzzت، اگzzر بzzا زيzzد بن ثzzابت )غيرقرشzzى(( .8اختالف پيدا نمودند قرآن را به زبان قريش بنويسند )

از برخى منابع ديگر به دست مىآيد كه اين چهار نفر، هسته اوليه كميتzzه يكى كzzردنقراءتها و توحيد مصاحف بودند، سپس چند تن ديگر به آنان پيوستند.

محمدبن سيرين تاييد مىكند كه عثمzzان دوازده نفzzر از قzzريش و انصzzار را بzراى اين كار گردآورد و آنها مصاحف متعددى نوشتند. اسامى دوازده نفر را دقيقzzا بzه دسzzت ندادهاند. اما بررسى روايات اين اسامى را به دست مىدهد: زيد بن ثابت، سعيد بن عاص، عبدالله بن زبير، عبدالرحمن بن حارث )اعضzzاى اوليzzه(، ابى بن كعب، مالzzك

(9بن ابى عامر، كثير بن افلح، انسبن مالك، عبدالله بن عباس و عبدالله بن عمرو ).

ج( چگونگى و مراحل انجام كار

( . ابن حجر گويد:10 هجرى تشكيل گرديد )25گروه توحيد مصاحف در سال

هجرى اتفاق افتzzاد. بعضzzى از معاصzzران مzzا غفلت25يكى كردن قراءات در سال نموده و گمان كردهاند كه اين كzzار در حzzدود سzzال سzzى هجzzرى انجzzام شدهاسzzت;

( .11بدون آن كه دليلى براى آن ذكر كنند )

نخستين اقدامى كه از سوى گروه و به دستور عثمان انجام گرفت، جمعآورى تمzzام نوشتههاى قرآنى از اطراف و اكناف كشور پهنzzاور اسzzالمى آن روز بzzود. عثمzzان از حفصه دختر عمر نيز خواست تا مصحف جمع شzzده در زمzzان ابzzوبكر را كzzه پس از وى به خليفه دوم و پس از او به دخترش رسيده بود و در خانه او نگهzzدارى مىشzzد، در اختيار گروه »توحيد مصاحف« بگذارد. حفصه حاضر نبود آن را به آسانى تحويzzل دهد و به همين جهت عثمان سوگند خورد به صورت امانتى تحويzzل گرفتzzه و پس از اتمام كار، آن را به وى برگرداند. از منابع برمىآيد كه اين مصحف يكى از مصzzاحفى

بوده كه مورد استناد و مراجعه گروه توحيد مصاحف قرار گرفته است.

در اين مرحله، قرآنها پس از جمعآورى و ارسال به مدينzzه بzzه دسzzتور خليفzzه سzzوم ( و بzzه همين جهت عثمzzان را12سzzوزانده و يzzا در آب جzzوش انداختzzه مىشzzدند )

»حراقالمصاحف« ناميدهاند. بسيارى او را گرچه در اصل اقدام »توحيzzد مصzzاحف«ستودهاند، ولى در زمينه سوزاندن قرآنها شديدا نكوهش نمودهاند.

يكى ديگر از مصحفهاى مورد استناد، مصحف ابىبن كعب بودهاست. ابى، خود جzzزو هشت نفرى بود كه بzzه گzروه اول )چهzار نفzر( پيوسzzت، و حzتى بzه عقيzzده بعضzى رياست گروه دوازده نفره با وى بود. ابوالعاليه در حديثى گفتهاست: »آنها قzzرآن را

(z .13از مصحف »ابى« جمع نمودند. مردانى مىنوشتند و ابى به آنها امال مىكرد« ) گرچه مصحف ابzzوبكر و مصzzحف ابى نقش مهمى را در تzzدوين ايفzzا مىكردنzzد، ولى

گروه از بررسى ساير نوشتههاى قرآنى نيز غافل نبود.

ابوقالبه به نقل از انس بن مالك مىگويد: گروه اگر در مورد آيهاى اختالف مىكردنzد، مىگفتند: اين آيه را رسول خدا)ص( به فالن شخص تعليم داده است; پس كسى بzzه سوى او فرستاده مىشد; در حالى كه در سه فرسzzخى مدينzzه قzzرار داشzzت و بzzه او گفته مىشد: رسول خدا)ص( فالن آيه را چگونzzه بzzه تzzو تعليم داده اسzzت؟ او پاسzzخ

( .14مىداد و كاتبان گروه كه جاى آيه را خالى گذاشته بودند، آن را مىنوشتند )

در نقل ديگرى كه محمد بن سيرين از كثير بن افلح دارد چنين آمده است:

هرگاه در چيزى اختالف مىنمودند، آن را به تاخير مىانداختند. ابنسzzيرين مىگويzzد: بzzه گمانم تاخير بدان جهت بود تا كسى را كه از همه به آخرين عرضه قرآن بzzر پيzzامبر،

( .15نزديكتر بوده بيابند و براساس قول او آيه را بنويسند )

پس از مرحله جمعآورى همه قرآنها و سوزاندن آنها و مرحله كتابت و نگارش قرآن با يك قراءت، قدم بعدى، مقابله نسخههاى قرآنهاى نوشته شدهبود; تا از يكپارچگى

( . البتzzه مىدانيم كzzه خzzط در مرحلzzه16و وحدت قراءت آنها اطمينان به عمل آيد ) ابتدايى خود بود; حzzروف معجمzzه از غzzير معجمzzه تشzzخيص داده نمىشzzدند; نوشzzتن »الف« در وسط كلمه مرسوم نبود; كلمات اعراب نداشتند و به همين جهت بzzا اين

كه گروه دقتخzzود را نمودنzzد، امzzا در رسzzيدن بzzه هzzدفى كzzه داشzzتند چنzzدان توفيzzقنيافتند، و بعدها، دوباره ميان قراءتهاى قرآن اختالف به وجود آمد.

آخرين مرحله، ارسال مصاحف استنساخ شده به منzzاطق و مراكzز مهم آن بzzود. بzا ارسال اين مصاحف كه با هر كدام، يك قارى نيز از سوى خليفه اعزام مىگشzzت تzzا قرآن را بر مردم قzراءت كنzzد، همzه مzردم موظzzف بودنzzد از اين پس تنهzا مطzzابق

.17قzzzzzzراءت مصzzzzzzحف ارسzzzzzzالى، قzzzzzzرآن را قzzzzzzراءت نماينzzzzzzد ) zzz)

د( تعداد مصاحف عثمانى

در اين مورد اقوال متعددى وجود دارد. ابو عمرو دانى در كتاب المقنع مىگويد:

بيشتر دانشمندان عقيده دارند كه عثمان مصاحف را در چهzzار نسzzخه نوشzzت و هzzر يك را به منطقهاى فرستاد; كوفzzه، بصzzره و شzzام و يzzك مصzzحف را نzzزد خzzود نگzzه داشت. بعضى گفتهاند مصاحف، هفت نسخه بوده و عالوه بر مراكز پيش گفتzه، بzه مكzzه و يمن و بحzzرين نzيز فرسzzتاده شzzده اسzzت. ولى قzول اول صzحيحتر اسzzت و

( .18امامان علوم قرآنى بر آن اعتماد دارند )


مشهور آن اسzzت كzzه مصzzاحف عثمzzانى، پنج مصzzحف بzzوده اسzzت. ابن ابى داود از ابوحاتم سجسzتانى نقzل مىكنzد كzه: هفت مصzحف نوشzzته و بzه مكzzه، شzzام، يمن، بحرين، بصره و كوفه فرستاده شد و يك نسخه را عثمzzان در مدينzzه نzzزد خzzود نگzzه

( .19داشت )

يعقوبى در تاريخ خود تعداد مصاحف عثمانى را نه مصzzحف ذكzzر كzzرده كzzه مصzzر و( .20الجزيره نيز به بالد قبلى اضافه شدهاند )

دكتر راميار در بررسى خود پس از نقل اقوال متعدد نتيجzzه مىگzzيرد كzzه سzzه مركzzز مهم اسالمى و نظامى در عصر عثمان، شzzام، كوفzzه و بصzzره بzzود، اين شzzهرها بzzه اضافه دوشهر مكه و مدينه كه از موقعيت ويژهاى برخوردار بودند، داراى مصzzاحف عثمانى بودنzzد. همين مراكzzز بودنzzد كzzه بعzzدها قراءتهzzاى اصzzلى از آنجzzا سرچشzzمه

( در شهرها نيز همين مطلب را تاييzzد مىكنzد: در21گرفت. توزيع قراءتهاى دهگانه ) مدينه: نافع و ابوجعفر; در مكه: ابن كثير; در بصره: ابو عمرو بن عالء و يعقوب; در شام: ابن عامر; در كوفه: عاصzzم، حمzzزه، كسzzائى و خلzzف. بنzzابراين بzzه اين نتيجzzه

( .22مىرسيم كه مصاحف فرستاده شده به اطراف، پنج نسخه بوده است )

از مجموع اين اقوال به دسzzت مىآيzzد كzzه مصzzاحف بzzه نقzzاطى كzzه داراى مركzzزيت بودهاند، فرستاده شده است. عثمان با هر مصحف، يك قارى اعزام نمود تا همه به قراءت او قرآن را بخوانند و در اختالفات به او رجzzوع نماينzzد. مzzردم هzzر منطقzzه از قرآن و مصحف رسzzمى استنسzzاخ مىكردنzzد و مرجzzع نهzايى در مصzzاحف استنسzzاخ شده نيز، همان مصحف موجود در منطقه خودشzzان بzzود. قاريzzانى كzzه بzzا مصzzاحف عثمانى اعزام گرديدنzzد عبارتنzzد از: عبداللzzه بن سzzائب )مصzzحف مكى(، مغzzيرة بن شهاب )مصحف شامى(، ابzzو عبzzدالرحمن سzzلمى)مصzzحف كzzوفى(، عzzامر بن عبzzد القيس )مصحف بصرى(، و قارى مدينه، كه مصحف اصلى و نسخه امzzام در آن جzzا

( .23قرار داشت، زيد بن ثابت بود )

اگر ميان مصzzاحف ارسzzالى بzzه نzzواحى مختلzzف، اختالفى بzzه وجzzود مىآمzzد، مرجzzع، مصحف »امام« بود كه در مدينه، مركز خالفت قرار داشت. به مصzzاحف ديگzzر نzzيز »امzzام« اطالق شدهاسzzت; از آن رو كzzه هzzر يzzك در منطقzzه خzzويش مرجzzع سzzاير

مصاحف استنساخ شده بودهاند.

ه( خصوصيات مصاحف عثمانى

. مصاحف عثمانى از نظر ترتيب سورهها به همان شzzكل مصzzاحف صzzحابه تنظيم1 گشzzتند; يعzzنى دسzzتهبندى كلى سzzورهها نظzzير سzzورههاى طzzول، مئzzون، مثzzانى، ممتحنات و مفصالت در اين مصاحف نيز رعzzايت گرديzzد. تفzzاوت مهم در تنظيم اين سورهها در قرار دادن دو سوره انفال و توبه بود: در مصحف عثمانى اين دو سzzوره به عنوان يك سوره در كنار هم قرار داده شد و به عنوان هفتمين سوره و در دسته

سبع طول قرار گرفت. اين كار در هيچ يك از مصاحف گذشته،سابقه نداشت.

ابن عباس مىگويد: از عثمzzان پرسzzيدم: چzzه چzzيز شzzما را بzzرآن داشzzت كzzه سzzوره »انفال« را كه از »مثانى« و »براءة« را كه از »مئzون« اسzت، كنzzار يكzzديگر قzzرار داده، ميان اين دو »بسمله« ننويسيد و آنها را جزء »سبع طول« قرار دهيد؟ عثمان پاسخ داد: ايامى بر رسول خدا)ص( مىگذشت و سورههايى چند بر آن حضرت نازل مىشد، وقتى چيزى نازل مىشد بعضى از نويسzzندگان را احضzzار مىكzzرد و مىفرمzzود: اين آيzzات را در سzzورهاى كzzه چzzنين خصوصzzياتى دارد، قzzرار دهيzzد. »انفzzال« جzzزء سzورههايى بzود كzه در اوايzل هجzرت در مدينzه نzازل گشzت و »بzراءة« در اواخzر هجرت; ولى داستان اين سوره شبيه داستان آن سوره بود، پيامبر رحلت فرمzzود و براى ما روشن نساخت كه اين سوره جزو آن است. به همين جهت اين دو را كنzzار

( .24يكديگر قرار دادم و »بسمله« ميان آن دو ننوشتم )

اما در صحت اين نقل جاى ترديد وجود دارد، زيرا از آن چنين اسzzتنباط مىگzzردد كzzه عثمان به راى و اجتهzzاد خzzويش »بسzzمله« را در ابتzzداى سzzوره »بzzراءة« نگذاشzzته است، به اين گمان كه »انفال و بzzراءة«، چzون داسzzتانى شzzبيه يكzzديگر دارنzzد، يzك

سوره هستند.

سخن استوار در اين زمينه از آن علىبن ابىطالب)ع( است كzzه وقzzتى همين پرسzzش)علت عدم وجود بسمله در سوره براءة( را ابن عباس از او مىكند، مىفرمايد:

»بسم الله الرحمن الرحيم« امان و رحمت است، و »براءة« سورهاى است كه بzzه( .25شمشير نازل شده و در آن امانى نيست )

. مصاحف عثمانى داراى رسم الخط ابتدايى و از هرگونzzه نقطzzه، اعzzراب و عاليم2 مشخصzzه، خzzالى بzzوده اسzzت. همين امzzر، يكى از علتهzzاى اساسzzى بzzروز اختالف قراءتها پس از توحيد مصاحف بود كه در بخش پنجم كتاب حاضر، بzzه تفصzzيل از آن

سخن خواهيم گفت.

و( سرنوشت مصاحف عثمانى

آيا آثارى از نسخههاى مصاحف عثمانى باقى مانده است؟

تحقيقات فراوانى در اين زمينه صورت گرفتzzه اسzzت. خاورشناسzzانى كzzه در زمينzzه تاريخ قرآن تحقيق نمودهانzzد، نzzيز بررسzzى سرنوشzzت اين مصzzاحف را از نظzzر دور نداشzzتهاند. امzzا واقعيت آن اسzzت كzzه گرچzzه مجموعههzzاى زيzzادى را در مسzzاجد، كتابخانههzzا و موزههzzاى مختلzzف بzzه عنzzوان مصzzاحف عثمzzانى تلقى كردهانzzد، ولى امروزه نمىتوان به وجود چنين مصاحفى به طور قطع نظر داد. از بعضzzى از اقzzوال به دست مىآيد كه برخى از نسخههاى مصحف عثمانى تا قرن ششم و هفتم هجzzرى

وجود داشته است.

ق.( در مسجد جامع كبير دمشق، خزانه مصاحفى را ديده است كzzه614ابن جبير)م مصحف عثمانى، كه به شام فرستاده شده بود، در آن قرار داشت. هzzر روز پس از نماز، خزانه باز مىشد و مردم براى زيارت آن ازدحzzام مىكردنzzد. يzzاقوت حمzzوى هم كه گويا همين نسخه را ديده، مىگويد كه در آن جا مىگفتند اين مصحف به خط خzzود

( .26عثمان است )

ابن كثير نيز در همzzان سzzالها اين مصzzحف را ديzzده و شzzرح بيشzzترى از آن مىدهzzد: مشهورترين مصحف عثمانى امروز در شام بzzه جzzامع دمشzzق، نزديzzك ركن شzzرقى

هجzzرى آن را بzzه518اسzzت. اين نسzzخه سzzابقا در شzzهر طبريzzه بzzوده و در حzzدود دمشق آوردهاند. من آن را ديدم، كتاب گرانقدر بزرگ و ضخيمى بود به خطى نيكzzو

( .27و قوى در برگهايى به گمانم از پوستشتر )

اين مصاحف متاسفانه در فzzراز و نشzzيب زمzzان و بسzzتر حzzوادث، از بين رفتهانzzد وامروزه اثرى از آنها در دست نيست.

ز( توقيفى بودن يا نبودن ترتيب سورهها

طرح اين سؤال در اينجا، فقط مربوط به جمعآورى سوم قرآن، كه توحيد مصzzاحف باشد نيست، بلكه در جمع دوم )جمع خليفه اول( نzzيز مطzzرح اسzzت. همانگونzzه كzzه گفتيم در توحيد مصاحف تzzرتيب سzzورهها تقريبzzا بzzه همzzان شzzكل تzzرتيب مصzzاحف صحابه و مصحف جمعآورى شده در زمان خليفه اول صورت گرفت. اماهمواره اين سؤال مطرح بوده است كه آيا اين تنظيم و ترتيب )چه در جمع دوم و چzzه در جمzzع سوم( توقيفى بودهاست؟ يعنى به همان ترتيبى انجام گرفته كه پيامبر دسzzتور داده

است؟ يا اين كه توقيفى نبوده، بلكه اجتهادى صورت گرفته است؟

پاسzzخ بzzه اين سzzؤال از مبzzاحثى كzzه در زمينzzه جمعآورى قzzرآن داشzzتيم تقريبzzا روشناست. اما عدهاى معتقد بzzه تzzوقيفى بzzودن تzzرتيب سzzورهها هسzzتند. ابzzوجعفر نحاس مىگويد: »تاليف سورهها به همين ترتيب كنzzونى، از رسzzول خzzدا)ص( بzzه مzzا رسيده است.« واثلة بن اسقع از پيامبر نقل كرده كه: اعطيت مكان التوراة، السبع الطول و اعطيت مكان الزبور، المئين و اعطيت مكzzان االنجيzzل، المثzzاني و فضzzلت بالمفصل. اين حzzديث داللت دارد كzzه تzzرتيب سzzورهها از همzzان زمzzان رسzzول خzzدا

( .28گرفته شده است )

بعضى ديگر نيز نظير ابومحمد بن عطيzzه، بيهقى و كرمzzانى همين عقيzzده را دارنzzد. ابن عطيzzه معتقzzد اسzzت، تzzرتيب بسzzيارى از سzzورههاى قzzرآن، در زمzzان رسzzول

( .29خدا)ص( معلوم گشته بود و ترتيب بقيه به امت تفويض گرديد )

ولى همzzه داليzzل و شzzواهد خالف اين نظريzzه را اثبzzات مىكنzzد. سzzيوطى مىگويzzد: ( همzzان گونzzه كzzه در بررسzzى30»مجموع علما عقيده بر اجتهادى بzzودن دارنzzد.« )

مصاحف ابىبن كعب و عبداللzzه بن مسzzعود و مصzzحف عثمzzانى ديzzديم، در همzzه اين مصاحف اختالف چينش در ترتيب سورهها وجود داشته و اگر مساله ترتيب سورهها توقيفى بود، چنين امzzرى اتفzzاق نمىافتzzاد. ابzzو عبداللzzه زنجzzانى بzzا اشzzاره بzzه همين

(31واقعيت مىگويد: »ترتيب سورهها بر خالف ترتيب آيات، اجتهادى بوده است.« )

عالمه طباطبائى در الميزان مىفرمايد:

ترتيب سورهها در جمع زمان ابوبكر و جمع زمzzان عثمzzان، قطعzا بzzا اجتهzzاد صzzحابه صورت گرفته است و يك دليل آن است كه عثمان انفzzال و بzzراءة را بين اعzzراف و يونس قرار داد. دليل ديگر مخzzالفت تzzرتيب مصzzاحف صzzحابه بzzا مصzzحف ابzzوبكر و

( .32عثمان است )

بهترين و محكمترين دليل بر عدم تzzوقيفى بzzودن تzzرتيب سzzورهها، تzzرتيب مصzzحفعلى)ع( است كه بر خالف ساير مصاحف، به ترتيب نزول، تنظيم گشته بود.

ح( نظر ائمه)ع( در برابر جمع دوم و سوم

براى ما شيعيان و پيروان اهل بيت، دانستن موضع پيشوايان دينى در مورد آنچzzه در دهه دوم، سوم و چهارم هجرى در زمينه جمعآورى قرآن از سzzوى دو خليفzzه، يعzzنى ابوبكر و عثمان رخ داده است، مهم و سرنوشتساز است. بنابراين آخرين سؤال دراين فصل اين است كه بدانيم آيا موضع امامان ما، موضعى مثبت بوده استيامنفى؟

با گذرى به مدارك و منابع تzzاريخى مىكوشzzيم تzzا حقيقت را - آن گونzzه كzzه هسzzت -دريابيم.

على)ع( با اين كzه خzودش پيش از آن، قzرآن مجيzد را بzه تzرتيب نzزول، جمعآورى كرده و به جماعت نشان داده و مورد پذيرش واقع نشده بود و در هيچ يzzك از جمzzع اول )جمع دوم در زمzzان ابzzوبكر اسzzت( و جمzzع دوم )جمzzع سzzوم در زمzzان عثمzzان

( او را شركت نداده بودند، با اين حال هيچ گونه مخالفت و مقzzاومتى از33است( ) خود نشان نداد و مصحف داير را پذيرفت و تا زنده بود حتى در زمان خالفتخzzود دم از خالف نزد. همچنين ائمه و اهل بيت، كه جانشينان و فرزندان آن حضرتند، هرگzzز در اعتبار قرآن مجيد، حتى به خواص خود حرفى نزدهانzzد، بلكzzه پيوسzzته در بيانzzات خود، استناد به آن جسته و شيعيان خود را امر كردهاند كه از قراءت مzzردم پzzيروى كنند و به جرات مىتوان گفت كzzه سzzكوت على)ع( بzzا اين كzzه مصzzحف معمzzولى بzzا مصحف او در ترتيب اختالف داشت از اين جهت بوده كzzه در مzzذاق اهلبيت، تفسzzير قرآن به قرآن معتzzبر اسzzت و در اين روش، تzzرتيب سzzورهها و آيzzات مكى و مzzدنى نسبت به مقاصد عاليه قرآن تاثيرى ندارد و در تفسير هر آيzه مجمzzوع آيzات قzzرآنى

( .34بايد در نظر گرفته شود... )

در روايتى، طلحه از على)ع( مىخواهد كه مصzzحفى را كzzه قبال جمعآورى و بهمzzردم عرضzzه نمzzوده بzzود پس از كzzار عثمzzان نzzيز بzzه مzzردم عرضzzه نمايzzد. حضzzرت از پاسخامتناع مىورزد. طلحه اصرار مىكنzzد كzzه اال تظهzzره للنzzاس؟ آيzzا آن مصzzحف را براىمردم آشكار نمىكنى؟ حضرت پاسzzخ مىدهzzد: اى طلحzzه، عمzzدا از پاسzzخ بzzه تzzو امتناع نمودم. به من راجع به آنچه عمر و عثمzzان نوشzzتهاند خzzبر بzzده، آيzzا تمzzام آن قرآناستيا غيرقرآن نيز در آن وجود دارد؟ طلحه پاسخ داد: خير، همهاش قرآناسzzت. حضرت فرمzzود: اگzر آنچzzه را در آن اسzzت اخzذ نموديzzد از آتش رهzايى يافتzzه و بzzه بهشت وارد گشتهايد; زيرا در اين قzzرآن حجت و دليzzل مzzا، بيzzان حzzق مzzا و وجzzوب

( .35اطاعت ماست )

آنچه در اين زمينه گفتيم براى كشف حقيقت كافى است و ديگر حتى نيازى به آنچهاهل سنت نقل كردهاند نيست.

از طرق اهل سنت از سويد بن غفله نقل شدهاست:

على)ع( گفت: در مورد عثمان جز به نيكى سخن نگوييzzد. بzzه خzzدا سzzوگند، دربzzاره مصاحف هيچ كارى را جز در حضور ما انجام نداد. فرمود: راجع به اين قzzراءت چzzه مىگوييد؟ به من خzzبر رسzzيده كzzه بعضzzى بzzه بعضzzى ديگzzر مىگوينzzد: قzzراءت من از قراءت تو بهتر است و اين نزديك كفر است! عرض كرديم: شما چzzه فكzzر مىكنيzzد؟ فرمود: عقيده دارم كه همه مردم بر يك مصzzحف جمzzع گردنzzد و جzzدايى و اختالفى

( .36ميان آنان نباشد. گفتيم: خوب انديشيدهاى )

حارث محاسبى مىگويد: على)ع( گفتهاست: »اگر خليفzzه بzzودم، در مzzورد مصzzاحف ( همzzو در كتzzاب خzzود فهم37همان كارى را انجام مىدادم كه عثمzzان انجzzام داد.« )

السنن از قول على بن ابى طالب)ع( آورده است كه فرمود: رحم اللzzه ابzzوبكر هzzو ( . و همين بيان در االتقان و مناهzzل العرفzzان بzzه اين38اول من جمع بين اللوحين )

( .39صورت آمده: هو اول من جمع كتاب الله )


. پس از گذشتحدود سيزده سzzال از جمعآورى قzzرآن بهدسzzتخليفه اول، بzzار ديگzzر1 قzzرآن جمعآورى گرديzzد. انگzzيزه اين اقzzدام، بzzروز اختالف قراءتهzzاى زيzzاد در ميzzان

مسلمانان بود.

. پيشنهاد يكى كردن قراءتها از سوى »حذيفة بن يمان« به خليفه سzzوم داده شzzد2و پس از مشورت با صحابه پيامبر همگى جز ابن مسعود آن را تاييد نمودند.

. علت مخالفت عبدالله بن مسعود با عثمان، انتخاب افzzرادى بzzود كzzه مسzzؤوليت3تدوين مصاحف عثمانى را بر عهده مىگرفتند.

. اعضاى اوليه گروه توحيzzد مصzzاحف عبzzارت بودنzzد از: زيzzد بن ثzzابت )انصzzارى(،4 عبداللzzه بن زبzzير، سzzعيد بن عzzاص و عبzzدالرحمن بن حzzارث. اين چهzzار تن همگى

روابط صميمانه و خويشاوندى با دستگاه خالفت داشتند.

. مراحل كار گروه توحيد مصاحف عبارت بود از: الzzف( جمعآورى قرآنهzzا از تمzzام5 مراكز و سوزاندن آنها. ب( اعتماد بر مصحف ابوبكر - كه نزد حفصه دختر عمر بود - و مصحف ابى بن كعب و نيز كتابت آيzzات براسzzاس قzراءتى كzه پيzzامبر بzzه افzzراد تعليم دادهبود. ج( مقابله نسzzخههاى نوشzzته شzzده بzzا يكzzديگر بzzه جهت اطمينzzان از وحدت و صحت كتابت. د( ارسال مصاحف به چند نقطه مهم و الزام مسzzلمانان بzzه

پيروى از قراءت مصحف منطقه خويش.

. تعداد مصاحف عثمانى به احتمzzال قzzوى، پنج مصzzحف بودهانzzد كzzه بzzه شzzهرهاى6 شام، كوفه، بصره و مكه ارسال شده و يzzك مصzzحف نzzيز در مدينzzه، مركzzز خالفت

نگهدارى مىشدهاست.

. عثمان بهشهرهاى پيش گفته با هر مصحف يك قzzارى اعzzزام نمzzود. آنهzzا عبzzارت7 بودند از: مغيرةبنشهاب، ابوعبzzدالرحمن سzzلمى، عzzامر بن عبzzدالقيس، عبداللzzه بن

سائب و زيد بن ثابت.

. مصاحف عثمانى در دستهبندى سورهها، شبيه مصاحف گذشته بود. اين مصاحف8 از هرگونه نقطه، اعراب و عاليم مشخصه خالى بوده است. اكنون هيچ اثرى از اين

مصاحف باقى نمانده است.

. نگاهى بzzر تzzاريخ قzzرآن و نحzzوه گzzردآورى آن ثzzابت مىكنzzد كzzه تzzرتيب سzzورهها،9توقيفى نيست.

. موضع امامان شzzيعه در برابzzر جمعآورى قzzرآن بهدسzzتخلفا، مثبت بzzوده و هيچ10گونه مخالفتى ابراز نشده است.

پىنوشتها

. حذيفة بن يمان: از سابقين در اسالم بود. در زمان رسول خدا، ركابدار حضرتش1 بود. او را صاحب سر رسولخدا گفتهاند. در زمان عمر والى مدائن گشت. نهاوند در

هجرى به دست وى فتح گرديد. همان سال با آذربايجان صلح كرد كه چنzzد22سال سال بعد به اجرا درآمد. در زمان عثمان او مامور آذربايجان بzzود. پس از عثمzzان بzzا على بيعت كرد. وقتى مرد او را كنار سzzلمان فارسzzى در مzzدائن بzzه خzzاك سzzپردند.

(412)راميار، تاريخ قرآن، ص

; االتقzzان،330، ص1; البرهzzان، ج581، ص6. صحيحبخارى، كتاب فضائلالقرآن، ج2.122، ص12; الميزان، ج187، ص1ج

. در سال سىام هجرت، عثمان »وليzzد بن عقبzzه« را از واليت كوفzzه عzzزل نمzzود و3(105، ص3سعيد بن عاص را والى كوفه كرد. )الكامل فى التاريخ، ج

.112 و 111، ص3. الكامل فى التاريخ، ج4

.122، ص12; الميزان، ج 188 - 187، ص1. االتقان، ج5

;581، ص6; صzzzحيح بخzzzارى، ج187، ص1; االتقzzzان، ج330، ص1. البرهzzzان، ج6.112، ص3الكامل فى التاريخ، ج

-zz 417. براى آشنايى بيشتر با اعضاى اوليه ر.ك: راميzzار تzzاريخ قzzرآن، ص7 419. اعضاى اوليه، همگى از وابستگان نزديك خليفه سوم بودند. زيد بن ثzzابت: از انصzzار و خزرجى بود و تنها كسى بود كه در جمع چهار نفره، قريشى نبود. يازده ساله بzzود كه رسول خدا)ص( به مدينzه هجzzرت نمzzود و در وابسzتگى او بzه دسzzتگاه خالفت و فرمانبرى او از خليفه حرفى نيست. )او مسؤول همين كار در زمان ابوبكر بzzود( در زمان پيامبر، كاتب وحى و در سقيفه بنىسzzاعده، سzzخنگوى جzzوان انصzzارى بzzه نفzzع

مهاجران بود. در زمان عمر به مسند قضا و فتوا تكيه زد و هzzر وقت عمzzر از شzzهر بيرون مىرفت، به جاى او مىنشست. در زمان عثمان مسؤول بيت المال گرديzzد، تzzا روز آخر بzzه عثمzzان وفzzادار مانzzد و حzتى از بيعت بzzا على)ع( سzzر بzاز زد.سzعيد بن عاص: سال هجرت در مكه به دنيا آمد. پدرش در بدر به دست على)ع( كشته شzzد. يتيم بود و در كفالت عثمان بزرگ شzzد. عمzzر روزى بzzه او گفتzzه بzzود: من پzzدرت را نكشتم، او به دست على كشته شد. نوجوان زيرك پاسخ داده بود: اگرتو هم كشzzته بودى تو بر حق بودى و او بر باطل! اين بود كه عمر، دخzzتر سzzفيانبن عويzzف را بzzه زنى به او داد و بعد هم دختر عبدالرحمن بن حارث را گرفت. در سال سى، عثمzzان

( سzzعيد در قصzzرش در107، ص3واليت كوفه را به او داد. )الكامzzل فى التzzاريخ، ج سه ميلى مدينه در زمان معاويه، درگذشت. عبداللzzه بن زبzzير: وى نخسzzتين مولzzود مهاجران، در مدينه بود. بدمنظر و تندخوى بود. خالهاش عايشه او را بسيار دوسzzت مىداشت. روزى به ابنعباس گفت: »چهل سال است كه من كينه شzzما اهzzل بيت را

(. عبzzدالرحمن بن حzzارث: هم سzzال سzzعيد281، ص1كتمان نمودهام«. )التمهيد، ج بود. پدرش در سzzال هيجzzده هجzzرى در شzzام درگذشzzت و عمzzر مzzادر او را بzzه زنى گرفت. از هيجده سالگى در خانه عمر بزرگ شد و بدين افتخzzار مىكzzرد. جzzالب اين كه هر سه نفر ياد شده، قرشى و داماد عثمان بودند. عثمان، خليفه بzzود كzzه مzzريم دختر خود را به عبدالرحمن داد. عثمان »ام عمرو« را بzzه همسzzرى سzzعيد درآورد و عبدالله بن زبير، نيز پس از عثمان بن حارث، شوهر عايشه دختر عثمان شد. واضح است كه چzzنين انتخzzابى موضzzعگيرىهاى متفzzاوتى را در برخواهzzد داشzzت. در منzzابع تاريخى ظاهرا با اصل اقدام عثمان و ضzzرورت آن كسzzى مخzzالفتى نداشzzته اسzzت، حتى على)ع( - چنان كه خواهد آمد- نسبت به كار عثمان نظر مثبتى داشzzته و آن را تاييد نموده است. اما آنچه باعث گرديد برخى چzzون عبداللzzه بن مسzzعود بzzه شzzدت درمقابل عثمان موضع بگيرند، نحوه انتخاب اعضاى گروه بzzود. عبداللzzه بن مسzzعود همين امر را به صراحت اعالم نمود و گفت: »آيا مرا كنار گذارده و در جمع قرآن و گردآورى آن، فراموش مىكنند; در حالى كه از زبان رسول خدا)ص( هفتاد سوره را فراگرفتم; در زمانى كه زيد بن ثzابت بzا كودكzان بzازى مىكzzرد؟« )سzzيدمحمد بzzاقر

( اين مخالفت بدانجا كشيده شد كه عبدالله بن مسzzعود446حجتى، تاريخقرآن، ص زير بار تسليم مصحف خود به مامور عثمان، عبداللهبن عامر نرفت.»گفتهاند: وقتى عثمان سرگرم خطبه و سخنرانى بود، عبدالله بن مسعود به مسجد درآمzzد. عثمzzان گفت: اكنون جانورى سياه بzzر شzzما درآيzzد. ابن مسzzعود در پاسzzخ، سzzخنى درشzzت گفت. عثمان فرمان داد تا پاى عبدالله بن مسعود را كشيدند و دو دنده او شكسzzته

شده عايشه به سخن آمد و بسيار حرف زد«. )همانجا(

;581، ص6; صzzzحيح بخzzzارى، ج187، ص1; االتقzzzان، ج330، ص1. البرهzzzان، ج8.112، ص3الكامل فى التاريخ، ج

; التمهيzzد فى علzzوم420; دكzzتر راميzzار، تzzاريخ قzzرآن، ص188، ص1. االتقzzان، ج9.339، ص1القرآن، ج

. در نقلى كه از كتاب الكامل فى التاريخ ابن اثير كzzرديم، وى حضzzور حذيفzzه در10 آذربايجان و تماس او باسعيدبن عاص و حوادثى را كه اتفاق افتادهاست در حzzوادث سال سىام هجرى آوردهاست. اما محققان باتوجه به حوادث تاريخى مربوط به فتح آذربايجان و ارمنستان و بررسى روايات مختلف در اين زمينه معتقدند كzzه آغzzاز اين

هجzzرى بzzه حسzzاب آورد و پايzzان كzzار25 و اوايzzل سzzال 24كار را بايد اواخر سzzال -433بايدقبل از سال سzzىام هجzzرى باشzzد. )ر.ك: دكzzتر راميzzار، تzzاريخ قzzرآن، ص

(335 - 333، ص1; التمهيد، ج435


;187، ص1; االتقzzان، ج330، ص1; البرهzzان، ج581، ص6. صzzحيح بخzzارى، ج12.193قرآن در اسالم، ص


.122، ص12; الميزان، ج188 و 187، ص1. االتقان، ج14

. همانجا.15


، ذيل حديث انس بن مالك.581، ص6. ر.ك: صحيح بخارى، ج17

.193; قرآن در اسالم، ص334، ص1. البرهان فى علوم القرآن، ج18


.122، ص12; الميزان، ج165. موجز علوم القرآن، ص20

. براى توضيح بيشتر ر.ك: بخش پنجم همين كتاب.21

.464 - 459. ر.ك: تاريخ قرآن، ص22




.469 و 468. راميار، تاريخ قرآن، ص27 و 26





.126، ص12. الميزان، ج32

. عالمه، جمع در زمان رسول خدا)ص( را به حساب نياورده و به همين جهت بzzه33هر يك از جمع ابوبكر و عثمان، جمع اول و دوم، اطالق نموده است.

.196 و 195. قرآن در اسالم، ص34


.188، ص1; االتقان، ج123، ص12. الميزان، ج36




فصل پنجم: اعراب و اعجام قرآن

الف( خط قرآن

شايد مناسب بود در فصل اول اين بخش، كه از نگارش، كتابت و كاتبان قرآن بحث مىكرديم، راجع به خط »قرآن« نيز سخن مىگفتيم; اما به جهت پيوسzzتگى اين بحث و ارتباطى كه با رسم الخط عثمانى دارد و آنچzzه پس از توحيzzد مصzzاحف بهصzzورت تحول و تطورى در خط قرآن پديzzدار گشzzت، و بzzه اعzzراب و اعجzzام در خzzط قzzرآن انجاميد، بحث از خط قرآن را در اين فصل قرار داديم. پيدايش خzzط و سzzير تحzzول

آن خود تاريخ مفصلى دارد.

به عقيده محققzzان جديzzد، كهنترين و نخسzzتين سررشzzته خzzط، خzzط »هzzيروگليفى« اسzzت كzzه مصzzريان از آن اسzzتفاده مىكردنzzد. پس از آن فينيقىهzzا اسzzاس خطى را پىريزى كردند كه اكثر خطوط دنيا از آن اقتباس شده است. سومين رشته خzzط در سلسله پيدايش آن، خط »آرامى« است كه از خط فينيقى الهzzام مىگرفتzzه اسzzت و مىگويند خط »عبرى« از خzط آرامى پديzد آمzzده كzه يهوديzzان آن را مzورد اسzzتفاده قرارمىدادند. در حقيقت بايد خط عبرى را فرم تازهاى از خط آرامى دانسzzت. خzzط آرامى ريشهاى براى خطوط ديگر از جمله خط نبطى شد كه در سير تحول آن خط

( .1حجازى »نسخ« و خط كوفى پديد آمد )

اما خاورشناسان خط سريانى را در عرض خط نبطى قرار مىدهند نه در طzzول آن.آنان معتقدند خط به دو شكل وارد جزيرة العرب گرديد: خط سريانى و خط نبطى.

خط مصرى - خط فينيقى:

- خط آرامى:2- خط مسند 1

- خط سريانى - خط اسطرنجيلى - خط كوفى1

- خط نبطى - خط حيرى - خط نسخ2

در نظر خاورشناسان، خط عربى بر دو قسم است: خط كوفى كه ماخوذ از نzzوعى خط سريانى است كه به خط »اسطرنجيلى« معروف است، و خط حجازى يا خzzط

نسخ كه از خط نبطى گرفته شده است.

خط كوفى، شاخهاى از خط اسطرنجيلى است كه پس از بناى شهر كوفه و پختگى اين خط در آنجا به خط كوفى معروف گرديد. اين خط را مسzzلمانان معمzzوال بzzراى نگzzارش قzzرآن و بعzzدها روى محرابهzzا و بzzاالى در مسzzاجد و پzzيرامون ابنيzzه مهم و

(2كتيبههاى قرآن و عناوين سوره در مصحفهاى بزرگ مورد استفاده قرار مىدادند ).

گرچه رواج خط كوفى در ابتداى امzzر از خzzط نسzzخ بيشzzتر بzzود; امzzا بzzه تzzدريجخط كوفى جاى خود را به خط نسخ داد و مسzلمانان در امzر كتzابت قzرآن روز بzه روز، اين خط را كمال بخشيده به زيبايى تمام رساندند. قرآن را تا اواخر قرن چهzzارم يzzا اوايل قرن پنجم، به خط كوفى مىنوشتند. سپس نگارش قرآن با خط نسzzخ و انzzواع خطوط مشتق از آن معمول شد. شايد از آن جهت كه خط نسخ در اين قرن، خzzطكوفى را در نگارش قرآن و جز آن، منسوخ ساخت، به خط نسzzخ معzروف گرديzzد )

3. )

ب( حركتگذارى و نقطهگذارى قرآن )اعراب و اعجام(

در مبzzاحث مربzzوط بzzه گzzردآورى قzzرآن گفzzتيم كzzه خzzط قzzرآن، هيچ گونzzه عالمzzتى نداشت. علت آن عzzدم وجzzود اين عاليم در دو خzzط سzzريانى و نبطى بzzود كzzه خzzط كوفى و نسخ، از آن دو منشعب شده بودند. همين امر باعث بzzروز اختالف قراءتهzzا در ميzzان مسzzلمانان گرديzzد. بzzه عنzzوان مثzzال كلمهاى مثzzل »تتلzzوا« ممكن بzzود بzzه صورتهاى مختلف نظzzير »يتلzzوا«، »تتلzzوا« و »نبلzzوا« خوانzzده شzzود. عzzرب بzzا ذوق فطرى خود و با اتكا به حافظه قوى، نخست آيات قرآن را - گرچه عاليمى نداشzzتند - به طور صحيح قراءت مىنمود; اما بعدها كه فتوحات، قلمzzرو حكzzومت اسzzالمى را گسترش داد و قدرت اسالم به دو امپراتورى ايران و روم كشيده شد و بسzzيارى از غيرعربزبانان به اسالم رو آوردند، زبان عربى در اثر اختالط با زبانهاى ديگر خلzzوص و فصzzاحتخويش را از دسzzت داد. عzzرب ديگzzر عzzرب باديzzه نبzzود كzzه در تكلم زبzzان خzzويش نيzzازى بzzه تعليم و تعلم قواعzzد ادبى نداشzzته باشzzد و بzzه صzzورت فطzzرى و خودجzzوش صzzحيح بخوانzzد، بنويسzzد و سzzخن بگويzzد. اختالط عربهzzا بzzا غzzير خzzود آهستهآهسته تاثير منفى خود را بر روى زبان فصيح گذارد; به گونهاى كzzه آنzzان گzzاه در سخن گفتن و يا كتابت دچار اشتباه مىگرديدند; زيرا ديگر، قريحzzه و ذوق خzzالص عربى، كه آنها را از هرگونه حركت و اعرابى بىنياز مىساخت، وجzzود نداشzzت. همين

( بzzود، اشzzتباهاتى4امر باعثشد در قراءت قرآن نيز كه براساس »رسم عثمzzانى« )رخ دهد.

اصوال هيچ زبانى به اندازه زبان عربى از تغيير در حركات كلمات و نيز عدم رعzzايت عاليم و نشانهها، دچار مشكل نمىگردد، چرا كه »اعراب« در تفهيم مقصود الفاظ و

عبارات، در اين زبان از اهميت ويژهاى برخوردار است.اعرابگذارى

( نسبت دادهاند.5عموما اين اقدام را براى اولين بار به »ابو االسود دوئلى« )

ماجراى اعرابگذارى قرآن توسط ابواالسzzود، روايzzتى دلنشzzين و جzzالب توجzzه دارد. بهانه اين اعرابگذارى نيز همانا »لحن« )لغزش در اعzzراب يzzا نحzzو( اسzzت. كهنترين

روايت از آن ابوالطيب لغوى است. آنجا كzه زيzاد، بzه سzبب لحن فرزنzدان خzود از ابواالسود يارى خواسzzت، وى بzzه »تنقيzzط« قzzرآن همت گماشzzت. روايت ابzzوالفرج اصفهانى كه از قول مداينى نقل شده، كوتاهتر و صريحتر است: زياد بzzه او دسzzتور داد تا مصاحف را نقطهگzzذارى كنzzد. او چzنين كzرد و سzzپس چيزهzzايى در بzاب نحzzو نگاشzzت. ابنعسzzاكر مzzاجرا را بzzه معاويzzه بzzاز مىگردانzzد. او زيzzاد را بzzه سzzبب لحن عبيدالله )فرزند زياد( سرزنش كرد. زياد نيز به حيله، ابواالسود را بzzه تنقيzzط قzzرآن

( .6واداشت )

ق.( بzzود. عتzzبى مىگويzzد: معاويzzه53-50»زياد بن سميه« والى بصzzره و حومzzه آن) خليفه اموى، نامهاى به زياد نوشت و عبيدالله فرزند زياد را خواست كzzه نzzزد او بzzه شام برود. چون عبيدالله نزد او رسيد، معاويه ديد كzzه بسzzيار بzzد حzzرف مىزنzzد و در سخن او »لحن« ديده مىشود. معاويه وى را نزد پدرش برگرداند و در نامهاى، زيzzاد را از كوتاهى در تربيت فرزند سzzرزنش كzzرد. زيzzاد بzzه فكzzر آمzzوزش فرزنzzد افتzzاد. ابواالسود را خواست و تباهى و فسادى را كه در زبان عرب راه يافتهبود، بzzا وى در ميان نهاد و از او خواسzzت كzzه كتzzاب خzzدا را اعzzراب گzzذارد. ابواالسzzود از اين كzzار سرپيچيد. زياد نيز دست از مقصود برنداشته مردى را دستور داد كه در سzzر راه او بنشيند و چون ابواالسود نزديك مىشود صداى خود را به قراءت قرآن بلند كند و آيه ان الله برىء من المشركين ورسوله را بهكسzzر الم رسzzوله بخوانzzد. ابواالسzzود اين امر را بزرگ شمرده و گفت: خداوند عزيزتر است از اين كه از رسول خود بzzيزارى جويد. پس همان هنگام نزد زياد رفت و به او گفت: من تzzو را اجzzابت كzzرده آن چzه خواستى پذيرفتم. رايم بر آن قرار گرفت كه به »اعzzراب« قzzرآن شzzروع كنم. پس

كاتبى نزد من فرست.

زياد تنى چند از نويسندگان را نزد او فرستاد و او از ميان ايشان يكى از عبzzدالقيس را برگزيده و گفت: مصحف را بگير و رنگى كه مخالف با رنگ سzzياه باشzzد انتخzzاب كن. وقzzتى من دو لب خzzود را بzzه حzzرفى مىگشzzايم، يzzك نقطzzه در بzzاالى آن بگzzذار )فتحه( و چون لبهاى خود را فرو آوردم، يzzك نقطzzه در زيzzر آن قzzرار ده )كسzzره( و آنگاه كه هzردو لب را بzه هم چسzباندم، نقطzه را بzه ميzان حzرف بگzذار )ضzمه( و عالمتسكون را گويا دو نقطه قرار داده بود. سپس به آرامى شروع به خواندن كzzرد

(7و نويسنده نقطه مىگذاشت. مردم اين روش را پسنديدند و از وى پيروى كردند ).

از اين نقzzل و نقلهzzايى نظzzير آن چzzنين برمىآيzzد كzzه اعرابگzzذارى حركzzات، ابتzzدا بzzا نقطهگذارى آغاز گرديده است. حتى كسانى كه اين اقدام را بzzه »يحzzيى بن يعمzzر« نسبت دادهاند، آنها نيز كيفيت اعراب را با »تنقيط« و يzzا تعبzzير »نقzzط المصzzاحف«

( .8نام بردهاند )

ابو عمرو دانى مىگويد: »تنقيط« در قرآن به دو صورت انجام پذيرفته است:

. »نقط االعجام« كه نقطهگذارى براى حروف مشتبهه بودهاست.1

. »نقط االعراب« يا »نقط الحركات« كzzه عبzzارت از نقطهگzzذارى بzzر حzzروف بzzه2 منظور تشخيص حركzات مختلzzف بودهاسzzت، مثzzل نقطzzه فتحzzه در بzzاالى حzzرف، و

( .9نقطه كسره در زير حرف، و نقطه ضمه جلوى حرف )

اغلب اشكاالتى كه ازنظر تشzابه بzرخى حzروف يzا ضzzبط نكzzردن مصzzوتهاى كوتzاه گريبانگير خط عربى است، در سريانى نيز موجود است; مثال شzzكل شzzبيه »و« هم »دال« است و هم »را«. اما بعدها با اضافه كردن يك نقطه در باالى آن براى »را« و يك نقطه در زير براى »دال« مانع پيش آمدن اين اشتباه شدند و نيز براى ظzzاهر كردن حركات به همين روش نقطهگذارى پناه بردند; اما اين روش به زودى متروك شzzد. بعيzzد نيسzzت كzzه ابواالسzzود، شzzاعر و دانشzzمند از احzzوال و عقايzzد و آثzzار اين

( .10سريانيان اطالعى كسب كرده باشد )

اعجام قرآن

واژه »عجمه« در لغت عرب به معناى ابهام و گنگ است و به همين جهت، عرب از لغت غيرفصيح »اعجم« تعبzzير مىكنzzد. يكى از معzzانى بzzاب افعzzال معنzzاى »سzzلب« است و به همين جهت، اعجام به معناى رفع ابهام از چيز مبهم است. دليل اين كzzه

حروف نقطهدار را حروف »معجمه« مىنامند، همين جهت است كه حzzروف مشzzابه باهم مانند ب، ت، ث و يا د، ذ و يا ص و ض با نقطهگذارى از حالت ابهام درمىآيند.

در مقابل حروف بىنقطه را »حروف مهمله« مىنامند.

گفتيم مشكل فقدان عاليم اعرابى قرآن بهدسzzت ابواالسzzود حzzل گرديzzد و او اولين كسى بود كه »نقط اعراب« را پايهگذارى نمzzود. ولى هنzzوز يzzك مشzzكل مهم ديگzzر باقى بود و آن عدم تشخيص حروف معجمه از مهمله به خاطر عدم نشانهگذارى در رسمالخط آن روز بود. در حقيقت وقوع »لحن« در قzzراءت قzzرآن از اين ناحيzzه بzzه مراتب بيش از ناحيه فقدان اعراب و حركات بود. قراءت يك متن بدون حzzركت در مقايسه با متنى كه هيچ يك از حروف معجمzzه و مهملzzه آن داراى عالمzzتى نباشzzد و

نشانهگذارى در آن صورت نگرفته باشد، بسيار راحتتر است.

گرچه بعضى اصل وجود نقطه گذارى در حروف مشابه بzzاهم را در خzzط سzzريانى و نبطى و به تبع اين دو خط، در خط عربى انكار نمودهانzzد; امzzا همzzانطور كzzه ديzzديم نمىتوان براى نقطهگذارى و اعجام، پيشzzينهاى قائzzل نبzzود. بعضzzى براسzzاس بzzرخى شواهد گفتهاند: »نقطهگذارى حروف متشzابه در خzط عzربى قبzzل از اسzالم وجzود

(11داشته، ولى به تدريج كنار گذاشته شده است.« )

اساسا چگونه مىتوان باور كرد ملتى كه داراى تمدنى و خطى اسzzت، بzzراى حzzروفمشابه و يكسان چارهاى نينديشيده باشد؟

دانشمندان علوم قرآنى نوشتهاند كه در زمان خالفت عبzzدالملك، حجzzاج بن يوسzzف ثقفى، كه فرماندار عراق بzzود، از نويسzzندگان خواسzzت كzzه بzzراى حzzروف متشzzابه،

ق.( قاضzzى خراسzzان و نصzzر129نشانههايى وضع كنند. يحيى بن يعمر عدوانى )م ق.( كzzه هzzر دو از شzzاگردان ابواالسzzود بودنzzد، در ادامzzه كzzار89بن عاصم ليثى)م

استاد خود به اعجام و نقطهگذارى حروف متشابه قرآن دست زدند. به داليلى بايzzد يحيىبن يعمر را نخستين كسى دانست كه اين كار را آغاز نمود و نصر بن عاصم كار

( .12او را دنبال كرد )

اعرابگذارى قرآن كريم كه بهدست ابواالسود با نقطه گذارى شروع شده بzzود، پس ق.( هzzر يzzك از فتحzzه و كسzzره و175از چندى توسط خليzzل بن احمzzد فراهيzzدى )م

ضzzمه و نzzيز تنوينهzzا بzzه نشzzانههايى از حzzروف كوچzzك تبzzديل شzzدند. خليلبن احمzzدفراهيدى اولين كسى بوده است كه در زمينه »نقط« كتابى را تدوين كرده اسzzت )

13. )

براى آن كه ميان نقطههاى »اعرابى« و نقطههzzاى »اعجzzامى« اشzzتباهى رخ ندهzzد،نقطههاى اعرابى با رنگ قرمز و نقطههاى اعجامى به رنگ ديگرى نوشته مىشد.

ابوعبدالله زنجانى مىگويد:

در اندلس مردم از چهار رنگ در مصzzاحف اسzzتفاده مىكردنzzد: سzzياه بzzراى نوشzzتن حروف، رنگ قرمز براى اعراب به روش نقط، رنگ زرد براى تعيين همزهها و رنzzگ

( .14سبز براى مشخص نمودن الفهاى وصل )

پس از ابواالسود، يحيى بن يعمzzر، نصzzر بن عاصzzم و خليzzل بن احمzzد، رونzzد اصzzالح شيوه نگارش قرآن ادامه يافت; اما بيشzzتر مzzردم از تzzرس اين كzzه مبzzادا در رسzzم الخط عثمانى كه به ديد تقدس و تبرك به آن مىنگريستند، بدعتى راه يابد، در برابzzر اصالحات محتاطانه برخورد مىكردند. اصوال مراحل نشانه گzzذارى قzzرآن كzzريم سzzه

مرحله متفاوت را پشتسر گذاشت:

. مرحله مخالفت با هر گونه تنقيط و تشكيل )اعرابگذارى(.1

. مرحله تجويز.2

( .15. مرحله تشويق )3

جالب آن است كه بzzدانيم همzzه افzzرادى كzzه اين مواضzzع متضzzاد و مخzzالف بzzاهم را داشتهاند، انگيزه و عامل واحدى آنان را به چنين گرايشهايى واداشzzته اسzzت. منشzا همه اين افكار، عالقه شديد و اهتمام كامل آنان به صيانت و حفzzاظت از نص قzzرآن بودهاست. عدهاى از فرط احتياط تا آغاز قرن پنجم نيز اصرار مىورزيدند، قzzرآن را

( .16از روى مصاحفى تالوت كنند كه فاقد نقطه و نشانههاى ديگر باشد )

تغيير رسم الخط قرآن

امروزه قوانين خاصzzى بzzراى نگzzارش و رسzzم الخzzط در زبانهzzاى مختلzzف دنيzzا رايج است. رعايت اين قوانين در بهتر فهميzzدن و بهzzتر فهمانzzدن و نzzيز مصzzون بzzودن از اشتباهات، بسيار مؤثر است. زبان عربى نzيز از اين قاعzده مسzتثنا نيسzت. امzا در مورد قرآن، كه رسم الخط آن همان رسم عثمانى اسzzت، در بسzzيارى از مzzوارد بzzا رسمالخط شناخته شده و قابل قبول كنونى مغايرت دارد. در مzzورد قzzرآن كzzريم از بعضى نشانهگذارىها نظير عاليم تعجب، سؤال و غيره كه صرفنظر كzzنيم، اشzzكاالت رسمالخطى فراوان در آن مشاهده مىشود. در بعضى از مzzوارد حzzتى تناقضzzاتى در

رسمالخط عثمانى يافت مىشود كه به نمونههايى از آن اشاره مىگردد:

(14، ق: 78( ...اصحاب االيكه )حجر: 13، ص: 176اصحاب لئيكة )شعراء:

(91( ...ليس على الضعفاء )توبه: 21فقال الضعفؤا )ابراهيم:

(34( ...اليستاخرون ساعة )اعراف: 49فال يستئخرون ساعة )يونس:

(39( ...يمحوا الله مايشاء )رعد: 24يمح الله الباطل )شورى:

(150( ...قال ابن ام )اعراف: 94قال يبنؤم )طه:

نويسzzنده التمهيzzد غلطهzzاى اماليى مصzzحف عثمzzانى را بzzالغ بzzر هفتهzzزار مىدانzzد و( .17فهرستى از آنها ارائه كردهاست )

سؤالى كه در اينجا مطرح است، جواز يا عدم جواز تصحيح رسم الخط عثمzzانى بzzه صورت رسم الخط صحيح امروزى است; به عبارت ديگzzر آيzzا مىتzzوان رسzzم الخzzط قرآن را كه به اعتراف همه، پر از اشتباهات نگارشzzى اسzzت، بzzه صzzورت صzzحيح و

مطابق با قواعد نگارشى روز درآورد؟

اين سؤال از ديzر بzاز مطzرح بzوده و عمومzا پاسzخ بzدان منفى بودهاسzت. زحيلىمىگويد:

مجموع عالمان و ازجمله امام مالك و احمد معتقدند كه كتابت قرآن به همان رسم مصحف عثمانى امام، واجب و مخالفتخط آن در جميع اشكالش حzzرام اسzzت; زيzzرا

اين رسم در يك كلمه داللت بر قراءات مختلف مىكند.

بعضى ديگر چون قاضى ابوبكر باقالنى و عزالدين عبدالسzالم و ابنخلzدون قائzل بzه جواز كتابت مصاحف بهروشها و رسوم نگارشى متداول بين مردمنzzد; چzzرا كzzه هيچ

نصى در مورد مواظبت بر رسم عثمانى وارد نشده است.

كميته فتوا در االزهر و دانشمندان معاصر خارج از اين كميته، معتقzzد بzzه توقيzzف دركتابت مصحف عثمانى هستند; زيرا:

. اين كار احتياطى است براى قرآن بر اصل خودش در دو بخش لفظ و كتابت.1

. محافظت بzzر روش كتzzابت قzzرآن در عصzzرهاى گذشzzته اسzzت; در حzالى كzه از2هيچيك از امامان، اجتهاد در تغيير هجاويى مصحف نقل نگرديده است.

. شناخت قراءت مقبول و غيرمقبول از همين رسم الخط امكانپذير است.3

. تجويز تغيير رسم الخط، باب استحسان را باز خواهzد نمzود و قzرآن در معzرض4( .18تغيير و تحريف قرار خواهد گرفت )

بيهقى در كتاب شعب االيمان گفتهاست:

هركس مصحفى مىنويسد، سزاوار است بر همzzان هجzzايى كzzه مصzzحف عثمzzانى را نوشتهاند، محافظت نمايد وهيچ تغييرى در آن ندهد. زيرا آنzzان در مقايسzzه بzzا مzzا از

(19علم بيشتر، صداقت قلبى و زبانى افزونتر برخوردار بوده و امانتدارتر بودهاند ).

استاد حسنزاده آملى مىگويد: »براى احدى، كتابت قرآن، جز به همان رسمى كه از سلف به تواتر مضبوط است، جايز نيست; تا قرآن همان گونه كه بوده است، باقى

بماند و تحريفى در آن راه پيدا نكند.«

ايشان پس از بيان اين مطلب، آشكارا حكم مىكند:

مخالفت با رسم الخط قرآن، حرام بين است; زيرا رسم الخط قرآن از شعاير دين و حفzzظ شzzعاير نzzيز واجب اسzzت. بzzراى آن كzzه قzzرآن از هرگونzzه شzzبهه و تحريzzف دشمنان تا قيامت محفوظ بماند و حجتى بر مzzردم باشzzد كzzه بzzا اطمينzzان تzzا پايzzان

( .20هستى به آن احتجاج نمايند )

بعضى دليل ديگرى براى تحفظ بر رسم الخط عثمانى ذكر كردهاند: »مzzواظبت بzzر رسم الخط، همانند بخشى از فرهنگ است كه به خzzاطر عالقهمنzzدى بzzه گذشzzتگان

(21نبايد از بين برود.« )

به طور خالصه مىتوان داليل ذكر شده را در اين موارد خالصه كرد:

. مواظبت بر رسم الخط واجب است، چzون اين رسzم الخzzط، تحمzل و گنجzايش1قراءتهاى مختلف را دارد )امام مالك و حنبل(.

. وجوب مواظبت، به جهت احتياط در بقاى اصل لفظ و كتابت قرآن است.2

. علماى گذشته هيچ يك به تغيير رسم الخط فتوا ندادهاند.3

. در رسم الخط موجود، امكان شناخت قراءتهاى معتبر از غيرمعتبر وجود دارد.4

. تجويز تغيير رسم الخط، سzzرآغازى بzzر استحسzzانات و تغيzzيرات خواهzzد بzzود كzzه5قرآن را در معرض تحريف قرارمىدهد.

. نويسندگان مصاحف عثمانى، از علم و صداقت و امانت بيشzzترى نسzzبت بzzه مzzا6برخوردار بودهاند; پس بر ما الزم است از آنان پيروى نماييم.

. رسم الخط قzzرآن بzzه عنzzوان يكى از شzzعاير ديzzنى مطzzرح اسzzت و چzzون حفzzظ7شعاير واجب است، پس حفظ رسم الخط نيز واجب مىباشد.

. رسم الخط قرآن جzzزئى از فرهنzzگ مسzzلمانان اسzzت و بايzzد بzzه عنzzوان مzzيراث8فرهنگى حفظ شود.

انصاف اين است كه بسيارى از داليل فوق، قzzانع كننzzده نيسzzتند. از اين ميzzان، سzzه دليل احتمال وقوع تغيير و تحريف در آينده، از شعاير دين بودن رسم الخط و جزئى

از فرهنگ دينى به حساب آمدن آن مىتوانند داليل خوبى باشند.

ولى مساله وقوع تحريف امروز بzzه هيچ وجzzه مzzورد نzzدارد. اگzzر در گذشzzته يكى از داليل تحفظ بر رسم الخط قرآن، جلوگيرى از تحريف بهدست مغرضان و معانzzدان بود - كzzه حzzق هم همين بzzود - امzzروز بzzا توجzzه بzzه ابzzزار و امكانzzاتى كzzه در اختيzzار مسلمانان قرار دارد،كمترين واهمهاى در حفاظت قرآن نيست. مسلمانان كzzه بيش

جمعيت جهzzان را تشzzكيل مىدهنzzد، بzzا در اختيzzار داشzzتن راديzzو، تلويزيzzون،15از كامپيوتر، رسانههاى گروهى و صدها امكانات ديگر، قادرند ضمن تغيير رسzzم الخzzط قرآن به رسم الخط متداول كنونى، قراءت قرآن را، همان گونه كه وجzzود دارد، بzzه راحتى حفظ نمايند. دهها ميليون نوار كاسzzت و ويzzدئو از قzzرآن در سرتاسzzر جهzzان

وجود دارد و نظارت بر چاپ قرآنها با نهايت دقت صورت مىگيرد.

از مساله تحريzzف كzzه بگzzذريم در برابzzر دو دليzzل ديگzzر، يعzzنى از شzzعاير بzzودن اين رسمالخط و قلمداد شدن آن به عنوان ميراث فرهنگى متوقzzف مىشzzويم. اگzzر هzzر يك از اين دو اثبات گردد نتيجه نيز معلzzوم خواهzzد بzzود. بzzد نيسzzت بzzدانيم بzzرخى از دانشzzمندان معاصzzر بzzا نظريzzه وجzzوب متzzابعت از مصzzحف عثمzzانى بzzه مخzzالفت

برخاستهاند:

قول به وجوب پيروى از رسم قديم و عدم جواز مخالفت با آن نوعى الzzتزام اسzzت كه با روش علمى سازگارى نzzدارد و مقzzام و مzzنزلت پيشzzينيان را ازسzzطح احzzترام

( .22مناسبى كه شايسته آنند به سطح تقديس غيرمعقول باال مىبرد )

نمونههايى از رسم الخط مخصوص قرآن

. حذف »الف«، در »بسم اللzzه الzzرحمن الzzرحيم«، الzzرحمن، ذلzzك، ذلكم، اولئzzك،1لكن....

. حzzذف »الzzف«، در اسzzامى عجمى مثzzل: »ابzzرهيم، اسzzمعيل، اسzzحق، هzzرون،2سليمنو....

. حذف »ياء« و اكتفا نمودن به كسره در غير موارد ندا; به عنوان مثال در سzzوره3 بقره: »واياى فارهبون« »واياى فاتقون«، »وال تكفرون«، »دعوة الzzداع اذا دعzzان«

.197 و 186، 152، 41، 40و »واتقون يا اولى االلباب« به ترتيب در آيات

. اضافه نمودن »الف« بعد از »ميم« در مواردى مثل »مائه« و »مائتين«.4

. نوشzzتن »نzzون« خفيفzzه بzzه صzzورت »الzzف« در دو موضzzع : »و ليكونzzا من5( .23( و »لنسفعا بالناصية« )32الصاغرين« )يوسف


. خاورشناسان معتقدند كه خط عربى بر دو قسم است: خط كوفى كه مzzاخوذ از1 نوعى خط سريانى است كه به خط اسطرنجيلى معروف است، و خzzط حجzzازى يzzا

نسخ كه از خط نبطى گرفته شده است.

. مسلمانان قرآن را تا اواخر قرن چهارم با خط كوفى مىنوشتند و سپس نگzzارش2قرآن با خط نسخ معمول گرديد.

. مدتى پس از توحيد مصzzاحف، بzzه جهت اختالط ميzzان عربهzzا و اقzzوام غzzيرعرب،3 فصاحت عربى، دستخوش تغييراتى شد و به همين جهت ضzzرورت نشzzانهگذارى در

مصاحف احساس گرديد.

. اعراب گذارى قرآن با نقطه، اولين بار بهدست ابواالسود دوئلى شاگرد على بن4ابى طالب)ع( صورت گرفت. انگيزه اقدام او را به صورتهاى مختلفى نقل كردهاند.

. تعيين حركات بهدست ابواالسzzود بzzراى كلمzzات چzzنين بzzود: يzzك نقطzzه در بzzاالى5 حرف، عالمت فتحه در زير حرف، عالمت كسzzره، ميzzان حzzرف، عالمت ضzzمه و دو

نقطه عالمتسكون.

. اعجام به معناى رفع ابهام از چيز مبهم اسzzت و در اصzzطالح رسzzم الخzzط قzzرآن6 براى نقطهگذارى حروف به كار مىرود; زيرا حروف مشابه يكديگر، بzzا نقطهگzzذارى

از حالت ابهام در مىآيند.

. در زمان خالفت عبدالملك به درخواسzzتحجاج بن يوسzzف ثقفى فرمانzzدار عzzراق،7 يحيىبن يعمر و نصر بن عاصzzم اقzzدام بzzه »اعجzzام« و نقطهگzzذارى حzzروف متشzzابه

قرآن نمودند.

. كzzارى را كzzه ابواالسzzود دوئلى بzzا نقطzzه گzzذارى در اعzzراب و حركzzات شzzروع8 كردهبود، خليل بن احمzzد فراهيzzدى در قzzرن دوم بzzه صzzورت نشzzانههايى از حzzروف

كوچك درآورد.

. رسم الخط عثمانى كه امروز متداول است، داراى اشتباهات فراوانى اسzzت كzzه9بعضى آن را بالغ بر هفتهزار دانستهاند.

. اگر رسم الخط قرآن جزئى از شعاير دين محسوب گردد و يا به عنوان ميراث10 فرهنگى به حساب آيد، تحفzظ و تعصzب بzر آن الزم اسzت; يعzنى بايzد از تغيzzير آن

خوددارى كرد.

پرسش

. كاتبان وحى را نام برده، ابزار نويسندگى در عهد پيامبر را ذكر كنيد.1

. كاتبان وحى، به چه صورت آيات را در سورهها، ثبت مىنمودند؟2

. نظر عالمه طباطبائى را در مورد توقيفى نبzzودن تzzرتيب بعضzzى از آيzzات توضzzيح3دهيد.

. على)ع( چzzرا اقzzدام بzzه جمعآورى مصzzحف نمzzود و مصzzحف او چzzه خصوصzzياتى4داشت؟

. موارد استعمال و كاربرد واژه »جمع قرآن« را نام برده، بگوييzzد در كzzدام مzzورد5اختالف نظر وجود دارد؟

. سه دليل براى جمعآورى قرآن پس از رحلت، ذكر كنيد.6

. كيفيت جمع دوم، بهدست زيد بن ثابت به چه صورت بود؟7

. پنج مورد از داليل معتقدان به جمع قرآن پيش از رحلت را ذكر نمzzوده، مختصzzرا8به آن پاسخ دهيد.

. كار زيد جمع صحف بود يا مصحف؟ به چه دليل؟9

. ويژگىهاى مصحف ابى بن كعب و عبدالله بن مسعود را به اختصار ذكر كنيد.10

. در يك تقسيمبندى كلى، سورههاى قرآن به چه دستههايى تقسيم شدهاند؟11

. يكى كردن قراءات )توحيد مصاحف( با چه انگيزه و هدفى، به ابتكار چهكسzzى،12در زمان چه خليفهاى و در چه سالى آغاز شد؟

. اعضاى گروه توحيد مصاحف چه كسانى بودند؟13

. چه كسى در مقابل توحيد مصاحف، موضع گرفت؟ چرا؟14

. مراحل كار بهدست گروه توحيد مصاحف را مختصرا بيان كنيد.15

. مصاحف عثمانى چند عدد بود و به چه مناطقى ارسال گرديد؟16

. آيا ترتيب سورهها توقيفى است؟ چرا؟17

. موضعگيرى امامان شzzيعه را در برابzzر جمعآورى قzzرآن از سzzوى خلفzzا توضzzيح18دهيد.

. اعzzراب و اعجzzام قzzرآن را تعريzzف نمzzوده، بيzzان كنيzzد چzzه كسzzانى مبتكzzر آن19بودهاند؟

. به نظر شما تغيير رسم الخط و تصحيح اشتباهات و اشكاالت آن جzzايز اسzzت؟20يا خير؟

پژوهش

. البيان چگونه روايت جمعآورى قرآن را نقد كرده است؟ )ر.ك: البيان و التمهيzzد،1(285، ص1ج

. در زمينه سال انجام توحيد مصاحف تحقيقى ارائه كنيد.2

. در يك بررسى تاريخى تعداد مصاحف عثمانى و سرنوشت اين مصاحف را بازگو3نماييد. )ر. ك: تاريخ قرآن: راميار و حجتى(

. پس از توحيzzد مصzzاحف، نشzzانهگذارى در قzzرآن بzzا اعzzراب و اعجzzام، سzzه دوره4تحريم، تجويز و تشويق را پشتسر گذاشته است. اين مساله را تبيين كنيد.

. با مراجعه به كتبى نظير المقنع پنج نمونه ديگر از رسم الخط مخصوص قرآن را5نشان دهيد.

پىنوشتها

.162 و 161. سيد محمد باقر حجتى، تاريخ قرآن، ص1

.60-53; زنجانى، تاريخ القرآن، ص164-162. همان، ص2

.212. سيدمحمد باقر حجتى، تاريخ قرآن، ص3

. رسم عثمانى را همان طريقه نگارش و كتابت قرآن در زمzzان عثمzzان اسzzت كzzه4 مصاحف چندگانه را با آن نوشتند. اين رسم الخط عالوه بر فقzzدان عاليم مشخصzzه در بسيارى از مzوارد صzورت مكتzوب كلمzه در آن حzاكى از صzورت ملفzوظ نبzود. بعzzدها مسzzلمانان همين رسzzم عثمzzانى را از آن جهت كzzه اصzzحاب پيzzامبر آن را

نوشتهاند به عنوان تبرك و تيمن حفظ نمودند.

. شاعر و تابعى مشهور كه بيشتر، از او به عنوان صzzحابى امzzام على)ع( و واضzzع5 علم نحو نام برده مىشود. مشهورترين نzzام و نسzzب او ظzzالم بن عمzzرو بن سzzفيان است. به جز ظzzالم، او را عثمzzان و عمzzرو نzzيز ناميدهانzzد. وى از تzzيره »بzzنى كنانzzه مضر« بود. پس از فتوحات اسzzالم در ناحيzzه مشzرق، مضzzريان، بيشzzتر در عzراق و خاصه در بصره ساكن شدند و اين با آن روايت كه گويد ابواالسود در زمان عمر بzzه بصzzره كوچيzzد، سzzازگارى دارد. ابواالسzzود تنهzzا در دوران كوتzzاهى از خالفت امzzير المؤمنين على)ع( در حوادثى نقش داشته است. پيوند صادقانه او با امير المؤمzzنين و نيز شركت در جنگ جمل و چند قطعه شعرى كه در مدح يا مرثيه امام على)ع( و امام حسين)ع( سروده موجب آن شده است كه وى را از شيفتگان على)ع( بدانند. نام ابواالسود با تاريخ پيzzدايش نحzzو عzzربى عجين شzzده، چنzzان كzzه مىتzzوان گفت او شهرت وسيع خود را بيش از هر فضيلت ديگر، بzzه نحzzوپردازى خzzود مzzديون اسzzت. روايات مربوط به اين امر، هzzزاران صzzفحه از منzzابع را آكنzzده اسzzت. ابن سzzالم) م

ق( در طبقات خود گويد. »نخستين كسى كه پايه عربيت )نحو( را ريخت، باب231 آن را گشود، راه آن را استوار و قواعد آن را وضع كرد، ابواالسzzود دوئلى بzzود«. تzzا زمان ابنسالم كسى به نحو ابواالسود، اشارهاى نكرده است. از نيمzzه سzzده چهzzارم

هجرى، بر اثر گزارشهاى ابوالطيب لغوى و ابوالفرج اصzzفهانى و سzzيرافى، ناگهzzان سيل رواياتى بس متعدد و گاه سخت متنzzاقض بzzه كتابهzzاى ادب و طبقzzات سzzرازير مىشود. در اين روايات وضع نحو به چند تن نسبت داده شzzده كzzه عبارتنzzد از: امzzام على)ع(، ابواالسود، نصربن عاصم، يحيى بن يعمر و ابن هرمز. در مورد تاريخ مرگ ابواالسود، مانند غالب موارد احوال او، منابع يكسان نيستند. بيشzzتر مآخzzذ مzzرگ او

ق. مىدانند. بهزعم برخى ديگر زندگى او تا حكمرانى حجاج و خالفت عمر69را در -179، ص5بن عبدالعزيز ادامه داشzzته اسzzت. )دائرةالمعzzارف بzzزرگ اسzzالمى، ج

188)

.189. همان، ص6

;173-171; زنجzzانى، تzzاريخ القzzرآن، ص534. ر.ك: راميzzار، تzzاريخ قzzرآن، ص7.4-3المحكم فى نقط المصاحف، ص

.158. ر.ك: سجستانى، كتاب المصاحف، ص8

.26. المحكم فى نقط المصاحف، ص9

.189، ص5. دائرة المعارف بزرگ اسالمى، ج10

; سيد محمد باقر حجتى، تzzاريخ قzzرآن، ص174. ر.ك: زنجانى، تاريخ القرآن، ص11473.

;469; سيدمحمد باقر حجzzتى، تzzاريخ قzzرآن، ص175. زنجانى، تاريخ القرآن، ص12.535راميار، تاريخ قرآن، ص

.9. المحكم فى نقط المصاحف، ص13


; سجسzzتانى، المصzzاحف، ص17-10. ر.ك: المحكم فى نقzzط المصzzاحف، ص15158-161.

.480. سيدمحمد باقر حجتى، تاريخ قرآن، ص16

.335، ص1. ر.ك: التمهيد، ج17



.262 و 261. هشت رساله عربى، ص20

.147. دراسات قرآنيه، ص21

.146. دكتر محمدحسين على الصغير، دراسات قرآنية، ص22

ق.(، المقنع.444. جهت توضيح بيشتر ر.ك: ابو عمرو عثمان بن سعيد دانى )م 23 وى رسم الخط موجود و قواعد و ضوابط آن را در اين كتاب گردآورى كرده اسzzت.

به جهت آن كه دسترسى به اين كتاب مشكل بوده، علوم قzzرآن و فهرسzzت منzzابع،عين صفحاتى از كتاب المقنع را چاپ كرده است.

( قراءات قرآن4بخش پنجم : تاريخ قرآن )

تاريخ قرآن - قراءات قرآن:

پيدايش قراءات

عدم تواتر قراءات

احرف سبعه

قراءات سبعه

ضابطه صحت قراءات


. نگاهى اجمالى و گذرا بر مراحل پيدايش قراءتها تا قرن چهارم هجرى.1

. بررسى چگونگى ظهzzور و پيzzدايش قراءتهzاى مختلzzف پس از توحيzzد مصzzاحف و2علل آن.

