C¸c ph¬ng ¸n vµ ph¬ng thøc tham gia cña céng ®ång trong ... · viÖc x©y dùng nh÷ng ph¬ng thøc b¶o vÖ vµ sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn thiªn nhiªn. §Æc biÖt

B¸o ço Chuyªn gia Ng¾n h¹n

cña

DON GILMOUR

Th¸ng 5-1998

(Dù th¶o)

Thay mÆt cho:

C¬ quan Hîp t¸c Kü thuËt §øc (GTZ) vµ

Ban Th ký Uû héi s«ng Mªk«ng

Môc lôc

Çc ph¬ng ¸n vµ ph¬ng thøc tham gia cña céng ®ång trong viÖc qu¶n lý vïng ®Çu nguån/

çc tµi nguyªn rõng ë tØnh §¨k L¨k

Lêi nãi ®Çu vµ lêi c¶m ¬n iii

Chó gi¶i nh÷ng thuËt ng÷ thêng dïng trong l©m nghiÖp céng ®ång iv

Tãm t¾t tæng qu¸t vi

1 TiÕn hµnh ®ît chuyªn gia 1

2 Khung ph¸p lý vµ chÝnh s¸ch cho sù tham gia cña céng ®ång vµo qu¶n lý rõng/vïng ®Çu nguån 2

2.1 LÞch sö mèi quan hÖ nhµ níc - céng ®ång vïng cao 2

2.2 ¸p dông çc chÝnh s¸ch quèc gia vµo bèi c¶nh cña vïng cao 3

2.3 Nh÷ng c¶i çch vÒ chÝnh s¸ch hiÖn nay 4

Page 1 of 27

Lêi nãi ®Çu vµ lêi c¶m ¬n

3 NhËn thøc cña çc quan chøc chñ chèt cña chÝnh phñ 7

4 Nh÷ng xu híng vµ träng t©m cña çc dù ¸n hiÖn nay 8

4.1 Bèi c¶nh 8

4.2 Çc ho¹t ®éng dù kiÕn cho n¨m 1998/1999 8

4.2.1 ChiÕn lîc cña dù ¸n 8

4.2.2 VÒ tÝnh x¸c ®¸ng, më réng quy m« vµ ®Èy nhanh tèc ®é 8

5 QuyÒn së h÷u ®Êt ®ai ç thÓ vµ qu¶n lý céng ®ång - m©u thuÉn hay t¬ng ®ång? 10

6 Nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n lµm nÒn t¶ng cho sù tham gia cña céng ®ång vµo qu¶n lý rõng/vïng ®Çu nguån

16

6.1 Céng ®ång 16

6.2 Nhãm ngêi sö dông/quyÒn sö dông 17

6.3 B¶n chÊt cña sù tham gia vµ hîp t¸c 17

7 Çc ph¬ng ¸n tham gia cña céng ®ång vµo qu¶n lý rõng/vïng ®Çu nguån trong vïng dù ¸n 19

8 Thùc hiÖn qu¶n lý rõng/vïng ®Çu nguån dùa vµo céng ®ång 20

8.1 Thùc hiÖn quy ho¹ch sö dông ®Êt cã sù tham gia ë çc bu«n lµng vµ çc x· 20

8.2 X©y dùng mét tho¶ thuËn vÒ qu¶n lý gi÷a chÝnh phñ vµ ngêi d©n 20

8.3 Thùc hiÖn tho¶ thuËn vµ gi¸m s¸t kÕt qu¶ 21

9 Ch¬ng tr×nh 5 triÖu ha trång rõng ë tØnh ®¨k l¨k 23

10 Vai trß cña dù ¸n nh ngêi kiÓm nghiÖm vµ hç trî m« h×nh 25

11 VÒ chiÕn lîc trong t¬ng lai cña dù ¸n 27

12 KhuyÕn nghÞ 29

12.1 Dù ¸n thùc ®Þa ë §¨k L¨k 29

12.2 Nh÷ng viÔn c¶nh vïng 30

Tµi liÖu tham kh¶o 32

Phô lôc 33

Phô lôc 1. §iÒu kho¶n Tham chiÕu 33

Phô lôc 2. LÞch lµm viÖc 35

Phô lôc 3. Nh÷ng nh©n vËt ®· gÆp gì trong ®ît c«ng t¸c 36

Phô lôc 4. Híng dÉn viÖc thùc hiÖn çc tho¶ thuËn vÒ qu¶n lý céng ®ång trong vïng dù ¸n 38

Page 2 of 27

B¸o ço nµy lµ mét ®ãng gãp vµo nh÷ng cè g¾ng cña Dù ¸n MRC-SMR nh»m ®Ò cËp tíi nh÷ng th¸ch thøc hiÖn t¹i trong viÖc x©y dùng nh÷ng ph¬ng thøc b¶o vÖ vµ sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn thiªn nhiªn. §Æc biÖt ®îc chó ý lµ çc ho¹t ®éng thùc ®Þa t¹i tØnh §¨k L¨k liªn quan ®Õn tiÒm n¨ng tham gia cña céng ®ång vµo viÖc qu¶n lý rõng. Mét sè nhËn xÐt chung còng ®îc ®a ra vÒ çc chiÕn lîc vµ ph¬ng thøc cã thÓ thÝch hîp ®Ó híng träng t©m chó ý cña khu vùc vµo çc ho¹t ®éng cña Dù ¸n.

C«ng viÖc cña t«i t¹i ®©y chØ cã thÓ thùc hiÖn ®îc do ®îc sù hç trî cña nhiÒu ngêi. TÇm nh×n mµ Achim Steiner cung cÊp tõ ®iÓm khëi ®Çu cña ®ît c«ng t¸c vµ sù híng dÉn cña «ng trong nh÷ng ngµy ®Çu lµ rÊt quý gi¸. Michael Glueck lµ ngêi híng dÉn vµ cè vÊn trong suèt ®ît c«ng t¸c, vµ ®· gióp t«i ®¶m b¶o kh«ng ®i l¹c qu¸ x¸ so víi hiÖn thùc. ¤ng TrÇn Ngäc Thanh, ®iÒu phèi viªn thùc ®Þa ë §¨k L¨k ®· thu xÕp tÊt c¶ çc buæi gÆp mÆt ë tØnh trong thêi gian c«ng t¸c, bao gåm c¶ çc chuyÕn ®i th¨m thùc ®Þa. §Æc biÖt ph¶i çm ¬n c« Ph¹m Ph¬ng Hoa, ®iÒu phèi viªn dù ¸n, sù gióp ®ì liªn tôc vµ sù hµi híc cña c« ®· gióp cho thêi gian ë ViÖt nam võa cã hiÖu qu¶ võa rÊt dÔ chÞu. Kü n¨ng phiªn dÞch cña c« t¹i çc héi th¶o vµ çc buæi häp ®· gióp ®ì rÊt nhiÒu trong viÖc thu thËp th«ng tin thÝch hîp vµ chÝnh x¸c. Xin çm ¬n tÊt c¶ nh÷ng ngêi nµy rÊt nhiÒu.

Chó gi¶i nh÷ng thuËt ng÷ thêng dïng trong l©m nghiÖp céng ®ång

N«ng-L©m kÕt hîp Sù ph¸t triÓn vµ qu¶n lý hîp lý c©y rõng cïng víi canh t¸c n«ng nghiÖp vµ/hoÆc ch¨n nu«i, trong çc hÖ thèng híng tíi sù bÒn v÷ng vÒ kinh tÕ, x· héi vµ sinh th¸i.

Phèi hîp qu¶n lý Mét qu¸ tr×nh trong ®ã çc nhãm ngêi thùc hiÖn vµ hëng lîi h×nh thµnh mét mèi quan hÖ hîp t¸c ®Ó lËp kÕ ho¹ch, ph©n chia tr¸ch nhiÖm vµ chia xÎ lîi nhuËn tõ viÖc phèi hîp thùc hiÖn mét chiÕn lîc nh»m phôc håi, b¶o vÖ vµ sö dông bÒn v÷ng çc tµi nguyªn vµ ®Êt n«ng th«n.

C¬ chÕ qu¶n lý tµi s¶n chung

§èi víi çc tµi nguyªn mét sè ngêi nhÊt ®Þnh cã nh÷ng quyÒn nhÊt ®Þnh, bÊt kÓ quyÒn së h÷u vÒ mÆt ph¸p lý.

L©m nghiÖp céng ®ång ViÖc kiÓm so¸t vµ qu¶n lý çc tµi nguyªn rõng chung cña ngêi d©n vïng n«ng th«n, hä sö dông çc tµi nguyªn ®ã trong gia ®×nh vµ cho çc môc ®Ých kh¸c. L©m nghiÖp céng ®ång nãi chung ®îc thùc hiÖn nh mét phÇn chiÕn lîc cña ChÝnh phñ nh»m ®¹t ®îc çc môc tiªu b¶o vÖ rõng quèc gia vµ ®a d¹ng sinh häc còng nh nh»m tho¶ m·n çc nhu cÇu ph¸t triÓn ®Þa ph¬ng.

HÖ thèng qu¶n lý rõng Mét hÖ thèng thùc tiÔn l©m sinh vµ kü thuËt g¾n liÒn víi sö dông vµ qu¶n lý rõng (tuy nhiªn ®¬n gi¶n) vµ nh÷ng s¾p xÕp x· héi trong viÖc tæ chøc vµ thùc hiÖn nh÷ng thùc tiÔn nµy vµ trong viÖc ph©n bæ çc s¶n phÈm rõng.

HÖ thèng qu¶n lý b¶n ®Þa

Sù tæ chøc hoÆc mét ho¹t ®éng x· héi ®îc lËp ra ®Çu tiªn lµ kÕt qu¶ cña s¸ng kiÕn ®Þa ph-¬ng (®îc sö dông ®èi lËp víi tõ "®îc tµi trî" nh ®Þnh nghÜa díi ®©y).

Nhãm quan t©m Mét nhãm ngêi d©n cã cïng çc mèi quan t©m trong mét t×nh h×nh ®Æc biÖt. VÝ dô, nh÷ng ngêi së h÷u mét sè lîng lín gia sóc ®îc ch¨n th¶ trªn mét m¶nh ®Êt chung cã nh÷ng mèi quan t©m kh¸c víi nh÷ng ngêi chØ së h÷u cã mét vµi gia sóc nu«i trong chuång.

Tµi nguyªn tiÕp cËn tù do Nh÷ng tµi nguyªn cho tÊt c¶ mäi ngêi sö dông, nghÜa lµ kh«ng cã mét quy t¾c nµo ®îc ¸p dông, bÊt kÓ quyÒn së h÷u ph¸p lý.

HÖ thèng qu¶n lý ®îc tµi trî

Mét sù tæ chøc hoÆc mét ho¹t ®éng x· héi ®îc lËp nªn ban ®Çu lµ kÕt qu¶ cña s¸ng kiÕn thuéc ngêi ngoµi céng ®ång (®îc sö dông ®èi lËp víi tõ "b¶n ®Þa")

Ngêi thùc hiÖn vµ hëng lîi Nh÷ng ngêi cïng mèi quan t©m hoÆc cïng "®ãng gãp" vµo viÖc qu¶n lý çc tµi nguyªn lµ tµi s¶n chung (do nhµ níc hoÆc céng ®ång kiÓm so¸t). Hä cã thÓ bao gåm nh÷ng ngêi sö dông thêng tró hoÆc kh«ng thêng tró, çc c¬ quan hoÆc çn bé chÝnh phñ, çc tæ chøc phi chÝnh phñ, çc tæ chøc nghiªn cøu, çc doanh nghiÖp nhµ níc hoÆc t nh©n.

Nhãm ngêi sö dông Mét nhãm riªng cña nh÷ng ngêi chia xÎ b×nh ®¼ng quyÒn sö dông cô thÓ ®îc c«ng nhËn.

Page 3 of 27

tãm t¾t tæng qu¸t

ChÝnh s¸ch vµ cÊu tróc thÓ chÕ

CÊu tróc thÓ chÕ cña qu¶n lý rõng ë §¨k L¨k (thùc chÊt trªn toµn quèc) hiÖn vÉn cßn cha râ rµng. NhiÒu c¬ quan ChÝnh phñ cïng cã tr¸ch nhiÖm tham gia vµo ngµnh rõng. L©m trêng Quèc doanh, Së KiÓm l©m, Së N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n, vµ Së Ph¸t triÓn L©m nghiÖp lµ nh÷ng ®èi tîng tham gia chÝnh, nhng cßn nhiÒu ®èi tîng kh¸c còng cã thÓ trë thµnh liªn quan. Thêng th× tr¸ch nhiÖm vµ quyÒn h¹n cßn kh«ng râ rµng vµ cã thÓ thay ®æi theo ®Þa ®iÓm vµ thêi gian.

Qu¶n lý rõng cÇn ®îc xem xÐt trong bèi c¶nh ph¸t triÓn n«ng th«n nãi chung. Çc vïng cao n¬i cã phÇn lín rõng còng lµ nhµ truyÒn thèng cña çc céng ®ång d©n téc ®· cã mèi liªn hÖ l©u ®êi víi rõng. Rõng cung cÊp ®Êt lµm rÉy du canh còng nh cung cÊp nguån gç vµ çc s¶n phÈm ngoµi gç cho çc nhu cÇu sinh ho¹t vµ sö dông ngµy cµng t¨ng trªn thÞ trêng. Tr-íc ®©y, çc c¬ quan chÝnh phñ cã tr¸ch nhiÖm khai th¸c rõng ®· thùc hiÖn nhiÖm vô ®ã mµ kh«ng cã mét sù ®µm ph¸n nµo víi çc céng ®ång ®Þa ph¬ng, hä kh«ng hÒ ®îc tham gia vµo bÊt cø kh©u nµo ngoµi viÖc thØnh tho¶ng ®îc thuª lµm lao ®éng nhng rÊt thÊt thêng. §iÒu ®ã dÉn ®Õn sù xa l¸nh cña çc céng ®ång ®Þa ph¬ng ®èi víi bÊt cø mét tr¸ch nhiÖm nµo ®èi víi viÖc b¶o vÖ rõng. BÊt chÊp sù kiÓm so¸t chÝnh thøc cña ChÝnh phñ trªn toµn bé diÖn tÝch rõng, n¹n ph¸ rõng vÉn diÔn ra ë mét tû lÖ b¸o ®éng. Nh÷ng nguyªn nh©n cña ®iÒu nµy cã rÊt nhiÒu vµ ®a d¹ng, vµ kh«ng cã mét "mÉu h×nh" ®¬n gi¶n nµo ®Ó bï ®¾p vµo nh÷ng tho¸i ho¸ g©y ra. Nh÷ng gi¶i ph¸p sÏ mang tÝnh chÊt ®Æc trng cña vïng.

Çc c¬ quan ChÝnh phñ cã Ýt n¨ng lùc ®Ó cã thÓ kiÓm so¸t vµ qu¶n lý trùc tiÕp toµn bé diÖn tÝch rõng trõ nh÷ng vïng rõng cã chÊt lîng kinh doanh cßn l¹i vµ cã thÓ cung cÊp ®ñ thu nhËp ®Ó bï vµo çc chi phÝ qu¶n lý. Çc L©m trêng Quèc doanh ®ang chÞu ¸p lùc ngµy cµng t¨ng lµm sao ph¶i chøng tá cã lîi nhuËn, nÕu kh«ng sÏ ph¶i gi¶i thÓ. Trong nhiÒu vïng, ChÝnh phñ sÏ cÇn ph¶i t×m kiÕm nh÷ng ph¬ng ¸n qu¶n lý ®Ó thùc hiÖn chÝnh s¸ch sö dông ®Êt mµ môc tiªu trung t©m cña nã lµ b¶o vÖ vµ sö dông bÒn v÷ng rõng. Cã xu híng ngµy cµng cëi më trong ph¹m vi cña çc chÝnh s¸ch vµ mäi ngêi ®ang tÝch cùc t×m kiÕm çc ph¬ng ¸n chÝnh s¸ch míi vµ ®æi míi cã c¬ héi cã hiÖu qu¶. TÇm nh×n cã vÎ næi bËt nhÊt lµ trong ®ã nhiÒu thµnh phÇn ®a d¹ng tham gia vµo qu¶n lý rõng: çc hé gia ®×nh, çc nhãm céng ®ång, çc c¬ quan chÝnh phñ vµ çc ®èi tîng kh¸c. ë nh÷ng n¬i çc céng ®ång ®Þa ph¬ng vÉn phô thuéc nÆng nÒ vµo rõng ®Ó hç trî hÖ thèng canh t¸c cña hä, mét trong sè Ýt çc ph¬ng ¸n cã thÓ lµ x©y dùng mét h×nh thøc hîp t¸c gi÷a çc céng ®ång ®Þa ph¬ng vµ ChÝnh phñ. §iÒu ®ã sÏ bao gåm viÖc uû th¸c mét sè tr¸ch nhiÖm vµ quyÒn h¹n trong qu¶n lý rõng cho çc nhãm céng ®ång, ®Ó chÝnh s¸ch cña ChÝnh phñ ®îc thùc hiÖn vµ çc nhu cÇu cho sù ph¸t triÓn céng ®ång ®îc ®¸p øng.

Sù tham gia cña céng ®ång vµo qu¶n lý rõng lµ mét quan ®iÓm t¬ng ®èi míi ë ViÖt nam vµ, ë mét møc ®é nµo ®ã, ®i ngîc l¹i víi sù chuyÓn ®æi m¹nh mÏ trong viÖc uû th¸c tr¸ch nhiÖm s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cho çc hé ç thÓ. Lîi Ých kinh tÕ cña viÖc chuyÓn giao tr¸ch nhiÖm cho hé gia ®×nh nµy ®· ®îc chøng minh trong thËp kû tríc vµ thÝch hîp víi xu híng quan ®iÓm chung cña ngêi Kinh. Tuy nhiªn, hÇu hÕt çc vïng cao trong níc trªn thùc tÕ n»m díi sù kiÓm so¸t cña çc nhãm d©n téc thiÓu sè. Trong khi nhiÒu nhãm nµy cã bæn phËn lín ®èi víi hé gia ®×nh, hä thêng cã bæn phËn truyÒn thèng rÊt lín ®èi víi thÞ téc vµ çc nhãm céng ®ång lín h¬n. Cã nhiÒu vÝ dô thÓ hiÖn çc ph¬ng thøc b¶n ®Þa trong viÖc qu¶n lý tµi nguyªn, vµ ®©y cã thÓ lµ nh÷ng viªn g¹ch nÒn t¶ng cho chÕ ®é qu¶n lý céng ®ång.

Dù ¸n ë §¨k L¨k

Dù ¸n ®· chó träng ®¸ng kÓ vµo tÇm quan träng cña viÖc x©y dùng mét nÒn t¶ng thÓ chÕ v÷ng ch¾c cho çc ho¹t ®éng

QuyÒn sö dông QuyÒn ®îc sö dông nh÷ng tµi nguyªn nhÊt ®Þnh ®îc mäi ngêi trong cïng vïng ®ã coi lµ hîp ph¸p.

QuyÒn hoa lîi QuyÒn sö dông vµ hëng thô çc tµi nguyªn (®Êt, c©y, ch¨n nu«i, v.v...) thuéc vÒ mét ngêi kh¸c.

Page 4 of 27

cña nã ë tØnh §¨k L¨k. HiÖn t¹i, nh÷ng trao ®æi víi nh÷ng ®èi tîng ho¹t ®éng vµ hëng lîi trong vïng ®ang ®îc tiÕn hµnh, nh÷ng nç lùc ®¸ng kÓ ®îc dµnh ®Ó tÊt c¶ mäi ngêi ®Òu biÕt vÒ nh÷ng mèi quan t©m vµ çc ho¹t ®éng cña dù ¸n. Dù ¸n ®· cã ý thøc thö lµm cÇu nèi nh÷ng sù kh«ng thèng nhÊt gi÷a çc c¬ quan kh¸c nhau. KÕt qu¶ lµ, dù ¸n ®· ®îc chÊp nhËn tèt vµ nhËn ®îc sù hç trî m¹nh mÏ. §iÒu nµy sÏ cµng quan träng khi nh÷ng c«ng viÖc phøc t¹p h¬n ®îc tiÕn hµnh.

Mét ®iÓm khëi ®Çu chÝnh th©m nhËp vµo çc céng ®ång lµ th«ng qua çc ho¹t ®éng quy ho¹ch sö dông ®Êt vµ giao ®Êt giao rõng. §©y lµ mét mèi quan t©m sèng cßn cña ngêi d©n v× "sæ ®á" - giÊy chøng nhËn quyÒn së h÷u ®Êt ®ai - sÏ ®îc cÊp sau khi ho¹t ®éng trªn hoµn tÊt. Ho¹t ®éng nµy cung cÊp mét c¬ héi ®Ó trao ®æi vÒ tÊt c¶ çc nguån tµi nguyªn trong bu«n lµng. Cho ®Õn hiÖn nay träng t©m ®ang ®Æt vµo ®Êt n«ng nghiÖp nh»m gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò vÒ an toµn l¬ng thùc ë møc tèi ®a cã thÓ. Bíc tiÕp theo sÏ lµ b¾t ®Çu trao ®æi vÒ viÖc qu¶n lý ®Êt rõng. ViÖc nµy cÇn ®îc tiÕn hµnh chËm vµ cÈn thËn, do tríc ®©y cha cã c«ng viÖc d¹ng nµy vµ do ®ã ®iÒu dÔ hiÓu lµ nhiÒu tæ chøc céng t¸c sÏ cã mét chót thËn träng. B¸o ço nµy ®· ®a ra mét sè híng dÉn chung cho çc ho¹t ®éng can thiÖp. C«ng viÖc nµy cña Dù ¸n lµ rÊt quan träng, kh«ng chØ ë §¨k L¨k mµ cßn trªn toµn quèc, v× cã rÊt Ýt vÝ dô vÒ çc s¾p xÕp tæ chøc viÖc phèi hîp qu¶n lý cã thÓ sö dông ®Ó th«ng b¸o nh÷ng suy nghÜ c©n nh¾c vÒ mÆt chÝnh s¸ch. Tuy nhiªn, cÇn ®Ò phßng viÖc ph¸t huy nh÷ng "m« h×nh" do bèi c¶nh cña tõng n¬i ®Òu kh¸c nhau (s¾p xÕp tæ chøc, sù ®a d¹ng vÒ tËp tôc vµ b¶n xø, çc t¸c ®éng lÞch sö, sù phô thuéc vµo rõng, v.v...). Nh÷ng ph¬ng thøc cã thÓ cã hiÖu qu¶ ë mét n¬i nhng l¹i cã thÓ kh«ng thÝch hîp víi mét n¬i kh¸c. CÇn chó träng vµo viÖc ph¸t triÓn mét qu¸ tr×nh híng dÉn çc ho¹t ®éng can thiÖp. Mét vÊn ®Ò quan träng cÇn ®îc gi¶i quyÕt liªn quan ®Õn vÞ trÝ ph¸p lý cña çc nhãm céng ®ång nÕu hä trë thµnh céng t¸c viªn cña ChÝnh phñ trong qu¶n lý rõng. Mét nhãm céng ®ång cã thÓ lµ mét thùc thÓ ph¸p lý ®îc kh«ng?

Nh÷ng kinh nghiÖm Dù ¸n thu ®îc cho ®Õn nay cã thÓ lµ nh÷ng viªn g¹ch nÒn t¶ng h÷u Ých cho mét dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n theo kÕ ho¹ch sÏ tiÕp tôc çc ho¹t ®éng vµo cuèi n¨m 1999. Môc tiªu cña dù ¸n míi lµ phôc håi vµ qu¶n lý bÒn v÷ng çc diÖn tÝch ®Çu nguån vïng cao sÏ cã thÓ cung cÊp mét träng ®iÓm h÷u Ých cho nhiÒu ho¹t ®éng ph¸t triÓn n«ng th«n kh¸c.

Dù ¸n vïng MRC

Nh÷ng quan s¸t thu nhËn ®îc tõ nh÷ng kinh nghiÖm thùc ®Þa chi tiÕt ë §¨k L¨k sÏ cã lîi cho Dù ¸n khi nã chuyÓn tõ tham gia trùc tiÕp t¹i thùc ®Þa ®Ó tËp trung nhiÒu h¬n vµo çc ho¹t ®éng mang tÝnh chÊt chÝnh s¸ch. Tuy nhiªn, mét ý thøc cè g¾ng gi÷ quan hÖ chÆt chÏ víi çc dù ¸n thùc ®Þa chñ chèt ®ang ho¹t ®éng vÒ nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh s¸ch vµ thùc tiÔn hµng ®Çu sÏ lµ thiÕt yÕu nh»m duy tr× sù kiÓm tra hiÖn thùc. Dù ¸n Vïng cã mét c¬ héi tiÕn hµnh 2 lo¹t ho¹t ®éng tuy riªng rÏ nhng còng liªn quan víi nhau:

� x©y dùng ®îc sù liªn kÕt çc mèi quan t©m ë cÊp quèc gia trong tõng níc ven s«ng trong khu vùc th«ng qua viÖc x©y dùng nh÷ng mèi liªn minh mang tÝnh chiÕn lîc víi çc ®èi t¸c chñ chèt;

� thóc ®Èy t¹o ®iÒu kiÖn lu chuyÓn th«ng tin, nh÷ng ý tëng vµ kinh nghiÖm gi÷a 4 níc díi mét çch cµng chiÕn lîc cµng tèt, b»ng çch ®Þnh híng cho nh÷ng tæ chøc cã thÓ cã ¶nh hëng lín nhÊt trong viÖc xóc t¸c nh÷ng thay ®æi c¶ ng¾n vµ dµi h¹n.

1 tiÕn hµnh ®ît chuyªn gia

§iÒu kho¶n Tham chiÕu cña ®ît chuyªn gia nµy ®îc giíi thiÖu trong Phô lôc 1. §ît chuyªn gia ®îc thùc hiÖn trong 2 giai ®o¹n, tõ ngµy 12 ®Õn 26/4 vµ tõ 12 ®Õn 18/5/1998. PhÇn lín thêi gian dµnh cho çc buæi häp víi çc çn bé ChÝnh phñ vµ çn bé lµm viÖc cho çc dù ¸n ë Hµ néi vµ tØnh §¨k L¨k. Chuyªn gia ®· hç trî mét ngµy héi th¶o vÒ Giao ®Êt giao rõng cã sù tham gia ë Bu«n Ma Thuét vµ ®· thùc hiÖn mét chuyÕn ®i th¨m thùc ®Þa ng¾n gän ë vïng thùc ®Þa cña dù ¸n ë x· §¨k Ph¬i thuéc huyÖn L¨k. LÞch tr×nh chi tiÕt vµ danh s¸ch nh÷ng ngêi ®· ®ãng gãp ý kiÕn ®îc nªu trong Phô lôc 2 vµ 3.

2 Khung ph¸p lý vµ chÝnh s¸ch cho sù tham gia cña céng ®ång vµo qu¶n lý rõng/vïng ®Çu nguån

Page 5 of 27

2.1 LÞch sö mèi quan hÖ nhµ níc - céng ®ång vïng cao

Cho ®Õn cuèi ChiÕn tranh ThÕ giíi II, cuéc sèng ë nh÷ng khu vùc ®Çu nguån vïng cao vµ vïng s©u cña ViÖt nam tu©n theo nh÷ng tËp tôc v¨n ho¸ truyÒn thèng cña çc d©n téc thiÓu sè. Trong thêi kú thuéc ®Þa, trong khi phÇn lín çc diÖn tÝch rõng vïng cao cña ViÖt nam vÒ mÆt ph¸p lý ®Òu thuéc nhµ níc, chÝnh phñ thùc d©n Ph¸p kiÓm so¸t ®îc rÊt Ýt çc tµi nguyªn rõng, trõ nh÷ng diÖn tÝch vïng cao ®îc lùa chän dµnh cho çc doanh nghiÖp kinh doanh. Ranh giíi gi÷a çc bu«n lµng vµ ranh giíi sö dông ®Êt ®Òu ®· ®îc çc céng ®ång nµy x¸c ®Þnh, dµnh mét sè ®Êt cho canh t¸c vµ mét sè kh¸c dù tr÷ díi d¹ng rõng.