. نگرشى بر نظريه تواتر قراءتها و نقد آن.3

. تحقيقى در حديث »نزل القرآن على سبعة احرف« ومفهوم آن.4

. آشنايى با علم تدوين قراءتها و علتحصر آنها در هفت قراءت.5

. آشنايى با قراء سبعه و راويان آنها.6

. آگاهى از ضابطه صحتيك قراءت و نظريات دانشمندان در اين زمينه.7

. نگاهى به ويژگى قراءت عاصم در ميان ساير قراءات.8


-zz 22البيان فى تفسير القzzرآن; االتقzzان; نzzوع ;23 و 22 و 11; البرهzzان، نzzوع 27 مناهلالعرفان، مبحثششم و يازدهم; حقائق هامه حول القzzرآن الكzzريم، بzzاب سzzوم;

; علzzوم القzzرآن عنzzد المفسzzرين; مبzzاحث فى علzzوم القzzرآن; كتzzاب2التمهيzzد، ج المصاحف; كتاب السبعه فى القراءات; الحجة للقراء السبعه; حzzرز االمzzانى و وجzzه التهانى )شاطبيه(; الكشف عن وجوه القراءات السبع; النشر فى القراءات العشzzر; التيسير فى القراءات السبع; الحجة فى القراءات السبع; المحتسب; تاريخ قzzراءات

قرآن كريم.

فصل اول : مراحل پيدايش قراءات

قراءت قرآن مراحل گوناگون و متفاوتى را به خود ديده است:

مرحله اول:

در اين مرحلzzه شzzخص پيzzامبر اكzzرم)ص( قzzرآن را بzzر اصzzحاب خzzويش »اقzzراء« مىفرمود. گروهى از اصzzحاب، قzzراءت قzzرآن را بىواسzzطه و بهطzzور مسzzتقيم از آن حضرت فراگرفتند; به عنzzوان مثzzال مىتzzوان از على بن ابى طzzالب)ع(، عبداللzzه بن مسعود، عثمان، ابى بن كعب، زيد بن ثابت، معzzاذ بن جبzzل، و ديگzzران نzzام بzzرد. در طبقهبندى قرا، اين گروه را طبقه اول از قرا قرار دادهانzzد كzzه قzzرآن را بzzر پيzzامبرعرضه نمودهاند. ذهبى در معرفة القراء طبقه اول قرا را به اين ترتيب ذكر مىكند:

. عثمانبن عفان.1

. على بن ابى طالب.2

. ابى بن كعب.3

. عبدالله بن مسعود.4

. زيدبن ثابت.5

. ابو موسى اشعرى.6

( .1. ابو الدرداء )7

مرحله دوم:

صحابه پيامبر در طبقه اول كzzه قzzرآن را از آن حضzzرت فراگرفتzzه بودنzzد، خzzود، بzzه تعليم قرآن و قراءت آن بر ديگران مامور بودند. پس از رحلت پيامبر اكرم)ص(، از ميان صحابه، بعضى به مقامات بلنzzدى در قzzراءت رسzzيدند; بzzه گونهاى كzzه قzzراءت آنان و مصاحفشان در ميان مسلمانان مشهور و معروف گرديد. در بخش سzzوم بzzه مصاحف بعضى از آنzان، چzون ابى بن كعب و عبداللzه بن مسzعود اشzzاره نمzوديم. آنچه در دومين مرحله از فراگيرى قراءت قzzرآن - كzzه تعليم آن از سzzوى بعضzzى از صحابه صورت مىگرفت - مشهود بzzود، رواج قzzراءت هzzر يzzك از آنzzان در شzzهرهايى است كه در آن جzا از نفzzوذ بيشzتر و مzzوقعيت بهzترى برخzوردار بودهانzzد. در همين مرحله مىبينيم كه جهت مشzzخص نمzzودن هzzر قzzراءت، آن را بzzه صzzاحب آن نسzzبت مىدهند; مثال قراءت ابن مسعود، قراءت ابى، قراءت معاذ، قراءت ابوموسzzى و... . بنابراين مشخصه اصلى اين مرحله، انتساب قراءت به اشخاص اسzzت و همين امzzر تفاوت آن را با مرحله بعد آشكار مىسازد. در طبقهبندى قرا افzzرادى در طبقzzه دوم قراءت قرار گرفتهاند كه قرآن را بر طبقه اول عرضه نمودهانzzد. نzzام دوازده تن از

( .2معروفين اين طبقه را ذهبى ذكر كرده است )

مرحله سوم:

همان گونه كه در فصل چهارم از بخش چهارم ذكر شد، با گسzzترش و نفzzوذ اسzzالم به مناطق مختلف و گرايش روز افزون افراد به اسالم و رونzzق تعليم و تعلم قzzرآن در ميان آنzzان، رفتzzه رفتzzه دامنzzه اختالف قراءتهzzا زيzzاد گرديzzد; استنسzzاخ مصzzاحف بىشمار بهدست مسلمانان از يك سو و رواج قراءت هر يك از صzzحابه در هzzر شzzهر از سوى ديگر، و آنچه را حذيفه در جنگ ارمنستان، ميان سربازان عراقى و شzzامى مشاهده كرده بود، وى را بر آن داشت تا پيشنهاد متحد سzzاختن قراءتهzاى قzzرآن را به خليفه وقت )عثمzzان( بنمايzzد. عثمzzان انجمzنى را مzzركب از چنzzد تن تشzzكيل داد;

قرآنها از همه نقاط جمعآورى شدند و چند مصحف )به احتمzzال قzzوى پنج مصzzحف( بهصzzورت يzzك نzzواخت تنظيم گرديzzد. هzدف عثمzzان از اين اقzدام، ايجzzاد وحzدت در قراءت قرآن بود و به همين جهت مصحفها به چهار نقطه مهم، يعنى كوفه، بصzzره، شام و مكه ارسال شد و يzك نسzخه نzيز در مدينzzه مركzز خالفت نگzه داشzته شzzد. عثمان با هر مصحف، يك قارى را نzzيز اعzzزام نمzzود. فرسzzتادگان عبzzارت بودنzzد از:

47 ق.( به مكه، ابوعبدالرحمن سلمى )م 70عبدالله بن سائب مخزومى )م حدودا ق.( به بصره و مغيرة بن شهاب مخzzزومى55ق.( به كوفه، عامر بن عبد قيس )م

به شام. زيد بن ثابت نيز قراءت مصحف مدينه را بر عهده گرفت.

از اين زمان به بعد را مىتوان آغاز سzzومين مرحلzzه و دوره قzراءت قzzرآن بهحسzzاب آورد. مشخصه اصلى اين دوره انتساب قراءتهzzا بzzه شهرهاسzzت كzzه بzzه آن قzzراءت

( .3»امصار« اطالق شده است )

در اين مرحله، قراءت قرآن از انحصzار اشzخاص خzارج گرديzد و اگzر اختالفzاتى در قراءت بروز مىكرد، از آن تعبير به قراءت كوفه، يا قzzراءت بصzzره يzzا قzzراءت شzzام و... مىگرديد. ناگفته نماند گرچه عثمzzان هzzدفش، اتحzzاد قراءتهzzاى مختلفى بzzود كzzه بهوجود آمده بود، اما دستور داده بود عبارات به صورتى نوشzzته شzzوند كzzه قzzابليت پذيرش وجوه مختلف قراءت را داشته باشند و در مواردى كه چنين امرى امكانپذير نبود، موارد اختالفى، در هر يك از مصحفها به يك صورت نوشته مىشد; تا قراءتهاى

( . كzzار متحzzد سzzاختن مصzzاحف در دهzzه4معتبر در مجموع مصzzحف پخش گردنzzد ) هجرى اتفاق افتاد.25سوم هجرت به سال

مرحله چهارم:

هنوز مدتى از توحيد مصاحف و يكپارچگى قراءتها نگذشته بود كzzه ميzzان هzzر يzzك از مصحفهاى ارسالى به شzهرها، اختالف قzzراءت بzه وجzود آمzد. نيمzه دوم قzzرن اول هجرى در حالى آغاز گرديد كه طبقه اول از قراى قرآن )آنان كه قرآن را بىواسzzطه از پيامبر فراگرفته بودنzzد( و بسzzيارى از قاريzzان ممتzzاز كzzه يzzا خzzود داراى مصzzحف معروفى بودند و يا در جريان جمعآورى قرآن در زمان خليفه اول و توحيد مصzzاحف

در زمzان خليفzه سzzوم نقش مهمى ايفzا كzرده بودنzد، از دنيzا رفتzه و نسzلى نzو ازحافظان و قاريان قرآن به ميدان آمده بودند.

نگاهى به تاريخ وفات اين گzzروه، در تبzzيين شzzرايط جديzzد حzzاكم بzzر مرحلzzه چهzzارم ق.(، ابى بن كعب )23 ق.(، عمzzر )12قراءت قرآن بسيار سودمند است: ابوبكر )

33 ق.(، معاذ بن جبل )32 ق.(، ابوالدرداء )32 ق.(، عبدالله بن مسعود )33 يا 29 ق.(،40 ق.(، علىبن ابىطzzzالب)ع( )35 ق.(، عثمzzzان )35ق.(، حذيفzzzة بن يمzzzان )

ق.(47 ق.(، ابوعبzzدالرحمن سzzلمى )45 ق.(، زيدبن ثابت )44ابوموسى اشعرى ) ق.(.68و ابن عباس )

بدين ترتيب روشن مىشود كه در اين مرحله نسلى از قاريzzان، كzzه بسzzيارى از آنzzان پيامبر اكرم)ص( را درك كرده بودند، از دنيا رفتهاند و قراءت قرآن به نسzzلى ديگzzر

منتقل گشته است.

با همه دقتى كه در نگارش مصاحف عثمانى به عمل آمzzد، اين مصzzاحف ويژگىهzzايى داشت كه در پديد آمدن دوباره اختالف قراءات بسيار مؤثر بود. عوامل ديگzzرى نzzيز منشا اختالف قراءتها بودند كه بهزودى از آنها سخن خواهيم گفت. بهسرعت در هر شهرى گروهى از قرا به وجود آمدند كه بzzا توجzzه بzzه مصzzحف عثمzzانى موجzzود نzzزد خودشان، قراءت قرآن را از صحابه دريافت نموده بودند كه صحابه نيز بهنوبه خzzود

از پيامبر قراءت را فرا گرفته بودند.

ابن جزرى و دكتر عبدالهادى الفضلى قاريان شهرها در اين مرحله را ذكر نمودهانzzدكه با تصرف مختصرى در كالم آنان به برخى از قاريان اشاره مىكنيم:

الف( مدينه

ق.(،95 ق.(، عzzروةبن زبzzير )م 94 ق.(، سعيدبن مسيب )م 36معاذبن حارث )م ق.(.103 ق.(، عطاءبن يسار )م 101عمربن عبدالعزيز )م

ب( مكه

ق.(.103 ق.(، مجاهدبن جبر )م 74عبيدبن عميرات )م

ج( كوفه

ق.(، مسzzروقبن اجzzدع62 ق.(، علقمةبن قيس )م 60عمروبن شرحبيل )م پس از 82 ق.(، زربن حبيش )م 74 ق.(، ابوعبدالرحمن عبداللهبن حبيب سلمى )م 63)م

ق.(.62 ق.(، ابراهيمبن يزيد نخعى )م 95ق.(، سعيدبن جبير )م

د( بصره

ق.(،90 ق.(، ابوالعاليzzه رفيعبن مهzzران ريzzاحى )م 55عامربن عبدقيس )م حzzدود ق.(.100 ق.(، نصربن عاصم ليثى )م قبل از 90يحيىبن يعمر عدوانى )م

ه ( شام

( .5 ق.( و خليد بن سعد )70مغيرة بن ابى شهاب مخزومى )م پس از

مرحله پنجم:

پنجمين دوره و مرحله قراءت قرآن را مىتوان بzzا شzzروع سzzده دوم هجzzرى مرتبzzط دانست. تاريخ وفات تمامى قراى سبعه در همين سده بوده است. در بين هفت نفر

ديگرى كه به عنوان قاريان دهگانه و چهاردهگانه بzzه ضzzميمه قzzراى سzzبعه معzzروف گشتهاند، تنها سه نفzzر از آنzzان در اوايzzل سzzده سzzوم درگذشzzتهاند، كzzه عبارتنzzد از:

ق.( و خلzzف )م205 ق.(، يعقzzوب حضzzرمى )م 220يحzzيىبن مبzzارك يزيzzدى )م ق.(. با توجه بzzه نقش مهم و تzzاثير فzzراوانى كzzه قاريzzان اين دوره بzzر قzzراءات229

قاريان قرنهاى بعد داشتهاند، با اطمينان مىتوان قرن دوم هجرى را قرن شzzكوفايى و اوجگيرى علم قzzراءات دانسzzت. مكzzاتب و مzzذاهب مختلzzف در قzzراءت قzzرآن در همين قرن پديد آمدند و اساتيد بنام و مسلم قراءت قرآن به مقامzzاتى رسzzيدند كzzه بعدها، آيندگان در جستوجوى يافتن بهترين قراءات و قاريان، چشم به قاريzzان قzzرن

( .6دوم هجرى دوختند )

اينك مرورى مىكنيم بر قاريان صاحبنام در پنجشهر اصلى، در قرن دوم هجرى:

الف( مدينه

ق.(130 ق.(، شzzيبة بن نصzzاح )م 130ابوجعفر يزيد بن قعقاع از قراى عشره )م ق.(.169ونافع بن ابى نعيم از قراى سبعه )م

ب( مكه

ق.( و130 ق.(، حميzzدبن قيس اعzzرج )م 103عبداللهبن كثzzير از قzzراى سzzبعه )م ق.(.123محمد بن محيصن از قراى اربعة عشره )م

ج( كوفه

ق.(،127 ق.(، عاصzzمبن ابى النجzzود از قzzراى سzzبعه )م 103يحzzيىبن وثzzاب )م ق.(، حمزةبن حzzبيب زيzzات از قzzراى148سليمان اعمش از قراى اربعه عشره )م

ق.(.189 ق.( و كسائى از قراى سبعه )م 123سبعه )م

د( بصره

ق.(،154 ق.(، ابو عمرو بن عالء از قراى سzzبعه )م 129عبداللهبن ابى اسحق )م ق.( و128 ق.(، عاصzzم جحzzدرى )م 110حسن بصرى از قzzراى اربعzzة عشzzره )م

ق.(.117قتادةبن دعامه )م

ه ( شام

ق.(121 ق.(، عطيzzة بن قيس كالبى )م 118عبدالله بن عامر از قzzراى سzzبعه )م ( .7ق.( )145ويحيى بن حارث ذمارى )م

در اواخر سده اول و سرتاسر سده دوم، گروهى منحصرا به قراءت قرآن پرداختند ( . بنzzابراين8و همه سرمايه و توان خويش را در تدوين علم قراءت به كار گرفتند )

مىتوان قرن دوم را، قرن پايهگذارى علم قراءت ناميد و دو شzzهر بصzzره و كوفzzه راخاستگاه مهمى براى آن به شمار آورد.

مرحله ششم: بسيارى از محققان علوم قرآنى، بر اين باورند كzzه اولين نگzzارش در( .9 ق.( است )224زمينه »قراءات قرآن« از آن ابوعبيد قاسم بن سالم )م

141سيد حسن صدر در كتاب تاسيس الشzzيعه مىنويسzzد: »بايzzد ابzzان بن تغلب )م (10ق.( را نخستين مؤلف كتاب »قراءات« دانست.« )

310 ق.( و ابzzوجعفر طzzبرى )م 255پس از قاسمبن سالم، ابوحاتم سجسzzتانى)م ( .11ق.( و اسماعيل قاضى به تصنيف و تدوين كتب »قراءات« پرداختند )

ق.( نيز، كه از اديبان و286به ابوالعباس محمد بن يزيد بصرى مشهور به مبرد )م عالمان بزرگ قرن سوم بوده اسzzت، تzzاليف پنج كتzzاب در مبzzاحث قzzرآنى از جملzzه

( .12احتجاج القراءات نسبت داده شده است )

بدين ترتيب، علم قراءت، كه در قرن دوم هجرى با ظهور قاريان برجسته، پzzرآوازه شد، در قرن سوم بzzه صzzورت مzzدون درآمzzد. قرآنپژوهzzان بzzر اين باورنzzد كzzه علت تدوين و نگzارش قzراءات را در قzرن سzوم بايzد در شzيوع و كzثرت قzراءات و نzيز آشكارشدن اختالف در قراءات جسzzتوجو نمzzود. گسzzترش استنسzzاخ از مصzzاحف و افزايش روز افزون قاريان قرآن، كه بعضا خود، در كرسى قراءت قرآن مىنشستند و در امر قراءت قرآن صzzاحبنظر بودنzzد و نzzيز عوامzzل متعzzددى كzzه موجبzzات بzzروز اختالف قراءات را فراهم مىآوردند، باعثشد تا كسانى چون ابوعبيد قاسzzمبن سzzالم، بهفكzzر تzzدوين ضzzوابط و قواعzzد اين علم بيفتنzzد و قzzراءات قzzرآن را از تشzzتت و

پراكندگى حفظ نمايند.

مرحله هفتم:

قرن چهارم هجرى، بستر اين مرحله از قzzراءات قzzرآن بzzوده اسzzت. قzzراءت قzzرآن مجيzzد در اواخzر قzرن سzوم آن چنzان متعzدد و متنzzوع شzzد كzه هzر شzzاگردى پساز فراگيرى قراءت از استاد يا استادان خود، خود نzzيز در بzzرخى از آيzzات قzzرآن داراى راى و اجتهاد مىشzzد. اين روال بzzه همين صzzورت ادامzzه مىيابzzد. در چzzنين اوضzzاعى است كه در آغاز قرن چهارم، انقالبى در عرصه قراءت قzzرآن بzzه وجzzود مىآيzzد. ابن

( در اقدامى شzzجاعانه، بzzاب اجتهzzاد در قzzراءت قzzرآن را بzzراى هميشzzه13مجاهد ) مسدود مىكند و با انتخاب هفت قراءت از قاريان قرن دوم هجرى و تzzدوين آنهzzا در كتاب السبعه همه عالمان روزگار خويش را، كه بالفاصله از خود عكسالعمل نشzzان

( بنzابراين مرحلzه هفتم بzا14مىدهند، در مقابل عمل انجام شدهاى قzرار مىدهzد. )انحصار قراءات در هفت قراءت همراه است.

آنچه ذكر شد، نگرشى كوتاه و مختصر به مراحل مختلف تحول و تطور قzzراءات تzzا قرن چهارم هجرى بود. ما تحوالت مربوط به قراءت در اين قرن را در فصل سzzوم دنبال خواهيم نمود. اما تذكر اين نكته الزم است كه برخى از نگارندگان تاريخ قرآن

ق.(748بهجاى توضيح مراحل قراءات، به طبقهبندى قاريzان پرداختهانzد. ذهzبى )م قارى تا قzzرن هشzzتم هجzzرى را734در كتاب معرفة القراء الكبار نام و مشخصات

( .15در هيجده طبقه ذكر نموده است )

عوامل پيدايش اختالف قراءات

در بحثسابق تنها به بيان مراحل پيدايش قراءتهzzاى مختلzzف نظzzر داشzzتيم. اينzzك بzzه منشا پيدايش اين قراءتها توجه مىكنيم. اين پرسش در ذهن هركس وجzzود دارد كzzه پس از متحد ساختن قراءات مصاحف در زمان عثمان، كه به هدف همzzاهنگى همzzه قراءتها صورت پzzذيرفت، چzzرا مسzzلمانان دوبzzاره گرفتzzار اختالف در قzzراءت قzzرآن

شدند؟

در پاسzzخ بzzه اين سzzؤال، بzzه اختصzzار بzzه چنzzد عامzzل كzzه نقش مهمى در اين بzzارهداشتهاند، اشاره مىنماييم:

الف( عارى بودن مصاحف عثمانى از نقطه و اعراب

يكى از مهمترين عوامzzل بzzروز اختالف قzzراءات، ويzzژگى رسzzمالخط عثمzzانى بzzود. مستشرقانى چون گولدزيهر عقيده دارند كه خط عربى پيكره نبشتارش، اندازههاى مختلف صوتى را بر مىتابد; اندازههايى كه نتيجه اختالف نقطههzzايى اسzzت كzzه روى اين پيكره و يا زير آن قرار مىگيرد و يا نتيجه شمار مختلف اين نقطههاست. حتى با تساوى اندازههاى صوتى نيز اين اختالف در قراءات پيش مىآمد. اختالف حركات، به اختالف مواضع كلمه از لحاظ اعراب انجاميد و همين امzzر مzzوجب شzzد تzzا در داللت كلمه نيز اختالفى پديد آيد. بنابراين اختالف آرايش و تجهيز خط و نبشzzته بzzه وسzzيله

نقطهها و نيز اختالف حركات - كه مصاحف اوليه فاقد آنها بودند - دو عامل نخستيندر پيدايش اختالف قراءات بودهاند.

(16عzدم وجzود نقطzه و اعzراب در مصzاحف عثمzانى يzا بzه علت ابتzدايى بzودن ) رسمالخط و كتابت در آن زمان بود كه در بحثهاى پيشين ذكر گرديد و يا بدين جهت بود كه به دستور عثمان، مصاحف از هرگونه نقطه و اعرابى عارى گشتند تا قراءت آنها، تحمل پذيرش وجzzوه هفتگانهاى را كzzه قzzرآن بzzر آن وجzzوه نzzازل گشzzته اسzzت

( . در هر مصحف، رسم الخط مصاحف عثمانى به گونهاى بود كه17داشته باشند ) قراءت آن جز با تكيه بر حفظ قرآن، امكانپzzذير نبzzود. بسzzيارى از كلمzzات در قzzرآن قابليت قراءت بهصورتهاى مختلف را داشتند. نمونههايى از اختالف قzzراءات، كzzه از

همين عامل ناشى شده است، بدين قرارند:

. كسائى قراءت كرده است: ان جاءكم فاسق بنبzzا فتثبتzzوا. در حzzالى كzzه ديگzzران1فتبينوا خواندهاند.

( .18. ابن عامر و كوفيان: ننشزها. ديگران: ننشرها )2

( .19. ابن عامر و حفص: ويكفر عنكم. ديگران: نكفر )3

( .20. قراى كوفه، به جز عاصم: لنثوينهم. ديگران: لنبوئنهم )4

( .21. ابن سميقع: فاليوم ننحيك ببدنك. ديگران: ننجيك )5

در زمينه اختالفات ناشى از عدم اعراب به عنوان نمونه مثالهاى زير، گويا مىباشند.

. حمزه و كسائى اعلم را به صيغه امر حاضر اعلم ان الله على كل شىء قzzدير )1( وديگران به صيغه متكلم وحده اعلم قراءت كردهاند.22

( را به صيغه نهى التسال. ولى ديگران به23. نافع والتسال عن اصحاب الجحيم )2صيغه مضارع مجهول التسال قراءت كردهاند.

ب( خالى بودن از »الف« در وسط كلمات

عامل فوق نيز در بسيارى از موارد موجب اختالف قراءات گشته است.

. در مورد قراءت آيه مالك يوم الدين بعضى مالك و بعضى ملك قراءت نمودهانzzد1(24. )

( به صورتهاى غشاوة، غشاوة، غشاوة، غشوة، غشzzوة و وجzzوه25. كلمه غشوة )2( .26ديگر قراءت شده است )

( به صورتهاى يخzzادعون، يخzzادعون، يخzzدعون، يخzzدعون و يzzا27. كلمه يخدعون )3( .28وجوه ديگر قراءت شده است )

( .30( قصص نيز قراءت شده است )29. كلمه قصاص، )4

( .32( را به صورت مساكين قراءت كردهاند )31. كلمه مسكين )5

دهها نمونه ديگر از اين قبيل وجود دارد كه مىتzzوان بzzا مراجعzzه بzzه معجم القراءاتازهمه آنها آگاه شد.

ج( تفاوت لهجهها

قرآن به لغت و لهجه قريش كه بهترين و فصيحترين لهجه در ميان لهجههzzاى عzzرب بود نازل گشت. اما قاريان قرآن كzzه داراى لهجههzzاى گونzzاگون بودنzzد، چzzه بسzzا در تلفظ يك كلمه آن را به لهجه خويش قراءت مىكردند و همين امzzر بzzه تzzدريج بzzاعث

اختالف قراءات مىشد.

در فصل سوم خواهيم ديد كه اهل سنت محتملترين معنا براى روايات نzzزول قzzرآنبر فتحرف را، لهجههاى مختلف عرب گرفتهاند.

( .34( در بعضى از لهجههاى عرب نعبد تلفظ شده است )33. كلمه نعبد )1

( در بعضzzى از لهجههzzاى عzzرب نسzzتعين تلفzzظ شzzده اسzzت )35. كلمه نستعين )236. )

. گاه اختالف لهجه باعث تقديم و تاخير در اداى حروف يzzك كلمzzه مىشzzده اسzzت;3مثال »بنو تميم« به جzzاى صzzاعقه و صzzواعق، صzzاقعه و صzzواقع تلفzzظ مىكردهانzzد )

37. )

. قبيله هذيل »واو« مكسور را بدل به همzzزه مىنمودنzzد; مثال وعzzاء را اعzzاء تلفzzظ4( .38مىكردند )

. اختالفات قراءتى كه ناشى از اظهار و ادغام و اشمام و مد و قصzzر و امالzzه و...5 بوده است نيز، اغلب به خاطر تاثير لهجههاى گوناگون و گرايش هر لهجه بzzه نzzوعى از اداى حروف است; مثال »ابن محيصن« لميتون را در آيه پانزدهم سوره مؤمنون،

( .39لمائتون قراءت كرده است )

د( اعمال راى و اجتهاد قاريان

يكى از عوامل مهم بروز اختالف قراءات را بايد اعمال نظر قاريان دانست. قراءت قرآن، كه صحت آن منوط به سzzماع و نقzzل اسzzت، در بzzرخى مzzوارد از اين قاعzzده ضرورى فاصله گرفته است. پس از توحيد مصzzاحف و اعzzزام قاريzzان بzzه شzzهرهاى مختلف چه بسا قzzارى يzzك شzzهر در مzzورد قzzراءت آيهاى در مصzzحف، كzzه خzzالى از هرگونه اعراب و اعجامى بود، دچzzار ترديzzد مىشzzد. در اين گونzzه مzzوارد آنچzzه را در نظر او مناسبتر مىنمzzود، انتخzzاب و بzzه حzzدس و گمzzان عمzzل مىشzzد و حzzتى بzzر آن استدالل نيز مىكرد. كتب بسيارى نظير الحجة للقراء السبعه يzzا الكشzzف عن وجzzوه القراءات السبع بر همين اسzzاس تzzدوين شzzدند، تzzا قzzراءات مختلzzف قzzرا را توجيzzه

( .40نمايند و براى صحت آن از قواعد ادبى و نحوى دليل اقامه كنند )

آنچه ذكر شد چهzzار عامzzل مهم اختالف قzzراءات بzzود. البتzzه عوامzzل اختالف بzzه اين موارد محدود نمىشوند. در كتب قراءات به قاريانى برمىخوريم كه فضzzاى حzzاكم بzzر قراءات آنان، قراءاتى است كه شاذ و مخالف با قراءت مشهور اسzzت. شzzايد ابتzzدا به نظر عجيب مىرسد كه چگونه يzzك قzzارى در بيشzzتر قzzراءتش بzzا ديگzzران اختالف دارد; ولى بايد اذعان نمود وقتى بازار قراءت در قرن دوم و سوم رواج پيzzدا مىكنzzد و در اين ميان عدهاى از قاريان از ديگران سzzبقت مىگيرنzzد و آوازه و شzzهرت آنzzان همه جا را فرا مىگيرد، گروهى ديگر نيز، كه در طلب نzzام و نzzان و مقzzامى هسzzتند، شهرت خويش را در انتخاب قراءتهايى نzzادر و مخصzzوص بzzه خzzود مىجسzzتند. اينzzان همتخود را بر اين قرار مىدهند كه قرآن را به گونهاى بخوانند كه ديگzzران نمىخواننzzد و البته براى قراءت خويش نيز با توجه به انعطافپذيرى قواعد ادبى، دليلتراشى نzzيز مىنمايند. قاريانى كه به قراءتهاى شاذ و نادر روى آورده و شzzيفته چzzنين قراءتهzzايى گرديدهانzzد، بzzه احتمzzال زيzzاد تحت تzzاثير اين خصzzلت ناپسzzند قzzرار گرفتzzه و آيzzات قرآنكzzzريم را وسzzzيلهاى بzzzراى شzzzهرت خzzzويش قzzzرار دادهانzzzد. گرچzzzه از نظzzzر قرآنشناسان، اين قراءتها مطرود و غيرمقبول است و ضوابط صحت قراءت بzzر آن

منطبzzق نمىشzzود، امzzا بعضzzى كzzه بzzا ديzzده احzzترام و قداسzzت بzzه همzzه قراءتهzzا مىنگريسzzتهاند، درصzzدد احيzzاى چzzنين قzzراءاتى برآمدهانzzد. عثمzzان بن جzzنى كتzzاب

المحتسب فى تبيين وجوه شواذ القراءات را به همين انگيزه تدوين نموده است.


. مراحل پيدايش قراءات را مىتوان در قالب هفت مرحله بررسى نمود:1

مرحله اول: تعليم قراءت از سوى پيامبر)ص( به بعضى از صحابه و عرضzzه نمzzودن قzzzراءت توسzzzط آنzzzان بzzzر پيzzzامبر. در اين مرحلzzzه افzzzراد معzzzروف عبارتنzzzد از: علىبنابىطالب)ع(، عثمzzان بن عفzzان، ابى بن كعب، عبداللzzه بن مسzzعود، زيzzدبنثابت،

ابوموسى اشعرى و ابوالدرداء.

مرحله دوم: تعليم قراءت توسط طبقه اول به بعضى از صzzحابه و رواج مصzzاحف وقراءات بعضى از قاريان طبقه اول و انتساب قراءات به اشخاص.

مرحلzzه سzzوم: دوره متحzzد سzzاختن قراءتهzzا بهدسzzت عثمzzان و ارسzzال مصzzاحفيكنواخت به شهرها و انتساب قراءات به امصار.

مرحلzzه چهzzارم: شzzروع دوبzzاره اختالف قراءتهzzا از نيمzzه دوم قzzرن اول هجzzرى و بهميدان آمدن نسلى نو از حافظان و قاريzzان قzzرآن در شzzهرهاى مختلzzف از جملzzه

مدينه، مكه، كوفه، بصره و شام.

مرحلzzzه پنجم: دوره اوج قzzzراءات و پديzzzدار گشzzzتن بزرگترين قاريzzzان، در سzzzدهدومهجرى از جمله قراى سبعه.

مرحله ششم: دوره تدوين قzzراءات در قzzرن سzzوم بهدسzzت افzzرادى چzzون ابوعبيzzدقاسم بن سالم، ابوحاتم سجستانى، ابوجعفر طبرى و....

مرحله هفتم: دوره انحصار قراءات در هفت قراءت بهدست »ابن مجاهد«. اين كار در آغاز قرن چهارم هجرى صورت گرفت و پس از آن تاليفات ديگران نيز بzzه همين

سمت گرايش پيدا نمود.

. بعضى از عوامل پيدايش اختالف قراءات عبارت بودند از: عارى بzzودن مصzzاحف2 از نقطه و اعراب; خالى بودن از »الف« در وسط كلمzzات; تفzzاوت لهجههzzا; اجتهzzاد

قاريان و شهرت طلبى بعضى از قرا در انتخاب قراءات شاذ.

پىنوشتها

.42-24. معرفة القراء الكبار، ص1

.61-43. همان، ص2

.39. سجستانى، كتاب المصاحف، ص3

.7، ص1; النشر فى القراءات العشر، ج 157، ص1. ر.ك: االتقان، ج4

; تاريخ قراءات قzzرآن كzzريم، ترجمzzه8، ص1. ر.ك: النشر فى القراءات العشر، ج5.38-36دكتر سيد محمد باقر حجتى، ص

. بنگريد به فصل سوم همين بخش.6

، ص1; مناهzzل العرفzzان، ج9 و 8، ص1. ر.ك: النشر فى القراءات العشzzر، ج8 و 7.416 و 415

.172; معرفة القراء الكبار، ص416، ص1. مناهل العرفان، ج9

.40. تاريخ قراءات قرآن كريم، ص10


.97. مقاله »سير نگارشهاى قرآنى«، بينات، ص12

. در مورد شخصيت ابن مجاهد در فصل سوم سخن خواهيم گفت.13

. براى توضيح بيشتر ر.ك: فصل پنجم همين بخش.14

-zz 412، ص1. عالوه بر معرفzzة القzzراء الكبzzار، ر.ك: مناهzzل العرفzzان، ج15 416; .224 - 177، ص2التمهيد، ج

.126 و 125. تاريخ قراءات قرآن كريم، ص16

. در فصل سوم راجع به اين وجوه به تفصيل سخن خواهيم گفت.17

.259( آيه 2. بقره )18

.271. همان، آيه 19

.58( آيه 39. عنكبوت)20

.92( آيه 10. يونس)21

.259( آيه 2. بقره)22

.119. همان، آيه 23

.7، ص 1. ر.ك: معجم القراءات القرآنيه، ج 24

.7( آيه 2. بقره)25

.24 - 22، 1. معجم القراءات القرآنيه، ج26

.9( آيه 2. بقره)27

.25، ص 1. معجم القراءات القرآنيه، ج28

.179( آيه 2. بقره)29


.184( آيه 2.بقره)31


.5( آيه 1. حمد)33


.5. همان، آيه 36 و 35

.22، ص 2. التمهيد، ج 37

.25. همان، ص 38

.30 - 27. براى توضيح بيشتر ر.ك: همان، ص 39

.34 - 30. ر.ك: همان، ص 40

فصل دوم : عدم تواتر قراءات

همه مسلمانان در مورد متواتر بودن قرآن كريم، اتفاق نظzzر دارنzzد. اساسzzا حجيت قرآن به عنوان مهمترين منبع معارف دينى جز از طريق تzzواتر و قطعيت صzzدور آن

ثابت نمىگردد. آية الله خوئى قدس سره مىگويد:

همه مسلمانان از همه فرقهها و مzzذاهب در اينكzzه ثبzzوت قzzرآن، منحصzzرا ازطريzzق تzzواتر امكانپzzذير اسzzت، اتفzzاقنظر دارنzzد. بسzzيارى از علمzzاى شzzيعه و سzzنى چzzنين استدالل كردهانzzد كzzه چzzون قzzرآن پايzzه و اسzzاس دين و معجzzزه الهى بzzوده اسzzت، دواعى و انگيزهها براى نقل آيات قرآن فراوان بzzوده اسzzت و هرچzzيزى كzzه انگzzيزه براى نقل آن زياد وجود داشته باشد، ناگزير بايد متواتر باشد. بzzه همين جهت، آنچzzه

( .1از طريق خبرهاى واحد نقل شد، مطمئنا قرآن نخواهد بود )

اين مطلب درباره خود قرآن كzzريم معلzzوم و روشzzن اسzzت; امzzا در مzzورد قzzراءات چطور؟ آيا قراءات قرآن نيز چون قرآن متواترند؟ يا ميان قzzرآن و قzzراءات تفzzاوت

وجود دارد؟

با نگاهى اجمالى به سzzير تحzzول و مراحzzل پيzzدايش قzzراءات و نzzيز عوامzzل اختالف قراءات به خوبى پاسخ اين سؤال روشن مىشود. به اعتقzzاد شzzيعه و پzzيروان مكتب اهلبيت: قرآن بر يك قراءت نازل شzzده اسzzت. از امzzام بzzاقر)ع( منقzzول اسzzت كzzهفرمود: ان القرآن واحد نزل من عند واحzzد ولكن االختالف يجيء من قبzzل الzzرواة )

( ; قرآن يك قراءت دارد كه از سوى خداى واحد نzzازل گشzzته اسzzت. امzzا اختالف2)در قراءت آن( از ناحيه راويان قرآن ناشى شده است.

امين االسالم طبرسى نقل اين گونه اخبzzار را، كzzه بzzر نzzزول قzzرآن بzzر يzzك قzzراءت( .3داللت دارند، از طريق شيعه فراوان مىداند )

در ميان دانشمندان اهل سنت زركشى بيانى جالب دارد. وى مىگويد:

قرآن و قراءات، دو حقيقت جداگانه و متفاوتنzzد. قzzرآن عبzارت اسzzت از وحzيى كzه براى بيان و اعجاز بر پيامبر)ص( نازل شzzده اسzzت; امzzا قzzراءات عبzzارت اسzzت از:

( .4اختالف الفاظ همين وحى در كتابتحروف يا كيفيت آنها )

دو عامل مهم در اينجا وجود داشته است كه على رغم وضوح و روشنى عدم تzzواتر قراءتهzzا، بعضzzى چzzنين تzzوهمى را نمودهانzzد: اولين عامzzل همzzان چzzيزى اسzzت كzzه زركشى به آن اشاره نمودهاست; يعنى خلط ميان قرآن و قراءات. بعضى از افzzراد -كه نگرش سطحى داشتهاند- در مورد قراءات همان نظzzر را دادهانzzد كzzه در تzzواتر خود قرآن قايل بودهاند; در حالى كه نص قzzرآنى چzzيزى اسzzت و نحzzوه قzzراءت اين

نص، چيز ديگر.

عامل دوم خلط ميان قراءتها و احرف سبعه است. بعضى قراءتهاى قراى سzzبعه را همان احرف سبعهاى دانستهاند كه براساس روايات اهل سنت قzzرآن بzzر هفتحzzرف نازل شده است; در حالى كه هيچ ارتباطى ميان اين دو وجود ندارد. چنانكه خواهzzد آمد شهرت قzzراى سzzبعه و قzzراءت آنzzان در پى اقzzدام ابن مجاهzzد در قzzرن چهzzارم صورت گرفت; در حالى كه به تصريح بسيارى، در ميان قرا افرادى بهتر از آنان نيز وجود داشت. در قراءت قاريان هفتگانه نيز، قراءاتى شاذ ديده شده كه ائمه فن به آن تصريح نمودهاند. دكتر صzzبحى صzzالح در انتقzzاد از ابن مجاهzzد در مzzورد انحصzzار

قراءات در هفت قراءت مىگويد:

بسيارى با توجه به اين عدد، توهم نمودنzzد كzzه اين قzzراءات همzzان احzzرف سzzبعهاى( .5هستند كه در حديث نبوى وارد شده است )

براى رد تواتر قراءات داليل فراوانى وجود دارد كه به برخى از آنها اشاره مىشود:

. بررسzzى حzzال راويzzان و طzzرقى كzzه قاريzzان، قzzراءت قzzرآن را از ديگzzران اخzzذ1مىنمودند، به روشنى تواتر قراءات را نفى مىنمايد.

. استدالل و احتجاج هر يك از قاريان به صحت قراءت خويش، نقلى بودن قzzراءت2 و سماع آن را نفى نموده قراءات را مستند به اجتهzzاد قاريzzان و آراى آنهzzا مىكنzzد و اين خود دليلى بر عدم تواتر قراءات است; زيرا اگر قراءات، متواتر بودند نيازى به

استدالل و اجتهاد در قراءت وجود نداشت.

. وجود معانى متفzzاوت و متضzzاد كzzه در بعضzzى مzzوارد از اختالف قzzراءات ناشzzى3 مىشود، به عدم تواتر رهنمون است; زيرا پذيرفته نيست پيامبر، قرآن را به صورتى قراءت نموده باشد كه معانى متضاد از آن برداشتشود. قرآن خzzود فرمzzوده اسzzت:

( آيzzا در6افاليتدبرون القرآن و لو كان من عند غيرالله لوجدوا فيzzه اختالفzzا كثzzيرا; ) ]معانى[ قرآن نمىانديشند؟ اگر از جانب غيرخدا بzzود، قطعzzا در آن اختالف بسzzيارى

مىيافتند.

. اگر قراءات متواتر بودنzzد، آيzzا كسzzى مجzzاز بzzود بعضzzى از آنهzzا را انكzzار نمايzzد؟4 مامىبينيم بسيارى از بزرگان، حتى قراءات قراى سبعه را مورد انكار قرار دادهانzzد; مثال طبرى قراءت ابن عامر را رد كرده در بسيارى از موارد قراءات قراى سبعه را مورد خدشه قرار مىدهد. بعضى ديگzzر از صzzاحبنظران بzzه قzzراءت حمzzزه و بعضzzى

( .7بهابوعمرو و بعضى به قراءت ابن كثير اشكال وارد نمودهاند )

. تقسيمبندى قzzراءات بzzه متzzواتر و مشzzهور، آحzاد و شzzاذ، خzzود گzواهى ديگzzر بzzر5 بىپايگى ادعاى تواتر است. گرچه بعضzzى درصzzددند كzzه قzzراءات سzzبعه را، قzzراءات متواتر بدانند، اما در بيان ابن جزرى، كه سيوطى آن را بهترين سzzخن در اين مقzzام

دانسته، حقيقت امر اين چنين بيان گرديده است:

هر قراءتى كه به گونهاى موافق قواعد عربيت و مطابق با يكى از مصاحف عثمانى و صحيح السند باشد، قراءت صحيحى است كه رد و انكار آن جايز نيست، بلكه اين قراءت از حروف هفتگانهاى است كه قرآن به آن نازل شzzده و بzzر مzzردم قبzzول آن الزم است، خواه قراءت قراى سبعه باشد، يا عشره يا قراءت غير اينها، از كسzzانى

( .8كه قراءتشان مورد قبول واقع شده است... )

گرچه در ضوابط سهگانهاى كه ابنجزرى براى صzzحتيك قzzراءت ذكzzر نمzzوده، سzzخن بسيار است -وما در فصل پنجم از آن سخن خzzواهيم گفت- امzzا بzzا دقت در كالم او روشzzن مىشzzود او بzzر قzzراءتى كzzه شzzرايط فzzوق را دارا باشzzد صzzحه مىگzzذارد، نzzه برتواترآن. ابنجزرى تاكيد مىكند كzzه ابzzوعمرو دانى و ابومحمzzد مكى بن ابىطzzالب و ابوشامه همگى بر اين مذهب توافق دارند و احدى از علماى گذشته در اين مسzzاله

( .9مخالفتى نداشته است )

ابوشامه در مرشد الوجيز گفته است:

سزاوار نيست در مورد هر قراءتى كه به يكى از قراى سzzبعه نسzzبت داده مىشzzود، غفلت صورت گيرد و بر آن، اطالق صحت گردد و گفته شود: قرآن به همين صورت

( .10نازل شده است... )

زرقانى در بيانى استوار چنين مىگويد:

بعضى نسبت به قراءات سبع مبالغه نموده و گفتهاند: هzzركس گمzzان كنzzد تzzواتر در قراءات سبعه الزم نيست،گفتzzارش كفzzر اسzzت; زيzzرا منتهى بzzر عzzدم تzzواتر قzzرآن مىشود. اين عقيده به مفتى اندلس، استاد ابوسعيد فzzرج بن لب نسzzبت داده شzzده است. اما دليلى كه به آن استناد نموده قابل قبول نيست; زيرا قول به عzzدم تzzواتر قراءات، مستلزم قول به عدم تواتر قzzرآن نيسzzت. ممكن اسzzت قzzرآن در غzzير اين قراءات متواتر باشد، يا در قراءاتى كه مورد اتفاق همه قراسzت، يzا تzواتر قzراءات در مورد قراءات گروهى باشد كzzه توافzzق آنzzان بzzر كzzذب ممكن نباشzzد، چzzه قzzارى باشند، چه نباشند. در همين حال در مواردى كه قراءات سبعه باهم اختالف دارنzzد و

بر روايتيك قراءت در هر طبقه، گzzروهى كzzه از توافzzق آنهzzا بzzر كzzذب، ايمن باشzzيم( .11وجود نداشته باشد، قراءات غيرمتواترند )

جالل الدين سيوطى پس از نقل كالم ابن جzzزرى و سzتايش از وى در نتيجهگzzيرى و برداشت از سخنان او، قراءات قاريان را به شش گروه متواتر، مشهور، آحاد، شاذ،موضوع و مدرج تقسيم مىنمايد. عجيب آنكه مدعى مىشود اكثر قراءات متواترند! )

12)

ما در مورد نفى تواتر قراءات به همين مقدار اكتفzzا نمzzوده جهت تحقيzzق بيشzzتر در اين زمينه، به پژوهندگان توصيه مىكنيم بzه گفتzار متقن و اسzzتوار آيةاللzه خzوئى در

( .13البيان رجوع كنند )


. همه مسلمانان بر تواتر نص قرآن اتفاق نظر دارند.1

. قرآن و قراءات قرآن دو حقيقت كامال جدا از يكديگرند.2

. دو عامل مهم كه موجب توهم تواتر قراءات گشته، عبارتند از: خلط ميzان تzzواتر3نص قرآن و تواتر قراءات، و خلط ميان احرف سبعه و قراءات سبعه.

. بررسى حال راويان قراءات، استدالل و احتجاج هر يك از قاريان در مورد صحت4 قراءت خود، انكار قراءت بعضى از قاريان توسط ديگzzران، وجzzود معzzانى متضzzاد و متفاوت كzzه ناشzzى از اختالف قzzراءات در قzzرآن اسzzت و تعzzيين معيارهzzا و ضzzوابط مشخصى از سوى امامان فن قzzراءت، چzzون ابن جzzزرى بzzراى تقسzzيم قراءتهzzا بzzه

صحيح و غيرصحيح، همگى داليلى روشن بر عدم تواتر قراءات هستند.

پىنوشتها

.124 و 123. البيان، ص 1

. اصول كافى، كتاب فضل القرآن، باب النوادر.2

.79، ص 1. ر.ك: مجمع البيان، ج 3

.465، ص 1. البرهان، ج 4

.249. مباحث فى علوم القرآن، ص 5

.82( آيه 4. نساء)6

.152. ر.ك: البيان، ص 7

.236، ص 1; االتقان، ج 9، ص 1. النشر فى القراءات العشر، ج 8

. همان.9

.10 و 9. همان، ص 10

.436 و 435، ص1. مناهل العرفان، ج 11

.243-241، ص1. ر.ك: االتقان، ج 12

.168-151. ر.ك: البيان، ص 13

فصل سوم: احرف سبعه

الف( احرف سبعه در روايات اهل سنت

در بسيارى از منابع اهل سنت احاديثى از رسzzول خzzدا بzzه اين مضzzمون نقzzل شzzده است: »قرآن بر هفتحرف نازل گشته است.« اهل سzzنت كzzثرت اين روايzzات را در حد تواتر مىدانند و تقريبا نزد همه دانشمندان سنى، اصل آن امرى مسلم و پذيرفته شده است. البته در مzzراد و مفهzzوم احzzرف سzzبعه اقzzوال بسzzيار متعzzدد و مختلفى

مطرح شده است.

437-355بخش مهمى از كتاب االبانه عن معانى القراءات از مكى بن ابى طالب )ق.( ناظر به حديث احرف سبعه است.

در ميان معاصران نيز بعضى از نويسندگان اهل سzzنت بzzه تفصzzيل از احzرف سzبعه سخن گفتهاند. به عنzzوان مثzzال دكzzتر حسzzن ضzzياء الzzدين عzzتر در كتzzابى بzzا عنzzوان االحرف السبعة و منزلة القراءات منهzzا تمzzام مطzzالب كتzzاب را بzzه روايzzات احzzرف

سبعه، نظريات مختلف در اين زمينه، حكمت نزول قرآن به هفتحzzرف و مبzzاحثى از(1اين قبيل اختصاص داده است. )

روايات احرف سبعه از طرق عامه

. به گزارش ابن عباس، رسول خدا فرموده است:1

اقzzرانى جبرئيzzل على حzzرف فراجعتzzه فلم ازل اسzzتزيده فيزيzzدني حzzتى انتهي الى سبعة احرف; جبرئيل قرآن را بر يك حرف )قراءت( بر من اقzzراء نمzzود، پس بzzه او مراجعه نمودم و پيوسته حروف بيشzzترى را طلب كzzردم و او نzzيز حzzروف بيشzzترى

اقراء كرد، تا آنكه به هفتحرف منتهى شد.

. ابى بن كعب گفته است:2

در مسجد بودم كه مردى وارد شد و به نماز ايستاد. در نمzzاز قzzراءتى را خوانzzد كzzه من آن را انكار نمودم. مرد ديگرى وارد شد و قzراءت ديگzzرى غzير از قzراءت اولى داشت، همگى بzر رسzول خzدا)ص( وارد شzديم. بzه پيzzامبر)ص( داسzتان را عzرض نمودم. پيامبر دسzzتور داد آن دو تن، قzzراءت نماينzzد; پيzzامبر قzzراءت هzzر دو را نيكzzو شمرد، در دلم نوعى تكذيب خلجان نمود. وقتى پيامبر حالت مرا ديد به سzzينهام زد و فرمود: به من گفته شد تا قرآن را بر يك حرف قراءت نمايم آن را برگردانzzدم تzzا بر امتم آسان شود، دو مرتبه به من قرآن برگشت داده شzzد تzzا آن را بzzر دو حzzرف بخوانم، باز آن را برگرداندم تا بر امتم آسان باشد، بار سوم، قzzرآن بzzه من عرضzzه

شد تا آن را بر هفتحرف بخوانم....

. مردى نزد عمر قرآن را قراءت كرد; عمر بر او خشم گرفت. آن مرد گفت: اين3 را بر پيامبر قراءت نمودم، بر من ايراد نگرفت. آن دو نزد پيامبر به نزاع پرداختنzzد. مرد رو به پيامبر كرد، عرض نمود: يا رسول الله)ص( آيا قراءت فالن آيه را شما به من تعليم نzzدادى؟ حضzzرت فرمzzود: آرى. در دل عمzzر ترديzzدى پديzzد آمzzد كzzه بzzر

پيامبر)ص( پنهاننماند. پس حضرت به سينه عمر زد و سه مرتبه فرمود: شzzيطان را از خود دوركن. قرآن همهاش يكسان است، مادام كه آيه رحمت را به عzذاب و آيzه

عذاب را بهرحمت تبديل نكنى!

. زر بن حبيش از ابى بن كعب روايت نموده است كه رسzzول خzzدا در مالقzzات بzzا4 جبرئيل فرمود: »من به سوى امتى درس ناخوانده برانگيخته شدم كه در ميان آنان كودك و پيرمرد و پيرزن وجود دارند.« جبرئيل گفت: »به آنان دستور ده قرآن را بر

هفتحرف قراءت كنند.«

. ابوهريره گفته است كه پيامبر فرمود: »همانا اين قرآن بر هفتحzzرف نzzازل شzzد.5 قراءت كنيد كzzه بzzر شzzما حzzرجى نيسzzت; ولى رحمت را بzzه عzzذاب و عzzذاب را بzzه

رحمت تبديل نكنيد.«

. ابوهريره در حديث ديگر از رسول خدا آورده است كه: قرآن بر هفتحzzرف نzzازل6گشته است. عليم، حكيم، غفور، رحيم )يعنى تبديل اينها به يكديگر اشكالى ندارد!(.

. ابوقالبه گويد: گزارش رسيده كه پيامبر فرمود: قرآن بر هفتحرف نzzازل گرديzzده7است: امر، نهى، ترغيب، ترهيب، جدل، قصص و مثل.

. ابن مسعود از پيامبر اكرم)ص(: »كتzzاب اول از يzzك بzzاب و بzzر يzzك حzzرف نzzازل8 گرديد. ولى قرآن از هفت باب و بر هفتحرف نzzازل شzzد: زجzzر، امzzر، حالل، حzzرام،

محكم، متشابه و امثال....«

. ابىجهيم انصارى گويد: »دو تن در آيهاى از قرآن اختالف نمودند و نزد رسول خدا9 رفتند. حضرت به آنان فرمود: قرآن بzzر هفتحzzرف نzzازل شzzده اسzzت، در آن جzzدال

نكنيد; زيرا جدال در قرآن كفر است.«

. عمرو بن دينار از پيامبر)ص( نقل مىكند كه فرمود: »قرآن بzzر هفتحzzرف نzzازل10(2گرديد: همگى شفا دهنده و كفايتكننده هستند.« )

آنچه ذكر شد نمونهاى از رواياتى است كه در همه متون تفسيرى و قرآنى اهلسنت به چشم مىخورد. ابن جزرى نام بيست تن از صحابه كه اين حديث را از پيامبر)ص(

(3نقل كردهاند، ذكر كرده است. )

پيش از بررسى احرف سبعه در روايات يادشده نظرى به منابع شيعى در اين زمينهمىاندازيم.

روايات احرف سبعه از طرق اماميه

شيخ طوسى گويد:

معروف در مذهب اصحاب ما و مشهور از اخبار و روايات آنان، اين است كه قzzرآن به يك حرف و بر يك پيامبر نازل شده است; جز آنكه فقهاى مzzا قراءتهzzاى متzzداولقرآن را تجويز نموده انسان مختار است به هر قراءتى كه خواست قراءت نمايد. )

4)

امين االسالم طبرسى مىگويد:

در اخبار اماميه شايع است كه قرآن به يك حرف نازل گشته اسzzت. آنچzzه عامzzه از پيامبر نقل كردهاند كه قرآن بر هفتحzzرف نzzازل شzzده اسzzت و همگى شzzفادهنده و

(5كفايتكنندهاند، در تفسير آن اختالف شده است.... )

فيض كاشانى:

از طرق عامه از پيامبر مشهور اسzzت كzzه: قzzرآن بzzر هفتحzzرف نzzازل شzzده اسzzت. بعضى ادعاى تواتر اين حديث را نمودهاند، اما آنان نزديك به چهzzل قzzول در معنzzاى اين حديث گفتهاند. عامه از پيامبر)ص( نقل كردهاند كه: »قرآن بzر هفتحzرف نzازل شد: امر و زجر و حالل و حرام و محكم و متشابه و امثال«. از مفاد اين دو حzzديث

استفاده مىگردد كه »احرف« اشاره به اقسام و انواع دارد.

معناى فzzوق را روايzzتى از على بن ابى طzzالب)ع( تاييzzد مىكنzzد كzzه فرمzzود: خداونzzد تبارك و تعالى، قرآن را بر هفت قسzzم نzzازل فرمzzود. هzzر قسzzمى از آن شzzفادهندهاست. آن اقسام عبارتند از: امر و زجر و ترغيب و ترهيب و جدل و مثل و قصص.

از طرق خاصه، صدوق در خصال روايتى از عيسى بن عبدالله هاشzzمى از پzzدرانش از پيامبر نقل كرده است كه فرمود: »كسى از جانب خدا نزد من آمد و گفت: خzzدا دستور مىدهد كه قرآن را بر يك حرف قراءت كنى. گفتم: خدايا برامت من توسzzعه ده! شخص مامور به من گفت: خداوند به تو دستور مىدهد كه قرآن را بر هفتحرف

قراءت كنى.«

حمzzاد بن عيسzzى از امzzام صzzادق)ع( مىپرسzzد كzzه احzzاديث از شzzما مختلzzف اسzzت، حضرت مىفرمايد: قرآن بر هفتحرف نازل شده و كمترين حقى كه براى امام است

اين است كه بر هفت وجه فتوا دهد.

فيض كاشانى پس از نقل روايات، دو روايت را از امام باقر)ع( و امام صادق)ع( دررد نزول قرآن بر هفتحرف از كافى ذكر مىكند.

زراره از امام باقر)ع(: قرآن يكى است و از جانب خداى يگانzzه نzzازل شzzده اسzzت.ولى اختالف )در قراءات( از ناحيه راويان بهوجود آمده است.

فضيل بن يسار به امام صادق)ع( عرض مىكند: مردم مىگوينzzد قzzرآن بzzر هفتحzzرف نازل گشته است. حضرت مىفرمايد: »دشمنان خzzدا، دروغ گفتنzzد. قzzرآن بzzر حzzرف

(6واحد از سوى خداى واحد نازل شده است.« )

ميزان اعتبار اين روايات از ديدگاه اماميه

آية الله خzzوئى)ره( پس از نقzzل يzzازده روايت -كzzه مهمترين روايzzات در بzzاب نzzزول قرآن بر فتحرفند- مىگويد: »اين احاديث با آنچه زراره از امام بzاقر)ع( و فضzzيل بن

يسار از امام صادق)ع( نقل كردهاند، مخالفند و قابل قبول نيستند.«

پس از پيzzامبر اسzzالم)ص( مرجzع در امzور دين، تنهzا و تنهzا، كتzzاب خzدا و اهلبيتنzد. بنابراين روايات وقتى مخالف بzzا سzzخنان اهzzل بيت باشzzند، ارزشzzى ندارنzzد و ديگzzر نوبت به بحث در زمينه اسzzانيد روايzzات نمىرسzzد; زيzzرا اين اولين دليzzل بzzر سzzقوط اعتبار و حجيت اين روايات است. عالوه بر اين اختالف و تنzzاقض ميzzان اين روايzzات فراوان است و در بعضى از اين روايات ميان سؤال و جواب تناسبى وجود ندارد....

(7)

التمهيد با ذكر چهار حديث از احاديثى كه فيض كاشzzانى در تفسzzيرش آورده اسzzت،مىگويد: »سندهاى اين احاديث، كه از اهل بيت: روايت كردهانzzد، تzzوثيقى نzzدارد.« )

8)

عالمه محمد جواد بالغى:

تمسك به روايات نزول قرآن بر هفتحرف، تمسكى واهى و بىاساس است; زيرا:

اوال: سيوطى در االتقان در مسzzاله دوم از نzzوع شzzانزدهم گفتzzه اسzzت: اين اختالفچيزى جز موهون بودن اين روايات و اضطراب لفظى و معنوى آنها را نمىرساند.

ثانيا: ]در روايات متعددى از اهل سنت از »سبعة احzzرف« اقسzzام و اصzzناف قzzرآن اراده شده است; مثال[ ابن مسzzعود از پيzzامبر: قzzرآن از هفت بzzاب و بzzر هفتحzzرف

نازل شد: زجر و امر و حالل و حرام و محكم و متشابه و امثال....

ابى قالبه از پيامبر)ص(: قzzرآن بzzر هفتحzzرف نzzازل گرديzzد: امzzر و زجzر و تzرغيب وترهيب و جدل و قصص و مثل.

ابن عباس از پيامبر)ص(: قرآن بر چهار حرف نازل شده است: حالل و حرام....

على)ع(: قرآن بر ده حzzرف نzzازل شzzده اسzzت: بشzzير و نzzذير و ناسzzخ و منسzzوخ وموعظه و مثل و حكم و متشابه و حالل و حرام.

ثالثا: در روايات احرف سبعه با سzzندهايى كzzه در نzzزد اهzzل سzzنت، سzzندهاى خzzوبىاست، احاديثى موهون و خرافى ديده مىشود.

در يك حديث از پيامبر نقل شده كه آن حضرت طلب زيادى در حروف قzzرآن نمzzود تا به فتحرف رسيد. جبرئيل گفت: تمام اين حروف، شفادهنده و كفايتكننده اسzzت، مادامى كه آيه عذاب به رحمت و آيه رحمت به عذاب ختم نشzzود. در حzzديثى ديگzzر اين عبارت اضافه شده اسzzت: مثzzل آنكzzه بگzzويى: »تعzzال و اقبzzل و هلم و اذهب و

اسرع و اعجل« )يعنى تبديل هر يك از اينها به ديگرى اشكال ندارد!(

رابعا: در بعضى از روايات اهل سنت، اثبات قراءت واحد و رد هفت قzzراءت، وجzzوددارد....

نزول قرآن بر هفتحرف تكzzذيب8خامسا: از طرق شيعه از امام باقر و امام صادق(9شده است. )

عالمه طباطبائى:

در معناى حديث نزول قرآن بر هفتحرف، اختالف شديدى وجود دارد كه چه بسا بzzه چهل قول منتهى شzzود. ولى آنچzzه كzzار را آسzzان مىكنzzد اين اسzzت كzzه در خzzود اين اخبار، »احرف سبعه« تفسير گشتهاند; در بعضى: امر و زجر و تzzرغيب و تzzرهيب و جدل و قصص و مثل; در بعضzzى: زجzر و امzر و حالل و حzرام و محكم و متشzابه و

امثال.

بنابراين الزم است »هفتحرف« بر اقسام خطاب و انواع بيzzان، حمzzل شzzود. ممكن است از اين روايات حصر اصول معارف الهى در »امثال« استفاده گردد; زيرا بقيه

(10سبعه، جز به نوعى مسامحه و عنايت با آن سازگارى ندارند. )

مفاد روايات از ديدگاه عامه

جالل الدين سيوطى:

در معناى اين حديث نزديك به چهل قول وجود دارد:

. از مشكالتى است كه معانى آن دانسته نشده است.1

. منظور از هفت، عدد حقيقى نيسzت، بلكzzه مzzراد آسzانگيرى و گشzايش اسzzت و2 عzzدد هفت بzzر كzzثرت داللت مىكنzzد. عيzzاض و پzzيروان او بzzه اين قzzول گzzرايش پيzzدا

كردهاند.

. مراد هفت قراءت است. اشكالى كه بر اين قول وارد مىشود اين است كzzه جzzز3 در موارد اندك در قzzرآن كلمzzاتى پيzzدا نمىشzzود كzzه بzzه هفت صzzورت قzzراءت شzzده

باشند.

. منظور كلماتى هستند كه هفت قراءت بلكه بيشتر از هفت قراءت دارند.4

. منظور انواع اختالف قzzراءات در قzzرآن مجيzzد اسzzت كzzه از هفت صzzورت خzzارج5(11نيستند.... )

عموم نويسندگان علوم قرآنى در توجيه روايات »سبعة احرف« به بحث از لهجههzzا و لغات عرب پرداختهاند. بيشzzتر دانشzzمندان اهzzل سzzنت بهzzترين تفسzzير بzzراى اين روايات را نزول قرآن بzر هفت لهجzه و لغت دانسzتهاند. آنzان همچzنين بzه تعzابيرى دربعضى از اين روايات استناد نمودهاند كه اين كار گشايشى براى امت پيامبر بوده وخداوند اجازه داده اسzzت كzzه هzzر قبيلهاى بzzه همzzان لهجzzه متzzداول خzzود قzzرآن را

قراءت نمايد.

ابن قتيبه گويد:

از موارد آسانگيرى خداوند اين است كه بzzه پيzzامبرش دسzzتور داد بzzراى هzzر قzzومى قرآن را به لغتخود آنها قراءت نمايد; مثال كسى كه از قبيله هذيل )هذلى( است، بzzه

( عتى حين تلفظ مىكنzzد. كسzى كzzه از قبيلzه »اسzد« )اسzدى(12جاى حتى حين، ) اسzzت تعلمzzون و تعلم و تسzzود وجzوه را بzzه كسzzر تzzاء فعzzل مضzzارع تلفzzظ مىكنzzد. تميميان به جاى تخفيف همزه كه در قريش مرسوم است، همزه را اظهzzار مىكننzzد. اگر به هر يك از قبايل و گروهها دستور داده مىشد كه از لهجه و لغتخود كنارهگيرى

نمايند و برخالف عادت هميشگى خويش - با آنكه در ميان آنzzان كودكzzان، جوانzzان و پيران وجود دارند - عمل نمايند، دچار سختى و محنت مىشدند. خداونzzد بzzا رحمت و لطف خويش اراده فرمود، همانگونه كه در اصل دين بر آنان آسان گرفته است، در

لغات قرآن نيز بر آنان توسعه دهد.

در روايتى از ابن عباس، پيامبر)ص( مzzردم را بzzه يzzك لغت تعليم قzzراءت مىفرمzzود. اين كار بر آنان سخت آمد. جبرئيل نzzازل شzzد و گفت: اى محمzzد! هzzر قzzومى را بzzا

لغتخودشان قراءت قرآن بياموز.

ابو شامه گويد: حق همين است; زيرا علت اجازه قراءت قرآن به غيرلهجه قzzريش، توسعه بر عرب بوده است; چون سزاوار نيست تنها بر يك قوم توسzzعه داده شzzود. بنابراين هيچ كس جز به اندازه توانش، مكلف نمىگردد. كسى كه عzzادت در لهجzzه و لغت او، اماله يا تخفيف همزه يا ادغام يzzا مضzzموم نمzzودن ميم جمzzع يzzا وصzzل هzzاء

(13كنايه و چيزهايى شبيه اين امور است، چگونه به گونهاى ديگر تكليف شود؟ )

جالل الدين سيوطى در شمار اقوال مربوط به معناى »سبعة احرف« قzzول دهم را »سzzبع لغzzات« ذكzzر كzzرده مىگويzzد: ابوعبيzzد، ثعلب، زهzzرى، ابن عطيzzه و بيهقى در

شعبااليمان و ديگران اين قول را برگزيدهاند.

اما در اين كه اين لغات، لغات چه قبايلى هستند اختالف است. ابوحzzاتم سجسzzتانى گويد: »قرآن به لغت قريش، هذيل، تميم، ازد، ربيعه، هوازن و سzzعد بن بكzzر نzzازل

شده است.«

ابوشامه از بعضى شيوخ خود نقل كzzرده اسzzت كzzه ابتzzدا قzzرآن بzzه زبzzان قzzريش و مجاوران آنان، كه از فصحاى عرب بودند، نازل شد. سپس به عرب اجازه دادهشzzد

تا بالغاتى كه به آن عادت كردهاند قرآن را قراءت نمايند.

اما سيوطى در نقلى از ابن قتيبه گفته است:

قرآن جز به لغت قريش نازل نگشzzته اسzzت. اين سzzخن بzzا آيzzه قzzرآن كzzه فرمzzوده است: و ما ارسلنا من رسول اال بلسان قومzzه; سzzازگارى نzzدارد; جzzز آنكzzه بگzzوييم

(14لهجههاى هفتگانه در درون لغت قريش وجود دارند. )

سيوطى در نقل ديگرى براساس روايت منقول از عمzر كzه گفتzzه اسzت: قzرآن بzه لغت »مضر« نازل شده، نزول قرآن بر اين لغت را ذكر كرده و آنگzzاه چzzنين آورده است: از »ابن عبدالبر« حكايتشده است كه »مضر« هفت گروهند: »هzذيل، كنانzه،

(15قيس، ضبه، تيم الرباب، اسد بن خزيمه و قريش.« )

سخنى ديگر در اينباره، چنين است:

بهترين تفسير براى »سبعة احرف« بيانى است كzzه اكzzثر علمzzاى اهzzل سzzنت آن را پذيرفته و صاحب قاموس هم آن را تاييد كرده است و همچنين گروهى از متzzاخران مانند دكتر عبدالحليم نجار و مصطفى صادق رافعى نيز آن را بر ساير معzzانى ديگzzر ترجيح دادهاند، و آن اين است كه قzzرآن بzzر هفت وجzzه از وجzzوه لغzzات و لهجههzzاى عربى نازل شده است; چون قرآن ازهفت لهجه لغات عzzرب، بzzيرون نيسzzت; زيzzرا لهجههzzايى كzzه در جزيرةالعzzرب تفzzوق و انتشzzار داشzzت بzzه هفت لهجzzه عمzzده بzzاز

(16مىگردد كه عبارتند از: لهجه قريش ، هذيل، ثقيف، هوازن، كنانه، تميم و يمن. )

آنچه نقل كرديم بدين جهت بود تzzا گسzzتره اختالف -حzzتى در يzzك زمينzzه خzzاص، كzzه لهجه يا لغات قريش است- روشن شود. هيچ دليل روشن و مشخصى وجzzود نzzدارد كه لغات عرب چند لغت بودهاند، ويا لغات برتر، كzzدام لغzzات مىباشzzند. آيzzا مzzراد از لهجهها، همان لغات است؟ يا اينكه هzzر لغzzتى مشzzتمل بzzر لهجههzzاى متعzzددى بzzوده است؟ واقعيت اين اسzzت كzzه وقzzتى در ميzzان طرفzzداران يzzك نظريzzه )كسzzانى كzzه

(17معتقدند منظور از »سبعة احرف« لغzzات يzzا لهجههzzاى عzzرب اسzzت( از چهzzل ) نظريهاى كه ابراز شzzده اسzzت، چzzنين آشzzفتگى و تشzzتت راى وجzzود داشzzته باشzzد،

چگونه مىتوان نسبت به اعتبار اصل اين حديث، دل، خوش نمود.

ما به زودى در همين زمينه نظريهاى جديد را از دكتر صبحى صالح نقل خواهيم كرد كه با اشكالى كzzه بzzر خzzود آن نظريzzه نzzيز وارد اسzzت، همzzه نظريzzات گذشzzتگان بzzا

مشكل روبهرو مىشود.


انواع اختالف قراءات

شايد اين سؤال براى آنان كه به »قراءات قرآن« توجه نمودهاند، پيش آمzzده باشzzد كه اختالف قراءات در چه زمينههايى است؟ آيا مىتوان تمام اختالفات را تحت انzzواع و اقسامى خاص ضابطهمند نمود؟ شايد بتوان بدين پرسzzش، پاسzzخ مثبzzتى داده در يك استقصا و بررسى كامل، اختالفات را در دستهبندىهاى مشخصى قرارداد. گرچzzه منشا بخش مهمى از اختالفات را، كه در قراءات قرآن به وجود آمده است، مىتوان در اختالف لهجهها جستوجو كرد، اما بىگمان علل و عوامل ديگرى نzzيز در اختالفzzات نقش داشتهاند. اساسا برخى از اختالفات در قراءت، نظير تقديم يا تاخير يك كلمzzه و يا زيادى يا نقصان يك كلمه يا حرف و يzzا اختالفzzات اعzzرابى، هيچ گونzzه ربطى بzzه

تفاوت لهجه نداشته طبيعتا از آنها ناشى نشدهاند.

اين واقعيت، برخى از دانشمندان را واداشته است تا با ذهنيتى كه از حديث »سبعة احرف« داشتهاند، بكوشند انواع اختالفات قراءات را در قرآن در هفت نzzوع خالصzzه نمايند. حتى بعضى معناى حديث را به جاى اختالف لهجهها، به همين انzzواع هفتگانzzه

(18اختالف تفسير كردهاند. )

قبل از طرح اين انواع، يادآورى دو نكته الزم است:

الف( تالش دانشمندان اهل سنت براى حصر انواع در هفت نوع، آنzzان را در نzzوعى تنگنا قرار داده است; بهگونهاى كه گاه مجبور شدهاند، انواع مختلzzف و متعzzددى را

تحت عنوان يك نوع به حساب آورند. روشن است كه اين مقzzدار الzzتزام و تعبzzد بzzهعدد هفت، از عشق به همان حديث ناشى شده است.

ب( در نحوه و كيفيت دستهبندى انواع هفتگانه قzzراءات، تفاوتهzzاى مهمى بzzه چشzzممىخورد كه خود گوياى تصنعى بودن اين تقسيمات است.

الف( نظر ابن قتيبه

. اختالف در حركت اعرابى يا بنايى كلمه بدون آنكه شكل كلمه يا معناى آن تغيzzير1 ( به رفع »اطهر« يا نصzzب آن. و يzzا قzzول19كند; مثل قول خداوند هن اطهر لكم، )

خداوند و يامرون الناس بالبخل به ضم »با« و سكون »خا«، و يا به كسره آن دو.

. اختالف در حركت اعرابى و بنايى كلمه، بهگونهاى كه شكل كلمه ثابت امzzا معنzzا2 ( كه به دو صzzورت فعzzل ماضzzى و فعzzل20تغيير كند; مانند ربنا باعد بين اسفارنا، )

(22( كه »امه« قراءت شده است. )21امر قراءت شده است. و ادكر بعد امة، )

. اختالف در حروف كلمه نه اعراب آن، بدون هيچ گونه تغييرى در شكل و معنzzاى3( كه ننشرها قراءت شده است.23كلمه و انظر الى العظام كيف ننشزها، )

. اختالف در كلمه، بهگونهاى كه شكل كلمه عzzوض شzzود، ولى معنzzا همzzان اسzzت4 ( كzzه زقيzzة واحzzدة قzzراءت شzzده اسzzت. و يzzا كzzالعهن24انكانت اال صيحة واحدة، )

( كه كالصوف المنفوش قراءت شده است.25المنفوش )

(26. اختالف در كلمه بهگونهاى كه شكل و معنا هر دو عوض شوند طلح منضود )5كه طلع منضود قراءت شده است.

. اختالف به تقديم و تاخير و جاءت سكرة الموت بالحق كه سكرة الحzzق بzzالموت6قراءت شده است.

( كzzه و مzzا عملت ايzzديهم و27. اختالف به زيادى و نقصzzان و مzzا عملتzzه ايzzديهم )7( قراءت شدهاست.29( كه تجرى من تحتها االنهار )28تجرى تحتها االنهار )

ب( نظر ابن جزرى

ابن جزرى در سخن معروفش كه غالبا نويسندگان علوم قرآنى آن را نقل كردهاند، مىگويد: من قراءات صحيح و شاذ و ضعيف و منكzzر، همzzه را، تفحص نمzzودم، همzzه

اختالفات به هفت وجه باز مىگردند:

. اختالف در حركات بدون تغيير در شكل و معناى كلمه; مثل البخzzل كzzه بzzه چهzzار1صورت خوانده شده است.

. اختالف در حركات با تغيير در معنا و ثابت بودن شكل كلمه; مثzzل فتلقى آدم من2 ربه كلمات كه به نصب »آدم« و رفع »كلمات« نيز قراءت شده است و نيز و ادكzzر

بعد امة و بعد امه.

. اختالف در حروف با تغيير در معنا و ثzzابت بzzودن شzzكل كلمzzه تبلzzوا و تتلzzوا و يzzا3(30اختالف قراءت در مثل ننجيك و ننحيك. )

. اختالف در حروف با تغيير در شكل و ثابت بودن معنzzا الصzzراط و السzzراط و يzzا4(31بصطة و بسطة. )

. اختالف در حروف با تغيير در شكل و معناى كلمه اشد منكم و اشzzد منهم و نzzيز5فامضوا الى ذكر الله در عوض فاسعوا.

. اختالف در تقديم و تاخير كلمه و جاءت سكرة الحق بالموت.6

. اختالف در زيادى و نقصان كلمه.7

اين موارد، هفت وجهى هستند كه اختالفات قراءت، خارج از اين وجوه نخواهد بود. اما مثل اختالف در اظهار و ادغام، روم، اشمام، تفخيم، ترقيzzق، مzzد، قصzzر، امالzzه،

( تعبzzير مىشzzود، از32فتح، تحقيق، تسهيل، ابدال و نقل كzzه از آنهzzا بzzه »اصzzول« ) مzzواردى نيسzzتند كzzه لفzzظ و معنzzا در آنهzzا متنzzوع و متعzzدد شzzود. اين صzzفات و خصوصيات كه تنوع در تلفظ و اداى آنها وجود دارد، آنهzzا را از »لفzzظ واحzzد« بzzودن خارج نمىسازد، و به فرض اين كه با اين تنوع در ادا، ديگر يzzك لفzzظ نيسzzتند، داخzzل

(33در نوع اول مىگردند. )

ج( نظر ابو الفضل رازى

. اختالف اسما در مفرد و مثنا و جمع و مذكر و مؤنث و مبالغه و نظاير اينها.1

. اختالف در افعال مثل ماضى، مضzzارع، امzzر و اسzzناد فعzzل بzzه مzzذكر و مzzؤنث و2متكلم و مخاطب و فاعل و مفعول به.

. اختالف در اقسام اعراب.3

. اختالف در زيادى و نقصان.4

. اختالف در تقديم و تاخير.5

. اختالف در قلب و تبديل از يك كلمه به كلمه ديگر و از يك حرف به حzzرف ديگzzر6مثل الصراط و السراط.

. اختالف لغات مانند فتح و اماله، ترقيق، تفخيم، تحقيق، تسهيل، ادغzzام، اظهzzار و7امثال اينها.

در حقيقت آنچه ابوالفضل رازى در تقسيم خود انجام داده اسzzت، تالش در اينجهت بوده كه »اصول قراءات« را، كه بيشترين ارتباط با تفاوت لهجههاى عرب دارند، در تقسيم خود بگنجاند; زيرا غالبا تفاوتهاى لهجهها در چzنين مzzواردى آشzzكار مىگردنzzد. اگzzر براسzzاس حzzديث »احzzرف سzzبعه« علت و حكمت نzzزول قzzرآن بzzر هفتحzzرف، تسهيل و توسعه بر امت مطرح اسzzت، پيش از هzzر چzzيز اختالفzzاتى نظzzير اظهzzار و ادغام و روم و اشمام و مد و قصر و فتح و اماله و تسهيل و تحقيق و... بايد مدنظر قرار گيرند; در حالى كه ابنقتيبه و ابن جزرى، مهمترين بخش و عامل را در تقسzzيم انواع خود نياوردهاند. از ميzzان دانشzzمندان معاصzzر، صzzبحى صzzالح بzzا توجzzه بzzه اين

واقعيت انواع جديدى از اختالف قراءات را تنظيم نموده است.