Tríc n¨m 1954, hÇu hÕt çc khu vùc vïng cao cña ViÖt nam cã rÊt Ýt ngêi sinh sèng, víi trªn 50 d©n téc thiÓu sè thùc hµnh sö dông ®Êt díi çc h×nh thøc truyÒn thèng. Khi d©n sè t¨ng, nh÷ng nhãm nµy liªn hÖ víi nhau chÆt chÏ h¬n. CÊu tróc cai trÞ vµ luËt lÖ tËp tôc cña çc d©n téc chiÕm u thÕ trong çc ph¬ng ph¸p qu¶n lý tµi nguyªn vµ ph©n xö tranh chÊp. Sau gi¶i phãng n¨m 1954, ngµnh s¶n xuÊt gç c«ng nghiÖp ®îc ®Æt díi sù qu¶n lý cña çc doanh nghiÖp c«ng céng (L©m trêng Quèc doanh - SFE), nh÷ng diÖn tÝch ®Êt rõng cña c«ng kh¸c díi sù qu¶n lý hµnh chÝnh cña çc c¬ quan chÝnh phñ ë cÊp tØnh, huyÖn vµ cÊp x·. Çc hÖ thèng qu¶n lý rõng truyÒn thèng ®îc thõa nhËn rÊt h¹n chÕ díi nh÷ng luËt vµ quy ®Þnh míi ë c¶ miÒn b¾c vµ miÒn nam cña ®Êt níc.

Gi÷a n¨m 1958 vµ 1962, ChÝnh phñ b¾t ®Çu quèc h÷u ho¸ çc diÖn tÝch rõng vïng cao ë miÒn b¾c vµ t©y b¾c cña ®Êt níc. Qu¸ tr×nh nµy më réng xuèng miÒn nam sau khi ®Êt níc thèng nhÊt n¨m 1975. Theo çc chÝnh s¸ch quèc gia trong thêi kú nµy, çc diÖn tÝch vïng cao bÞ çc nhµ kÕ ho¹ch coi lµ "®Êt hoang" hoÆc "vïng hoang d·". HiÖn nay côm tõ "®Êt trèng" hoÆc "®Êt cha sö dông" ®· trë thµnh th«ng dông. Çc d©n téc thiÓu sè tiÕp tôc bÞ xem lµ nh÷ng ngêi "l¹c hËu vµ mª tÝn" cÇn ®îc kÕt nèi víi xu híng x· héi chñ nghÜa cña ®Êt níc vµ víi d©n téc Kinh chiÕm u thÕ ë vïng ®Êt thÊp.

NhiÒu chÝnh s¸ch t¸i ®Þnh c vµ chiÕn lîc ho¹t ®éng ®· ®îc thùc hiÖn, vÒ quan ®iÓm thêng t¬ng tù çc ch¬ng tr×nh di d©n cña níc l¸ng giÒng Indonesia. ViÖc ®Èy m¹nh çc chiÕn lîc di chuyÓn ngêi Kinh tõ nh÷ng vïng ®Êt thÊp ®«ng d©n lªn vïng cao. §iÒu nµy ®¹t ®îc cïng mét lóc 2 môc tiªu ®a lao ®éng ®Õn khai th¸c tµi nguyªn ë vïng cao vµ t¹o ®iÒu kiÖn hoµ hîp quèc gia th«ng qua viÖc giíi thiÖu v¨n ho¸ vïng cao víi çc nÒn v¨n ho¸ cña çc vïng ®Êt thÊp díi ®ång b»ng. Trong khu«n khæ chÝnh s¸ch vïng kinh tÕ míi nh÷ng n¨m 60 vµ 70, kho¶ng 4 triÖu ngêi ®· ®îc t¸i ®Þnh c, hÇu hÕt ë vïng s«ng §µ vµ sau n¨m 75 lµ vïng T©y Nguyªn. §Êt rõng ®· quèc h÷u ho¸ ®îc ®Æt díi sù qu¶n lý cña çc l©m trêng quèc doanh.

ViÖc x©y dùng ®êng x¸ nèi tíi çc vïng cao t¹o ®iÒu kiÖn cho mäi ngêi kÐo vÒ ®©y tõ çc vïng thÊp. Çc tæ chøc truyÒn thèng cña d©n téc thiÓu sè, sù l¹c hËu ®¸ng kÓ so víi d©n téc Kinh ë vïng thÊp ®îc thay thÕ b»ng çc tæ chøc x· héi míi nh Héi N«ng d©n, Héi Phô n÷ vµ §oµn Thanh niªn.

N¨m 1968, Côc §Þnh canh §Þnh c ®îc thµnh lËp víi môc ®Ých æn ®Þnh l¹i çc d©n téc thiÓu sè vïng cao ®Õn nh÷ng vïng hä cã thÓ ®îc ®a ®Õn trong khu«n khæ hÖ thèng qu¶n lý chÝnh thøc cña nhµ níc. ChÝnh s¸ch nµy còng nh»m xo¸ bá çc hÖ thèng canh t¸c theo chu kú, hay du canh, ®îc xem lµ ph¸ ho¹i rõng vµ n¨ng suÊt thÊp.

Cho tíi nh÷ng n¨m 80, trong tæng diÖn tÝch 33 triÖu hecta ®Êt cña ViÖt nam, 19 triÖu ha ®· ®îc ph©n lo¹i vÒ mÆt ph¸p lý lµ ®Êt rõng thuéc vÒ nhµ níc. Çc l©m trêng quèc doanh qu¶n lý trªn 4 triÖu ha, tiÕn hµnh khai th¸c gç trªn 150.000 ha hµng n¨m cho viÖc s¶n xuÊt kinh doanh gç.

§Õn gi÷a nh÷ng n¨m 80, sù thÊt b¹i cña çc l©m trêng quèc doanh vµ çc ch¬ng tr×nh t¸i ®Þnh c trong viÖc duy tr× rõng s¶n xuÊt vµ b¶o vÖ vïng ®Çu nguån ®· t¹o nªn mèi lo ng¹i ngµy cµng lín gi÷a nh÷ng ngêi lµm chÝnh s¸ch. XuÊt hiÖn mét sù liªn øng gi÷a nh÷ng ngêi l·nh ®¹o chÝnh trÞ ViÖt nam r»ng ngµnh l©m nghiÖp, còng nh çc lÜnh vùc kinh tÕ kh¸c, cÇn cã sù tham gia nhiÒu h¬n cña çc hé gia ®×nh. NhiÒu l©m trêng quèc doanh liªn tiÕp lµm ¨n thua lç, trong khi çc hîp t¸c x· trong qu¸ tr×nh sôp ®æ. Tõ cuèi thËp kû 80, çc l©m trêng quèc doanh ®· ®îc x¸c ®Þnh l¹i träng t©m vµ ®îc thay thÕ b»ng çc chÝnh s¸ch hç trî viÖc t nh©n ho¸, ®Æc biÖt ë cÊp hé gia ®×nh. Trong nhiÒu trêng hîp, çc hé gia ®×nh t nh©n qu¶n lý ®Êt trång ®· c¶i thiÖn ®îc n¨ng suÊt.

QuyÕt ®Þnh cho phÐp çc hé gia ®×nh gi÷ vai trß lín h¬n trong ph¸t triÓn n«ng th«n lµ mét phÇn cu¶ sù thay ®æi nÒn t¶ng trong chÝnh s¸ch b¾t ®Çu tõ ®Çu nh÷ng n¨m 80 vµ ®îc t¨ng cêng trong khu«n khæ chÝnh s¸ch §æi míi. Sù thay ®æi nµy thÓ hiÖn trong çc quyÕt ®Þnh cña chÝnh phñ b¾t ®Çu thu hÑp quy m« cña çc l©m trêng quèc doanh vµ hîp t¸c x·, trong khi dÇn dÇn cho phÐp khu vùc t nh©n kiÓm so¸t ngµy cµng nhiÒu trong c«ng nghiÖp, vµ çc hé gia ®×nh ngµy cµng ®îc qu¶n lý nhiÒu h¬n trong kinh tÕ n«ng nghiÖp. Tuy nhiªn, ChÝnh phñ vÉn tiÕp tôc coi vai trß cña nhµ níc lµ næi bËt

Page 6 of 27

trong viÖc chÌo l¸i nÒn kinh tÕ. §ång thêi, l·nh ®¹o çc doanh nghiÖp quèc doanh víi nh÷ng ngêi b¶o trî quyÒn lùc còng bÞ buéc ph¶i tõ chøc trong c«ng cuéc c¶i çch kinh tÕ nµy. Trong khi çc doanh nghiÖp quèc doanh bÞ buéc ph¶i gi¶i thÓ 95% nh©n c«ng vµ ®Èy m¹nh viÖc chuyÓn ®æi thµnh khu vùc t nh©n, l·nh ®¹o çc c«ng ty cæ phÇn tiÕp tôc kiÓm so¸t luång vèn ®Çu t ngµy cµng t¨ng. Theo íc tÝnh, 95% vèn ®Çu t níc ngoµi vµo ViÖt nam ®îc ®a qua çc doanh nghiÖp nhµ n-íc. ThËt ra, hiÖn nay çc doanh nghiÖp nhµ níc chiÕm kho¶ng 45% GDP cña ViÖt nam, so víi 32% n¨m 1991 vµ 25% vµo cuèi nh÷ng n¨m 80.

2.2 ¸p dông çc chÝnh s¸ch quèc gia vµo bèi c¶nh cña vïng cao

ChÝnh phñ ngµy cµng ph¶i c«ng nhËn sù mong manh cña m«i trêng vïng cao. Mèi lo ng¹i v× nh÷ng mÊt m¸t liªn tiÕp cña rõng tù nhiªn ®· dÉn ®Õn viÖc cÊm xuÊt khÈu gç cha chÕ biÕn vµo n¨m 1991. §é gia t¨ng cña ®Êt trèng tõ 3 triÖu ha n¨m 1943 lªn kho¶ng 12 triÖu ha n¨m 1995 hay gÇn 40% diÖn tÝch ®Êt trªn toµn quèc ®· dÉn ®Õn mét lo¹t çc ch-¬ng tr×nh phôc håi m«i trêng. Nh÷ng ch¬ng tr×nh nµy bao gåm nh÷ng luËt míi vÒ b¶o vÖ tµi nguyªn rõng vµ viÖc h×nh thµnh mét ch¬ng tr×nh ®a ngµnh cña chÝnh phñ víi chi phÝ 9 tû ®ång ViÖt nam (820 triÖu US$) trong kÕ ho¹ch 5 n¨m s¾p tíi (ch¬ng tr×nh trång rõng 5 triÖu ha). Nh÷ng ngêi lËp kÕ ho¹ch ngµy cµng ý thøc ®îc tÇm quan träng cña çc chøc n¨ng thuû häc cña çc vïng ®Çu nguån cã rõng vïng cao còng nh ý thøc ®îc mÊt m¸t cña rõng vïng cao ®e do¹ nh thÕ nµo sù ph¸t triÓn kinh tÕ cña çc vïng ®ång b»ng díi thÊp vµ miÒn duyªn h¶i.

Çc ch¬ng tr×nh t¸i ®Þnh c ®· lµm t¨ng thªm sù c¨ng th¼ng ë mét sè vïng do sù c¹nh tranh lín h¬n ®èi víi diÖn tÝch ®Êt mµu cã h¹n. Nh÷ng ngêi Kinh di c vµ nh÷ng ngêi d©n téc thiÓu sè sèng ë çc thÞ trÊn huyÖn vµ trung t©m x· cã vÞ trÝ tèt h¬n ®Ó hëng lîi tõ ch¬ng tr×nh giao ®Êt giao rõng so víi çc céng ®ång d©n téc nghÌo h¬n sèng ë nh÷ng vïng ®Çu nguån s©u h¬n. MÆc dï r¶i r¸c, nh÷ng ngêi d©n phô thuéc vµo rõng cã vÞ trÝ tèt nhÊt ®Ó b¶o vÖ çc vïng cao ®ang suy tho¸i hÇu nh tr«ng cËy hoµn toµn vµo hä ®Ó sinh tån. ViÖc lµm râ quyÒn sö dông tµi nguyªn cã thÓ gãp phÇn gi¶m bít nh÷ng c¨ng th¼ng nµy vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó çc nguån ®Çu t vèn vµ lao ®éng dÉn ®Õn sù qu¶n lý tÝch cùc h¬n. Qu¸ tr×nh lµm râ tr¸ch nhiÖm qu¶n lý rõng ph¶i lu ý ®Õn çc quyÒn hëng lîi theo lÞch sö cña çc céng ®ång ®Þa ph¬ng.

Trong khi çc nhµ lËp kÕ ho¹ch vÉn chó träng nhiÒu vµo çc ch¬ng tr×nh ®Þnh canh ®Þnh c vµ t¸i ®Þnh c, çc chÝnh s¸ch qu¶n lý rõng ngµy cµng chó träng vµo viÖc t h÷u ho¸ ë çc diÖn tÝch vïng cao nh»m thay thÕ sù kiÓm so¸t cña nhµ níc. N¨m 1991, mét chÝnh s¸ch ®· ®îc th«ng qua cho phÐp DÞch vô KiÓm L©m ho¹t ®éng díi sù qu¶n lý cña UBND cÊp tØnh vµ huyÖn ký hîp ®ång víi çc hé gia ®×nh ®Ó b¶o vÖ ®Êt rõng víi chi phÝ cho hä 55.000 ®ång (5 US$) mét ha. Víi gÇn 20 triÖu ha ®Êt rõng, hµng n¨m cÇn mét ng©n s¸ch 100 triÖu $ ®Ó tµi trî viÖc qu¶n lý toµn bé diÖn tÝch rõng. Tuy nhiªn, ch¬ng tr×nh nµy ®· ngõng trong n¨m 1998 vµ cã lÏ sÏ ®îc gép vµo ch¬ng tr×nh 5 triÖu ha dù kiÕn.

2.3 Nh÷ng c¶i çch vÒ chÝnh s¸ch hiÖn nay

Nh÷ng kÕ ho¹ch vµ chÝnh s¸ch míi ®· xuÊt hiÖn. N¨m 1991, KÕ ho¹ch L©m nghiÖp NhiÖt ®íi, Ch¬ng tr×nh B¶o vÖ vµ Ph¸t triÓn Tµi nguyªn Rõng, vµ ChÝnh s¸ch L©m nghiÖp Quèc gia ®Çu tiªn ®Òu ®· ®¸nh dÊu bíc chuyÓn biÕn khái L©m nghiÖp Quèc doanh. Çc hé gia ®×nh ngµy cµng gi÷ vÞ trÝ cña çc l©m trêng quèc doanh lµ nh÷ng ®¬n vÞ qu¶n lý c¬ b¶n cña rõng vµ ®Êt rõng. Trong khu«n khæ L©m nghiÖp Hé gia ®×nh, çc hé nhËn ®îc quyÒn sö dông dµi h¹n ®èi víi ®Êt rõng, trî gióp kü thuËt cña çc doanh nghiÖp nhµ níc ®· c¶i çch, còng nh tÝn dông tõ hÖ thèng ng©n hµng n«ng th«n míi thµnh lËp. Nh vËy, chÝnh s¸ch l©m nghiÖp ®· lµm mét bíc ngoÆt triÖt ®Ó tõ t×nh tr¹ng chó träng b¶o vÖ çc quyÒn lîi quèc gia th«ng qua viÖc lo¹i trõ çc mèi quan t©m ®Þa ph¬ng ®èi víi ®Êt rõng sang viÖc ®a çc hé gia ®×nh n«ng th«n vµo çc môc tiªu quèc gia.

ViÖc giao ®Êt rõng cho çc hé gia ®×nh qu¶n lý vµ b¶o vÖ ®· vµ ®ang lµ träng t©m cña nh÷ng c¶i çch hiÖn nay. §èi víi ®Êt trèng vµ rõng trång, ChÝnh phñ ®ang chuyÓn giao quyÒn sö dông dµi h¹n cho çc hé gia ®×nh n«ng th«n. Tõ n¨m 1993, viÖc chuyÓn giao quyÒn sö dông dµi h¹n ®îc tiÕn hµnh trong khu«n khæ LuËt §Êt ®ai míi vµ çc nghÞ ®Þnh kÌm theo. LuËt nµy h¹n chÕ quyÒn lùc cña nhµ níc trong viÖc chØ ®Þnh lo¹i sö dông ®Êt vµ quyÒn ®îc nhËn ®Êt trong nh÷ng trêng hîp h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. Çc hé gia ®×nh vµ çc ç nh©n nhËn ®Êt cã quyÒn trao ®æi, chuyÓn nhîng, cho thuª, cÇm cè vµ thõa kÕ ®Êt ®ai. Theo NghÞ ®Þnh 02/CP (15/1/1994), ®Êt cã rõng ®îc giao cho çc hé gia ®×nh trong thêi h¹n 50 n¨m, trong khi ®Êt trèng cã thÓ ®îc giao trong thêi h¹n l©u h¬n. NghÞ ®Þnh 202 (5/1994) quy ®Þnh tiÕp r»ng ®Êt rõng ph¶i ®îc u tiªn giao cho ngêi d©n ®Þa ph¬ng, ®Æc biÖt nh÷ng ngêi lµm du canh tiÕn bé. Tíi th¸ng 8/1992, kho¶ng

Page 7 of 27

800.000 hé ®· cã quyÒn sö dông ®Êt ®èi víi nh÷ng m¶nh ®Êt rõng.

Rõng tù nhiªn cßn l¹i dù kiÕn vÉn n»m díi sù qu¶n lý cña çc l©m trêng quèc doanh hoÆc çc thùc thÓ nhµ níc kh¸c, nh÷ng ®¬n vÞ nµy ký hîp ®ång víi nh©n viªn cò vµ ngêi d©n sèng trong çc bu«n lµng xung quanh ®Ó qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng. Theo NghÞ ®Þnh 01/CP (1/1995), çc hé gia ®×nh ®îc nhËn tiÒn thêng kú cña çc ®¬n vÞ nhµ níc ®Ó b¶o vÖ rõng. Rõng ®îc giao cho çc hé trong 50 n¨m hoÆc trong thêi h¹n b»ng chu kú s¶n xuÊt cña çc loµi quan t©m. NÕu rõng chØ ®îc qu¶n lý víi môc ®Ých s¶n xuÊt, çc hé ph¶i ®Òn bï cho ®¬n vÞ giao ®Êt gi¸ trÞ cña rõng hiÖn cã vµ b¸n çc s¶n phÈm rõng cho ®¬n vÞ ®ã. B»ng viÖc chuyÓn sù kiÓm so¸t çc quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt cho çc hé gia ®×nh, nh÷ng c¶i çch nµy ®ang dÇn x¸c ®Þnh l¹i sù kiÓm so¸t cña nhµ níc ®èi víi ®Êt rõng. §Êt rõng ®· ®îc ph©n chia thµnh rõng s¶n xuÊt, rõng phßng hé vµ rõng ®Æc dông, vÝ dô nh b¶o tån ®éng vËt hoang d·. Bé L©m nghiÖp (sau nµy lµ Bé NN&PTNT) ®· ban hµnh nh÷ng quy ®Þnh riªng vÒ viÖc qu¶n lý vµ sö dông tõng lo¹i ®Êt rõng. ViÖc qu¶n lý ®Êt rõng phßng hé vµ ®Æc dông ®ang ®îc chuyÓn giao cho çc ban qu¶n lý míi thµnh lËp. §Ó thi hµnh çc quy ®Þnh vÒ l©m nghiÖp, chÝnh phñ ®ang cñng cè Côc KiÓm l©m ë trung ¬ng vµ çc chi côc kiÓm l©m ë cÊp tØnh, huyÖn. ë cÊp tØnh, çc chi côc kiÓm l©m ®· t¸ch riªng kh«ng thuéc çc së n«ng nghiÖp vµ l©m nghiÖp vµ ®îc chuyÓn sang díi sù trùc tiÕp qu¶n lý cña Uû ban Nh©n d©n. Chóng còng thiÕt lËp ®îc mét c¬ cÊu tæ chøc ®éc lËp th«ng qua çc ®¬n vÞ kiÓm l©m ë cÊp huyÖn vµ cÊp x·.

Trung ¬ng ®ang chuyÓn ®æi viÖc tµi trî çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp tõ viÖc ph©n bæ ng©n s¸ch ®Þnh kú sang viÖc tµi trî trªn c¬ së dù ¸n. N¨m 1992, NghÞ ®Þnh 264/CT vµ 327/CT ®· khëi ®Çu 2 ch¬ng tr×nh chÝnh phñ hç trî çc ho¹t ®éng trång rõng vµ ph¸t triÓn trªn ®Êt trèng. Çc dù ¸n ®îc tµi trî trong khu«n khæ 2 ch¬ng tr×nh nµy nhËn ®îc mét phÇn lín trong sè tiÒn trung ¬ng chuyÓn giao cho çc tØnh vµ huyÖn.

Sù thay ®æi m¹nh mÏ trong chÝnh s¸ch tõ L©m nghiÖp Nhµ níc sang L©m nghiÖp Hé gia ®×nh vÉn cha ®îc hoµn tÊt. ViÖc giao ®Êt giao rõng, c¶i çch l©m trêng quèc doanh vµ viÖc thiÕt lËp nh÷ng tæ chøc hç trî míi víi ®Þnh híng dÞch vô sÏ ®îc tiÕp tôc trong nh÷ng n¨m tíi. Tuy nhiªn, kinh nghiÖm thùc hiÖn chÝnh s¸ch míi nµy cho thÊy sù kh«ng nhÊt qu¸n gi÷a çc kÕt qu¶ dù kiÕn cña chÝnh s¸ch víi t¸c ®éng thùc tÕ cña nã. ViÖc giao ®Êt giao rõng, ng©n hµng n«ng th«n, ch-¬ng tr×nh 327, t×nh tr¹ng kh«ng râ rµng vÒ tæ chøc, thiÕu nguån lùc, rß rØ nguån vèn qua hÖ thèng chÝnh quyÒn ®a cÊp vµ viÖc khai th¸c vµ bu«n b¸n gç tr¸i phÐp lµ nh÷ng vÊn ®Ò ®îc chó ý nhiÒu nhÊt.

Qu¸ tr×nh giao ®Êt giao rõng ®· tiÕn ®îc nh÷ng bíc kh¸c nhau. Nãi chung, viÖc thùc hiÖn giao ®Êt rõng tiÕn hµnh rÊt chËm, chËm h¬n nhiÒu so víi giao ®Êt n«ng nghiÖp. Trong t×nh tr¹ng hiÖn nay, viÖc giao ®Êt rõng cßn chiÕm cña çc c¬ quan chÝnh phñ thªm vµi thËp kû n÷a. §Õn cuèi n¨m 1992, míi chØ cã díi 1% ®Êt rõng ®îc cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt chÝnh thøc. Çc nhu cÇu vÒ tµi chÝnh cho viÖc ®iÒu tra ®Êt vµ lËp b¶n ®å vît xa kh¶ n¨ng tµi chÝnh cña trung ¬ng. §Æc biÖt ë nh÷ng vïng s©u vïng xa, n¬i chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng thiÕu c¬ së vËt chÊt vµ b¶n ®å chi tiÕt, viÖc x¸c ®Þnh quyÒn së h÷u ®Êt ®¾t ghª gím. Do ®ã mét sè n¬i cÊp giÊy chøng nhËn ban ®Çu. Còng cã vÎ nh mét sè quan chøc chÝnh phñ kh«ng muèn tiÕp tôc giao ®Êt rõng trªn vïng cao.

Trong khi viÖc giao ®Êt rõng cho çc hé gia ®×nh cã thÓ lµm gi¶m tranh chÊp gi÷a ngêi d©n n«ng th«n vµ çc l©m trêng quèc doanh ë mét sè n¬i, ë nh÷ng n¬i kh¸c chÝnh s¸ch nµy l¹i tá ra lµm t¨ng thªm tranh chÊp. ViÖc giao ®Êt giao rõng ë mét sè vïng nói cao cã thÓ lµm gi¶m sù kiÓm so¸t truyÒn thèng cña céng ®ång ®èi víi çc tµi nguyªn rõng th«ng qua viÖc ¸p ®Æt nh÷ng híng dÉn cøng nh¾c do chÝnh phñ ®Ò ra lµm gi¶m quyÒn tù do qu¶n lý trªn thùc tÕ ®· cã tõ l©u ®êi. ViÖc giao ®Êt giao rõng ë nh÷ng vïng nµy cã thÓ lµm t¨ng nhanh n¹n ph¸ rõng do nã buéc ngêi d©n ph¶i khai ph¸ nh÷ng diÖn tÝch canh t¸c l¬ng thùc míi vµ dÉn ®Õn viÖc khai th¸c ®Êt rõng ng¾n h¹n tríc khi giao. Nh÷ng mèi quan t©m cña céng ®ång trong viÖc b¶o vÖ rõng nh»m b¶o vÖ çc vïng ®Çu nguån ®Þa ph¬ng cã thÓ m©u thuÉn víi nh÷ng mèi quan t©m ç nh©n trong khai th¸c rõng. Çc mèi quan t©m trong viÖc thiÕt lËp çc diÖn tÝch rõng ¬m ®Ó b¸n cã thÓ m©u thuÉn víi çc mèi quan t©m kh¸c trong viÖc sö dông ®Êt rõng víi nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau. §Êt rõng ®ang dÇn trë thµnh c¬ së tÝch luü vèn cña çc hé gia ®×nh cã nhiÒu nguån lùc h¬n vµ tiÕp cËn ®îc tíi quyÒn lùc chÝnh trÞ còng nh m¹ng líi x· héi. Nh÷ng hé nh vËy cã xu híng thu nhËp ngµy cµng nhiÒu diÖn tÝch ®Êt rõng vµ tiÕp cËn dÔ dµng h¬n tíi tÝn dông vµ çc dÞch vô kh¸c. Nh÷ng hé kÐm kh¸ gi¶ h¬n vÉn dùa vµo rõng nh mét nguån sinh sèng, nhng ngµy cµng mÊt tiÕp cËn tíi rõng do rõng ®ang ®îc giao, hÇu hÕt lµ cho çc hé kh¸ gi¶. Nh÷ng m©u thuÉn c¹nh tranh sö dông rõng nµy cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng cã thÓ cµng s©u s¾c h¬n díi çc ch¬ng tr×nh giao ®Êt cña chÝnh phñ còng nh çc chÝnh s¸ch qu¶n lý tµi nguyªn quèc gia. CÇn ph¶i lu ý r»ng phÇn lín çc m©u thuÉn tranh chÊp ®Òu cã vÎ kh«ng liªn quan tíi giao ®Êt, mµ lµ tíi viÖc ¸p dông cøng nh¾c çc h×nh thøc sö dông ®· ®îc x¸c ®Þnh.

Nh÷ng c¶i çch trong chÝnh s¸ch l©m nghiÖp t¹o nªn çc c¬ héi cho sù can thiÖp cña chÝnh phñ, kh«ng lo¹i trõ mµ kÕt hîp çc lùc lîng kinh tÕ x· héi quyÕt ®Þnh viÖc sö dông rõng. Xu híng ®Ó çc hé gia ®×nh vµ çc nhãm kh¸c tiÕp cËn vµ kiÓm so¸t tµi nguyªn rõng vµ ®Êt rõng ®ang më réng kh¶ n¨ng cho chÝnh s¸ch l©m nghiÖp linh ho¹t ®èi víi çc vÊn ®Ò vÒ sö dông rõng riªng cña ®Þa ph¬ng. Tuy nhiªn, trong khi chÝnh s¸ch t¹o nªn çc c¬ héi cho céng ®ång tham gia vµo

Page 8 of 27

qu¶n lý rõng, cã mét sù m©u thuÉn trªn c¬ së nguyªn t¾c còng nh thùc tiÔn. §iÒu nµy dÉn ®Õn t×nh tr¹ng çc chÝnh s¸ch cã lóc tiÕn lªn, cã lóc l¹i thôt lïi. T×nh tr¹ng tiÕn lïi lÉn lén nµy râ rµng cßn tiÕp tôc cho ®Õn khi cã ®îc chøng cí râ rµng tõ kinh nghiÖm thùc ®Þa vÒ tÝnh hiÖu qu¶ cña c¬ chÕ qu¶n lý céng ®ång trong bèi c¶nh ViÖt nam.