د( نظر صبحى صالح

. اختالف در وجوه اعراب، خواه معنا ثابت باشد يا تغيير نمايد.1

. اختالف در حروف يا با تغيير معنا بدون تغيير در شكل كلمه، و يا بzzا تغيzzير شzzكل2كلمه، بدون تغيير در معنا; مثل الصراط و السراط.

. اختالف اسامى در مفرد و مثنا و جمع ومذكر و مؤنث.3

. اختالف با تبديل يك كلمه به كلمه ديگر، بهطورى كه غالبا يكى به معنzzاى ديگzzرى4باشد; مثل كالعهن المنفوش، كه به صورت كالصوف المنفوش قراءت شدهاست.

. اختالف در تقديم و تاخير كلمه.5

. اندكى اختالف در زيادى و نقصان بzzه جهت عzzادت عzzرب در حzzذف ادوات جzzر و6عطف، در بعضى از موارد و اثبات آنها در مواقعى ديگر.

(34. اختالف لهجهها در فتح و اماله و ترقيق و تفخيم و.... )7

(35)

صبحى صالح پس از ذكر نوع هفتم چنين مىگويد:

حق اين است كه وجه اخير، مهمترين نوع از هفت نوع است; زيرا حكمت و فلسفه بزرگى كzzه در نzzزول قzzرآن بzzر هفتحzzرف نهفتzzه بzzوده اسzzت، در همين نzzوع آشzzكار مىشود، و تخفيف بر امت و آسzzانگيرى بzzر مzzردمى كzzه از قبايzzل متعددنzzد در همين

زمينه مصداق پيدا مىكند.

صبحى صالح، همه آنچه را سيوطى و دانشمندان عامه، از حديث »احرف سبعه« و گرايش به نزول قرآن به هفت لغت برداشت كردهاند، مردود دانسته، تاكيzzد مىكنzzد

قرآن تنها به لغت قريش نازل شده است. وى ادامه مىدهد:

قرآن بهترين لغت را كه تجسم لغات عرب بوده است برگزيده و دليلى بر مراعzzات لغات قبايل ديگر كه بعضzzى از دانشzzمندان بzzا زحمت در پى تاييzzد آن هسzzتند وجzzود ندارد. لغت قريش به اعتراف تمام قبايل از جهت ماده و لفظ، از حيث اسلوب، در بعد غناى كلمات و در زمينه توانايى بر تعابير زيبا و دقيق، سرآمد همه لغات اسzzت. عzzرب خzzود، همين لغت را بzzراى كتzzابت و شzzعر و خzzط برمىگزينzzد; حzzتى شzzاعر غيرقرشى از خصوصيات لهجه خودش در هنگzzام سzzخن دورى مىكنzzد و.... بنzzابراين منظور ازهفتحرف هفت لهجه از لغت قريش است، نه لغzzات ديگzzر و نzzه لهجههzzاى

ديگر.

وى با خردهگيرى بر كمبودى كه در استقراى متقدمان وجود داشته مىگويد:

گرچه زرقانى در مناهل العرفان، مذهب ابوالفضل رازى را بر مذهب ابنقتيبzه و ابن جزرى و قاضى ابzوبكر بن طيب تzرجيح داده اسzzت; امzzا چzون رازى متعzرض وجzه اختالف در حروف نگشته مذهب او را اختيار نكرديم. امzzا در مzzورد سzzه نفzzر ديگzzر، چون همگى در عمل )گرچه بعضى در نظر و فكر متوجzzه بودهانzzد( از وجzzه اختالف

(36در لهجهها غافل بودهاند، همين براى عدم قبول مذهب آنها كافى است. )

از كسى مانند ابن شاذان كzzه در قzzرن سzzوم مىزيسzzته چzzنين تقسzzيمى شzzگفتانگيز نيست; اما به راستى چه چيز باعثشده است كه دانشمندان متفكرى چzzون زرقzzانى و صبحى صالح خود را در تنگناى هفت نوع از اختالف قراءات قرار دهند؟ در حzzالى كه آنzzان بzzه خzzوبى مىداننzzد در يzzك تقسzzيم طzzبيعى حzzداقل بيش از ده نzzوع كلى از اختالف قراءات خواهيم داشت! آرى، آنها نيز به عددى متعبد شدهاند كzzه متعصzzبان و مروجان نزول قرآن بر هفتحرف، تzzواتر آنرا مسzzلم دانسzzته و بzzه قzzول سzzيوطى

بيش از بيستتن از صحابه آن را از پيامبر نقل كردهاند!


. روايات متعددى از طرق اهل سنت درباره نزول قzzرآن بzzر هفتحzzرف نقzل شzzده1است.

. مشهور نزد اماميه نzzزول قzzرآن بzzر يzzك حzzرف و قzzراءت اسzzت، و براسzzاس دو2 روايت از امام باقر)ع( و امام صادق)ع( نزول قرآن بر هفت قراءت بzzه شzzدت نفى

گرديده است.

. در برخى روايات شيعى، نزول قرآن بر هفتحرف به معناى اصناف و انواع، نظير3امر، زجر، ترغيب، ترهيب، جدل، مثل و قصص، تفسير گشته است.

. احاديث احرف سبعه اعتبارى ندارند; زيرا اهل بيت آنهzzا را رد نمودهانzzد; اختالف4 وجzzه53و تناقض ميان اين روايات فراوان است، بهطورى كه زركشى در البرهzzان

وجه در تفسير »سبعة احرف« ذكر نمودهاند، و سzzرانجام35و سيوطى در االتقان در بعضى از روايات اهل سنت، نزول قرآن بر يك قراءت اثبات شده است.

. گرچzzه بيشzzتر روايzzات عامzzه، مzzراد از »سzzبعة احzzرف« را لهجههzzا و يzzا لغzzات5 دانستهاند، اما در شمارش و تعيين لهجهها و يا لغات به قدرى تشتت وجود دارد كzzه

مىتواند گوياى ساختگى بودن اين حديث باشد.

. بعضى بر اين عقيدهاند كه مىتوان همه اختالفات قراءات را در هفت نوع خالصzzه6نمود.

. از ميان چهار نظريهپرداز، يعنى ابنشاذان، ابنقتيبzzه، ابن جzzزرى و صzzبحى صzzالح،7 دوتن از آنzzان )ابن شzzاذان و صzzبحى صzzالح( اختالف لهجههzzاى مختلzzف در »اصzzول

قراءات« را يك نوع، از هفت نوع اختالف قراءات دانستهاند.

. انواع اختالفzzات قzراءات، حzzتى در يzzك تقسzzيم بنzدى كلى، خيلى بيشzتر از هفت8 نوعند; اما شيفتگان و متعبدان بهحديث »احzzرف سzzبعه« ظzzاهرا راهى جzzز اين كzzه

همه را در هفت نوع جاى دهند نداشتهاند.

. در اصطالح علم قراءت، به قواعدى كه بيان كننده احكامى كلى در قراءت تمzzام9 كلمzzات قzzرآن هسzzتند، »اصzzول قzzراءات« و بzzه اختالف قzzراءات در مzzوارد خzzاص،

»فرش الحروف« مىگويند.

پىنوشتها

در1. در همين رابطه در ميzzان دانشzzمندان شzzيعى بزرگzzانى چzzون آيةاللzzه خzzوئى1-z 170البيان )ص -z 93، ص2( و نيز آيةالله معرفت در التمهيzد )ج193 ( بzه116

تفصيل از اين روايات سخن گفته و به نقد آن پرداختهاند.

; علzzوم97-93، ص 2; التمهيد، ج 176-171. ر.ك: البيان فى تفسير القرآن، ص 2.207-127، ص2القرآن عند المفسرين، ج

.178 و 177. ر.ك: حقائق هامه حول القرآن الكريم، ص3

.7، ص 1، به نقل از تبيان، ج 209، ص 2. علوم القرآن عندالمفسرين، ج 4

.80 و 79، ص 1، به نقل از مجمعالبيان، ج 210. همان، ص 5

.61 - 59، ص1، به نقل از تفسير صافى، ج 213-211، ص2. همان، ج6

.177. البيان، ص 7

.94، ص 2. التمهيد، ج 8

،1، به نقzzل از آالءالzzرحمن، ج 220 و 219، ص2. علوم القرآن عندالمفسرين، ج9.32 - 30ص

.75 و 74، ص3. الميزان، ج10

قول، كه بسيارى از آنها، عجيب و غريبنzzد، بzzه نقzzل از35. سيوطى پس از نقل 11 ابن حبان مىگويد: بعضى از اين اقوال شبيه يكديگرند و محتمل است همگى صzzحيح باشند! در نقلى از »مرسى« صحت اين اقوال مورد ترديد و اشzzكال قzzرار مىگzzيرد.

، مسzzzzzzzzzzzzzzzاله سzzzzzzzzzzzzzzzوم(16، نzzzzzzzzzzzzzzzوع 1)ر.ك: االتقzzzzzzzzzzzzzzzان، ج

.54( آيه 23. مؤمنون)12

.100 و 99، ص2. ر.ك: التمهيد، ج13

، مساله سوم.16، نوع 1. ر.ك: االتقان، ج 14

. همان.15

.258 و 257. سيدمحمد باقر حجتى، تاريخ قرآن كريم، ص 16

وجه در اختالف اقوال ذكر كرده است!53. زركشى در البرهان، 17

، مساله سوم.16، نوع 1. ر.ك: االتقان، ج 18

.78( آيه 11. هود)19

.19( آيه 34. سبا)20

.45( آيه 12. يوسف)21

. »امة« به معناى حين و زمان است و »امه« به معناى نسيان.22

.259( آيه 2. بقره)23

.29( آيه 36. يس)24

.5( آيه 101. قارعه)25

.29( آيه 56. واقعه)26

.35( آيه 36. يس)27

.100( آيه 9. براءة)28

-106، ص 2; التمهيzzد، ج 28 و 27، ص 1. النشzzر فى القzzراءات العشzzر، ج 29 108.

.92( آيه 10. يونس)30

.247( آيه 2. بقره)31

. در اصطالح قراءت، به قواعدى كه بيان كننده احكامى در قراءت تمzzام كلمzzات32 قرآن مىباشند، بهگونهاى كه در هرجا بتوان آن قواعد را اجرا نمود، »اصzzول« گفتzzه

. ادغzzام و2. وقzzف و ابتzzدا. 1مىشود. اصول در قراءات در مواد زير مطرح اسzzت: . تفخيم و ترقيzzق6. امالzzه و فتح. 5. تحقيzzق و تسzzهيل. 4. مzzد و قصzzر. 3اظهzzار.

.10. احكzzام يzاءات. 9. احكzzام هzاءات. 8. ابدال و نقzzل. 7)احكام راءات و المات( وصل ميم جمع و هاء ضمير.در مقابل اصطالح »اصول«، اصzzطالح »فzzرش« وجzzود دارد كه مzzراد از آن مzzوارد جzzزئى از اختالف قzzراءات در كلمzzات قzzرآنى اسzzت كzzه ضzzابطهمند نيسzzتند; مثال قzzراءت كلمzzه »يخzzدعون« در سzzوره بقzzره بzzه قzzراءت »يخدعون« در سوره نساء قياس نمىشود. در كتب مربوط به اختالف قراءات رسم بر اين است كه ابتدا، »اصول قراءات« مطرح مىشوند و سپس به ترتيب از ابتداى قرآن اختالف در فرش قراءت، كلمه به كلمzzه بررسzzى مىگzzردد. شzzاطبى در كتzzاب حزراالمانى و وجه التهانى )معروف به شاطبيه( پس از ذكر اصول قراءات و قواعد ادغام، هاء كنايه، مد و قصر، تسهيل همزه، اظهار، حروف قzzريب المخzzرج، امالzzه و

در زمينه »فرش الحzzروف« از سzzوره بقzzره اختالف قzzراءات را445وقفها از بيت بzzه بعzzد. بعضzzى گفتهانzzد علت68آغاز مىكند. ر.ك: حرز االمانى و وجه التهانى، ص

نامگذارى اختالفات جزئى و موردى قراءات به »فرش« ايناست كه چzون بzzر خالف اصول قراءت، مثل ادغام يا اماله كه در هر جاى قرآن و در هر سوره، اصzول اجzرا مىگردند، قراءتهايى كه تحت ضوابط و اصول قرار نمىگيرند فقzzط در همzzان موضzzع خودشان از سوره بحث مىگردند و همان جا قرار گرفته و گسترده شدهاند بzzه آنهzzا

»فرش الحروف« گفته شده است.

، مسzzاله16، نzzوع1; االتقzzان، ج27 و 26، ص1. النشzzرفى القzzراءات العشzzر، ج33.160 و 159، ص1; مناهل العرفان، ج111 و 110، ص2سوم; و ر.ك: التمهيد، ج

، ص1; و ر.ك: مناهzzل العرفzzان، ج 27، ص 1. النشر فى القzzراءات العشzzر، ج 34.116; مباحث فى علوم القرآن، ص155


.116 - 109. ر.ك: مباحث فى علوم القرآن، ص 36

فصل چهارم: حصر قراءات

مقدمه

در فصل اول، به اختصار مراحل پيدايش و تحوالت مربوط به قراءت قرآن تzzا قzzرن سوم هجرى را مرور كرديم و گفتيم كه قراءت قرآن در قرن دوم با ظهور قاريzzانى ممتاز و برجسته به اوج شكوفايى خود رسيد. از اواخر همين قzzرن بzzه جهتشzzيوع و گسzzتردگى قzzراءت، ثبت و ضzzبط قواعzzد و اصzzول مربzzوط بzzه قzzراءات و نzzيز ثبت اختالفات مربوط به قراءت قاريان با تدوين كتبى در اين زمينه آغاز گشت. تدوين و تاليف كتب قراءات در طول قرن سوم ادامه يافت، اما بzzا گذشzzت زمzzان، كzثرت و تنوع اختالفات بهحد بىسابقهاى آشكار شد. افزون بر آنچه در همان فصل در زمينzzه عوامل بروز اختالف در قراءت ذكر كرديم، يك مساله روحى و روانى ديگر همzzواره

وجود داشت كه برخى از اختالفات نوظهzzور، زاييzzده آن بودنzzد. وقzzتى در هzzر دوره، شاگردان در جاى اساتيد خود، به كرسى قراءت تكيه زده و به مقام شzzيخ القzzرايى نايل مىشدند، براى آنكه خود راصاحبنظر نشان داده و فقط تقليد قراءت ديگران را

نكرده باشند، بهناچار راى و سليقه خويش را در بعضى موارد به كار مىگرفتند.

در قرن سوم، پراكندگى و بىنظمى رايج گرديد. در اين هنگام بzzرخى از بزرگzzان بzzه تدوين وضبط قراءات اقدام نمودند و اولين پيشواى معتبرى كzzه قzzراءات را در يzzك

نفzzر قzzرار25ق.( بود كه قاريان را 224كتاب جمع نمود ابوعبيد قاسم بن سالم )م ق.( مقيم انطاكيzzه كتzzابى در258داد. پس از او احمد بن جبير بن محمzzد كzzوفى )م

قراءات پنجگانه جمعآورى كرد و از هر شهرى يك نفر را معzzرفى نمzzود. نفzzر سzzوم ق.( بود كه، كتابى درباره قراءات تzzاليف281قاضى اسماعيل بن اسحاق مالكى )م

كرد و در آن قراءت بيست نفر را جمع نمzzود كzzه مشzzتمل بzzر قzzراءات هفت قzzارى ق.( كتابى به نام جzzامع310مشهور نيز بود. چهارمين نفر محمد بن جرير طبرى )م

تاليف نمود و در آن بيست و چند قراءت را جمع كرد. پنجمين نفر، ابوبكر محمد بن(1ق.( كتابى در قراءات جمعآورى نمود. )314احمد بن عمر داجونى )م

اختالف قراءتها در ميان عموم مردم، نوعى نگرانى بهوجود آورده بzzود و در حقيقت مىتوان گفت جز گروهى كه قراءت را بzzه صzzورت فzzنى بzzراى خzzود درآورده بودنzzد، ديگران از اين همه اختالف، خسته شده منتظر فرصتى براى رهايى از اين وضzzعيت بودند. در آغاز قرن چهارم آنچzzه را مzردم انتظzار مىكشzيدند، واقzع شzzد و در عzالم

قراءات، انقالبى رخ داد.

ابن مجاهد در كرسى قراءت قرآن

ق.( مقzzرى بzzزرگ بغzzداد نخسzzتين324-245ابzzوبكر احمzzد بن موسzzى بن عبzzاس ) كسzzى اسzzت كzzه قzzراءات سzzبع را رسzzميت بخشzzيد. مهمترين اسzzتاد ابنمجاهzzد در قراءت، ابوالزعراء عبدالرحمن بن عبدوس است كه بارها قرآن را به قراءت نzzافع، ابوعمرو، حمزه و كسائى نزد او ختم كرده بود. ابنمجاهد حتى در بهرهگzzيرى از هم

ق.( ابن ابى داود سجسzzتانى310طبقههاى خود، چون محمzzد بن جريzzر طzzبرى )م

ق.( ابzzايى351 ق.( و حzzتى ابzzوبكر نقzzاش )م 324 ق.( ابوبكر داجونى )م316)م نداشته است.

ابن مجاهد در مجامع قراءت بغداد، مzzدارج تzzرقى را پيمzzود و بzzدانجا رسzzيد كzzه بzzر مقريان عصر خود رياستيافت. ثعلب، نحوى نامدار كzوفى، معتقzد بzود كzه در سzال

ق كسى در كتاب خدا از او داناتر نبود. آوازه ابن مجاهد، طالبان قراءت را نزد286 او گرد مىآورد; تا جايى كه گفته شده، در ميان شيوخ قراء، هرگز كسى به اندازه او شzzاگرد نداشzzته اسzzت. رياسzت علمى ابنمجاهzzد، بzه همzراه نzzزديكى او بzه سzzران حكومت، از وى فردى با نفوذ ساخته بود كه مىتوانست در حzzوادث اجتمzzاعى زمzzان

ق در مورد مسايل322خود مؤثر باشد. ابنمجاهد »ابن مقسم« و ابن شنبوذ را در (2تخصصى قراءت به محاكمه كشيد و آنان را وادار به توبه كرد. )

ابن مجاهد و قراءات سبع

در آثار تاليف شده در سده سوم، قراءات هفتگانه، صzzرفا در عzzرض ديگzzر قراءتهzzا مورد توجه قرار مىگرفت و تكيه خاصى بر آنهzzا نمىشzzد. عzzدهاى از نويسzzندگان كzzه پيش از ابن مجاهzzد دسzzت بzzه تzzاليف آثzzارى در زمينzzه قzzراءت زده بودنzzد، همچzzون ابوعبيد قاسم بن سالم، ابوحاتم سجستانى، اسماعيل ابن اسzzحاق قاضzzى و محمzzد بن جرير طبرى، حدود بيسzzت قzzراءت رايج را ثبت كzzرده بودنzzد. در واقzzع نخسzzتين مؤلف شناخته شدهاى كzه بنzzا داشzzت از هريzzك از شzzهرهاى پنجگانzه مدينzzه، مكzzه، كوفه، بصره و دمشق، كه مهد قراءات بودنzzد، نماينzzدهاى برگزينzzد، احمzzد بن جبzzير

ق.( بود كه در تاليفى، قراءات پنج قارى را گرد آورد.258انطاكى )م

كار انطاكى را مىتوان پيش درآمدى بر مطرح شدن قzzراءات هفتگانzzه بهوسzzيله ابن مجاهد تلقى كرد. ابن مجاهد در گزينش خود به قاريان كوفه تzzوجهى خzzاص مبzzذول

(3داشت و به جاى يك تن، سه قارى را از كوفه برگزيد. )

ابن مجاهد از هر شهر، كسzى را برگزيzzد كzه مzردم آن ديzzار بzر رجحzzان قzراءت او متفق بودند، ولى در مورد كوفه از اين ضابطه خارج شzzده و بzzه رغم اينكzzه تصzzريح

كرده، قراءت غالب در كوفه، قراءت حمزه بوده است، عاصzم و كسzائى را نzيز در كنار او آورده است. موضzzعگيرى ابن مجاهzzد در قبzzال ابن شzzنبوذ - كzzه قzzراءت بzzر خالف مصzحف را مجzzاز مىشzمرد - و ابن مقسzzم - كzzه هzzر قzzراءتى را كzه از نظzر عربيت صحيح مىنمود، هرچند سند روايت آن ضعيف بود، جايز مىدانست - نشzzان از آن دارد كه ابن مجاهد مخالفت مصحف و ضعف سند را، از عوامzzل شzzذوذ قzzراءت مىدانسته و در كتاب السبعه نيز بارهzzا بzzه عامzzل سzzوم، يعzzنى مخzzالفت بzzا عzzربيت

( از مطالعzه كتzzاب السzبعه آشzzكارا برمىآيzzد كzه ابن مجاهzد،4اشاره كرده است. ) صرفا يك انتقال دهنده قراءت نبوده، بلكه در جاى جاى اثر خويش به نقد و بررسى

قراءات از حيثسند و نيز از نظر ادبى پرداخته است.

بدون شك رياست و نفوذ ابن مجاهد از علل اساسيى بود كه موجب شد تا قzzراءات سبع در ميان اهل قراءت جايگاهى اسzتوار يابzد بzه طzورى كzه در همzان نيمzه اول

(5سده چهارم هجرى چندين كتاب در قراءات سبع تاليف شده است. )

البتzzه اقzzدام ابن مجاهzzد در سzzد بzzاب اجتهzzاد در قzzراءت، بzzا اعzzتراض گzzروهى از معاصرانش مواجه گرديد. بدون ترديد موفقيت ابن مجاهد را در انسداد باب اجتهzzاد قراءات بايد در خوشسليقگى و زيركى وى در انتخzzاب هفت قzzراءت دانسzzت. عzzدد هفت قراءت به تعداد مصاحف عثمانى )بنابر قولى( بود و مهمتر از همzzه بzzا حzzديث معروف و مشهور نزول قرآن بر هفتحرف، مشابهت كامل داشت و بzzه همين جهت با اقبال عمومى مواجه شzzد. ابن جبzzير قبzzل از ابن مجاهzzد در قzzراءت قzzرآن كتzzاب

( ولى خيلى زود به فراموشى سپرده شد.6ثمانيه را تاليف نمود، )

ابن جزرى مىگويد: بعضzzى از كسzانى كzه آگzاهى ندارنzzد گفتهانzد، قzzراءات صzzحيح، منحصرا همين قراءات قاريان هفتگانه است و احرف سzzبعهاى را كzzه پيzzامبر بzzه آن اشاره فرموده منظور قzzراءت اين افzzراد اسzzت. حzzتى اين تzzوهم بzzراى بسzzيارى ازجاهالن ايجاد شده كه قراءات صحيح همان قراءاتى است كه در شاطبيه و تيسير )

( وجود دارد و اين قراءات همانهايى است كzzه پيzzامبر در حzzديث معzzروف بzzه آنهzzا7 اشاره نموده است. حzzتى بعضzzى هzzر قzzراءتى را كzzه در اين دو كتzzاب نباشzzد، شzzاذ اطالق كردهاند و بسيارى قراءتى را كه از غيرقراى سبعه باشد، شاذ دانستهاند; در حالى كه چه بسا قراءاتى در اين دو كتاب وجzzود نzzدارد و از قzzراى سzzبعه نzzيز نقzzل نشده اما از قراءات آنان صحيحتر است. چيزى كه مردم را به اشتباه انداخته است

اين است كه آنها حديث احرف سبعه را شنيدهاند و بعد »قراءات سبعه« بzzه گzzوش آنها خورده و گمان كردهاند اين قراءات همان احرف سبعه مىباشند. به همين جهت بسيارى از متقدمان از اكتفاى ابن مجاهد بzzر هفت قzzراءات ناخشzzنود بودنzzد و او را در اين كار تخطئه نموده و گفتهاند: چرا ابنمجاهد عدد كمzzتر يzzا بيشzzترى را انتخzzاب نكرد؟ يا چرا منظور خzzويش را از كzzار خzzود روشzzن نسzzاخت تzzا ناآگاهzzان را از اين

شبهه رهايى بخشد؟

احمد بن عمار مهدوى گفته است:

اكتفاى اهل بالد به قراى سبعه به جهت انتخاب بعضzzى از متzzاخران بzzود. امzzا عامzzه مردم آنرا چون واجبى حتمى به حساب آوردند; تا آن جا كه مخالفت بzzا آن را خطzzا دانسته تكفير نمودند; در حالى كه چه بسا قاريانى مشهورتر از آنان وجzzود داشzzت. مبتكر حصر قراءات بر هفت قراءت، كارى انجام داد كه سزاوار نبود انجzzام گzzيرد و

(8امر را بر مردم مشتبه نمود.... )

در ميان معاصران نيز چنين انتقاداتى بر ابن مجاهد وارد شده اسzzت. دكzzتر صzzبحىصالح چنين مىگويد:

بزرگترين سرزنش در ايجاد چنين توهمى )توهم تطابق ميان احرف سبعه و قراءات سبعه( بر دوش امام كبير احمد بن موسى بن عباس، مشهور به ابنمجاهد است كه در آغاز قرن چهارم به جمعآورى هفت قراءت از امامان حzzرمين )مكzzه و مدينzzه( و عراقين )كوفه و بصره( و شام اقدام نمود. البته كار او صرفا اتفاقى وتصادفى بود;زيرا در ميان امامان قراءت افرادى جليلالقدرتر از اين هفت تن وجzzود داشzzتهاند. )

9)

در هر حال مردم خواسته يا ناخواسته به زودى متوجه رابطه ميzzان احzzرف سzzبعه و قراءات سبعه شدند و همين امر چنzzان تقدسzzى بzzه اين قzراءات بخشzzيد كzzه بعzzدها شخصzzيت ابن مجاهzzد در عzzالم قzzراءات ضzzرب المثzzل گرديzzد. در نيمzzه دوم سzzده چهارمهجرى شاگردان و معاصران ابن مجاهد به تzzرويج و تثzzبيت كzzار وى پرداختنzzد.

ق.( از اكابر نحzzو، شzzرحى بzzر كتzzاب القzzراءات السzبع ابن377ابوعلى فارسى )م مجاهد تحت عنوان الحجة فى القراءات السبع نوشت.

ق.( كه از شاگردان ابن مجاهد بzzود، بzzه رقzzابت بzzا370پس از وى، ابن خالويه )م ابوعلى پرداخته، كتابى به همين نام تاليف نمzzود. مسzzابقهاى كzzه در تبzzيين و توجيzzه قراءتهاى هفتگانه آغzzاز گشzzته بzzود در سzzده پنجم نzzيز ادامzzه يzzافت. ابومحمzzد مكى

ق.( كتاب الكشzzف عن وجzzوه القzzراءات السzzبع را در سzzال437-355ابنابىطالب )ق. تاليف نمود. كتاب او ناظر به كتاب الحجة نوشته ابوعلى فارسى بود.424

مكى به قول خودش قبل از الكشف كتاب مختصzzرى را پzzيرامون قzzراءات سzzبع در(10 قمرى تاليف كرده بود. )391سال

ق.( التيسير را - كه يكى از بهترين كتابها در زمينzzه قzzراءات444ابوعمرو دانى )م سبع اسzzت - تzzدوين نمzzود و شzzاطبى آن را بzzه نظم درآورد )شzzاطبيه(. شzzاطبيه از چنان آوازهاى برخوردار گرديد كه فرع )شرح منظzzوم( از اصzzل )التيسzzير( معروفتر

شد. تمامى اين كتابها به هدف احتجاج و استدالل بر قراءات سبع تدوين شدند.

ق.( درصzzدد برآمدنzzد تzzا در392به تدريج كسانى چون ابوالفتح عثمان بن جzzنى )م توجيه قراءات شاذ كتابى بنويسند. تzzدوين المحتسzzب فى توجيzzه القzzراءات الشzzاذه بهدست »ابن جنى« - كه بعضى آن را بهترين كتzzاب در زمينzzه احتجzzاج بzzر قzzراءات

شاذ دانستهاند - به همين منظور صورت گرفته است.

قراى سبعه

در مكه نخست ابنكثير است امام نافع زمدينه ابنعامر از شام در بصره ابوعمرو عالدارد نام عاصم چو كسا و حمزه از كوفه تمام

گذشت كه ابن مجاهد از چهار شzzهر مدينzzه، مكzzه، بصzzره و شzzام، چهzار قzzارى و از كوفه سه قارى انتخاب نمود. قاريzzان برگزيzzده همگى از قzzرن دوم بودنzzد و آخzzرين

درگذشzzته بzzود. بنzzابراين آنچzzه از قzzراءات آنهzا رواج189آنها يعنى كسائى به سال داشت توسط شاگردان آنها )باواسطه يا بىواسطه( روايت مىشzzد. ابتكzzار ديگzzر ابن مجاهد اين بود كه از ميان تمام شاگردان و راويان قاريان انتخاب شده خود، تنها دو راوى را برگزيد و در كتاب خود روايت آن دو را از قراءت استادشان ذكر نمود. اين عمل باعثشد روايتشاگردان ديگر به تدريج به فراموشى سzzپرده شzzود. كسzzانى هم كه پس از ابنمجاهد، سzzه قzzارى ديگzzر بzzه قاريzzان هفتگانzzه اضzzافه نمودنzzد و شzzمار قاريان را به ده رسzzانيدند و يzا آنهzا كzه چهzار قzارى ديگzر بzر اين ده قzارى اضzافه

نمودند، همگى به تقليد از ابن مجاهد براى هر قارى، به دو راوى بسنده كردند.

ما در ضمن جدولى، قراى سبعه و عشره و راويان آنها را معرفى نموده سzzپس بzzهمعرفى اجمالى هر يك خواهيم پرداخت.

قاريان هفتگانه و راويان آنها

شماره نام قاريان تولد و وفات امام قراءت راوى اول تولد و وفات راوى دوم تولد و وفات مالحظات

242-173 ابن زكzzوان 245-153 شام هشام بن عمار 118-21 ابن عامر 1هر دو راوى با واسطه نقل قراءت كردهاند

هzzر دو راوى بzzا291-195 قنبzzل 250-170 مكzzه بzzزى 120-45 ابن كثzzير 2واسطه نقل قراءت كردهاند

هzzر دو راوى193-95 شعبه 180-90 كوفه حفص 128 يا127-76 عاصم 3بىواسطه نقل قراءت كردهاند

هzzر دو راوى بzzا261 السوسzzى م246 بصره الzzدورى م154-68 ابو عمرو 4واسطه نقل قراءت كردهاند

هzzر دو220 خالد بن خالzzد م229 كوفzzه خلzzف بن هشzzام م156-80 حمزه 5راوى باواسطه نقل قراءت كردهاند

هر دو راوى بىواسzzطه نقzzل197 ورش م220 مدينه قالون م169-70 نافع 6قراءت كردهاند

هzzzر دو راوى246 الzzzدورى م240 كوفzzzه ليث بن خالzzzد م189 كسzzzائى م7بىواسطه نقل قراءت كردهاند

قاريان دهگانه و راويان آنها

شماره نام قاريان وفات امام قراءت راوى اول وفات راوى دوم وفات

170 ابن جماز 160 بغداد ابن وردان 130 يزيد بن قعقاع 8

238 رويس 234 بصره روح بن عبد المؤمن 205 يعقوب بن اسحاق 9

ادريس بن عبد الكريم286 مدينه اسحاق بن ابراهيم 229 خلف بن هشام 10 292


شرح حال قراى سبعه

. ابن عامر: ابوعمران، عبدالله بن عzzامر بن يزيzzد يحصzzبى، قzzارى شzzام و يكى از1 قاريان هفتگانه. نسب او بzzه يحصzzب از قبايzzل يمن مىرسzzد و گفتzzه شzzده در ميzzان قاريان هفتگانه تنها وى و ابوعمرو بن عالء، نسzzب عzzربى داشzzتهاند. آنچzzه در منzzابع مورد تاكيد قرار گرفته اين است كه ابن عامر، قراءت را از شخصى به نzzام مغzzيرة بن ابى شهاب مخزومى و او از عثمان فراگرفته است. در مورد ميزان تzzاثير لهجzzه شامى در قراءت ابنعامر نمىتوان با اطمينان سzzخن گفت، ولى شzzايد بzzرخى مzzوارد چون فتح تا در »ياابت« و ابقاى الف در »لكنا« بzzه هنگzzام وصzzل بىرابطzzه بzzا لهجzzه شام نبوده باشد. ترجيح باب تفعيل بر ثالثى مجرد، صيغه معلوم بzzر مجهzzول و تzzاى مضارع بر »يا« بzzه صzzورت گرايشهاى غzzالب در قzzراءت ابن عzzامر ديzzده مىشzzود و موارد خالف آن اندك است. بنابراين قzzراءت ابن عzzامر را از نظzzر يكنzzواخت بzzودن مىتوان از قانونمندترين قراءات به شمار آورد و همين نكته مايzzه مباهzzات بzzرخى از هواداران آن بوده است. مهمترين شاگرد ابن عامر، كه عامل اصلى انتقال قzzراءت وى به آينzدگان شzzد، يحzيى بن حzارث ذمzارى اسzzت. دو راوى مشzهور قzراءت ابن عامر، يعنى هشام بن عمار و ابن ذكوان، هر دو، قراءت ابن عامر را با يك واسzzطه از يحيى فراگرفتهاند. از نظر رواج، قراءت ابنعامر، در نيمه اول سده چهارم هجرى نه تنها در سراسر شام، بلكه در بالد جزيره قراءت غالب بود و اندكى نzzيز در مصzzر

(11رواج داشت. )

. ابن كثير: ابومعبد، عبدالله بن كثير دارى، قارى مكه و از قراى سبع. مردم مكzzه2 به عطرفروش، دارى يا دارانى مىگفتند و نسبت »دارى« ابن كثير از آن روست كه وى الاقل مدتى اين شغل را داشته است. ابن كثير در مكه تولد يzzافت و در همانجzzا درگذشت. ابن كثير قراءت را به طريق عرض )خواندن و عرضه كzzردن قzzراءت بzzر اسzzتاد( از عبداللzzه بن سzzائب )از صzzحابه(، مجاهzzد و دربzzاس )مzzوالى ابن عبzzاس( فراگرفت. ابن كثير در قراءت برخى آيzات از رسzzم مصzzحف مكzzه كzzه بzzا مصzzاحف

ديگر اختالف داشته، پيروى كرده است. برخى از اصول حاكم بر قzzراءت ابن كثzzير، چون تخفيف و تسهيل همزه )در حد اعتدال(، اجتناب از اماله و بzzرخى تلفظهzzاى او مانند كسzzر عين الفعzzل »يحسzzب« نشzzانه تzzاثير لهجzzه مكى اسzzت. احتمzzاال بzzرخى خصوصيات ديگر چون اظهار دال و ذال در مواضع ادغام متقاربين، وصل هzzاء كنايzzه با اشباع ضمه و كسره، وصل ضمير »هم« پس از حرف جر بzzه ضzzم ميم و اشzzباع آن، تلفظ خاص اسماى اشاره و اختيار لفظ انزال بر تنزيل نيز ناشى از لهجه مكى ابن كثير است. احتياط وى در حاكم كردن آراى نحzzوى بzzر روايت، يكى از مهمترين عوامل مقبوليت قراءتش بود; چنانكه حتى در زمzzان حيzzاتش بzzر رقيبzzان مكى خzzود فايق آمد و از زمان تدوين قراءات سبع بهدست ابن مجاهد، قzzراءت وى بzzه عنzzوان تنهzzا نماينzzده قzzراءت مكzzه مzzورد توجzzه قzzرار گzzرفت. شzzاطبى حzتى آن را اشzzرف

قراءاتسبع دانسته است.

در ميان شاگردان ابن كثzzير، شzzبل بن عبzzاد و معzzروف بن مشzzكان عzzامالن اصzzلى انتقال قراءت وى به آيندگان بودهاند. كليه مzzوارد دانسzzته شzzده از روايت مسzzتقيم وى از طريق بزى از عكرمة بن سليمان نقل شده است. به همين سبب ابن خزيمه احتمال داده كه بزى يا عكرمه، واسطه بين اسzzماعيل و ابن كثzzير را اسzzقاط كzرده باشند; در حالى كه صرف نظzzر از روايت بzzزى در روايت ديگzzران، چzzون شzzافعى و

قنبل واسطه حفظ شده است.

قراءت ابن كثير را دو راوى به نامهاى محمzzد بن عبzzدالرحمن معzzروف بzzه قنبzzل )م ق.( رواج دادهانzzد. ابن كثzzير در قzzراءت250ق.( و احمzzد بن محمzzد بzzزى )م 291

بصره نيز تاثير قابل مالحظهاى داشته است; زيرا »ابوعمرو بن عالء« قzzارى بصzzره و از قراى سبع، از وى قراءت آموخته اسzzت و عمzzق تzzاثير وى بzzر او، از توافقهzzاى

(12فراوان آن دو، در موارد اختالف روشن مىگردد. )

ق.( يكى از127-90. عاصzzzzم: ابzzzzوبكر، عاصzzzzم بن ابى النجzzzzود االسzzzzدى، )3 پرآوازهترين قاريzzان سzzبع. وى آيت و نشzzانهاى در اسzzتحكام و اتقzzان قzzراءت و فصاحت كالم بود. اديب، نحوى و امام قاريان كوفه پس از استادش ابوعبzzدالرحمن

سلمى بودهاست.

عبدالجليل رازى وى را امام قراءت شيعيان در كوفه دانسته و گفتzzه اسzzت: بيشzzتر قاريzzان حzzرمين و عzzراقين، از شzzيعيان اهzzل بيت: و از مشzzهورين بzzه واليت آنzzان

(13بودهاند. )

خوانسارى در روضات الجنات مىنويسzzد: »وى پارسzzاترين و پرهيزكzzارترين قzzارى و(14راى او درستترين راى در قراءت به شمار مىرود.« )

كوفه و قاريان آن، بيشترين سهم را در انتقال قراءات به آيندگان داشتهاند. گزينش سه قارى از قراى سبع از كوفه توسzzط ابن مجاهzzد بzzه خzzوبى جايگzzاه كوفzzه را بzzه عنوان شهرى نظامى، سياسى و علمى نشان مىدهد و از اين ميzzان قzzراءت عاصzzم بر دو قارى كوفى ديگر فايق آمzzده اسzzت. قzzراءت عاصzzم از ويژگىهzzايى برخzzوردار بوده است كه سبب شده امروز به عنوان قراءت رسمى و متzzداول قzzرآن در ميzzان مسzzلمانان بzzه شzzمار آيzzد. اساسzzىترين ويzzژگى قzzراءت او را بايzzد در پيونzzد اسzzتوار

قراءتش با قراءت بزرگترين مشايخ و ممتازترين اساتيد قراءت دانست.

عاصم قراءت را به طريق عzzرض )خوانzzدن و عرضzzه كzzردن قzzراءت بzzر اسzzتاد( از ابوعبدالرحمن سلمى فراگرفت. ويژگى علمى ابوعبدالرحمن سzzلمى در نقش مهم او به عنوان عامل انتقال قراءت قzرآن از على بن ابى طzzالب بzzه قاريzzان كzوفى از جمله عاصم بن ابى النجzzود اسzzت. در مzzورد قراءتآموزى او در سzzطوح عzzالى، جzzز على)ع( از صحابى ديگرى به عنzzوان اسzzتاد عبzzدالرحمن يzzاد نشzzده اسzzت. در ذكzzر مشايخ قراءت ابوعبدالرحمن بيشzzتر بzzر سzzه شخصzzيت على)ع(، عثمzzان و زيzzد بن ثابت و از آن ميان بهويژه بر حضرت على تاكيد شzzده، حzzتى ادعzzا شzzده كzzه وى در قراءت هيچ حرفى از قرآن، از قراءت آن حضرت تخلف نكzzرده اسzzت و در روايzzتى چنين آمده است كه وى على را در قراءت، يگانه مىدانسته است. ابوعبدالرحمن در قراءات مختلف كوفه از جمله سzzه قzzراءت از قzzراءات سzzبع تzzاثير بسzzزايى داشzzته است; چرا كه قراءت عاصم بهطور مستقيم و قراءت حمزه و كسائى باواسzzطه از

( اينسلسzzله سzzند قzzراءت،سلسzzلهاى15ابوعبzzدالرحمن تzzاثير پذيرفتzzه اسzzت. ) طاليىاست كه در قراءات ديگر يافت نمىشود. ابوعبدالرحمن سzzلمى تzzا آنجzzا مzzورد عنايت و اعتمzاد على)ع( بzوده اسzzت كzه حضzرت وىرا معلمامzام حسzن)ع( وامzام

(16حسين)ع( قرار داده است. )

اينك يك بار ديگر به مشايخ عاصم نظر مىافكنيم.

عاصم - ابو عبد الرحمن سلمى - على بن ابى طالب)ع( - پيامبر اكرم)ص(.

قراءت عاصم بهواسطه دو راوى به نامهzzاى شzzعبه )ابzzوبكر بن عيzzاش( و حفص بن سليمان رواج يافته است. بعضى عالوه بzzر ابوعبzzدالرحمن، زر بن حzzبيش را نzzيز از

مشايخ قراءت عاصم دانستهاند.

عاصم - زر بن بن حبيش - عبد الله بن مسعود - پيامبر اكرم)ص(.

ابوبكر عياش يكى از دو راوى عاصم گفته است: عاصم به من گفت: كسzى بzه من حرفى از قرآن را جز ابوعبدالرحمن اقراء نكرده و او نيز قzzرآن را بzzر على عرضzzه داشته است. من وقتى از نزد ابوعبدالرحمن برمىگشتم، قzzرآن را بzzر »زر« عرضzzه

( ازروايت فzzzوق اسzzzتفاده مىگzzzردد، اعتمzzzاد عاصzzzم نسzzzبت بzzzه17مىكzzzردم. )ابوعبدالرحمن بيش از زر بوده است.

گرچzzه در مzzورد حفص بن سzzليمان )يكى از دو راوى عاصzzم( سzzخنان ضzzد و نقيض بسيار گفته شده است، اما محققان علوم قرآن، روايتحفص را بzzر روايت »شzzعبه« ترجيح دادهاند. گفتهاند او ربيب )فرزند همسر( عاصم بوده و در دامان وى پzzرورش يافته است و همانند كودكى كه از استاد خzzويش قzzرآن را فراگzzيرد در نzzزد او تلمzzذ

(18نمودهاست. بنابراين روايت او دقيقتر و متقنتر از روايتشعبه است. )

ق.( از قzzراى سzzبعه.154-68. ابzzوعمرو: زبzzان بن عالء بن عzzامر بن عريzzان )4 گفتهاند در ميان قاريان تنها ابوعمرو و ابن عامر، نسzب عzربى داشzzتهاند. ابzzوعمرو در بصره، كوفه، مكه و مدينه از بسzzيارى مشzzايخ دانش آمzzوخت. اين تعzzدد و تنzzوع استادان كه در توفيق وى نقش بسزايى داشت، از طرف بzzرخى شzzرح حالنويسzzان

نيز مورد تاييد قرار گرفته است; چنانكه ابن جزرى يادآور شzzده هيچ يzzك از قاريzzان هفتگانه از اين همه استاد برخوردار نبودند. در ميان استادان بنامى كzzه ابzzوعمرو از آنان قراءت آموخت، مىتوان از مجاهzد بن جzبر، سzعيد بن جبzzير، عكرمzة بن خالzد، عطاء بن ابى رياح، ابنكثير، ابن محيصين و حميد بن قيس از قاريان مكه، ابzzوجعفر يزيد بن قعقاع و شيبة ابننصاح از قراى مدينه و حسzzن بصzzرى و يحzzيى بن يعمzzر از قاريان بصره نام برد. ابوعمرو بهسرعت احترام اهل قراءت بصzzره را جلب كzzرد و به عنوان رئيس قرا شناخته شد. فرزدق شاعر مشهور آن روزگار در مالقاتى كه بzzا او داشzzت، مجzzذوب شخصzzيت علمى او شzzد و مzzديحهاى در سzzتايش او سzzرود. ابوعمرو تا حد ممكن در قراءت خود، گرايش به تسهيل و تخفيف لفظ داشzzته و بzzه دنبال تكلف نبوده است. مشخصه بارز ديگر در قراءت ابzzوعمرو، گzرايش بسzيار او به ادغام متقاربين است; همچون ادغام دال در صzzاد در »مقعzzد صzzدق« و كzzاف در

قاف در »ربك قديرا«.

در مقايسzzه بين قzzراءت ابzzوعمرو و ديگzzر قzzراء سzzبع، قzzرابت بسzzيارى بين او واستادش ابن كثير مكى ديده مىشود.

در ميان شاگردان او، ابومحمد يحيى بن مبارك يزيدى كه خود از قراى چهاردهگانzzه به شمار مىرود، عامل اصzzلى انتقzzال قzzراءت وى بzzه آينzzدگان بzzود. دو راوى اصzzلى قراءت ابوعمرو، حفص بن عمر دورى و ابوشعيب، صالح بن زياد سوسى، هzzردو از

شاگردان يزيدى بودهاند.

قراءت ابوعمرو به جzzز بصzzره، كzzه خاسzzتگاه اصzzلى آن بzzود، در سzzدههاى سzzوم و(19چهارمهجرى در بغداد و ديگر مراكز علمى نيز مورد توجه قرار گرفت. )

-80. حمزه: ابوالحسن، حمزة بن حبيب بن عمzzارة بن اسzzماعيل كzzوفى تميمى )5 ق.(. وى در طبقه چهارم قzzراى كzوفى قzzرار داشzzته و از فقهzzاى بzzزرگ بzzوده156

است. قراءت را به طريق عرض از سليمان اعمش و حمzzران بن اعين فراگzzرفت. در كتاب التيسير و المستنير آمده اسzzت كzzه: قzzرآن را بzzر امzzام صzzادق)ع( خوانzzده

( شيخطوسzى نzيز حمzزه را از اصzحاب امzام صzادق)ع( معzرفى كzرده20است. ) است. ابننديم هم پس از ذكر كتاب القراءة او، يادآور مىشود كzه حمzzزه از اصzzحاب

( پس از عاصم و اعمش، امامت قراءت در كوفه به او21امام صادق بوده است. ) منتقل گرديد. مورخان و محدثان غالبا او را به وثاقت، ثبت و ضبط ستوده و بعضzzى

( عبدالله عجلى مىگويد: »ابوحنيفه بzzه حمzzزه گفت: تzzو22او را بىنظير دانستهاند. ) در دو امر از ما برترى كه ما را ياراى مجادله با تو در آن دو امر نيست: يكى قzzرآن و ديگرى فرايض و احكzzام.« سzzفيان ثzzورى نzzيز مىگفت: »حمzzزه در مzzورد قzzرآن و

احكام و فرايض بر تمام مردم برترى دارد.«

على رغم خردهگيرى افzzرادى كzzه در اقليت قzzرار دارنzzد، شايسzzتگى وى را در امzzر قراءات نمىتوان ناديده گرفت. ابوعبدالله زنجانى دربارهاش مىگويد: »امzzام، حجت، ثقه، ضابط، بصير و آگاه به فرايض و احكام، عالم به عربيت، حافظ حديث، پارسzzا،

(23خاشع، قانع و بىنظير است«. )

سلسله اساتيد و مشايخ او در قراءت قرآن بدين قرار گزارش شده است:

حمزة بن حبيب - ابzzو محمzzد سzzليمان بن مهzzران اعمش - يحzzيى بن وثzzاب - زر بنحبيش از على)ع( و عثمان و ابن مسعود از پيامبر)ص(

ق.( است كzzه عامzzل188مهمترين شاگرد حمزه، سليم بن عيسى حنفى كوفى )م انتقال قراءت وى به ديگران است. دو راوى مشهور قراءت حمزه، يعzzنى خلzzف بن

ق.( هzzر دو قzzراءت حمzzزه را220ق.( و ابوعيسى خالد بن خالzzد )م 229هشام )مباواسطه از سليم بن عيسى حنفى كوفى، فراگرفتهاند.

ق.(. كنيهاش ابzzورويم و169-70. نافع: نافع بن عبzzدالرحمن بن ابى نعيم مzzدنى )6 زادگاهش اصفهان بzzوده اسzzت. قzzراءت را از ابzzوجعفر قzzارى و هفت تن از تابعzzان

فراگرفته است.

در كتب رجالى شيعه از اين قارى نامى به ميان نيامده اسzzت، ولى ابن مجاهzzد كzzه قراءات سبعه را گردآورى نمود كار خود را با نام وى آغاز كرد. بسيارى از محققzzان

باتعzzابير مختلzzف، قzzراءت وى را سzzتوده و قابzzل اعتمzzاد معzzرفى كردهانzzد. از نظzzر عدهاى ديگر، نافع از لحاظ موثق بودن در حديث، شخصيتى غيرقابل اعتماد و مورد

(24ترديد است. امامت قراءت در مدينه منوره به او منتهى گرديد. )

از ميان راويان و شاگردان نافع، دو راوى كه از همه معروفتر بودند و عامل انتقzzال ق.(220قzراءت او بzه آينzدگان هسzتند، عبارتنzzد از: ابوموسzzى عيسzى بن مينzا )م

ق.( معzzروف بzzه ورش. اين دو197معروف به قالون و عثمان بن سعيد مصzzرى )مبىواسطه قراءت را از استاد خويش نقل نمودهاند.

. كسائى: ابوالحسن على بن حمzzزه كسzzائى يكى از ائمzzه قzzراءت و قzzراى سzzبع.7 قارىو نحوى مشهور، كه اكثر كساء، يعنى گليم مىپوشيد. نژاد وى ايzzرانى اسzzت واز مردم سواد )عراق( است. پس از حمزة بن زيات، رياست قاريان قرآن را در كوفه برعهzzده داشzzت. امzzام احمzzد حنبzzل كzzه از وى روايت كzzرده اسzzت، مىگفت: »من راستگوتر از علىبنحمزه نديدهام.« شافعى گويد: »كسى كه در نحو دانشمند شzzود، جيرهخوار كسائى بوده است.« كسائى در ابتzzدا قzzراءت علىبن حمzzزه را بzzه مzzردم مىآموخت، پس از مدتى براى خويش قراءتى برگزيzzد و در خالفت هzzارون آن را بzzه

(25مردم آموخت. )

ابننديم مىنويسد: »قراءت كسائى در آن قسمت كه مخالف بzzا قzzراءت حمzzزه بzzود، مطابق قzzراءت ابن ابى ليلى اسzzت كzzه او نzzيز بzzه نوبzzه خzzود قzzرآن را بzzر على)ع(

خوانده بود.«

سيد حسن صدر در سلسله طولى روايت قzzراءت كسzzائى، نامهzاى امzzام ششzzم تzzااول: را ياد مىكند و مىنويسد:

كسائى قرآن را بر حمزه و او بر امام صادق)ع( و او بر پدرش امام باقر)ع( و او بر پzzدرش امzzام سzzجاد)ع( و او بzzر پzzدرش امzzام حسzzين)ع( و او بzzر اميرالمؤمzzنين)ع(

قراءت كردهاند.

قراين متعددى وجود دارد كه تشيع كسائى را اثبات مىكند. قاريان بسzzيارى، قzzراءت كسائى را روايت كردهاند كه در ميان آنان دو تن به نامهاى ليث بن خالد مروزى )م

ق.( شهرت بيشترى داشته و قzzراءت او را246ق.( و حفص بن عمر دورى )م 240(26بىواسطه نقل كردهاند. )

نكاتى درباره قاريان هفتگانه

(27. در ميان قاريان، تنها ابوعمرو و ابن عامر عرب زبان بودهاند. )1

. همگى در قرن دوم مىزيستهاند.2

. در طول قرن سوم، مردم بصره بzzه قzzراءت ابzzو عمzzرو و يعقzzوب بن اسzzحاق و3 مردم كوفه به قراءت حمزه و عاصم پاىبند بودند. در آغاز قرن چهارم، ابن مجاهzzد،

(28كسائى را جزو قاريان كوفه قرار داد ونام يعقوب را حذف نمود. )

. كوفه و قاريانش سهمى بزرگتر از ديگر شهرها و قاريان آنها در قzzراءات قzzرآنى4 داشتهاند. قراءت ابى بن كعب كه پس از ابن مسعود، امامت قراءت در كوفه را به

عهده داشته، قراءات كوفه را تحت تاثير خود قرار داد.

. هر سه قارى كوفى )عاصzzم، حمzzزه و كسzzائى( از بزرگzzان شzzيعه و دوسzzتداران5 اهلبيت بودهاند و قراءت رايج كنونى كه قراءت عاصم به روايتحفص است، جايگzzاه

شيعه در قراءت قرآن را بهخوبى نمايان مىسازد.


ق.(، احمzzد بن224. در قرن سوم، پيشوايانى چون، ابوعبيد قاسzzم بن سzzالم )م 1 ق.( و محمzzد بن احمzzد بن281 ق.(، اسماعيل بن اسحاق مzzالكى )م 258جبير )م

ق. ( بهتاليف و ضبط وثبت قراءات پرداختند.314عمر داجونى)م

. در آغاز قرن چهارم ابن مجاهد، قارى بزرگ بغداد، نخستين كسzzى بzzود كzzه بzzاب2 اجتهاد در قراءات را مسدود كرد و هفت قراءت را از ميان قراءات پنجشهر مدينه،مكه، كوفه، بصره و شام برگزيد و قراءتها را در كتابى با عنوان السبعه ثبت نمود.

. زيzzركى و خzzوش سzzليقگى ابن مجاهzzد، در انتخzzاب هفت قzzراءت، كzzه بzzا تعzzداد3 مصاحف عثمانى و نيز »احzzرف سzzبعه« مطzzابق بzzود، بzzه اقzzدام او چنzzان قداسzzتى بخشيد كه عموم مردم، قراءات ديگzzر را رهzzا سzzاخته بzzه قzzراءت قzzراى سzzبع روى

آوردند.

. گرچه برخى از معاصران ابن مجاهد بر او خرده گرفتند، اما دانشمندان بسzzيارى4 پس از او، كار وى را مبنا قرار داده كتب متعددى را در زمينه قراءات سzzبع سzzامان

دادند.

. قراى سبعه عبارتنzzد از: ابن عzzامر، ابن كثzzير، عاصzzم، ابzzوعمرو، حمzzزه، نzzافع و5كسائى.

. عاصم، حمزه و كسائى هر سه امامان قراءت در كوفzzه بzzوده و گzzرايش شzzيعى6داشتهاند.

. روايتحفص از عاصم كه امروزه متداولترين قراءت قرآن در جهzzان اسzzت، نقش7برجسته شيعه را نمايان مىسازد.

پىنوشتها

و259، قzzرآن و فهرسzzت منzzابع، ص 34، ص 1. النشر فى القzzراءات العشzzر، ج 1260.

.582، ص 4. دائرة المعارف بزرگ اسالمى، ج 2

.583. همان، ص 3

. ابن مجاهد پس از احراز رياست قراءت در بغداد بzzه مقابلzzه بzzا دو تن از قاريzzان4 معروف و همطراز بzzا خzzود پzzرداخت. محمzzد بن حسzzن بن يعقzzوب مشzzهور بzzه ابن

( كzه328ق.( و محمد بن احمد بن ايوب معzروف بzه ابن شzنبوذ )م 354مقسم )م هر دو از قاريzzان و نحويzzان بغzzداد بودنzzد، در دو مجلس محاكمzzه جzzداگانهاى كzzه بzzه درخواست ابن مجاهد و در حضور وزير ابن مقله، تشكيل يافته بود حضzzور يافتنzzد و اين در حالى بود كه ابن مجاهد و ابن مقسم و ابن شنبوذ، هر سه شzzاگردان مكتب قراءت ابن شاذان)ابوالفضل رازى( بودند. در مzzورد علت اين محاكمzzه گفتهانzzد كzzه ابن مقسم، هر قراءتى را كه مطابق با قواعد عربى بود، اگر چه مخالف با نقzzل يzzا رسم مصاحف عثمانى باشzد، مىپzzذيرفت. ابن شzzنبوذ قzzراءت بzzر خالف مصzzحف را جايز مىشzzمرد و بzzه آنچzzه از قzzراءت ابى و عبداللzzه بن مسzzعود مىدانسzzت قzzراءت

ق. پس از احضار قضات، فقها و قاريان كzzه در راس323مىكرد. ابن مقله در سال آنها ابن مجاهد قرار داشت آن دو را محاكمه نمzzود. پس از اعzzتراف ابن شzzنبوذ بzzه آنچه به او نسبت دادهاند به دستور وزير تازيانه خورد و محبzzوس شzzد وتوبzzه نمzzود. ابن مقسم نيز در مجلس محاكمه خzzود اعzzتراف بzzه خطzzا و اشzzتباه نمzzود.... )ر.ك:

; التمهيد، ج18; مقدمه كتاب السبعه، ص 252-251المباحث فى علوم القرآن، ص(232، ص2

.583، ص 4. دائرة المعارف بزرگ اسالمى، ج 5

.90. ر.ك: االبانة عن معانى القراءات، ص 6

ق.( يكى از بهzzترين كتzzبى اسzzت كzzه در444. كتzzاب التيسzzير از ابzzوعمرو دانى )م7 ق.(590زمينه قراءات سبعه تدوين شده است. اين كتاب را »قاسzzم بن فzzيره« )م

بيت تحت عنوان حرزاالمانى و وجه التهانى« معروف1173معروف به شاطبى در به »شاطبيه« به نظمى جالب درآورده است. »شاطبيه« از چنان شzzهرتى در ميzzان كتب مربوط به قراءات سبع، برخzzوردار گرديzzده كzzه نزديzzك بzzه چهzzل شzzرح بzzر آن

نوشته شده است.

.36، ص1. النشر فى القراءات العشر، ج8

.247. مباحث فى علوم القرآن، ص 9

; الكشzzف عن وجzوه القzzراءات، ص18. مقدمه االبانة عن معانى القراءات، ص 103.

.176 و 175، ص4. دائرة المعارف بزرگ اسالمى، ج11

.510 و 509. همان، ص12

.194، ص2; التمهيد، ج321. سيدمحمد باقر حجتى، تاريخ قرآن، ص13

. سيدمحمد باقر حجتى، همان.14

.679 و 678، ص5. دائرةالمعارف بزرگ اسالمى، ج 15


.245، ص 2; التمهيد، ج 130. البيان، ص 17


.66-64، ص 6. دائرةالمعارف بزرگ اسالمى، ج 19

.136. البيان، ص 20

.328. محمد باقر حجتى، تاريخ قرآن، ص 21

.136. البيان، ص 22

.330 و 329. سيدمحمد باقر حجتى، تاريخ قرآن، ص 23

.314 و 313. همان، ص 24

.11. لغتنامه دهخدا، ج 25

.241-235. سيدمحمد باقر حجتى، تاريخ قرآن، ص26

.22; البرهان، نوع 61. الحجة فى القراءات السبع، ص 27

.1. االتقان، ج 28

فصل پنجم: ضابطه قبول قراءات

و كل ما وافق وجه النحو و كان للرسم احتماال يحوي و صح اسنادا، هو القرآن فهذه(1الثالثة االركان و حيثما يختل ركن اثبت شذوذه لو انه في السبعة )

دانستيم كه در ميان قراءات قاريان )سبعه و جز آنها( قراءاتى وجود دارد كzzه مzzورد انكzzار قzzرار گرفتهانzzد. قاريzzان بzzا همzzه عظمzzتى كzzه بzzرخى از آنzzان داشzzتهاند، امzzا قراءاتشان على االطالق پذيرفته نشده است. سؤالى كه مطرح مىشzzود اين اسzzت كه آيا معيار و ضابطهاى براى سنجش يك قراءت وجود دارد؟ آيا مىتوان موازينى را مالك قرار داد تا براساس آن هر قراءتى را در بوته آزمايش قرار داد، تا در صzzورت

تطابق با موازين، مهر تاييد بر آن زد و در صورت عدم تطابق رد كرد؟

دانشمندان قرآنشناس همگى به اين پرسش، پاسخ مثبت داده و به معرفى ضوابط مربوط پرداختهاند. ما در اينجا از كتاب تاريخ قراءات قرآن،نوشته دكzzتر عبzzدالهادى

فضلى، ضوابط و مقياسهاى ارائه شده را نقل مىكنيم.

كهنترين مقيzzاس، مقيzzاس ابن مجاهzzد اسzzت كzzه پس از او دانشzzمندانى چzzون ابنخالويه، مكى بن ابى طالب، كراشى و ابن جزرى ضوابطى را بيان كردهاند.

ق.(324الف( مقياس ابن مجاهد )م

. بايzzد قzzارى از شخصzzيتهايى باشzzد كzzه قzzراءت وى از سzzوى مzzردم سzzرزمين و1منطقهاى كه او در آن به سر مىبرد باالتفاق مورد تاييد قرار گيرد.

. بايد اجمzzاع و اتفzzاق و تاييzzد مzzردم منطقzzه قzzارى دربzzاره قzzراءت وى براسzzاس2كارايى علمى ريشه دار و عميق او در قراءت و لغت مبتنى باشد.

ق.(370ب( مقياس ابن خالويه )م

. مطابقت قراءت با رسمالخط مصحف عثمانى.1

. موافقت قراءت با قواعد و دستور زبان عربى.2

. توارث نقل، يعنى دست به دست گشتن قراءت از طريق اسناد مورد اعتماد.3

ق.(437ج( مقياس مكى بن ابى طالب )م

. وجه قراءت در قواعد عربى برخوردار از قوت و رجحان باشد.1

. قراءت بايد با رسمالخط مصحف عثمانى مطابقت كند.2

. عموم مردم سرزمين قارى در قzzراءت او بzzه توافzzق رسzzيده قzzرآن را بzzر طبzzق3(2قراءت او تالوت كنند. )

ق.(680د( مقياس كواشى )م

. صحتسند.1

. موافقت و هماهنگى با قواعد زبان عربى.2

. مطابقت با رسمالخط مصحف.3

ق.(833ه( مقياس ابن جزرى )م

. صحتسند;1

. مطابقت با قواعد زبان عربى مطلقzzا )هرچنzzد بzzا وجzzه ضzzعيفى در قواعzzد زبzzان2عربى سازگار باشد(.

(3. مطابقت با رسم الخط مصحف ولو آن كه فرضى و احتمالى باشد. )3

ابن جزرى پس از ذكر اين شروط سه گانه مىگويد:

هر قراءتى كه اين سه شرط را دارا باشد، قراءت صحيحى است كه رد و انكzzار آن جايز نيست، بلكه از حروف سبعهاى است كه قرآن بzzه آن نzzازل شzzده اسzzت و بzzر مردم قبول آن واجب است; چه قراءت از قراء سبع باشد، چه از عشzzر و چzzه غzzير آنان. هرگاه به يكى از اين اركان سهگانه، خللى وارد گردد به قzzراءات اطالق شzzاذ،

ضعيف يا باطل مىشود، خواه قراءت قاريان سبع باشد و خواه برتر از آنها.

وى ادامه مىدهد:

صحيح نزد پيشوايان تحقيق از سلف و خلف همين اركانى است كه شzzمرديم. امzzام ابوعمرو عثمان بن سعيد دانى به آن تصzzريح نمzzوده و امzzام ابومحمzzد مكى بن ابى طالب بارها بر آن تاكيد نموده است. امامان ديگرى چون احمد بن عمzzار مهzzدوى و ابوشامه نيز بر اين مطلب صحه گذاشتهاند و از احدى از علماى گذشته مخالفتى با

(4اين اركان شناخته نشده است. )

اركانى را كه ابن جزرى براى صحتيك قراءت به عنوان ضابطه بيان نمzzوده اسzzت و در مقياسهاى وى نسzzبت بzzه پيشzzينيانش قzzدرى گسzzترش و شzzمول وجzzود دارد، بااقبالى وسيع از سوى دانشمندان عامzzه مواجzzه شzzده اسzzت. سzzيوطى در االتقzzان

مىگويد:

بهترين كسى كه در اين زمينه، داد سخن داده است، پيشواى قاريان و استاد اساتيد(5ما، ابوالخير بن جزرى است.... )

( ابن جزرى را تاييد نمودهاند.6مذهب )

با دقت در شروطى كه ابن جزرى براى صحتيك قراءت شمرده است، درمىيابيم كه او موافقت با رسم الخط يكى از مصzzاحف عثمzzانى را -اگرچzzه حدسzzى و احتمzzالى باشد- و موافقت با قواعد عربى را -اگرچه بzzر حسzzب وجهى از وجzzوه مختلzzف اين

قواعد باشد- براى صحت قراءت كافى مىداند.


منظور از موافقت با يكى از مصاحف عثمانى اين است كه قzzراءت حzzداقل در يكى ازمصاحف عثمانى ثابت باشد; مثل قراءت ابن عامر در آيه قالوا اتخذ اللzzه ولzzدا در سوره بقره، بدون واو، و مثل قراءت وى و بالزبر و بالكتاب المنير با اضافه نمzzودن »با« در هر دو اسم. اين در مصحف شامى، ثzzابت بzzوده اسzzت. و مثzzل قzzراءت ابن كثير جنات تجري من تحتها االنهار در قسمت آخر از سوره بقzره، بzا افzزودن كلمzه

»من«; زيرا اين در مصحف مكى وجود داشته است.

منظور از تعبير ولو تقديرا اين است كه روايت اگر موافق با رسzzم مصzzحف باشzzد، اما موافقت آن صريح نباشد اشكالى ندارد; مثل مالك يوم الدين. اين كلمه )مالzzك( در تمام مصاحف عثمzzانى بzzدون الzzف نوشzzته شzzده، بنzzابراين قzzراءت حzzذف الzzف،

(7موافقت تحقيقى با مصحف دارد; در حالى كه قراءت با الف موافقت تقديرى. )

ابن جزرى در مورد ضابطه دوم خود كه گفته اسzzت: »بzzه نحzzوى موافzzق بzzا قواعzzد عربى باشد« مىگويد: منظور ما اين است كه قراءت بzzه وجهى از وجzzوه بzzا قواعzzد عربى موافقت داشته باشد; خواه افصح باشد يا فصيح، قاعدهاى متفق عليzzه باشzzد يا مورد اختالف، در صورتى كه قراءت، شيوع داشته و امامان قراءت آن را با سzzند

(8صحيح پذيرفته باشند، چنين اختالفى در قواعد عربى ضررى به قراءت نمىزند. )

آنچه ابن جزرى بيان كرده است، ناخواسته قzzراءات شzzاذ و ضzzعيف را نzzيز پوشzzش مىدهد; زيرا با توجه به خصوصيات رسzzم مصzzحف عثمzzانى و اقzzوال متعzzدد در ادب عربى، مىتوان بسيارى از قراءات ضعيف را به نحوى مطابق با رسzzم مصzzحف و يzzا بهنحوى موافق با قاعدهاى از قواعد عربى دانست. در اين صورت اين اركان ثالثzzه، خاصيتخود را از دست داده عمال نمىتوانند معيارى براى سzzنجش قzzراءات صzzحيح از

غيرصحيح باشند.

التمهيد در يك بررسى تفصيلى، اشzzكاالت متعzzددى را بzzر اين اركzzان وارد سzzاخته و نقاط ضعف آن را بهخوبى نشzzان داده اسzzت. آنگzzاه در مzzورد پzzذيرش يzzك قzzراءت بهارائه سه ركن ديگر پرداخته است. بهعقيده التمهيد مالكهاى صحتيكقراءت عبارتند

از:

. مzzوافقت بzzا ثبت معzzروف ميzzان مسzzلمانان در مzzاده، صzzورت و محzzل كلمzzه;1همانگونه كه ميان مسلمانان گذشته و حال معهود بوده است.

. موافقت قراءت با قواعد افصح لغوى و ادب عربى.2

. عدم معارضه قراءت با دليلى قطعى; خواه دليل عقلى باشد يا سنت متواتر و يا3 ( در حقيقت اصzzلىترين معيzzار9روايت صحيح االسناد و مورد قبول امامان قراءت. )

براى پذيرش يك قراءت، هماهنگى آن با قراءت عامه مردم است كzzه از نسzzلى بzzه نسل ديگر به ارث رسيدهاسzzت. شzzرايط سzzهگانه فzzوق نzzيز در جهت تحقzzق همين

معيار اصلىاند.


. عموم دانشمندان عامه سه ضابطه را براى ارزيابى قراءتها بيان نمودهاند.1

. اين ضوابط كه در بيان ابنجزرى به عنوان اركان سهگانه صحت قzzراءت معzzرفى2 شده، عبارتند از: صحتسند; موافقت با قواعد عربى ولو به نحوى از انحا; مطzzابقت

با رسم الخط عثمانى، اگر چه مطابقتى احتمالى باشد.

. قيودى را كه ابن جزرى در اركzzان ثالثzzه آورده اسzzت، دايzzره اركzzان را بهگونهاى3 توسعه داده كه بسيارى از قراءات شاذ يا ضzzعيف را نzzيز شzzامل گشzzته و در نتيجzzه هzzدف و انگzzيزه او را كzzه تشzzخيص قراءتهzzاى صzzحيح از غيرصzzحيح بzzود بzzرآورده

نمىسازد.

. در التمهيد اركان ثالثه اين گونه معرفى گشتهاند: الف( موافقت با ثبت معzzروف4 نزد مسلمانان. ب( موافقت با قواعد افصح عربى. ج( عدم معارضه قراءت با دليل قطعى عقلى يا شرعى. چنين قراءتى مطابق با قراءت »ناس« يعنى عمzzوم مzzردم است و معيار اصلى پzذيرش يzك قzراءت نzيز، همين همzاهنگى بzا قzراءت »نzاس«

است.

پرسش

. سه مرحله از مراحل پيدايش قراءات را مختصرا توضيح دهيد.1

. چرا دوره پنجم قراءت قرآن، تاثير بسزايى در قراءتهاى بعدى داشته است؟2

. عوامل پيدايش اختالف قراءات را با ذكر مثالى براى هر يك ذكر نماييد.3

. داليل عدم تواتر قراءات را بيان كنيد.4

. ميزان اعتبار روايات »سبعة احرف« از نظر اماميه، چه مقدار است؟5

. چهار معنا از معانى احتمالى احرف سبعه را ذكر نموده، بگوييد كدام يzzك بيشzzتر6محتمل است؟

. به يك نمونه از نظرياتى كzzه در مzzورد انzzواع اختالف قzzراءات وجzzود دارد اشzzاره7نموده، آن را نقد كنيد.

. تدوين كنندگان قراءات، در قرن سوم چه كسانى بودهاند؟8

. حصzzر قzzراءات را چzzه كسzzى و بzzا چzzه انگيزهاى صzzورت داد؟ و چzzه عzzاملى در9موفقيت او نقش داشت؟

. قاريان هفتگانه را نام برده، در مورد قراءت عاصم توضيح دهيد.10

پژوهش

. در مورد جايگاه قاريان قرن دوم هجرى و تاثير آنان بر قراءتهzzاى ديگzzر، تحقيقى1ارائه نماييد.

. تدوين قراءات را در قرن چهارم بررسى كنيد.2

. چرا شيعه در قراءات قرآنى جايگاهى ارزشمندتر از سايرين دارد؟3

. فهرستىدقيق از سير كتب قراءات قرآن با مراعات ترتب زمانى آنها بنويسيد.4

. مالكها و ضوابطى براى صحتيك قراءت معرفى شدهاند; نظر شما در اين زمينzzه5چيست؟

پىنوشتها


. آنچه از مكى بن ابى طالب در كتzzاب االبانzzة عن معzzانى القzzراءات آمzzده اسzzت،2 متفاوت با اين مقياسهاست. وى مىگويد: »روايات قراءات بر سه قسzzمند: قسzzمى

. نzzاقلين1كه امروز به آن قراءت مىشود و در آن بايzzد اين سهخصzzلت جمzzع شzzود: .3. وجه قراءت آن در ادب عربى شايع باشzzد. 2روايت تا پيامبر همگى ثقه باشند.

موافق با خط مصحف باشد. هرگاه در قراءتى اين سه ويژگى جمzzع شzzود، قzzراءت آن صحيح است و قطع بر صدق آن مىشzzود...«. )االبانzzة عن معzzانى القzzراءات، ص

(58 و 57

.144 و 143. ر.ك: تاريخ قراءات قرآن كريم، ص 3

.9، ص 1. النشر فى القراءات العشر، ج 4

.236، ص 1. االتقان، ج 5

.255. ص6

.419 و 418، ص 1. مناهل العرفان، ج 7

.10، ص 1. النشر فى القراءات العشر، ج 8

.154 - 122، ص 2. التمهيد، ج 9

بخش ششم: تحريف ناپذيرى

تحريف ناپذيرى:

كليات

آراى دانشمندان

داليل عدم تحريف

شبهات

اهداف مورد نظر در اين بخش:

. آگاهى از جايگاه بحث تحريف در مباحث مربوط به تاريخ قرآن.1

. آشنايى با گونههاى مختلف تحريف.2

. بررسى آراى دانشمندان شيعى و سنى در زمينه تحريف.3

. اثبات تحريفناپذيرى قرآن از زواياى مختلف و با داليل متعدد.4

. نقل و نقد شبهات ارائهشده درباره تحريف.5

برخى از منابع مهم در اين بخش:

، عالمzzه12البيان فى تفسير القرآن، آية الله خوئى; الميزان فى تفسzzير القzzرآن، ج طباطبائى; حقائق هامة حول القرآن الكريم، سيد جعفر مرتضى; صيانة القzzرآن من التحريف، محمد هادى معرفت; قرآنپژوهى، بهاء الدين خرمشاهى; مدخل التفسzzير،

آية الله فاضل; اكذوبة تحريف القرآن، رسول جعفريان.


مقدمه

از مباحث مربوط به تzzاريخ قzzرآن، موضzzوع تحريفناپzzذيرى آن اسzzت. كتب آسzzمانى قبل از اسالم كمzzابيش دسzzتخوش تغيzzير و تحريzzف گرديدهانzzد و اين امzzر اعتمzzاد و اعتقاد به معارف موجود در آنها را متزلزل نموده است. اسالم بzzه عنzzوان آخzzرين و كاملترين و برترين دين الهى در برگيرنده قوانينى است كه تعالى و تكامzzل مzzادى و

معنوى انسان را تضمين كردهاست و اصيلترين منبع جاودانه آن قرآنكريم است.

تغيير و تحريف در كتابهاى آسمانى پيشين، گرچه راه را بر خدشه در اصول و اركان اديان الهى گشوده، امzzا بzzه لحzzاظ سzzير تzzدريجى قzzوانين الهى و جzzايگزينى شzzرايع آسمانى يكى پس از ديگرى، خسارت ناشzzى از تحريzzف بzzه نzzوعى تzzدارك و جzzبران شدهاست. اما آيا قرآنكريم در تاريخ پر فراز و نشzيب خzود بzا چzنين امzzرى مواجzه گشته و دست تغيير و تحريف بzدان راه يافتzzه يzا آن كzه بىهيچ نقصzان يzا افزايشzى بستر زمان را به سzzالمت زيzzر پzzا نهzzاده و در اين جهت نzzيز افتخzzارى بzzر افتخzzارات

( بzر كتابهzاى1خويش افzزوده اسzzت؟ فرامzzوش نكzzنيم كzzه قzzرآن خzود را مهيمن ) آسمانى مىداند. اين ويژگى بهطور مشخص در دو زمينه تجلى پيدا كرده است: يكى

در زمينه اعجاز قرآن و ديگر تحريفناپذيرى آن.

مهيمن بودن قzرآن وقzتى عيzzنيت و قطعيت مىيابzzد كzzه در مzzورد آن، اين دو بzzاور و اعتقاد متكى بر واقعيت مسلم خارجى، يعنى اعتقاد به معجزهبودن آن و اعتقاد بzzه

سالمت آن از تحريف، وجود داشته باشد.

اعتقاد جزمى به اينكه قرآن كالم خzzدا و وحى نامzzه الهى و معجzzزه جاودانzzه پيzzامبر گرامى اسالم است، قرآن را فراتر از ديگر كتب آسمانى و جايگاه آن را در زنzzدگى مسلمانان، جايگاهى بس رفيع و واال قرار داده ارزش و قداسzzت آن را صzzد چنzzدان

مىنمايد.

اما آيا معجزهبودن قرآن به تنهايى كافى استيا آنكzzه بzzراى اثبzzات قداسzzت و اعتبzzار قرآن كريم به اثبzzات امzzر ديگzzرى، كzzه همzzان تحريفناپzzذيرى آن اسzzت، نيازمنzzديم؟

اگراعتقاد به مصونيت قرآن از تحريف وجود نداشzzته باشzzد، اثبzzات معجزهبzzودن آن چهثمرهاى در پى دارد؟ آيا ديگر مىتوان براى چنين قرآنى اعتبار و ارزش و قداست

قايلشد؟ آيا باز هم مىتوان آن را كتاب مهيمن ناميد؟

از اين روى امروز ما به دو باور و اعتقاد در مورد قرآن نياز داريم:

اول: اعتقاد به اعجاز قرآن، كه در بخش هفتم به آن خواهيم پرداخت.

دوم: اعتقاد به تحريفناپذيرى قرآن، كه موضوع بحث ما در اين بخش است.

دليل تقديم بحث تحريفناپذيرى بر اعجاز، ارتباط آن با مباحث تاريخ قzzرآن اسzzت; ) ( هرچند نظم منطقى ايجاب مىنمود كه ابتدا اعجاز و سپس تحريف ناپذيرى مورد2

بحث قرار گيرد.

تzzاريخىبودن تحريzzف از آن جهت اسzzت كzzه وقzzوع يzzا عzzدم وقzzوع تحريzzف فقzzط در برههاى خاص از تاريخ اسالم ممكن بودهاست: دوره پس از رحلت پيzzامبر تzzا زمzzان جمعآورى مصاحف در زمان عثمان و تدوين مصاحف پنجگانzzه يzzا هفتگانzzه )درحzzدود سال سىامهجرى( و از آن زمان تا اوايل قرن چهارم، يعنى مرحله حصر قراءتهzzا در قراءتهاى هفتگانه بهدست ابن مجاهد. از قرن چهارم به بعد هيچكس مدعى تحريف

نشده است و در عصر حاضر نيز موضوع تحريف به كلى منتفى است.

اهميت ويژه با توجه به نظرگاه شيعه

عالوه بر اهميتى كه اعتقاد به تحريفناپذيرى قرآن در زمينzzه قداسzzت و اعتبzzار خzzود قzzرآن دارد، پzzرداختن بzzه اين بحث از سzzوى شzzيعيان از اهميت ويژهاى برخzzوردار است. شيعيان كه راسzzخترين اعتقzzاد را بzzه عzzدم تحريzzف دارنzzد و اكنzzون پرچمzzدار

( بzzه3احكام نورانى قرآن و مدافع سرسختحريم قرآن و اسالم در جهzzان هسzzتند، ) شيوهاى ناجوانمردانه متهم به اعتقاد بzzه تحريzzف قzzرآن شzzدهاند و اين افترائzzات از گذشته دور تا به امروز چنان وسيع و گسترده بzzوده اسzzت كzzه بسzzيارى از بzzرادران اهل سنت آن را از مسلمات مورد قبول شzzيعه اماميzzه تلقى كردهانzzد. دامنزدن بzzه اين اتهام بى اساس بهدست عدهاى اندك از مغرضان، به اين هدف صورت مىگzzيرد كه چهره تابناك شيعه در نگاه ساير مسلمانان منفور جلوه داده شود و وحدت امت

اسالم با دشوارى رو به رو گردد.

تعريف تحريف

ازهرى گويد:

حرف عن الشيء حرفا وانحzzرف وتحzzرف و احzzرورف; همگى بzzه معنzzاى عzzدول از(4چيزى به كار مىروند. )

( مzzايلنمودن آن اسzzت; مثzzل5به گفته راغب اصفهانى در مفردات، تحريف شzzىء ) تحريف قلم كه منظور قطزدن آن به صzzورت يكzzبرى و مايzzل بzzه كنج اسzzت. و قلم

(6محرف، يعنى قلمى كه اين گونه تراشيده شده و مقطع كج داشتهباشد. )

تحريف كالم، يعنى آنرا در يك طرف احتمال قراردادن، بzzه گونهاى كzzه بتzzوان آن را به دو وجه حملنمود; به تعبير ديگر، تحريف كالم نقzzل معنzzاى كالم از جايگzzاه اصzzلى آن به قسمتى )معنايى( است كه مورد نظر نبودهاست. به عنوان مثال وقتى قzzرآن

( همين معنzzا مzzورد نظzر7مىفرمايد: من الذين هادوا يحرفون الكلم عن مواضzzعه، )است.

به عبارت روشنتر تحريف در چنين مzzواردى تغيzzير و تبzzديل معنzzاى كالم و تفسzzير و تاويل سخن به غير معناى واقعى آن است. با اين بيان هر كس قرآن را به صzzورتى

غzzيرحقيقى تفسzzير نمايzzد، آن را تحريzzف نمzzوده اسzzت; همzzان گونzzه كzzه بzzرخى ازيهوديان در مورد تورات چنين مىكردهاند.

در قرآن نظير تعبير فوق چهار بار به كار رفته و همگى مربzzوط بzzه تحريzzف معنzzوى كتاب آسمانى يهوديان بهدست گروهى از آنان اسzzت. در يzzك مzzورد تعبzzير يحرفzzون

( آمدهاست و درنهايت تصوير برخورد آنان با تورات چنين8الكلم من بعد مواضعه ) است كه: وقدكان فريق منهم يسمعون كالمالله ثم يحرفونه من بعد ما عقلوه و هم

( گروهى از ايشان )يهوديان( پس از شنيدن كالم خداونzzد آگاهانzzه آن را9يعلمون; )دگرگون و تحريف مىنمايند.

تحريف در اصطالح

در تحريف اصطالحى بر خالف تحريف لغوى كه به معناى تصرف و تغيzzير در معنzzاى كلمه است، تصرف در الفاظ قرآن منظور است; به عبارت ديگر تحريف اصطالحى اختصzzاص بzzه تحريzzف لفظى دارد و تحريzzف لغzzوى اختصzzاص بzzه تحريzzف معنzzوى. بنابراين مىتوان گفت كه قرآن در استعماالت خود تحريف را جز در معناى لغzzوى آن به كار نبرده است; اما محور در مباحث تحريفناپzzذيرى قzzرآن اختصzzاص بzzه تحريzzف

لفظى و اصطالحى دارد.

اقسام تحريف:

- معنوى1

- لفظى:2

- به كاهش )تحريف بالنقيصه(1

- به افزايش )تحريف بالزياده(2

- به ترتيب3

. تحريف معنوى قرآن1

گر چه قرآن تعبير تحريف را در اين زمينه به كار نبرده است، اما در آيzzه هفتسzzوره آل عمران در مورد آيات متشابه مىفرمايد: فاما الذين فى قلوبهم زيzzغ فيتبعzzون مzzا تشابه منه ابتغاء الفتنة .... اين آيه به صراحت اعالم مىدارد كه بzzرخى فتنzzه جويانzzه

آيات متشابه را براى تاويل باطل خويش دستاويز قرار مىدهند.

در مورد وقوع تحريف معنوى قرآن، هيچ ترديzzدى وجzzود نzzدارد; زيzzرا تفسzzير بهراى همان تحريف معنوى است كه بسzzيار اتفzzاق افتzzاده اسzzت. در تzzاريخ تفسzzير قzzرآن مكzاتب كالمى و فرقههzايى پديzد آمدهانzد كzه منشzا اصzلى پيzzدايش آنهzا برداشzzت

ناصحيح از آيات قرآن كريم بودهاست، نظير مفوضه، مجسمه و جز آنها.

روايzzات نzzيز ضzzمن بيzzان وقzzوع چzzنين تحzzريفى، عzzامالن آن را بzzه شzzدت نكzzوهشكردهاند. در روايتى به نقل از امام باقر)ع( آمده است كه:

و كان من نبذهم الكتاب ان اقاموا حروفه و حرفوا حدوده، فهم يروونه و ال يرعونzzه(10و الجهال يعجبهم حفظهم للرواية و العلماء يحزنهم تركهم للرعاية...; )

نشانه پشتسر انداختن كتاب توسط آنzzان، اين بzzود كzzه حzzروف آن را نگzzاه داشzzتند، ولى حدودش را تحريف نمودند. آنzzان كتzzاب را در حzzالى كzzه روايت مىكننzzد رعzzايت

نمىكنند! جاهالن از اين كه آنان حافظzzان روايت قرآننzzد شzzگفتزده و عالمzzان از اينكه آنان تارك رعايت و حريم قرآنند محزون و غمزدهاند!

. تحريف لفظى2

الف( هيچيك از مسلمانان به تحريف لفظى قرآن به افزايش، يعنى اضافهكردن بzzهكلمات يا آيات قرآنكريم، قايل نبوده و مورد انكار شيعه و سنى است.

دليل عقلى بر عدم آن نيز وجود دارد; چراكه اهتمام فوقالعاده مسzلمانان در حفzظ و يادگيرى قرآن و قراءت آن در بين خود، وضعيتى را به وجzzود آوردهبzzود كzzه آيzzات نازلشده قرآن بر همگان مانوس و معلوم بودهاست. بنابراين، اگر جمله يzzا جمالتى بهعنوان آيات قرآن قرار مىگرفت به خوبى بzzر همzzه آشzzكار شzzده مzzوجب طzzرد آن بود. افزون بر اينكه اساسا آيات نورانى قرآن از چنان فصzzاحت و زيبzzايى بىنظzzيرى برخوردار بودهانzzد كzzه آيهاى از قzzرآن اگzzر در ميzzان خطبهاى از خطبههzzاى بليغترين افراد، قرار مىگرفته، همچون چzzراغى روشzzن در فضzzايى تاريzzك رخ مىنمودهاسzzت. حال آيا مىتوان تصورنمود كه چنين تغيير و تحريفى در قzzرآن صzzورت گرفتهاسzzت و

جمالتى به آن اضافه شده كه از ديده ديگران پوشيده مانده باشد؟

البته احتمال افزودن حروف و يا تبzzديل و تغيzzير بعضzzى از حركzzات در قرآنمجيzzد را كسى نفى نمىكند، بلكه امكان اثبات آن نيز وجود دارد; ولى در اين حد، لطمهاى به مصونيت قرآن وارد نمىشود. اما افزودن كلمه يا كلماتى غير از قzzرآن، گرچzzه پيش از توحيد مصاحف در ميان مصاحف صحابه وجود داشته - به طورى كه حتى بعضzzى از علما مثل ابىداود سجستانى مzzوارد اختالف آنzzان را در كتzzاب خzzويش المصzzاحف گردآورى كردهاند - ولى بعد از توحيد مصاحف و جمعآورى قرآن بzه همzان صzورتى كه معروف ميzzان مسzzلمين بzzود، بzzدون هيچ تغيzzير و تبzzديلى، اين مسzzاله نzzيز ديگzzر

(11مطرح نبوده است. )

ب( تحريف لفظى قرآن بzzه اين صzzورت كzzه از آن، كلمzzه و يzzا جملzzه و يzzا آيzzه و يzzا سورهاى حذف گرديده باشد، اصzzلىترين قسzzمت بحث از تحريzzف اسzzت كzzه گرچzzه

بعضى از اهل تسنن و نيز اخباريان شيعه قايل بzzه اينگونzzه از تحريzzف شzzدهاند; امzzا شيعه، تحريف به كاهش )تحريف بالنقيصه( را نيز با قاطعيت رد مىنمايد كه بهزودى

در اين زمينه سخن خواهيمگفت.

ج( در صورتى كه تبديل و جابهجايى سورهها و آيات، نzzيز از انzzواع تحريzzف شzzمرده شوند، بايد گفت اينگونه از تحريف قطعا در قرآنمجيzzد صzورت گرفتهاسzت; چراكzه تنظيم فعلى سور قرآنمجيد، مطابق با تzzرتيب نzzزول سzzورهها نيسzzت و در اين امzzر كسى ترديدى ندارد; حتى در مورد تنظيم بعضى از آيات در ميان سzzورهها، گzzروهى

(12بر اين عقيدهاند كه در موارد نادرى، تنظيمها را افراد صورت دادهاند. )

البته روشن اسzzت كzzه وقzzوع اينگونzzه از تغيzzيرات و جابهجzzايى سzzور، خدشzzهاى بzzهمصونيت قرآن و اعتبار آن وارد نمىسازد.

نتيجه آنكه در تحريف لفظى تنها تحريف به كاهش و نقصان محل نزاع ميان قzzايالنبه تحريف يا عدم تحريف است و محور بحث قرار مىگيرد.


. براى اثبات قداست و اعتبار قرآنكريم نياز به دو اعتقاد تواما وجzzود دارد: اعتقzzاد1به اعجاز قرآن و اعتقاد به تحريفناپذيرى آن.

. مصونماندن قرآن از تحريف يكى از نشانههاى مهيمنبودن قرآن بر ساير كتابهzzاى2آسمانى است.

. تحريفناپذيرى از مباحث مربوط به تاريخ قرآن است و اختصاص بzzه دوره پس از3 رحلت تا جمعآورى مصاحف در زمان عثمzzان و از آن زمzzان تzzا اوايzzل قzzرن چهzzارم،

يعنى دوره حصر قراءات در قراءتهاى هفتگانه دارد.

. تحريف كالم به معناى تغيير و تبzzديل مفهzzوم آن و تفسzzير نمzzودن آن بzzه گونهاى4غيرصحيح است.

. تعبير يحرفzzون الكلم كzه چهاربzzار در قzzرآن بzzه كzzار رفتهاسzzت، همگى بzzا همzzان5معناى لغوى آن )تحريف معنوى( ارتباط دارد.

. تحريف اصطالحى، اختصاص به تحريف لفظى، يعنى افزايش يا كاهش كلمات يا6آيات قرآن دارد و محل نزاع در بحث تحريفناپذيرى همين تحريف اصطالحى است.

. اقسzzام تحريzzف لفظى عبzzارت اسzzت از: تحريzzف بالنقيصzzه، تحريzzف بالزيzzاده و7تحريف بالترتيب.

. وقوع تحريف معنوى و تحريف بالترتيب قطعى است; همانگونه كzzه عzzدم وقzzوع8 تحريف بالزياده اجماعى است و تنها قسمى كه محل بحث و نزاع است تحريف بzzه

كاهش است.

پىنوشتها

. وانزلنا اليzzك الكتzzاب بzzالحق، مصzzدقا لمzzا بين يديzzه من الكتzzاب و مهيمنzzا عليzzه.1(48( آيه5)مائده)

. مباحث پنج بخش گذشته همگى مربوط به تاريخ قرآن بوده است.2

. به عنوان نمونه: فتواى تاريخى امام خمينى)ره( درباره سzzلمان رشzzدى و كتzzاب3آيات شيطانى.

. ر.ك: ابن منظور، لسان العرب.4

. ر.ك: همان; قاموس قرآن; مفردات.5

.86. قرآنپژوهى، ص6

.13( آيه5; مائده)46( آيه4. نساء)7

.41( آيه5. مائده)8

.75( آيه2. بقره )9

.227. ر.ك: البيان فى تفسير القرآن، ص10

.199. همان، ص11

. ر.ك: بخش جمعآورى و تدوين قرآن، در كتاب حاضر.12

فصل دوم: آراى دانشمندان اسالمى

مسلمانان با وجود داشتن اختالف در بخشهايى از اصول و فروع دين در مورد عzzدم تحريف قرآن اتفاق نظر دارند; گرچه در مzzورد تحريzzف بالنقيصzzه، گzzروهى انzzدك از اخباريان شيعه و جمعى از علماى اهلسنت به خzzاطر عzzدم تفطن و تحقيzzق، فzzريب ظاهر بعضى از اخبzzار و روايzzات را خzzورده و قائzzل بzzه تحريzzف شzzدهاند، ولى آنچzzه مشهور و معروف، بلكه امرى ترديدناپذير در ميzzان علمzzاى اسzzالم -اعم از شzzيعه و سنى- است، آن است كه تحريف بالنقيصه نيز در قرآن واقع نشده و آنچه در دست ماست تمام قرآنى است كه بر پيامبر نzzازل گشتهاسzzت. مراجعzzه بzzه آراى بزرگzzان

شيعه از متقدمان و متاخران به اين حقيقت، شهادت مىدهد.

ق.(436ابوالقاسم علىبن حسين موسوى، معzzروف بهسيدمرتضzzى و علمالهzzدى )مفقيه، مفسر، متكلم، اديب و شاعر و رئيس اماميه پس از شيخ مفيد مىگويد:

علم به صحت نقل قرآن همانند علم به شهرها، حوادث و وقايع بزرگ، كتب مشهور و آشكار مدون عرب است; زيرا اهتمام و انگيزه بzzراى نقzzل و حفzzظ قرآنكzzريم بzzه حدى زياد بود كه در مورد ساير چيزهاى ذكرشده چنين اهتمامى وجود نداشتهاست، چرا كه قرآن معجزهاى براى نبzzوت و ماخzzذى بzzراى علzzوم شzzرعى و احكzzام ديzzنى بودهاست و دانشمندان اسzzالم در حفzzظ و حمzzايت از آن سzzعى بليzzغ نمودهانzzد; تzzا جzzايى كzzه همzzه آنچzzه را مربzzوط بzzه اختالف در قzzرآن از جهت اعzzراب و قzzراءت و حروف و آيات بوده فراگرفتهاند. حzzال چگونzzه ممكن اسzzت تغيzzير يzzا نقصzzى در آن

(1صورت گرفته باشد؟.... )

استاد محمدهادى معرفت نظريzzات بيش از بيسzzت تن از اعالم اماميzzه را در زمينzzهعدم تحريف بيان نمودهاست، كه برخى از آنان عبارتند از:

ق.(;381. شيخ المحدثين ابوجعفر محمدبن علىبن الحسين الصدوق )م1

ق.(;413. عميد الطائفه، محمدبن محمدبن نعمان المفيد )م2

ق.(;436. الشريف المرتضى، علىبن الحسين علمالهدى )م3

ق.(;460. شيخ الطائفه، ابوجعفر محمدبن الحسن الطوسى )م4

ق.(;548. اميناالسالم، فضلبن الحسن الطبرسى )م5

ق.(;726. عالمه حلى )م6

ق.(;993. محقق اردبيلى )م7

ق.(;1228. شيخ جعفر كاشفالغطاء )م8

ق.(;1381. االمام السيد شرفالدين العاملى )م9

. عالمه امينى.10

از معاصران نيز به نظريات قاطعانه بزرگانى چون عالمه طباطبائى، آيةاللzzه خzzوئى(2و امام خمينى اشاره شده است. )

محدثان بزرگ شيعه از اولين آنها، يعنى صدوق گرفته تا آخرينشان، يعنى شzzيخ حzzر عاملى و مالمحسن فيض كاشzzانى، همگى احتمzzال وقzzوع تحريzzف در قzzرآن را نفى نمودهاند. البته انديشه تحريف به جهت نفى حجيت ظواهر قرآن، از ناحيzzه گzzروهىاندك از اخباريان سادهانديش و زودباور مطرح شدهاسzzت. سzzيدنعمتالله جزايzzرى )

1050 z- ق.( پرچمدار اين گروه و مبتكر انديشه تحريف براساس بzرخى از1112 اخبار عجيب و شاذ بوده است. كتاب وى با عنوان االنوار النعمانيه انباشته از اخبzzار و داستانهاى خرافى و عجيzzبى اسzzت كzzه نظzzير آن اخبzzار در كتابهzzاى اماميzzه يzzافت نمىشzzود. اين كتzzاب منبzzع اصzzلى قzzول بzzه تحريzzف بzzوده و مzzيرزاى نzzورى نzzيز در

(3فصلالخطاب به آن اعتماد نمودهاست. )

ميرزاى نورى و فصل الخطاب

-zz 1254مرحوم شيخ ميرزا حسين نورى ) ق.( از امامzzان حzzديث و بزرگzzان1320 شيعه و داراى تاليفات متعzددى اسzzت كzه از جملzzه آنهzا كتzzاب فصzzل الخطzاب فى

ق، در نجف اشرف تاليف1292تحريف كتاب رب االرباب است. اين كتاب در سال ( پس از انتشار، بسيارى از علما و بزرگان شzzيعه4ق. چاپ شد. )1298و در سال

با او به مخالفت برخاسzzته رسzzالههايى در رد آن نوشzzتند. حzzاجى نzzورى در دفzzاع از كتاب خويش و در پاسخ به كتاب كشzzف االرتيzzاب عن تحريzzف الكتzzاب تzzاليف شzzيخ محمود تهرانى، مشهور بzzه معzzرب، رسzzاله فارسzzى جzzداگانهاى را نوشzzته مىگويzzد:

( عالمzzه5»راضى نيستم كسى فصلالخطاب را بدون مطالعه اين رساله بخواند.« )شيخ آقابزرگ تهرانى كه خود شاگرد حاجى نورى بوده است مىگويد:

استاد ما حاجى نورى در اواخر عمر خويش مىگفت: من در نامگذارى كتابم، اشتباه نمودم و سزاوار بود نzzام آن را فصzzل الخطzzاب فى عzzدم تحريzzف الكتzzاب بگzzذارم; چراكه در آن ثابت مىكنم، قرآن شريف موجود بين دو جلد كه در همه عالم منتشzzر شدهاست با تمامى سور و آيات و جمالتش وحى الهى است كه هيچگونzzه تغيzzير يzzا تبديل و زياده و نقصانى از هنگام جمع آن تا بzzه امzzروز در آن واقzzع نشzzده اسzzت... من در مواضع متعzzددى از كتzzاب بzzه جهت جلوگzzيرى از تيرهzzاى سzzرزنش و مالمت ديگران در تصzzريح بzzه عقيzzده خzzودم، اهمzzال نمzzودم، بلكzzه از روى غفلت بzzرخالف

(6عقيده خود سخن گفتم. )

حقيقت آن است كه كتzzاب فصzzلالخطاب بzzه هيچوجzzه قابzzل دفzzاع و توجيzzه نيسzzت. حاجى نورى از آن جهت كه محدثى متتبع بوده و نzzه محققى تحليلگzzر، فzzريب انبzzوه روايات و احاديثى را خورده است كه در ظzzاهر بzzر تحريzzف كتzzاب داللت دارنzzد و از تجزيه و تحليل و بررسى آنها، چه در زمينه صحت صدور و چه در زمينzzه تحقيzzق در داللت و مفاد آنها، غفلت نموده است. داليل دوازدهگانهاى كه به تصور وى تحريzzف

قرآن را ثابت مىكنند، هيچ يك براى اثبات تحريف كافى نيستند.

جاى اين پرسش هست كه آيا مىتوان عقيده شخصى فرد يا افرادى معدود را به يك مكتب و مذهب نسبت داد; در حالى كه مجموعهاى عظيم از دانشمندان و مفسران

و محققان آن مذهب از آغاز تا به امروز با صراحت به مخالفت با آن برخاستهاند؟

كسانى كه با دستاويز قراردادن چنين آراى ضعيف و بىپايهاى، چشم و گوش خود را در برابر قداست و جايگاه سترگ قرآن در نزد شيعه بستهاند، از تبليغzzات زهzzراگين

(7خويش چه هدفى را دنبال مىكنند؟ )

امروز قرآن بzzه عنzzوان محzzور وحzzدت اسzzالمى و قzzانون اساسzzى اسzzالم، هنگzzامى مىتواند نقش هدايتگرانzzه خzzود را ايفzzا كنzzد كzzه در اعتبzzار سzzندى آن ترديzzدى وجzzود نداشتهباشد و آنانكه به هدف تضعيف مzzذهب اهلبيت: بzzه اشzzاعه چzzنين اكzzاذيبى در مورد ساحت مقدس قرآن، دست مىزنند آگاهانه يا ناآگاهانه، در مقام تضعيف قرآن

برآمدهاند.


. محدثان بزرگ شيعه از صدوق تzzا فيض كاشzzانى، همگى هرگونzzه احتمzzال وقzzوع1تحريف در قرآن را نفى كردهاند.

. نظريه گروهى اندك از اخباريان شيعه و جمعى از اهzzل سzzنت مبzzنى بzzر تحريzzف2 قرآن در برابر راى قاطع دانشمندان و قرآن شناسان شzzيعى و سzzنى بzzر مصzzونيت

قرآن از تحريف، قابل ذكر و اعتنا نيست.

. با وجود اظهار نظر صريح بزرگان شيعه از قرن چهارم تا كنون، تzzاليف دو كتzzاب3 االنوار النعمانية از سيد نعمتاللzzه جزايzzرى و فصzzل الخطzzاب فى تحريzzف كتzzاب رب االرباب از ميرزاى نورى، نقطه عطفى در تاريخ بحث تحريف بzه حسzzاب مىآيzد; بzzه

طورى كه با استناد به اين دو كتاب نارواترين تهمتها به شيعيان زده شده است.

پىنوشتها

.187. مدخل التفسير، ص1

.78 - 59. ر.ك: صيانة القرآن من التحريف، ص2

.113 - 111. همان، ص3

.50، ص1. مستدرك الوسائل، ج4

.231، ص16. آقابزرگ تهرانى، الذريعه، ج5

.232، ص16; الذريعه، ج50، ص1. مستدرك الوسائل، ج6

. يكى از اين نويسندگان »احسانالهىظهير« است كه كتzzابخويش الشzzيعة والقzzرآن7 را برمبناىفصzzzلالخطاب حzzzاجى نzzzورى نوشzzzته و در آن از هيچ تهمت و ناسzzzزايى فروگذار نكرده است. عنوان باب چهارم اين كتاب چzzنين اسzzت: »الzzف حديثشzzيعي في اثبات التحريف فى القرآن! من كتzzاب فصzzل الخطzzاب لمحzzدث شzzيعي النzzوري

الطبرسي.«

فصل سوم: داليل عدم تحريف

- داليل فراوانى بر عدم تحريف قرآن وجود دارد كه برخى از آنها را مورد بررسى1قرار مىدهيم:

اول: دليل قرآنى; مانند آيه حفظ و آيه عدم اتيان باطل

(1انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون. )

(2)

قzzرآن در دو آيzzه فzzوق از مصzzونيتخويش سzzخن گفتzzه بzzا جمالتى اطمينzzان بخش وسرشار از تاكيد و تصريح، آن را اعالم مىدارد.

در آيه اول كه به صورت جمله اسميه و با ان همراه با ضzzمير منفصzzل "نحن" و الم تاكيد بيان شده است، همه عوامل تاكيد كننده در كالم، در كنار هم قzzرار گرفتهانzzد;

تا اين حقيقت مهم و جاودانه را بيان نمايند.

آيه سوره فصلت نيز با قاطعيت و صالبت، مساله مصzzونيت و تحريفناپzzذيرى قzzرآنرا مطرح مىنمايد.

»عزيز« از ماده عزت است كه به معناى سzzختى اسzzت. البتzzه مzzوارد اسzzتعمال آن متفاوت است. در زبان عzرب چzيزى را كzzه تحت تzاثير عامzل خzارجى قzرار نگzيرد »عزيز« مىگويند. قرآن عزيز است; يعنى كتابى استسzzخت و نفzzوذ ناپzzذير كzzه تحت تاثير و مغلوب عامل ديگرى واقع نمىشود، جمالت بعzzدى آيzzه در واقzzع توضzzيحى در همين رابطه است: الياتيه الباطل من بين يديه. اين بيzzان كنايzzه از آن اسzzت كzzه بzzه هيچ صورتى، باطل در قرآن راه ندارد و در واقع قرآن يzzك حzzالت دفzzاعى در برابzzر باطل دارد; چنان آيات و جمالتش مستحكم و استوار است كه هر گونه نفzzوذ باطzzل

را در خود عقيم مىنمايد.

وقوع تغيير و تبديل، چه در جهت افزايش و يا كاهش آيات، چيزى غير قرآن و باطل اسzzت. بنzzابراين، نفى باطzzل، نفى هzzر گونzzه تغيzzير و تحريzzف اسzzت. پس اين آيzzه،

همامكان تحريف بالزياده و هم تحريف بالنقيصه را رد مىنمايد.

ممكن است اشكالى به اين صورت مطرح شود: استدالل به اين دو آيه براى اثبzzات عدم تحريف قرآن، تنها در صورتى صحيح است كه خود آنها از قرآن باشند و از كجا معلوم است كzzه خzzود اين دو آيzzه از آيzzات تحريفشzzده نباشzzند؟ در پاسzzخ مىگzzوييم: اوال،مخاطبان بحث ما در تحريف )مدعيان تحريف( هيچ يك قائل به تحريف بالزيzzاده

نيستند. بنابراين، عدم افزايش در قرآن اتفاقى است.

ثانيا، از آيات تحدى در قرآن، به خوبى بر مىآيد كه آنچه فعال در اختيار ماست همzzان قرآن منزل من عندالله است; زيرا آوردن مثل آن امكانناپذير نيست. گرچه با آيzzات تحدى، عدم نقص در قرآن را نمىتوان اثبات نمود ولى مىتوان ثابت نمود كzzه چzzيزى به قzرآن اضzافه نشzده اسzت. بنzابراين دو آيzه مzورد بحث نzيز از احتمzال تحريzف درامان مىمانند و با اثبات اين دو آيه، عدم وجzzود نقص در قzzرآن نzzيز مطzzابق مفzzاد

صريح آنها اثبات مىشود.

مصطفى را وعzده كzرد الطzاف حzzق گzر بمzيرى تzو، نمzzيرد اين سzzبق من كتzzاب و معجزت را حافظم بيش و كم كن را، ز قرآن رافضم من تو را اندر دو عzzالم رافعم طاغيان را از حديثت، دافعم كس نتاند بيش و كمكردن در او تzzو بzzه از من حzzافظى

ديگر مجو هست قرآن، مر تو را، همچون عصا كفرها را دركشد چون اژدها

)مولوى(

دوم: دليل روايى

( اين3الف( حzديث متzzواتر ثقلين كzه از طzzرق عامzzه و خاصzه نقzل شzده اسzzت. )حديث با اختالف اندكى در الفاظ و تعابير، سه نكته را به صراحت بيان مىكند:

اول آن كه پيامبر فرموده است: اني تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي;

دوم آن كه: ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا;

سوم آن كه: و انهما لن يفترقا حتى يردا علي الحوض.

اين حديثشاهدى تام و گواهى قطعى بر عدم تحريف قرآن است و با صراحت اعالم مىكند كه قرآن براى هميشه و تا روز قيامت محفوظ است; زيرا اگر قرآن تحريzzف شدهباشد، نه به قرآن مىتوان تمسك نمود و نzzه بzzه عzzترت; چzzون عzzترت جzzداى از قرآن به عنوان يك حجت مسzتقل شzzناخته نمىشzzود. اگzzر عzترت باشzzد، ولى قzzرآن نباشد مفهوم آن افتراق عترت از قرآن است; در حالى كه حديث ثقلين مىگويد اين دو هرگز از يكديگر جدا نمىشzzوند. بzzا اين بيzzان از حzzديث ثقلين روشzzن مىشzzود كzzه اعتقاد به استقالل در حجيت هر يك از قرآن و عzzترت - گzzر چzzه از سzzوى بعضzzى از

( اعتقادى ناصواب و نپzzذيرفتنى اسzzت; زيzzرا دقت4بزرگان مطرح گرديده است - ) در حديث ثقلين نشان مىدهد هر يك از كتاب و سنت از جهتى بzzه ديگzzرى وابسzzته و نيازمند است; به طورى كه اگر يكى از اين دو تحريzzف شzzود و از بين بzzرود ديگzzرى نيز از ميان مىرود. قzzرآن بzzه عنzzوان ثقzzل اكzzبر در تبzzيين و تشzzريح حzzدود و ثغzور و معانى خويش نياز به حديث دارد - گرچه اصل حجيت آن ذاتى اسzzت - و احzzاديث و

( و5روايات به عنوان ثقل اصغر در اصل اعتبار و سنديتخويش نيازمنzzد بzه قرآننzzد ) در حقيقت قرآن و عترت به عنوان يك حجت به هم آميختهاند; به طورى كه مكمzzل يكديگرند و تمسك به يكى بدون ديگرى معقول نيست. اگر هر يك از قرآن و حديث به عنوان دو حجت و دليzzل مسzzتقل مطzzرح بودنzzد، بzzا نبzzود يكى امكzzان تمسzzك بzzه ديگرى وجود داشت; در حالى كه پيامبر فرمzzوده اسzzت: در صzzورتى كzzه بzzه اين دو تمسك نماييد هرگز گمراه نمىشويد. ونيز فرمودهاند: اين دو از هم جدا نمىشوند، تا

آن كه در حوض بر من وارد شوند.

ب( رواياتى از ائمه به ما رسيده است كه در حوادث و فتنههzzاى روزگzzار، مzzا را بzzه ( قرآن را به عنzzوان پناهگzzاهى مطمئن معzzرفى مىنماينzzد. حzzال6قرآن ارجاع داده )

اگر كتابى، خود از آسيب فتنههاى روزگار در امان نمانده باشد آيا مىتواند ديگران رااز گزند فتنهها مصون نگهدارد؟

ج( دليل ديگرى كه بر عدم تحريف قرآن وجود دارد، روايات عرض بر قzzرآن اسzzت. احاديثى از ائمه وجود دارد كه فرمودهاند: آنچه را از مzا بzه شzzما رسzzيده بzر قzرآن عرضه كنيد; اگر موافق با كتاب الله بود اخذ نماييد، واال آنها را طرد كنيد: ما وافzzق

(7كتابالله فخذوه و ما خالف كتاب الله فردوه. )

نيز فرمودهاند: هر سخنى و حديثى كه موافق با كتاب خدا نباشد باطل است: و كل ( يا ما لم يوافق من الحديث القzzرآن فهzzو8حديث ال يوافق كتاب الله فهو زخرف. )

(9زخرف. )

تعابير ديگرى نيز مشابه با تعابير فوق در روايzzات وارد شzzده اسzzت; بzzه گونهاى كzzه مجموعه اين روايات در حد استفاضه اسzzت. در اين جzzا بzzه يzzك نمونzzه ديگzzر از اين

روايات اشاره مىكنيم:

قال رسول الله)ص(: ان على كل حق حقيقzzة و على كzzل صzzواب نzzورا، فمzzا وافzzق(10كتابالله فخذوه و ما خالف كتاب الله فدعوه. )

مطابق اين نقل رسول خدا فرموده است: حقيقت هر حقى و نورانيت هر صzzوابى، قرآن كريم است. پس آنچه را موافق با كتzzاب خداسzzت بگيريzzد و آنچzzه را مخzzالف

بااوست رها كنيد.

(11نظير همين روايت، روايت ديگرى است از على بن ابىطzالب در بحzار االنzوار. ) ازمجموع اين روايات بر مىآيد كه آنچه اصzzالت دارد و حzzق اسzzت قرآنكzzريم اسzzت. همانند قرآن را ديگران نمىتوانند جعل كنند; در حالى كه شبيه سخنان معصzzومان را مىتوانند جعل نمايند. بنابراين ميزان و ترازوى سنجش حzق از باطzل، قzرآن اسzت. بههمين جهت همه رواياتى كه در آنها به گونهاى از تحريzzف قzzرآن، سzzخن بzzه ميzzان آمدهاست، اگر قابل تاويل و توجيه نباشد، به اسzzتناد اين دسzzته از روايzzات باطzzل و

زخرف و مجعولند و هيچ گونه ارزش و اعتبارى ندارند.

سوم: دليل عقلى

قرآن، كتابى است كه براى هدايت و راهنمايى بشر نzzازل شدهاسzzت، و بzzه تصzzريح آيات آن خداوند انسان را از مراجعه به قرآن ناگزير مىداند. به ضzzرورت عقzzل نzzيز، بايد معارف دينى و اصول كلى و قانون اساسzى اسzالم در قzالب يzك كتzاب مzدون همواره دراختيار بشر باشد; همان گونه كه در اديان گذشته نيز وجود داشته اسzzت; حال اين معقول نيست كه خداوند كتابى را در اختيار بشر قzzرار دهzzد، سzzپس آن را رهاكند تا هركس به ميل خود از آن كم نمايد و يا بر آن بيفزايد; به عبارت ديگر اين خود نقضغرض الهى مىشود; زيرا كه در صzورت وقzوع تحريzف در كتzابى كzه هzدى للناس و نذيرا للعالمين و براى همه عصرها و نسلهاسzzت، هzzدف از انzzزالش تzzامين

نگشته و اعتبار آن از بين رفتهاست.

ممكن است گفته شود مساله هدايت و راهنمايى انسzzانها از رهگzzذر كتzzاب دين، در تzzورات و انجيzzل نzzيز وجzzود داشzzته و در عين حzzال امzzروز همzzه، حzzتى دانشzzمندان مسيحيت و يهوديت قبول دارند كه اين دو كتاب تحريzzف شzzدهاند. بنzzابراين بzzا همzzه آنچه در مورد ارزش قzzرآن گفتzzه مىشzzود، احتمzzال تحريzzف در اين كتzzاب هم وجzzود

دارد.

پاسخ: مىپذيريم كه همzzه كتب آسzzمانى پيشzzين در اصzzل هzzدايت و نzzورانيت و بيzzان اصول و معارف حقzzه بzzا قzzرآن مشzzترك بودهانzzد و تفzzاوت اين كتب در فروعzzات و جزئيات و نيز در درجه كمال و مراتب معارف بوده است. امzzا ويzzژگى خzzاص قzzرآن در خاتميت و مهيمنبودن آن است. قرآن بzzه عنzzوان آخzzرين كتzzاب آسzzمانى و حجت الهى، هم تصديقكننده تورات و انجيل و هم حافظ و نگهبان اصول و معارفى اسzzت كه همه كتابهاى آسمانى در آن مشترك بودهاند. حzال اگzر قzرآن نzيز هماننzد سzاير كتب آسمانى دستخوش تغيير و تحريف قرار گيرد، الزمه آن از دسzzت رفتن اصzzول معارف دينى است و ديگر هيچ اعتبارى براى وحى باقى نمىماند. از سوى ديگر با از بين رفتن حجيت و اعتبار قرآن، اعتبار سنت و روايات نيز از بين خواهzzدرفت; زيzzرا

حجيت كالم معصومان به حجيت قرآن باز مىگردد.

اين بدان خاطر است كه ما معتقديم دليل اعتبار و حجيت گفتار معصومان: احاديثى همانند حديث متواتر ثقلين است. ائمه معصومين، ثقzzل اصzzغرند و تمسzzك بzzه آنzzان

موجب هدايت و رهايى از ضاللتشمرده شدهاست.

حال اگر سؤال شود: به چه دليل كالم پيامبر)ص( بzzراى مzzا حجت اسzzت و سzzنديت دارد؟ در جواب خواهيم گفت: چون قرآن كه كتzzاب خداسzzت، كالم پيzzامبر را حجت

( و اطzzاعت از دسzzتورهاى12قرار داده و افتخار تعليم و تبيين كتاب را بzzه او داده ) ( از اين جzzا روشzzzن مىشzzzود كzzه حجيت گفتzzzار13او را واجب شzzzمرده اسzzzت. )

معصومان از حجيت گفتار پيامبر ناشى شده و حجيت گفتار پيامبر نzيز از قzرآن كzهحجت بالذات است.

چهارم: تحليل تاريخى

دليل ديگر بzzر عzzدم تحريzzف، تحليلى تzzاريخى از جايگzzاه قzzرآن در ميzzان مسzzلمانان است. به شهادت تاريخ، حفظ و قراءت قرآن از آغاز تا كنون در ميان مسzzلمانان از جايگاه ويژهاى برخوردار بوده است، بzzه گونهاى كzzه در انzzدك زمzzانى پس از نzzزول آيات كzه بzzه صzورت تzzدريجى صzzورت مىگرفتzه اسzzت، مسzلمانان صzzدر اسzzالم بzا اشتياقى وصفناپذير به حفظ و تعليم و تعلم آن برخاستهاند. كاتبان مخصوصى براى كتابت قرآن وجzzود داشzzته و قzzراى قzzرآن داراى بهzzترين مقzzام و مzzنزلت اجتمzzاعى بودهاند. باگسترش فتوحات اسالمى در زمان خليفه اول و دوم و گرايش ملل ديگر به اسالم و قرآن تا قلب اروپا و از سوى ديگر تا شبه قاره هنzzد، در همzzه شzzهرها و خانهها قرآن تالوت مىگردد. در واقzzع گسzzترش اسzzالم بzzه قzzدرى سzzريع و پرشzzتاب است كه در اندك زمانى در ميان هر يك از شهرهاى اسzzالمى آن روز دههzzا قzzارى و حافظ قرآن يافت و قرآنها يكى پس از ديگرى استنسzzاخ مىشzzود. استنسzzاخ قرآنهzzا گرچه به جهت رسمالخط و كتابت ابتدايى آن زمان موجب اختالف قراءات مىگردد; اما اينامر هيچگzاه، در اصzل قzرآن و صzيانت آن خدشzzهاى وارد نمىسzازد. حzال آيzا امكانپذير است كتابى اين چنين، كه در حافظهها سپرده شده و نسzzخههايى بىشzzمار از آن استنساخ گرديده است، از سوى فرد يا افرادى در معzzرض ازديzzاد يzzا نقصzzان قرار گيرد و ديگران شاهد اين خيانت باشند و دم بzzر نياورنzzد! اگzzر از عمzzوم مzzردم چنين انتظار و تzzوقعى نباشzzد، آيzzا منطقى اسzzت كzه دسzzتگاه خالفت اسzzالمى و در راس آنان على بن ابىطالب)ع( در هنگام قدرت خzzويش شzzاهد تحريzzف كتzzاب الهى باشد و در مقابل آن برنخيزد؟ در حالى كه آن حضرت در رابطه با مسايلى از فروع دين نzzيز از خzzود حساسzzيت نشzzان مىدهzzد و بzzه عنzzوان مثzzال در مzzورد بيت المzzال

مسلمين و حيف و ميل و حاتم بخشى آن مىفرمايد:

والله لو وجدته قد تزوج به النساء وملك به االماء لرددته; فان في العدل سzzعة ومن ( بzه خzدا قسzم اگzر بيzابم از هzدايا و14ضاق عليzzه العzدل فzالجور عليzه اضzيق; )

بخششهاى عثمان اموالى را كه با آنها زنها تزويج گشته و كنيزانى خريده شده، آنها را به صاحبانش برمىگردانم; زيرا در عدل و داد براى مردم وسعت است و هركه از

عدالت دلتنگ شود ظلم و ستم او را دلتنگتر سازد.

اين برخورد على با اموال مسلمانان است، چه رسد به قzzرآن و تعzzرض بzzه آن، كzzه امام خود را حامى و پاسدار آن مىداند و در كلمzzات متعzددى بzzه توصzzيف و تبzzيين و

ارزش قرآن پرداخته است. ساير امامان و پيشوايان دينى نzيز همين سzيره و روش را در برخورد با قرآن داشته و با عمل و تاييد خويش، عدم تحريف در قرآن را ثابت

نمودهاند.

پنجم: اعجاز قرآن

هر مسلمانى اعتقاد دارد كه قرآن معجزه جاودانه الهى اسzzت. اعجzzاز قzzرآن داراى ابعاد گوناگونى است كه يكى از آنها و شايد مهمترين آن فصاحت و بالغت آن باشد، كه بستگى تام به لفظ و معناى قرآن دارد. قرآن خود براى اعجازش تحدى نموده و مخالفان را به مقابله خوانzده اسzzت. آيzات متعzددى كzه بيzانگر تحzدى مىباشzند، بzا قاطعيت، بر وحيانىبودن قzzرآن و فراتربzzودن ظzzاهر و بzzاطن و لفzzظ و معنzzاى آن از درك و فهم بشzzرى صzzحه مىگذارنzzد. اين اعجzzاز بzzا هرگونzzه تحريzzف منافzzات دارد; چراكه تحريف موجب بروز خلل و نقصان در لفظ و معناى قرآنى كه خداونzzد بzzراى آن تحدى نموده است، مىشود. آيا مىتوان تصور نمود كzzه اعجzzاز قzzرآن فقzzط بzzراى برههاى خاص، يعنى همzان نيمقzرن اول از تzاريخ اسzzالم بودهاسzzت و پس از آن بzا

وقوع تحريف، اعجاز قرآن نيز از ميان رفتهاست؟

به نظر مىرسد اگر رابطه اعجاز قرآن بzzا عzzدم تحريzzف از اين منظzzر مzzورد عنzzايت قرارگيرد و به پيامدهاى التزام به تحريzzف - كzzه درواقzzع الzzتزام بzzه لغzzويت و بطالن اعجاز قرآن است - توجه شود، هرگز براى هيچ مسلمانى ترديدى در عzzدم تحريzzف

باقى نخواهدماند.

ششم: شيوههاى اختصاصى و انحصارى قرآن در ايجاد مصونيت براى خويش

قرآن از ساختار و بافتى خاص و ويژه برخzzوردار اسzzت; هم از جهت تفاوتهzzايى كzzه سورههاى مكى با سورههاى مدنى دارند و هم از حيث تدريجىبودن نزول آيات و هم

به لحاظ محتواى دعوتها و پيامها و دستورالعملهايش.

تامل در اين سzzاختار ويzzژه از سzzويى هنرمنzzدى و اعجzzاز قzzرآن را در ابعzzادى ديگzzر آشzzكار مىسzzازد، و از طzzرفى بzzاور انسzzان را در عzzدم وقzzوع هرگونzzه تحريzzف و دستبردى در اين كتاب مقدس، افزونتر مىكند. اينك به موارد فوق به اختصار اشاره

مىكنيم:

الف( سور مكى كه در ترتيب نزول مقدم بر سور مدنى بودهانzzد، غالبzzا سzzورههايى ( اين امر حفzzظ و فراگzzيرى آنهzzا را بzzه15كوچك با آياتى كوتاه و موزون مىباشند. )

غايت آسzzان مىنمودهاسzzت; بهويژه آنكzzه تعzzداد مسzzلمانان در مكzzه كم و محzzدود و افzzراد باسzzواد انگشتشzzمار بودهانzzد. نzzزول سzzورههاى قzzرآن بzzا چzzنين كيفيzzتى، جبرانكننzzده كمبودهzzا و نzzواقص شzzده و اين سzzورهها هرگzzز از حافظههzzا محzzو

نمىگرديدهاند.

ب( تدريجىبودن نزول قzzرآن مجيzzد، اين فرصzzت را بzzه مسzzلمان مىداد كzzه آيzzات را بهآسانى فرا گرفته در حفظ و قراءت آن بكوشند. بدون شzzك اگzzر آيzzات قzzرآن يzzك مرتبzه و بzا نzزولى دفعى بzر مzردم نzازل مىشzد، تحمzل و هضzم و درك و حفzظ و حراست از آيات در آن شرايط براى مسلمين كارى طاقتفرسzzا و شzzايد غzzير ممكن

بود.

ج( محتواى پيامها و دستورها و دعوتهاى كتب آسمانى، همواره با منافع زورمندان و سلطهجويان در تعارض و تضاد بوده است. از اينرو گروهى از آنان به كتمان حقايق كتب آسمانى و تحريف آن كمر مىبستند. قرآن كه آخرين حلقzzه از سلسzzله كتابهzzاى آسمانى است، شيوهاى در طرح پيامها و دستورهاى خود برگزيده اسzzت كzzه راه را بر هر گونه كتمzzان و تحريzzف بسzzته و اين كتzzاب جاودانzzه را از دسzzتبرد مغرضzzان و معاندان و منافقان محفوظ نگه داشتهاست. قرآن در بيان مطالب خzzويش بzzه بيzzان كليات و اصول اكتفzzا نمzzوده و شzzرح و تفسzzير آنهzzا را بzzه سzzنت واگذاشzzته اسzzت. بهعنوان مثال در قرآنمجيد هر جا نzzام برگزيzzدگان الهى و انسzzانهاى شايسzzته زمzzان نزولوحى بzzه ميzzان آمzzده و از كسzzى تعريzzف و يzzا تمجيzzد شzzده، بzzه نzzام او تصzzريح نشدهاست; چنان كه هر جا فرد يا جريانى مورد مذمت و لعنت قرارگرفتzzه، نzzام آن فرد يا جريان در متن قرآن ذكر نگرديدهاست. اين شيوه عمومى قرآن بوده و فقط در مورد مذمت ابولهب و همسرش استثناءا اين شيوه به كار گرفته نشده كه البتzzه خود حكمتى دارد; زيzzرا عzzداوت خzzاص ابzzولهب و همسzzرش بzzه اسzzالم بzzر همگzzان

روشن بوده و وابستگى او به قريش و نسبتش بzzا پيzzامبر بzzاعث مىشzzده خطzzرى از(16اين جهت متوجه قرآن نگردد. )

( كه جريان آن مربوط به مدح و يا ذم فرد نيست.17)

در اينجا نمونههايى از آياتى را كه ناظر به مدح و يا مذمت افراد در قرآن است و ازذكر نام آنان خوددارى شدهاست ذكر مىكنيم:

( كه مصداق آن در سنت مشخص شده است.18. آيه تطهير )1

( كه نام امzام حسzن)ع( و امzام حسzين)ع( و حضzzرت على)ع( و19. آيه مباهله )2زهرا)س( در آيه ذكر نگرديد.

( كه بر طبق روايات متعدد از شيعه و سzzنى در شzzان على20. آيه ليلة الفراش )3بن ابىطالب در شامگاه هجرت پيامبر نازل شدهاست.

. سوره مباركه كوثر بzzه گzzزارش بعضzzى از روايzzات، مzzراد وجzzود بzzا بركتحضzzرت4 زهرا)س( است. در همين سوره نام توهين كنندگان به پيامبر، يعنى عzzاص بن وائzzل

و يا امية بن خلف نيز ذكر نگرديدهاست.

( درباره وليد بzzرادر رضzzاعى عثمzzان نzzازل شzzده21. آيه ان جاءكم فاسق بنبا... )5است.

. سوره منافقون دربzzاره عبداللzه بن ابى سzzركرده منافقzان نzzازل شدهاسzzت; در6عين حال نامى از او به ميان نيامدهاست.

آنچه ذكر شد تنها انzدكى از انبzوه مzواردى اسzzت كzه در قzرآن بzه چشzم مىخzورد. راستى اگر قرآن در همه موارد بzzا صzzراحت از گzzروهى تعريzzف و تمجيzzد و علنzzا در مورد عدهاى زبان به مذمت و نكzzوهش مىگشzzود، مخالفzzان گzzروه اول و مخاطبzzان گروه دوم چه باليى بر سر قرآن مىآوردند؟ به ويژه آن كه دودمان بنىاميه كه قzzرآن

( ياد مىكند بعدها خود به خالفت دستيافتند.22از آنها باعنوان شجره ملعونه )

شگفتا كه اين همه دقت و ظرافت در بيان پيامهاى الهى و يك چنين روانشناسى در آن برهه از زمان در مورد اين كتاب آسمانى اتفاق مىافتد تا زمينه و بهانه هzzر گونzzه دسzzتبرد و تحريzzف را از سzzاحت مقzzدس قرآنمجيzzد از بيخ و بن بركنzzد و آن را تzzا هميشه تاريخ جاودانه سازد و آن بشارت الهى محقق گردد كه انا نحن نزلنا الذكر و

انا له لحافظون.

عدم تصريح آيات به نام و القاب افراد، مسلمانان را به خطا نينداخت; زيzzرا قzzرآن،براى حل اين اشكال راهى روشن ارائه كردهاسzzت. در خzبرى صzحيح از ابوبصzzير )

( نقل شده كه از حضرت صادق)ع( در مورد آيه اطيعzzوا اللzzه واطيعzzوا الرسzzول23واولى االمر منكم سؤال نمودم كه مراد از اولواالمر كيست؟

حضرت فرمود: اين آيه در مورد على بن ابىطالب، امام حسن و امام حسzzين نzzازلشدهاست.

عzzرض كzzردم: مzzردم مىگوينzzد چzzرا نzzام على)ع( و اهzzل بيت او در كتzzاب خzzدانيامدهاست؟

حضرت فرمود: به آنان بگو، نماز بر پيzzامبر نzzازل شzzد; در حzzالى كzzه خداونzzد بzzراى مردم عدد ركعات آن را مشخص ننموده بود; چرا كه پيامبر بايد بzzراى آنzzان تفسzzير نمايد، و همين طور زكات بر پيامبر نازل شد، اما خداوند بيzzان نفرمzود از هzر چهzل مثقال نقره، يك نقره زكات دارد. حج بر پيامبر نازل شzzد; در حzzالى كzzه خداونzzد بzzه

مردم نفرمود هفت مرتبه طواف نماييد; چون پيامبر كسى است كه تبيين و تفسzzيراين آيات و كليات را به عهده دارد.

آنگاه امام صادق فرمود: آيzzه اطيعzzوا اللzzه واطيعzzوا الرسzzول واولى االمzzر منكم در شان على بن ابىطالب و امام حسن و امام حسين: نzzازل شzzد. رسzzول خzzدا در روز عيد غديرخم فرمود من كنت مواله فهذا علي مواله، از اين روايت و روايzzاتى نظzzير آن بهخوبى استفاده مىشود كه بيان كليات معارف ديzنى را قzرآن بzر عهzده دارد، و تفسير و تبيين و توضيح آن بر عهzzده پيzzامبر و امامzzان اسzzت. خzzود قzzرآن كzzريم در

مواردى اين امر را از جمله امتيازات پيامبر)ص( شمرده است.

آنجا كه پيامبر را معلم كتاب الهى معرفى مىنمايد: هو الذى بعث فى االميين رسzzوال(24منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب والحكمة.... )

آن جا كه پيامبر را مبين و مفسر قzzرآن معzzرفى مىكنzzد: وانزلنzzا اليzzك الzzذكر لتzzبين(25للناس ما نزل اليهم. )

و آنجا كه به طور كلى و با فرمzzانى عzzام همگzzان را بzzه اطzzاعت از اوامzzر و نzzواهىرسول خويش فرا مىخواند: و ما آتاكم الرسول فخzzذوه و مzzا نهzzاكم عنzzه فzzانتهوا. )

26)

بنابراين هيچ گونzzه دغzzدغهاى درمzzورد عzدم ذكzzر شzzان نzzزول آيzzات در قzzرآن بzzاقى نمىماند; زيرا مصلحتى ايجاب كرده تا قرآن بzzه صzzراحت از شايسzzتگان و اهzzل بيت عصمت و طهارت نام نبرد و در همان حال با معرفى پيامبر به عنوان معلم و مzzبين ومفسر كتاب، راه را براى وصول به حقايق قرآنى براى انسانها هموار كرده اسzzت وقرآن در عين آنكه از خطر تعرض و تحريف مصون مانzzده، حقzzايق آن نzzيز كتمzzان

نشده است.

هفتم: وجوب قراءت يك سوره كامل پس از حمد در نمازهاى واجب روزانه

به دستور امامان معصوم: قراءت يك سوره كامل بعد از حمzzد در ركعت اول و دوم نمازهاى پنجگانه روزانه، واجب است و اين حاكى از اعتقاد اماميه به نيفتادن چيزى از قرآن است. قائالن به تحريف نمىتوانند قzراءت سzورهاى را كzه محتمzzل تحريzف است، جايز و مجزى بدانند; زيرا اشتغال يقينى، بzzراءت يقيzzنى مىخواهzzد. بنzzابراين،اين ترخيص از سوى ائمه فىنفسه دليل عدم وقوع تحريzzف در قzzرآن خواهzzد بzzود. )

27)

هشتم: »ذكر« بودن قرآن

( كzzه29( و »عدم اتيzzان باطzzل« )28عالمه طباطبائى با استناد به دو آيه »حفظ« ) واژه »ذكر« در هر دو آيه به كار رفته اسzzت، اين واژه را جzzامع و دربردارنzzده همzzه اوصاف و حقايق معارف قرآنى دانسته است و از آنجا كه قرآن موجود به كاملترين نحو ممكن، واجد همه آثzzار و خصوصzzيات بيانشzzده از سzzوى خداونzzد اسzzت، صzzفت »ذكر«بودن و زنده و جاويد بودن آن همچنان باقى اسzzت، و همين امzzر دليzzل عzzدم تحريف قرآن است; چون درصzzورت تغيzzير، ديگzzر قzzرآن برخzzوردار از اوصzzاف ذكzzر

(30شده نمىبود. )

نهم: استناد امامان معصوم: به آيات قرآن

اخبzzارى وجzzود دارد كzzه امامzzان معصzzوم: در ابzzواب مختلzzف بzzه آيzzات متعzzددى از قرآنكريم به همان نحوى كه در قرآن فعلى وجود دارد، اسzzتناد و تمسzzك نمودهانzzد; حتى در مورد آياتى كه روايات تحريzzف در زمينzzه آنهzzا وجzzود دارد. اين امzzر بهzzترين شاهد است بر اين كه مراد معصومان: از اين سخن كه قzzرآن اينگونzzه نzzازل شzzده،

تفسير آن بودهاست.

دهم: ضرورت تواتر قرآن

در مباحث مربوط به قراءات بيان گرديد كه گرچه قراءات گوناگون متzzواتر نيسzzتند اما نص قرآن بالضروره متواتر است; يعنى از هر نسلى به نسل ديگر به تواتر نقzzل

(31شدهاست. اين امر نيز با قول به تحريف ناسازگار است. )


داليل عدم تحريف عبارتند از:

(.41( و عدم اتيان باطل در قرآن )فصلت، 9. دو آيه حفظ )حجر، 1

. حديث متواتر ثقلين كه تفكيكناپذيرى قرآن و سنت را از يكzzديگر بيzzان مىكنzzد. از2 آنجا كه اين دو تzzوام بzzا هم حجيت دارنzzد، تحريzzف در قzzرآن مسzzتلزم بىاعتبارشzzدن

سنت و تمسك به آن منهاى قرآن ممنوع خواهد بود.

. روايات ارجاع به قرآن در حوادث و فتنههاى روزگار.3

. احاديث لزوم عرضه حديث بر قرآن، جهتسنجش صحت و سقم آن.4

. دليل عقلى لزوم محفوظ ماندن اصلىترين منبع دين و قانون اساسى اسzzالم كzzه5 هدى للناس بودن ويژگى آن است. قرآن تحريف شده ديگzzر نمىتوانzzد هzzدى للنzzاس

باشد و اين نقض غرض است.

. يك تحليل ساده تاريخى از جايگاه قرآن در ميان مسلمانان و اشتياق وصzzفناپذير6 آنان در حفظ و تعليم و تعلم آن و وجzzود قاريzzان و حافظzzان ممتzzاز در طzzول تzzاريخ

اسالم و نيز امامان معصوم، كه خود را حافظ قرآن و كيzzان اسzzالم دانسzzته دربzzارهقداست آن از خود حساسيت نشان مىدادهاند، عدم تحريف را ثابت مىنمايد.

. قرآن براى اعجاز خويش تحدى نمودهاست. اعجاز بzzا هرگونzzه تحzzريفى منافzzات7 دارد; زيرا تحريف موجب بروز خلل و نقص در قzzرآن مىشzzود و چzzنين قzzرآنى ديگzzر

نمىتواند معجزهاى جاودانه باشد.

. ويژگى سورههاى مكى كه مقدم بر سورههاى مدنى بودهاند، تzzدريجىبودن نzzزول8 آيات و شيوه خاص بيان معارف و تعريف و تمجيzzد و يzzا مzzذمت و نكzzوهش افzzراد و گروهها در قرآن، ساختار و بافتى از قzzرآن ارائzzه داده اسzzت كzzه اساسzzا اين كتzzاب

مقدس را تحريفناپذير كردهاست.

. وجوب قراءت يك سوره كامل پس از حمد در نمازهاى واجب روزانه.9

. ذكربودن قرآن و بقاى اين وصف كه جامع همه اوصاف و معارف قرآنى اسzzت10در همين قرآنى كه نزد ماست.

. استناد امامان معصوم به آيات قرآن در موارد مختلف.11

. متواتر بودن قرآن و منافات آن با تحريف.12

پىنوشتها

.9( آيه 15. حجر )1

.42 و 41( آيه 41. فصلت )2

-187، ص1. جهت اطالع بيشتر ر.ك: الغدير و علzzوم القzzرآن عنzzد المفسzzرين، ج3206.


. توضيح بيشتر در اين زمينه در دليل سوم آمده است.5

.398، ص4. اصول كافى، كتاب فضل القرآن، ج6

.35 و 29، 19 از ابواب صفات قاضى، ح 9، باب18. وسائل الشيعه، ج7

.14. همان، ح8

.12. همان، ح9

.10. همان، ح10

.227، ص2. بحاراالنوار، ج11

.164( آيه 3; آلعمران)151 و129( آيه 2. بقره)12

.33( آيه47; محمد)132 و 32( آيه 3; آلعمران)7( آيه59. حشر)13

.15. نهجالبالغه، خ14

قرآنمجيد.30 و 29. دقتشود در جزء 15

، مقاله استاد سيد مرتضى عسكرى.28. ر.ك: كيهان انديشه، شماره 16

.37( آيه33. احزاب)17

. انما يريد الله ليذهب عنكم....18

: قل تعالوا ندع ابناءنا....61( آيه3. آلعمران )19

: و من الناس من يشري....207( آيه 2. بقره )20

.6( آيه 49. حجرات)21

.60( آيه 17. اسراء)22

.251، به نقل از البيان، ص63، ص30، باب2. الوافى، ج23

.151 و 129( آيه 2; بقره)2( آيه62. جمعه)24

.44( آيه16. نحل)25

.7( آيه 59. حشر)26

، به نقل از البيان، و التحقيق.116. قرآنپژوهى، ص27

.9( آيه 15. حجر)28

.41( آيه 41. فصلت)29

.110-103، ص12. جهت آگاهى بيشتر ر.ك: الميزان، ج30

.37. ر.ك: صيانة القرآن من التحريف، ص31

فصل چهارم: شبهات قائالن به تحريف

در آغاز اين بخش گفتيم كه قرآنشناسzzان و دانشzzمندان اسzzالمى - اعم از شzzيعى و سنى - مصونيت قzرآن را از تحريzzف تاكيzzد نمودهانzzد. متاسzzفانه بzzرخى از محzzدثان شيعى و نيز تعدادى از اهل سنت در برخورد با ظاهر برخى روايات، بzzدون آنكzzه بzzه

تحليل و بررسى آنها پرداخته آنها را از جهتسند و داللت ارزيzzابى كننzzد، بzzه قضzzاوتى عجوالنه دست زدهاند. پيشتر از مرحوم ميرزاى نورى و كتاب فصل الخطاب سخن گفتيم. وى گرچه پس از نوشتن اين كتاب و مشاهده پيامدهاى آن، اظهار پشzzيمانى نمود، اما با گذشت بيش از يzzك قzzرن از تzzاليف اين كتzzاب، هنzzوز برچسzzب و اتهzzام تحريف بر اساس همين كتاب، از سوى بعضى از مغرضان و مشتاقان تفرقzzه ميzzان امت اسالم، به شيعه زده مىشود. جالب اين جاست كه از داليل دوازدهگانه محzzدث نورى در فصل الخطاب تنها دو دليل از منابع شيعه بzzر تحريzzف نقzzل شzzده اسzzت و ساير داليل برگرفته از منابع اهلسنت است. جالبتر آن كzzه قzzول بzzه وقzzوع نسzzخ در

( و نسبتدهندگان تحريف به شzzيعه1تالوت قرآن، قائالن زيادى نزد اهل سنت دارد ) گويا غفلت نمودهاند كه ملتزمشدن به صحت روايzzات نسzzخ قzzراءت - كzzه از طzzرق

عامه نقل گرديده - مستلزم وقوع تحريف در قرآن است.

قبل از بيان شبهات، شايد اشارهاى به مقايسه روايzzات تحريzzف كzzه توسzzط يكى از محققان صورت گرفتهاستخالى از لطف نباشد; ضمن تاكيد بر اين نكته روشzzن كzzه وجود روايات تحريف در البهالى كتب حzzديث نمىتوانzzد دليلى بzzر اعتقzzاد صzzاحبان آن كتب بzzه مفzzاد آن روايzzات باشzzد. امzzا در اين راسzzتا مظلوميتشzzيعه در قضzzاوتهاى

يكجانبه و غيرمنصفانه آشكارتر مىگردد.

روايات تحريف را مىتوان با مراجعه به منابع معتبر روايى، تzzاريخى، فقهى و حzzديثى اهل سنت مشاهده نمzzود، كzzه البتzzه بzzه طzzور عمzzده در كتب حzzديث و از جملzzه در

( با بررسى روايzzات2صحاح سته مخصوصا در صحيح بخارى و مسلم وجود دارند. ) نقلشده از طرق اهل سنت و نيز روايات رسيده از طرق شzzيعه در زمينzzه تحريzzف،

اين نتايج به دست مىآيد:

اوال: رواياتى كه از طرق شيعه در مورد تحريف نقل شده است، به مراتب كمzzتر ازرواياتى هستند كه از طرق عامه در دست است.

ثانيا: غالب رواياتى كzzه از طzzرق شzzيعه نقzzل شzzده، در داللت بzzر تحريzzف صzzراحت نداشته، امكان حمل آنها بر تاويzzل يzzا تفسzير و نظzzاير آن وجzود دارد; در حzzالى كzه

بسيارى از روايات اهل سنت در داللت بر تحريف صراحت دارند.

ثالثا: بررسى اسناد روايات تحريف در روايات اهل سنت نشzzان از اعتبzzار و وثzzاقت رجال احاديث در نزد آنان دارد; چراكه بسيارى از آنها در كتب صحاح آنها بzzا اسzzانيد معتبر وارد شدهاست; در حالى كه روايات تحريف در كتب شيعه غالبzzا ضعيفالسzzند

(3و غيرمعتبرند. )

اين تفاوتهاى سهگانه در كميت و كيفيت و حجيت اسzzناد روايzzات، پzzرده از بسzzيارى ابهامات برداشته، چهره زشت و كريه فرومايگانى همچون احسان الهى ظهير را بر همه آشكار مىسازد و عرصه را براى تاخت و تاز جسورانه و متعصبانه امثال او تنگ مىنمايد و دستهاى پنهان سياستبازان و بدخواهان و مخالفان وحzzدت اسzzالمى را بzzه خوبى بر مال مىكند. در همين جا مجددا يادآور مىشويم كه بيان وجود چzzنين روايzzاتى در طرق اهل سنت به اين معنا نيست كه آنان بهويژه اهل تحقيق از ايشان، اعتقzzاد به مفاد آن روايات دارند، بلكه صرفا بدين جهت است كzzه ناآگاهzان بداننzzد، روايzات تحريف، همانگونه كه در طرق شيعه نقzzل شدهاسzzت، در طzzرق اهلسzzنت نzzيز وارد شدهاست. البته با توجه به ادله قطعى بر مصونيت قرآن از تحريف و پاسخ شبهات

قائالن به تحريف مشكلى در اين زمينه باقى نخواهد ماند.

شبهات دوازده گانه

ميرزاى نورى در باب اول از كتاب خود، امورى را در تاييد تحريف ذكر نمودهاسzzت،كه به اختصار چنين است:

. رواياتى وجود دارد كه آنچه در امم گذشته واقzzع شzzده در امت اسzzالم نzzيز واقzzع1مىشود; اين امر شامل تحريف كتاب هم مىشود.

. نحوه جمعآورى قرآن در صدر اسالم عادتا مستلزم وقوع تغيير و تحريف است.2

. آنچه اهل سنت راجع بzzه نسzzخ تالوت ذكzzر نمودهانzzد، مسzzتلزم نقص در قzzرآن و3(4تحريف آن است. )

. علىبن ابىطالب)ع( داراى مصحفى مخالف با مصحف موجود در تzzرتيب و افzzزون4بر قرآن فعلى بودهاست.

. عبداللهبن مسعود، مصحف معتبرى داشzzته كzzه در آن چيزهzzايى غzzير از مصzzحف5موجود بوده است.

. مصحف موجود، مشتمل بر همه آنچه در مصحف ابىبن كعب وجود دارد -و معتبر6است - نيست.

. عثمان به هنگام جمع قرآن برخى از كلمات و آيات را ناديده گرفته است.7

. اخبار فراوانى صريحا داللت بر وقوع نقص در قرآن دارند كه اهzzل سzzنت آنهzzا را8نقل كردهاند.

. خداوند نام و شمايل اوصياى خويش را در كتب آسمانى گذشته ذكر نمودهاست.9در قرآن كه مهيمن بر كتب ديگر است به طريق اولى خداوند چنين كرده است.

. با آنكه قرآن بر يك قراءت نازل شده است، وجود اختالف قراءتها در حروف و10كلمات و جز آنها ثابت و معلوم است.

. اخبار فراوانى به طور عام صراحتا داللت بر وقوع تحريف و نقصان دارند.11

. اخبارى در خصوص تحريف بعضى از آيات وجود دارد.12

اينك به اختصار به شبهات پاسخ مىدهيم:

پاسخ شبهه اول: مىگويند رواياتى در حد تواتر از شيعه و سنى وارد شده اسzzت كzzه داللت بر مماثله بين امت اسzzالم و يهzzود و نصzzارا مىكنzzد و مفzzاد آن داللت دارد كzzه رسولخدا فرمودهاست هرچzzه در آن امتهzzا واقzzع شدهاسzzت، در اين امت هم واقzzع مىشzzود و چzzون تحريzzف در كتب آسzzمانى آنهzzا راه يافتzzه پس قzzرآن هم تحريzzف شدهاست; وگرنه معناى اين احاديث صحيح نخواهد بود. قال رسولالله: كل ما كzzان في االمم السالفة، فانه يكون في هذه االمة مثله، حذو النعل بالنعل والقذة بالقzzذة;

( هرچه در امتهاى گذشته بوده و اتفzzاق افتzzاده اسzzت، بzzدون هيچ كم و كاسzzتى،5)عينا در اين امت نيز خواهدبود.

گرچه ظاهر اين گروه از روايzzات عzام اسzzت، امzzا اينگونzzه نيسzzت كzzه شzzامل همzzه مسائل و جزئيات شود; زيرا در بسzzيارى از امzzور هماننzzد تثليث و گوسالهپرسzzتى و جريان سامرى و غرق فرعون و عروج عيسى به آسمان و تحريف بالزياده و نظzzاير آن، امت اسالم با آنها تماثل و اشتراك ندارد. بنابراين تماثل و تشابه فىالجمله مراد است; نه در همه مسائل. اين سخن پيامبر به منزله عامى است كه قابzzل تخصzzيص است كه مىتوان تحريف قرآن را به استناد آيه انا نحن نزلنا الذكر وانا له لحzzافظون

از آن استثنانمود.

اگر كسى ادعzzا كنzzد كzzه اين روايzzات تخصيصبردار نيسzzتند، بايzzد ملzzتزم بzzه تحريzzف بالزياده در قرآن نيز بشود; زيرا بنىاسرائيل كتاب خودشzzان را هم تحريzzف بالزيzzاده كردهاند و هم تحريف بالنقيصzzه; در حzzالى كzzه در مzzورد تحريzzف بالزيzzاده در قzzرآن

قائلى وجود ندارد.

پاسخ شبهه ديگر: گفتهاند رواياتى وجود دارد كه براى علىبن ابىطالب مصحفى غzzير از مصحف موجود بودهاسzzت و او شخصzzا پس از رحلت پيzzامبر در خانzzه نشسzzت و مشغول جمعآورى قرآن گرديد و هنگامى كه قرآن خويش را به ميان قوم آورد آنان

از او نپذيرفتنzzد. در بعضzzى از روايzzات آمدهاسzzت كzzه قzzرآن على)ع( مشzzتمل بzzر چيزهايى بوده است كه در قرآن فعلى موجود نيست، و اين چيزى جز تحريف قرآن

نيست.

پاسخ اين شبهه از مباحث گذشته تاريخ قرآن و بررسى مصحف علىبن ابىطzzالب)ع( كامال روشن مىشود. در اين كه براى علىبن ابىطالب مصحفى بوده است و مصحف آن حضرت بzzا سzzاير مصzzاحف موجzzود در آن زمzzان تفzzاوت داشzzته اسzzت، ترديzzدى نيست. اما اينكzzه اين تفzzاوت در مzzورد آيzzاتى از قzzرآن بzzوده اسzzت كzzه در مصzzحف موجود وجود ندارد، امرى باطل اسzzت. مصzzحف علىبن ابىطzzالب داراى امتيzzازات و ويژگىهاى خاصى از قبيل اشتمال آن بر شان نزول آيات، تفسير و تبيين آيات، تبيين ناسخ و منسوخ، مرتببzودن آن بzه حسzب تzرتيب نzزول آيzات و سzور و نظzاير آنهzا بودهاست كه البته در فهم و درك آيات قرآن بسيار راهگشا مىبود، و اگر امzzروز آن مصحف در دست ما بود، بدون شك گنجينهاى مطمئن در فهم و برداشzzت از قzzرآن براى مسلمانان به شمار مىرفت. ولى عدم آن امتيازات در قzzرآن فعلى بzzه معنzzاى نقصzzان و تحريzzف آن نيسzzت; بzzه اين دليzzل كzzه خzzود علىبن ابىطzzالب)ع( در دوران

خالفتسخنى از تحريف قرآن به ميان نياوردند.

(6آية الله خوئى در پاسخ به روايات ادعا شده بر تحريف مىگويد: )

چنين رواياتى داللتى بر وقوع تحريف ندارند. بسيارى از آنهzzا ضعيفالسzzند مىباشzzند; زيرا گروهى از آنها از كتاب احمدبن محمد سيارى كه همه علمzzاى رجzzال بzzر فسzzاد مذهب و عقيده وى اتفاق نظر دارند نقل شدهاست، و يا از علىبن احمد كوفى، كzzه

رجاليون او را نيز كذاب و فاسدالمذهب مىدانند.

البتzzه تعzzدد روايzzات بzzه انzzدازهاى اسzzت كzzه اطمينzzان بzzه صzzدور بعضzzى از آنهzzا از معصومان حاصل مىشود. لذا بايد آن روايات را بررسى نمzzود تzzا مzzراد آنهzzا روشzzن

شود.

به نظر ايشان روايات چهار دستهاند كه ما دو دسته را ذكر مىكنيم:

. يك دسته رواياتى هستند كه عنوان »تحريzzف« در آنهzzا ذكzzر شzzده اسzzت; مثال از1 امzzام صzzادق)ع( روايتشدهاسzzت كzzه فرمzzود: اصzzحاب العربيzzة يحرفzzون كالم اللzzه

عزوجل عن مواضعه.

ظاهر اين دسته از روايات، قابل حمل بر اختالف قراءات است; نzzه آنكzzه چzzيزى ازقرآن برداشته شده باشد.

يا آن كه ابوذر از رسول خدا نقل مىكند كه عzzدهاى در قيzzامت مىگوينzzد: امzzا االكzzبر فحرفناه ونبذناه وراء ظهورنا واما االصzzغر فعادينzzاه وابغضzzناه وظلمنzzاه; ثقzzل اكzzبر )قzzرآن( را تحريzzف نمzzوديم و پشتسzzر انzzداختيم و ثقzzل اصzzغر )عzترت( را دشzzمنى

نموديم و كينه آنان را به دل گرفتيم و برايشان ستم روا داشتيم.

تعبير تحريف در اينگونه روايات نيز، بzzه معنzzاى نقص نيسzzت; بلكzzه منظzzور تحريzzف معنوى و تفسير به راى است. شاهد بر اين مطالب روايتى از امzzام بzzاقر)ع( اسzzت

كه فرمودهاست:

و كان من نبذهم الكتاب انهم اقاموا حروفه و حرفوا حدوده;

معناى پشتسر انداختن كتاب خدا اين است كه آنان حروف قرآن و الفzzاظ آن را بzzهپا داشتند و حفظ نمودند، اما حدود و معانى آن را تحريف نمودند.

. دسته ديگر رواياتى هستند كه داللت دارند بر اينكه در بعضى از آيzzات قzzرآن نzzام2امامان)ع( وجود داشته است و دشمنان آنها را تحريف نمودهاند.

حال آنكه اينگونه روايات ناظر به شان نزول آيات هسzzتند. اگzzر بzzه عنzzوان مثzzال در آنها وارد شدهاست كه نزلت في علي به اين معنzzا نيسzzت كzzه »على« جzzزو الفzzاظ

آيات بوده و حذف شدهاست.

مؤلف كتاب ارزشمند البيان مىگويد: از چيزهايى كه داللت دارد نام امzzير المؤمzzنين در قرآن به صراحت ذكر نگرديده، حديث غzzدير اسzzت; كzzه بzzه صzzراحت داللت دارد پيامبر على را بzzه فرمzzان خzzدا بzzه امzzامت منصzzوب نمzzود، بعzzد از آنكzzه خzzدا وعzzده ايمنبودن از مردم را به او داد. اگر نام على در قرآن آمده بود، ديگzzر نيzzازى بzzه اين انتصاب و گردآورى مسلمانان نبود و ديگر بzzراى رسzzول خzzدا هراسzzى از اظهzzار آن مطلب نبود. بهويژه آنكه حديث غدير در حجةالوداع و اواخر عمر آن حضرت اتفzzاق افتاد. در حالى كه آيات قرآن عموما قبzzل از آن نzzازل گشzzته و در ميzzان مسzzلمانان

شيوع پيدا كردهبود.