3 nhËn thøc cña çc quan chøc chñ chèt cña chÝnh phñ

Çc buæi trao ®æi víi çc quan chøc chñ chèt cña chÝnh phñ t¹i Hµ néi vµ §¨k L¨k cho thÊy hiÖn ®ang cã mét qu¸ tr×nh c¶i çch râ nÐt trong toµn bé hÖ thèng hµnh chÝnh. Qu¸ tr×nh nµy ®ang nhËn ®îc sù hç trî cña mét sè dù ¸n song ph¬ng vµ ®a ph¬ng, vµ Bé NN&PTNT lµ mét trong çc bé thö nghiÖm. Nh÷ng thay ®æi ®ang diÔn ra trong t tëng cña ChÝnh phñ vÒ chÝnh s¸ch l©m nghiÖp cã thÓ ®îc tãm t¾t trong nh÷ng chuyÓn biÕn sau:

� tõ ph¸ rõng sang b¶o vÖ rõng; � tõ chÕ ®é lËp kÕ ho¹ch vµ kiÓm so¸t ¸p ®Æt tõ trªn xuèng sang qu¸ tr×nh phi tËp trung � tõ kinh tÕ kÕ ho¹ch tËp trung sang kinh tÕ thÞ trêng.

§©y lµ mét tãm t¾t ®¬n gi¶n cña mét qu¸ tr×nh phøc t¹p, nã cho thÊy nh÷ng híng thay ®æi chung. Nh÷ng th¶o luËn dµi dßng trong ch¬ng tríc còng minh ho¹ 3 xu híng nµy xuyªn suèt nhiÒu thay ®æi trong chÝnh s¸ch trong thËp kû tríc.

Xu híng phi tËp trung ho¸ thÓ hiÖn râ rÖt víi träng t©m nãi chung ®Æt vµo çc hé gia ®×nh lµ thùc thÓ ®îc uû quyÒn ®ãng mét vai trß trùc tiÕp h¬n trong qu¶n lý tµi nguyªn (bao gåm c¶ tµi nguyªn rõng). Träng t©m vµo çc hé gia ®×nh ç thÓ nµy phï hîp víi xu híng chung cña ngêi Kinh, vµ còng ph¶n ¸nh nh÷ng kinh nghiÖm tiªu cùc cña çc hîp t¸c x· n«ng nghiÖp trong nh÷ng n¨m 60 vµ 70. NhiÒu ngêi cßn m©u thuÉn trong t tëng liÖu çc nhãm céng ®ång (dßng hä hoÆc çc nhãm hé gia ®×nh) cã thÓ qu¶n lý hiÖu qu¶ tµi nguyªn ®îc kh«ng. Mét sè çn bé, ®Æc biÖt çn bé cÊp huyÖn, biÓu hiÖn râ rÖt quan ®iÓm rõng kh«ng nªn giao cho çc nhãm céng ®ång, v× hä kh«ng thÓ cã kh¶ n¨ng qu¶n lý cã hiÖu qu¶.

NgÇm díi nh÷ng trao ®æi lµ viÖc chÊp nhËn r»ng ChÝnh phñ kh«ng thÓ qu¶n lý trùc tiÕp phÇn lín rõng vµ ®· cã híng t×m kiÕm nh÷ng ph¬ng ¸n thay thÕ. Râ rµng cã mét sù cëi më trong viÖc trao ®æi mét diÖn réng çc kh¶ n¨ng vµ thêng thÓ hiÖn sù s½n sµng thö nghiÖm. Sù cëi më nµy t¹o nªn mét "kho¶ng kh«ng" vÒ thÓ chÕ ®Ó thö nghiÖm nh÷ng ph¬ng thøc míi víi ®iÒu kiÖn tham kh¶o ý kiÕn cña tÊt c¶ çc ®èi tîng tham gia chñ chèt. Thùc tÕ lµ cã Ýt ph¬ng ¸n t×m kiÕm mét h×nh thøc hîp t¸c gi÷a çc nhãm céng ®ång ®Þa ph¬ng vµ ChÝnh phñ trong viÖc qu¶n lý çc diÖn tÝch ®Çu nguån vïng cao. Çc céng ®ång sèng trªn vïng cao lµ nh÷ng ngêi hµng ngµy tiÕp xóc víi rõng, vµ chÝnh quyÕt ®Þnh cña hä lµ yÕu tè cuèi cïng x¸c ®Þnh sè phËn cña rõng. VÊn ®Ò mµ çc nhµ lµm chÝnh s¸ch vµ nh÷ng ngêi thùc hiÖn ë thùc ®Þa vÉn cha th«ng suèt ®îc lµ lµm thÕ nµo ®¹t ®îc sù thèng nhÊt gi÷a çc mèi quan t©m cña ®Þa ph¬ng, ®Æc biÖt lµ çc nhãm d©n téc thiÓu sè, vµ cña ChÝnh phñ.

4 Nh÷ng xu híng vµ träng t©m cña çc dù ¸n hiÖn nay

4.1 Bèi c¶nh

Vïng T©y Nguyªn cã diÖn tÝch rõng réng vµ tèt nhÊt trong toµn quèc: 42% tæng diÖn tÝch rõng phñ cña ViÖt nam, vµ cã tr÷ lîng gç quý nhÊt. Trong khi mËt ®é d©n sè vÉn cßn t¬ng ®èi thÊp, t×nh tr¹ng di c vµ ¸p lùc cña c«ng nghiÖp, ®Æc biÖt lµ sù lan réng nhanh chãng cña çc c©y c«ng nghiÖp nh cµ phª, ®· dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ph¸ rõng nhanh chãng trong vïng. Çc L©m trêng quèc doanh vµ çc ch¬ng tr×nh t¸i ®Þnh c triÓn khai trong nh÷ng n¨m 70 ®Èy m¹nh khai th¸c gç vµ khai hoang cho hµng triÖu ngêi Kinh tõ vïng ®ång b»ng di c vµo vïng nµy, c¹nh tranh víi ngêi b¶n xø trong viÖc tiÕp cËn çc tµi nguyªn. Nh÷ng n¨m 60, cã ®Õn 90% diÖn tÝch T©y nguyªn cã rõng che phñ. Tuy nhiªn, ®Õn n¨m 1995, rõng gi¶m ®i 57%, nhiÒu diÖn tÝch ®Êt rõng ®· bÞ chÆt ®îc ph©n lo¹i lµ ®Êt trèng.

4.2 Çc ho¹t ®éng dù kiÕn cho n¨m 1998/1999

4.2.1 ChiÕn lîc cña dù ¸n

Page 9 of 27

Tµi liÖu Dù ¸n cho giai ®o¹n 1998/1999 vµ kÕ ho¹ch ho¹t ®éng t¬ng øng ®· giíi thiÖu nh÷ng ph©n tÝch rÊt kü lìng vÒ t×nh h×nh §¨k L¨k vµ ph¬ng thøc ho¹t ®éng tiÕp theo. Néi dung kh«ng cÇn bæ sung nhiÒu, nhng mét sè suy nghÜ cã thÓ h÷u Ých.

Mét chiÕn lîc ph¸t triÓn cña Dù ¸n lµm c¬ së cho viÖc ho¹t ®éng cña nã. Nh÷ng yÕu tè ®Æc trng cña chiÕn lîc nµy cã thÓ ®îc tãm t¾t nh sau: suy nghÜ, ®¸nh gi¸, bæ sung vµ lu ý ®Õn sù b×nh ®¼ng. §iÒu nµy x¸c ®Þnh vÒ c¬ b¶n "b¶n chÊt" cña Dù ¸n, vµ ph¬ng thøc lµm viÖc nµy ®· ®îc Thomas Schwedersky cñng cè trong ®ît c«ng t¸c vÒ gi¸m s¸t tiÕn ®é (Schwedersky 1997). SÏ rÊt h÷u Ých nÕu chiÕn lîc nµy trë thµnh mét phÇn râ rµng h¬n trong ph¬ng thøc ho¹t ®éng cña Dù ¸n vµ ®îc thÓ hiÖn trong kÕ ho¹ch ho¹t ®éng, mÆc dï môc 12.6 ®· nh¾c ®Õn viÖc gi¸m s¸t tiÕn ®é. Nh÷ng tæ chøc ®i theo chiÕn lîc nh vËy, tøc lµ çc tæ chøc nghiªn cøu, cã thÓ lµ çc t¸c nh©n thay ®æi cã t¸c ®éng lín.

4.2.2 VÒ tÝnh x¸c ®¸ng, më réng quy m« vµ ®Èy nhanh tèc ®é

Dù ¸n ®ang tËp trung søc lùc vµo viÖc x©y dùng vµ thö nghiÖm nh÷ng ph¬ng thøc phï hîp cho quy ho¹ch sö dông ®Êt, giao ®Êt giao rõng cã sù tham gia, phèi hîp qu¶n lý rõng, v.v... Ph¬ng thøc ®i tõ díi lªn nµy, theo ®Þnh nghÜa, chËm, khã kh¨n vµ kh«ng thÓ véi r· ®îc. Trong cïng lóc ®ã, ChÝnh phñ ®ang ph¸t huy çc ch¬ng tr×nh quy m« lín tõ trªn cao déi xuèng nh ch¬ng tr×nh di d©n chÝnh thøc, ch¬ng tr×nh NghÞ ®Þnh 327 vµ ch¬ng tr×nh 5 triÖu ha. §iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái lµ ®ông ®é trong 2 híng tõ trªn xuèng vµ tõ díi lªn do cã nh÷ng tÝnh chÊt kh«ng t¬ng ®ång lín vÒ thÓ chÕ. Mét mèi nguy hiÓm thËt sù lµ nh÷ng ho¹t ®éng cña Dù ¸n cã thÓ trë nªn kh«ng thÝch hîp khi ®èi diÖn víi nh÷ng ¶nh hëng lín h¬n. CÇn ph¶i t×m kiÕm mét vÞ trÝ ë gi÷a, vµ Dù ¸n cã thÓ lµm ®îc viÖc nµy, víi ®iÒu kiÖn nã duy tr× sù chó träng cña nã lµ mét tæ chøc nghiªn cøu ®Ó cã thÓ thêng xuyªn xem xÐt vÞ trÝ vµ ho¹t ®éng cña m×nh trong mét bèi c¶nh réng h¬n, sau ®ã t×m çch t¸c ®éng vµo bèi c¶nh ®ã. Trªn lý thuyÕt, çc tæ chøc cÊp tØnh vµ huyÖn cã thÓ gi÷ vai trß trung gian, Ýt nhÊt trong khi Dù ¸n duy tr× ph¬ng thøc ho¹t ®éng cña nã. Trªn thùc tÕ, nh÷ng mèi quan t©m cè h÷u cña çc tæ chøc nµy cã thÓ lµ vËt chíng ng¹i cña tiÕn ®é.

VÊn ®Ò më réng quy m« ®îc ®Ò cËp chi tiÕt h¬n ë mét phÇn kh¸c cña b¸o ço nµy, do ®ã sÏ kh«ng ®îc ph©n tÝch trong phÇn nµy, ngo¹i trõ viÖc nh¾c l¹i r»ng c«ng viÖc tèt cña Dù ¸n ph¶i ®îc thÓ chÕ ho¸ thµnh thùc tiÔn vµ më réng quy m« nÕu nã cã t¸c ®éng thùc tÕ. Mét trong nh÷ng ®iÒu cÇn thiÕt trong qu¸ tr×nh nµy lµ viÖc x©y dùng nh÷ng ph¬ng ph¸p nhanh chãng nhng m¹nh mÏ nh»m thùc hiÖn nhiÒu c«ng viÖc kü thuËt hiÖn nay ®ang rÊt tèn thêi gian. Nh÷ng c«ng viÖc nh ®¸nh dÊu mèc ranh giíi, ®¸nh gi¸ rõng vµ çc ho¹t ®éng l©m sinh ®Òu cÇn ®îc thùc hiÖn bëi ngêi d©n víi sù trî gióp cña çc c¬ quan khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cña ChÝnh phñ vµ çc tæ chøc kh¸c nÕu nh÷ng thay ®æi quy m« lín h¬n sÏ diÔn ra trong t¬ng lai gÇn. PhÇn vèn tõ ng©n s¸ch ch¬ng tr×nh 327 cho çc ho¹t ®éng cña dù ¸n ®· gióp ®ì rÊt nhiÒu vµ ch-¬ng tr×nh nµy (vµ çc ch¬ng tr×nh quèc gia tiÕp theo nã) cã thÓ cung cÊp c¬ së tµi chÝnh cho çc ho¹t ®éng liªn quan.

5 quyÒn së h÷u ®Êt ®ai ç thÓ vµ qu¶n lý céng ®ång - m©u thuÉn hay t¬ng ®ång?

Ch¬ng tr×nh cÊp giÊy chøng nhËn së h÷u ®Êt hiÖn nay phÇn lín chó träng vµo çc hé gia ®×nh lµ ®¬n vÞ nhËn quyÒn së h÷u ®Êt, mÆc dï çc nhãm vµ tæ chøc kh¸c còng kh«ng ngo¹i trõ. Râ rµng gi÷a çc çn bé chÝnh phñ cã mét c¶m gi¸c kh«ng tin tëng liÖu çc nhãm céng ®ång cã kh¶ n¨ng hoÆc quan t©m ®Õn viÖc hîp t¸c tèt trong nh÷ng viÖc nh qu¶n lý rõng hay kh«ng. Tuy nhiªn, theo nghiªn cøu viÖc qu¶n lý tµi nguyªn truyÒn thèng (Luu Hung and Vorpahl, 1997) ®· m« t¶ ngêi MN«ng tõ xa ®· rÊt quý träng rõng do rõng cung cÊp ®Êt mµu ®Ó lµm du canh vµ còng lµ mét nguån çc s¶n phÈm rõng ngoµi gç (NTFP) cho çc môc ®Ých sö dông trong gia ®×nh còng nh trªn thÞ trêng. C¶ giµ lµng vµ trëng bu«n chÕ ®é míi ®Òu cã tr¸ch nhiÖm quan träng ®èi víi rõng vµ ®Êt canh t¸c, còng nh ®èi víi viÖc gi¶i quyÕt çc tranh chÊp trong lÜnh vùc nµy. Còng theo m« t¶, cã mét hÖ thèng b¶n ®Þa trong ®ã ngêi d©n thêng nu«i dìng çc kho¶nh rõng ®Ó sö dông trong t¬ng lai, vÝ dô nh víi môc ®Ých lÊy gç lµm nhµ. Mçi kho¶nh nh vËy, nãi chung thêng n»m trong çc diÖn tÝch ®ang canh t¸c, ®Òu cã mét ngêi chñ hoÆc canh gi÷, ®ã lµ gia ®×nh së h÷u m¶nh ®Êt canh t¸c ®ã n¬i cã kho¶nh rõng ®ang ®îc nu«i dìng. Cã vÎ nh lµ c©y cèi vµ NTFP n»m ngoµi nh÷ng kho¶nh rõng nµy ®îc coi lµ çc tµi nguyªn tiÕp cËn tù do, ai còng cã thÓ sö dông. MÆc dï ®©y lµ mét hÖ thèng ®îc ¸p dông trong qu¸ khø, nhng çc chØ sè trong ®ît c«ng t¸c nµy cho thÊy çc hÖ thèng qu¶n lý rõng truyÒn thèng t¬ng tù vÉn cã thÓ ®ang tån t¹i (xem Hép 1).

Hép 1. Rõng thuéc céng ®ång ë bu«n Dung, x· §¨k Ph¬i

Mét kho¶nh rõng nhá cã liªn hÖ víi bu«n n»m trªn sên ®åi dèc çch bu«n kho¶ng 1km. "Chñ" rõng lµ bu«n gåm cã 7 thÞ téc.

Page 10 of 27

Qua trao ®æi víi çn bé dù ¸n (®Æc biÖt lµ «ng Y Wel Ksor) cho thÊy kho¶ng 20% diÖn tÝch ®Êt trong vïng dù ¸n mµ ngêi d©n gäi lµ l·nh thæ cña hä kh«ng bÞ sö dông ®Ó lµm du canh, mµ ®îc gi÷ díi d¹ng rõng. Trong ®ã bao gåm çc thung lòng, sên ®åi ®¸, çc khu vùc thÇn linh vµ ®Êt dµnh riªng cho qu¶n lý ®Çu nguån vµ s«ng suèi. Trong khi nh÷ng s¾p xÕp vÒ tæ chøc ®Ó vËn hµnh çc hÖ thèng nµy (ra quyÕt ®Þnh, chia sÎ lîi nhuËn, thëng ph¹t, nhËp nhãm, t¸ch nhãm, v.v...) vÉn cha râ rµng, ®iÒu râ rµng lµ cã truyÒn thèng ®a ra quyÕt ®Þnh cña céng ®ång ®èi víi rõng. Rõng ®îc coi lµ c¬ chÕ qu¶n lý tµi s¶n chung h¬n lµ nguån tµi nguyªn tiÕp cËn tù do, Ýt nhÊt lµ ®èi víi mét sè môc ®Ých nhÊt ®Þnh. KÕt luËn tõ viÖc trao ®æi nµy lµ viÖc qu¶n lý rõng cña céng ®ång cã vÎ kh«ng ph¶i lµ mét quan ®iÓm xa l¹ mµ lµ mét quan ®iÓm cã gèc rÔ tõ qu¸ khø vµ hiÖn nay vÉn ®îc thùc hµnh. Tuy nhiªn, cã nhiÒu t¸c ®éng m¹nh mÏ tõ ngoµi bu«n ¶nh hëng ®Õn quyÒn cña ngêi d©n trong bu«n vµ h¹n chÕ kh¶ n¨ng qu¶n lý rõng hiÖu qu¶ h¬n cña hä.

§¬n vÞ kinh tÕ cña çc ho¹t ®éng n«ng nghiÖp ®· vµ ®ang lµ hé gia ®×nh, vµ theo ®óng l«gic th× hé gia ®×nh ph¶i lµ ®¬n vÞ ®Çu tiªn ®îc giao ®Êt n«ng nghiÖp. Theo truyÒn thèng, ®Êt lµm n¬ng rÉy du canh ®îc giµ lµng giao cho çc gia ®×nh tõng n¨m mét. Tuy nhiªn, cã mét lîng nhÊt ®Þnh mîn hoÆc ph©n chia ®Êt, ®Æc biÖt gi÷a çc gia ®×nh cã cïng dßng gièng hoÆc cïng mét thÞ téc. §Êt còng cã thÓ ®îc "b¸n". NhiÒu diÖn tÝch n»m kÒ bu«n lµng cã thÓ r¬i vµo kh¸i niÖm "®Êt rõng" vµ bÞ xö lý theo çch nµy. §iÒu râ rµng cã lîi cho tÊt c¶ mäi ngêi lµ tiÕn hµnh qu¸ tr×nh giao ®Êt ®Ó cã thÓ trao ®æi cëi më vÒ "quyÒn së h÷u" ®Êt vµ çc tranh chÊp cã thÓ ®îc gi¶i quyÕt. §iÒu nµy l¹i cµng ®Æc biÖt quan träng do ngµy cµng nhiÒu ¸p lùc ®Ì lªn ngêi d©n buéc ph¶i ®Þnh canh vµ hy sinh ®Êt "tæ tiªn" n»m çch xa vïng bu«n lµng hiÖn nay.

NÕu ®Êt n«ng nghiÖp lµ mét nguån quan träng ®¸p øng çc nhu cÇu sinh tån cña mäi gia ®×nh, rõng lu«n cung cÊp çc s¶n phÈm ngoµi gç cho thÞ trêng vµ çc nhu cÇu sinh ho¹t. ViÖc thu ho¹ch çc s¶n phÈm rõng ngoµi gç ®Æc biÖt quan träng trong nh÷ng th¸ng tríc khi thu ho¹ch lóa. Nh÷ng diÖn tÝch rõng "giµu" cßn nguyªn vÑn hiÖn nay n»m kh¸ xa çc bu«n lµng vµ NTFP ngµy cµng hiÕm vµ khã lÊy. Nh÷ng gia ®×nh khã kh¨n vÒ kinh tÕ (cã nhu cÇu lín nhÊt ®èi víi çc s¶n phÈm rõng ngoµi gç NTFP) l¹i cµng trë nªn bÊt lîi h¬n. ThËm chÝ nÕu giao ®Êt giao rõng ®îc tiÕn hµnh mét çch cã hiÖu qu¶ vµ nÕu çc hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp ®îc thiÕt lËp vµ duy tr× (hai "nÕu"), cã kh¶ n¨ng vÉn cÇn ph¶i vµo rõng lÊy NTFP. Còng cã thÓ vÉn cÇn çc nguån gç lµm nhµ, nhng nÕu çc hÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp ®îc ph¸t triÓn tèt, tõ vÒ l©u vÒ dµi, chóng cã thÓ cung cÊp ®ñ gç sö dông trong gia ®×nh vµ cho çc môc ®Ých c«ng nghiÖp quy m« nhá. (xem Hép 2).

TÊt c¶ nh÷ng ngêi MN«ng trong bu«n cã thÓ sö dông rõng ®Ó lÊy gç lµm nhµ vµ sau khi ®èn mét c©y gç ph¶i th«ng b¸o cho tr-ëng bu«n. Nh÷ng ngêi bu«n kh¸c kh«ng cã quyÒn sö dông rõng nµy vµ ®iÒu nµy ®îc t«n träng. Ngêi d©n bu«n kh¸c cã diÖn tÝch rõng cña hä ®Ó sö dông riªng. NÕu ai tµn ph¸ rõng sÏ bÞ tÞch thu dông cô vµ bÞ b¾t ph¹t (nhng cã vÎ lµ gÇn ®©y hiÖn tîng nµy kh«ng x¶y ra). Trëng bu«n lµ ngêi ®a ra quyÕt ®Þnh vÒ viÖc nµy.

Th«ng tin viªn: «ng Y Tap, bu«n Dung

Hép 2. Çc doanh nghiÖp quy m« nhá dùa vµo rõng vµ kinh tÕ thÞ trêng - mét vÝ dô cña Nepal

Trong thËp kû 80, sè lîng çc doanh nghiÖp quy m« nhá sö dông çc s¶n phÈm rõng ë mét huyÖn phÝa ®«ng Thung lòng Kathmandu ®· t¨ng tõ gÇn 0 lªn trªn 100. HÇu hÕt ®Òu n»m ë gÇn çc trung t©m th¬ng m¹i vµ ®êng giao th«ng chÝnh, vµ lÊy çc s¶n phÈm rõng ë mét kho¶ng çch ®¸ng kÓ. Çc c¬ së nµy sö dông çc s¶n phÈm bao gåm gç, vá c©y, qu¶ vµ song m©y. N¨m 1990 theo íc tÝnh chóng cã kho¶ng 500 nh©n c«ng bao gåm c¶ nh©n c«ng theo mïa vµ nh©n c«ng thêng xuyªn, còng nh nh÷ng nh©n c«ng kh¸c ®Ó thu ho¹ch vµ vËn chuyÓn çc s¶n phÈm rõng. Lîi Ých x· héi cña viÖc thuª nh©n c«ng ®Þa ph¬ng lµ rÊt ®¸ng kÓ, v× nã cho phÐp çc gia ®×nh lu l¹i trang tr¹i cña hä mµ kh«ng ph¶i lu l¹c ®Õn nh÷ng trung t©m thµnh thÞ t×m viÖc lµm. NhiÒu ho¹t ®éng thu ho¹ch diÔn ra trong çc th¸ng mïa ®«ng trong thêi kú n«ng nhµ, do ®ã chóng cã thÓ ®îc kÕt hîp dÔ dµng vµo lÞch canh t¸c. Cã nhiÒu lý do gióp çc c¬ së kinh doanh nµy ph¸t triÓn nhanh chãng, nhng kh«ng cßn nghi ngê g× nguyªn nh©n chñ yÕu vÉn lµ tÝnh s½n cã çc s¶n phÈm rõng trªn ®Êt t nh©n vµ mét m«i tr-êng chÝnh s¸ch ngµy cµng thay ®æi.

Trong 20 n¨m qua, diÖn tÝch vµ mËt ®é rõng cña céng ®ång t¨ng rÊt æn ®Þnh trªn ®Êt t nh©n, do n«ng d©n hëng øng çc hoµn c¶nh kinh tÕ vµ x· héi ®ang thay ®æi. §iÒu thó vÞ lµ xu híng nµy ®i ngîc l¹i híng ChÝnh phñ vµ nhiÒu ngêi ngoµi ®· chØ ra trong thêi gian ®ã. ChÝnh s¸ch cña ChÝnh phñ lóc ®ã ®ang chuyÓn ®æi tõ chÝnh s¸ch chó träng vµo viÖc kiÓm so¸t n«ng d©n, ng¨n kh«ng cho hä chÆt c©y trªn ®Êt t nh©n vµ ®Êt céng ®ång, sang chÝnh s¸ch dÇn dÇn xo¸ bá nh÷ng trë ng¹i trong viÖc cho phÐp ngêi d©n tham gia tÝch cùc vµo viÖc qu¶n lý c©y vµ rõng.

ViÖc s¶n xuÊt c©y cho çc môc ®Ých sinh ho¹t vµ thÞ trêng hiÖn ®ang ®îc ®a vµo nhiÒu hÖ thèng canh t¸c cã hiÖu qu¶ h¬n so víi trêng hîp tríc ®©y.

Page 11 of 27

Cã vÎ r»ng nhiÒu nÕu kh«ng ph¶i lµ hÇu hÕt çc céng ®ång vïng cao sÏ phô thuéc vµo nhiÒu s¶n phÈm vµ çc dÞch vô rõng ®Ó hç trî cho sinh ho¹t cña hä trong thêi h¹n trung h¹n. HÇu hÕt çc dÞch vô vµ hµng ho¸ nµy ®îc lÊy tèt nhÊt tõ çc diÖn tÝch rõng kh¸ lín ®îc qu¶n lý díi mét chÕ ®é võa thu ho¹ch võa b¶o vÖ - lo¹i chÕ ®é rÊt phï hîp víi l©m nghiÖp céng ®ång. Çc mèi quan t©m cña ChÝnh phñ, nh biÓu hiÖn trong çc chÝnh s¸ch ban hµnh, tËp trung vµo çc kÕt qu¶ kinh doanh còng nh b¶o vÖ. Mét mÆt, viÖc b¶o vÖ çc diÖn tÝch ®Çu nguån vïng cao cho çc quyÒn lîi t¹i chç vµ xu«i dßng còng ®îc quan t©m. MÆt kh¸c, ®iÒu quan t©m lín lµ kinh doanh tÝch cùc rõng lµm cho chóng ngµy cµng cho hiÖu qu¶ kinh tÕ lín h¬n. NÕu çc céng ®ång tham gia tÝch cùc vµo viÖc qu¶n lý rõng, cÇn ph¶i thèng nhÊt nh÷ng viÖc cÇn lµm cña ChÝnh phñ vµ çc céng ®ång. Cã vÎ nh kh«ng cã lý do g× mµ kh«ng hoµ hîp ®îc c«ng viÖc b¶o vÖ cña chÝnh phñ víi viÖc thu ho¹ch çc s¶n phÈm rõng ngoµi gç cña céng ®ång. §iÒu Ýt râ rµng h¬n lµ nªn tiÕn hµnh kinh doanh rõng vïng cao ë quy m« lín cì nµo trong khu«n khæ quyÒn së h÷u t nh©n hay céng ®ång, nhÊt lµ trong thêi gian ng¾n h¹n. Trong c¶ hai trêng hîp ®Òu cã nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh vÒ tÝnh b×nh ®¼ng cÇn ®îc gi¶i quyÕt.