شاهد ديگر بر توجيzzه اينگونzzه روايzzات، حzzديث صzzحيح ابوبصzzير اسzzت كzzه قبال بهآناشاره شد. در ذيل آن حديث امام صادق)ع( مىفرمايد:

و نزلت اطيعوا الله واطيعوا الرسول واولى االمzzر منكم ونzzزلت في علي والحسzzنوالحسين فقال رسول الله: من كنت مواله فهذا علي مواله.

مفهوم اين جمالت تفسzzير قzzرآن اسzzت; زيzzرا در صzzدر روايت ابوبصzzير از حضzzرت سzzؤال مىكنzzد، مzzردم مىگوينzzد: چzzرا نzzام على و اهzzل بيت در قzzرآن نيامدهاسzzت؟ حضرت در جواب مىفرمايد: اصل نمzzاز در قzzرآن آمzzده، ولى عzzدد ركعzzات آن بيzzان نشدهاست; اصل زكات در قرآن آمده اما نصاب آن معين نگرديده است; اصzzل حج در قرآن آمده، اما تعداد طواف ذكر نگرديده است و همه اينها را پيzzامبر بzzه عنzzوان مفسر قرآن تبيين مىنمايد. آنگاه امام صادق راجع بzzه آيzzه اطيعzzوا اللzzه و... توضzzيح مىدهد و ترديدى باقىنمىماند كه مzzراد امzzام از نzzزلت في علي و... شzzان نzzزول آيzzه

است.

اين حديث مىتواند پاسخ به همه رواياتى باشد كه مىگويند نام ائمه در قzzرآن بzzوده وحذف شدهاست.

پاسخ به شبهات ديگر از قبيل وقوع تحريف به دليل نحوه جمعآورى قzzرآن در زمzzان عثمzzان و يzzا مصzzحف عبzzداللهبن مسzzعود و ابىبن كعب و يzzا اختالف قراءتهzzا بسzzيار روشن است. مرورى مجدد بر مباحث مربوط به جمعآورى قرآن و ويژگى مصاحف صحابه و يا علل بروز اختالف قراءات در بخشهاى گذشته روشن خواهدسzzاخت كzzه

رابطهاى ميان آنها و تحريف وجود ندارد.


. از ميان داليل دوازدهگانهاى كه محدث نورى بر تحريف قرآن اقامه كرده اسzzت،1تنها دو دليل آن از منابع شيعه است.

. در مقايسه روايات تحريف ميان شzzيعه و اهzzل سzzنت تعzzداد روايzzات نقلشzzده از2 طرق اهل سنت، بيشتر و داللت آنهzا بzzر تحريzzف روشzzنتر و وثzzاقت رجzال احzzاديث

تحريف و به عبارت ديگر، اعتبار سندى آنها معلومتر است!

. تماثzzل و اشzzتراك امت اسzzالم بzzا امتهzzاى پيشzzين، تمzzاثلى فىالجملzzه اسzzت، نzzه3بالجمله، كه شامل بسيارى از امور از جمله تحريف قرآن نمىشود.

. اضافاتى كه در مصحف علىبن ابىطالب وجود داشتهاست، مربوط بهشان نzzزول،4تفسير و تبيين آيات، بيان ناسخ و منسوخ و امورى از اين قبيل بوده است.

. بسيارى از روايات تحريف از احمدبن محمد سzzيارى و يzzا از علىبن احمzzد كzzوفى5نقل گرديدهاند كه هردو فاسدالمذهب و كذاب بودهاند.

. با توجه به شواهد موجود در برخى از روايات، منظور از تحريف، تحريف معنzzوى6بوده است. اين امر در تعدادى از روايات به صراحت ذكر شدهاست.

. رواياتى كه داللت دارند نام امامان: در قرآن بودهاست و يا بيان مىكنند كzzه فالن7 آيه در مورد امام على)ع( نازل شده، همگى داللت بر شان نزول دارند; نهآنكzzه نzzام

امامان جزو آيه بوده است.

. با توجه بzzه داليzzل متقن و مسzzتحكم از كتzzاب و سzzنت و عقzzل و شzzواهد متعzzدد8 تاريخى و غير تاريخى، بطالن استناد به نحzzوه جمعآورى قzzرآن در زمzzان عثمzzان بzzر تحريف و يا اختالف قراءات و يzzا زيzzادتى و نقصzzان در بعضzzى از مصzzاحف صzzحابه، مانند عبداللهبن مسعود و ابىبن كعب كامال آشكار و ايمان به بشارت الهى به حفzzظ

قرآن دوچندان مىشود.

پرسش

. تعريف تحريف را در لغت و اصطالح بيان كنيد.1

. ضمن بيان اقسامتحريف، تحريفى را كه محل بحث و نزاع است مشخص كنيد.2

. به چه دليل تحريف معنوى در قرآن واقع شدهاست؟3

. نام ده تن از بزرگان شيعه كه نظريه تحريف را رد نمودهاند، بيان كنيد.4

. آغازگر انديشه تحريف در قرن يازدهم كيست و پس از وى چه كسى اين مساله5را مطرح ساخته است؟

. چه آياتى از قرآن، تحريف را نفى مىكنند؟ توضيح دهيد.6

. از حديث ثقلين چگونه بر نفى تحريف مىتوان استفاده نمود؟7

. دليل عقلى بر مصونيت قرآن از تحريف را تبيين كنيد.8

. توضيح دهيد چگونه ساختار ويژه قرآن، اين كتاب آسمانى را تحريفناپذير سzzاخته9است؟

. رابطه اعجاز قرآن )مانند ناپذيرى( و تحريف ناپذيرى را توضيح دهيد.10

. روايات تحريف از طريق شيعه و اهل سنت را با هم مقايسه كنيد.11

. شبهه مماثله ميان امت اسالم با ساير امتها از جمله در تحريف كتzzاب، چگونzzه12پاسخ داده مىشود؟

. رواياتى كه ظاهر آنها بر تحريف داللت دارند چگونه توجيه مىشوند؟13

. آيا تفاوت مصحف على)ع( با مصحف موجود دليل بر تحريف است؟ چرا؟14

. آيا افزايشو كاهش در مصاحف بعضىاز صحابه دليل بر تحريفاست؟چرا؟15

پژوهش

. پنج نمونه از رواياتى را كه بيانگر وقوع تحريف معنوى )نzzه لفظى( هسzzتند، ذكzzر1نماييد.

. نظريه مستشرقانى كه در تاريخ قzzرآن بحث نمودهانzzد، دربzzاره روايzzات تحريzzف2چيست؟

. در قرن اخير چه كتابهايى عليه شيعه با ادعاى واهى قول به تحريف نوشته شده3است؟

. غير از داليل بيانشده در كتاب بر عدم تحريف، آيzzا مىتوانيzzد دليzzل ديگzzرى اقامzzه4نماييد.

. با توجه به اينكه عنوان »ذكر« عالوه بzzر قzzرآن بzzر كتابهzzاى آسzzمانى تحريفشzzده5 ديگر هم اطالق شده است، تاكيد عالمه طباطبائى بر اين عنzzوان و دليzzل قzراردادن

آن را بر عدم تحريف، مورد بررسى قراردهيد.

پىنوشتها

. ر.ك: بخش هشتم كتاب حاضر.1

.17. سيد جعفر مرتضى، حقائق هامة حول القرآن الكريم، ص2

.32. براى اطالع بيشتر ر.ك: همان، ص3

. البته حاجى نورى خود، اين عقيده را باطل دانسته رد مىكند.4

.240. آيةالله خوئى، البيان، ص5

.233-226. ر.ك: همان، ص6

بخش هفتم: اعجاز قرآن )مانند ناپذيرى(

اعجازقرآن )مانند ناپذيرى(:

كليات

تحدى

ابعاد اعجاز

هدفهاى آموزشى مورد نظر در اين بخش:

. آگاهى از فلسفه و حكمت تنوع معجزات پيامبران.1

. آشنايى با آيات تحدى و نكاتى كه از اين آيات مىتوان دريافت.2

. بررسى سير نزولى يا غير نزولى آيات تحدى.3

. بررسىاجمالى ابعاد اعجازقرآن، از قبيzzل اعجازبيzzانى، اعجازمعzzانى، همzzاهنگى و4عدم اختالف در قرآن،خبرهاى غيبى، اعجازعلمى، اعجازهنرى و اعجازعددى.


;2; علوم القرآن عند المفسرين، ج5 و 4; التمهيد فى علوم القرآن، ج1الميزان، جالبيان فى تفسير القرآن، معترك االقران فى اعجاز القرآن; مدخل التفسير.


مقدمه

سzzخن از فلسzzفه اعجzzاز از مبzzاحث مربzzوط بzzه علم كالم، در بخش پيامبرشناسzzى است، و ارتباطى با بحثهاى علوم قرآنى ندارد. بنابراين پاسخ به اين سؤال كzzه چzzه نيازى به معجزه است و چرا پيامبران به اعجاز روى مىآوردند، خارج از حوزه علzzوم قzzرآنى اسzzت. در اين جzzا فقzzط بzzه اين نكتzzه اشzzاره مىكzzنيم كzzه يكى از راههzzاى شناسايى پيامبران راستين از مدعيان دروغين، اعجاز بوده است. زيرا اعطاى چنين قدرتى از سوى خداوند بر انجام كارهايى كzzه در تzzوان هيچ بشzzرى نبzzوده اسzzت بzzه كسانى كه ادعاى دروغين نبوت دارنzzد بzzه گمzzراهى مzzردم و اغzzرا بzzه جهzzل ايشzzان

مىانجاميzzد. و اين بzzا هzzدف رسzzالت كzzه هzzدايت و سzzعادت مzzردم اسzzت منافzzاتمىداشت.

اعجاز در لغت

در لغت براى اين واژه سه معنا ذكر گرديده است كه عبارتنzzد از: فzzوت و از دسzzتدادن; ناتوان يافتن و ناتوان نمودن.

قاموس مىگويد:

اعجزه الشيء: فاته وفالنا: وجده عzاجزا وصzيره عzاجزا; يعzنى آن چzيز از او فzzوتگرديد. اعجز فالنا; يعنى او را ناتوان يافت و يا ناتوان نمود.

اعجز في الكالم: ادى معانيه بابلغ االساليب; يعنى مطالب را با رساترين شيوه بياننمود.

راغب در مفردات گويد:

ريشه و اصل واژه »عجز«، تاخر از چيزى و وقوع آن به دنبال امرى اسzzت; ولى درعرف به معناى قصور و ناتوانى از انجام كار، متداول گرديده است.

مراد وى از اين بيان آن است كه معناى اصلى »عجzzز« همzان »تzاخر« اسzzت; ولى چون افراد ضعيف و ناتوان معموال متاخر از ديگران و بzzه دنبzzال آنzzان مىباشzzند، اين

لغت مترادف با ضعف استعمال مىگردد.

اعجاز و معجزه در اصطالح

( اين بيzzان1»المعجز االمر الخارق للعادة، المطابق للدعوى المقzzرون بالتحzzدي.« ) طzzريحى همzzان تعريzzف اصzzطالحى از اعجzzاز و معجzzزه اسzzت. معجzzزه امzzرى

استخارقالعاده كه مطابقت با ادعاى نبوت داشته همراه با تحدى است.

آية الله خوئى در تعريف اعجاز مىگويد:

اعجاز كارى است كzzه پيzzامبران برگزيzzده الهى كzzه مzzدعى منصzzب نبzzوت از جzzانب خداوندند، ارائه مىنمايند بzzه طzzورى كzzه خzzرق نzzواميس طzzبيعى نمzzوده، ديگzzران از آوردن مانند آن ناتوان باشند و آن چيز كه معجزه ناميده مىشzzود، خzzود شzzاهدى بzzر

(2صدق ادعاى آنان است. )

بهترين معجزه )فلسفه تنوع معجزات(

بهترين معجزه، معجزهاى است كه مشابه صzzنعت و فن رايج در زمzzان خzzود باشzzد. زيرا دانشمندان هر فن با اشراف و احاطهاى كه به رمzzوز و جزئيzzات و اصzzول كzzار خويش دارند، بهتر از ديگران قادر به تشخيص و تصديق معجزات پيzzامبران خواهنzzد

بود.

بzzه همين جهت و بzzا توجzzه بzzه اوضzzاع محيطى هzzر پيzzامبر، حكمت الهى ايجzzاب نمودهاست كه هر پيامبرى به معجزهاى خاص، نظير آنچه در عصر و محيط خzzويش

رايج است، مجهز گردد.

در زمان حضرت موسى)ع( كه دوران رواج جادوگرى است، خداوند معجزهاى چون »عصا« و »يد بيضا« به او مىدهد و ساحران كه تفاوت جادوگرى و اعجاز را بهتر از

ديگران مىدانند، درمىيابند كه كار موسى)ع( قابل معارضه و مقابله نيسzzت وازهمين رو، ساحران اولين گروهى هستند كه پس از ديدن معجzzزه موسzzى)ع( بzzه او ايمzzان مىآورند. باز به همين دليل است كه نيرنگ فرعون براى فرار از شكسzzتخويش -كzzه

( هرچنzzد در افzzراد3به آنان مىگويد: موسى استاد شما در جzzادوگرى بzzوده اسzzت- )معمولى، مؤثر و كارگر افتاد، ولى بر خود ساحران هيچگونه تاثيرى در پى نداشت.

در عصر مسيح)ع( وقتى طب در ميان يونانيان رواج پيدا مىكند و پزشكان در يونzzان و مستعمراتش مثل فلسطين و سzوريه طبابتهzاى اعجابآور انجzام مىدهنzد، معجzزه حضرت عيسى)ع( در مقام پيامبر برگزيده الهى، بيناكردن كzzوران، درمzzان امzzراضغzzzzzzzzzzير قابzzzzzzzzzzل عالج و بلكzzzzzzzzzzه احيzzzzzzzzzzاى مردگzzzzzzzzzzان اسzzzzzzzzzzت.

در عصر ظهور اسالم، آنگاه كzzه فنzzون ادب در ميzzان عzzرب بzzه اوج خzzود مىرسzzد و خطيبان و اديبانى كه از فصاحت و بالغت بيشترى برخوردارند، به عنzzوان خداونzzدان سخن مورد تشويق قرار مىگيرند و بازارهايى معين براى عرضه اشعار نغز و زيبzzاى آنان به وجود مىآيد و تقzzدير از آنzzان تzzا بzzدانجا مىرسzzد كzzه هفت قصzzيده از بهzzترين اشعار آنان، كه با آب طال نوشته شده است، بر خانه كعبzzه آويzzزان مىگzzردد، پيzzامبر اكرم با سالحى قدم در اين كارزار مىگذارد كzzه همzzه اربzzاب سzzخن را بzzه حzzيرت وا مىدارد. آنچه او عرضه مىكند در همان هيات و قالبى اسzzت كzzه آنzzان خzzود را در آن سرآمد روزگار مىدانستند. آرى; عظيمترين معجزه پيامبر اسzzالم)ص( يzzك »كتzzاب«

است.

در اصول كافى روايتى از امام هشتم)ع( نقل گرديدهاست كه، حضرت در پاسخ بzzه فلسzzفه اختالف معجzzزات پيzzامبرانى چzzون موسzzى)ع( و عيسzzى)ع( و محمzzد)ص( فرمودهاست: »دليل اين اختالف غلبه پيامبران بر فنون رايج در عصر خzzويش بzzوده

(4است.« )

ويژگىهاى ديگر قرآن

عالوه بzzzر ويzzzژگى فوقالعzzzادگى و همzzzاهنگى قzzzرآن دربرابzzzر فن رايج در محيzzzط شبهجزيره عربستان، اين كتاب آسzzمانى، نسzzبت بzzه معجzzزات پيzzامبران گذشzzته از

امتيازات خاصى برخوردار است كه به اختصار ذكر مىشود:

. فzzرهنگى و تربيzzتى )عقلى(: معجzzزات سzzاير پيzzامبران نظzzير شzzفاى مريضzzان و1 زندهنمودن مردگان و غرق فرعونيان و... تنها براى اثبات حقانيت آنان بzzود و ديگzzر جنبه هدايتگرى و تربيتى نداشت، در حالى كه قرآن با روح و روان انسانها سzzروكار دارد و افكار بشرى را با عالىترين انديشههاى الهى تغذيه مىنمايد و بzzه حzzق مىتzzوان

قرآن را كتابى فرهنگآفرين به حساب آورد.

. جاودانگى: قرآن تنها معجزه پايzzدار و جاودانzzه اسzzت و از اين ويzzژگى برخzzوردار2 است كه لزومى به همراهى آورندهاش با خود نzدارد و در هzر دوره و عصzرى خzود

گوياى حقانيتخويش است.

. قابليت دسترسى: معجزات پيامبران الهى فقط بzzراى مzzردم زمzzان خzzود آن هم3 عدهاى محدود و گاه معدود قابل رؤيت بوده اسzت. امzا دسترسzى بzه قzرآن بzراى همگان ميسر است; به عبzzارت ديگzzر قzzرآن، محzzدوديت زمzzانى و مكzzانى معجzzزاتديگر را ندارد; هر كسى مىتواند در هر زمان اين معجزه را در كنار خود داشتهباشد.

راغب در اعجاز القرآن گويد:

معجزاتى كه پيzzامبران آوردهانzzد دوگونzzه بودهاسzzت: حسzzى و عقلى. حسzzى همzzان است كه با چشzzم ديzzده شzzود; ماننzzد ناقzzه صzzالح، طوفzzان نzzوح و عصzzاى موسzzى. معجزات حسى براى همگان، چه عوام و چه خواص، قابل درك اسzzت; ولى امكzzان اشتباه ميان معجزه حقيقى و امورى نظير جادوگرى و... وجود دارد كه چه بسا جzzز

عالمان به اين امور قدرت تشخيص ندارند.

درك معجzzزه عقلى جzzز بzzراى عقzzول برتzzر و انديشzzههاى دقيقتر امكانپzzذير نيسzzت. خداوند به جهت تنكمايگى بنىاسرائيل اكثر معجزات آنان را حسى و به جهت ذكاوت

(5و فهيمبودن امت اسالم بيشتر معجزاتشان را عقلى قرار داده است. )


. يكى از راههاى شناسايى پيامبران راستين از مدعيان دروغين، اعجاز آنzzان بzzوده1است.

. واژه اعجاز در معانى فzzوت، نzzاتوان يzzافتن و نzzاتوان نمzzودن بzzه كzzار رفتهاسzzت.2گرچه ريشه اصلى »عجز« به معناى تاخر است.

. اصطالحا معجزه كارى استخارقالعاده، هماهنگ با دعوى نبوت همراه با تحzzدى و3مصون از معارضه، كه شاهدى بر صداقت پيامبر در ادعاى خويش است.

. بهzzترين معجzzزه، آن اسzzت كzzه بzzا صzzنعت و فن رايج زمzzان خzzويش، سzzنخيت و4مشابهت داشته باشد.

. تنوع معجزات چون عصا و يد بيضzzا بzzراى موسzzى)ع(، احيzzاى مردگzzان از سzzوى5 عيسى)ع( و آوردن قرآن توسط محمد مصطفى)ص( به تناسب شzzرايط محيطى و

موقعيت فنى و علمى هر عصرى صورت گرفته است.

. عالوه بzzر ويzzژگى فصzzاحتى و بالغzzتى قرآنكzzريم، امتيzzازات ديگzzر اين كتzzاب بzzر6 معجzzزات پيzzامبران ديگzzر عبارتنzzد از: امتيzzازات فzzرهنگى و تربيzzتى )عقلىبzzودن(،

جاودانگى، و قابليت دسترسى براى همگان.

پىنوشتها

. مجمعالبحرين، ماده »عجز«.1


.49( آيه 26; شعراء)71( آيه 20. انه لكبيركم الذى علمكم السحر. طه)3

.94، ص4. مصطفى خمينى، تفسير القرآن الكريم، ج4


فصل دوم: تحدى )مبارزه طلبى(

قرآن كتابى است كه به عنوان سند نبzzوت پيzzامبر و منبzzع اصzلى هzدايت امت نzzازل گرديد. نzzزول قzzرآن در برههاى از زمzzان و در منطقهاى از جهzzان رخ داد كzzه فنzzون سخنورى در ميان عرب بzzه كمzzال رسzzيده و حجzzاز خاسzzتگاه برجسzzتهترين اديبzzان، شاعران، خطيبان و خداوندان سخن و ادب عرب بود. در آغzzاز دسzzتهاى از منكzzران قرآن آن را اسطوره و افسانه مىپنداشzzتند و بzzر اين پنzzدار بودنzzد كzzه اگzzر بخواهنzzد

(1مىتوانند مانند آن را بياورند. )

در چنين زمان و مكانى پيامبر دعوت به »تحدى« نمود. تحدى همان مبzzارزهطلبى ودعوت به معارضه و مقابله است.

اين تحدى نه از موضع انفعالى، كه با قاطعيت و صالبتى بىنظير صورت گzzرفت و از آنجا كه بزرگترين امتياز و افتخار عرب )سخنورى و سzzخندانى( را هzzدف قzzرار داده بود، بىنهايت تحريككننده و شورآفرين مىنمود; زيرا عدم اقدام به مقابله با قzzرآن يzzا اقدام نافرجام نتيجهاى جز از دسzzت دادن حيzzثيت و مzzوقعيت ممتzzاز آنzzان نداشzzت. شگفتانگيزتر آنكه مخاطبان تحدى فقط مردم شبهجزيره و عربها نبودند، بلكzzه پيzzام اولين مبارزهطلبى اين بود: اگر همه جهانيان گرد هم آيند تا ماننzzد قzzرآن بياورنzzد از

(2انجام دادن آن ناتوانند. )

آيات تحدى در قرآن

آيات تحدى در قرآن به دو صورت مطرح گرديدهاند:

الف( تحدى به صورت عام و كلى.

ب( تحدى به صورت خاص و جزئى.

در زمينه تحدى در موارد خاص مطرح شده در قرآن به زودى در فصل سوم سzzخن خواهيمگفت. آنچه در اين قسمت مورد توجه قرار مىگيرد، تحدى از نوع اول است.

( اين آيات به ترتيب نزول از اين قرارند:3)

. قzzل لئن اجتمعت االنس والجن على ان يzzاتوا بمثzzل هzzذا القzzرآن اليzzاتون بمثلzzه1(4ولوكان بعضهم لبعض ظهيرا. )

بگو: اگر انس و جن گرد آيند تا نظير اين قرآن را بياورند، مانند آن را نخواهنzzدآورد;هرچند برخى از آنها پشتيبان برخى ديگر باشند.

. ام يقولون افتراه، قل فاتوا بسورة مثله وادعzzوا من اسzzتطعتم من دون اللzzه ان2(5كنتم صادقين. )

يا مىگويند: آن را به دروغ ساختهاست؟ بگو: اگر راست مىگوييد، سورهاى مانند آنرا بياوريد و هركه را جز خدا مىتوانيد فراخوانيد.

. ام يقولون افتراه قل فاتوا بعشر سور مثله مفتريzzات وادعzzوا من اسzzتطعتم من3(6دون الله ان كنتم صادقين. )

يا مىگويند: اين قرآن را به دروغ ساختهاست. بگzzو: اگzzر راسzzت مىگوييzzد ده سzzورهبرساخته شده مانند آن بياوريد و غير از خدا هركه را مىتوانيد فراخوانيد.

(7. ام يقولون تقوله بل اليؤمنون × فلياتوا بحديث مثله ان كانوا صادقين. )4

يا مىگويند: آن را بربافته؟ نه بلكه باور ندارند. پس اگر راست مىگويند سzzخنى مثzzلآن بياورند.

. وان كنتم فى ريب مما نزلنا على عبدنا فاتوا بسورة من مثلzzه وادعzzوا شzzهداءكم5 من دون الله ان كنتم صادقين × فان لمتفعلوا ولن تفعلوا فاتقوا النار التى وقودهzzا

(8الناس والحجارة اعدت للكافرين. )

و اگر در آنچzه بzر بنzzده خzود نzازل كردهايم شzzك داريzzد، پس اگzر راسzzت مىگوييzzد سورهاى مانند آن بياوريد و گواهان خود را از غير خدا فراخوانيد. پس اگر نكرديد و هرگز نمىتوانيد كرد، از آتشى كه سوختش مردمان و سنگها هستند و بzzراى كzzافران

آماده شده بپرهيزيد.

نكاتى راجع به آيات تحدى

. از ميzzان آيzzات تحzzدى، گسzzتردهترين نzوع آن، در اولين آيzه تحzzدى انجzzام گرفتzzه1 اسzzت. مخzzاطب اين مبzzارزهطلبى، جن و انس، يعzzنى همzzه جهانياننzzد. از اين آيzzه بهخوبى استفاده مىشود كه ابعاد اعجاز قرآن اختصاص به فصاحت و بالغت و زبzzان خاص آن، كه زبان عربى است، نداشzzته و از جهzzات مختلzzف مطzzرح اسzzت; وگرنzzه

دعوت به مقابله غيرعرب با يك كتاب عربى بىتناسب است.

. سه آيه نخست از آيات تحدى، در سورههايى قرار دارند كه از نظر ترتيب نزول،2پىدرپى بوده; يعنى پنجاهمين، پنجاهويكمين و پنجاهودومين سوره نازلشده بودهاند.

. كيفيت تحدى در آيه دوم و سوم - به استثناى ميزان آن - كzzامال يكسzzان و شzzبيه3هم است.

. چهzzار آيzzه اول در سzzورههاى مكى و آخzzرين آيzzه در اولين سzzوره مzzدنى واقzzع4 شدهاند. اين امر نشان مىدهد كه بيشترين تحدى در مكه صورت گرفتzzه اسzzت و بzzا توجه به جمعيت اندك مسلمانان و توان ظاهرى كافران، بzzدون شzzك اعالم مكzzرر و قاطعانه تحدى در ايجاد اعتماد به نفس براى مسلمانان و رخنه و تزلزل در صzzفوف

مشركان و كافران مؤثر بوده است.

. تفاوت لحن آيات تحدى در سورههاى مكى با آيzzه تحzzدى در سzzوره مzzدنى كzzامال5 مشهود است: اين تفاوت يكى در نحوه اعالم ناتوانى از معارضه است كه در سوره بقره با قاطعيتى كه در ديگر آيات كمتر مشاهده مىگzzردد در جملهاى معترضzzه و بzzا تعبير ولنتفعلوا، يعنى هرگز نخواهيد توانست، اعالم گرديده اسzzت. تفzzاوت ديگzzر در تهديدى است كه در پايان آيه تحدى سوره بقره مشzzاهده مىگzzردد; در حzzالى كzzه در

ساير آيات تحدى، تهديد وجود ندارد.

و سzzرانجام تهديzzد پايzzانى در مzzورد منكzzران مطzzرح نشدهاسzzت، بلكzzه بzzراى ترديدكنندگان است، زيرا در آغاز آيzzه تعبzzير وان كنتم فى ريب ممzzا نزلنzzا... بzzه اين نكته اشاره مىكند كه حتى در مzzورد حقzzانيت قzzرآن ترديzzدى نبايzzد داشتهباشzzيد; بzzه عبارت ديگر اين آيه عالوه بر انكار و افترا، شك و ترديد در مورد وحيzzانىبودن قzzرآن

را هم روا ندانسته و در مورد آن هشدار داده است.

. اولين آيه تحدى از نظر وسعت تحدى و آخرين آيه از نظر شدت قابل مالحظzzه و6تامل است.

سير نزولى يا صعودى آيات تحدى

بعضى از مفسران و قرآنپژوهان بر اين عقيدهاند كzzه قzzرآن در اعالم تحzzدى بzzا يzzكسير نزولى در سه مرحله، به مبارزه دعوت نموده است.

سzzوره اسzzراء بيzانگر88مرحله اول: دعوت به آوردن كتابى مانند قzرآن اسzzت. آيهاين مرحله از تحدى است.

سوره هود(.13مرحله دوم: دعوت به آوردن ده سوره مانند قرآن است )آيه

سzzوره يzzونس و38مرحله سوم: دعوت به آوردن يك سوره مانند قرآن است )آيه سوره بقره(.23آيه

بدين ترتيب قرآن شرايط مبارزه را مرحله به مرحله كاهش داده است; تا جايى كه به آوردن حتى مثل يك سوره كوچك، از يكصد و چهارده سzzوره قzzرآن نzzيز رضzzايت

مىدهد.

آيا مىتوان نظريه سير نزولى آيات تحدى را پذيرفت؟

به نظر مىرسد با توجه به ترتيب نزول اين آيات - كه قبال بيzzان گرديzzد - اين عقيzzده قابل خدشه باشد; زيرا ترتيب نزول اين آيzzات )سzzه آيzzه اول( تحzzدى را بzzه صzzورت تحدى به مثل قرآن، تحدى به يك سوره و تحzzدى بzzه ده سzzوره بيzzان مىكنzzد. در اين

صورت نمىتوان چنان برداشتى را از آيات تحدى، صواب انگاشت.

در مقابل نظريه فوق، نظريه سير صعودى آيات تحدى را مىتوان مطرحنمzzود; زيzzرا آنچه در سوره اسراء عنوان شدهاست، تحدى به مثل قرآن است. »مثل« قرآن يك آيه را نيز شامل مىشود; زيرا بدون شك منظور از »مثل« در اين آيzzه نمىتوانzzد كzzل قرآن باشد. اين آيه در پنجاهمين سوره نازل شده قرار گرفته است; يعنى هنگzzامى كه هنوز كل قرآن نازل نگرديده بzzود. در سzzوره يzzونس، تحzzدى بzzه يzzك سzzوره و در سوره هود، تحدى به ده سوره صورت گرفته است. بنابراين مراحل سهگانه تحzzدى

چنين است:

مرحله اول: تحدى به مثل قرآن كه يك آيه را هم شامل مىگردد )سوره اسراء(.

مرحله دوم: تحدى به يك سوره از قرآن )سوره يونس(.

مرحله سوم: تحدى به ده سوره از قرآن )سوره هود(.

در مقايسه ميان اين دو نظر، گرچه نظريه دوم به لحzzاظ انطبzzاق بzzا تzzرتيب نzzزول، موجهتر به نظر مىرسد، نمىتوان نظر قاطعى ابراز نمود; زيرا به دنبال اين سه آيzzه،

سzzوره بقzره، تحzzدى بzه يzك23 سوره طور مجددا تحدى به مثل قzرآن و آيه34آيه سوره را عنzzوان كzzرده اسzzت. از اينرو نظريzzات ابرازشzzده را بيشzzتر بايzzد تفنzzنى و

استحسانى قلمداد كرد.

نظريه صرفه

با آيات تحدى و مبارزهطلبى آشنا شديم. ناتوانى بشر از مقابلzzه بzzا قzzرآن و تسzzليم دربرابر آن اعجاز قرآن را ثابت و مبرهن نمود. در پاسخ به اينكه چرا بشر نتوانست مانند قرآن بياورد، بعضى از دانشمندان شيعى و سzzنى، نظريهاى را بzzه نzzام نظريzzه

( عنوان نموده و آن را يكى از وجوه اعجاز قرآن شzzمردهاند. مطzzابق اين9صرفه )نظريه، خداوند همت و انگيزه مردم را از معارضه با قرآن منصرف ساخته است.

طرفداران اين نظريه در بيان آن اختالفنظzzر دارنzzد. عzzدهاى مىگوينzzد خداونzzد تzzوان مقابله با قرآن را از بشر سلب كردهاست; بهطورى كه اگر متعzzرض قzzرآن گردنzzد،

نمىتوانند مانند آن را بياورند.

گروهى ديگر بر اين باورند كه خداوند اساسا توان تعرض بzzه قzzرآن را سzzلب كzzرده است. چهبسا بعضى توان مقابله را داشتهاند; اما چون تzوان تعzرض از آنzان سzzلب

شده است، نتوانستهاند مانند آن را بياورند.

از قول سيدمرتضى نقل گرديده است كzه، خداونzد علzومى را كzه بzراى مقابلzه بzا ( اگzzر بپرسzzيم چگونzzه اعجzzاز10قرآن نياز داشتهاند از آنان سلب گردانيده است. )

قرآن با قول بهصرفه قابل توجيzه اسzzت؟ پاسzخ آنzzان اين اسzت: اگzر فzzرض كzنيم مردم قادر به آوردن مثل قرآن بودند با توجه به اين كzzه مzzورد خطzzاب تحzzدى قzzرار گرفتند تمام شرايط براى انگيزه مقابله با قzzرآن فzzراهم بzzوده اسzzت، در عين حzzال مىبينيم تمام آنان از اين معارضه امتناع ورزيده با همه انگيزهها و اقتضzzائاتى كzzه در نظر آنان براى ابطال قرآن وجود دارد، قzzدمى در راه ابطzzال آن برنمىدارنzzد. همين

( و خارقالعاده بzzودن آن بzzدين جهت11امر از شگفتترين امور و خارقالعاده است ) است كه آنها هم مىتوانستند به مقابله برخيزند )قدرت مقابله با قرآن( و هم با آيات تحدى بر اين امر تحريك گرديده، موقعيت و افتخzzارات خzzويش را در معzzرض خطzzر جدى ديده در پى چارهاى مىگشتند )انگيزه شديد براى مقابله( اما در مقام معارضه و مقابله برنيامدند و اين چيزى جز صرف همم آنان )به معناى سلب قدرت آنان( از

سوى خداوند نبوده است و فىنفسه اعجاز قرآن را نمايان مىسازد.

نارسايى اين نظريه بسيار آشكار است; زيرا مطابق با اين عقيzzده، اعجzzاز قzzرآن را در خود قرآن و از جمله در فصاحت بىنظير آن نبايد جستوجو نمود، بلكzzه اعجzzاز در »صرف همم« صورت گرفته است; يعنى خداوند انديشه كسانى را كه قصد برابرى و مانندآورى با قرآن كريم را داشتهاند، منصرف گردانده اسzzت. ضzzعف اين نظريzzه بدين جهت است كه ارزش ذاتى و ادبى - زبانى و محتوايى و سبكى قzzرآن را بzzراى

( از ميzzان علمzzاى اماميzzه، سيدمرتضzzى و شzzيخ12معجزهبودن آن كافى نمىدانzzد. )مفيد طرفدار اين نظريهاند.

معارضه با آيات تحدى

قول به صرفه نهتنها از جنبه نظرى - همانگونه كه بيان كzzرديم - خدشzzهپذير اسzzت، بلكه از حيث عملى نيز بطالنش ثابت گشته است; زيرا تاريخ برخى از معارضهها را با قرآن ثبت نموده است كه البته مايه عبرت و شzzگفتى اسzzت. بنzzابراين در مقابzzل تحدى، معارضه صورت گرفته است، امzzا سzzرانجام جzzز خسzzارت و فضzzاحت بzzراى

معارضهكنندگان حاصل نشده است.

سه نمونه از اين معارضهها به قرار زير است:

مسيلمه كذاب كه ادعاى نبوت و پيامبرى داشت در مقابل سوره فيل اين جمالت رابرساخت: الفيل ما الفيل. وما ادراك ما الفيل. لzzه ذنب وبيzzل وخرطzzوم طويzzل... )

13)

يكى از نويسندگان مسيحى كه مدعى معارضه با قرآن است، در مقابل سوره حمد با اقتباسى كه از خود سوره داشتهاست، سوره خودساختهاى عرضه نمzzوده اسzzت: الحمد للرحمن. رب االكوان. الملك الديان. لك العبادة وبك المستعان. اهدنا صzzراط

(14االيمان. )

و در مقابله با سوره كzzوثر گفتهاسzzت: انzzا اعطينzzاك الجzzواهر. فصzzل لربzzك وجzzاهر والتعتمد قول ساحر! اين فرد با تقليد كامل از نظم و تzzركيب آيzzات قzzرآنى و تغيzzير برخى از الفاظ آن، به مردم چنين تلقين مىكند كه با قzzرآن معارضzzه نمzzوده اسzzت. همين بافتههايش را نيز از مسيلمه كذاب به سرقت برده اسzzت. مسzzيلمه در برابzzر سوره كوثر گفته بود: انا اعطيناك الجماهر. فصل لربك وهzzاجر. وان مبغضzzك رجzzل

(15كافر. )

نمونههايى ديگر نيز از معارضههاى واهى و بىاساس وجود دارد كه براى هميشzzه بzzه(16بايگانى تاريخ سپرده شدهاند. )


. تحدى به معناى مبارزهطلبى است. خداوند به منكران وحى الهى پيشzzنهاد كzzرده1است كه اگر در ادعاى خود صادقند، نظير قرآن را بياورند.

. تحدى در قرآن بzzه دو صzzورت روى داده اسzzت: الzzف( عzzام و كلى. ب( خzzاص و2جزئى.

. در پنج آيه قرآن، تحدى به صzzورت عzzام انجzzام گرفتzzه اسzzت. اين آيzzات از نظzzر3 ترتيب نزول در سورههاى اسراء، يzzونس، هzzود، طzzور و بقzzره قzzرار دارنzzد كzzه سzzه سوره اول به ترتيب پنجzzاهمين، پنجzzاه و يكمين و پنجzzاه و دومين سzzوره در تzzرتيب

نزول بودهاند.

. عامترين و وسيعترين نوع تحدى در اولين آيه تحدى در سوره اسراء قرار دارد.4

. چهار آيه تحدىدر سورههاى مكى و آخرين آيه تحدىدر اولين سوره مدنى است.5

. لحن آيات تحدى در سورههاى مكى با آيه تحدى در سوره بقره كه مدنى اسzzت،6متفاوت است.

. اولين آيه تحدى از نظر وسعت تحدى و آخzzرين آيzzه از نظzzر شzzدت، قابzzل تامzzل7است.

. بعضى، آيات تحدى را داراى سير نزولى در سه مرحله دانستهاند كه عبارتنzzد از:8تحدى به كل قرآن، تحدى به ده سوره و تحدى به يك سوره.

. ترتيب نزول سورههاى اسراء، يونس و هود با سير نزولى تحدى منطبق نيسzzت،9 بلكه با عنايت به ترتيب نزول احتمال سير صعودى تحدى تقويت مىگردد. تحzzدى بzzه

مثل قرآن حتى يك آيه، تحدى به يك سوره و تحدى به ده سوره.

. با توجه به آيات تحدى در سzzورههاى طzzور و بقzzره بzzه نظzzر مىرسzzد تحzzدى در10 قرآنكريم سير مشخصى نداشzzته و نظريzzات بzzاال بيشzzتر جنبzzه تفنzzنى و استحسzzانى

دارد.

. نظريzzه صzzرفه مىگويzzد، اعجzzاز قzzرآن بzzه اين اسzzت كzzه خداونzzد صzzرف همم11 نمودهاست. مطابق اين نظريه، اعجاز قرآن را در خود قرآن نبايد جستوجو نمzzود و ارزش ذاتى، ادبى، محتوايى و سبكى قرآن براى اعجاز كافى نيست; بلكه اعجاز در

صرف همم صورت گرفته است.

. مzzواردى از معارضzzه بzzا تحzzدى قzzرآن در تzzاريخ ثبتشzzده كzzه نتيجzzه آن بzzراى12 معارضzzzهكنندگان، رسzzzوايى و فضzzzاحت و بzzzراى قzzzرآن عzzzزت و عظمت بيشzzzتر

بودهاست.

پىنوشتها

( يzzا اينكzzه31( آيه8. لو نشاء لقلنا مثzzل هzzذا ان هzzذا اال اسzzاطير االولين. )انفzzال)1 ( و يا: ما انزل اللzzه على بشzzر من25( آيه74مىگفتند: ان هذا اال قول البشر )مدثر)

(.91( آيه6شىء )انعام)

.88( آيه17. اسراء)2

. البته بايد توجه نمود كه آياتى را كه به عنوان تحدى از نzzوع اول ذكzzر مىكzzنيم بzzه3عنوان تحدى به بالغت )تحدى به صورت خاص( نيز مطرح مىباشند.

. همان.4

.38( آيه10. يونس)5

.13( آيه11. هود)6

.34و 33( آيه 52. طور)7

.24 و 23( آيه 2. بقره)8

. در زمينه445 و z،441 z،442 430، ص2. ر.ك: علوم القرآن عند المفسرين، ج9 اقوال مربوط به صرفه، بحث مبسوطى توسط استاد محمدهادى معرفت )التمهيد،

( مطرح گرديده است.190-137، ص 4ج


.431. همان، ص11

.662. ر.ك: بهاءالدين خرمشاهى، ترجمه قرآن، ص12


.94. ر.ك: البيان، ص14

.99 - 94. توضيح كامل در زمينه بطالن اين عبارات را نك: همان، ص15

.135 و 134، ص1. ر.ك: تفسير نمونه، ج16

فصل سوم: ابعاد اعجاز قرآن )وجوه اعجاز(

قرآن از ابعاد و زواياى مختلف معجزه است و اعجzzاز آن اختصاصzzى بzzه فصzzاحت و بالغت ندارد. برخى از اين ابعاد را قرآن خود به صراحت بيان نموده و در مورد آنهzzا

( كردهاست. برخى ديگر از وجوه اعجاز وجود دارنzzد كzzه در مzzورد آنهzzا1»تحدى« ) تحدى خاصى در قرآن صورت نگرفتzzه اسzzت. اين مzzوارد مشzzمول آيzzات تحzzدى بzzه صورت عام قرار مىگيرند. در اين فصل ابعاد تحzzدى را، صzرفنظر از اين كzه تحzzدى خاصى داشته باشند يا نه، مورد بررسى قرار مىدهيم. ناگفته پيداسzzت كzzه هيچكس نمىتواند مدعى بررسى همه جانبه ابعاد اعجاز قرآن باشد; چراكه مسلما بسيارى از رموز و شگفتىهاى قرآن بر ما هنوز پوشيده مانده است. شايد بتوان گفت: حصzzر وبرشمردن همه وجوه اعجاز قرآن و بازشناسى دقيق آنها، خود اعجازى ديگر است.

با اين مقدمه به بررسى ابعاد اعجاز مىپردازيم:

. شخصيت پيامبر1

يكى از نكات مهمى كه قرآن براى اعجازش بzzه آن اشzzاره نمzzوده اسzzت، توجzه بzzه شخصzzيت پيzzامبر و آورنzzده قzzرآن اسzzت. پيzzامبر در مكتب هيچ دانشzzمند و معلمى حاضر نگشته بود و همگان مىدانستند كzzه او امى و درس ناخوانzzده اسzzت. در دوره چهلساله زندگى قبل از بعثت كه دو ثلث عمر او را تشكيل مىدهzzد، از او هيچ شzzعر

( ناگهzان چzنين پيzzامبرى، كتzابى را عرضzه مىدارد كzه2و نثرى ديده نشده اسzzت. )بزرگان روزگار در مقابلش درمىمانند.

قرآن همين نكته را بخشى از اعجاز خويش دانسته به آن تحدى مىكند:

قل لو شاء الله ما تلوته عليكم وال ادريكم بzzه فقzzد لبثت فيكم عمzzرا من قبلzzه ا فال(3تعقلون; )

بگzzو: اگzzر خzzدا مىخواسzzت آن را بzzر شzzما نمىخوانzzدم و خzzدا شzzما را بzzدان آگzzاه نمىگردانيzzد. قطعzzا پيش از آن روزگzzارى در ميzzان شzzما بzzه سzzر بردهام. آيzzا فكzzر

نمىكنيد؟

(4قرآن در رد سخنان كسانى كه مىگفتند فردى از روميان معلم پيامبر بوده است )مىفرمايد:

ولقد نعلم انهم يقولون انما يعلمه بشر لسان الذى يلحدون اليه اعجمى وهذا لسzان(5عربى مبين; )

و نيك مىدانيم كه آنان مىگويند: جز اين نيست كzzه بشzzرى بzzه او مىآموزد ]نzzه چzzنين نيست[ زبان كسى كه اين نسبت را به او مىدهنzzد غzzيرعربى اسzzت و اين قzzرآن بzzه

زبان عربى روشن است.

حال پيامبرى كه در جايى درس نخوانzده اسzت، كتzzابى بzر بشzر و درس آموختگzzان عرضه مىكند كه سرشار از معzzارف و حكمتهzzا و هدايتهاسzzت و خzzود معلم كتzzاب و

(6حكمت مىگردد. )

نگار من كه به مكتب نرفت و خط ننوشت به غمزه مسالهآموز صد مدرس شد

. فصاحت و بالغت )اعجاز بيانى(2

در اين مورد نيز تحدى صورت گرفته است. آيات پنجگانه تحدى - كzzه در فصzzل دوم ( زيzzرا ويzzژگى مهم7بررسى نموديم - حداقل ناظر بر فصاحت و بالغت بودهانzzد; )

مخاطبان پيامبر، كه به مقابله فرا خوانده شدند، فصاحت و بالغت آنان بود.

بر هيچ كس پوشيده نيست كه عرب در زمان ظهور اسالم بzzه مرحلهاى از كمzzال و بالغت در كالم رسzzيده بzzود كzzه تzzاريخ بzzراى هيچ ملzzتى نzzه پيش و نzzه پس از آن، هماوردى سراغ ندارد. در چنين فضايى، آيات نzzورانى الهى بzzر پيzzامبر نzzازل گرديzzد. زيبايى و رسايى اين آيات به حدى اعجابآور است كه عرصه را بر شاعران و اديبzzان و صاحبان ذوق و قريحههاى سرشار، تنگ كرده آنzzان را وادار بzzه اعzzتراف بzzه عجzzز مىنمايد. قرآن با شيوه بديع و منحصر به فرد خويش در بيان مفاهيم و معانى بلند و پرمحتواى خود كه نه نثر است و نه نظم، چنان جلوهگرى مىكند كه همzzه سzzخنان و آثار ادبى را تحتالشعاع خويش قرار مىدهد. در تzzاريخ، حكايzzات متعzzدد و مختلفى در اين زمينه به چشم مىخورد. آيات قzzرآن در هنگzzام تالوت، بzzه گونهاى در جzzان و دل

افراد مىنشست كه آنان را از خود بىخود مىكرد.

وليدبن مغيره مخزومى، شخصى است كه در ميان عرب بzzه حسzzن تzzدبير، مشzzهور اسzzت و او را »گzzل سرسzzبد قzzريش« مىناميدنzzد. پس از نzzزول آيzzات اوليzzه سzzوره مباركه غافر، پيامبر در مسzzجد حضzzور يzzافت و اين آيzzات را، در حzzالى كzzه وليzzد در نزديكى آن حضرت بود، قراءت فرمود. پيامبر چون توجه وليد به آيzzات را مشzzاهده نمzzود، بzzار ديگzzر نzzيز آيzzات را قzzراءت نمzzود. وليzzدبن مغzzيره از مسzzجد خzzارج و در

مجلسى از طايفه بنىمخزوم حاضر شد و اين گونه شروع به سخن نمود:

به خدا سوگند، از محمد سخنى شنيدم كه نه به گفتار انسانها شباهت دارد و نzzه بzzه سخن جنيان. گفتار او حالوت خاصى دارد و بس زيباست. باالى آن )نظzzير درختzzان( پرثمر و پايين آن )همانند ريشههاى درختان كهن( پرمايه است. گفتارى است كه بzzر

(8همه چيز پيروز مىشود و چيزى بر آن پيروز نخواهد شد. )

ابوعبيده گويد: مردى اعرابى آيه فاصدع بما تؤمر را از شخصى شzzنيد و بzzه سzzجده افتاد و گفت: به خاطر فصاحتش سzzجده نمzzودم. زيzzرا تاثيرگzzذارى كلمzzه اصzzدع در معناى اظهار دعوت، افشاى دعوت و شجاعت در دعوت و زيبايى ما تؤمر در ايجzzاز

(9و در عين حال جامعيت آن است. )

مناسب است براى آن كzzه تحzzدى قzzرآن در بعzzد فصzzاحت و بالغت بيشzzتر ملمzzوس گردد، مقايسه يك نمونه از آيzzات قzzرآن را بzzا مzzوجزترين عبzzارت در نzzزد عzzرب، در

همان معنا مالحظه گردد. قرآن مجيد در مورد قصاص و فلسفه آن تعبير بسيار زيبا ( را به كار برده است. مثzzل مشzzهورى كzzه10و دلنشين ولكم فى القصاص حيوة. )

عرب در اين مورد داشته، القتل انفى للقتل بودهاست.

جالل الدين سيوطى در مقام مقايسه ميzzان اين دو جملzzه، بيسzzت امتيzzاز بzzراى آيzzه ( كه به بعضzzى از آنهzzا11قرآن نسبت به جمله مشهور در ميان عرب ذكر مىنمايد )

اشاره مىشود:

. حروف آيه »فى القصاص حيوة« از جمله »القتل انفى للقتل« كمتر است.1

. تعبير قصاص در آيه، حسzzاب شzzده اسzzت; زيzzرا هرگونzzه قتلى نzzافى قتzzل ديگzzر2 نيست، بلكه بسا قتلى كه خود موجب قتل ديگر مىشود; مثل اينكه كشتارى از روى ظلم صورت گرفته باشد. بنzzابراين قتلى كzzه مzzوجب حيzzات اسzzت، يzzك قتzzل خzzاص

است كه از آن تعبير به »قصاص« مىگردد.

. آيه مراد خويش را به صورت جامعتر و كاملتر بيان نمzzوده اسzzت; زيzzرا قصzzاص3 هم قتل را شzامل مىشzود و هم جzرح و قطzع عضzzو را; در حzالى كzه در مثzل تنهzا

مساله قتل عنوان گرديدهاست.

. در مثل، كلمه »القتل« تكرار شده و عدم تكzzرار -حzzتى اگzzر وجzzود آن مخzzل بzzه4فصاحت نيز نباشد- از تكرار بهتر است.

. آيه دربرگيرنده صنعت بديعى است، چراكzzه يكى از دو چzzيز متضzzاد، يعzzنى فنzzا و5 مرگ را، ظرف ضد ديگر قرار داده و با آوردن كلمه »فى« بر سر »قصاص« آن را

منبع و سرچشمه حيات دانسته است.

. فصzzاحت كلمzzات آنگzzاه آشzzكار مىشzzود كzzه در كلمzzه، تzzوالى حركzzات وجzzود6 داشتهباشد. در اين صورت زبان در حال نطق بهخوبى به حzzركت درمىآيzzد; بzzرخالف جايى كه در كلمه بعد از هر حzzركت، سzzكونى وجzzود داشzzته باشzzد و اين اختالف در

مقايسه آيه با مثل به خوبى پيداست.

. جمله »القتل انفى للقتل« در ظzzاهر كالمى متنzzاقض اسzzت; زيzzرا چzzيزى، نzzافى7نفس خويش نمىتواند باشد.

. آيه از تعبير به قتل كه لفظى خشن بوده و بوى مzzرگ مىدهzzد خzzالى اسzzت و در8عوض همان معنا را با جاذبهاى كه در لفظ »حيوة« نهفته است، بيان مىكند.

. بيان آيه مبتنى بر اثبات و بيان مثل مبتzzنى بzzر نفى اسzzت، و پرواضzzح اسzzت كzzه9اثبات بر نفى برترى دارد.

. لفظ قصاص به امر ديگرى نيز كzzه »مسzzاوات« باشzzد، اشzzاره دارد و درواقzzع،10قصاص خبر از عدالت مىدهد; در حالى كه اين معنا از مطلق قتل، فهميده نمىشود.

در پايzzان اين قسzzمت دو نمونzzه از اظهzzارات دانشzzمندان را دربzzاره قzzرآن يzzادآورمىشويم:

»جانديون پورت« مؤلف كتاب عذر تقصير به پيشگاه محمد و قرآن مىنويسد:

همه اين معنا را قبول دارند كzzه قzzرآن بzzا بليغترين و فصzzيحترين لسzzان و بzzه لهجzzه قzzzريش، كzzzه نجيبترين و مؤدبترين عربهzzzا هسzzzتند، نzzzازل شzzzده... و مملzzzو از

(12درخشندهترين اشكال و محكمترين تشبيهات است.... )

بخشى از اعجاز ادبى قرآن كريم در اسلوب خاص و ويژه آن نهفته است. قzzرآن از نظر سبك كالمى، شيوهاى بديع را، كه هرگز سابقه نداشته، به وجzzود آورده اسzzت;

قرآن نه نظم است و نه نثر.

در قرآن سجع فراوان هست كه احتراما و براى آنكه به سجع كاهنان و شعر تشzzبيه نشود، به آن فاصله مىگويند و مراد از آن، كلمات مشابه پايانى هر آيه است. قzzرآن با شعر عربى هم، كه سابقه درخشانى دارد، شباهت نzدارد. قzرآن قzول كسzانى را كه مىگويند قرآن شعر و پيامبر)ص( شاعر است بzzه شzzدت نفى مىكنzzد و مىفرمايzzد

( اما در قرآن جوهر شzzعرى13كه: »به او شعر نياموختهايم و سزاوار او نيست«. ) بسيار است; يعنى بيان ظريف و مجازى و انzzواع اسzzتعارهها و تمzzثيالت و تشzzبيهات هنرى. همچنين آيات موزون يا »موزون افتzzاده« قzzرآن نzzيز از يكصzzد فقzzره بيشzzتر است. با وجود اين و با آنكzzه نفzzوذ قzzرآن در شzzعر و ادب عzzربى و فارسzzى، بسzzيار عظيم است; ولى قرآن شعر نيست و بايد گفت كه قرآن »نوعى منحصر بzzه فzzرد« و تافتهاى است جدا بافته. ارزش موسzzيقايى كلمzات و جمالت قzرآن نzيز از ديربzاز مzzورد توجzzه محققzzان بودهاسzzت. قابليتخوشzzخوانى قzzرآن و تغzzنى و همخzzوانى آن

(14كمنظير يا بىنظير است. )

اين سبك )ساختار( جديدى كzzه قzzرآن ارائzzه داده و در فرهنzzگ ادبى عzzرب، تحzzولى غريب ايجاد نموده كامال بىسابقه است و آيندگان را به عجز و تzzاب انداختzzه، جاذبzzه دارد، كشش دارد، افسون مىكند، به وجد مىآورد، لذتبخش است، آرامش مىدهد، بzzا فطرت دمساز، با طبيعت همساز، با وجدان سروكار داشته و با هستى سر و سرى

(15دارد. )

. آموزهها و معارف عالى )اعجاز معانى(3

زيبايى قzzرآن فقzzط در الفzzاظ و عبzzارات و فصzzاحت و بالغت آن نيسzzت. اين كتzzاب مقدس برخوردار از يك زيبايى برتر و ارزش واالتر، يعنى مفاهيم و معzzانى عميzzق و دقيق است. قرآن سالتخويش را هدايت بشzzر شناساندهاسzzت، و كتzzابى اسzzت كzzه

(16پيامبر، با آن، مردم را از ظلمتها به نور رهنمون مىگردد. )

قرآن به عنوان قانون اساسzzى اسzzالم دربرگيرنzzده مجموعهاى از اصzzول و ضzzوابط هماهنگ با فطرت انسانى اسzzت كzه همzzواره بzzر تzzارك انديشzهها چzون خورشzzيدى

مىدرخشد و عزت و عظمت را در گرو آشنايى و عمل به قوانين خود مىداند.

قرآن در اين بخش بدون شك اعجاز است. در زمانى كه انحطzzاط در اخالق و آداب و رسوم اجتماعى به اوج خود رسيده بود و غارت و چپاول، امتياز بهحساب مىآمد و دختران زنده به گور مىشدند و خيانت و فساد و فحشا و بىعدالتى فراگzzير شzzدهبود، قرآن، كه پرچمدار مترقىترين قوانين و مطرحكننده ارزشها و فضايل انسانى اسzzت ظهور مىكند و به مردم صداقت، امانت، اخوت، وحدت و انسانيت را يادآور مىشود; آنان را از جهل به سوى علم، از تzzاريكى بzzه سzzوى نzzور و روشzzنايى و از رذايzzل بzzه سوى فضايل سوق مىدهد. در سايه همين تعليمzzات و قzzوانين حيzzاتبخش اسzzت كzzه اسالم شرق تا غرب عالم را فرا مىگيرد و پرچم تمدن شzzكوهمند اسzzالمى در همzzه اقطzzار بzzه اهzzتزاز درمىآيzzد. نمونههzzايى از اين اصzzول و قzzوانين را در قzzرآن يzzادآور

مىشويم:

الف( اصل عدالت و امانت

ان اللzzه يzzامركم ان تzzؤدوا االمانzzات الى اهلهzzا واذا حكمتم بين النzzاس ان تحكمzzوا(17بالعدل. )

ب( اصل كلى امر به نيكىها و نهى از زشتىها

ان الله يامر بالعدل واالحسان وايتاء ذى القربى وينهى عن الفحشاء والمنكر والبغى(18يعظكم لعلكم تذكرون. )

ج( اصل مقابله به مثل در برابر متجاوزان

(19فمن اعتدى عليكم فاعتدوا عليه بمثل ما اعتدى عليكم. )

د( اصل مساوات و برابرى مzzردم و تعzzيين معيzzار امتيzzاز، در ارزشهايى چzzون تقzzوا،علم و جهاد در راهخدا

انا خلقناكم من ذكر وانثى وجعلناكم شzzعوبا وقبائzzل لتعzzارفوا ان اكzzرمكم عنzzد اللzzه(20اتقاكم. )

(21)

(22)

ه( اصل نفى هرگونه استبداد

(23...ويضع عنهم اصرهم واالغالل التى كانت عليهم. )

و( اصل عدم سلطه كافران بر مؤمنان

(24ولن يجعل الله للكافرين على المؤمنين سبيال. )

ز( اصل شدت در برابر كافران و رحمت در برابر مؤمنان

(25محمد رسول الله والذين معه اشداء على الكفار رحماء بينهم. )

ح( اصل صلح و اخوت

(26انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بين اخويكم. )

ط( اصل توصيه به وحدت

(27واعتصموا بحبل الله جميعا والتفرقوا.... )

ى( اصل بهرهبردارى از نعمتهاى الهى

(28قل من حرم زينة الله التى اخرج لعباده والطيبات من الرزق. )

ك( اصل وفاى به عقود

(29يا ايها الذين آمنوا اوفوا بالعقود. )

ل( اصل الحرج

(30وما جعل عليكم فى الدين من حرج. )

م( اصل تكليف به قدر طاعت

(31ال يكلف الله نفسا اال وسعها. )

ن( اصل پذيرش اختيارى دين

(32ال اكراه فى الدين. )

اصولى را كه اشاره نموديم تنها گوشzzهاى از معzzارف قzzرآن اسzzت. قzzرآن سراسzzر شzzفا، نzzور، رحمت، هzzدايت و حقzzانيت اسzzت. جzzاودانگى آن بzzه گونهاى اسzzت كzzه گذشzzتزمان تzzاثيرى در طzzراوت و حالوت آن نzzدارد. همzzه اين اصzzول مzzترقى را در بzzدترين دوره انحطzzاط اخالقى و در دوران رواج وحشzzيگرى مطzzرح و در بخشهاى مختلف زندگى از قبيل امور اقتصادى، مالى، اجتمzاعى و سياسzى، امzور نظzامى و دفzzاعى، امzzور حقzzوقى، ثروتهzzاى عمzzومى، معzzامالت، ازدواج، طالق، ارث و ... در

عالىترين شكل تبيين نمودهاست.

معارف دينى در قرآن در اين مجموعه از اصول و مقررات خالصzzه نمىگردنzzد، بلكzzه در بخش اعتقادى و اثبات وحzzدانيت، نبzzوت، امzzامت و قيzzامت و خالصzzه از مبzzدا تzzا معاد، آنچه را قرآن مطرح نموده، مطابق با عقل سليم و برهان قويم اسzzت. آيzzات مربوط به خداپرستى و توحيzد، آيzات معرفىكننzده پيzzامبران و رسzوالن الهى، آيzات مربوط به قيامت و معاد، آنگاه كه با مطالب دو كتاب تحريف شده تورات و انجيzzل

(33مقايسه مىگردند، نزاهت و قداست قرآن را بيش از پيش جلوهگر مىكنند. )

اكنون برخى از آيات مربوط به خداشناسى در قرآن را مرور مىكنيم:

آنگونه كه سزاوار اوست، قرآن خداوند را از هر گونzzه عيب و نقص مzzبرا دانسzzته واو را توصيف نموده است.

(34و قالوا اتخذ الله ولدا سبحانه بل له ما فى السموات واالرض كل له قانتون. )

(35)

(36)

هو الله الذى ال اله اال هو عالم الغيب والشهادة هو الرحمن الرحيم × هواللzzه الzzذى ال اله اال هو الملك القدوس السالم المؤمن المهيمن العزيز الجبzzار المتكzzبر سzzبحان الله عما يشركون × هو الله الخالق البارئ المصور له االسماء الحسنى يسبح له ما

(37فى السموات واالرض وهو العزيز الحكيم. )

آيا اينگونه معرفى خداوند در زمانى كzzه مzzردم گرفتzzار عقايzzد موهzzوم و خzzرافى در پرستش خدايان خويش بودهاند، مىتواند از انديشه فردى از ميان همين قوم نشzzات

گرفته باشد؟

آيا اين مجموعه عظيم از اصول و قواعد و مقررات مترقى در كنzzار معzzارف بلنzzد و پرمحتواى اعتقادى و اخالقى - تربيتى، مىتوانند به چيزى جز معجزهبzzودن اين كتzzاب شهادت دهند؟ مقررات و معارفى كه با فطرت و سنن خلقت هماهنگى داشته و به همين جهت بقا و دوام آنها تضمين گشته است; هzzر دو بخش جسzzم و روح انسzzانها را در نظر گرفته و با تكيه بر ارزشهاى اخالقى و معنzzوى در ضzzمن بهرهمنzzد كzzردن انسان از مzzواهب مzzادى و طzzبيعى، او را در مسzzيرى متعzzادل و مzzوزون قzzرار داده است. هم رهبانيت را نكوهيده و هم شان انسان را فراتzzر از وابسzzتگى بzzه ماديzzات دانسته است و در يك كالم قرآنكريم در دو بعد علمى و عملى، يعنى تعليم معzzارف و حقايق هستى و تشريع قzzوانين و مقzzررات زنzzدگى، آنچzzه را بشzzر نيازمنzzد بzzه آن

بوده، در اختيار او گذارده است.

. هماهنگى و عدم وجود اختالف4

يكى از ابعاد اعجاز قرآن، كه قرآن نzzيز بzzه آن اشzzاره و تحzzدى نمzzوده اسzzت، عzدم سzzال تzzدريجا در23وجود اختالف در قرآن است. همه مىدانيم كه اين كتاب در طى

مكه و مدينه، در شب و روز، در جنگ و صلح به هنگام پيروزى و شكست، در مواقع شدت و راحتى، و خالصه در حاالت مختلف نازل شده است. از سوى ديگر در مورد همzzه امzzور، داد سzzخن داده اسzzت. در قzzرآن از حكم و مواعzzظ گرفتzzه تzzا مسzzائل اقتصzzادى، اجتمzzاعى، سياسzzى، اخالقى، اعتقzzادى و هzzنرى مطzzرح شzzده اسzzت. احتجاجها و استداللهاى عقلى، به اضافه امثله و قصص نيز در آن فراوان بzzه چشzzم مىخورد. مسائل مربوط به دنيا و امور مرتبط با آخرت و قيzzامت بzzه گونهاى بسzzيار پنzzدآموز و سzzازنده ذكzzر گرديzzده، و در عين حzzال ميzzان اين همzzه مبzzاحث متنzzوع و مختلف هيچگونه اعوجاج و اختالفى مشاهده نمىشzzود; بلكzzه همسzzويى و يكنواخzzتى شگفتى در مجموعه اين كتاب آسمانى نمايان است. حتى داستانهايى از پيzامبران و يا امتهاى پيشين كه احيانا در قzzرآن تكzzرار شzzده، در هرجzzا از مzzزيت و خصوصzzيتى برخوردارند; بدون اينكه در جوهر و اصل معنا خللى وارد آيzzد. حzzال اگzzر اين كتzzاب، ساخته دست بشرى بود، موارد متعzددى از اختالف و عzدم همzاهنگى و تضzاد -آنهم در مدت نزولى نزديك به ربع قرن- در آن به چشم مىخورد; چراكه انسان در دنيzzاى مادى همواره از نقص به سوى كمال در حركت است. حzتى نويسzندهاى كzه كتzابى مىنويسد، در يك فاصله زمانى كوتاه، اصالحاتى در اثر خويش بzzه وجzzود مىآورد و يzzا مطالبى متفاوت با مطالب قبلى خويش را در اثر بعدى خود جاى مىدهzzد. بzzه همين

جهت است كه قرآن تحدى خود را به اين صورت بيان مىكند:

(38افال يتدبرون القرآن ولو كان من عند غير الله لوجدوا فيه اختالفا كثيرا; )

آيzzا در معzzانى قzzرآن نمىانديشzzند؟ اگzzر از جzzانب غيرخzzدا بzzود قطعzzا در آن اختالفبسيارى مىيافتند.

بنابراين، فقدان اختالف در كتابى با محتوايى اينچنين، آنهم با تنظيمى تzzدريجى و در شرايط مختلف نزول، از سوى فzzردى درس ناخوانzzده و تعليمنديzzده، خzzود اعجzzازى

آشكار و غيرقابل انكار است.

. خبرهاى غيبى5

قرآنكريم، هم از زندگى اقzzوام و پيzzامبران گذشzzته پzzرده برداشzzته و هم نسzzبت بzzه آينده خبرهايى را از پيش گفتهاست. در هر دو زمينه، خبرهzzاى داده شzzده خبرهzzايى

غيبى بودهاند. تحدى به اخبار غيبى در چندين آيه مطرح گرديده است:

(39تلك من انباء الغيب نوحيها اليك ما كنت تعلمها انت والقومك من قبل هzzذا...; ) اين از خبرهاى غيب است كzzه آن را بzzه تzzو وحى مىكzzنيم، پيش از اين نzzه تzzو آن را

مىدانستى و نه قوم تو.

(40اين يادآورى در داستان حضرت مريم و حضرت يوسzzف)ع( نzzيز آمzzده اسzzت. ) بنابراين بخش عظيمى از قرآن كريم كzه سرگذشzzت پيشzينيان و داسzzتان پيzzامبران الهى را بيzان نمzوده اسzت -در حzالى كzه خzود پيzامبر هيچ اطالعى از آنهzا نداشzzتهاسzzzzzzت- در حzzzzzzوزه اعجzzzzzzاز غيzzzzzzبى قzzzzzzرآن كzzzzzzريم قzzzzzzرار مىگيرنzzzzzzد.

اعجاز در مورد خبرهzاى غيzzبى مربzzوط بzzه آينzzده بيشzzتر قابzzل توجzه اسzzت; بهويژه هنگامى كه همه آنچه خبر داده شده، عينا به وقوع پيوسzzت. بzzه چنzzد نمونzzه اشzzاره

مىكنيم:

الف( خبر پيروزى روميان بر ايرانيان

(41غلبت الروم × فى ادنى االرض وهم من بعد غلبهم سيغلبون فى بضع سzzنين; ) روميان شكستخوردند. در نزديكترين سرزمين. ولى بعzzد از شكستشzzان، در ظzzرف

چند سالى، به زودى پيروز خواهند گرديد.

همانگونه كه قرآن خبر داده بود، ارتش روم در فاصzzله كمzzتر از ده سzzال بzzر ايzzرانغلبه يافت و پيروز شد.

ب( خبر پيروزى مسلمانان در جنگ بدر

( آيه خبر از گفتzzار42ام يقولون نحن جميع منتصر × سيهزم الجمع ويولون الدبر; ) ابوجهل در جنگ بدر مىدهد كzzه مىگفت: »نحن ننتصzzر اليzzوم من محمzzد واصzzحابه.«

درحالى كه خداوند مسلمين را طبق همين وعده پيروز نمود.

در آيه هفتم سوره بدر نيز خدا به مسلمانان وعده پيروزى مىدهد; در حالى كه عzzدد آنان در حدود يكسوم مشركان، و تجهيزات آنان به مراتب كمتر از كفار است و اين

وعده محقق مىگردد.

ج( وعده بازگشت پيروزمندانه به مكه

( همان كسى كه اين قرآن را بzzر43ان الذى فرض عليك القرآن لرادك الى معاد; )تو فرضكرد، يقينا تو را به سوى وعدهگاه باز مىگرداند.

اكثر مفسران بر اين عقيدهاند كه مراد از »معاد« مكه است كه پيامبر پيروزمندانzzهوارد آنجا مىگردد.

د( وعده حفاظت از قرآن

( در بخش تحريفناپذيرى روشن گرديد كه44انا نحن نزلنا الذكر وانا له لحافظون. ) بzzرخالف كتب آسzzمانى گذشzzته، قzzرآن بىهيچ افzzزايش و نقصzzانى از گزنzzد حzzوادث

مصون مانده است.

ه( پيروزى دين اسالم بر ديگر اديان

هzzو الzzذى ارسzzل رسzzوله بالهzzدى ودين الحzzق ليظهzzره على الzzدين كلzzه ولzzوكره ( او كسى است كه پيامبرش را با هدايت و دين درست، فرستاد تا45المشركون; )

آن را بر هرچه دين است پيروز گرداند; هرچند مشركان خوش نداشتهباشند.

اين آيه سه بار در قرآن تكرار گرديده است و اعجاز غيبى آن امzzروز، از هzzر زمzzان ديگر بيشتر قابل درك است. اسالم به اعتراف دوست و دشzمن بzه عنzوان برتzرين مكتب، زندهترين دين و الهام بخشترين آيين به ميدان آمzzده و بzzه سzzرعت در حzzال

گسترش و نفوذ به دنياهاى جديد است.

. طرح مسائل دقيق علمى6

قرآن در زمينه طرح مباحث علمى در مواردى بzzه صzzراحت و در پارهاى از مzzوارد - كه براى بشر آن زمان قابل درك و هضم نبوده، بلكه احيانا مخالف با اصول مسzzلم

پذيرفته شده در بين آنان تلقى مىشد- تلويحا سخن گفته است.

(46به عنوان نمونه: وارسلنا الرياح لواقح. )

امروز علم ثابت نموده است كه باردارشدن درختان و گياهان، نيzzاز بzzه لقzzاح دارد و اين مهم در مواردى با بادها صورت مىگzzيرد; آنگونzzه كzzه در درختzzانى مثzzل زردآلzzو،

صنوبر، انار و در بوتههاى حبوبات و غير آنها ديده مىشود.

خداوند در آيهاى ديگر تصريح مىنمايد كه وجود جنس مخالف تنها مختص به حيوانات نيست; بلكه در همzzه انzzواع گياهzzان نzzيز وجzzود دارد: ومن كzzل الثمzzرات جعzzل فيهzzا

( سبحان الذى خلzق االزواج كلهzا ممzzا تنبت االرض ومن انفسzهم47زوجين اثنين. )(48ومما اليعلمون. )

مساله حركت و گردش زمين نيز بzzه صzzورت خاصzzى مطzzرح گرديzzده اسzzت: الzzذى ( زمين، به صورت مهد و گهzzواره بzzراى موجzzودات روى49جعل لكم االرض مهدا. )

آن قرار داده شدهاست و اين خود ناشى از حركت وضzzعى و انتقzzالى زمين اسzzت. همانگونه كه حركت گهواره مايه آرامش و رشد طفل و كودك است، حzzركت زمين نيز در جهت رشد و شكوفايى انسان است. البته بيان كنايى و سربسته اين حقيقت در قرآن، بدان جهت است كه در زمان نزول قرآن، مzردم اعتقzاد بzه سzكون زمين داشتند و آن را از بديهياتى مىدانستند كه قابل تشكيك نبوده و نخواهzzد بzzود. مسzzاله

بيضوى و كروى بودن زمين نيز از بعضى از آيات استفاده مىگردد:

(51( رب المشرقين ورب المغربين. )50فال اقسم برب المشارق والمغارب. )

اگر زمين، مسطح بzzود، ناچzار، يzzك مشzzرق و مغzzرب بيش نداشzzت. تنهzا بzzا فzzرض كروىبودن آن است كه در اثر جابهجايى حzzالت نسzzبت بzzه خورشzzيد، مىتzzوان در يzzك

زمان براى زمين، مشارق و مغارب متعدد را تصور كرد.

. آفرينشهاى هنرى7

يكى ديگzzر از رازهzzاى جاذبzzه قzzرآن كzzه پzzرده از اعجzzازى ديگzzر برمىدارد، جنبzzه خيالانگيزى و صzzحنهپردازى و بzzه تصzzوير كشzzيدن معzzانى گونzzاگون اسzzت. اين هzzنر

قرآنى، چه در بيان صحنههاى طبيعت و چه در تبيين ارزشها و ضد ارزشها، پاكىهzzا و ناپاكىها و چه در قصهها و داستانسzzرايىها و چzzه در طzzرح مثلهzzا و چzzه در بzzه تصzzوير كشيدن مراحلى از معاد و قيامت و حساب و كتاب، چنان كارآمد و مؤثر بوده است كه بعضى از آن به سحر و افسون قرآن ياد مىكنند. آنچه را قرآن از قول بzzرخى از

كفار نقل مىكند، به اين حقيقت رهنمون است:

(52وقال الذين كفروا ال تسمعوا لهذا القرآن والغوا فيه لعلكم تغلبون; )

به اين قرآن گوش ندهيد و سخن لغو در آن اندازيد; شايد شما پيروز شويد.

اين گفتار آنان از آنجا ناشى مىگردد كه تنها يكبار گzzوش فzzرا دادن بzzه آيzzات قzzرآن، براى تسليم منكران، كافى بوده است. البتzzه روشzzن اسzzت كzzه درك صzzحيح از اين همه لطافتها و ظرافتهاى هنرى قرآن، تنها هنگامى ميسر خواهد بzzود كzzه انسzzان بzzا ادبيات عرب و فنون معانى و بيان، آشنايى داشته از نمايش و هنر و زيبايى و شzzعر نيز آگاه باشد. آنگاه مىتواند با تدبر در آيات قرآنى و توجه به آن از زاويه هنرى، اوج

زيبايى و هنرمندى را در قرآن بيابد.

ناگفته پيداست كه اين بخش از وجوه اعجاز قرآن تاكنون مورد غفلت دانشمندان و محققان علوم قرآنى واقع شده جز افرادى معدود در عصر مzzا، بzzه اين مهم اقzzدام ننمودهاند. ما در اين مختصر نمونههايى از صحنهپردازىها و داستانهاى قرآن كريم را

(54( كه با عنوان آفرينش هنرى در قzzرآن )53از كتاب التصوير الفنى فى القرآن ) ترجمه شدهاست، ذكر مىكنيم. به اين اميzzد كzzه بzzا توجzzه بيشzzتر دوسzzتداران قzzرآن كريم در اين زمينه و غور در محتواى آيات، اعجاز هنرى قzzرآن بيش از پيش آشzzكار

گردد.

سيد قطب در بحث تصوير هنرى مىگويد:

قرآن در هر كجا كه بخواهد بيان غرضى يا تعبzzير از معنzzاى مجzzردى كنzzد، يzzا حzzالتى نفسانى يا صفتى معنوى يا نمونهاى انسانى يا حادثه يا ماجرا يا منظرهاى از مناظر قيامتيا حالتى از حاالت نعيم يا عذاب اليم را وصفكند، يzzا در مقzzام احتجzzاج و جzzدل مثلى زند، يا به طور مطلق، جدلى را عنوان كند، در همه جا تكيه بر واقع محسوس يا مخيzzل مىنمايzzد. منظzzور مzzا نzzيز از گفتن اين مطلب كzzه تصzzوير ابzzزار مناسzzب و مخصوص اسلوب قرآنى است، همين است; يعzzنى صzzرف آرايش و تzzزيين اسzzلوب نيست و به نحو تصادف نيز نيامده است، بلكه يك قانون كلى و عام و شامل اسzzت

(55كه ما مىتوانيم از آن به قاعده تصوير تعبير كنيم. )

( آوردند، مانند داستان كسى است كه به حيوانى كzzه جzzز56و مثل آنهايى كه كفر ) ( كرنzzد و57صدايى و ندايى نمىشنود، بانگ مىزند. صم، بكم، عمى فهم اليعقلون; )

اللند و كورند و در نمىيابند.