Møc ®é çc céng ®ång quan t©m vµo viÖc thµnh lËp vµ qu¶n lý rõng trång cho môc ®Ých chÝnh lµ kinh doanh hiÖn vÉn cha râ rµng. T¹i thêi ®iÓm nµy, phÇn lín çc céng ®ång cha ch¾c ®· híng suy nghÜ cña hä tíi nhËn thøc r»ng hä cã thÓ qu¶n lý mét nhiÖm vô nh vËy. Tuy nhiªn, ë mét sè níc ch©u ¸ ®· xuÊt hiÖn nh÷ng trêng hîp çc céng ®ång ®Çu tiªn tham gia vµo çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp céng ®ång ®Ó b¶o ®¶m sù tiÕp cËn cña hä tíi çc mÆt hµng phôc vô sinh ho¹t, ®Çu tiªn lµ cñi ®un vµ cá kh« (xem Hép 3). Trong mét sè t×nh huèng hä trë nªn quan t©m ®Õn çc kh¶ n¨ng kinh doanh, khi hä tin tëng r»ng nh÷ng cè g¾ng cña hä sÏ ®îc ®Òn bï. ë giai ®o¹n ph¸t triÓn nµy, cã lÏ sÏ h÷u Ých khi nghÜ ®Õn ph¬ng thøc quy vïng cho çc h×nh thøc sö dông ®Êt rõng kh¸c nhau.

Kh«ng mét m« h×nh giao ®Êt nµo tá ra cã thÓ cung cÊp mét gi¶i ph¸p cho tÊt c¶ çc nhu cÇu ph¸t triÓn céng ®ång. Trong thêi ®iÓm hiÖn t¹i, ®iÒu cÇn thiÕt c¬ b¶n lµ ®Êt vµ çc tµi nguyªn v× sù an toµn l¬ng thùc. Tuy nhiªn, khi ®iÒu ®ã ®¹t ®-îc, th× çc nhu cÇu ph¸t triÓn cÊp cao h¬n l¹i trë nªn quan träng, vµ çc x· trong vïng dù ¸n sÏ tÊt yÕu ®îc ®a vµo kinh tÕ

Nguån th«ng tin: Malla (1992)

Hép 3. Th¬ng nghiÖp ho¸ l©m nghiÖp céng ®ång - vÝ dô tõ Lµo vµ Nepal

L©m nghiÖp céng ®ång ®· thµnh c«ng h¬n c¶ ë nh÷ng n¬i rõng cho çc s¶n phÈm dïng cho sinh ho¹t (cñi ®un, cá kh« cho gia sóc vµ vËt liÖu x©y dùng t¹i ®Þa ph¬ng). Mét trong nh÷ng th¸ch thøc ®èi víi l©m nghiÖp céng ®ång lµ ph¶i chuyÓn tõ qu¶n lý víi môc ®Ých sinh ho¹t sang qu¶n lý víi môc ®Ých thÞ trêng. Bëi v× mét khi rõng ®· ®îc xem lµ cã gi¸ trÞ kinh doanh chÝnh, nh÷ng mèi quan t©m cã ¶nh hëng lín tõ bªn ngoµi bu«n lµng lu«n lu«n cè g¾ng chiÕm ®o¹t mét phÇn hoÆc toµn bé lîi nhuËn. Tuy nhiªn, mét sè vÝ dô cho thÊy viÖc qu¶n lý rõng céng ®ång cho çc môc ®Ých kinh doanh ®ang ®îc thö nghiÖm.

Thö nghiÖm nhiÒu triÓn väng nhÊt trong sè ®ã lµ ë Lµo díi sù b¶o trî cña Ch¬ng tr×nh Qu¶n lý vµ B¶o vÖ Rõng (FOMOCOP) do Côc L©m nghiÖp thùc hiÖn. ë Lµo, ®Êt n«ng nghiÖp vµ ®Êt l©m nghiÖp trong ph¹m vi ®Þa phËn cña bu«n lµng ®ang ®îc giao cho ngêi d©n trong bu«n (çc hé gia ®×nh vµ nhãm céng ®ång) ®Ó qu¶n lý. ë miÒn nam níc nµy, FOMOCOP ®ang lµm viÖc víi ngêi d©n nh÷ng vïng mµ diÖn tÝch rõng nhiÖt ®íi cã gi¸ trÞ kinh doanh vÉn cßn ®¸ng kÓ - bao gåm c¶ rõng l¸ rông hçn hîp vµ rõng khép. Ngêi d©n ë ®©y ®· ®îc ®µo t¹o ®Ó thùc hiÖn viÖc x¸c ®Þnh ranh giíi bu«n, ®iÒu tra rõng vµ quy ho¹ch qu¶n lý. Çc ho¹t ®éng ®ang ®îc thùc hiÖn ë 61 bu«n lµng (vµo ®Çu n¨m 98): 145.000 ha ®· ®-îc ®a lªn b¶n ®å vµ viÖc ®iÒu tra ®· hoµn tÊt trªn 23.000 ha. 15 tæ chøc trong bu«n ®· s½n sµng thu ho¹ch gç vµo n¨m 1998/99 theo kÕ ho¹ch do ngêi d©n lËp nªn ®· ®îc nhµ níc phª duyÖt. NÕu ®óng nh dù kiÕn, ®©y sÏ lµ mét cét mèc chÝnh trong viÖc ®a l©m nghiÖp céng ®ång ra nhËp kinh tÕ thÞ trêng, trong ®ã lîi nhuËn kinh tÕ ®Õn th¼ng trùc tiÕp çc céng ®ång bu«n lµng còng nh ®Õn chÝnh phñ (th«ng qua hoµng gia) vµ çc ngµnh sö dông gç.

ë Nepal, cuéc tranh luËn vÒ viÖc th¬ng nghiÖp ho¸ rõng céng ®ång vÉn cha ®îc gi¶i quyÕt. Tuy nhiªn ®· cã mét sè vÝ dô vÒ çc thö nghiÖm ®· ®îc tiÕn hµnh. ë Chaubas, phÝa ®«ng b¾c Thung lòng Kathmandu, mét nhãm ngêi sö dông rõng ®· thµnh lËp mét nhµ m¸y ca nhá ®Ó chÕ biÕn gç tõ rõng th«ng hä trång vµ b¶o vÖ tõ cuèi nh÷ng n¨m 70 ®Çu n¨m 1980. S¶n phÈm phô cña rõng trång (cµnh, l¸) qu¸ ®ñ ®Ó ®¸p øng çc nhu cÇu ®Þa ph¬ng vÒ cñi ®un vµ ph©n chuång, cho nªn thu ho¹ch ®Ó kinh doanh trë thµnh mét ph¬ng ¸n rÊt hÊp dÉn. Ngêi d©n ®îc huÊn luyÖn çc kü thuËt thu ho¹ch vµ vËn hµnh nhµ m¸y ca, vµ ®· biÓu hiÖn kh¶ n¨ng thùc hiÖn nh÷ng c«ng viÖc nµy mét çch rÊt hiÖu qu¶. Tuy nhiªn, do nh÷ng lý do ®· ph¸c ho¹ trong ®o¹n trªn cña hép nµy, ChÝnh phñ ®· ¸p dông çc quy t¾c lµm cho ngêi d©n trong nhãm sö dông rõng (mét thùc thÓ ph¸p lý) gÆp khã kh¨n trong viÖc xÎ gç mét çch hîp ph¸p tõ rõng céng ®ång cña hä vµ b¸n trªn thÞ trêng Kathmandu.

Nguån tin vÒ vÝ dô cña Lµo: Anon (1998).

Page 12 of 27

thÞ trêng. NÕu hä cã c¬ héi c¹nh tranh trong nÒn kinh tÕ ®ã vµ kh«ng chØ lµ nh÷ng con tèt, hä sÏ cÇn ph¶i tiÕp cËn víi çc nguån tµi nguyªn. Tµi nguyªn rõng lµ mét trong sè Ýt ph¬ng ¸n cã thÓ - rõng do hé gia ®×nh vµ çc céng ®ång qu¶n lý v× sù ph¸t triÓn cña ç nh©n vµ cña céng ®ång (xem Hép 4).

Trong thêi ®iÓm hiÖn t¹i, nh÷ng trao ®æi vÒ quy ho¹ch sö dông ®Êt vµ giao ®Êt giao rõng ®ang tËp trung vµo çc diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp, ®Æc biÖt nh÷ng diÖn tÝch gÇn bu«n lµng, víi môc ®Ých hoµn tÊt viÖc giao ®Êt vµo cuèi th¸ng 5/1998. Trong ®ã còng bao gåm viÖc "giao l¹i" mét sè diÖn tÝch ®Êt tríc ®©y ChÝnh phñ coi lµ ®Êt rõng ®Ó ngêi d©n sö dông ®Ó canh t¸c. Nh÷ng ho¹t ®éng §iÒu tra N«ng th«n cã sù tham gia (PRA) vµ §iÒu tra Nhanh N«ng th«n (RRA) mµ ®· t¹o nªn mét diÔn ®µn cho nh÷ng th¶o luËn vÒ sö dông ®Êt nµy còng ®· thu hót sù th¶o luËn vÒ viÖc giao ®Êt cho çc môc ®Ých n«ng l©m kÕt hîp vµ l©m nghiÖp. Ngêi d©n coi toµn bé hoÆc hÇu hÕt ®Êt trong ®Þa phËn bu«n cña hä lµ gãp phÇn vµo sinh ho¹t chung cña hä, vµ viÖc ®a çc vÊn ®Ò liªn quan ®Õn rõng vµo çc th¶o luËn chung vÒ sö dông ®Êt trong toµn bé ®Þa phËn bu«n lµ hîp lý. §iÒu nµy ®· gióp x©y dùng ®îc mét bøc tranh vÒ çc nguån tµi nguyªn chñ yÕu trªn ®Þa phËn bu«n, vµ ng¨n chÆn sù ph©n chia lÜnh vùc nh©n t¹o. Nã còng gãp phÇn x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÓm khëi ®Çu tiÒm n¨ng cho nh÷ng trao ®æi chi tiÕt h¬n dÉn ®Õn sù hîp t¸c trong qu¶n lý rõng, b»ng çch ®Ó ngêi d©n th¶o luËn nh÷ng vÊn ®Ò rõng quan träng h¬n c¶ ®èi víi hä v× h¹nh phóc hiÖn t¹i vµ t¬ng lai.

Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò ph¸t sinh tõ çc ho¹t ®éng lËp b¶n ®å cña PRA lµ diÖn tÝch mµ ngêi d©n trong bu«n coi lµ thuéc ®Þa phËn bu«n ®ã l¹i cã thÓ kh«ng khíp víi ranh giíi cña x·. Tæng diÖn tÝch cña bu«n nhá h¬n nhiÒu so víi x·. VÝ dô, ë x· §¨k Ph¬i, diÖn tÝch t¬ng ®èi cña ®Êt x¸c ®Þnh cho giao ®Êt (tøc lµ tæng diÖn tÝch ®Êt ®îc coi lµ ®Êt cña bu«n) lµ:

� ®Êt n«ng nghiÖp - 1500 ha (trong ®ã 750 ha lµ ®Êt rõng "giao l¹i") � ®Êt n«ng l©m kÕt hîp vµ ®Êt l©m nghiÖp - 3500 ha (®Êt l©m nghiÖp bao gåm c¶ rõng s¶n xuÊt vµ rõng phßng hé)

Tæng diÖn tÝch ®Êt ph¶i giao lµ 5000 ha, nhng diÖn tÝch cña x· chØ cã kho¶ng 14000 ha. T×nh tr¹ng còng t¬ng tù nhvËy ë x· Kr«ng N« (22000 ha). TÊt c¶ ®Êt rõng cña x· n»m díi sù kiÓm so¸t cña L©m trêng L¨k, mÆc dï cã vÎ lµ hiÖn nay kh«ng cßn l¹i mét diÖn tÝch rõng kinh doanh nµo. L©m trêng hiÖn ®ang t×m kiÕm mét nhiÖm vô kh¸c ®Ó biÖn minh cho sù tån t¹i l©u dµi cña m×nh. Cã thÓ cã mét c¬ héi t×m hiÓu kh¶ n¨ng hîp t¸c trong qu¶n lý rõng gi÷a ngêi d©n vµ L©m trêng (gi¶ sö L©m trêng qua ®îc c¶i çch hiÖn nay cña ChÝnh phñ ®èi v¬i çc doanh nghiÖp nhµ níc kh«ng cã lîi nhuËn). ¦u tiªn ®Çu sÏ lµ ®Êt rõng ®· ®¸nh dÊu ®Ó giao cho d©n, nhng ®ång thêi còng b¾t ®Çu nh÷ng trao ®æi vÒ çc ph-¬ng ¸n qu¶n lý trong t¬ng lai ®èi víi ®Êt rõng thuéc ®Þa phËn cña x· nhng ngoµi ®Þa phËn ®Êt bu«n.

Mét ®iÓm vÉn cha râ liªn quan ®Õn viÖc sö dông ®Êt rõng sÏ ®îc giao trong t¬ng lai gÇn. NhiÒu kho¶nh rõng ®ang t¸i sinh n»m trªn mét phÇn ®Êt du canh ®ang trong chu kú bá ho¸. Ngêi d©n cÇn bao nhiªu ®Êt trong ®ã ®Ó tho¶ m·n çc nhu cÇu du canh, vµ bao nhiªu ®Êt cã thÓ cã cho sö dông rõng t nh©n vµ céng ®ång? §©y lµ mét c©u hái khã hái trong çc bu«n do chÝnh phñ muèn ng¨n chÆn du canh vµ khuyÕn khÝch ngêi d©n chÊp nhËn nh÷ng ph¬ng thøc canh t¸c ®Þnh canh. Cã mèi lo ng¹i r»ng ngêi d©n vµ çn bé chÝnh phñ cã thÓ "nãi ¸t" nhau, v× mçi bªn cã mét quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ viÖc sö dông ®Êt rõng. VÉn cßn tån t¹i mét sù m¬ hå liÖu lo¹i ®Êt nµy nªn ®îc giao nh "®Êt rõng" (hiÖn ®ang n»m díi sù kiÓm so¸t cña ChÝnh phñ) hay nh ®Êt n«ng nghiÖp vïng cao (víi çc quyÒn t nh©n). Nh Fisher vµ Makarabhirom (1997) ®· viÕt, "Nãi vÒ qu¶n lý rõng céng ®ång ®èi víi ®Êt sö dông ®Ó canh t¸c n«ng nghiÖp vïng cao lµm yÕu ®i c¬ së cho viÖc

Hép 4. Sù tiÕn ho¸ cña l©m nghiÖp Thuþ sÜ

HÇu nh suèt thÕ kû 19 rõng cña Thuþ sÜ ë trong mét t×nh tr¹ng rÊt bÕp bªnh. N¹n ph¸ rõng lµ kÕt qu¶ do sù sö dông qu¸ t¶i cho çc môc ®Ých sinh ho¹t vµ n«ng nghiÖp (cñi ®un, gç x©y dùng vµ l¸ c©y lµm thøc ¨n cho gia sóc) lµ nguån n¨ng l-îng cho çc thµnh phè ®ang ph¸t triÓn vµ, tõ gi÷a thÕ kû lµ dµnh cho c«ng nghiÖp. D·y Alp¬ bÞ tho¸i ho¸ nghiªm träng vµ bÞ xãi mßn do tuyÕt lë vµ bïn. Çc nhµ l©m nghiÖp ®îc ®µo t¹o ë §øc ®· cè g¾ng gi¶i quyÕt t×nh tr¹ng suy tho¸i b»ng çch Ðp ng¬× d©n ®Þa ph¬ng trång rõng. Nh÷ng ho¹t ®éng ®Çu tiªn bÞ thÊt b¹i v× çc nhµ l©m nghiÖp kh«ng c«ng nhËn quyÒn sö dông cña ngêi d©n ®èi víi rõng vµ ®ång cá ®· thiÕt lËp tõ l©u ®êi. T×nh tr¹ng nµy rÊt gièng víi bèi c¶nh hiÖn t¹i cña nhiÒu níc ®ang ph¸t triÓn. Nh÷ng ho¹t ®éng sau ®ã ®· tá ra thµnh c«ng h¬n khi çc nhµ l©m nghiÖp ®· biÕt ¸p dông çc gi¶i ph¸p kü thuËt cña hä vµ chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ phï hîp víi quyÒn lîi vµ mèi quan t©m cña ngêi d©n.