اين تصوير نغز، جماعتى را در نظر ما مجسم مىكند كه دست انابت به اميد اجzzابت پيش چيزهايى دراز كردهاند كه كمzzال بىبصzzرى و نهzzايت كzzرى و گنگى خzzود آنهzzا را مىرساند; هم دعوت پوچ است و هم اجابت محال، او خود گم است، كzzه را رهzzبرى

(58كند؟ )

( درآويزيد و پراكنده مشzويد و نعمتخzدا را بzر خzود يzاد59همگان به ريسمان خدا ) كنيد; آنگاه كه دشمنان يكديگر بوديد، پس دلهاى شما را به هم پيوند داد تا از بركت لطفش بzzرادران هم شzzديد و بzzر كنzzار حفرهاى از آتش بوديzzد و شzzما را از )خطzzر افتادن در( آن رهانيد. در تعبzzير كنتم على شzzفا حفzzرة من النzzار دقت كنيzzد! چگونzzه حالت آنها را رقم مىزند كه بر لب پرتگzzاه در شzzرف سzzقوط بودنzzد. اگzzر نگzzارگرى قادر بود، با الوان سحرآميز و كلك چيره خود اين منظzzره را در قzzالب خzzط و رنzzگ درآورد، شاهكارى از نقاشى به شمار مىرفت. ولى قرآن تنهzzا بzzا تعzzدادى كلمzzه اين فكر را در ما القا مىكند. دقيقه ديگرى كه در اين تعبير نهفته: هنگامى كه آنها را بzzر لبه پرتگاه آتش براى شما مجسم مىكند، به ناگاه فاصلهاى ميان آنهzzا در آن زنzzدگى كفرآميز با حيات سرمد جديد قرار مىدهد و فضل خود را بر آنان آشكار مىگردانzzد و نقش اكسير ايمان را در اين قلب ماهيت، عيان مىنمايد; زيرا از عالم كفر تzzا يقين،

(60يك نفس است. )

اينك به مناظر رستاخيز و تصاوير نعيم و جحيم نظرى بيندازيم كه از ديzzدگاه هzzنرى بهرهاى هر چه تمام دارند: يا ايها الناس اتقوا ربكم ان زلزلzzة السzzاعة شzzىء عظيم × يوم ترونها تذهل كل مرضzzعة عمzzا ارضzzعت وتضzzع كzzل ذات حمzzل حملهzzا وتzzرى

( اى مzzردم، از61النzzاس سzzكارى ومzzا هم بسzzكارى ولكن عzzذاب اللzzه شzzديد; ) پروردگار خود بترسيد، چرا كه زلزله آن ساعت امرى هولناك است. روزى كه آن را ببينيد هر مادر شيردهى، آنكه را شير دهد فروگذارد و هر آبستنى، وضع حمل نمايzzد و مردم را مست پندارى در حالى كه مست نيسzzتند، ليكن اين عzzذاب خداسzzت كzzه

شديد است.

هول و هراس فوق، قابل اندازهگيرى نيست و عظمت چنين روز هولنzzاكى را فقzzط قرآن مىتواند با افسون كلمات و تركيب و تلفيق خاص خود القzzا نمايzzد. هzzر ترجمzzه كلمه به كلمهاى نيز، چون خالى از موسzيقى ويzژه كتzاب خداسzت، اثzر اعجzازآميز متن آيات را ندارد. آنچه بيشتر جلب نظر مىكند، تصاوير سzzهگانه مzzادران شzzيرده و زنان آبستنى است كه از بيم، بچه مىاندازند و حzzالت مسzzتگونه مzzردم اسzzت كzzه از

(62ترس عذاب، مست به نظر مىآيند. )

آيات پايانى سوره دخان جايگاه نهايى دوزخيان و بهشتيان را چنان به تصوير مىكشد كzzه انسzzان گzzويى خzzود را لحظهاى در محاصzzره مzzاموران الهى و زبانههzzاى آتش احساس مىنمايد و در لحظهاى ديگر خود را همدوش با پارسايان در كنار بوستانها و چشمهسارها مىيابد. ما در انتهاى بحث اعجاز قرآن و به جهتحسzzن ختzzام آن، سzzرى

به جايگاه متقين و پارسايان مىزنيم و با آيات قرآن به آن ديار سفر مىكنيم.

ان المتقين فى مقام امين × فى جنات وعيzzون × يلبسzzون من سzzندس و اسzzتبرق متقابلين × كذلك وزوجناهم بحور عين × يدعون فيها بكل فاكهة آمنين × اليذوقون

(63فيها الموت اال الموتة االولى و وقاهم عذاب الجحيم; )

تقوا طلبان در جايگاهى آسzودهاند. در ميzzان بوسzتانها و چشمهسzارها. لباسهايى از حرير نازك و ستبر پوشيده در مقابل يكديگر مىنشينند. آرى چنين خواهzzد بzzود. آنzzان

را بzzا حوريzzان درشتچشzzم تzzزويج مىكzzنيم. هzzر نzzوع ميوهاى را طلب نماينzzد در اختيارشان مىگذاريم. در آنجا جز مرگ نخستين، ديگر مرگى نخواهند چشيد و خداى

بزرگ آنان را از عذاب دوزخ نگاه خواهد داشت.

بيان ويژگىهاى هzzنرى داسzzتانها در قzzرآن مجيzzد و نzzيز آهنzzگ خzzاص و دلنzzواز قzzرآن، بهويژه در سورههاى كوتاه كه فواصل در آن به هم نزديكند و توجه به فضاى خzzاص هر سوره و هر آيzzه و وجzzود موسzzيقى خzzاص هماهنzzگ بzzا متن آيzzات، خzzود نيzzاز بzzه نوشتارى مستقل دارد. امروزه در بعضى از كشورها همچzzون مصzzر، قاريzzان قzzرآن قبzzل از ورود بzzه قzzراءت قzzرآن در دورههzzايى از يzzادگيرى فنzzون موسzzيقى حاضzzر

مىشوند، تا سورهها و آيات قرآن را با آهنگ متناسب با آن قراءت نمايند.

. اعجاز عددى8

برخى از قرآنپژوهان معاصر، بعد ديگرى از اعجاز قرآن را مطرح نمودهاند. اين بعد اختصاص به نظم اعجازگونه رياضى قرآن دارد. سه تن از كسانى كه در اين زمينzzه گام نهادهاند; عبارتند از دكتر رشzzاد خليفzzه، عبzzدالرزاق نوفzzل و ابzzوزهراء النجzzدى. كتzzاب عبzzدالرزاق نوفzzل، اعجzzاز عzzددى در قzzرآن كzzريم نzzام دارد. نzzام كتzzاب دكzzتر ابوزهراء النجzzدى، كzzه شzzيعه اسzzت، من االعجzzاز البالغى والعzzددى للقzzرآن الكzzريم

است.


. اعجاز قرآن اختصاصى به فصاحت و بالغت آن نداشته در ابعاد گونzzاگون مطzzرح1است. در برخى از اين موارد قرآن، تحدى خاصى نموده است.

. بعضى از ابعاد اعجاز قرآن در اين زمينهها قابل بررسى است: شخصيت پيzzامبر،2 فصاحت و بالغت )اعجاز بيانى(، تعاليم و معارف عالى )اعجاز معانى(، همzzاهنگى و

عدم وجود اختالف، خبرهاى غيبى، طرح مسzzائل دقيzzق علمى، آفرينشهاى هzzنرى واعجاز عددى.

. عرضه قرآن، كه سرشار از معارف و حكمتهاست، از سوى پيامبرى كه در عمzzر3 چهلساله خود هيچ درسى نياموخته است، معجزهاى است كه خداونzzد بzzه آن تحzzدى

نمودهاست.

. مشهورترين بعد اعجاز قرآن، فصاحت و بالغت آن است. اين ويژگى بzzه همzzراه4 ساختار و اسلوب ويژهاى كه نه نثر است و نه نظم، مخاطبzzان قzzرآن را بzzه حzzيرت انداخته است. برخى از نويسzzندگان بzzراى آيzzه ولكم فى القصzzاص حيzzوة در مقابzzل

»القتل انفى للقتل«، كه مثل مشهور عرب بودهاست، بيست امتياز برشمردهاند.

. معzzارف اعتقzzادى و ديzzنى مطzzرح شzzده در قzzرآن در بخشهاى خداشناسzzى،5 پيامبرشناسى، معادشناسى و ديگر تعليمات تربيتى و اخالقى و نيز اصول، قوانين و مقررات گونzzاگون در زمينههzzاى مختلzzف اقتصzzادى، سياسzzى، اجتمzzاعى، فzzرهنگى، نظzzامى و حقzzوقى در نهzzايت اتقzzان و اسzzتحكام صzzورتگرفته و نzzابترين معzzارف و

انديشهها را در اختيار بشر قرار داده است.

. با آنكه قzzرآن تzzدريجى نzzازل شzzده اسzzت; يعzzنى نzzزول آن در زمانهzzاى مختلzzف،6 سzzال انجzzام پذيرفتzzه و23مكانهzzاى مختلzzف، حzzاالت و شzzرايط متفzzاوت در طى

موضوعات متنzzوع و متعzzددى را نzzيز در بzzر گرفتzzه اسzzت، هيچگونzzه اختالف و عzzدم هماهنگى در آياتش مشاهده نمىگردد. خداوند به اين بعد از اعجاز، يعنى عدم وجzzود

اختالف در قرآن تحدى نموده است.

. خبرهاى غيبى در قرآن چه نسبت به گذشته و چه نسبت بzzه آينzzده كzzه بzzه وقzzوع7پيوسته است، بعد ديگرى از اعجاز قرآن است.

. طرح مسzzائل دقيzzق علمى از قبيzzل تلقيح گياهzzان توسzzط بادهzzا، گzzردش زمين،8كروىبودن زمين و جز اينها نمونه ديگرى از اعجاز قرآن است.

. آفرينشهاى هنرى در قرآن در داستانها و تصويرگرى صzzحنههاى قيzzامت و... يكى9ديگر از جنبههاى اعجاز قرآن است.

. برخى از قرآنپژوهان معاصzzر اخzيرا بzzه بعzد ديگzzرى از اعجzzاز دسzzتيافتهاند كzه10 اعجاز عددى قرآن نzzام گرفتzzه اسzzت و بzzه نظم شzzگفت رياضzzى در قzzرآن مربzzوط

مىگردد.

پرسش

. اعجاز را در لغت و اصطالح تعريف نماييد.1

. حكمت تنوع معجزات پيامبران چه بوده است؟2

. ويژگى قرآن نسبت به ساير معجزات پيامبران چيست؟3

. با توجه بzzه تzzرتيب نzzزول آيzzات تحzzدى، نظريzzه سzzير نzzزولى صzzحيح اسzzتيا سzzير4صعودى؟ توضيح دهيد.

. با دقت در آيات تحدى، چه نكاتى را مىتوان دريافت؟5

. نظريه صرفه چيست؟6

. شخصيت پيامبر از چه جهت بر اعجاز قرآن داللت دارد؟7

. اعجاز بيانى قرآن را با بررسى آيه قصاص تبيين نماييد.8

. اعجاز قرآن را در بعد تشريع قوانين و تبيين معارف اعتقادى به اختصzzار توضzzيح9دهيد.

. آيه شريفه: افال يتدبرون القرآن ولو كان من عند غير الله لوجzzدوا فيzzه اختالفzzا10كثيرا چه نوع اعجازى را بيان مىنمايد؟

. دو مورد از اخبار غيبى قرآن را ذكر نموده، توضيح دهيد.11

. اعجاز هنرى قرآن يعنىچه؟ و در چه زمينههايى صورت گرفته است؟12

پژوهش

. در مورد سير نزولى يا غيرنزولى آيات تحدى، تحقيقى ارائه نماييد.1

. نمونههايى ديگر از معارضه با تحدى قرآن را ذكركنيد )حداقل سه نمونه(.2

. بعضى ادعاى وجود اختالف در آيات نمودهاند، اين ادعاها را بررسى كنيد.3

. چه مسائل علمى ديگرى در قرآن مطرح شدهاست؟4

. سه نمونه از اعجاز عددى قرآن را نام ببريد.5

پىنوشتها

. منظور از تحدى در اين فصل، تحدى به صورت خاص است.1


.16( آيه 10. يونس )3


.103( آيه 16. نحل)5

.2( آيه 62. ...و يعلمهم الكتاب والحكمة. جمعه)6

سوره اسzzراء اختصاصzzى88. همان گونه كه قبال گفتيم بعضىاز اين آيات مثل آيه 7به فصاحت و بالغت ندارند.


.489، ص2. علوم القرآن عندالمفسرين، ج9

.179( آيه2. بقره)10

.303 - 300، ص1. معترك االقران فى اعجاز القرآن، ج11

.136، ص1. تفسير نمونه، ج12

.69( آيه 36. يس)13

.8. قرآنپژوهى، ص14

. از استاد محمدهادى معرفت »نقش آهنگ در تالوت قرآن«، كيهان انديشه، ش15، مقاله.28

.1( آيه 14. كتاب انزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الى النور. ابراهيم )16

.58( آيه 4. نساء)17

.90( آيه 16. نحل)18

.194( آيه 2. بقره)19

.13( آيه 49. حجرات)20

.9( آيه 39. زمر)21

.95( آيه 4. نساء)22

.157( آيه 7. اعراف)23

.141( آيه 4. نساء)24

.29( آيه 48. فتح)25

.10( آيه 49. حجرات)26

.103( آيه 3. آلعمران)27

.32( آيه 7. اعراف)28

.1( آيه 5. مائده)29

.78( آيه 22. حج)30

.286( آيه 2. بقره)31

.256. همان، آيه 32

. نسبتهاى ناروايى همچون زنا و شرب خمر به پيامبران الهى و امورى ديگzzر كzzه33 انسان از بيzzان آن شzzرم دارد، معzzرف حzzاالت پيzzامبران در تzzورات و انجيzzل اسzzت.

)ر.ك: البيان، بخش مربوط به اعجاز در معارف دينى(.

.116( آيه2. بقره)34

.163. همان، آيه 35

.103( آيه6. انعام )36

.24-22( آيه59. حشر )37

.82( آيه4. نساء)38

.49( آيه 11. هود)39

.102( آيه 12; يوسف)4( آيه 3. آلعمران)40

.3 و 2( آيه30. روم)41

.45 و 44( آيه54. قمر)42

.85( آيه 28. قصص)43

.9( آيه 15. حجر)44

.9( آيه61; صف)28( آيه48; فتح)33( آيه9. توبه)45

.22( آيه15. حجر)46

.3( آيه 13. رعد)47

.36( آيه36. يس)48

.3( آيه 20. طه)49

.40( آيه 70. معارج)50

.17( آيه 55. رحمن)51

.26( آيه 41. فصلت)52

. سيد قطب.53

. ترجمه دكتر محمدمهدى فوالدوند.54

.45. آفرينش هنرى در قرآن، ص 55

.171( آيه 2. بقره )57 و 56

.52. آفرينش هنرى در قرآن، ص58

.103( آيه 3. آلعمران )59


.2 و 1( آيه22. حج )61


.56 - 51( آيه 44. دخان )63

بخش هشتم: ناسخ و منسوخ

ناسخ و منسوخ:

سير نگارشهاى ناسخ و منسوخ

تعريف لغوى و اصطالحى

امكان و وقوع نسخ

شروط نسخ

شبهات منكران نسخ

اقسام نسخ

آياتناسخومنسوخ عاشقان نسخ

برخى از منابع مهم در اين زمينه عبارتند از:

ناسخ القرآن العزيز ومنسوخه، ابنبارزى; الناسخ والمنسوخ، ابنحزم اندلسى; مناهل ; النسخ فى القzzرآن الكzzريم، دكzzتر مصzzطفى زيzzد; البيzzان فى2العرفان، زرقانى، ج

تفسير القرآن، آيةالله العظمى خوئى; الميزان، عالمه طباطبائى; التمهيد فى علzzوم; مباحث فى علوم القرآن، دكتر صبحى صالح.2القرآن، آيةالله معرفت، ج

درآمد

يكى از مسzzائلى كzzه از ديرزمzzان در مzzورد قzzرآن كzzريم وجzzود داشzzته اسzzت و دانشمندان »علم اصzzول« و »علzzوم قzzرآنى« بzzه آن پرداختهانzzد، موضzzوع »نسzzخ« است. پديده نسخ در قوانين بشرى با آنچه در قوانين آسمانى مطرح است، تفاوتى بنيادين و اساسى دارد. تغييرات مداوم و مستمرى كه در مقررات وضعشده توسط قانونگذاران مشاهده مىگردد، همگى ناشى از عدم وقوف و اطالع كامل بر جzzوانب امور و مسبوق به نوعى ناآگاهى به حوادث و امور زندگى است كه با گذشت زمان بر انسان روشن مىگردد و باپديدارشدن نقاط ضzzعف و آگzzاهى يzzافتن از كاسzzتىها و ناراستىها، قانونگذار بشرى، اقدام به ترميم، تكميل، بازنگرى و يا نسخ قانون سابق مىنمايد. تا آنجا كzzه تzzاريخ بهيzzاد دارد، انسzzان در وضzzع قzzوانين اجتمzzاعى، سياسzzى، اقتصادى، فرهنگى و ساير شؤون زندگى خويش، همzzواره در مسzzيرى متالطم و رو بzzه كمzzال قzzرار داشzzته اسzzت. كzzاروان بشzzريت از نقطهاى كzzه حركتخzzويش را در بسترى به نzzام »زمين« آغzzاز كzzرده و بzzراى ادامzzه حيzzات و بقzzاى خzويش »زنzzدگى

جمعى« را برگزيده است، به واقعيتى ديگر نيز تن داده و تسليم گشته است.

احساس كمالجويى كه در فطرت و خلقت هر انسانى نهادهشده از او موجودى پويا و نه ايستا ساخته است. اين امتياز قبل از آنكه چهzzره برتzzر بشzzر را نمzzودار سzzازد، خبر از ضعف و نقص و نياز او مىدهد. پويا بودن انسان، گوياى اين حقيقت است كه انسzان تzzا رسzzيدن بzzه كمzال فاصzله زيzادى دارد. اين امzر گرچzه چنzzدان خوشzzايند نمىنمايد، اما چيزى است كه همه تغييرات و تحوالت در قوانين بشرى را در پرتو آن مىتوان توجيه نمzzود. آنچzzه گفzzتيم تبييzzنى از علت تحzzوالت در قzzوانين وضعشzzده بzzه دست بشر بود. قوانين الهى چگونهاند؟ آيا در قوانين صادر از منبع وحى نzzيز، تغيzzير

و تبديلى وجود دارد؟

پاسخ اين سؤال مثبت است. امzzا بايzzد توجzzه داشzzت كzzه فلسzzفه تغيzzير و تبzzديل در قانون الهى با فلسفه تغيير و تبديل در قzzانون بشzzرى كzzامال متفzzاوت اسzzت. در اين مرحله، قانونگذار، كه شارع مقدس است، با علم و آگاهى و احاطه كامzzل بzzه همzzه جوانب امور، قzzوانين را بzzه صzzورت تzzدريجى بzzا رعايتحzzال و مzzوقعيت مzzردم وضzzع مىكند. ميزان درجه كمال و ترقى و پيشzzرفت امتهzzا، تناسzzب تzzام و تمzzامى بzzا نzzوع قوانين مقرر براى آنها دارد. هر امتى قzzانونى خzzاص خzzود را مىطلبzzد; تzzا از نردبzzان

( حكمت نسخ در شرايع الهى نzzيز جzzز اين نيسzzت. نسzzخ در واقzzع1كمال باال رود. )پاسخى به نيازهاى ضرورى هر مكتب و برنامه عملى براى جوامع بشرى است.

اهميتشناخت نسخ و توجه به اين امر، از سخن بزرگان دين به خوبى مشهود است. در مورد قرآن، كه كتاب قانون اسالم است، آشنايى با ناسzzخ و منسzzوخ آن تاكيzzد و

توصيه شده است.

ابوعبدالرحمن سلمى از علىبن ابىطالب نقل مىكند كه آن حضرت در برخورد با يzzكقاضى از او پرسيد:

(2هل تعرف الناسخ من المنسوخ؟ فقال: ال، فقال: هلكت واهلكت; )

آيا ناسخ و منسوخ قرآن را مىشناسى؟ گفت: نه. حضzzرت فرمzzود: خzzودت را هالكنمودى و ديگران را به ورطه هالكت افكندى.

در حديث ديگرى آمده است كه حضرت از كسى كه قصههاى قرآن را بازگو مىنمود همين سzzؤال را كzzرد. اين اختالف ظzzاهرا از لفzzظ »قzzاض« يzzا »قzzاص« ناشzzى

شدهاست.

زركشى در البرهzzان، سzzيوطى در االتقzzان و زرقzzانى در مناهzzل العرفzzان، روايت را چنين نقل كردهاند: وقد قال عليبن ابي طالب لقاص; اتعرف الناسخ والمنسzzوخ؟...

(3)

در روايت ديگرى نقل شدهاست كه: على)ع( در حالى كه شخصى مشغول موعظه و انذار مردم بود، وارد مسجد گشت. فرمود: اين شخص كيسzzت؟ گفتنzzد: شخصzzى است كه مردم را موعظه مىكند و آنان را بzzه يzzاد خداونzzد متzzذكر مىشzzود. حضzzرت فرمود: او مذكر و مzzوعظهگر نيسzzت، او فzzردى خودخzzواه اسzzت كzzه مىگويzzد: »انzzا فالنبن فالن فاعرفوني«. او را نzzزد امzzام احضzzار نمودنzzد. حضzzرت پرسzzيد: اتعzzرف

( از4الناسخ من المنسzzوخ؟ قzzال: ال، قzzال: فzzاخرج من مسzzجدنا والتzzذكر فيzzه...; )مسجد ما خارج شو و در آن موعظه مكن!

احتماال منظور از قاضى يا قصهگو و يا موعظهگر در اين روايات ابويحيى بودهاست كه داستان برخورد خود را با علىبن ابىطzzالب بzzراى سzzعيدبن ابىالحسzzن نقzzل كzzرده

(5است. )

اهميتشناخت ناسخ و منسوخ در قرآن كريم از پرسشى كه امام صادق از ابوحنيفzzه مىكند نيز به خوبى آشكار است. صدوق در عللالشرائع از آن حضرت روايت مىكنzzد

كه به ابوحنيفه فرمود:

تو فقيه اهل عراقى؟ پاسخداد: آرى. حضرت فرمود: به چه فتوا مىدهى؟ گفت: بzzه كتاب خدا و سنت پيامبرش. فرمود: ابوحنيفه! آيا به كتاب خدا آنگونzzه كzzه شايسzzته است، شناخت دارى؟ آيا ناسخ آن را از منسوخ مىشناسى؟ پاسخداد: آرى. حضرت

(6فرمzzzzzzzzzzzzzzzود: ادعzzzzzzzzzzzzzzzاى دانش بzzzzzzzzzzzzzzzزرگى كzzzzzzzzzzzzzzzردى.... )

پىنوشتها

. توضيح بيشتر در فصل چهارم خواهدآمد.1

.5; ابنحزم، الناسخ والمنسوخ، ص23، ص1. تفسير عياشى، ج2

، ص2; مناهzzل العرفzzان، ج700، ص2; االتقzzان، ج158، ص2. ر.ك: البرهzzان، ج3174.


.272، ص2; التمهيد، ج5. ر.ك: ابنحزم، الناسخ والمنسوخ، ص5

.22، ص1. تفسير صافى، ج6

فصل اول: سير نگارشهاى ناسخ و منسوخ )مطالعه آزاد(

با توجه به اهميت مساله ناسخ و منسzzوخ، پژوهشهاى گسzzترده و فzzراوانى از اولينقرن هجرى تاكنون در اين زمينه صورت گرفته است.

ق.( در فهرسzzzتخود تحت عنzzzوان »الكتب المؤلفzzzة فى385 يzzzا 380ابننzzzديم )م ناسخالقرآن ومنسوخه« نام هيجده كتاب را كه تا زمان وى تzzاليف گرديدهانzzد، ذكzzر

(1كردهاست. )

زركشى مىگويد:

بسzzzيارى در اين علم، تzzzاليف و تصzzzنيف داشzzzتهاند; از جملzzzه: قتzzzادةبن دعامzzzة السدوسى، ابوعبيد، قاسمبن سالم، ابوداود سجستانى )سليمانبن اشعث(، ابوجعفر نحاس، هبةالله بن سالمة الضرير، ابنالعربى، ابنالجوزى، ابناالنبارى، مكىبن ابىطالب

(2و جز اينها. )

سيوطى از اهتمام و عنايت دانشمندان اسالمى بzzه تzzدوين كتzzاب در زمينzzه ناسzzخ و منسوخ چنين تعبير مىكند: »گروهى كه غير قابل شمارشند در اين زمينzzه اقzzدام بzzه

(3تاليف نمودهاند.« )

طبق ضبط برخى از مورخان برجسzzته »تzzاريخ و علzzوم قzzرآن« اولين شخصzzى كzzه ق.( بzzود.118درباره »ناسخ و منسوخ« در تاريخ اسالم، كتاب نوشzzت، »قتzzاده« )م

ق.( به146سپس يكى از اصحاب امام صادق)ع( به نام »محمدبن سائب كلبى« )م ق.( از يzzاران146اين كار مبادرت جست. پس از او نوبت به »مقاتلبن سليمان« )م

نامدار امامصادق)ع( رسيد. اما هيچيك از كتابهاى آنها نهتنهzzا بzzه دسzzت مzzا نرسzzيده است، كه به احتمال قوى قديمىترين پژوهشگران تzzاريخ و علzzوم قzzرآن هم، بzzه اين

(4كتابها دست نيافتهاند. )

دكتر مصzzطفى زيzzد در رسzاله محققانzzه خzود، فصzzلى را بzه بررسzzى كتب ناسzzخ و منسوخ اختصاص داده معتقد است: »شافعى اولين كسى است كه در مzzورد ناسzzخ و منسوخ به شيوهاى علمى، قلم زدهاست. اما كتاب مسzzتقلى را در اين زمينzzه بzzه

رشته تحرير درنياورده است.«

او اولين كتاب نوشتهشده در اين موضوع را الناسzzخ والمنسzzوخ ابوعبداللzzه ابنحzzزمق.( مىداند. ساير نويسندگان به ترتيب عبارتند از:320اندلسى )م

ق.( الناسzzخ والمنسzzوخ، ابوالقاسzzم هبzzة اللzzه بن سzzالمه )م338ابو جعفر نحاس)م ق.( الناسzzخ و المنسzzوخ، عبzzد القzzاهر بغzzدادى، الناسzzخ والمنسzzوخ; ابن هالل،410

االيجاز في ناسخ القرآن و منسوخه; عبد الرحمن بن على بن عبد اللzzه بن جzzوزى )

ق.( نواسzzzخ القzzzرآن; ابن خزيمzzzه، المzzzوجز في الناسzzzخ و المنسzzzوخ;510-597اسفرايينى، الناسخ و المنسوخ.

مصطفى زيد پس از نقل اين كتب، خصوصيات و روش بحث هريzzك را توضzzيح داده(5آنها را مورد نقادى قرار مىدهد. )

گرچه به نظر اين نويسzzنده، ابوعبداللzzه ابنحzzزم اندلسzzى اولين تدوينكننzzده ناسzzخ و منسوخ است، اما اين سخن با آمارى كzzه ابننzzديم بzzه دسzzت داده اسzzت، سzzازگارى ندارد. شايد منظور مصطفى زيد، اولين نويسندهاى اسzzت كzzه كتzzابش در دسzzترس

ماست.

دكتر حاتم صالح ضامن، ابنخزيمه و اسفرايينى را به ترتيب مظفربن حسينبن زيدبن علىبن خزيمه فارسى و ابوعبدالله محمدبن عبداللzzه اسzzفرايينى نzzام بردهاسzzت كzzه

(6شرح زندگى آنها مجهول است. )

از ديگzzر كتابهzzاى تدوينشzzده در اين علم مىتzzوان، كتzzاب الناسzzخ والمنسzzوخ فى ق546القرآنالكريم را از قاضى ابوبكربن عربى معافرى نامبرد. سال وفzzات وى را

ذكر كردهاند.

ق.(738هبة الله بن عبد الرحيم بن ابراهيم معروف به شرف الدين ابن البارزى )م يكى ديگر از مصنفان است. كتاب وى به نzzام ناسzzخ القzzرآن العزيzzز و منسzzوخه بzzه

تحقيق دكتر حاتم صالح ضامن، چاپ گرديده است.

ق.(836در ميان مؤلفان شيعه، شهاب الدين احمد بن عبد الله بن سعيد المتzوج )م از شاگردان فخzzرالمحققين و شzzهيد اول و صzzاحب تاليفzzات متعzzدد، كتzzابى بzzه نzzام الناسخ والمنسوخ تاليف كرده كه به كوشش دكتر محمد جعفر اسالمى چzzاپ شzzده

است.

كتzzاب نوشتهشzzده در زمينzzه ناسzzخ و71علوم قرآن و فهرست منابع، فهرسzzتى از (7منسوخ را با ذكر نام مؤلفان آنها به گونهاى در خور تقدير، ارائه داده است. )

كتzzاب را دربzzاره ناسzzخ و منسzzوخ بzzا23سرانجام، عالمzzه شzzيخ آقzzابزرگ تهzzرانى، يادآورى عصر زندگى مؤلفان آنها به دانشمندان و محققان شيعه نسبت داده است.

(8)

از ميان دانشمندان معاصر اهل سzzنت، دكzzتر مصzzطفى زيzzد در اثzzرى تحقيقى و بzzه گونهاى تفصيلى با نقادى در خور تحسينى رساله خويش را تحت عنzzوان النسzzخ فى

القرآن الكريم عرضه نموده است.

در پايان اين فصل، ذكر اين نكته مفيد است كه در غالب كتب يادشzzده، نويسzzندگان در ابتدا به ذكر اهميت بحث نسخ و علم به ناسخ و منسوخ پرداخته، سپس تعzzريفى از نسخ ارائه داده و با تقسيم سورههاى قرآن بzzه سzzورههايى كzzه در آنهzzا ناسzzخ يzzا منسوخ و يا هردو وجود دارند، به ترتيب از سوره بقره تا آخzzر قzzرآن بzzه بررسzzى و

تعيين نواسخ قرآن پرداختهاند.


. گرايش به پژوهش در زمينه ناسخ و منسوخ از اولين قرن هجرى تzzاكنون وجzzود1داشته است.

ق.( بzzوده اسzzت، امzzا از كتzzاب وى118. اولين نويسنده ناسخ و منسوخ، قتاده )م2اطالعى در دست نيست.

. بzzرخى ديگzzر از نويسzzندگان در اين بzzاب عبارتنzzد از: قاسzzمبن سzzالم، ابzzوداود3 سجسzzzتانى، ابzzzوجعفر نحzzzاس، هبzzzةاللهبن سzzzالمه، عبzzzدالقاهر بغzzzدادى، ابنهالل، ابنجوزى،ابنخزيمه، اسفرايينى، ابنبارزى، احمدبن عبدالله المتzzوج و دكzzتر مصzzطفى

زيد.

پىنوشتها

. ر.ك: فهرست ابننديم، فن ثالث از مقاله اول.1

.153 - 151، ص2. البرهان، ج2


. ر.ك: »علzzوم قzzرآن و فهرسzzت منzzابع« و مقالzzه »ناسzzخ و منسzzوخ« از سzzرى4.71مقاالت فارسى كنگره جهانى شيخمفيد، شماره

.395 - 341، ص1. ر.ك: النسخ فى القرآن كريم، ج5

. ابنبارزى، ناسخ القرآن العزيز ومنسوخه، به كوشش دكتر حاتم صالح ضامن، ص67.

.375 - 369. ر.ك: ص 7

. على حجتى كرمانى، مقاله »ناسخ و منسوخ«، از سرى مقzzاالت فارسzى كنگzzره8.71جهانى شيخ مفيد، شماره

فصل دوم: تعريف لغوى و اصطالحى نسخ

تعريف لغوى

»نسخ« در لغت به معانى مختلفى آمده است كه عبارتند از: ازاله، تغيzzير، ابطzzال و چيزى را جاى چيز ديگzzر قzرار دادن. نسzخ الكتzاب: كتبzه عن معارضzة; كتzzاب را از

(1طريق مقابله نمودن نوشت. )

جوهرى در صحاح گويد:

نسzzخ بzzه دو معنzzاى ازالzzه و تغيzzير بzzه كzzار مىرود. نسzzخت الشzzمس الظzzل: ازالتzzه ونسخت الريح آثار الدار: غيرتها; آفتاب سايه را از بين برد و باد، آثار و بقاياى خانzzه

را تغييرداد.

جوهرى نسخ آيه به آيه را، زايلنمودن و ازبينبردن مثل حكم آيه مىداند.

راغب اصفهانى در مفردات مىگويد:

نسخ، يعنى از بين بردن چيزى به واسzzطه چzzيزى كzzه پس از آن مىآيzzد; مثzzل از بين بردن آفتاب، سايه را و سايه، آفتاب را و پيرى، جوانى را. از واژه نسخ گzzاه معنzzاى

»ازاله« و گاه معناى »اثبات« )ضد آن( فهميده مىشود.

نسخ قرآن به معناى ازالzzه و از بين بzzردن حكم آن اسzzت، بzzا حكمى كzzه بعzzد از آنآمدهاست. خداوند مىفرمايد: ما ننسخ من آية او ننسها نات بخير منها او مثلهzzا.... )

2)

نسخ كتاب به معناى انتقال صورت آن به كتاب ديگر است. اين امر، سzzبب ازالzzه و رفع صzzورت اول نمىگzzردد، بلكzzه مzzوجب »اثبzzات« همzzان صzzورت در مzzاده ديگzzرى مىشود. گاهى از اين معنا به »استنساخ« تعبير مىشzzود. خداونzzد مىفرمايzzد: انzzا كنzzا

(3نستنسخ ما كنتم تعملون. )

به اعتقاد زرقانى نسخ در لغت عرب در دو معنا به كار رفتهاست:

. ازاله و اعدام چيزى: وما ارسلنا من قبلك من رسzzول والنzzبى اال اذا تم-نى القى1 الش-يطان فى امن-يته فينسخ الله ما يلقى الشzzيطان ...; خداونzzد، القzzاى شzzيطان را، نابود كرده و از ميان مىبرد. تناسخ قرون و ازمان كه در لغت به كار رفته نيز به

همين معناست.

. انتقال و تحويل يك چيز به چيز ديگر با بقاى آن. نسخ كتzzاب بzzه همين معناسzzت;2 زيرا در استنساخ نوعى نقل و انتقال وجود دارد و قرآن در آيه انzzا كنzzا نستنسzzخ مzzا كنتم تعملون، به همين مطلب اشاره دارد. منظور قرآن، نقل اعمال به صzzحيفهها و

(4از صحيفهها به غير آن است. )

در اينكه كدام يك از معzzانى ازالzzه، تغيzzير، ابطzzال و انتقzzال، معنzzاى حقيقى و كzzدام معناى مجازى واژه نسخ است، ميان دانشمندان اختالف وجود دارد. دكتر مصzzطفى زيد، پس از ذكر آراى گونzzاگون، نظريzzه ابوالحسzzين بصzzرى كzzه نسzzخ را حقيقت در

ازالzzه و مجzzاز در نقzzل و انتقzال مىدانzzد، تzzرجيح داده بzzراى اثبzzات مzzدعاى خzويش،(5مواردى را از عهد قديم و نيز از استعماالت قرآن كريم شاهد مىآورد. )


نسzzخ در اصzzطالح اصzzوليان و قرآنشناسzzان بzzه صzzورتهاى مختلفى تعريzzف و تبzzيين شدهاست. در نگرشى كلى و سzzير تzzاريخى از تعzzاريف ارائهشzzده، سzzير تحzzول اين

اصطالح بدين قرار است:

قzzديمىترين كتzzابى كzzه از ناسzzخ و منسzzوخ، اكنzzون در دسzzترس اسzzت، از ابنحzzزمق.( است. وى نسخ را چنين تعريف كردهاست:320اندلسى )م

انه بيان انتهاء مدة العبادة، وقيل: انقضاء العبادة التي ظاهرها الدوام وقال بعضهم:انه رفع الحكم بعد ثبوته.

ق.( بzzه338دكتر سليمانبن ابراهيم كzzه كتzzاب ناسzzخ و منسzzوخ ابzzوجعفر نحzzاس )م تحقيق و كوشش وى چاپ شده، در مقدمه كتاب، با تتبzzع در اقzzوال، تعzzاريف را بzzه

ترتيب تقدم زمانى چنين آورده است:

ق.(: بيان مدة الحكم والتالوة.370. ابوبكر جصاص )م1

ق.(: هو الخطاب الzzدال على ارتفzzاع الحكم الثzzابت403. قاضى ابوبكر باقالنى )م2بالخطاب المتقدم على وجه لواله لكان ثابتا به مع تراخيه عنه.

ق.( و ابنعطيzzه )م505ق.( غzzزالى )م463اين تعريف را حازمى، خطيب بغدادى )مق.( نيز اختيار نمودهاند.546

ق.(: انه بيان انتهاء مدة التعبد.429. عبدالقاهر بغدادى )م3

ق.(: ازالة مثل الحكم الثابت بقول منقول عن436. ابوالحسين بصرى معتزلى )م4الله او رسوله)ص( او فعل منقول عن رسوله مع تراخيه، على وجه لواله لكان ثابتا.

ق.(: ازالة حكم المنسوخ كله، بغير حرف متوسط، ببzzدل438. مكىبن ابىطالب )م5 حكم آخر او بغير بدل، في وقت معين، فهzzو بيzzان االزمzzان الzzتي انتهى اليهzzا العمzzل

بالفرض االول ومنها ابتدا الفرض الثاني، الناسخ لالول.

ق.(: النسخ بيان انتهاء زمان االمر االول فيما اليتكرر.456. ابنحزم ظاهرى )م6

ق.(: اللفظ الدال على ظهور انتفاء شرط دوام الحكم االول.478. جوينى )م7

ق.(: طريق شرعي يدل على ان مثل الحكم الذي كان ثابتا بطريzzق606. رازى )م8اليوجد بعد ذلك، مع تراخيه عنه، على وجه لواله كان ثابتا.

ق.(: رفع الحكم الثابت بخطاب متقدم، بخطاب متراخ عنه.620. ابنقدامه )م9

ق.(: النسخ عبارة عن خطاب الشارع، المانع من استمرار ما ثبت631. آمدى )م10من حكم خطاب شرعي سابق.

ق.(: رفع الحكم الشرعي بدليل شرعي متاخر.646. ابنحاجب )م11

ق.( و جzzز اينهzzا، همين1250ق.(، شzzوكانى )م972ق.(، فتzzوحى )م790شاطبى )متعريف را برگزيدهاند.

ق.(: هzzو بيzzان انتهzzاء حكم شzzرعي، بطريzzق شzzرعي675. قاضzzى بيضzzاوى )م12متراخعنه.

ق.(: بيان النتهاء مدة الحكم.684. قرافى )م13

ق.(: انه رفع الحكم الشرعي بخطاب.771. عبدالوهاب السبكى )م.14

ق.(: بيان مدة الحكم.794. زركشى )م15

ق.(: رفع حكم شرعي بدليل شرعي.926. ابويحيى زكريا االنصارى )م16

(6اين تعريف، همان سخن ابنحاجب است، بدون ذكر كلمه »متاخر«. )

(7)

(8)

. ميرزاى قمى نيز در قوانين االصول مىگويد: رفع الحكم الشرعي بدليل شرعي18متاخر على وجه لواله لكان ثابتا.

. آيzzة اللzzه العظمى خzzوئى در تعريzzف نسzzخ آوردهانzzد: هzzو رفzzع امzzر ثzzابت في19 الشريعة المقدسة، بارتفاع امده و زمانه، سواء اكان ذلك االمر المرتفع من االحكام التكليفية ام الوضعية وسzzواء اكzzان من المناصzzب االلهيzzة ام من غيرهzzا، من االمzzور

(9التي ترجع الى الله تعالى بما انه شارع; )

نسخ عبارت است از رفع امر ثابتى در شريعت به جهت ارتفاع مدت آن امر، خzzواه از احكام تكليفى باشد و خواه از احكام وضعى، و چه از مناصzzب الهى باشzzد و چzzه

غير از آن، از امورى كه به خداى متعال به عنوان »شارع« برمىگردد.

. آيةالله محمدهادى معرفت مىگويد: هو رفع تشريع سابق -كzان يقتضzzي الzzدوام20 حسب ظاهره- بتشريع الحق بحيث اليمكن اجتماعهما معا، اما ذاتا، اذا كان التنzzافي

(10بينهما بينا، او بدليل خاص من اجماع او نص صريح. )

(11)

آشكار ساختن انتهاى مدت و زمان حكم و پايان عمر آن.

نقل تفصيلى تعاريف به دو منظور صورت گرفت:

اول: آشنايى با سير تحول تعاريف از آغاز قرن چهارم تا دوره معاصzzر. اين آشzzنايى از آن جهت مفيد است كه مصطفى زيzzد بzzا همين نگzzرش در ضzzمن بررسzzى دقيzzق خود، سه مكتب )مدرسه( را در تعريف اصطالحى نسخ كه عبارتنzzد از: مكتب بيzzان،

مكتب خطاب و مكتب رفع، معرفى مىكند.

مكتب بيان: مكتبى است كه نسخ را بيان مدت انتهاى حكم مىداند.

مكتب خطاب: در تعريzzف نسzخ از واژه »خطzzاب« يzzا »لفzzظ« و نظzاير اين دو، كممىگيرد.

مكتب رفع: به جاى تعبير بيان يا خطاب، از رفع حكم سخن مىگويد.

مصطفى زيد پايهگذاران مكاتب سهگانه در تعريف نسخ را به ترتيب ابوبكر جصاص(12ق.( و شافعى مىداند. )403ق.( و قاضى ابوبكر باقالنى )م370)م

بزرگzzان و اعالمى كzzه پس از شzzافعى پايهگzzذاران مكتب رفzzع بودهانzzد بzzه تzzرتيب(13عبارتند از: طبرى، ابنهالل، ابنجوزى و ابنحاجب. )

پس از ابنحzzاجب بسzzيارى از دانشzzمندان از قzzرن هفتم بzzه بعzzد، بzzه مكتب رفzzع گراييدهانzzد; تzzا آنجzzا كzzه از معاصzzران، بزرگzzانى همچzzون زرقzzانى، مzzيرزاى قمى،

آيةاللهالعظمى خوئى و صبحىصالح، تقريبا بر همان تعريف صحه مىگذارند.

دوم: راهيzzابى بzzه افكzzار مzzدعيان هzzر تعريzzف در مzzورد نسzzخ. در حقيقت هريzzك از دانشzzمندان سzzنى و شzzيعى و نzzيز طرفzzداران مكzzاتب مختلzzف، حقيقت نسzzخ را همانگونه كه مىپنداشتهاند، در قالب تعبzzيرى خzاص درآوردهانzzد. اين دقت بيشzzتر در ميان دانشمندان متاخر مطرح است; چه اينكه در ميان متقدمان، گاه تعريzzف ارائzzه

شده، وافى به مقصود مورد نظرشان نبوده خود نيز به آن توجهى نداشتهاند.

اكنzzون همين مقzدار مىتzوان گفت كzه اظهzارنظر در مzورد هريzك از اين تعzاريف و گزينش بهترين آنها، منوط به شناختحقيقت نسخ و شرايطى است كzه بzراى تحقzق

نسخ الزم است. اين امر را در فصل آينده مطالعه خواهيم نمود.


. نسخ در لغت بzه چنzzد معنzا بzه كzار رفتهاسzzت: تغيzzير، ازالzه و اعzدام، ابطzال و1انتقال. نسخ به معناى انتقال، همان استنساخ است.

. معناى حقيقى نسخ همان ازاله است و مجازا در نقل و انتقال به كار رفتهاست.2

. سير تحول تعريف اصطالحى نسخ از قرن چهارم تا دوره معاصر به وجود آورنده3سه مكتب در اين زمينه بوده است: مكتب بيان، مكتب خطاب و مكتب رفع.

. پايهگذاران مكتب رفع ابتدا شافعى و پس از وى بزرگانى چzzون طzzبرى، ابنهالل،4 ابنجوزى و ابنحاجب مىباشند. پس از ابنحاجب بسيارى از دانشzzمندان از قzzرن هفتم به بعد گzzرايش بzzه مكتب رفzzع پيzzدا نمودهانzzد. كzzه از آن جملzzه مىتzzوان از زرقzzانى،

ميرزاى قمى، آيةالله العظمى خوئى و صبحى صالح نامبرد.

پىنوشتها

. ر.ك: فيروزآبادى، القاموس المحيط.1

.106( آيه 2. بقره )2

.29( آيه 45. جاثيه )3


.65 - 55. ر.ك: النسخ فى القرآن كريم، ص5

.110 - 107، ص1. الناسخ والمنسوخ، ج6


.26. مباحث فى علوم القرآن، ص8

.278 و 277. البيان، ص9



.99 و 97، 91. ر.ك: النسخ فى القرآن الكريم، ص 12

.93 - 91. همان، ص13

فصل سوم: شروط نسخ

اركzzان نسzzخ عبارتنzzد از: منسzzوخ )حكم اول(; منسzzوخبه )حكم دوم(، و ناسzzخ، كzzههريك داراى شروطى هستند.

بسيارى از متقدمان بر اثر بىتوجهى به حقيقت نسخ، آن را بر تخصيص و تقييد و جز(1اينها اطالق كردهاند. )

ابنتيميه مىگويد:

در اصطالح بزرگان گذشته، هر معناى ظاهرى كه ظهورش به جهت معارضى قوىترترك مىشده، داخل در منسوخ بوده است; مثل تخصيص عام و تقييد مطلق.

ابنقيم: منظور عموم بزرگان سلف از ناسخ و منسzzوخ، گzzاهى رفzzع كلى حكم بzzوده است; همان گونه كه در اصطالح متاخران است و گاهى رفع داللت عام و مطلzzق و ظاهر و غير آن بهواسطه تخصيص يا تقييد و يا تفسير و تبيين آن بوده اسzzت. حzzتى آنان استثنا و شرط و صفت را نيز نسخ مىناميدند; چراكه متضمن رفzzع و برداشzzتن

داللت ظاهرى كالمند....

شاطبى: آنچه از سخن متقدمان آشكار مىگردد اين است كzه نسzzخ در عقيzzده آنzzان اعم از بيان اصوليان بوده است. آنان گاهى به تقييد مطلق و به تخصيص عام و بzzه بيان مبهم و مجمل، نسخ اطالق مىكردهاند; همانگونه كه رفع حكم شرعى به دليzzل حكم شرعى متاخر را رفzzع مىدانسzzتهاند. دليzzل اين امzzر اشzzتراك همzzه آنهzzا در يzzك

(2مفهوم، يعنى عدم اراده امر متقدم بودهاست. )

زرقانى معتقد است كه براى تحقق نسخ، چهار شرط الزم است:

. منسوخ حكم شرعى باشد;1

. دليل رفع حكم، دليلى شرعى باشد;2

. دليل رافع، متاخر از دليل اول بzzوده هماننzzد اتصzzال قيzzد بzzه مقيzzد بzzه دليzzل اول3متصل نباشد;

(3. ميان دليل اول و دليل دوم تعارض حقيقى وجود داشته باشد. )4

سه شرط اولى را كه زرقانى براى تحقق نسخ بيان مىكند، در تعريفى كzzه پيشتر از وى ذكر كرديم، رعايتشده است. او همانند ابنحاجب معتقzzد اسzzت كzzه نسzzخ »رفzzع

الحكم الشرعى بدليل شرعي«، است.

از تعريف فوق نمىتوان شرط چهارم نسخ را استنباط نمود; به همين خاطر نمىتواندتعريف كاملى از نسخ باشد.

اما اين كه شرط چهارم به چه ميزان در تحقق نسخ دخيل اسzzت، خzzود محzzل بحث است. با مراجعه به آياتى كه در نظر عموم قرآنشناسان از آيات ناسخ و منسوخند،

( بzzه4مواردى يافت مىشzzود كzzه تعzzارض ميzzان دو دليzzل، تعzzارض حقيقى نيسzzت. ) عبارت ديگر، هر دو دليل )دليل اول و دليل دوم( ذاتا قابل جمعند، و آنچه باعثشده، ميان آن دو تنافى افتد، ورود نص و دليل خاص بوده است، و اين امzzر، همzzان نكتzzه دقيقى اسzzت كzzه التمهيzzد بzzه خzzوبى بzzه آن توجzzه نمzzوده و در تعريzzف خzzود آن را

گنجانيدهاست.

بنzzابراين يكى از شzzرايط تحقzzق نسzzخ، وجzzود تعzzارض ميzzان دو دليzzل اسzzت; خzzواه تعارض ذاتى و حقيقى، و خواه تعارض به دليل خاص. از اينرو مىتوان مدعى شد كه

(5همه تعاريفى كه فاقد اين خصوصيت باشند، جامع نيستند. )

مطلب ديگرى كه الزم است به آن توجه شود اين است كه تعzzارض ميzzان دو دليzzل، بايد تعارضى تام و كلى باشد و در مواردى كه تعارض جزئى اسzzت، نظzير مطلzzق و مقيد، عام و خاص، مبهم و مفسر و مجمل و مبين، نسخ تحقق نمىيابد. تقابل ميzzان ناسخ و منسوخ از نوع تضاد است، كه امكان اجتماع هر دو وجzود نzzدارد، بلكzzه يكى

جايگزين ديگرى مىگردد.

در بعضى موارد ياد شده در باال گرچه نzzوعى تعzzارض مشzzاهده مىگzzردد، ولى چzzون(6امكان اعمال هر دو نص وجود دارد، از دايره بحث ناسخ و منسوخ خارجند. )

شباهتى ميان نسخ و تخصيص وجود دارد كه موجب اشzzتباه بعضzzى گرديzzده اسzzت. نسخ نوعى تخصيص است; با اين تفاوت كه يكى )نسzzخ(، تخصzzيص ازمzzانى اسzzت،

وديگرى )تخصيص( را مىتوان نسخ افرادى ناميد.


به جهت تشابه ميان اين دو، بعضى از دانشمندان دچار اشتباه گرديدهاند.

گروهى از آنان، وقوع نسzzخ در شzzريعت را بzzه زعم آن كzzه آنچzzه را نسzzخ مىنzzاميم، تخصيص است، انكار كردهاند و عدهاى مواردى از تخصيص را در بzzاب نسzzخ داخzzل

(7نموده و بىدليل در شماره منسوخات قرآن، افزودهاند. )

شرايط حكم منسوخ )حكم اول(

. حكم شرعى باشzzد. بنzzابراين حكم عقلى و نzzيز آنچzzه مربzzوط بzzه اخبzzار و وقzzايع1 خارجى است، از مدار بحثخارج مىشود. به عنوان مثال اگر با آمدن تشريعى، اباحzzه اصليه كه از حكم عقل استنباط شده است از بين برود، اصطالحا به آن نسخ گفتzzه نمىشود. ذكzر اين نكتzه نzيز الزم اسzت كzه حكم شzرعى، اعم از تكليفى و وضzعى

است. بنابراين نيازى به تفصيلى كه در تعريف آيةالله خوئى آمده است، نيست.

. منسzzوخ محzzدود بzzه زمzzان معيzzنى نشzzده باشzzد. تمzzامى احكzzامى كzzه از ابتzzدا و2 بهگونهاى صريح، محدود به زمانى شدهاند، با پايان يافتن زمان حكم به طور قهzzرى

منتفى مىشوند. ارتفاع حكم در اين صورت از مصاديق نسخ اصطالحى نيست.

شرط فوق از آنجا برمىآيد كه گفتهاند: دليل منسوخ بايد ظهzzور در اسzzتمرار و دوامداشته باشد.

آيةالله خوئى بر اين باورند كه ظهzzور حكم منسzzوخ در اسzzتمرار، زمzzانى اسzzت كzzه هيچگونه شzzائبهاى از محzzدوديت زمzzانى در آن وجzzود نداشzzته باشzzد. اگzzر در آيهاى، اشارهاى به احتمال پايانيافتن حكم در زمzzانى شzzده باشzzد، اين مzzورد نzzيز خzzارج از

از سوره بقره109نسخ مصطلح خواهد بود. ايشان بر همين اساس در مورد آيات از سوره نساء كه بسيارى آنها را در شzzمار آيzzات منسzzوخ گرفتهانzzد، منسzzوخ15و

(8بودن اين آيات را رد كردهاند. )

اما به نظر مىرسد، ايجاد چنين محzzدوديتى در اصzzطالح روا نباشzzد، زيzzرا آنچzzه مهم است، استفاده استمرار و دوام، از حكم اول اسzzت، و اين امzzر تzzا زمzzانى كzzه حكم صراحتا محدود به زمان مشخص و معينى نشده باشد وجود دارد. به عنوان مثال در آيه پانزده از سوره نساء: فامسكوهن فى الzzبيوت حzzتى يتوفzzاهن المzzوت او يجعzzل الله لهن سبيال; آنان ] زنان[ را در خانهها نگاه داريد تا مرگشzان فzرا رسzzد، يzا خzدا راهى براى آنان قراردهد. گرچه از تعبير در آيه، احتمال رفع اين حكم در آينده داده مىشود، ولى صرف احتمال، نمىتوانzzد بzzه اصzzل اسzzتمرار و دوام حكم لطمهاى وارد

سازد; به عبارت ديگر، مادام كه حكم ديگzzرى نيايzzد، اين حكم بzzه قzzوت خzzود بzzاقىبوده و همين اندازه براى اصطالح نسخ كافى است.

دقت در تعريفى كه از سوى آيةالله خوئى ارائه شده اسzzت، نشzzان مىدهzzد كzzه اين تعريف، متضمن اين شرط )ظهور حكم منسوخ در استمرار و دوام( حتى بzzه همzzان معناى مورد نظر ايشان، نيست. بار ديگر تعريف را مرور مىكنيم: هو رفع امر ثابت في الشريعة المقدسة، بارتفاع امzzده وزمانzzه، سzzواء اكzzان ذلzzك االمzzر المرتفzzع من االحكام التكليفية ام الوضعية.... از تعريف فوق، هيچگاه، دوام زمانى امرى كzzه قبال در شريعت مقدس ثابت بوده است، استفاده نمىگردد; بلكه تعبير »بارتفzzاع امzzده و زمانه« موهم اين امر اسzzت كzzه آن شzzريعت، داراى امzzد و زمzzانى در ظzzاهر بzzوده است; در حالى كه منظور ايشان، دقيقا برخالف معنايى است كه از ظzzاهر تعريzzف استفاده مىگردد. در ميان كسانى كه نسخ اصطالحى را تعريzzف نمودهانzzد، هيچكس

تعبير »بارتفاع امده وزمانه« را به كار نبرده است.

شرايط حكم منسوخ به )حكم دوم(

. از نظر زمانى متاخر از زمان منسوخ باشد.1

. تشريع آن از سوى شارع صورت گرفته باشد. بنابراين بر اساس عقل يzzا اجمzzاع2 نمىتوان حكم سابق را »نسخ« نمود; بلكه دليل شرعى حكم دوم، منحصرا در كتاب

و سنت محدود مىگردد.

دقت در اين شرط، ضعف بسzzيارى از تعzzاريف گذشzzته را نمايzzان مىسzzازد. اگzzر مzzا عقل و اجماع را از آن جهت كه تاييد شرعى دارند، به عنوان ادله شرعيه بهحسzzاب آوريم، تمzzام تعzzاريفى كzzه نسzzخ را »رفzzع الحكم الشzzرعي بzzدليل شzzرعي متzzاخر« دانستهاند، مورد اشكال قرار مىگيرند و تنها تعريف استاد معرفت كه به جاى »دليل

شرعى« از عنوان »تشريع« استفاده كرده است، از اين اشكال در امان است.

نكتهاى كه بر تعاريف طرفداران مكتب »خطاب« گرفتهاند، روشنتر است; زيzzرا در تعاريفى كه از نسخ به عنوان رفع الحكم الشرعي بخطاب )عبzzدالوهاب سzzبكى( يzzا بخطاب متراخ عنه )ابنقدامه( يا اللفظ الدال على ظهzzور انتفzzاء شzzرط دوام الحكم االول )جوينى( تعبير شدهاست، منسوخبه در نسخ اصطالحى نمىتواند شامل فعل يا تقرير معصوم باشد; چون متبادر از لفظ »خطاب« قول است; در حzالى كzه سzzنت

فقط در قول معصوم خالصه نمىشود.

بنابراين تعريف، مكتب خطاب چندان جامع نيست. به همين دليل عzzدهاى نzzاگزير ازعبارت »طريق شرعى« استفاده كردهاند.

. دليل منسوخبه، بايد همسان با دليzzل منسzzوخ باشzzد. بنzzابراين بzzراى نسzzخ آيهاى3 مىتوان به آيهاى ديگر و يا حديث متواتر قطعىالصدور استناد نمود. اما هيچگاه آيه بzzا خبر واحد نسخ نمىگردد و نيز حديث و سنت متواتر با خبر غير متواتر نسخ نمىشود. عدم توجه به اين نكته، باعث گرديده است برخى به بهانه نسخ با نوعى بىپروايى بzzا

(9آيات قرآن برخورد نموده و نسخ آيه را به خبر واحد جايز دانستهاند. )

شرط ناسخ

ناسخ تنها و تنها بايد شارع حكيم باشد. پيامبر و امامان معصوم: چون از منبzzع وحى سخن مىگويند )وما ينطzzق عن الهzzوى، ان هzzو اال وحى يzzوحى( بzzه آنzzان نzzيز اطالق

شارع مىگردد. جز اينان، ديگران حقى در نسخ ندارند.

نسخ شرايط ديگرى را نيز داراست. يكى از مهمترين شرايطى كه در نسخ مراعات آن واجب است، اين است كه نسخ تنها به حكم منسوخ، تعلق مىگيرد و نه بzzه لفzzظ آن; به عبzzارت ديگzzر در مzورد آيzzات قzرآن كzريم، تشzريع سzzابق كzه بيzzانگر حكمى بودهاست، پس از آمدن ناسخ، از مجموعzzه آيzzات الهى حzzذف نمىگzzردد. آنچzzه رفzzع مىشود، حكم آيه است و نه خود آيه. التزام به نسخ آيه، كه از آن به »نسzzخ تالوت« تعبير مىشود، نوعى التزام بzzه تحريzف قzرآن كzريم اسzzت كzه هيچ مسzzلمانى آن را نمىپذيرد. كسانى كه در تعريف نسخ گفتهاند: رفع الحكم الشرعي... گويzzا بzzه همين

مطلب توجه داشتهاند كه نسخ، رفع حكم است و نه رفع تالوت. متاسzzفانه بسzzيارى از دانشمندان اهل سنت كه شيفته افزايش آيات ناسخ و منسوخ بودهاند، قائzzل بzzه

نسخ تالوت نيز شدهاند. در فصل هشتم نظر آنان را نقل و نقد خواهيم كرد.

تعريف بسيار دقيق آيةالله معرفت نيز از اين كاستى سالم نمانده است.

به اين تعريف بار ديگر توجه مىكنيم: هzzو رفzzع تشzzريع سzzابق -كzzان يقتضzzي الzzدوامحسب ظاهره- بتشريع الحق بحيث اليمكن اجتماعهما معا....

اين تعريف مىتواند شامل نسzzخ تالوت گzردد; زيzzرا رفzع تشzzريع سzzابق بzه دو گونzzهمتصور است:

. رفع حكم.1

. رفع حكم با لفظ و تالوت.2

در مورد اشكال مكتب بيان، به همين مقzzدار بسzzنده مىكzzنيم كzzه تعريzzف اين مكتب درواقع بيانگر مقتضاى نسخ است; زيرا براى نشاندادن پايان زمان حكم، به »بيان«

نياز داريم واال نسخ، »بيان« نيست.

از همه آنچه گفتهآمد، برمىآيد كه شروط نسخ به شمار و قرار زير است:

. منسوخ )دليل اول( حكم شرعى باشد و نه عقلى.1

. منسوخ محدود به زمان معينى نشده باشد.2

. منسوخبه )دليل دوم( متاخر از زمان منسوخ باشد.3

. تشريع منسوخبه، از سوى شارع صورت گرفته باشد.4

. دليل منسوخبه، همسنگ با دليل منسوخ باشد.5

. ميان دليل اول و دليل دوم، تعارض ذاتى و يا به دليل خاص وجود داشتهباشد.6

. تعارض ميان دو دليل تعارضى تام و كلى باشد.7

. ناسخ فقط شارع مقدس باشد.8

تعريف اصطالحى

با توجه به شروط ياد شzzده، تعريzzف آيةاللzzه معzzرفت را بzzا اضzzافهكردن يzzك قيzzد و حذف بعضى از قيود غيرالزم، مىتوان بهzzترين تعريzzف از نسzzخ اصzzطالحى دانسzzت;

بدين ترتيب:

رفzzع حكم -كzzان يقتضzzى الzzدوام حسzzب ظzzاهره - بتشzzريع الحzzق بحيث اليمكناجتماعهما معا اما ذاتا او نصا.


. نسخ در اصطالح قدما در مورد تخصيص عام، تقييzzد مطلzzق، بيzzان مجمzzل و نzzيز1 نسخ به معناى خاص آن به كار مىرفته و به همين جهتشمار آيات ناسخ و منسوخ به

عقيده آنان بسيار زياد بوده است.

. اركان نسخ عبارتند از: منسوخ، منسوخبه و ناسخ.2

. براى تحقق نسخ اصطالحى در اركان سهگانه، هشتشرط الزم است.3

. تعريف دقيق نسخ چنين است: »رفع حكم -كان يقتضي الzzدوام حسzzب ظzzاهره-4بتشريع الحق بحيث اليمكن اجتماعهما معا اما ذاتا او نصا«.

پىنوشتها

.287. ر.ك: البيان فى تفسير القرآن، ص1

.103 و 102، ص1. نحاس، الناسخ والمنسوخ، مقدمه دكتر سليمانبن ابراهيم، ج2


; جهت توضيح بيشتر ر.ك: فصل دهم.240 و 234( آيه 2. به عنوان مثال: بقره )4

. براى رفع هرگونه توهم و ايراد و اشكال در مورد متعارض بzzودن آيzzات قzzرآن بzzا5يكديگر ر.ك: فصل پنجم همينكتاب.

،2. ر.ك: مصطفى زيد، النسخ فى القzرآن الكzريم; التمهيzد فى علzوم القzرآن، ج6.279ص


.359 و 288. ر.ك: البيان، ص 8

. توضيح بيشتر در اين زمينه در فصل هشتم خواهدآمد.9

فصل چهارم: امكان و وقوع نسخ

قرآن مجيد خود در چند آيه به وقوع نسخ در قرآن تصريح فرموده است:

(1ما ننسخ من آية او ننسها نات بخير منها او مثلها. )

(2)

(3)

نسخ دو معنا دارد: حقيقى و مجازى.

معناى حقيقى نسخ عبارت است از: پديد آمدن راى جديد. در آغاز اين بخش يzzادآور شديم كه آنچه در وضع قوانين جديد بشرى رخ مىدهد، از رهگذر كشف مجهzzوالت و يا برخورد با معضالت و تنگناهايى است كه در مقام عمل، قانونگذاران بzzاآن روبهرو هستند. در هر دو صورت نسخ قانون قبلى و وضع قzzانون جديzzد، حzzاكى از ضzzعف و

جهل قانونگذاران درمورد قانون و واقعيتهاى عينى و عملى است.

در تشريع احكام و قوانين دينى مساله به چه صورت است؟

آيا تغيير و تبديل در احكام دينى وجود داشته است؟ يا خير؟

در صورت مثبت بودن پاسخ، چگونه اين امر با علم مطلق شارع مقدس سzzازگارىدارد؟

همه مىدانيم كه احكام، تzzابع مصzzالح و مفاسzzدند و بzzه عبzzارت ديگzzر، اين مصzzالح و مفاسد موجودند كه گاهى اقتضاى حكم وجوب و اسzzتحباب و زمzzانى اقتضzzاى حكم حzzرمت و كzzراهت، دارنzzد. شzzارع مقzzدس بzzا در نظzzر گzzرفتن همين مصzzلحتها و مفسدههاسzzت كzzه ارادهاش بzzه جعzzل قzzانون تعلzzق مىگzzيرد. در پارهاى از مzzوارد، مصلحتيا مفسده در يك امرى، هميشگى نبوده محدود به زمانى خاص است. روشن است كه اراده شارع نzzيز از همzzان آغzzاز بzzه صzzورت مzzوقت و محzzدود بzzه آن تعلzzق مىگيرد. بازگشت نسخ شرعى در تمام حاالت آن، بzzه محzzدوديت مصzzلحتيا مفسzzده موجود است، كه پايان يافته و اراده حكم سابق نيز كzzه در مzzدار مصzzلحتيا مفسzzده وجود داشته، پايان يافتهاست. البتzه بzديهى اسzت كzه شzارع از همzان آغzاز، زمzان پايانيافتن مصلحتيا مفسده و در نتيجه پايانيافتن حكم و آغاز حكم جديد را مىدانسته

(4است. )

نسخ به اين معنا، حقيقتا نسخ نيسzzت كzzه حكzzايت از جهzzل قانونگzzذار بzzه مصzzالح و مفاسد كند. بلكه بدين معناسzzت كzه »حكم مجعzول از همzان آغzzاز مقيzد بzzه زمzان خاصى بوده است كه خدا بدان آگاه است; هرچند مzzردم بzzه آن جاهzzل بzzوده گمzzان هميشzzگى بzzودن آن را داشzzتهاند و ارتفzzاع حكم پس از انقضzzاى زمzzان آن صzzورت

(5گرفته است. )

بنابراين نسخ در احكام دينى، به معناى مجازى و ظاهرى است; نه معناى واقعى كهمستلزم جهل و عدم علم خداوند به مصالح و مفاسد باشد.

با اين توضيح معلوم مىگردد كه هيچ مzzانع عقلى بzzراى وجzzود نسzzخ بzzه اين معنzzا در احكام دينى وجود ندارد و آنان كه امكان وقوع نسخ را انكار كردهاند، معناى حقيقى و مجازى نسخ را از هم تمييز ندادهاند. عالوه بر عدم منzzع عقلى نسzzبت بzzه امكzzان نسخ، دليل نقلى روشن نيز بر وقوع آن وجود دارد. افزونتر اينكzzه: وقzzوع پديzzدهاى،

محكمترين دليل بر امكان آن است.

در فصل آينده شبهاتى را كه درباره وجود نسخ در قرآن مطzzرح اسzzت، نقzzل و نقzzدخواهيمكرد.

ما در بيان دليل نقلى فقط به آياتى استناد كرده از پرداختن به روايات فراوانى كzzه در اين زمينه وجود دارد چشم مىپوشzzيم. گرچzه پرسzzش و پاسzzخ على)ع( در مzzورد شناخت ناسخ از منسوخ -كه در ابتداى اين بخش ذكر كzzرديم- خzzود، دليzzل نقلى بzzر

همين امر است.

( هر حكمى را نسخ6آيه اول: ما ننسخ من آية او ننسها نات بخير منها او مثلها...; )كنيم، يا آن را به ]دست[ فراموشى بسپاريم، بهتر از آن، يا مانندش را مىآوريم....

آيه فوق يكى از آياتى است كه به روشنى بر امكان بلكه وقوع نسzzخ، داللت دارد. )7)

( جاى حكمى ديگر بياوريم -و خzدا بzه آنچzه بzه تzدريج نzازل8و چون حكمى را در )مىكند داناتر است- مىگويند: »جز اين نيست كه تو دروغبافى.«

عالمه طباطبائى در اين مورد مىگويد:

اين آيه اشاره به نسخ و حكمت آن دارد و پاسخى اسzzت بzzه اتهzzامى كzzه يهوديzzان و مشركان به پيامبر مىزدند. معناى سخن خداوند اين است كه آيه دوم را با تغيير، بzzه جاى آيه اول قرار داديم... مشzzركان پيzzامبر را مzzورد خطzzاب قzzرار داده او را متهم مىنمودند كه به خدا دروغ مىبندد; چراكه تبديل يك قول به قzzول ديگzzر، و اعتقzzاد بzzه

رايى و عدول از آن در مرحله ديگر از ساحتخداوند دور است.

خداوند در پاسخ به اينان مىفرمايد: بل اكثرهم اليعلمون; اينzان حقيقت اين تبzديل و حكمتى را كه منجر بzzه اين تفسzzير شدهاسzzت نمىداننzzد. احكzzام الهى، تzzابع مصzzالح بندگان است و برخى از مصلحتها با تغيير اوضاع و احوال و زمانها، تغيير مىيابند. در نتيجه ضرورى است كه احكام نيز تغيير يابند. بدين صورت حكمى كzzه مصzzلحت، آن را واجب نموده بود، رفع مىشود و حكم ديگرى كzzه مصzzلحت آن پديzzد آمzzده اسzzت،

(9جايگزين مىگردد. )

( مىكند و اصل كتاب نزد اوست.10خدا آنچه را بخواهد، محو يا اثبات )

عالمه پس از توضيحى درباره اين آيه مىنويسند:

معناى آيه اين است كه خداوند در هر زمان كتابى و حكمى دارد; يعنى قضايى دارد. او آنچه را از اين كتب و احكام و قضاها بخواهد، محzzو مىگردانzzد و آنچzzه را بخواهzzد اثبات مىكند; يعنى قضايى را كه در وقتى ثابت بوده است، تغيير داده در زمان بعzzد، قضاى ديگرى را جايگزين آن مىنمايد. اما خداوند قضاى اليتغيرى هم دارد كzzه قابzzل

محو و اثبات نيست و آن امالكتاب است. امالكتاب اصل و ريشهاى اسzzت كzzه همzzه»قضا«ها به آن برمىگردد و از آن ناشى مىشود.

در نظر عالمه اين آيه مختص به نسخ در احكام نيست، بلكه همه حzzوادث را شzzامل(11مىشود. )


. نسخ در دو معناى حقيقى و مجازى به كار مىرود. معناى حقيقى آن »ظهzzور راى1و نظر جديد« و معناى مجازى آن »اظهار راى و نظر جديد« است.

. نسخى كه در آيات و روايات از آن سخن به ميان آمzzده اسzzت، نسzzخ بzzه معنzzاى2مجازى آن است.

. برخى به خاطر عدم توجه به كاربرد دوگانه نسخ و به جهت معقولنبودن نسخ بzzه3معناى حقيقى آن در مورد خداوند، منكر امكان و وقوع نسخ گرديدهاند.

سوره رعد اشاره به نوعى نسخ در تكوين دارد كه از آن به »بداء« تعبير39. آيه 4مىشود.

پىنوشتها

.106( آيه 2. بقره)1

.101( آيه 16. نحل)2

.39( آيه 13. رعد)3

; و نzzيز ر.ك: المzzيزان، ج301. ر.ك: دروس فى علم االصول، الحلقzzة الثانيzzه، ص4 سورهنحل.101، ذيل آيه 346، ص12

.275، ص 2 و التمهيد، ج 297-280. ر.ك: البيان فى تفسير القرآن، ص5

.106( آيه 2. بقره)6

.254 - 249، ص1. براى توضيح بيشتر، ر.ك: الميزان، ج7

.101( آيه 16. نحل)8

.346 و 345، ص12. الميزان، ج9

.39( آيه 13. رعد)10

-zz 375، ص11. ر.ك: الميزان، ج11 . اين آيه از جمله آيzzاتى اسzzت كzzه از آن377 استفاده بداء شده است. بداء نوعى نسخ است كه در امzzور تكويzzنى رخ مىدهzzد; در حالى كه نسخ، مختص امzور تشzzريعى اسzzت. بحث در اين زمينzه در مبzzاحث علzzوم قرآنى، بحثى جانبى و حاشيهاى اسzzت گرچzzه در جzzاى خzzود يكى از امهzzات مسzzائل كالمى است. پذيرش بداء در مكتب كالمى شيعه و تاكيد بر آن در روايzzات فzzراوان،

موجب واكنشهاى تند اهل سنت گرديده است كه علت اصلى آن عzzدم درك معنzzاى مورد نظر از بداء بودهاست.ما از ورود به اين بحث صرفنظر مىكنيم و عالقهمنzzدان را به كتب مربوط از جمله البيان از آيةالله العظمى خوئى و انسان و سرنوشzzت از

استاد شهيد مطهرى ارجاع مىدهيم.

فصل پنجم: شبهات منكران نسخ )مطالعه آزاد(

در اين فصل به برخى از عواملى كه سبب گرديده است برخى وجود نسخ را انكzzاركنند و يا بر وجود نسخ در شريعتخرده گيرند، اشاره مىكنيم.

شبهه اول: نسخ در تشريع كه همان پيدايش نظر جديد و آگاهى از مصzzلحتى اسzzت كه در آغاز مخفى بوده، بر خداوند محال است; زيرا علم خداوند ازلى است و تبدل

و تجدد راى درباره او پذيرفتنى نيست.

پاسخ: گويا اين گروه گمان كردهاند كه نسخ در تشريع، به معناى حقيقى آن اسzzت;در حالى كه پيشتر توضيح داديم كه نسخ در اينجا صرفا به معناى ظاهرى است.

شبهه دوم: وجود آيات منسوخ در قرآن كريم، چه بسا سبب اشتباه مكلفzzان گzzردد; چراكه ممكن است در برخورد با آن آيات به گمان آنكzzه آيهاى محكم اسzzت، بzzه آن عمل نموده يا به مفاد آن ملتزم گردند. اين امzzر اغzzرا بzzه جهzzل، و از خداونzzد قzzبيح

است.

پاسخ: از آنجا كه مصلحتهايى وجود داشته است كه تشريع سzzابق بzzا تشzzريع الحzzق، نسخ گردد و مكلفان خود مىدانند كه در قرآن ناسخ و منسوخ، عام و خاص، مطلzzق و مقيد و محكم و متشابه وجود دارد، شتاب در اخذ يzzك آيzzه و عمzzل بzzه آن پيش از

آنكه نوع و حقيقت آن شناخته شود، بر كسى روا نيست. بzzه همين دليzzل اسzzت كzzه على)ع( در برخورد با آن قاضى از او مىپرسد: »آيا تو كه فتوا مىدهى، ناسzzخ قzzرآن

را از منسوخ آن مىشناسى؟«

شبهه سوم: التزام به وجود آيات ناسzzخ و منسzzوخ در قzzرآن كzzريم، مسzzتلزم وجzzود تنافى ميzzان آيzzات قzرآن كzريم اسzzت و اين امzر بzا قzول خداونzzد منافzات دارد كzهمىفرمايد: افال يتدبرون القرآن ولو كان من عند غير الله لوجدوا فيه اختالفا كثzzيرا; )

( آيا در ]معانى[ قرآن نمىانديشند؟ اگر از جانب غير خدا بود، قطعzzا در آن اختالف1بسيارى مىيافتند.

پاسzzخ: اختالفى كzzه در اين آيzzه نفى مىگzzردد، اختالف حقيقى و واقعى اسzzت; امzzا اختالف آنگونzzه كzzه در ناسzzخ و منسzzوخ وجzzود دارد، منافzzاتى بzzا مفzzاد آيzzه نzzدارد. منطقيان براى تناقض هشت وحzدت را شzzرط دانسzتهاند كzzه از جملzzه آنهzا وحzدت زمان، مالك و شرط است; در صورتى كه هريك از اينهzzا تغيzzير كنzzد، ديگzzر تنzzافى و تناقضى وجود نخواهد داشت. در ناسzzخ و منسzzوخ، تفzzاوت زمzzانى و از همzzه مهمتر تفاوت در مالك حكم وجود دارد كه با تعمق در آن روشzن خواهzzد گرديzد كzzه تنzzافى

ميان آنها، ظاهرى است.

شبهه چهارم: چه فايدهاى بر وجود و ثبت آياتى كه نسخ گرديدهاند، مzzترتب اسzzت؟ آياتى كه ديگر به حكم آنها عمل نمىشود، آيا هدف فقط، قراءت آنهاست كه قاريانو مسلمانان در طول زمان آن را قراءت نمايند، بدون آنكه به مفاد آن عمل نمايند؟

پاسخ: اگر ثمره نزول آيات قرآن كريم تنها در حكم تشريعى آنهzzا بzzود، اين اشzzكال صحيح به نظر مىرسيد. اما بايد دانست كه تشريع يكى از اهدافى است كه در نزول قرآن مد نظر بوده است. بسzzيارى از آيzzات قzzرآن، اساسzzا حكم تشzzريعى را در بzzر

ندارند. قرآنشناسان بر اين باورند كه آياتاالحكام از پانصد آيه تجاوز نمىكنند.

آنچه هدف اساسى از نزول آيات بوده هدايتگرى آن است.

اگر در مواردى حكم تشريعى آيات برداشzzته شzzده اسzzت، بعzzد اعجzzاز و تحzzدى آن،همچنان به قوت و ثبات اولى خود برقرار است.

در فصل نهم به هنگzzام بيzzان آيzzات ناسzzخ و منسzzوخ، خzzواهيم ديzzد كzzه وجzzود آيzzات منسوخ، بيشترين تاثير را در بهتر فهميدن مفاد آيات ناسzzخ دارنzzد. در بzرخى مzzوارد حكم آيه ناسخ دقيقا ناظر بر حكم آيzzه منسzzوخ اسzzت; بنzzابراين وجzzود آيzzه منسzzوخ ضرورت دارد، تا فضاى حاكم بر آيه ناسخ بzzه صzzورت اوليzzه خzzود بzzراى مzzا معلzzومگردد. مراجعه به دو آيه جزاى فاحشه و آيه نجوا اين امر را به خوبى اثبات مىنمايد.

مساله مهم ديگر آن اسzzت كzه وجzود چzنين آيzzاتى در قzzرآن، نشzzان مراحzل تحzzولاحكام و بيانگر استعدادها و ظرفيتهاى متفاوت امت اسالمى در تاريخ تشريع است.

از ديگر داليلى كه مىتوان براى ثبت آيات منسوخ در قzرآن كzريم ذكzر نمzود، حفzظ آيات به عنوان يك ميراث فرهنگى است. در زمانى كه ملتها در مzzورد حفzzظ ذخzzاير فرهنگى خود، اهتمامى شگفت نشان مىدهند، آيا در مورد آيات قرآن كريم كه وحى آسzzمانى بzzوده اسzzت و ظzzاهر و بzzاطن آن نzzورانيت دارد، چzzنين كzzارى شايسzzتهتر

نيست؟

شبهات ديگرى درباره امكان يا وقوع نسzzخ از سzzوى يهوديzان، مسzzيحيان و ديگzzران(2وجود دارد كه به دليل روشنبودن بطالن آنها از ذكر آنها خوددارى مىكنيم. )


. منكzران نسzخ بzه امzورى اسzتناد نمودهانzد كzه مهمترين آنهzا عبzارت اسzت از:1 الzzف(نسzzخ در تشzzريع، يعzzنى پيzzدايش نظzzر جديzzد و اين بzzر خداونzzد محzzال اسzzت. ب(وجود آيات نسخشده موجب اشتباه مسلمانان مىگzzردد. ج( وجzzود آيzzات ناسzzخ و

منسوخ مستلزم تضاد ميان آيات قرآن است. د( وجود آيات نسخشده در قرآن، لغواست.

. اشكاالت فوق ناشى از عدم درك صحيح معنzzاى نسzzخ و عzzدم توجzzه بzzه فلسzzفه2ابقاى آياتى است كه حكم آنها نسخ شدهاست.

پىنوشتها

.82( آيه 4. نساء)1

; و دكتر مصطفىz- 297 294، ص2. براى آگاهى از اين شبهات ر.ك: التمهيد، ج2-zz 27زيد، النسخ فى القرآن الكريم، ص . متاسفانه اين محقzzق در آغzzاز كتzzاب52

خzzويش در رابطzzه بzzا نسzzخ و بzzداء، بzzدون آنكzzه از اعتقzzاد شzzيعه آگzzاهى صzzحيح داشتهباشد، نسخ و بداء را به معناى غzzير قابzzل قبzzول آن بzzه شzzيعه نسzzبت مىدهzzد. نسzzبت او نzzه از روى تحقيzzق بلكzzه تقليzzدى محض از گذشzzتگان اسzzت. خلzzق را

تقليدشان بر باد داد اى دو صد لعنت بر اين تقليد باد

فصل ششم: اقسام نسخ

بسيارى از دانشمندان علوم قرآن، نسخ را در قرآن به سه قسم تقسيم نمودهاند:

الف( نسخ تالوت و حكم

همانطور كه از معناى آن پيداست، مدعيان وقوع اين قسم از نسخ، معتقدند كه آيه يا آياتى بوده كه تالوت آنها همراه با حكمشان نسخ گرديده است. مثالى كه معمzوال در اين مورد ذكzر كردهانzد بzر اسzاس روايzتى از عايشzه اسzت. وى گفتهاسzت: از جمله آيات نازل شده بر پيامبر اين آيzه بzود: عشzzر رضzعات معلومzzات يحzرمن )ده مرتبه شيردادن معلوم، بzzاعثحرمت مىشzzود( اين آيzzه بzzا حكم پنجبzzار، نسzzخ گرديzzد.

(1رسولخدا وفات نمود; در حالى كه اين آيه در ميان مردم قراءت مىگرديد. )

جالب اين جاست كه در بيان چگونگى از بين رفتن آيه گفتهاند: صحيفهاى كه آيه بر آن نوشته شده بود، هنگام فوت رسول خدا، زيzzر تخت بzzود و وقzzتى آنzzان مشzzغول

دفن رسول خدا بودند، حيوانى خانگى داخل شده و آن را خورده است!

باطل بودن اين سخنان و بطالن قول به نسخ در اين قسم به قzzدرى روشzzن اسzzت كه نيازى به ابطال از سوى شيعه ندارد. آنچه نقل شده است، خبر واحدى است كه خواستهاند با آن، وجود آيهاى را كه كسى از آن خzzبر نداشzzته اثبzzات كننzzد، آنگzzاه بzzا همان خبر، نسخ آن را نيز ثابت نمايند. محققzzان اهzzل سzzنتخود بzzه انكzzار اين قسzzم

پرداختهاند.

(2قاضى ابوبكر در كتاب انتصار خود رد اين قسم را از گروهى نقل نمودهاست. )

(3)

صبحى صالح پذيرش اين قسم را مولود عشق و شzzيفتگى طرفzzداران كzzثرت نسzzخ(4در قرآن دانسته كه با جرات شگفتى چنين ادعايى نمودهاند. )

اين قسم از نسخ مستلزم وقوع تحريف در قرآن نيز خواهد بود.

ب( نسخ تالوت بدون حكم

منظzzور اين اسzzت كzzه لفzzظ آيهاى، نسzzخ و از متن قzzرآن حzzذف شzzده اسzzت; ولى حكمى كه با آن آيه نzzازل شzzده اسzzت، همچنzzان ادامzzه دارد و بzzدان عمzzل مىشzzود. كسzzانى كzzه چzzنين نسzzخى را معتقدنzzد، مىگوينzzد: در سzzوره نzzور آيzzه رجم )الشzzيخ والشيخة اذا زنيا فارجموهما البتة، نكاال من الله...( وجzzود داشzzته، سzzپس تالوت آن

نسخ گرديد، ولى حكم رجم پيرمرد و پيرزن زناكار، همچنان باقى است.

در نقل ديگرى اين آيه را از آيات سوره احزاب، كه آياتش برابر آيzzات سzzوره بقzzره(5بوده است، دانستهاند! )

بهعقيده شzzيعه، اينقسzم از نسzخ نzيز، هماننzzد قسzماول، ممنzوع و در قzzرآن اتفzاق نيفتادهاست. آنچه در اين باره نقل گرديzzده اسzzت، اوال، از يzzك يzzا دو نمونzzه بيشzzتر نيست، و همين موارد نيز اخبار آحادى هستند كه درباره قرآن - كه ثبوتش بzzا تzzواتر ونسخ آن نيز با تواتر بايد باشد- كاربردى نداشته از اعتبار ساقطند. آية اللzzه خzzوئى

دراينباره مىگويد:

نسخ امر مهمى چون آيه قرآن، اگر واقع شzده باشzzد، نقzل آن شzzيوع پيzدامىنمود و(6دليل روشن بر كذب راوى همين است كه ديگران آن را نقل نكردهاند.... )

التزام به چنين نسخى به معناى التزام به تحريف قرآن است كzzه هيچ مسzzلمانى آنرا قبول ندارد.

صبحى صالح - كه همچون شيعه از اساس اين تقسيم را قبول ندارد - در بيانى زيباو رسا مىگويد:

تقسيم مسائل به اقسام، زمانى صحيح است كه براى هر قسمى، شواهد فراوان يا حداقل كافى وجود داشzzته باشzzد، تzzا بتzzوان قاعzzدهاى را از آن شzzواهد، اسzzتنباط و استخراج نمود; اما براى عاشقان نسخ در اين دو قسم، جز يzzك يzzادو نمونzzه شzzاهد وجود ندارد. آنچه را هم كه ذكر كردهاند، خبرهzzاى واحدنzzد و مىدانيم كzzه قطzzع پيzzدا نمودن در نزول قرآن و نيز نسzzخ آن بzzا خبرهzzاى واحzzدى كzzه حجيzzتى ندارنzzد، جzzايز

(7نيست. )

ج( نسخ حكم بدون تالوت

اين قسم، تنها قسمى است كه نسخ در آن واقع شده اسzzت. مؤلفzzانى كzzه دربzzاره ناسخ و منسوخ و بررسى آيات آن كتاب نوشتهاند، همگى در اين قسم كوشzzيدهاند.

(8)

آيzzاتى از قzzرآن مجيzzد كzzه نسzzخ گرديدهانzzد، نسzzخ فقzzط در ناحيzzه حكم آنهzzا واقzzعشدهاست; اما لفظ آيه و تالوت همچنان در قرآن محفوظ مانده است.

در اين قسم، سه نوع نسخ مورد بحث قرار گرفته است:

الف( نسخ قرآن به قرآن.

ب( نسخ قرآن به خبر متواتر.

ج( نسخ قرآن به خبر واحد.

در مورد نوع اول بحثى وجود ندارد.

در مورد نوع دوم دانشمندان اختالفنظر دارند. بعضى قائل بzzه جzzواز و بzzرخى ديگzzر قائل به منع شدهاند. تجويزكنندگان نيز خود به دو گروه تقسيم شدهاند: آنانكه قائل

به وقوع چنين نسخى هستند، و آنانكه مىگويند جايز است ولى واقع نشده است.

قائالن به جواز چنين استدالل كردهانzد كzه نسzخ قzzرآن بzzه سzzنت، نzzه بالzذات و نzzه بالغير، محال نيست. ذاتا كه روشن است. استحاله بالغير نيز ندارد چون، همانگونzzه كzzه قzzرآن وحى الهى اسzzت، سzzنت نzzيز وحى از جzzانب خداسzzت. خداونzzد خzzود

(9فرمودهاست: وما ينطق عن الهوى ان هو اال وحى يوحى. )

زرقانى به دنبال اين بحث چنين نتيجهگيرى مىكند: نسخ قرآن به سنت مانع عقلى و شرعى ندارد; منتهzzا چzzنين نسzzخى واقzzع نشدهاسzzت و دليzzل كسzzانى كzzه قائzzل بzzه

(10وقوعند تمام نيست. )

آية الله خوئى در اين مورد معتقدند:

حكم ثابت به وسيله قرآن، با سنت متواتر يا با اجماع قطعى، كzzه كاشzzف از صzzدور نسخ از معصوم باشد، نسzzخ مىگzzردد. اين نzzوع نسzzخ، اشzzكال عقلى و نقلى نzzدارد.

(11بنابراين اگر در موردى ثابتشد، قبول مىكنيم واال ملتزم به نسخ نخواهيم شد. )

ظاهرا چنين نسخى در قرآن واقع نشده است.

اما نوع سوم، يعنى نسخ قzzرآن بzzه خzzبر واحzzد، چzzون يكى از شzzرايط دليzzل ناسzzخ،همسنگبودن با دليل منسوخ است، چنين نسخى ممكن نيست.


. اقسام نسخ در قzzرآن عبzzارت اسzzت از: نسzzخ تالوت و حكم; نسzzخ تالوت بzzدون1 حكم; نسخ حكم بدون تالوت. شيعه و محققان اهل سنت تنها قسم سوم را صzzحيح

مىدانند.

. نسخ حكم بدون تالوت در قرآن كريم به چند صورت متصور اسzzت: نسzzخ قzzرآن2 به قرآن، نسخ قرآن به خبر متواتر و نسخ قرآن به خبر واحد. صzzورت سzzوم باطzzل

است و صورت دوم گرچه محال نيست، اما واقع نشده است.

پىنوشتها

،2; مناهل العرفzzان، ج705، ص2; االتقان، ج170 و 169، ص1. ر.ك: البرهان، ج1.212ص


.286 - 282، ص2. التمهيد، ج3









فصل هفتم: عاشقان نسخ

در فصل سوم، شروطى را براى تحقق نسخ ذكر كzرديم و در فصzzل ششzم بzه اين رهيافت رسzzيديم كzzه از ميzzان اقسzzام سzzهگانه نسzzخ، تنهzzا نسzzخ حكم بzzدون تالوت جايزاست و در همين قسم آنچه در قرآن اتفاق افتاده، نسخ قرآن بzه قzرآن اسzت. باتوجzzه بzzه اين امzzور، مجموعzzه آيzzات ناسzzخ و منسzzوخ در قzzرآن، شzzمارى انzzدك خواهنzzدبود، كzه البتzه فراگzيرى آنهzا الزم اسzت. متاسzفانه بسzيارى از نويسzندگان علومقرآن -بهويژه آنان كzzه در زمينzzه ناسzzخ و منسzzوخ كتzzاب مسzzتقلى نگاشzzتهاند- بدونتوجه به شzzرايط نسzzخ و مراعzzات سzzاير ضzzوابط، چنzzان در تعzzيين آيzzات ناسzzخ ومنسوخ مبالغه كردهانzzد كzzه ناآشzzنايان بzzه كتzzاب الهى را بzzه اين گمzzان انداختهانzzد كهگويااصzzل، در قzzرآن بzzر »نسzzخ« بودهاسzzت. شzzيفتگى و گشادهدسzzتى در خلzzق »نسخ« در قرآن، گروهى را واداشته تا تقسيمات عجيبى از خzzود ابzzداع نماينzzد و از زواياى گوناگونى به بحث در زمينه نسخ قرآن بپردازند. به عنzzوان نمونzzه تقسzzيمات

زير رابنگريد:

الف( دستهبندى سورههاى قرآن به اعتبار وجود ناسخ يا منسوخ

افراطيون گفتهاند: سورههاى قرآن به اين اعتبار به چهار دسته تقسيم مىشوند:

سوره(.43. سورههايى كه ناسخ و منسوخ ندارند )1

سوره(.31 سوره و به نقل البرهان 25. سورههايى كه ناسخ و منسوخ دارند )2

سوره(.6. سورههايى كه فقط آيه ناسخ دارند )3

(1 سوره(. )40. سورههايى كه فقط آيه منسوخ دارند )4

ما از ذكر نام سورهها خوددارى نمzzوده پاسzzخ دكzzتر صzzبحى صzzالح را بzzه اين گzzروهبازمىگوييم:

سzzوره43در اين تقسيم، سورههاى محكمات قرآن، كzه خzالى از نسzzخند، بيش از نيستند. بنابراين قاعده اوليه در قرآن، نسخ است، نه احكام! و اصل اين اسzzت كzzه سورههاى قرآن يا ناسخ داشتهباشند يا منسوخ! حق اين است كه اصل و قاعzzده در تمام قرآن، احكام آيات آن است; جز در مواردى كه دليل صzzريحى بzzر نسzzخ داللت

(2نمايد كه به آن اخذ خواهيم نمود.... )

زرقانى ضمن انتقاد از نحاس، هبةاللهبن سالمه و ابنحzzزم و ديگzzرانى كzzه در تzzاليف كتابهاى ناسخ و منسوخ خويش شمار آيات ناسخ و منسوخ را افزايش دادهانzzد، اين

امر را غلط قلمداد نموده و منشا اشتباه آنان را چنين بيان كردهاست:

اينان فريب چيزى را خوردهاند كه از گذشzzتگان نقzzل گرديzzده و غافzzل شzzدهاند كzzه مقصود گذشتگان از نسخ، معناى اصطالحى امروز نبوده است; بلكه آنzzان ناسzzخ را

(3اعم از بيان مجمل و تقييد مطلق و نظاير آن مىدانستهاند.... )

ب( وجود نسخ در يك آيه

شيفتگان نسخ در جستوجو براى يافتن نواسخ قرآن، گاه به نتايج جالبى رسzzيدهاند; (4مثال در مورد آيه يا ايها الذين آمنوا عليكم انفسكم اليضركم من ضل اذا اهتديتم )

(5گفتهاند: اول آن، منسوخ و آخر آن، ناسخ است! )

ج( وقوع نسخ در اول و آخر آيه

ابنعربى گفتهاست:

از شگفتترين آيzzات نسzzخ در قzzرآن كzريم اين آيzzه اسzzت: خzzذ العفzzو وامzzر بzzالعرف( اول و آخر اين آيه، منسوخند و وسط آن محكم است! )6واعرض عن الجاهلين. )

7)

د( نسخ ناسخ

شيفتگان نسخ، گفتهاند: مواردى وجود دارد كه آيه ناسخى خود، منسوخ شدهاست.

زركشى مىگويد:

نسخ ناسخ، جايز است و در اين صورت، ناسخ، منسوخ مىگردد; مثل قzول خداونzد: ( نسخ گرديده و سپس همين آيه با آيه حتى9لكم اين آيه با آيه فاقتلوا المشركين )( نسخ شده است.10يعطوا الجزية عن يد و هم صاغرون )

( آيzه فzاقتلوا المشzركين11و نيز ناسخ آيه فاعفوا واصفحوا حتى ياتى الله بامره، )(12است كه اين آيه نيز به وسيله آيه حتى يعطوا الجزية... نسخ گرديده است. )

ه( نسخ آيات فراوان با يك ناسخ

ابن عربى گفته است:

114( ناسzzخ 13آيه فاذا انسلخ االشهر الحرم فاقتلوا المشركين حيث وجzzدتموهم ) آيه است! و آخر همين آيه )فان تابوا و اقاموا الصلوة و آتzzوا الزكzzاة فخلzzوا سzzبيلهم

(14ان الله غفور رحيم( ناسخ اول آن است! )


. اصل در قرآن مجيد، عدم نسخ و احكام آيات آن است; جز در مواردى كه دليلى1صريح بر نسخ داللت نمايد.

. افراط برخى از نويسندگان در خلق نسخ در قرآن چنzzان بودهاسzzت كzzه در نظzzر2 سوره قرآن ناسخ و منسوخ ندارند!43آنان فقط

. وجود نسخ در ابتدا و انتهاى يك آيه، نسخ ناسخ و نسخ آيات فراوان با يzzك ناسzzخ3از ابتكارات گشادهدستىهاى اين گروه است.

پىنوشتها

164، ص2; البرهان، جz- 12 10. ر.ك: ابن حزم اندلسى، الناسخ والمنسوخ، ص1.704، ص2; االتقان، ج165و


.254 و 253، ص2. مناهل العرفان، ج3

.105( آيه 5. مائده)4

، به نقل از ابنعربى.264. مباحث فى علوم القرآن، ص5

.199( آيه 7. اعراف)6

.264; مباحث فى علوم القرآن، ص171، ص2. البرهان، ج7

.6( آيه 109. كافرون)8

.5( آيه 9. توبه)9


.109( آيه 2. بقره)11


.5( آيه 9. توبه)13


فصل هشتم: بررسى آيات ناسخ و منسوخ

اگر از افراطى كه برخى در زمينه اكتشاف »نسخ« در قzzرآن كردهانzzد، بگzzذريم، بzzا يzك سzzير اجمzالى در اقzوال بزرگzان قرآنشzناس روشzzن مىگzردد كzه بzه تzدريج بzا ضابطهمند شدن اصطالح نسخ، دايzzره نواسzzخ قzzرآن محzzدود و محzzدودتر گرديzzده و نظر محققان متاخر خط بطالنى بر نظريه طرفداران فراوانى نسzzخ كشzzيده اسzzت

(1بهگونهاى كه: »پيشينيان تا حدود پانصد آيه را منسوخ مىدانستند.« )

مصطفى زيد در كتاب خود، موارد ادعzzايى نسzzخ را نzzزد متقzzدمان اينگونzzه گzzزارشمىكند:

213 مzzورد; ابنسzzالمه 134 مورد; ابzzوجعفر نحzzاس 214ابوعبدالله، محمدبن حزم (2 مورد را از مصاديق نسخ دانستهاند. )247مورد، و ابنجوزى

سzzيوطى در االتقzzان ضzzمن رد طرفzzداران كzzثرت نسzzخ، در يzzك بررسzzى در مzzورد آياتنسخ، از ابتدا تا انتهاى قرآن موارد معدودى را ذكر نموده اسzzت كzzه عبارتنzzد از: سوره بقره شش آيه، آلعمران يك آيه، نساء دو آيه، مائده سه آيه، انفzzال سzzه آيzzه، نور دوآيه، احزاب يك آيه، مجادله يك آيه، ممتحنه يك آيه، مزمل يzzك آيzzه. مجموعzzه

آيzzه اسzzت كzه در منسzzوخبودن يzzك مzzورد هم ترديzzد21آيات منسوخ نزد سيوطى، مىنمايد. زرقانى نيز به پيروى از سzzيوطى همين آيzzات را مzzورد بررسzzى قzzرار داده

(3است. )

دكتر صبحى صالح پس از بيان اين مطلب كه محققان، آيات منسوخ قرآن را انzzدك مىدانند، به نظر سيوطى اشاره نموده مىگويد: »اگر بررسى نماييم، درمىيابيم آياتى

(4كه پذيراى نسخند افزون بر ده آيه نخواهند بود.« )

آية الله محمدهادى معرفت در بررسىهاى خود، تنها هشت آيه را منسوخ مىداند، كه عبارتند از: آيه نجوا، آيه عدد مقاتالن، آيه امتاع، آيه جzzزاى فاحشzzه، آيzzه تzzوارث بzzه

(5ايمان، آيات صفح، آيات معاهده و آيات تدريجىبودن تشريع قتال. )

(7( نسخ قائل نيست و آن آيه نجواست. )6آيةالله خوئى، جز يك مصداق براى )

(8)

در پايان اين بحث آيzzات ناسzzخ و منسzzوخ در تفسzzير المzzيزان را انتخzzاب نمzzوده بzzهاختصار توضيح خواهيم داد.

. آيه عفو و بخشش1

( اين آيzzه دسzzتور بzzه گذشzzت از اهzzل9...فاعفوا واصفحوا حتى ياتى اللzzه بzzامره. ) كتاب درآغاز هجرت مىدهد. چراكه هنوز مسلمانان قدرت قابل مالحظهاى نداشzzتند.

(10عالمه طباطبائى مىگويد: »گفتهاند اين آيه با آيه قتzzال نسzzخ گرديzzده اسzzت.« ) آيه قتال عبارت است از: قاتلوا الذين اليؤمنون بالله وال باليوم اآلخر وال يحرمون ما حرم الله ورسوله واليدينون دين الحق من الذين اوتوا الكتzzاب حzzتى يعطzzوا الجزيzzة

( با كسانى از اهل كتاب كه به خدا و روز بازپسين ايمzzان11عن يد وهم صاغرون; ) نمىآورند و آنچه را خدا و فرستادهاش حرام كردهانzzد، حzzرام نمىدارنzzد و متzzدين بzzه

دين حق نمىگردند، كارزار كنيد تا با ]كمال[ خوارى به دستخود جزيه دهند.

از اين كه عالمه پس از نقل نسzzخ آيzzه سzzوره بقzzره، بzzر آن ايzzرادى نگرفتzzه، چzzنينبرمىآيد كه نظر خود وى نيز در اين زمينه، مثبت بوده است.

. آيه نسخ حرمت زناشويى در شبهاى ماه رمضان2

( در12احل لكم ليلة الصيام الرفث الى نساءكم هن لباس لكم وانتم لباس لهن... ) شبهاى روزه، همخوابگى با زنانتان بzzر شzzما حالل گرديzzده اسzzت. آنzzان بzzراى شzzما

لباسى هستند و شما براى آنان لباسى هستيد....

اين آيه با نzzزولش حzzرمت را نسzzخ و حليت نzzزديكى بzzا همسzzران را تشzzريع نمzzود; همانگونه كه گروهى از مفسران اين عقيzzده را دارنzzد و تعzzابيرى نظzzير احzzل لكم و كنتم تختانون و فتاب عليكم و فاآلن باشروهن در آيه، اشعار يا داللت بر حرمتسابق

(13مىكند. )

. آيه جزاى فاحشه3

والالتى يzzاتين الفاحشzzة من نسzzاءكم فاستشzzهدوا عليهن اربعzzة منكم فzzان شzzهدوا ( و از14فامسكوهن فى البيوت حتى يتوفzzاهن المzzوت او يجعzzل اللzzه لهن سzzبيال; )

زنان شما، كسانى كه مرتكب زنا مىشوند، چهzzار تن از ميzzان خzzود ]مسzzلمانان[ بzzر آنان گواه گيريد; پس اگر شzzهادت دادنzzد، آنzzان ]زنzzان[ را در خانههzzا نگzzاه داريzzد تzzا

مرگشان فرارسد، يا خدا راهى براى آنان قرار دهد.

عالمه مىنويسند:

( در اين15ظاهرا همانگونه كه گروهى از مفسzzران گفتهانzzد: مzzراد از »فاحشzzه« ) آيه »زنا« ست و روايت نمودهاند كه: پيامبر، هنگام نزول آيه جلد فرمود: اين همان »سبيلى« است كه خدا براى زنان زناكار قرار دادهاست. شzzاهد بzzر اين مطلب اين است كه آيه با جمله او يجعل الله لهن سبيال ظهور بر اين مطلب دارد كه حكم آيzzه

در آينده نسخ مىگردد.

ترديد در آيه اشعار دارد به اين كه ممكن است اين حكم نسخ شود و چنين نيز شد; حكم جلد و تازيانه، حكم حبس ابد آنها را نسخ نمود و بديهى است كه حكمى كه در اواخر زمان حيات پيامبر و پس از آن حضرت بر زنان زناكzzار جzzارى مىگرديzzد، زدن تازيانه بود و نه حبس ابد آنها در خانه. بنابراين آيه بzا فzرض اين كzه داللت بzر حكم زنان زناكار داشته باشد، با آيه جلد )الزانية والزانى، فاجلدوا كzzل واحzzد منهمzzا مzzاةجلدة...; به هر زن زناكار و مرد زناكار صد تازيانه بزنيzzد...( نسzzخ گرديzzده اسzzت. )

16)

. آيه توارث از طريق ايمان4

ان الذين آمنوا و هاجروا و جاهدوا باموالهم و انفسهم فى سبيل الله و الzzذين آووا و ( كسانى كه ايمان آورده و هجرت كردهاند17نصروا اولئك بعضهم اولياء بعض...; )

و در راه خدا با مال و جzان خzود جهzاد نمودهانzد و كسzانى كzه ]مهzاجران را[ پنzzاهدادهاند و يارى كردهاند، آنان ياران يكديگرند....

از بيان عالمه طباطبائى چنين استفاده مىشود كه، واليت بر ارث بzzا اخzzوت ديzzنى و نه نسب و قرابت، در آغاز هجرت، ميان مهاجران و انصار، امرى مسلم بوده است. پيامبر ميان اصحاب خويش عقد اخوت برقرار نمود و آنان با همين اخوت از يكديگر ارث مىبردنzzد. مجمعالبيzzان از امzzام بzzاقر)ع( نقzzل مىكنzzد: انهم كzzانوا يتوارثzzون

بالمؤاخاة; مسلمانان به سبب برادرى دينى از يكديگر ارث مىبرند.

در المنثور به نقل از ابنعباس مىگويد: پيzzامبر ميzzان اصzzحاب خzzويش بzzرادرى ايجzzاد نمود و بعضى را وارث بعضى ديگر گرداند; تا آنگاه كzه آيzه واولzوا االرحzام بعضzzهم

( و خويشاوندان ]طبق[ كتاب خدا، بعضzzى ]نسzzبت[18اولى ببعض فى كتاب الله; )به بعضى اولويت دارند ]و[ بر مؤمنان و مهاجران ]مقدمند[...، نازل گرديد.

(19با نزول اين آيه، ارث به نسب، جاى توارث به ايمان را گرفت. )

. آيه نجوا5

( اى20يا ايها الذين آمنوا اذا ناجيتم الرسول فقzzدموا بين يzzدى نجzzواكم صzzدقة...; ) كسانى كه ايمان آوردهايد، هرگاه با پيامبر ]خدا[ گفتوگوى محرمانه مىكنيد، پيش از

گفتوگوى محرمانه خود صدقهاى تقديم بداريد....

آيه فوق را همzzه قرآنشناسzzان شzzيعى و بسzzيارى از دانشzzمندان سzzنى، جzzزو آيzzات منسوخ قرآن مىدانند. قبال اشاره كرديم آيةالله خوئى، تنها مصداق نسخ در قرآن را همين آيه دانسته است. در شzzان نzzزول اين آيzzه گفتهانzzد: مسzzلمانان در اثzzر كzzثرت سؤاالت غيرالزم، وقت پيامبر را بىنتيجه مىگرفتند، اين آيه نازل شد و براى هzzر بzzار

صحبت، انفاق يك درهم را به عنوان صدقه واجب نمود.


مؤمنان و صحابه، نجzzوا بzzا پيzzامبر را بzzراى خzzوف از بخشzzش مzzال، تzzرك نمودنzzد و هيچكس جز علىبن ابىطالب با پيامبر سخن نگفت. على)ع( ده مرتبzzه اقzzدام بzzه اين كار نمود و براى هر مرتبه يك صدقه داد; تا آنكه آيه بعدى از همين سوره نازل شzzد و شديدا صحابه و مؤمنان را مورد عتzzاب قzzرار داد: ءاشzzفقتم ان تقzzدموا بين يzzدى نجواكم صدقات...; آيا ترسيديد كه پيش از گفتوگوى محرمانه خود، صدقهاى تقzzديم

بداريد....

(21با نزول اين آيه، حكم آيه سابق نسخ گرديد. )

. آيه عدد مقاتالن6

يا ايها النzzبى حzzرض المؤمzzنين على القتzzال ان يكن منكم عشzzرون صzzابرون يغلبzzوا مzzاتين وان يكن منكم مzzاة يغلبzzوا الفzzا من الzzذين كفzzروا بzzانهم قzzوم اليفقهzون; اى پيامبر، مؤمنان را به جهاد برانگيز. اگر از ]ميان[ شما بيست تن، شzzكيبا باشzzند، بzzر دويست تن، چيره مىشوند و اگر از شما يك صzzد تن باشzzند بzzر هzزار تن از كzافران

پيروز مىگردند; زيرا آنان قومى هستند كه نمىفهمند.

در مورد اين آيه، گرچه التمهيد آن را از آياتى دانسته است كه بzzا آيzzه بعzzدش نسzzخ ( البيان و الميزان، سياق هر دو آيه را، شاهدى بر نzzزول همزمzzان آنهzzا23مىگردد، )

(24دانستهاند; بنابراين ناسخبودن آيه دوم، نسبت به آيه اول را نمىپذيرند. )


. با ضابطهمند شدن اصطالح نسخ، ديگر نظريzzات بعضzzى از متقzzدمان كzzه شzzمار1آيات منسوخ را تا پانصد آيه ذكر نمودهاند، ارزش علمى خود را از دست دادهاست.

. قرآنشناسان شيعى و سنى معاصر تعداد آيات منسzzوخ را بسzzيار انzzدك مىداننzzد.2 دكتر صzzبحى صzzالح ده آيzzه، آيةاللzzه معzzرفت هشzzت آيzzه، عالمzzه شzzعرانى و عالمzzه طباطبائى پنج آيه و آيةالله العظمى خzzوئى فقzzط يzzك آيzzه را در كzzل قzzرآن منسzzوخ

مىدانند.

. پنج مورد از آيات منسوخ عبارتند از: آيه عفو و صفح; آيه نسخ حرمت زناشzzويى3در شبهاى رمضان; آيه جزاى فاحشه; آيه توارث از طريق ايمان; آيهنجوا.

پرسش

. نسzzخ را در لغت تعريzzف كzzرده مكzzاتب سzzهگانه در تعريzzف اصzzطالحى آن را1توضيحدهيد.

. قرآنشناسان معاصر به كدام يك از مكاتب در تعريف نسخ گرايش دارند؟ توضيح2دهيد.

. شروط نسخ را بيان كنيد.3

. با توجه به شروط نسخ، تعريفى دقيق از آن ارائه نماييد.4

. دو آيه از قرآن را كه بر وقوع نسخ داللت دارند، ذكر نماييد.5

. معناى حقيقى و مجازى نسzخ در قzzوانين را بيzzان نمzzوده، توضzيح دهيzzد نسzخ در6احكام دينى مربوط به كداميك است.

. منكران نسخ به چه امورى استناد كردهاند؟ پاسخ آنان چيست؟7

. كدام يك از اقسام نسخ در قرآن صحيح است؟ علت بطالن بقيه چيست؟8

. آيا نسخ قرآن به خبر متواتر و خبر واحد صحيح است؟ بzzر فzzرض صzzحت، چzzنين9نسخى واقع شده است؟

. سه مورد از آيات منسzzوخ را همzzراه بzzا آيzzات ناسzzخ آن، ذكzzر نمzzوده مختصzzرا10توضيح دهيد.

پژوهش

. به نظر شما سzzير تحzول تعzاريف نسzخ از سzوى دانشzمندان از نظzر زمzانى بzا1پديدآمدن مكاتب بيان، خطاب و رفع به طور كامل منطبق بوده است؟ چرا؟

. با مراجعه بzه اقzوال متقzدمان، محzzدوده و قلمzرو نسzخ در اصzطالح آنzان را بzا2قلمرو نسخ اصطالحى مورد نظر متاخران مقايسه نماييد.

. در زمينه »بداء« در مكتب كالمى شيعه تحقيقى ارائه دهيد.3

. نسخ تالوت و حكم و نسخ تالوت بدون حكم از سوى بعضى از اهzzل سzzنت تاييzzد4شده است. موارد ادعاشده را نقل و سپس نقد نماييد.

. پنج نمونه از آيات ادعايى نسخشده )غير از مzzوارد ذكرشzzده در كتzzاب( را مzzورد5تجزيه و تحليل قرارداده، نظر نهايى خويش را در رد يا قبول نسخ آنها بيان كنيد.

پىنوشتها

. الفوز الكبير فى اصول التفسير.1

.107 و 106. رساله »ناسخ و منسوخ در قرآن و ديدگاه عالمه«، ص2

.270 - 256، ص2; مناهل العرفان، ج712 - 708، ص2. ر.ك: االتقان، ج3

.274 و 273. مباحث فى علوم القرآن، ص4

.316 - 300، ص2. ر.ك: التمهيد، ج5

.107. رساله »ناسخ و منسوخ در قرآن و ديدگاه عالمه«، ص6

.380 - 373. البيان، ص7

.107. رساله »ناسخ و منسوخ در قرآن و ديدگاه عالمه«، ص8

.109( آيه 2. بقره )9


.29( آيه 9. توبه )11

.187( آيه 2. بقره)12


.15( آيه 4. نساء)14

.2( آيه 24. نور )15


.72( آيه 8. انفال)17

.6( آيه 33. احزاب)18

.310 و 309، ص2 و نيز ر.ك: التمهيد، ج143 - 141، ص9. ر.ك: الميزان، ج19

.12( آيه 58. مجادله)20

.300، ص2; التمهيد، ج380 - 373; البيان، ص189، ص19. الميزان، ج21

.65( آيه8. انفال)22


.125، ص9; الميزان، ج354. ر.ك: البيان، ص24

بخش نهم: محكم و متشابه

محكم و متشابه:


حكمت وجود متشابه

نمونههايى از متشابهات

تاويل

موضوعات اساسى در اين بخش عبارتند از:

. محكم و متشابه و نقش آن در تفسير و علوم قرآنى;1

. نظريات ارائهشده از سوى قرآنشناسان در تعيين مصاديق محكم و متشابه;2

. فلسفه وجود متشابهات در قرآن;3

. نمونههايى از آيات متشابهات;4

. تاويل قرآن و امكان يا عدم امكان علم به آن.5


و كتابهzايى كzzه در3; علzzوم القzzرآن عنzzد المفسzzرين، ج3; التمهيzzد، ج3المzzيزان، جخصوص محكم و متشابه باهمين عنوان تاليف گرديده است.


مقدمه

قرآن مجيد كتابى ويzzژه و داراى امتيzzازات و اختصاصzzاتى اسzzت كzzه آن را از سzzاير كتب جدا مىسازد. بهرهگيرى از اين كتاب آسمانى و دريافت معارف بلند و محتzzواى

ارزشمند آن نيز متوقف بر برخوردارى از مجموعهاى از امzzور اسzzت كzzه هريzzك بzzه نحوى در فهم صzzحيح قzzرآن نقش داشzzته و بيگzzانگى از آن امzzور برابzzر بzzا دورى از محتواى اين كتاب مقدس است. از جمله اين موارد، آشنايى با محكم و متشzzابه در قرآن است. اين مساله داراى چنان اهميت و ارزشzzى اسzzت كzzه هzzر مفسzzر قzzرآن كريم در جاى جاى اين كتاب الهى، توجه به آن را براى خود الزم دانسته و غفلت از آن را موجب پيدايش انحراف در تفسير قرآن مىداند. قرآن به عنوان يzzك مجموعzzه بzه هم پيوسzzته و يكدسzت -كzه بzه تصzzريح خzود هيچگونzه اختالف و ناهمzاهنگى در آياتش وجود ندارد- به دو بخش محكم و متشzzابه تقسzzيم مىگzzردد. بعضzzى از آيzzات، آيات مادر، اساسى و مرجع هستند و بخشى ديگر نيازمنzzد ارجzzاع بzzه دسzzته اول. از اين روست كه نظر استقاللى به آيات دسته دوم در تفسير قرآن انسzzان را بzzه كلى از مسير صحيح فهم قرآن منحرف مىسازد و ناخواسته در جهzzتى مخzzالف بzzا كتzzاب خدا قدم برمىدارد. ترديدى نيست كه بسيارى از فرقهها و نحلههzzا و انشzzعابات، كzzه در حوزه امت بزرگ اسالم و دين مبين به وجود آمده، در اثر پيروى از آيات متشابه

بوده است.

پيدايش مذاهب فاسدى چون مجسمه يا مجبره يا مفوضzzه، بzzر پايzzه همين دسzzته از آيات و بدون مالحظه آيzzات محكم بzzوده اسzzت. اين امzzر متاسzzفانه از صzzدر اسzzالم تاكنون ادامه داشته و در هر زمzzان بzzه اقتضzzاى شzzرايط زمzzانى و مكzzانى، گzzروهى بودهاند كه با تمسك به چنين آياتى بدعتآفرينى كرده و آيات نzzورانى قzzرآن مجيzzد را دستاويزى براى رسيدن به اميال و هواهاى نفسzzانى خzzود آن هم در قzzالب و چهzzره دينى و قرآنى قرار دادهاند. شايد به همين جهت است كه موضوع محكم و متشzzابه از ديربzzاز مzzورد توجzzه مفسzzران و قرآنشناسzzان بzzوده و آراى گونzzاگون و مختلzzف مفسران از صحابه و تابعين و پس از آنان كه در اين زمينه ابراز شzده، شzzاهدى بzر اين امر است. عالوه بر تفاسير مفسران شيعه و سنى كه اين بحث را در ذيzzل آيzzه محكم و متشابه مطرح نمودهاند، گروه بىشمارى از مفسران و آگاهان علوم قرآنى آن را در ضzzمن مبzzاحث علzzوم قzzرآنى بلكzzه در رسzzالهها و كتب مسzتقلى مطzzرح و

(1عرضه نمودهاند. )

از آنچه ذكر شد اهميت و جايگاه ويzzژه اين بحث بzzه خzzوبى روشzzن مىشzzود. نzzيز در ضمن بحثهاى آينده معلوم مىگردد كه با درك صحيح از محكمات و متشابهات قzzرآن مجيد، بهترين شيوه تفسيرى قرآن، تفسير قرآن به قرآن است; چرا كه ارجاع آيات متشابه به آيات محكم و بهرهگيرى از اين آيات براى فهم صzzحيح از آيzzات متشzzابه،

يكى از مصاديق تفسير قرآن به قرآن است و در ساير موارد نzzيز اسzzتفاده از آيzzات داراى مفاهيم روشن براى رفع ابهام از بعضى ديگر از آيات و يا تبيين حدود و ثغzzور آن آيات، بسzيار راهگشzا و مzؤثر اسzت. آرى; اين امzر مسzتلزم تبحzzر و تمحض در قرآن است; يعنى عقابان بلندپرواز را رسzzد كzzه در آسzzمان بلنzzد معzzارف قzzرآن بzzه

پرواز درآمده به لطايف و ظرايف آن دستيابند.

احاديث متعدد و فراوانى كه هم از طريق شيعه و هم از طريق اهل سنت در زمينه نهى از تفسير به راى وارد شده نيز قابل تامل است. مفzاد و مضzzمون اين احzاديث چنين است كه: هركس قرآن را به راى و نظر خويشتن تفسير نمايد، جايگzzاهش در

( از اين دسته روايات بر مىآيد كه نظر استقاللى به آيzzات قzzرآن2آتش خواهد بود. ) و اعتماد بهخود آيه، بدون رجوع به آيات ديگzzر، طzzريقى ناتمzzام و نzzارس بzzراى فهم

(3قرآن است و قرآن بايد از طريق خود تفسير گردد. )

در پايان اين مقدمه و براى بيان محورى بودن شناخت محكم و متشابه در قرآن بzzهذكر چند حديث اكتفا مىكنيم.

. في العيون عن الرضا)ع(: »من رد متشابه القرآن الى محكمه هzدي الى صzzراط1(4مستقيم....« )

. في تفسzzير النعمzzانى باسzzناده الى اسzzماعيلبن جzzابر قzzال: »سzzمعت اباعبداللzzه2 جعفربن محمد الصادق)ع( يقول: ... واعلموا - رحمكم الله - انه من لميعرف كتzzاب اللzzه عزوجzzل الناسzzخ من المنسzzوخ والخzzاص من العzzام والمحكم من المتشzzابه

(5والرخص من العزائم... فليس بعالم بالقرآن وال هو من اهله.« )

( آيات قرآن بر بعض ديگر شهادت مىدهد و برخى آيات، آيzzات ديگzzر را6بعضى از )روشن مىسازد.«

پىنوشتها

. بzzه عنzzوان نمونzzه مىتzzوان از كتب زيzzر نzzام بzzرد: تفسzzير المحكم والمتشzzابه،1 ق.(; حقzzائق التاويzzل فى متشzzابه التنزيzzل، سzzيد436-355سيدمرتضى علمالهدى )

ق.(; كتاب فى محكم القرآن و متشابهه، سوربن عبدالله اشzzعرى406-359رضى ) ق.(;415-359ق.(; متشابه القzzرآن، قاضzzى عبzzدالجباربن احمzzد همzzدانى )300)م

ق.(; متشzzzzابهات القzzzzرآن،183متشzzzzابه القzzzzرآن، علىبن حمzzzzزه كسzzzzائى )م ق.(. ر.ك: دكzzzتر سzzzيد1050-979صzzzدرالمتالهين، محمzzzدبن ابzzzراهيم شzzzيرازى )

به بعد.391، ص1عبدالوهاب طالقانى، علوم قرآن و فهرست منابع، ج

( و يzzا: من75، ص3. من فسرالقرآن برايه فليتبzzوا مقعzzده من النzzار )المzzيزان، ج2تكلم في القرآن برايه فاصاب فقد اخطا ويا: الراي في كتاب الله كفzzر. )امzzام رضا

7)

.80-76، ص3. ر.ك: الميزان، ج3

.319، ص1; تفسير صافى، ج68. همان، ص4


.131. نهجالبالغه، خ6

فصل اول: محكم و متشابه

هو الذى انزل عليك الكتاب منه آيات مح-كمات هن ام الكتاب واخر متشابهات فامzzا الذين فى قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منzzه ابتغzzاء الفتنzzة وابتغzzاء تاويلzzه ومzzا يعلم تاويله اال الله والراسخون فى العلم يقولون آمنا به ك-ل من عند ربنzzا ومzzا يzzذكر اال

(1اولوا االلباب; )

اوست كسى كه اين كتاب را بر تو فرو فرستاد. پارهاى از آن، آيات محكم ] صzzريح و روشن[ است. آنها اساس كتابند; و ]پارهاى[ ديگر متشzzابهند. امzzا كسzzانى كzzه در دلهايشان انحراف است براى فتنهجويى و طلب تاويل آن، از متشابه پيروى مىكنند; با آنكه تاويلش را جز خدا و ريشهداران دانش كسى نمىداند. ]آنان كه[ مىگويند: مzzا بدان ايمان آورديم، همه ]چه محكم و چه متشابه[ از جانب پروردگار ماسzzت و جzzز

خردمندان كسى متذكر نمىشود.

آيه فوق، آيات قرآن را به دو گروه محكمات و متشzzابهات بzzا ويژگىهzzاى خzzاص آنهzzاتقسيم مىكند.

قبل از هر چيز الزم است با دو واژه »محكم« و »متشابه« آشنا شويم:

تعريف محكم و متشابه

. محكم: راغب در مفردات گويد:1

ريشه حكم به معناى »منع« است. و به همين جهت در زبان عzzرب بzzه لجzzام اسzzب»حكمة« اطالق مىگردد )زيرا لجام، حيوان را از حركت و تمرد بازمىدارد(.

بنzzابراين در اين مzzاده نzzوعى معنzzاى مzzانعيت و نفوذناپzzذيرى نهفتzzه اسzzت. وقzzتى مىگوييم: قاضى »حكم« كرد; يعنى قضيه قبل از حكم او داراى تزلزل بود و پس از

حكم، حالت ثبات و استحكام به خود گرفت. »محكم«بودن چيزى بدين معناست كه عامل خارجى نمىتواند در آن نفوذ نمايد و به قول راغب: »محكم، چzzيزى اسzzت كzه نهاز جهت لفظ و نه از حيث معنا شzzبههاى در آن وارد نگzzردد.« اين ويzzژگى در يzzك كالم، هنگامى پديد مىآيد كه كالم در افاده معنا، هيچگونه ابهzzامى و ايهzzامى نداشzzته

باشد و بهروشنى تمام بر مقصود خويش داللت نمايد.

. متشابه: راغب گويد:2

شبهه، آن است كه به جهت وجzzود شzzباهت بين دو چzzيز، يكى از ديگzzرى تمzzيز داده نشود )چه شباهت عينى باشد و چه معنوى(. متشابه در قzzرآن كالمى اسzzت كzzه بzzه دليل مشابهت لفظى يا معنوىاش به چيز ديگzzر، تفسzzير آن مشzzكل گرديzzده اسzzت. فقها مىگويند متشابه چzzيزى اسzzت كzzه ظzzاهرش خzzبر از بzzاطنش نمىدهzzد و گويzzاى

مرادش نمىباشد.

»اشتباه« نيز به جهت مشابهت دو يا چند چيز به يكديگر رخ مىدهد.

بنابراين متشابه -در اصطالح قرآن- لفظى است كه احتمال چندين معنا در آن وجود دارد; به همين جهت در آن شك و شبهه ايجاد مىگردد، وهمانگونه كzzه امكzzان تاويzzل صحيح آن وجود دارد، احتمال تاويل فاسzzد نzzيز در آن مىرود و همين احتمzzال بzzاعث

(2گشته است تا منحرفان در صدد تاويل آن متناسب با اهداف خويش برآيند. )

گرچه در آيه مورد بحث، آيات به دو گروه »محكم و متشابه« تقسzzيم شzzدهاند; امzzا در جاى ديگر همين دو عنوان، وصف كل قzzرآن نzzيز قzzرار گرفتهانzzد: كتzzاب احكمت

(3آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير. )

و در جاى ديگر:

(4الله نزل احسن الحديث كتابا متشابها مثانى. )

مراد از احكام آيات قرآن -در آيه فوق- به قرينه تفصيلى آيات، كه در همان آيه ذكر گرديده است، وضعيت آيات قبل از نزول تzzدريجى و تفصzzيلى و آيzzه بzzه آيzzه اسzzت. قرآن در مرحله قبل از نزول تدريجى از حقيقتى واحzzد و ثzzابت برخzzوردار بzzوده كzzه تجزيه و تكثر آيات )تفصيل( در آن راه نداشته است و بzzه هنگzzام نzzزول تzzدريجى از

(5مرحله احكام به مرحله تفصيل و تكثر، تغيير حالت داده است. )

اطالق وصف تشابه براى كل آيات در سوره زمzzر بzzدين معناسzzت كzzه قzzرآن كتzzابى است كه همه آياتش با يكديگر هماهنگ است. كتاب متشابه، يعنى كتzzابى كzzه در آن تضzzاد و اختالف و اعوجzzاج راه نzzدارد، بلكzzه بzzر مجموعzzه آن نzzوعى مشzzابهت و

(6يكنواختى و هماهنگى حاكم است و همگى يك هدف را دنبال مىكنند. )

پس از بررسى دو اصطالح »محكم و متشابه« به آيه اصلى بازمىگرديم. در اين آيه، آيات محكمات، »امالكتاب« معرفى شدهاند. ام از ريشzzه ام يzzؤم بzzه معنzzاى قصzzد يقصد است. از آن جهت كه فرزند به مادر متوجه مىشود و قصد او را مىكند، »ام« مىگويند. ام به معناى مرجع و مقصد است و امالكتاب، يعنى آيzzاتى كzzه بzzراى آيzzات ديگر مرجع واقع مىشود. محكمات به تصzzريح قzzرآن آيzzات مzzادر، مرجzzع و اساسzzى هستند; با اين ويژگى كه خود هيچ ابهzzامى نداشzzته، برطرفكننzzده ابهzzام و تشzzابه از آيات متشابهند. ازهمين آيه مىتوان استفاده نمود كzzه گرچzzه بخشzzى از آيzzات قzzرآن »متشابه« مىباشند; اما با ارجاع متشابهات به آيات محكم، از اين دسته از آيات نيز رفع تشابه مىگردد و مفهوم آنهzzا نzzيز در سzzايه آيzzات محكمzzات معلzzوم مىشzzود; بzzه عبارت ديگر گرچه بخشى از قرآن را آيات متشابه تشكيل مىدهد )بخش انzzدك( امzا تشابه آيات، ذاتى و هميشگى نيست; زيرا قرآن خود، راه تبيين متشابهات را تعzzيين

كرده، و در حقيقت راهكار رفع تشابه را نمايانده است.

تعيين محكم و متشابه )آرا و نظريات(

( :7به طور كلى در زمينه محكم و متشابه نظريات ذيل اظهار شده است )

. متشابهات عبارت از حروف مقطعهاى هستند كه در اوايل بعضzzى از سzzور نzzازل1شدهاند و مابقى محكماتند.

. محكمات حروف مقطعهاند و غير آنها آيات متشابهند.2

. آيات مبين در قرآن محكم و آيات مجمل، متشابهات قرآنند.3

. آيات ناسخ، محكم و آيات منسوخ، متشابهند.4

. محكمzzات، آيzzاتى هسzzتند كzzه داليلى روشzzن و واضzzح دارنzzد. امzzا بازشناسzzى5متشابهات نياز به تامل و تدبر دارد.

. محكم عبارت است از: هر آيهاى كه آگاهى به آن -با برهان خفى يا جلى- ممكن6باشد; به خالف متشابه; مثل علم به زمان قيامت و....

. آيات االحكام، محكمات قرآن و مابقى متشابهاتند.7

. آيات محكمات، تاويل واحدى دارند; در حالى كه آيات متشابه، وجوه متعzzددى از8تاويل در آنها محتمل است.

. تقسيم آيات بر محكم و متشابه مختص به آيات قصzzص اسzzت; آيzzاتى كzzه در آن9 اخبار پيامبران و امتهايشان به صورت روشن، تبيين شده محكمzzات، و آن دسzzته از آيات كه با تكرار در سور متعدد الفاظ و محتواى آن در مzzورد سرگذشzzت پيzzامبران

مشتبه شده، متشابهاتند.

. آيات متشابه، آياتى هستند كه نياز به توضيح و بيان دارند; برخالف محكمات.10

. آياتى كه در قالب خبريه هستند، متشابهات و انشاءات قرآن محكماتند.11

. آيات صفات )خواه صفات خداوند و خzzواه صzzفات انبيzzا( آيzzات متشzzابه و بقيzzه12محكماتند.

. آيات قابل فهم و درك براى انسان، محكمات و آياتى كه عقل انسzzان قzzادر بzzه13فهم آنها نيست متشابهاتند.

. آياتى كه ظاهر آنها مراد اسzzت، محكمzات و آيzzاتى كzzه خالف ظzzاهر آنهzا مzzراد14است، متشابهات قرآنند )مشهور مفسران متاخر همين قول را انتخاب كردهاند.(

. محكم آيهاى است كه در تاويzzل آن اتفzzاق نظzzر وجzzود داشzzته باشzzد; بzzه خالف15متشابه.

بيان نظريات فzzوق صzzرفا جهت اطالع اسzzت. دربzzاره نارسzzايىهاى اين انظzzار و آرا، عالمه طباطبائى در الميزان به تفصيل سخن گفته است. به نظر مىرسد با توجه به تعريفى كه از محكم و متشابه ارائه گرديد، اشzzكاالت وارد بzzر بعضzzى از نظريههzzاى

ذكرشده روشن بوده نيازى به طرح آن نباشد.


. آيات قرآن به دو دسته محكمات و متشابهات تقسيم مىشود. اين تقسzzيمبندى را1قرآن به صراحت ذكر نموده است.

. آيات محكمات، آيات مادر و مرجع در قرآن كريم هستند.2

. استفاده از آيات متشابه، منوط به ارجاع آنها به آيات محكمات است.3

. »محكم« آيهاى است كه در افاده معناى خويش هيچگونه ابهام و ايهامى نداشته4باشد و راه ورود به هرگونه شبهه و اشتباه را ببندد.

متشابه در اصzطالح قzرآن بzه آيهاى اطالق مىشzود كzه احتمzال چنzzدين معنzا در آنوجود دارد و به همين جهت در آن شك و شبهه ايجاد مىشود.

. برخى از آرا و نظريات در مورد تعيين محكمات و متشابهات در قzzرآن، بzzاتعريف5 ارائهشده انطباق ندارند. مثل آنكه گفتهاند: متشابهات، حzzروف مقطعzzه هسzzتند; يzzا

آيات مجمل، متشابهاتند، و يا آيات منسوخ و يا آنچه غير از آياتاالحكام است و....

. پيدايش برخى از مذاهب انحرافى در اسالم به جهت پيروى از متشzzابهات قzzرآن6بودهاست.

پىنوشتها

.7( آيه 3. آلعمران )1


.1( آيه11. هود)3

.23( آيه39. زمر)4

.20، ص3. ر.ك: الميزان، ج5

. افاليتدبرون القرآن ولو كان من عند غير الله لوجدوا فيه اختالفا كثيرا.6

.40 - 32، ص3; الميزان، ج700، ص 2 و ج699، ص1. ر.ك: مجمعالبيان، ج7

فصل دوم: حكمت وجود متشابهات در قرآن

وجود متشابهات در قرآنكريم بهانه برخى خردهگيرىهzzا بzzر اين كتzzاب مقzzدس شzzده است. آنان مىگويند قرآن مدعى است كه قzzول فصzzل اسzzت، فرقzzان و تميزدهنzzده حق از باطل است، هيچگونه باطلى در آن وجود ندارد; در حzzالى كzzه آيzzات متشzzابه آن آيzzاتى هسzzتند شzzبههانگيز، ديريzzاب و مشzzكلآفرين. فرقههzzا و مzzذاهب گونzzاگون اسالمى هريك براى اثبات حقانيتخويش به همين قرآن استدالل كرده آياتى از قرآن را مورد استناد خويش قرار مىدهند. دليل اين امzzر چzzيزى جzzز وجzzود متشzzابهات در قرآن نيست. آيا اگر اين كتاب تمامش محكمات بzzود بzzا اهzzداف تبيينشzzده از سzzوى خود قzzرآن سzzازگارتر نبzzود؟ و اصzzوال فلسzzفه و حكمت وجzzود متشzzابهات در قzzرآن

چيست؟

امام فخر رازى در تفسير خود پنج وجه در اين مورد بيان كردهاست:

. ثواب اخروى: وقتى قzzرآن متشzzابهاتى داشتهباشzzد، مzzردم بzzراى فهم آن زحمت1مىكشند و اين زحمت باعث پاداش اخروى آنها مىشود.

. جلب مخالفان: مردم در زندگى روشها و مسلكهاى مختلفى دارند، اگر قرآن بzzه2 صورت صريح و محكم در برابر آنها قيام مىكرد، باعث تنفر و انزجار آنها مىشد و از

همان اول مىگفتند اين كتاب مخالف ماست.

. تقويت جنبه عقالنى مردم: مردم ناچارند براى فهميدن متشابهات قرآن، تامzzل و3تدبر نمايند و از اين جهت، عقل آنان ورزيده و فربه مىشود.

. فراگرفتن علوم ديگر: افراد براى فهم متشابهات ناچارند علوم ديگرى را ازقبيل4لغت، نحو و جز اينها بياموزند تا به مراد آيه پى ببرند.

. استفاده هركس به اندازه توان خويش: هركس به اندازه استعداد خzzود بتوانzzد از5آيات قرآن استفاده برد.

( سه وجzzه ديگzzر1در تفسير المنار، رشيدرضا پس از سخيفشمردن وجوه مذكور، ) را از استادش »شيخ محمد عبده« نقل مىكند; از جمله اينكه وجود متشzzابهات خzzود جنبه آزمايشى و امتحانى دارد: اگر قرآن تمامzا محكمzات بzود همzه كسzانى كzه در ظاهر ايمان آورده بودند، ناچار آن را قبول مىكردند; ولى قسمتى از آن بzzه صzzورت

متشابه نازل شد تا وسيله امتحان باشد.

روشن اسzzت كzzه هيچيzzك از مzzوارد پيشگفته نمىتوانzzد بيzzانگر حكمت متشzzابهات در قرآن باشد. بعضى از موارد يادشده، نهتنها پاسخى را ارائه نمىدهند، بلكه به ضzzعف و وهن كالم خدا مىانجامند. ما بzzه جهت وضzzوح بطالن اين اقzzوال از بحث در زمينzzه

ابطال آنها خوددارى مىكنيم.

فيلسوف بزرگ، ابنرشد اندلسى در پاسخ به علت وجود متشابهات مىگويد:

مzzردم سzzه گروهنzzد: علمzzا و دانشzzمندان; عامzzه مzzردم كzzه بهرهاى از علم و دانش نبردهانzzد، و گzzروهى بين اين دو گzzروه قzzرار مىگيرنzzد كzzه نzzه در سzzطح علمى دانشمندان هستند و نه در مجموعه عوام. همين گروهند كه »تشابه« برايشان پديzzد مىآيد و خداوند آنان را نكوهيده اسzzت; زيzzرا دانشzzمندان، درشzzرع مقzzدس تشzابهى بهوجود نمىآورند و مىدانند هر آيه را چگونه بهوجzzه صzzحيح مzzورد نظzzر شzzرع ارجzzاع دهند. عموم مردم هم كه اساسا آگاهى از اين شكوك و ايرادات ندارند و بzzه همzzان

(2ظاهر آيات بسنده مىكنند. )

وى اضافه مىكند:

تعاليم شرعى همانند غذايى است كه براى اكثر بدنها )نzzوع افzzراد( نzzافع و سzzودمند است و چهبسا براى اقليتى ايجاد ضzzرر نمايzzد و بzzه همين جهت قzzرآن بzzه اين نكتzzه

( اين تشابه براى انzzدكى از مzzردم3اشاره نموده است: وما يضل به اال الفاسقين ) در تعداد كمى از آيات قرآن كه متضمن اعالم از چيزهاى مzzاوراى حسzzى اسzzت رخ مىدهد. قرآن از امر غيرمحسوس و غيبى به يك امر حسى، كه از همه امzور حسzzى ديگر به آن امر غيبى نزديكتر است و شباهت بيشترى دارد، تعبzzير مىكنzzد. بzzرخى از

(4مردم همين مثال محسوس را اخذ مىكنند و دچار شك و ترديد مىشوند. )

سخن باال، در آن جا كه بzzرخى از مzzوارد تحقzzق تشzzابه را بيzzان مىكنzzد، قابzzل قبzzول بهنظر مىرسد. عالمه طباطبائى در تبيين علت وجود متشzzابه در قzzرآن در يzzك بيzzان تفصيلى به اين نتيجه مىرسد كه، اساسا اشتمال قرآن بر آيات متشابه امرى واجب

و ضرورى بوده است و جز اين امكان نداشته است.

وى مىگويد:

القاى مفاهيم و معانى به انسان جز از طريق معلومات ذهنيى كه در طzzول زنzzدگى وى برايش فراهم گرديده، ممكن نخواهد بzzود. اگzzر فzzردى مzzانوس بzzا امzzور حسzzى باشد القا از طريق محسوسzzات، و اگzzر بzzه معzzانى كلى نايzzل گشتهباشzzد، از همzzان

طريق، به ميزان نيل به معانى صورت خواهد گرفت.

از طرفى هدايت دينى اختصاص به گروهى خاص از مردم ندارد; بلكه همzzه گروههzzا و تمامى طبقات را در بر مىگيرد. اختالف سطح افكzzار مzzردم از يكسzzو و عمzzوميت امر هدايت براى همه از سوى ديگر باعثشده است كه بيانات قرآن در قzzالب امثzzال صورت گيرد; بدين صورت كzه آن دسzzته از معzانى و مفzاهيمى كzه انسzان بzzه آنهzا آشناست و ذهنش با آنها معهود است انتخاب مىشود تا از رهگذر اين معzzانى، آنچzzه

(5را نمىداند برايش تبيين نمايد. )

به عبارت ديگر:

الفاظ قرآن، مثلهايى براى معارف حق الهى مىباشند و از آن جهت كzzه فهم عمzzوم مردم جز محسوسات را درك نمىكند و دسترسى به معانى كلى ندارد، اين معzzارف در قالب مثلهzzا و امzzور مzzادى عرضzzه مىگردنzzد. در اين صzzورت اگzzر درك مzzردم در دريافت معارف الهى در همان مرحله حسzzى جمzود پيzzدا كنzد، بzzراى چzنين افzرادى بيانات و امثال قرآن، حقايق جلوه مىكند و مثzzال، ممثzzل بzzه نظzzر مىرسzzد و در اين صورت منظور و مقصود آيات از بين رفته است. اگر مzzردم در درك معzzانى، جمzzود بر مثالها ننمايند و با تجريد مثالهاى بيانشده خzzود را بzzه معzzانى و مفzzاهيم مجzzرد از حس و محسوسzzات منتقzzل نماينzzد، در اين صzzورت هم مzzيزان تجريzzد و الغzzاى خصوصيات مثالها بzراى همzه يكسzان نيسzت و در نتيجzه در انتقzال از اين مثالهzاى

(6محسوس به معانى مجرد، تفاوتهايى پديدار مىگردد. )

به هرحال از آنجا كه انتقال مفاهيم عالى و معنوى قرآن بzzه انسzzانها جzzز از طريzzق الفاظ و عبارات امكانپذير نمىباشد، اين الفاظ مادى نمىتواننzzد دربرگيرنzzده همzzه آن محتوا و معنا باشد. به همين جهت، تشzzابه پديzzد مىآيzzد و دليzzل آن همzzان اسzzت كzzه

معانى در قالب اين الفاظ نمىگنجند.

معانى هرگز اندر حرف نايد كه بحر بيكران در ظرف نايد

بعضzzى از قرآنپژوهzzان در پاسzzخ بzzه همين اشzzكال كzzه چzzرا قzzرآنى كzzه مثzzل اعالى فصاحت و روشنى و صراحت است، داراى متشابهات شبههانگيز و ديريzzاب اسzzت؟

گفتهاند:

قرآن در قالب و بر وفق موازين كالم طzzبيعى انسzzانى نzzازل شzzده اسzzت و در كالم بشرى از سادهترين تعابير روزمzzره گرفتzzه تzzا عzzالىترين تعبzzيرات و عبzzارات ادبى و هنرى، انواع صورتهاى مجازى و استعارى و تمثيلى و كنايى را دارد و هرجا كه مجاز

(7باشد المحاله تشابه و متشابه پيش مىآيد. )

بنابراين در يك نتيجهگيرى نهايى با توجه به القاى دقيقترين معzzانى در قzzالب الفzzاظ مادى از يك سو و استفاده قرآن از تعابير رايج لفظى نظير مجاز، استعاره، تمثيل و

( از كzzل8كنايه از سوى ديگر، وجود آيات متشابهات كه چيزى حzzدود دويسzzت آيzzه ) قرآن را تشكيل مىدهند، امرى غير قابل اجتناب و ضرورى بوده اسzzت و در حقيقت

اگر جز اين بود جايى براى سؤال و ابهام وجود داشت.


. ابنرشد مىگويد: تشابه تنها براى اندكى از مردم در تعدادى از آيzzات كzzه متضzzمن1 اعالم امور غيبى و غيرحسى هستند رخ مىدهzzد، و علت آن تعبzzير از امzzور غيzzبى بzzه

امور حسى است.

. به عقيده عالمه طباطبائى چون هدايت دينى بzzراى همzzه مzzردم اسzzت و آنzzان از2 نظر سطح فكرى متفاوتند، بعضى فقzzط قzzادر بzzه درك محسوسzzات و بzzرخى ديگzzر قادر به معانى كلى و مجرد مىباشند. در هر صzzورت القzzاى مفzzاهيم الهى و معzzارف بلند قرآنى در قالب الفاظ مادى و بيان ممثل در قالب مثال موجب تشابه مىگردد و

اين امر اجتنابناپذير است.

. بعضى وجود تشابه در قرآن را از اين جهت امzzرى طzzبيعى دانسzzتهاند كzzه قzzرآن3 همانند ساير كالمهاى طبيعى بشر، براى تبيين معارف خويش از سادهترين تعابير تzا عzzالىترين عبzzارات ادبى، هzzنرى را در خzzود جzzاى داده اسzzت و از انzzواع مجzzازات، استعارهها، تمثيلها و كنايهها استفاده نموده و در كاربرد چنين امورى به ناچار تشابه

رخ مىدهد.

. به نظر مىرسد نظريه فوق تكميلكننzzده نظريzzه عالمzzه طباطبzzائى بzzوده و بتzzوان4 وجzzzود متشzzzابهات را بzzzه يكى از اين دو امzzzر نسzzzبت داد. در اين صzzzورت وجzzzود متشابهات نهتنها اشكالى نخواهد داشت، كه خود از جهت لطافت و ظzzرافت تعzzابير

قرآنى، امتياز به شمار مىآيد.

پىنوشتها

.168 و 167، ص3. المنار، ج1

.17 و 16، ص3. التمهيد فى علوم القرآن، ج2

.26( آيه 2. بقره )3

.17 و 16، ص 3. التمهيد، ج 4

.61 و 60، ص3. الميزان، ج5

.62، ص3. ر.ك: همان، ج6

.737 و 736. قرآنپژوهى، ص7

.14، ص3. ر.ك: التمهيد، ج8

(1فصل سوم: نمونههايى از متشابهات )

به طور قطع روشنترين نمونهها و مصاديق آيات متشابه را در قzzرآن، بايzzد در ميzzان آيات مربوط به صفات و افعال خداوند جست. اين مجموعه از آيzzات در كنzzار آيzzات ديگرى كه به هدايت و ضاللت انسان ناظرند و يا مسzzائلى نظzzير وحى و موجzzودات

غيبى را بيان مىكنند، امر را براى عدهاى مشتبه ساخته است.

شايد بتوان گفت كه از همان قرن نخست تا به امروز در برخورد با اينگونه از آيات، برداشتهاى متفاوتى پديدار گشته كzه بعضzا انحzzرافى بzوده و بzه پيzدايش فرقههzاى گوناگون انجاميده است. در يك بررسى كوتاه و صرفا براى آشنايى با علل پديدارى اين فرقهها، كه مستندات هريك، شمارى از آيات قرآن كريم بوده اسzzت، اين آيzzات را مرور مىنماييم و همينجا يادآور مىشويم كه مzzذاهب انحzzرافى بzzه وجzzود آمzzده در برداشت از آيات قرآن دو مساله را از ياد برده بودند: يكى آنكه در برخورد بzzا آيzzات

)به عنوان مثال آيات مربوط بzzه هzzدايت( ضzzرورى اسzzت كzzه آيzzات ديگzzر در همzzانزمينه را نيز مورد توجه قرار داده و از مجموع آيات به نتيجه رسيد.

ديگر آنكه عالوه بر بررسى همهجانبه آيات قرآن در يzzك زمينzzه خzzاص، بايzzد اينگونzzهآيات را با محكمات قرآن سنجيده و با آيات مادر منطبق نمود.

احتمال ديگرى كه در مورد برخى از هواداران مذاهب انحzzرافى، نظzzير مجسzzمه يzzا جبريه و امثال آنان مىرود، اين است كه گرايش ابتدايى به تجسzzيم يzzا جzzبر در آنzzان وجود داشته و در هنگام برخورد با قرآن طبعا آنان متوجzzه آيzzاتى گرديدهانzzد كzzه بzzه ظاهر داللت بر سمانيتخداوند، يا جبر مىكرده است، و چون با چzzنين پيشفرضzzى بzzه قرآن روى آوردهاند، در مقام توجيه آيات دسته مقابل برآمده و در نتيجه به انحراف

كشيده شدهاند.

مرورى بر آيات متشابه

الف( اوصاف الهى

( سپس آهنگ آفرينش آسzzمان كzzرد و آن2. ثم استوى الى السماء و هى دخان; )1بخارى بود.

( آنگاه بر عرش استيال يافت.3. ثم استوى على العرش; )2

( خداى رحمان كه بر عرش استيال يافته است.4. الرحمن على العرش استوى; )3

از آيات فوق به غلط برداشت »جا و مكان« براى خداوند شده است.

آياتى كه از »دستخدا« سخن گفتهاند:

(5)

و يهود گفتند: »دستخدا بسته است.« دستهاى خودشان بسzzتهباد و بzzه سzzزاى آنچzzهگفتند، از رحمتخدا دور شدند. بلكه هر دو دست او گشاده است.

( دستخدا باالى دستهاى آنان است.6. يدالله فوق ايديهم; )5

( و فضzzل در دستخداسzzت; بzzه هzzركس7. وان الفضل بيد الله يؤتيzzه من يشzzاء; )6بخواهد آن را عطا مىكند.

آيه ديگر، آيه رؤيت است:

( در آن روز صzzورتهايى شzzاد و مسzzرور8. وجوه يومئذ ناضرة الى ربهzzا نzzاظرة; )7است و به پروردگارش مىنگرد!

آيات مربوط به اثبات »عين«!

( و در برابzzر دسzzتور پروردگzzارت شzzكيبايى9. واصzzبر لحكم ربzzك فانzzك باعيننzzا; )8پيشهكن كه تو خود در حمايت مايى.

( زير نظر ما و به وحى ما كشتى را بساز.10. اصنع الفلك باعيننا و وحينا; )9

آيات مربوط به اثبات »وجه«!

( و مشzzرق و مغzzرب از11. ولله المشرق والمغرب فاينما تولوا فثم وجه الله; )10آن خداست; پس به هر سو رو كنيد، آنجا روى به خداست.

( هzzر چzzه بzzر زمين اسzzت فانىشzzونده12. كل من عليها فان ويبقى وجه ربzzك; )11است. وذات باشكوه و ارجمند پروردگارت باقى خواهد ماند.

آيه راجع به »آمدن خداوند«!

( و ]فرمzzان[ پروردگzzارت و فرشzzتهها صzzف13. وجاء ربك والملك صzzفا صzzفا; )12درصف آيند.

اندكى تامل در آيات گذشته و توجه به آيات ديگر كه آيات محكمات هستند، هرگونzه ابهام را از آيات برطرف مىسازد و توهم جسمانيت را كه خداوند از آن منزه است،

از ذهن دور مىنمايد.

(14خداوندى كه مىفرمايد: التدركه االبصار وهو يدرك االبصار وهو اللطيف الخبير; ) چشمها او را درنمىيابند و اوست كه ديدگان را درمىيابد و او لطيف آگاه است. و نيز

(15قرآنى كه در مورد خداوند مىگويد: ليس كمثله شىء وهو السميع البصير; )

چيزى مانند او نيست و اوستشنواى بينا، زمينه هرگونه تشzzبيه خداونzzد بzzه انسzzان وموجودات مادى را از بين برده است.

منظور از »عرش و كرسى« نيز، كه در قرآن ذكzzر گرديدهانzzد، تzzدبير و اداره امzzور هستى است. در روايات نيز به دو صورت ذكر گرديده است: علم و همه موجzzودات غzzير از خداونzzد. و شzzايد منظzzور، تzzدبير فراگzzير الهى، كzzه منبعث از علم و قzzدرت

(16اوست، باشد. )

ب( افعال الهى

آياتى كه به ظاهر داللت بر جبر و اختيار مىنمايند و هzzدايت و ضzzاللت انسzzانها را بzzه خدا نسبت داده و مشيت الهى را منشا ايمان و كفر و سعادت و شقاوت به حساب

مىآورند:

(17. فان الله يضل من يشاء ويهدى من يشاء. )1

(18)

(19)

(20)

(21)

(22)

(23)

(24)

(25)

و در مورد نفى فعل و عمل از انسان:

( و شما26. فلم تقتلوهم ولكن الله قتلهم وما رميت اذ رميت ولكن الله رمى; )10 آنان را نكشتيد بلكه خدا آنان را كشت و چzzون ]ريzzگ[ بzzه سzzوى آنzzان افكنzzدى، تzzو

نيفكندى، بلكه خدا افكند.

براى روشنشدن معناى اين آيات كه برخى با استناد به آنها قائل به جبر گرديدهانzzد،توجه به آيات ذيل ضرورى است:

(27)

(28)

(29)

(30)

(31)

(32)

(33)

در كنار آيات فzzوق، آيzzاتى وجzzود دارد كzzه جzzزا و پzzاداش الهى را منzzوط بzzر اعمzzالاختيارى خود انسان مىكنند:

(34. وان ليس لالنسان اال ما سعى وان سعيه سوف يرى. )8

(35)

(36)

(37)

(38)

(39)

(40)

اينها نمونههايى از آياتى است كه هدايت و ضاللت انسzzانها را مربzzوط بzzه خzzود آنهzzا دانسته و زندگى و مرگ را صحنه و ميدان آزمzzايش آنهzzا معzzرفى نمzzوده اسzzت; تzzا

هركه بخواهد ايمان آورد و هركه نخواهد به اختيار خويش كافر شود.

در آيات دسته اول كه به ظاهر انسانها نقشzى در هzدايت و ضzاللتخود ندارنzد و اين خداوند است كه به مشيتخود آنها را هدايت و يا گمzzراه مىگردانzzد، منظzzور توفيzzق و عنايت الهى است براى كسzzانى كzzه مسzzتعد دريzzافت فيض و رحمتخداوندنzzد، و نzzيز

خذالن و حرمان براى آنانكه از ياد خدا اعراض نمودهاند.

البته برخى، از آيات دسته دوم استفاده »تفويض« و اختيار مطلق نمودهانzzد كzzه بzzه آنان »مفوضه« گفته مىشود. اين گروه نيز به خطا رفتهاند; زيرا در جمعبندى ميzzان آيات دسته اول و آيات دسته دوم و با توجه به روايات رسيده از اهل بيت:، انديشzzه دينى و قرآنى نه جبر مطلق و نه اختيار مطلق را بيzzان مىكنzzد; بلكzzه حقيقت همzzان

(41امر بين االمرين است. )


. روشنترين مصاديق آيات متشابه را در آيات مربوط به اوصاف و افعال الهى بايد1جستوجو نمود.

. عدم بررسى همه جانبه آيات از يك سو و عدم ارجاع آيzzات متشzzابهات بzzه آيzzات2 محكمzzات، كzzه تبيينكننzzده متشzzابهند، مهمترين دليzzل گرفتارشzzدن بzzه متشzzابهات و

پديدآمدن فرقههاى انحراف در دين بوده است.

. احتمال ديگر در زمينه علت برداشت انحرافى از آيات وجzzود پيشفرضهايى بzzوده3 است كه با آن به سراغ آيات قرآن رفتهانzzد و در نتيجzzه هzzر گzروه بzzه سzzمت آيzzاتى

متوجه گرديدهاند كه گرايش و زمينه قبلى به آن داشتهاند.

. در اوصاف الهى، ظاهر برخى از آيzzات كzzه در آنهzzا اثبzzات عzzرش و كرسzzى، يzzد،4 وجه، رؤيت و آمدن براى خداوند است ايجاد تشzzابه نمzzوده اسzzت; در حzzالى كzzه بzzا

اندك توجهى، بطالن توهم جسمانيتخداوند روشن مىشود.

. در زمينه افعال الهى و اعمال انسانها، ظواهر برخى از آيات كه همه چzzيز را بzzه5 مشيت الهى مربوط مىداند، و اين كه اوست كه هدايت مىكنzzد و يzzا گمzzراه مىنمايzzد و...، باعث انحراف و اشتباه بعضى گرديده كه به جبر قائل گشتهاند. آيzzات فzzراوان ديگرى نيز وجود دارد كه به روشنى انسان را موجودى مختzzار دانسzzته و سzzعادت و شقاوت را به خود او نسبت مىدهد و در يك جمعبندى و بzzا توجzzه بzzه روايzzات ديzzنى،

مساله امر بين االمرين مورد توجه قرار مىگيرد.

پىنوشتها

به بعد.82، ص 3. ر.ك: التمهيد، ج1

.11( آيه 41. فصلت )2

.4( آيه 32; سجده )59( آيه 25. فرقان )3

.5( آيه 20. طه )4

.64( آيه 5. مائده )5

.10( آيه 48. فتح )6

سzzوره »ص« معنzzاى »يzzد« در اين آيzzات را روشzzن45; آيzzه 29( آيه 57. حديد )7 مىكند: »واذكر عبادنا ابراهيم واسحاق ويعقوب اولى االيدى واالبصzzار« كzه »ايzzدى«

به معناى نيرو و قدرت است.

.23( آيه 75. قيامت )8

.48( آيه 52. طور )9

.27( آيه 23. مؤمنون )10

.115( آيه 2. بقره )11

.27( آيه 55. رحمن )12

.22( آيه 89. فجر )13

.103( آيه 6.انعام )14

.11( آيه 42. شورى )15

.126 - 122، ص3. ر.ك: التمهيد، ج16

.8( آيه 35. فاطر )17

.26( آيه 2. بقره )18

.4( آيه 14. ابراهيم )19

.111( آيه 6. انعام )20

.107. همان، آيه 21

.30( آيه 7. اعراف )22

.178. همان، آيه 23

.142( آيه 2. بقره )24

.30( آيه 76. انسان )25

.17( آيه 8. انفال )26

.55( آيه 74; مدثر )12( آيه 80. عبس )27

.19( آيه 73. مزمل )28

.29( آيه 18. كهف )29

.3( آيه 76. انسان )30

.41( آيه 39. زمر )31

.256( آيه 2.بقره )32

.42( آيه 8. انفال )33

.40( آيه 53. نجم )34

.17( آيه 40. غافر )35

.38( آيه 74. مدثر )36

.286( آيه 2. بقره )37

.30( آيه 18. كهف )38

.2( آيه 67. ملك )39

.160( آيه 6. انعام )40

. توضzzيح بيشzzتر در اين زمينzzه را بايzzد در كتب اصzzول عقايzzد در بحث »جzzبر و41اختيار« جستوجو نمود.

فصل چهارم: تاويل

آخرين بحث در بخش محكم و متشابه بحث »تاويل« است. »تاويل« كه مصدر بابتفعيل است از ريشه اول به معناى رجوع و بازگشت است.

اين واژه در اصطالح يكى از محورىترين اصطالحات تفسيرى و قرآنى اسzzت كzzه از ديرباز مورد توجzzه قرآنشناسzzان و مفسzzران بzzوده و در مzzورد آن سzzخنان متعzzددى مطرح شده است. لفظ تاويل هفده بار در قرآن مجيد به كار رفته كه يك مzzورد آن بههنگzzام تقسzzيم قzzرآن بzzه محكم و متشzzابه، يعzzنى آيzzه هفتسzzوره آلعمzzران اسzzت. دراينآيzzه خداونzzد بيzzان مىكنzzد كzzه منحرفzzان بzzراى فتنهجzzويى و در جسzzتوجوى

( دو بحث مهم در اين جzzا1تاويلمتشzzابهات، بzzه دنبzzال آيzzات متشzzابهات مىرونzzد. ) وجzzوددارد: يكى آنكzzه تاويzzل چيسzzت؟ ديگzzر آنكzzه: آيzzا علم بzzه تاويzzل مختص

خداونداست؟

الف( تاويل چيست؟


مشzzهور در بين قzzدما اين بzzوده اسzzت كzzه تاويzzل را همzzان تفسzzير، و مzzراد از كالم مىدانستهاند; در حالى كه متاخران گفتهاند: منظور از تاويل معناى مخالف با ظzzاهر لفظ است و اين عقيده چنان شايع گشته كه تاويzzل بعzzد از آنكzzه از جهت لغzzوى بzzه معناى مطلق ارجاع يا مرجع بوده، حقيقت ثانوى در معناى مخzzالف بzzا ظzzاهر لفzzظ

(2گرديده است. )

عالمه پس از نقل اقوال گوناگون و رد همه آنها چنين نتيجه مىگيرد:

حق در تفسير تاويل اين است كه بگوييم: تاويل واقعيzzتى اسzzت كzzه مسzzتند بيانzzات قرآن، اعم از حكم، حكمتيا موعظه قرار مىگيرد. تاويل براى همzzه آيzzات قzzرآن چzzه محكمات و چه متشابهات وجود دارد و از قبيل مفاهيم و معzzانى نيسzzت كzzه الفzzاظ داللت بر آن داشته باشند; بلكه تاويل از امور عينى اسzzت و فراتzzر از آن اسzzت كzه قالبهاى الفاظ آن را فراگيرد. آن امور و حقايق عينى را فقط براى تقريب به اذهان ما به قيد الفاظ و كلمات و عبارات مقيد نموده اسzzت. اين الفzzاظ هماننzzد مثلهzzايى هستند كه با آوردن آنها انسان به معناى مورد نظzzر نزديzzك مىشzzود. قzzرآن در تمzzامموارد استعمال لفظ تاويل، همان واقعيت عينى خارجى را در نظر گرفتzzه اسzzت. )

3)

( بهعنوان5( داستان حضرت يوسف و جز آن، شاهد بر اين مدعاست. )4و نيز در ) مثال در آغاز سوره يوسف، جريان خzzواب وى بzzدين صzzورت نقzzل مىگzzردد: اذ قzzاليوسف البيه ياابت انى رايت احدعشر كوكبا والشمس والقمر رايتهم لى ساجدين. )

( پس از گذشتسالها و اتفاقات فراوانى كه مىافتد، تاويل اين رؤيا در پايان سzzوره6 اينگونه گزارش مىشود: ورفع ابويه على العرش وخروا له سجدا وقzzال يzzا ابت هzzذا

( در اينجا آنچzzه يوسzzف در خzzواب ديzzده7تاويل رؤياى من قبل قد جعلها ربى حقا. ) است به سجده پدر، مادر و برادرانش بازمىگردد. اين تاويل و رجوع از قبيzzل رجzzوع

مثال به ممثل و واقعيتخارجى است.

در مقابل نظريه عالمه طباطبائى، استاد معرفت عقيzzده دارد كzzه تاويzzل اصzzطالحىدر دو معنا به كار رفته است:

. توجيه متشابه. خواه اين متشابه، كالم متشابهى باشد; يzzا عملى كzzه بzzه شzzبهه و1ريب انجامد.

اين قسم از تاويل مختص به آيات متشابه است.

. معناى ثانوى كالم، كه از آن به بطن تعبير مىگردد; در مقابل معنzzاى اولى كzzه از2 آن به »ظهر« تعبير مىشود. تاويل به اين معنا اختصاصى به آيات متشابه نداشته بر

همه قرآن سايه مىگستراند.

به عقيده استاد معرفت، اگر تاويل را عين خارجى بگيريم، مصداق را با تاويل خلط نمودهايم. استعماالت تاويzzل در قzzرآن در سzzه بخش قzzرار دارنzzد كzzه بzzه يكى از دو

معناى پيشگفته داللت دارند:

. تاويل رؤيا در هشت مورد كه منظور معناى ثانوى كالم، يعنى باطن است.1

. مآل و مرجع امر در پنج مورد.2

(8. توجيه متشابه در چهار مورد. )3

ب( آيا علم به تاويل مختص خداوند است؟

اين سؤال نيز با توجه به ذيل آيه هفتسوره آلعمران مطرح گرديده اسzzت. حzzتى در مورد قzراءت و تالوت آيzه نzيز اختالف مهمى در گرفتzه اسzzت كzه بzه قzول بعضzzى مهمترين و معنzzادارترين اختالف قzzراءت در سراسzzر قzzرآن اسzzت. اختالف بzzر سzzر

(9وقفكردن يا نكردن بعد از كلمه »الله« در وما يعلم تاويله اال الله است. )

بر اساس قول به »وقف« علم به تاويل مختص به خداوند است و مطابق قzzول بzzه عطف، علم تاويل مختص به خداوند نيست، بلكه راسخان در علم هم علم به تاويzzل

دارند.

گرچه اين بحث از گذشته تا بzzه امzzروز همzzواره وجzzود داشzzته اسzzت، امzzا بيشzzتر از آنكهفايده عملى داشته باشد، جنبه علمى آن مورد نظzzر بzzوده اسzzت; زيzzرا از نظzzر نحوى و ادب عربى هر دو قول وقف و عطف جايز است و اشكال ادبى بر هيچ يzzك نمىتوان وارد ساخت. بهترين شاهد بر اين امzzر طرفzzداران هريzzك از اين دو نظريzzه

هستند كه در ميان آنها بزرگان ادب عرب نيز ديده مىشوند.

قائالن به قراءت وقف تقريبا همzzه از اهzzل سzzنتند; از جملzzه ابىبن كعب، ابنمسzعود، حسن بصرى، مالك، فراء، اخفش، جبايى معتزلى، طبرى، ميبدى، امzzام فخzzر رازى و...، قائالن به قراءت عطف هم از ميان اهل سنت هستند و هم اكثريت قzzريب بzzه اتفاق شيعه. از اهل سنت: مجاهد، نحاس نحوى، عكبرى نحوى، قاضى عبد الجبzzار،

(10زمخشرى، ابن ابىالحديد، بيضاوى، زركشى، آلوسى و شيخ محمد عبده. )

عzzدم تzzرتب فايzzده عملى بzzر اين بحث، از آن روسzzت كzzه كسzzانى چzzون عالمzzه طباطبائى كه به نظر آنان قول به عطف را از آيه نمىتzzوان اسzzتفاده نمzzود، در عين حال بر اين عقيدهاند كه علم به تاويل به داليل ديگر از جمله با كمzzك آيzzات ديگzzر و

روايات به خداوند محصور و محدود نمىشود.

دليل عقلى روشن بر اينكه راسخان در علم، تاويل آيات متشابه را مىدانند، ايناست كه قرآن به زبان مردم و بzzراى هzzدايت آنzzان نzzازل گرديzzده اسzzت و اگzzر عالمzzان و

راسخان در علم از تاويل قرآن بازبمانند، قرآن در زمينzzه آيzzات بzzه صzzورت معمzzاىالينحل درمىآيد; در حالى كه قرآن خود به تدبر و تعقل در آياتش دستور داده است.

عجيبتر آنكه اگر علم به تاويل مختص به خداوند باشzzد، پس پيzzامبر و امامzzان هم از آن محروم خواهنzzد بzzود; يعzzنى پيzzامبرى كzzه مهبzzط وحى اسzzت، تاويzzل آيzzات آن را

نمىداند!


. قدما، تاويل را به معنzzاى تفسzzير و متzzاخران بzzه معنzzاى مخzzالف بzzا ظzzاهر لفzzظ1دانستهاند.

. به عقيده عالمه طباطبzzائى، تاويzzل، حقzzايق و واقعيzzاتى اسzzت كzzه مسzzتند تمzzام2 بيانات قرآن كريم قرار مىگيرند، و كاربرد اين واژه در قzzرآن نzzيز نشzzان مىدهzzد كzzه »تاويل« از قبيل مفاهيم و معانى نمىباشد. بنابراين تمام قرآن، چه محكمzzات و چzzه

متشابهات داراى تاويل هستند.

. بعضى بر اين عقيدهاند كzzه تاويzzل دو معنzzاى اصzzطالحى دارد: توجيzzه متشzzابه، و3معناى ثانوى كالم كه از آن به »بطن« تعبير مىگردد در مقابل معناى اولى )ظهر(.

. اينكه آيا علم به تاويل مختص به خداوند است، يا خير، بيشتر جنبه علمى دارد تzzا4 عملى; زيرا داليل روشنى -صرفنظر از داللتيا عدم داللتخود آيه- بzر عzدم اختصzاص

علم به تاويل به خداوند وجود دارد.

. اكثريت علماى اهل سنت قائل بzzه »وقzzف«، يعzzنى اختصzzاص علم بzzه تاويzzل بzzه5 خداوند، و اكثريت دانشمندان شيعه قائل به »عطف« يعنى عدم اختصzzاص علم بzzه

تاويل به خداوند، گرديدهاند.

پرسش

. به چه دليل يكى از مهمترين عوامل پيدايش مذاهب انحرافى، آيات متشابه بوده1است؟

. محكم و متشابه را تعريف كنيد.2

. چند نظريه را در مورد تعيين محكم و متشابه در قرآن ذكر نماييد.3

. به نظر عالمه طباطبائى، علت وجود متشابهات در قرآن چيست؟4

. آيا مىتوان دليل ديگرى براى وجود متشابهات ذكر نمود؟5

. پنج نمونzه از آيzات متشzابهات را كzه از آنهzا برداشzzت انحzرافى صzورت گرفتzه6است، بيانكنيد.

. تاويل يعنى چه؟7

. قرآن تاويل را در چه معانى به كار برده است؟8

. آيا علم به تاويل مختص خداوند است؟9

پژوهش

. در مقايسه ميان دو بحث از مباحث علوم قرآنى، يعنى ناسخ و منسzzوخ و محكم1و متشابه، كدام يك از اهميت بيشترى برخوردارند؟ به چه دليل؟

. آيا مىتوانيد دليل ديگرى براى وجود متشابهات در قرآن ذكر نماييد؟2

. آياتى در قرآن مجيد در زمينzzه قضzzا و قzzدر وجzود دارد كzzه از آنهzzا نzzيز برداشzzت3انحرافى صورت گرفتهاست. چند نمونه را بيان كنيد.

. تحقيقى در زمينه »علم به تاويل« ارائه نماييد.4

پىنوشتها

. فاما الذين فى قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه وابتغاء تاويله.1


.49. همان، ص3

.78( آيه 18. كهف )4

.26 و 25. ر.ك: الميزان، ص5

.4( آيه 12. يوسف)6

.100. همان، آيه7

.34 - 28، ص3. ر.ك: التمهيد، ج8

.77. گفتار بهاءالدين خرمشاهى در قطرهاى از دريا، ص9

.80 و 79. همان، ص10

بخش دهم: هفتاد نكته درباره قرآن كريم )مطالعه آزاد(

مقدمه

در بخشهاى گذشته با مهمترين مباحث تاريخ و علوم قرآنى آشنا شديم. استاد قرآن نكتzzه قzzرآنى را،101پژوه، بهاءالدين خرمشاهى در بخشى از كتاب قرآن شناخت،

كه نوعا مرتبط با علوم قرآنى و حاوى اطالعاتى مفيد و ارزنده در زمينه آشنايى بzzا قرآن است و در ميان آنها لطzzايف و ظzzرايفى نzzيز مشzاهده مىشzود، مطzرح كzرده

است.

از آنجا كه برخى از اين نكات را در بخشهاى مختلzzف كتzzاب حاضzzر بيzzان كردهايم و يادآورى دوباره آن به نوعى، مرورى مجدد بر مجموعه كتاب به حساب مىآيد، بخش

نكته كتاب مذكور اختصاص مىدهيم.101دهم را به هفتاد نكته گزينش شده از

شايان ذكر است كه گرچه در چينش و ترتيب نكتهها تغييراتى صورت گرفته اسzzت; اما مطالب آنها عينا و با امانت كامل نقل شده و در صورتى كه نيzzاز بzzه توضzzيح يzzا

تكميلى بوده است در حاشيه به آن اشاره شده است.

هفتاد نكته قرآنى

. علومى كه براى فهميدن و فهمانzzدن و شzzناخت و شناسzzاندن هzzر چzzه عميقتر و1 دقيقتر قرآن كريم بهوجود آمده اسzzت، و در طى تzاريخ اسzzالم و اسالمشناسzى بzر تعداد آنها هم افزوده شده است، »علوم قرآنى« نام دارد. همچنين بعضى فنون نيز مانند تجويد و ترتيل و ترجمه جزو آنهاست. تعداد و عناوين اين علوم و فنون قرآنى

از اين قرار است:

( شzzناخت مكى و مzzدنى3( علم رسم ]يعنى رسzzمالخط[ عثمzzانى 2( تاريخ قرآن 1 ( علم محكم و6( علم شناخت ناسzzخ و منسzzوخ 5( علم شان نزول/اسباب نزول 4

( قراءت، تجويzzد9( تفسير و تاويل 8( تحدى، اعجاز و تحريفناپذيرى قرآن 7متشابه ( اعراب قرآن يا نحو و دستور زبان قرآن11( فقه قرآن يا احكام قرآن 10و ترتيل

( علم يzzا فن14( علم غريبالقرآن يzzا واژگانشناسzzى قzzرآن 13( قصzzص قzzرآن 12(1ترجمه قرآن. )

. قرآن كريم آخرين وحىنامه الهى در اديان توحيدى و ابzzراهيمى، و كتzzاب مقzzدس2 اسالم است كه به عين الفاظ، وحيانى است و بzzدون هيچ كموكاسzzتى، بzzا دقيقترين جمع و تدوينى كه درتاريخ كتب آسمانى سابقه دارد، با اسzzتفاده از نسzzخهاى كzzه در زمان حيات پيامبر)ص( نوشته شده بوده; ولى حالت كتzzابى و مصzzحف نداشzzته، در

عصر عثمzzان بzه هzيئت كتzzاب )مصzحف( درمىآيzد و اين واقعzه عظيم دورانسzاز در فاصله بين يازده هجرى وفات پيامبر)ص( و سى هجرى، كه هنوز پنجسال از خالفت

عثمان باقى بوده است، انجام مىگيرد.

. مصاحف امام، همان مصاحف عثمانى است و تعداد آنها پنجيا شش نسخه بzzوده3 است كه به مراكز بزرگ جهان اسالم همراه با يك حافظ قرآنشناس فرستاده شده

( نسzzخهاى بzzه بصzzره، نسzzخهاى بzzه2است)نسخهاى به مكه، نسخهاى بzzه مدينzzه، )كوفه، نسخهاى به بحرين، نسخهاى به شام(.

. مصاحف امام يا عثمانى قرنهzا بzاقى بzوده اسzzت. چنانكzه سzه جهzانگرد نامzدار4 ق.( و ابنبطوطzzه )م626 ق.( و يzاقوت )م 614جهzان اسzالم، يعzنى ابن جبzzير )م

ق.( هرسه در عصر خويش از مصحف عثمانى محفوظ در جامع كبير دمشق -779 كه مورد احترام فوقالعاده مردم و مرجع زيارت آنان بzzوده اسzzت - ديzzدن كردهانzzد.

ق. از ميzzان رفتzzه اسzzت. گفتzzه1310اما بدبختانه اين نسzzخه در آتشسzzوزى سzzال مىشود يكى از مصاحف امzzام )عثمzzانى( هماكنون در دارالكتب المصzzريه در قzzاهره محفوظ است و در ابعاد بزرگتر از رحلى )فى المثل به اندازه روزنامه اطالعات، يا

كيهان( و اخيرا هم بهدستخبرگان فن مرمت و اصالح شده است.

. قzzريب دوثلث قzzرآن در مكzzه، و كمى بيش از يzzك ثلث آن در مدينzzه نzzازل شzzده5 آيه است و تعداد آيzzات4468(. تعداد آيات مكى 263است )تاريخ قرآن راميار، ص

(.39، ص 1 آيه )فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم، ج 1768مدنى

. قصص انبيا بيشتر در سورههاى مكى بيzzان شzzده اسzzت و فقzzه يzzا احكzzام قzzرآن6بيشتر در سورههاى مدنى.

. قصص انبيا به نحوى بخشبخش در سراسر قرآن كريم آمده است، داسzzتان هيچ7 پيامبرى بهطور سراسرى و يكپارچه در قرآن نيامده است، مگzzر داسzzتان يوسzzف و برادرانش كه بهتمzzامى و يكپارچzzه در سzzوره يوسzzف، سzzوره دوازدهم قzzرآن آمzzده

است.

سzzاله. بzار23. قرآن كzريم دو نzزول دارد: يكى دفعى و يكبzاره، يكى تzدريجى و 8 اول قzرآن بتمامzه در »ليلzzة القzدر« بهصzzورت »جملzzة واحzدة« )يكبzارگى( از لzوح محفوظ به بيتالعزة يا بيتالمعمور )در آسمان چهارم( نازل شده، و سzzپس نجومzzا يzzا

سال به تفصzzيل نzzزول يافتzzه23منجما يعنى بخشبخش و به تفاريق در طول مدت (. نظر مالمحسن فيض كاشانى درباره دو254 و 253، ص 18است )بحاراالنوار، ج

نزول قرآنكريم چنين است: »نzzزول ]اول نzzزول[معنzzاى قzzرآن بzzه قلب پيzzامبر)ص( است... سپس در طول بيست ]و سه[سال هر بار كه جبرئيل بzzر او ظzzاهر شzzده و وحى آورده و الفاظ آن را بر حضرت مىخوانده است،بخشبخش از باطن قلب او به

ظاهر زبانش نزول مىيافته است« )مقدمه نهم از تفسير صافى(.

. كاتبان وحى را تا چهل نفر ازصzzحابه بzzا سzzواد هم شzzمردهاند كzzه ده تن از آنzzان9 . زبzzير8. طلحzzه 7. زيد بن ثzzابت 6. ابىبن كعب 5. خلفاى چهارگانه 4-1عبارتند از:

. سالم مولى ابىحذيفه.10. سعدبن ابىوقاص 9

.1. ده تن از حافظان اوليه قرآن كريم از ميان صzzحابه پيzzامبر)ص( عبارتنzzد از: 10 . زيzzzد بن ثzzzابت5. ابىبن كعب 4. ابن مسzzzعود 3. عثمzzzان 2علىبن ابىطzzzالب)ع(

. تميم10. ابzzو زيzzد 9. معzzاذ بن جبzzل 8. سzzالم مzzولى ابى حذيفzzه 7.ابوالzzدرداء 6الدارى.

. زيد بن ثابت كه در عهد عثمان سرپرست هيئت تzدوين و جمzzع و كتzzابت نهzايى11 قرآن و تشكيل مصحف امام )مصاحف عثمانى( شد، هم كاتب وحى بود، هم حافظ قzzرآن، و هم در عهzzد ابzzوبكر و بهفرمzzان او بzzر مبنzzاى وحى مكتzzوب ولى پراكنzzده بازمانده از حضرت رسول)ص(، مصحفى كامzل فzراهم كzرده بzود كzه نzزد عمzر و

سپس دختر او حفصه امانت بود، و در عهد عثمان آنرا مبناى كار قرار دادند.

. قرآن كريم داراى سى جزء است ] سى پاره[، كه هر جزء با جزء ديگر از نظر12 ( يا جانشzzينان ايشzzان اين3طول برابر است. احتمال دارد كه حضرت رسول)ص( )

تقسيم را، براى آنكه قراءت روزانه قرآن آسان باشzzد، انجzzام دادهانzzد. در مصzzحف

رسمى امروز جهان اسالم، يعنى در مصحف مدينه، به كتابت عثمان طzzه، هzzر جzzزءدرست در بيست صفحه پانزده سطرى تابتشده است.

يzzا120. هzzر جzzزء از اجzzزاى سzzىگانه قzzرآن، چهzzار يzzا دو حzzزب و كzzل قzzرآن 13 شصتحزب است. شايد اين تقسيمبندى نيز براى تسzهيل قzراءت قzرآن در مجzالس

(4فاتحه بوده باشد. )

. هر پنج آيه را خمس ] خ[ و هر ده آيه را عشر ] ع[ تقسيم كردهاند و اين عمل14 را »تخميس« و »تعشzzير« مىنامنzzد. و بهاين تقسzzيمبندىها در حاشzzيه قرآنهzzا اشzzاره

شده است.

. تقسيم درونى و تفصيلى ديگر قرآن، به ركوعات است. ركوعات برخالف ساير15 تقسيمبندىهاى قرآن طول و اندازه مساوى و معين ندارد، بلكzzه قرآنشناسzzان خzzبره هر بخش متشكل از چند آيه را كه، هم موضوع و هم معنzzا و قابzzل قzzراءت در نمzzاز بعzzد از سzzوره حمzzد بzzوده اسzzت، و نمzzازگزار پس از خوانzzدن آن بهركzzوع مىرود،

فقره است.540ركوع/ركوعات ناميدهاند. عدد ركوعات قرآن طبق مشهور

فقره است.6236. تعداد آيات قرآن بر طبق اصح روايات 16

فقره است.77807. تعداد كلمات قرآن 17

بار بهكار رفته است.2699. كلمه جالله )الله( در قرآن كريم 18

( منهzzاى5. سبع طول يا طوال، عبارت اسzzت از: هفتسzzوره از بقzzره تzzا توبzzه، )19سوره انفال.

سوره كوچك قرآن است، بعد از سوره حجzzرات; يعzzنى66. مفصالت عبارت از 20 ( تا پايان قرآن، بهاضافه سوره حمد كه در اول قرآن6از سوره »ق« آغاز مىشود )

(47قراردارد. )شناختسورههاى قرآن، ص

.سوره1. حامدات پنجسوره است كه با الحمدلله آغاز مىشود كه از اين قرارند: 21. فاطر.5. سبا. 4. كهف. 3. سوره انعام. 2فاتحه.

. مسبحات عبارتند از : اسراء، حديد، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلى.22

. زهراوان يا زهراوين به دو سوره قرآن اطالق مىگردد: بقره و آل عمران.23

. معوذتين )كه بzzه فتح واو تلفzzظ مىشzzود و بzzه كسzzر آن درسzzت اسzzت( نzzام دو24 سوره آخر قرآن، يعنى فلق )قل اعوذ برب الفلق( و ناس )قل اعzzوذ بzzرب النzzاس( است كه چون حضرت رسول)ص( با خواندن آنها نوادگانش حسن و حسين )عليهما

السالم( را تعويذ مىكرد )به پناه خداوند مىسپرد( بهاين نامها خوانده شدهاند.

. حروف مقطعه يا فواتح سzzور، بzzه حzzروفى ماننzzد الم ]الzzف، الم، ميم[، طسzzم25 ]طا،سين ، ميم[ ، كهيعص ]كاف، هاء، ياء، عين، صاد[ گفته مىشzود كzه گسسzzته از

سوره قzzرآن28 حرف يا مجموعه حروف هستند كه در آغاز 29همند و متشكل از - كه همگى مكى هستند جز بقره و آل عمران - آمده است.

. بعضzzى از محققzzان شzzيعه گفتهانzzد از حzzروف مقطعzzه، اگzzر حzzروف مكzzرر را26 رهzzاكنيم، عبzzارت »صzzراط على حzzق نمسzzكه« )راه على حzzق اسzzت آنرا درپيش مىگيريم( بيرون مىآيد. و بعضى از محققان اهل سنت، شايد در پاسخ آن گفتهاند از جمع آنها عبارت »صح طريقك مzzع السzzنة« )راه تzzو بzzا اهzzل سzzنت درسzzت اسzzت(

برمىآيد.

. كوتاهترين آيه قرآن از ميان حروف مقطعه، »طه« )كه بهصورت طاهzzا تلفzzظ27 مىشود( در آغاز سوره طzzه، سzzوره بيسzzتم اسzzت، همچzzنين »يس« )كzzه بهصzzورت ياسين تلفظ مىشود( در آغاز سوره يس، سوره سىوششم قرآن. بايد توجه داشzzت كه »ق«] قاف[ در آغاز سوره »ق«، و »ن« ] نون[ در آغاز سوره قلم، داراى عدد

( يعنى آيه واحدى شمرده نشدهاند. از حروف مقطعzه يzzا فzواتح7مستقل نيستند; ) سور )آغازگر سورهها( گذشته كوتاهترين آيه قرآن مجيد »مدهامتان« است )سوره

( كه معناى آن »دو برگ يا باغ سبز سzzيه تzzاب« اسzzت. و بلنzzدترين64الرحمن، آيه آيه، آيه تداين ] دين مداينه[ )مربzوط بzzه لzزوم كتابتسzند بzzراى وام( اسzzت )سzوره

( كzzه در مصzzحف مدينzzه، بzzه كتzzابت عثمzzان طzzه درسzzتيك صzzفحه282بقzzره، آيzzه (. همچنين بلندترين سوره قرآن، سzzوره48پانزدهسطرى را در برگرفته است )ص

صفحه است( و كوتاهترين سzzوره،48بقره است )در مصحف به كتابت عثمان طه سوره كوثر است كه طول آن فقط يك سطر و نيم است.

. مئون / مئين سورههايى هستند كه بيش از صد آيzzه دارنzzد و عبارتنzzد از سzzوره28 يونس تا سوره شعراء، منهاى سورههاى ابراهيم، رعد، حجر، مريم، نور، فرقان كzه كمتر از صد آيه دارند. بهاضافه سوره صافات، جمعا يازده سzzوره و نzzام آنهzzا از اين قرار است: يونس، هود، يوسف، نحل، اسراء، كهف، طه، انبيzzاء، مؤمنzون، شzعراء،

(46صافات. )شناختسورههاى قرآن، ص

. مثانى در اصطالح علوم قرآنى، عبارت اسzzت از: تمzzام سzzورههايى كzzه بعzzد از29 سوره شعراء تا سوره حجرات قرار دارند و تعداد آيات آنها از صد كمتر اسzzت. اين

)حجzzرات( ادامzzه پيzzدا مىكنzzد،49 )نمzzل( آغzzاز و تzzا سzzوره27سzzورهها از سzzوره آيzzه دارد، و بهاضzzافه هشتسzzوره ديگzzر كzzه تعzzداد182بهاستثناى سوره صافات كه

آيات آنها از صد كمتر اسzzت; يعzzنى انفzzال، رعzzد، ابzzراهيم، حجzzر، مzzريم، حج، نzzور،(47-46فرقان. )شناختسورههاى قرآن، ص

. دو آيه در قرآن هست كه تمامى حروف الفبا در آنها بهكار رفتzzه اسzzت، اين دو30 سوره آلعمران كه آغاز آن چنين است: »ثم انزل عليكم من154آيه عبارتند از آيه

) آيه آخر( سوره فتح كه29بعد الغم امنة نعاسا يغشى طائفة منكم...« و ديگر آيه آغاز آن چنين است: »محمد رسzzول اللzzه و الzzذين معzzه اشzzداء على الكفzzار رحمzzاء

بينهم...«.

. دو آيه در قرآن كريم هست كه صنعت قلب مستوى يا عكس كامل دارد. يعzzنى31 ( و »ربzzكzz)2 40( »كzzل فى فلzzك« )يس، 1از هر دو سو يكسان خوانzzده مىشzzود:

(.3فكبر« )مدثر،

. وسط قzرآن مجيzد، يعzنى آنجzا كzه درسzت بهنصzف تقسzيم مىگzردد در كلمzه32( است.19»وليتلطف« )سوره كهف،

. چهار عبارت قرآنى هست كه در هر يك از آنها چهار تشديد متوالى وجود دارد:33

(;65 و 64. نسيا رب السماوات )مريم، 1

(;40. فى بحر لجى يغشاه موج )نور، 2

(;58. قوال من رب رحيم )يس، 3

(.5. ولقد زينا السماء )ملك، 4

بzzار آيzzه »فبzzاى آالء31. مفصلترين ترجيعبند قرآن در سوره الرحمن است كzzه 34 ربكمzzا تكzzذبان« )پس كzzدامين نعمت پروردگارتzzان را انكzzار مىكنيzzد؟( تكzzرار شzzده اسzت. »ربكمzا« يعzنى پروردگzار شzما دو تن، انس و جن. رسzم اسzت كzه هنگzzام خواندن اين آيه بايد گفت: »ال بشيء من آالئك ربنا نكذب« يا »وال بشيء من نعمك ربنا نكذب، فلك الحمد« )پروردگارا، به هيچ چيز از نعمتهzzاى تzzو انكzzار نzzداريم، پس

سپاس تو را(.

. دو ترجيعبند ديگر در قzzرآن مجيzzد در سzzوره قمzر اسzzت كzzه آيzzه »فكيzzف كzان35 عذابى و نذر« )بنگر تا عzذاب و هشzدار من چگونzه بzود؟( سzه بzار تكzرار مىشzود. همچنين آيه »ولقد يسرنا القرآن للذكر فهل من مدكر« )و بهراستى قzzرآن را قابzzل پندگيرى گردانديم، پس آيا پندپذيرى هست؟( چهار بzzار در همين سzzوره عينzzا تكzzرار

مىشود.

. يك ترجيعبند ديگر در سوره مرسالت است كه آيه »ويل يومئzzذ للمكzzذبين« )در36چنين روزى واى بر منكران( ده مرتبه دراين سوره تكرار شده است.

. آيات سجده اعم از واجب و مستحب پانزده آيه است، كه از آن ميان چهار آيzzه37 سجده واجب دارد كه بايد بههنگام خواندن يا شنيدن آنها سجده كرد و سورههايى را كه اين چهار آيه در آن هست »عزايم« نامند و اين چهار سوره عبارتنzzد از: سzzجده،

فصلت، نجم، علق.

. وان يكاد: آغاز آيه ماقبل آخر از سوره قلم است و تمام آن )با آيه بعدى( چنين38 است: »و ان يكاد الذين كفروا ليزلقونك بابصارهم لما سمعوا الzzذكر و يقولzzون انzzه لمجنون × و ما هو اال ذكر للعالمين« )و بسيار نزديك بود كه كافران چون قzzرآن را شنيدند، تو را با ديدگانشzzان آسzzيب برسzzانند ]چشzzمزخم بزننzzد[ و گفتنzzد او ديوانzzه

(.52 و 51است. و حال آنكه آن جز پندى براى جهانيان نيست( )سوره قلم، آيzzات مفسران در شرح اين آيه گفتهاند كه عدهاى از كافران، چشمزنان حرفهاى و قهzzار و شورچشم و گزندرسان طايفه بنىاسد را، كه بهچشمزنى و آسيبرساندن بzzا چشzzم بهانسان و حيوان معروف بودند، آوردند كه حضرت رسول)ص( را چشم بزننzzد و از پاى درآورند، ولى حفظ الهى او را در امان داشzzت و اين آيzzه در اشzzاره بهآن نzzازل شد و حسن بصرى و ديگران گفتهاند كه خواندن و بههمراهداشzzتن اين آيzzه در دفzzع چشم زخم مؤثر است. همين است كه از آيه و ان يكzzاد، حzzرز و تعويzzذى بهصzzورت

گردنبند هم ساخته مىشود و بهگردن اطفال مىاندازند. حافظ گويد:

حضور محفل انس است و دوستان جمعند و ان يكاد بخوانيد و در فراز كنيد

)يعنى در را ببنديد كه نامحرمان وارد محفل انس ما نشوند(.

تن از انبياى عظzzام الهى نzzام بzzرده شzzده اسzzت و شzzرح25. در قرآن كريم از 39 مفصل يا كوتاه دعzzوت آنzzان قzzوم خzzود را بzzه توحيzzد و نيكوكzzارى آمzzده اسzzت. اين

.5. اسzzzحاق)ع( 4. ادريس)ع( 3. ابzzzراهيم)ع( 2. آدم)ع( 1پيzzzامبران عبارتنzzzد از: .10. ايzzوب)ع( 9. اليسع)ع( 8. الياس)ع( 7. اسماعيل)ع( 6اسرائيل ] يعقوب[)ع(

.15. شzzzعيب)ع( 14. سzzzليمان)ع( 13. زكريzzzا)ع( 12.ذو الكفzzzل)ع( 11داود)ع( . نzzوح)ع(20. موسzzى)ع( 19. محمد)ص( 18. لوط)ع( 17.عيسى)ع( 16صالح)ع(

. يونس)ع(.25. يوسف)ع( 24. يحيى)ع( 23. هود)ع( 22. هارون)ع( 21

. اعالم قرآن، يعنى شناخت و معرفى صاحبان نامهاى خاص در قzzرآن كzzريم كzzه40اين نامهاى خاص:

( گاه شامل رجال است; مانند ذوالقرنين يا شعيب يا ابراهيم.1

(گاهشامل نساء است; مانند مريم و زنان بعضzzى انبيzzا يzzا زليخzzا كzzه تحت عنzzوان2امراة العزيز همسر عزيز مصر از او نام برده شده است.

(گاه شامل اماكن جغرافيايى است; نظير مصر، مدين، مكه و مدينه.3

(گاه شامل غزوات است; مانند بدر، احد )از احد بالصراحه نام برده نشده اسzzت(4يا حنين.

( گاه شامل اقوام است; مانند عرب، عاد، ياجوج و ماجوج.5

( گاه شامل نzzام فرشzzتگان اسzzت; ماننzzد جبرئيzzل، ميكائيzzل، ملzzك المzzوت، مالzك6دوزخ، هاروت و ماروت.

(گاه شامل آلهه كفر و بتان است; مانند عزى، الت، منات، ود، سواع، يعوق.7

( گاه شامل ائمة الكفر است; مانند فرعون، سامرى، قارون.8

(گاه شامل موجودات غيبى اخروى است; مانند بهشت، جهنم، سلسبيل، كوثر.9

(گاه شامل كتب آسمانى است: زبور، تورات، انجيل و قرآن.10

. آيا قzzرآن غث و سzzمين دارد؟ اين مسzzاله از قzzديم معركzzه آراى قرآنپژوهzzان و41 قرآنشناسان مسلمان بوده است. از قدما كسى كه با صراحت تمام بzzه اين سzzؤال جواب مثبت داده امام محمد غزالى است، كه طبzzق اعتقzzاد خzzود بzzه غث و سzzمين داشتن قرآنكريم، كتzzابى بzzه سzليقه خzود از آيzات برتzzر قzرآنى برگزيzzده اسzzت كzه

آيه )كمتر از يكچهzzارم كzzل آيzzات قzzرآن(1400جواهرالقرآن نامدارد و جمعا نزديك برگزيده است. در اين زمينه قابل توجzه اسzzت كzه يzك قطعzه دوبيzzتى فارسzzى كzه گويندهاش مجهول است از قدما بهدسzzت مzا رسzzيده اسzzت. در قzدمت اين قطعzه

-zz 791دوبيتى همين بس كه ابنعربشاه )احمدبن محمد، ق.( نويسzzنده كتzzاب854 عجائبالمقدور فى اخبار تيمور )بهعربى( اين دو بيت فارسى را به دو بيت عربى، كه هموزن و همقافيه آن است، ترجمه كرده است كه هردو، هم دو بيت فارسzzى و هم

دو بيت عربى را نقل مىكنيم:

در بيان و در فصاحت كى بود يكسان سخن گرچه گوينده بود چzzون جاحzzظ و چzzون اصمعى در كالم ايزد بيچون كه وحى منزلست كى بود تبتيدا مانند يا ارض ابلعى مzzا استوى في موقف االفصاح منطيق و لو قد سحبا سحب سzzحبان و اصzzمى اصzzمعى

فافتكر فيما ترى في منزل اعيى الورى هل ترى تبت تحاذي قيل يا ارض ابلعي

(337)زندگى شگفتآور تيمور، ترجمه محمدعلى نجاتى، ص

. قاريان هفتگانه يا قراء سبعه، كه در واقع ائمه قراءت و قراءتشzzناس و مقzzرى42)داناى علم قراءت و قراءتپژوه( هستند، عبارتند از:

-45. عبzzد اللzzه بن كثzzير مكى )2ق.( z-118 21. عبد الله بن عzzامر دمشzzقى )م1 . زبان بن عالء ابو عمرو بصرى )4ق.( 128-76. عاصم بن ابى النجود )3ق.( 120

68 z- 154 ).5ق( 80. حمزة بن حبيب كوفى z- 156 ).نافع بن عبد الله مدنى6ق . ق.(.189-119. على بن حمزه كسائى )7ق.( 169 - 70)

( در قرآن كzzريم وجzzود دارد،7. متشابهات طبق تصريح قرآن كريم )آل عمران، 43 يعنى آيهها و عباراتى از قرآن كه آنها را نمىتوان و نمىبايد بهمعناى ظzzاهرى گzzرفت. مانند اينكه »عرش الهى بر آب بود«. در برابر متشابهات، محكمات است كه بخش اعظم قرآن را تشكيل مىدهد و معناى آنها از ظاهرشان برمىآيzzد; ماننzzد »الوالzzدات

( )مادران بايد فرزندانشان را دو سzzال233يرضعن اوالدهن حولين كاملين« )بقره، آيه6236كامل شير دهند(. متشابهات در قرآن كريم در حدود دويست آيه در ميان

است. تاويل متشابهات جايز و بلكه الزم است و آن وظيفه و در حد تzzوان راسzzخاندرعلم وايمان است. و برعكس، تاويل محكمات غيرالزم و ممنوع است.

. آيzzا تاويzzل قzzرآن را فقzzط خداونzzد مىدانzzد؟ اين بحث معركzzه آراى مفسzzران و44 قرآنپژوهان اهل سنت و شيعه است و مرجع قرآنى آن آيه هفتم از سوره آلعمzzران است كه پس از بيان اينكzzه قzzرآن هم محكمzzات دارد كzzه اسzzاس كتzzاب را تشzzكيل مىدهد و هم متشابهات، و بيان اين كه كژدالن در پى تاويل بر وفق هوى و هوسهاى خود هستند مىفرمايد كه: »و ما يعلم تاويله اال الله والراسzzخون فى العلم« كzzه اين عبارت قرآنى هم از نظر نحوى و هم بالغى قابليت دو قzzراءت دارد: الzzف( قzzراءت وقف پس از الله، كه قراءت اكثر اهل سنت است مگzzر معzzدودى از بزرگzzان آنzzان، مانند زمخشzzرى، قاضzzى عبzzدالجبار همzzدانى، ابوالسzzعود عمzzادى، آلوسzzى، قاضzzى بيضاوى و حتى نحويان بزرگى چون نحzzاس، عكzzبرى و محمzzود صzzافى، ب( قzzراءت عطف، يعنى عطف الراسخون فى العلم بهالله كه قراءت اكثريت قzzريب بzzه اتفzzاق شيعه اماميه است و عدهاى از بزرگان اهل سنت كه نام بعضى از آنان را هماكنون

ياد كرديم. آرى چون در اين آيه الراسzzخون فى العلم در مقzzام مدحنzzد، و ندانسzzتن تاويل قرآن مدح نيست، و چون اگر كسى جز خداوند داناى تاويل متشzzابهات قzzرآن نباشد، العياذ بالله قرآن شبيه بهمعما و در نهايت ناقض غرض صاحب قzzرآن خواهzzد شد، و نمىتوان گفت كه حzzتى حضzzرت رسzzول)ص( و ائمzzه اطهzzار: تاويzzل قzzرآن را نمىدانند، لذا در پاسخ به اين سؤال كه در صدر اين فقzzره آورديم مىگzzوييم كzzه آرى راسzzخان در علم كzzه در درجzzه اول عبzzارت از حضzzرات معصzzومين: هسzzتند )كzzه فرمودهاند: نحن الراسخون في العلم، فنحن نعلم تاويله/ ما راسخان در علميم، لذا تاويzzل قzzرآن را مىدانيم( و سzzپس ائمzzه علم وادب و قرآنشناسzzان و قرآنپژوهzzان

دانشور، داناى تاويل متشابهات و تواناى تاويل متشابهاتند.

. قرآن كريم به انواع شكلها و شzzيوهها كتzzابت و چzاپ شzده اسzت. از مهمترين45 خوشنويسان قرآن در عصر قديم، ابنمقله )واضzzع خzzط ثلث( و ابن بzzواب و يzzاقوت مستعصمى، و در اعصار جديدتر از همه مشهورتر احمzzد نzzيريزى اسzzت كzzه يكى از مصاحف كتابت او درعصر جديzzد تحت عنzzوان»قzzرآن مستضzzعفين« )پس از زدودن نام قبلى آن كه به پهلوى دوم مربوط بوده اسzzت( بهطبzzع رسzzيده اسzzت. در جهzان اسالم يكى از بهترين خوشنويسان معاصر، حامداآلمدى خطاط هنرمند تzzرك اسzzت، و ديگر عثمانطه خطاط هنرمند سورى و همچنين قzzرآن بzzه ابعzzاد مختلzzف كتzzابت و چاپ شده از جمله كل قرآن در يzzك صzzفحه )حzzتى كوچكتر از يzzك صzzفحه روزنامzzه اطالعات( بهطبع رسيده است كه طبعا بسzzيار ريzzز اسzzت و فقzzط بzzا ذرهبين قابzzل خواندن است. همچنين با كاغذ بسيار نازك در ابعzzاد يzzك در دوسzzانتىمترى هم چzzاپ

-802شده است. و يكى از كتابتهzzاى آن در قطzzع بzzزرگ كتzzابت بايسzzنقر مzzيرزا ) ق.( شzzاهزاده هنرمنzzد تيمzzورى، بzzه خطى اسzzت كzzه غzzير خبرگzzان آن را ثلث838

مىخوانند اما در واقzع خzط محقzق اسzت، و در ابعzادى تقريبzzا يzzك مzzتر در نيم مzتر كتابتشده بzzوده و شzzايد هنرىترين خوشنويسzzى قzzرآن بzzوده اسzzت و گويzzا مzzدتها در دروازهقرآن شيراز محفوظ بوده است، سپس بهجzzاى روزگzzار، مzzردم نامسzzؤول و بىفرهنzzگ روزگzzار، آن را صzzفحه-صzzفحه كردهانzzد و طوفzzان حادثzzه، يعzzنى همين تاراجگرى و طماعى، هر برگ آن را به ديارى افكنده اسzzت و امzzروز اغلب برگهzzاى

آن در موزههاى معروف جهان محفوظ است.

تzzا1503. نخستين چzzاپ قzzرآن بهوسzzيله پاگzzانينى در ونzzيز در فاصzzله سzzالهاى 46 م. انجام گرفته است. طبعهاى مهم ديگر قرآن كريم عبارتند از: طبع ابراهام1523

م.، اليپزيzzzك(; طبzzzع1834م. )هzzzامبورگ(; طبzzzع فلوگzzzل )1694هينكلمzzzان در

م.; طبzzع تzzبريز در1787سzzنپترزبورگ كzzه اولين طبzzع بzzراى مسzzلمانان اسzzت در ق. نخستين تصzzحيح و طبzzع علمى قzzرآن كzzريم در جهzzان اسzzالم1244ق. يا 1242

م.، تحت اشراف اسzzتادان االزهzzر،1923ق. / 1343مصحف قاهره است، در سال و با حمايت ملكفؤاد اول. اين مصحف بر معتبرترين كتب رسمالخط خzzاص قzzرآن و قراءات خاص قرآن استوار است و با روايت معيارين حفص از عاصzم تzدوين شzzده است. مصحف مدينه كه امروزه مصحف عzzالمگير و رسzzمى جهzzان اسzzالم شzzمرده مىشود، برهمان تصحيح و طبع مصحف قاهره استوار اسzzت و بzzه خzط عثمzان طzzه

خطاط هنرمند سورى است.

. ترجمه فارسى، يعنى قديمترين ترجمه قzzرآن در عهzzد رسzzول اللzzه)ص( انجzzام47 گرفته است; زيرا در نامههاى ايشzان بzه پادشzzاهان آن روزگzاران، ماننzد نجاشzzى و مقوقس و خسروپرويز، آيات قرآنى هم بود، و طبعا ترجمه نامهها و آيات بzzه اطالع آنان مىرسيد، و حضzzرت)ص( اين معنzzا را مىدانسzzتند و انكzzارى نمىفرمودنzzد. ديگzzر اينكه عدهاى از ايرانيان از سلمان خواسته بودنzzد كzzه سzzوره حمzzد )و بعضzzى آيzzات قرآنى( را براى آنان به فارسى ترجمه كند و او چنين كارى انجام داده بود از جملzzه بسم الله الرحمن الzzرحيم را بzzه »بzzه نzzام يzzزدان بخشzzاينده« ترجمzzه كzzرده بzzود، و حضرت رسول)ص( از اين مساله باخبر بودند و انكzzارى نفرمzzوده بودنzzد. در قzzرون بعد نيز ايرانيان نخستين قzzومى از مسzzلمانان بودنzzد كzzه قzzرآن را بهزبzzان مzzادرى و رسمى خود ترجمه كردند. تا قبل از كشف و تصحيح قرآن قدس بههمت آقاى دكzzتر على رواقى، ترجمه تفسير طبرى كه ترجمzzه آيzzات قzzرآنى را نzzيز همzzراه دارد و در

ق. صورت گرفته بود، كهنترين ترجمه فارسى قرآن شمرده مىشzzد. ولى345سال هجzzرى350 تzzا 250ترجمه قرآن قدس از آن هم كهنتر و متعلzzق بzzه سzzالهاى بين

قمرى است.

ق. در734. ترجمzzه تzzركى قzzرآن، نسzzخهاى از ترجمzzه تzzركى قzzرآن بzzا تzzاريخ 48 موزههاى هنرى تركى - اسالمى استانبول نگهzzدارى مىشzzود، كzzه قzzديمترين ترجمzzه

موجود تركى قرآن است.

. ترجمzzه اردو، نخسzzتين ترجمzzه قzzرآن كzzريم بzzه زبzzان اردو، ترجمzzه موالناشzzاه49 ق.(; اما از آن پس اردوزبانzzان در ترجمzzه و تفسzzير1190رفيعالدين دهلوى است )

قرآن كريم در فاصله چهار قرن، سzzنگ تمzzام گذاشzzتهاند و كتابشناسzzى ترجمههzzا و

تفسيرهاى قرآن كريم به زبان اردو كه منتشzzر شzzده اسzzت، بيش از يكهzzزار اثzzر رادربر دارد.

. ترجمzzه التين، نخسzzتين ترجمzzه التيzzنى قzzرآن را رابzzرت كتzzونى )روبرتzzوس50 م. انجام داد كه قرنهzzا بعzد بzzا اجzzازه مzzارتين لzوتر اجzzازه1143كتننسس( در سال

چاپ پيداكرد.

. ترجمه انگليسى قرآن، قرآن كريم به انگليسى بيش از هر زبان اروپzzايى ديگzzر51 ترجمه شzzده اسzzت و امzzروزه بيش از چهzzل ترجمzzه كامzzل و يكصدوبيسzzت ترجمzzه برگزيده از قرآن كريم به انگليسى وجود دارد. نخستين ترجمzzه كامzzل انگليسzzى بzzه

م. بzzه عمzzل1648قلم الكساندر راس است كه از روى ترجمه فرانسzzوى در سzzال آمzzده اسzzت. از غzzير مسzzلمانان ترجمzzه آرتzzور آربzzرى ترجمهاى ممتzzاز اسzzت. و از

مسلمانان ترجمههاى پيكتال و عبد الله يوسف على.

. ترجمzzzه فرانسzzzوى قzzzرآن. بهzzzترين ترجمههzzzاى فرانسzzzوى قzzzرآن ترجمzzzه52كازيميرسكى، و ترجمه بالشر است.

. ترجمه آلمانى قرآن. بهترين ترجمههاى آلمzzانى قzzرآن ترجمzzه اولمzzان، ترجمzzه53 هنينگ، و اخيرا ترجمه همراه با توضيحات و واژهنما )كونكوردانس( اثر رودى پzzارت

است.

. ترجمه روسى قرآن. بهترين ترجمههاى روسى قرآن يكى ترجمzzه كراچفسzzكى54 ش.( انتشار يافته اسzzت ترجمzzه پرفسzzور1374است، و ديگرى كه در سال جارى )

عثمانوف.

. اولين مفسر قرآن حضرت رسول)ص( هستند و نمونهاى از تفسيرهاى ايشان،55 با ترتيب سوره بهسوره در كتاب اتقان سيوطى نقzzل شzzده اسzzت. نzzيز بسzzيارى از

احاديث از ايشان نقل شده است كه روشنگر آيات قرآنى است و احاديث تفسzzيرىنام دارد.

. پس از رسولالله)ص( بزرگترين قرآنشناس و مفسzzر جامعzzه اسzzالمى درصzzدر56 اسالم، حضzzرت علىبن ابىطzzالب)ع( اسzzت كzzه سzzوگند يzzاد فرمzzوده اسzzت كzzه اگzzر بخواهم تفسير سوره حمد را درحدى كه هفتاد بار شتر باشد، بيان مىدارم. همچنين ايشان از حافظان قرآن و كاتبان وحى بوده اسzzت و مصzzحف خzzود را در فاصzzلهاى كمتر از يك هفته پس از وفات رسولالله)ص( جمع كرد. ولى چون داراى توضzzيحات و اضافات تفسيرى بود و فىالمثل نام منافقان را كه در قرآن با اشاره و بzzدون نzzام آمده است، بالصراحه معلوم مىكرد و نظاير اين، آن جمع و تzzدوين را كzzه برحسzzب نzzزول بzzود از ايشzzان نپذيرفتنzzد. حضzzرت ابتzzدا آزرده شzzدند; ولى سzzپس بzzا ديzzدن روشمندى و اتقzzان شzzيوه كzzار گzzروه زيzzدبن ثzzابت در عهzzد عثمzzان و كمzzال دقت و مراقبتى كه در تدوين مصحف امام )مصاحف عثمانى( به كار رفته بود آنرا پذيرفتند و مصحف خود را ظاهر نساختند و فرمودند: اگر همان مسؤوليتى كه بهعثمzzان داده

شد به من داده مىشد من نيز در جمع و تدوين قرآن همان كار را مىكردم.

. پس از حضرت رسzzول و حضzzرت على)ع( بزرگترين قرآنشzzناس جامعzzه صzzدر57 اسالمى ابن عباس )عبداللهبن عباس( صحابى گرانقzzدر و شzzاگرد حضzzرت على)ع( بوده است كه اقوال تفسيرى او كه در دل تفسير طبرى آمده بوده است، بهصورت مستقل جمع شzzده و بzzه كوشzzش فيروزآبzzادى صzzاحب قzzاموس تحت عنzzوان تنzzوير

المقباس فى تفسير ابنعباس مدون گرديده و در عصر جديد انتشار يافته است.

. پس از ابنعبzzاس شzzاگرد بzzزرگش مجاهzzد، مفسzzرىبزرگ اسzzت و گوينzzد سzzىبار58 قرآنكzzريم را بهدرس و تفسzzير نzzزد ابنعبzzاس دوره كzzرده بzzود و بzzه روايzzتى شzzاگرد حضzzرت على)ع( هم بzzوده اسzzت. در سzzالهاى اخzzير تفسzzير او در دو مجلzzد بهطبzzع

رسيده است.

. مهمترين تفسzzير قzzديم جهzzان اسzzالم تفسzzير طzzبرى مzzورخ و محzzدث بzzزرگ59 ق.( كه به جامعالبيان معروف است و در سى مجلد بهطبzzع310ايرانىاست )متوفى

رسيده است. اين تفسير قديمترين و مهمترين تفسير نقلى يzzا مzzاثور جهzzان اسzzالمهم شمرده مىشود.

. قديمترين تفسيرهاى شيعه يكى تفسير على بن ابzzراهيم قمى اسzzت كzzه در دو60 مجلد به طبع رسيده است; و ديگر تفسير فرات كوفى كه آن نيز طبع منقحى دارد.

قمى و كوفى از رجال اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجرىاند.

. قzzديمترين تفسzzير فارسzzى شzzيعه اماميzzه، تفسzzير ابوالفتzzوح رازى )متوفzzاى61 نيمهاول قرن ششم هجرى( است كه روضالجنان و روحالجنان نام دارد. اين تفسير دربيسzzت جلzzد اسzzت و پيشترها بzzه كوشzzش عالمهقزويzzنى،مرحzzوم قمشzzهاى، مرحومشعرانى واخzيرا بzzه كوشzzش دكzzتر محمzدجعفر يzاحقى ودكzتر مهzدى ناصzح

بهطبع رسيده است.

. قzzzديمترين تفسzzzيرعرفانى فارسzzzى تفسيركشفاالسzzzرار و عzzzدةاالبرار اثzzzر62 ق.( است كه مبتنى بر امالى تفسzzيرى خواجzzه520رشيدالدين ابوالفضل ميبدى )م

عبدالله انصارى است.

. مهم ترين تفسير بروفق مشرب يا مذهب اعتزال تفسير كشاف زمخشzzرى )م63ق.( است.538

. مهم ترين تفسير كالمى جهان اسالم، بروفق مذهب اشعرى،تفسير كبzzير امzzام64ق.( است در بيش از سى مجلد.606فخر رازى )م

. جامعترين تفسير قديمى شيعه اماميه مجمzzع البيzzان در ده مجلzzد اثzzر ابzzو على65 ق.( به عربى است كه به فارسى هم548امين االسالم فضل بن حسن طبرسى )م

ترجمه شده است.

. مهمترين تفسيرشيعه در قرن چهاردهم هجرى تفسzzير المzzيزان، اثzzر شzzادروان66 ش.( اسzzت در بيسzzت جلzzد بهعzzربى كzzه بهفارسzzى هم1361عالمzzه طباطبzzائى)م

ترجمهشده است.

. جديدترين ومهمترين تفسير جهان اسالم )اهzzل سzzنت(،التفسzzير المنzzير نوشzzته67 ق./1411جلzzد در شzzانزده مجلzzد، طبzzع 32اسzzتاد وهبzzة زحيلى اسzzت، بzzه عzzربى )

م.(. دكتر زحيلى فقهشناس و استاد فقه دراغلب دانشگاههاى سوريه وجهان1991 اسالم است.گفتنى است كه اين كتاب در چند سال پيش برنzzده جzzايزه كتzzاب سzzال

جهانى جمهورى اسالمى ايران شد.

. »اعجzzاز عzzددى قzzرآن كzzريم« يكى از رشzzتههاى قرآنپژوهى جديzzد اسzzت كzzه68 مقصود آن نشاندادن نظم اعجازگونه رياضى قرآن كريم است. نخستين كسzzى كzzه اين مساله را پيش كشيد و حيرت و اعجاب جهانيان را برانگيخت،دكتر رشاد خليفzzه مصرىاالصل و استاد كامپيوتر در دانشگاههاى امريكا بود كzه فرضzيه عzدد نzzوزده را پيش كشيد كه بسماللهالرحمن الرحيم، نوزده حرف است و كلمه »اسم« نوزدهبار

بzzار كzzه مضzzربى از نzzوزده اسzzت;2698در قرآن آمده است، و كلمه جالله )اللzzه( در6 بzzار )114(، و »الzzرحيم« 3 در 19 بzzار )57; و »الzzرحمن« 19 در 142يعzzنى

( در قرآن بهكار رفته است. اما نظريه او از دو جهت غوغا بهبار آورد: يكى آنكzه19 عدد نzzوزده در قzzرآن شzzماره نگهبانzzان جهنم هم هسzzت )عليهzzا تسzzعة عشzzر(. اين اشكالى بهبار نمىآورد، ولى عدد نوزده عzzدد مقzzدس بابيzzان و بهاييzzان اسzzت; يعzzنى »حروف حى« يا اصحاب نزديك باب است، لذا مسلمانان از اين نظريه برآشzzفتند و آشوبهاى بعد در نهايت بهترور يا قتل رشاد خليفه انجاميzzد. اشzzكال ديگzzر نظريzzه او اين بzzود كzzه تzzا حzzدودى »حسzzاب سzzازى« در آن مشzzاهده شzzد. ازجملzzه يكى از بزرگترين قرآنپژوهzzان ايzzران، آقzzاى دكzzتر محمzzود روحzzانى، كzzه صzzاحب يكى از دقيقترين فرهنگها و فهرستهاى آمzzارى قzzرآن اسzzت )بهنzzام فرهنzzگ آمzzارى كلمzzات

مجلzzد، طبzzع مشzzهد،3قzzرآن كzzريم/ المعجم االحصzzائى اللفzzاظ القzzرآن الكzzريم، مؤسسه چاپ و نشر آسzzتان قzzدس رضzzوى(، بررسzzى جديzzد و دقيقى دربzzاره آمzzار كلمه جالله )الله( در قرآن انجام داده و از نظريه دكتر رشاد خليفه هم بzzاخبر بzzوده

نشzzان مىدهzzد كzzه بzzا آمzzار رشzzاد2699است و با قاطعيت تمام آمار اين كلمzzه را خليفه يك عدد اختالف، و با المعجم المفهzzرس معzzروف محمzzد فzzؤاد عبzzدالباقى دو

عدد اختالف دارد.

. اما راهى را كه رشاد خليفه باز كرده بود ديگران از جمله عبzzدالرزاق نوفzzل از69 قرآنپژوهان اهل سنت، و ابوزهراء النجدى از قرآنپژوهzzان شzzيعه ادامzzه دادنzzد و بzzه تناسبهاى رياضى قابzzل تzzوجهى رسzzيدند. كتzzاب عبzzدالرزاق نوفzzل اعجzzاز عzددى در قرآنكريم نام دارد و به قلم قرآنپژوه و قرآنشناس دانشور معاصر، آقzzاى مصzzطفى حسzzينى طباطبzzائى بzzه فارسzzى ترجمzzه شzzده اسzzت. ذيال تعzzدادى از آمzzار و ارقzzام

شگفتآور عبدالرزاق نوفل نقل مىشود:

بار بهكار رفته است، و واژه آخرت هم همين تعداد.115- واژه دنيا در قرآن كريم

مرتبه، مالئكه هم همين تعداد.68- شياطين

بار، موت هم همين تعداد.71- حيات

بار، ايمان و مشتقات آنهم همين تعداد.811- علم و معرفت ومشتقات آنها

- ابليس يازده بار، و استعاذه از او هم بههمين تعداد.

بار بهتعداد روزهاىسال )شمسzzى( در365- كلمه يوم بهمعناى روز)بهصورت مفرد( قرآن بهكار رفته است. و بهصورت تثنيه و جمع سى بار، بهتعداد روزهاى ماه.

مرتبه در قرآن ديده مىشود بهتعداد ماههاى سال.12- كلمه شهر به معناى ماه،

. اما كتاب دكتر ابوزهراء النجدى قرآنپژوه شzzيعه من االعجzzاز البالغى و العzzددى70 للقرآن الكريم نام دارد و چنانكه از نامش برمىآيد بهعربى اسzzت و هنzzوز بهفارسzzى

ترجمه نشده است و از نظر شگفتىهاى رياضى بهپاى كار رشاد خليفه و عبzzدالرزاق نوفل نمىرسد. ذيال چند تناسzzب و ظzzرافت عzددى قzzرآنى را كzzه او پيzzدا كzzرده و در

كتاب پيش گفته آورده است، نقل مىكنيم:

بار بهكار رفته است به تعzzداد سzzاعات شzzبانه24- ساعت / الساعة در قرآن كريم روز.

- سماوات السبع يا سبع سماوات، هفت بار بهكار رفته است.

مرتبه بهكار رفته اسzzت كzzه برابzzر مجمzzوع سzzجدههاى34- »سجد« و مشتقات آن سجده.34هفده ركعت نماز شبانهروزى است، از قرار هر ركعتى دو سجده، جمعا

بار بهكzzار رفتzzه اسzzت كzzه برابzzر بzzا51- لفظ صالة و قيام و اقيموا و مشتقات آن ركعت نماز مستحب شبانهروزى است.34هفدهركعت نماز واجب و

- مشتقات وصى/ توصيه بهتعداد اوصياى الهى دوازده بار بهكار رفته است.

- لفظ شيعه و مشتقاتش دوازده بار در قرآن بهكار رفته است.

فرقه اسالمى است.72 بار بهكار رفته است و اين بهتعداد 72- مشتقات فرقه،

در پايان اين نكته گفته شود كه اينگونzzه پژوهشها جنبzzه تفنzzنى دارد، و ارزش طzzرازاول علمى ندارد.

پرسش

. تقسيم سورهها به »ركوعات« يعنى چه و بر چه اساسى صورت گرفته است؟1

. به پنج دستهبندى در مورد اعالم قرآن اشاره نماييد.2

. زهراوين، قرينتين، حامدات و مسبحات به چه سورههايى اطالق مىشود؟3

. بهترين ترجمه انگليسى، فرانسوى و آلمانى قرآن را نام ببريد.4

. سورههاى داراى ترجيعبند قرآن را با ذكر آيات تكرارى آنها بنويسيد.5

. قديمترين تفسير عربى و فارسى شيعه را نام ببريد.6

. از ميان تفاسيرشيعى و سنى دورهاخير،مهمترين آنها را در حالحاضر بيان كنيد.7

. يك نمونه از تفاسير نقلى، عرفانى و كالمى را ذكر كنيد.8

. پس از پيامبر اكرم)ص( بزرگترين قرآن شناسان چه كسانى بودهاند؟9

. درمورد اعجاز عددى قرآن چه مىدانيد؟ توضيح دهيد.10

پژوهش

سه نكته ديگر قرآنى را ارائه نماييد.

كتابنامه

. قرآن مجيد: ترجمه محمدمهدى فوالدوند، تهران، دفتر مطالعات تاريخ و معzzارف1ش.1373ق 1415اسالمى،

.1369. آشنايى باعلوم قرآن: على اصغر حلبى. تهران، اساطير، 2

. آفرينش هنرى در قرآن: سيد قطب. ترجمه محمدمهدى فوالدوند.3

. آالء الرحمن: محمدجواد بالغى. بيروت، دار احياء التراث العربي.4

. االبانzzة عن معzzانى القzzراءات: مكى بن ابى طzzالب. تحقيzzق عبzzدالفتاح شzzلبى.5م.1985ق 1405

. االتقzzان فى علzzوم القzzرآن: جالل الzzدين عبzzدالرحمن ابzzوبكر سzzيوطى. دمشzzق،6ق.1414بيروت، دارابنكثير،

م.1990ق 1410. اسباب النزول: -. بيروت، دارالهجره، 7

. اسباب الzzنزول: على بن احمzzد واحzzدى نيشzzابورى. تحقيzzق ايمن صzzالح شzzعبان.8قاهره، دارالحديث.

. اصول كافى: محمد بن يعقوب كلينى. تصحيح على اكبر غفارى.9

. اعجاز القرآن: مصطفى رافعى. بيروت.10

م.1983ق 1403. بحاراالنوار: محمد باقر مجلسى. بيروت، الوفاء، 11

. البرهzzان فى علzzوم القzzرآن: محمzzد بن بهzzادر عبداللzzه زركشzzى. تحقيzzق عبzzد12 الرحمن مرعشzلى، حمzدى ذهzبى و ابzراهيم عبداللzzه كzzردى. بzيروت، دارالمعرفzه،

م.1990ق 1410

ق1401. البيzzان فى تفسzzير القzzرآن: ابوالقاسzzم خzzوئى. تهzzران، انوارالهzzدى، 13م.1981

. پژوهشى در تاريخ قرآن كريم: محمد باقر حجzzتى. تهzzران، دفzzتر نشzzر فرهنzzگ14.1365اسالمى،

. تاريخ القرآن: ابوعبدالله زنجانى. تحقيق محمد عبدالرحيم. دمشق، دارالحكمه،15م.1990ق 1410

.1362. تاريخ قرآن: محمود راميار. تهران، سپهر، 16

. تفسيرنمونه: ناصر مكارم شيرازى و جمعى از نويسندگان.17

. التمهيد فى علوم القرآن: محمد هادى معرفت. قم، دفتر انتشارات اسالمى.18

. التيسzzير فى القzzراءات السzzبع: ابzzوعمرو عثمzzان بن سzzعيد دانى. بzzيروت، دار19الكتاب العربى.

. الحجة فى القراءات السبع: حسين بن احمد بن خالويه. تحقيق عبدالعال سzzالم20م.1990مكرم، كويت، الرساله،

. الحجة للقراء السبعة: ابوعلى حسن بن عبدالغفار الفارسzzى. تحقيzzق بدرالzدين21ق.1404قهوجى و بشير جويجاتى. دمشق، دارالمامون للتراث،

. حرزاالمzzانى و وجzzه التهzzانى فى القzzراءات السzzبع: قاسzzم بن فzzيره شzzاطبى.22م.1987ق 1407بيروت، دارالكتاب نفيس،

. حقائق هامة حول القرآن الكريم: جعفر مرتضى العاملى. قم، دفzzتر انتشzzارات23ق.1410اسالمى،

. دائرة المعارف بزرگ اسالمى: كاظم موسzوى بجنzوردى. تهzران، مركzز دائzرة24.1372المعارف بزرگ اسالمى،

. دراسzzات قرآنيzzة: محمzzد حسzzين على الصzzغير. قم، مكتب االعالم االسzzالمى،25ق.1413

. الذريعة فى تصانيف الشيعة: آقابزرگ تهرانى.26

. روض الجنان و روح الجنان فى تفسير القرآن: ابو الفتوح رازى. تحقيzzق محمzzد27.1371جعفر يا حقى و محمد مهدى ناصح، بنياد پژوهشهاى اسالمى،

. صحيح البخارى: محمد بن اسمعيل بن ابراهيم بخارى. تحقيق قاسم الشzzماعى28م.1987ق 1407الرفاعى. بيروت، دارالقلم،

. صيانة القرآن من التحريف: محمدهادى معرفت. قم، دفتر انتشzzارات اسzzالمى.29ق.1413

. علوم القرآن عند المفسرين: دفتر فرهنzzگ و معzzارف قzzرآن كzzريم. قم، مركzzز30.1375انتشارات دفتر تبليغات اسالمى

. علوم قzzرآن و فهرسzzت منzzابع: عبzzدالوهاب طالقzzانى. قم، دارالقzzرآن الكzzريم،311361.

. فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم: محمzzود روحzzانى. مشzzهد، انتشzzارات آسzzتان32.1368قدس رضوى،

. فصل الخطاب فى تحريف كتاب رب االرباب: ميرزا حسين نورى.33

. قzzرآن پzzژوهى: بهzzاء الzzدين خرمشzzاهى. تهzzران، مركzzز نشzzر فرهنzzگ مشzzرق،341372.

. قرآن در اسالم: عالمه محمد حسين طباطبائى.35

. قرآن شناخت: بهاء الدين خرمشاهى. تهران.36

. قطرهاى از دريا: ستاد نمايشگاه قرآن كريم. تهzzران، وزارت فرهنzzگ و ارشzzاد37.1373اسالمى،

م.1979ق 1399. الكامل فى التاريخ: ابن اثير. بيروت، دارالفكر، 38

. كتاب السبعه فى القراءات: ابوبكر احمzzد بن موسzzى بن مجاهzzد. تحقيzzق دكzتر39شوقى ضيف، قاهره، دارالمعارف.

. كتاب المصاحف: سzzليمان بن اشzzعث السجسzzتانى. مصzzر، مطبعzzة الرحمانيzzه.40م.1936ق 1355

. الكشاف: محمود بن عمر زمخشرى. بيروت، دارالفكر.41

. الكشzzف عن وجzzوه القzzراءات السzzبع و عللهzzا و حججهzzا: مكى بن ابى طzzالب42ق.1417تحقيق محيى الدين رمضان، بيروت، الرساله،

ق.1397. الكنى و االلقاب: شيخ عباس قمى. تهران، مكتبة الصدر، 43

م.1990. مباحث فى علوم القرآن: صبحى صالح. بيروت، دارالعلم للماليين، 44

ق1408. مجمع البيان: امين االسالم طبرسى. بيروت، دارالمعرفzzة، چzzاپ دوم، 45م.1988

. المحتسب فى تبيين وجوه القراءات و عللها و حججها: عثمان بن حنى. تحقيzzق46ق.1407محىالدين رمضان، بيروت، الرساله،

. المحكم فى نقzzط المصzzاحف: ابzzو عمzzرو عثمzzان بن سzzعيد دانى. بzzيروت،47.1405دارالكتب العلميه،

ق.1396. مدخل التفسير: محمد فاضل لنكرانى. تهران، مطبعة الحيدرى، 48

. معجم القراءات القرآنية: مختار عمر و عبzzدالعال احمzzد سzzالم مكzzرم. تهzzران،49م.1991ق، 1412اسوه،

. المعجم المفهzzرس اللفzzاظ القzzرآن الكzzريم: محمzzد فzzؤاد عبzzدالباقى. قzzاهره،50م.1991ق 1411دارالحديث،

. معجم مقاييس اللغة: احمد بن فارس. تحقيzzق عبدالسzzالم محمzzد هzzارون. قم،51ق.1404دفتر تبليغات اسالمى،

. معرفة القzzراء الكبzzار: محمzzد بن احمzzد بن عثمzzان ذهzzبى. تحقيzzق بشzzار عzzواد52م.1984ق 1404معروف، بيروت، الرساله،

. مقzzدمهاى بzzر تzzاريخ قzzراءات قzzرآن كzzريم: عبzzدالهادى الفضzzلى. ترجمzzه سzzيد53محمدباقر حجتى. تهران، اسوه.

. المنار: محمد رشيدرضا. تهران، دارالفكر.54

. مناهل العرفان فى علوم القرآن: محمد عبد العظيم زرقانى. قاهره، دار احيzzاء55الكتب العربية.

ق.1403. موجز علوم القرآن: داود العطار. تهران، مؤسسة قرآن الكريم، 56

. الميزان فى تفسير القرآن: محمد حسين طباطبايى. بيروت، مؤسسة االعلمى،57م.1974ق 1394

. ناسzzخ القzzرآن العزيzzز و منسzzوخه: ابن بzzارزى. بzzه كوشzzش دكzzتر حzاتم صzzالح58ضامن.

. الناسخ و المنسوخ: نحاس. تحقيzzق دكzzتر سzzليمان ابzzراهيم. بzzيروت، الرسzzاله،59م.1991

. ناسخ و منسوخ در قرآن و ديدگاه عالمه: سيد محسن موسوى. پايان نامه.60

م.1987. النسخ فى القرآن الكريم: مصطفى زيد. بيروت، دارالفكر، 61

. النشر فى القراءات العشر: ابوالخير محمد بن محمzzد ابن جzzزرى، بzzيروت، دار62الفكر.

. نهج البالغه: تحقيق صبحى صالح.63

. هشت رساله عربى: حسن حسن زاده آملى.64

. الفهرست: ابن نديم. تهران، افست.65

پىنوشتها

. با توجه به نوعى مرزبندى اصطالحى بهوجود آمده از سوى قرآنشناسان معاصر،1 اين اصطالح امروزه براى علم تفسير، تجويد، آيات االحكام، قصص قzzرآن و ترجمzzه

قرآن بهكار نمىرود. ر.ك:فصل اول از بخش اول كتاب.

. از آنجzzا كzzه تzzدوين مصzzاحف عثمzzانى در مدينzzه، مركzzز خالفت اسzzالمى صzzورت2 گرفت، ارسال يك نسzzخه بzzه مدينzzه مفهzzومى نzzدارد، بلكzzه نسzzخه اصzzلى درمدينzzه

نگهدارى مىشده است.

. در اين كه اين تقسzzيم از سzوى پيzzامبر صzzورت گرفتzzه باشzzد شzاهدى در دسzzت3نيست.

. احتمال ديگر سهولت در حفظ قرآن است.4

. سوره توبه را جزو سبع طول نشمردهاند، بلكه در مورد هفتمين سzzوره، بعضzzى5(199، ص1يونس و برخى كهف را مطرح كردهاند. )ر.ك: االتقان، ج

. نظر غالب در مورد آغاز سورههاى مفصالت، سوره الرحمن اسzzت. )التمهيzzد، ج6 ( بعضى ديگر آغاز مفصالت را سوره حجرات مىدانند. )مناهzzل العرفzzان،251، ص1(352، ص1ج

. و نيز »ص« ] صاد[در آغاز سوره »ص«.7

cdn.persiangig.comcdn.persiangig.com/preview/MggW8AruP1/درسنامه علوم قرآنی.docx · Web viewر.ك: بحار الانوار، ج 89 و 90، كتاب القرآن.

Documents