Rõng cña Thuþ sÜ hiÖn ®ang ®îc qu¶n lý tèt nhÊt ë ch©u ¢u vµ diÖn tÝch hiÖn nay lín h¬n nhiÒu so víi thÕ kû 19. Rõng cã ë tÊt c¶ çc lo¹i ®Êt: ®Êt t nh©n, ®Êt cña x·, cña bang, cña liªn bang, vµ ®Òu ®îc qu¶n lý kiÓm so¸t rÊt nghiªm ngÆt.

Nguån tin: Kuchli (1997).

Page 13 of 27

nhËn thøc ®îc vai trß n«ng nghiÖp cña nã trong giao ®Êt giao rõng". Ph¬ng ¸n n«ng l©m kÕt hîp ®îc th¶o luËn thêng xuyªn vÉn cha chøng tá ®îc r»ng nã cã thÓ mang l¹i ®ñ thu nhËp ®Ó thay thÕ nguån thu nhËp tõ du canh. Tríc m¾t, cã vÎ cã Ýt ph¬ng ¸n thay thÕ du canh. SÏ rÊt cã Ých nÕu ®iÒu nµy ®îc th¶o luËn cëi më trong çc buæi ®µm ph¸n vÒ quy ho¹ch sö dông ®Êt ®Ó cã thÓ ®¹t ®îc nh÷ng kÕt qu¶ thùc tÕ.

6 nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n lµm nÒn t¶ng cho sù tham gia cña céng ®ång vµo qu¶n lý rõng/vïng ®Çu nguån

"§Ó gi¶i quyÕt nh÷ng mèi lo ng¹i cña quèc tÕ ®èi víi t×nh tr¹ng m«i trêng trªn tr¸i ®Êt, nhiÒu m« h×nh thu hót sù tham gia cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng vµo qu¶n lý vµ b¶o vÖ tµi nguyªn ®· xuÊt hiÖn. Nh÷ng m« h×nh nµy kh¸c nhau vÒ nh÷ng chi tiÕt chÝnh, nhng cã khuynh híng gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò chung, bao gåm ph¸t triÓn bÒn v÷ng, ®a d¹ng sinh häc, quyÒn cña ngêi d©n (®Æc biÖt lµ quyÒn b¶n ®Þa), quy ho¹ch phi tËp trung vµ sù tham gia c«ng céng." (Fisher, 1995). NÒn t¶ng cña çc ph¬ng thøc nµy lµ mét sè quan ®iÓm chung, vµ ch¬ng nµy x¸c ®Þnh vµ m« t¶ nh÷ng quan ®iÓm quan träng nhÊt.

6.1 Céng ®ång

Kh¸i niÖm "céng ®ång" lµ mét quan ®iÓm c¬ b¶n sö dông trong viÖc bµn vÒ sù tham gia cña ngêi d©n vµo çc ho¹t ®éng liªn quan tíi rõng, nhng thêng bÞ sö dông rÊt láng lÎo. NghÜa ®Çu tiªn lµ mét kh¸i niÖm m¬ hå r»ng l©m nghiÖp céng ®ång cã nghÜa lµ mét çi g× ®ã gièng nh lµ "l©m nghiÖp cña ngêi d©n". Nã thõa nhËn çc ho¹t ®éng nh»m môc ®Ých cung cÊp lîi nhuËn trùc tiÕp cho ngêi d©n n«ng th«n vµ "ngêi d©n" ph¶i gi÷ mét vai trß träng yÕu trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh. ë møc ®é nµy, tøc lµ tr×nh bµy vÒ triÕt lý ®»ng sau l©m nghiÖp céng ®ång, th× kh¸i niÖm nµy kh«ng cã g× sai. Tuy nhiªn, "céng ®ång" thêng ®îc sö dông cø nh lµ mét kh¸i niÖm x· héi häc x¸c ®Þnh ®Çy ®ñ ngêi nhËn.

"Céng ®ång" cã nhiÒu nghÜa; nã lµ mét nhãm ngêi cïng chia xÎ nh÷ng mèi quan t©m chung (chç ë, hä hµng, tÝn ngìng, v.v...). §iÒu ®ã cã nghÜa lµ çc thµnh viªn cña mét céng ®ång cã thÓ cïng hµnh ®éng v× nh÷ng mèi quan t©m chung nµy. Çc ç thÓ cã thÓ ë nhiÒu céng ®ång, mµ tuú vµo ®ã çc mèi quan t©m cã liªn quan trong mét t×nh huèng cô thÓ. Nh vËy, mét céng ®ång n¬i sinh sèng kh«ng cÇn thiÕt ph¶i chia xÎ mèi quan t©m chung vÒ quyÒn sö dông rõng. TiÕp theo, mét céng ®ång n¬i sinh sèng ch¾c ch¾n kh«ng thèng nhÊt vÒ tµi s¶n, quyÒn së h÷u ®Êt ®ai, nghÒ nghiÖp vµ tÝn ngìng. Mèi quan t©m cña ngêi nghÌo vµ ngêi giµu ch¾c ch¾n lµ kh«ng gièng nhau. Nam giíi vµ phô n÷ h×nh thµnh çc nhãm quan t©m kh¸c nhau; gi÷a phô n÷ trong cïng mét céng ®ång n¬i sinh sèng còng cã nhiÒu nhãm quan t©m kh¸c nhau. Thµnh viªn nhãm d©n téc lµ mét yÕu tè g©y nªn kh¸c biÖt n÷a. Nãi çch kh¸c, tõ "céng ®ång" cã thÓ dÉn ®Õn nhiÒu sù chia nhãm kh¸c nhau.

Ngoµi viÖc sö dông kh¸ m¬ hå tõ nµy nh mét tõ ®ång nghÜa láng lÎo víi nghÜa mét nhãm ngêi, tõ "céng ®ång" Ýt ®îc sö dông trong viÖc thùc hiÖn çc ho¹t ®éng vÒ rõng cã ®Þnh híng céng ®ång. Nã kh«ng gióp chóng t«i nghÜ ®Õn b¶n chÊt kh«ng ®ång nhÊt cña çc nhãm x· héi mµ chóng t«i ®ang lµm viÖc víi hä. CÇn ph¶i cã mét quan ®iÓm x¸c nhËn râ rµng b¶n chÊt kh«ng ®ång nhÊt cña nhiÒu tÇng líp x· héi n«ng th«n vµ cã thÓ lµm viÖc ®îc víi tÝnh chÊt bÊt ®ång nhÊt nµy. Kh¸i niÖm "nhãm quan t©m" cã Ých h¬n rÊt nhiÒu. Quan niÖm nµy lµ mét nhãm ngêi cã nh÷ng mèi quan t©m chung trong mét bèi c¶nh ®Æc biÖt. VÝ dô, nh÷ng ngêi cã nhiÒu gia sóc ch¨n th¶ trªn mét m¶nh ®Êt chung cã nh÷ng mèi quan t©m kh¸c víi nh÷ng ngêi chØ cã Ýt gia sóc nu«i trong chuång. Mét ý kiÕn ®Ò xuÊt thµnh lËp rõng trång trªn ®Êt ch¨n th¶ chung sÏ cã t¸c ®éng kh¸c nhau ®Õn tõng nhãm.

ViÖc x¸c ®Þnh çc nhãm quan t©m kh¸c nhau lµ nguyªn t¾c c¬ b¶n cña bÊt cø mét ho¹t ®éng dù ¸n nµo. Sè lîng çc nhãm quan t©m riªng biÖt sÏ kh¸c nhau trong çc t×nh huèng kh¸c nhau. Danh s¸ch quan t©m tèi thiÓu bao gåm phô n÷, ngêi nghÌo, çc nhãm d©n téc (nÕu cã) vµ çc nhãm ngêi chuyªn vµo çc ho¹t ®éng kinh tÕ kh¸c biÖt. VÝ dô cña ph¹m trï sau cïng nµy bao gåm: chñ gia sóc phô thuéc vµo ®Êt ch¨n th¶ chung, thî rÌn phô thuéc vµo rõng ®Ó s¶n xuÊt than cñi, nh÷ng ngêi cã cöa hµng cã nhu cÇu rÊt nhiÒu vÒ cñi ®un. §©y chØ lµ mét danh s¸ch liÖt kª kh«ng h¬n kh«ng kÐm. Çc nhãm quan t©m kh¸c cã thÓ liªn quan tíi nhau trong nh÷ng bèi c¶nh ®Æc biÖt. §iÒu tèi quan träng lµ ph¶i ghi nhí r»ng nh÷ng ph¹m trï réng nh "phô n÷" vµ "ngêi nghÌo" kh«ng ph¶i lóc nµo, trªn thùc tÕ thêng lµ kh«ng, n»m trong cïng mét nhãm víi çc mèi quan t©m gièng nhau. Cã phô n÷ giµu, phô n÷ nghÌo vµ cã nhiÒu lo¹i ngêi nghÌo. Nh÷ng mèi quan t©m cña ngêi nghÌo hoµn toµn kh«ng cã ®Êt vµ nh÷ng ngêi nghÌo cã mét Ýt ®Êt cã thÓ kh¸c nhau.

Quan ®iÓm vÒ çc nhãm quan t©m lµ mét c«ng cô hç trî viÖc x¸c ®Þnh çc nhãm x· héi liªn quan trong mét tÇng líp x· héi ®ång nhÊt. Nã còng cã thÓ lµ c¬ së cho viÖc liÖt kª ®¶m b¶o tÊt c¶ çc nhãm quan t©m ®Òu tham gia vµo ®µm ph¸n.

Page 14 of 27

6.2 Nhãm ngêi sö dông/quyÒn sö dông

ë mét møc ®é, kh¸i niÖm vÒ quyÒn sö dông ®Ò cËp ®Õn çc quyÒn sö dông hîp ph¸p ®èi víi çc s¶n phÈm rõng nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn, trong nhiÒu trêng hîp cã thÓ cã mét lo¹t çc quyÒn sö dông riªng. §ã lµ çc quyÒn sö dông çc s¶n phÈm rõng nhÊt ®Þnh ®îc ®Þa ph¬ng c«ng nhËn. Nh÷ng quyÒn sö dông nh vËy n»m trªn ph¸p luËt; chóng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i trïng víi quyÒn së h÷u hîp ph¸p theo quy ®Þnh cña hÖ thèng luËt ph¸p vµ thêng chóng cã thÓ liªn quan ®Õn viÖc sö dông çc s¶n phÈm rõng bÊt hîp ph¸p vÒ mÆt kü thuËt.

Çc quyÒn sö dông ®îc c«ng nhËn t¹i ®Þa ph¬ng ®îc gäi lµ "quyÒn sö dông b¶n ®Þa" vµ ®Þnh nghÜa lµ "çc quyÒn sö dông çc tµi nguyªn rõng nhÊt ®Þnh ®îc ngêi d©n cña vïng ®ã coi lµ hîp ph¸p". Mét khÝa c¹nh quan träng cña quan ®iÓm vÒ quyÒn sö dông nµy lµ chóng kh«ng lóc nµo còng cè ®Þnh mµ biÓu hiÖn mét qu¸ tr×nh ®a ra yªu s¸ch vµ chÊp nhËn yªu s¸ch cña ngêi kh¸c. Çc quyÒn nµy còng cßn bao gåm c¶ quyÒn lîi nhuËn. Quan ®iÓm cña mét nhãm ngêi sö dông xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm vÒ quyÒn sö dông. Theo ®ã, nhãm ngêi sö dông lµ mét nhãm nh÷ng ngêi cã çc quyÒn sö dông ®Æc biÖt ®îc c«ng nhËn b×nh ®¼ng.

6.3 B¶n chÊt cña sù tham gia vµ hîp t¸c

Sù ph¸t triÓn ®ång thêi cña tµi liÖu vµ thùc hµnh cã lîi rÊt lín ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò nh sù tham gia, hîp t¸c, céng t¸c vµ tham kh¶o ý kiÕn. Nh÷ng tõ nµy ®¹i diÖn cho mét lo¹t çc quan ®iÓm liªn quan rÊt quan träng v× çc lý do c¶ vÒ mÆt nguyªn t¾c lÉn vÒ mÆt thùc tiÔn. Sù tham gia kh«ng chØ lµ mét sù thÝch thó nhÊt thêi: nÕu kh«ng cã mét møc ®é tham gia lín, çc môc tiªu b¶o tån vµ ph¸t triÓn sÏ kh«ng thÓ ®¹t ®îc. ViÖc thùc hiÖn ®ßi hái ph¶i cã sù tham gia cña ®Þa ph-¬ng, bÊt kÓ ai ®Ò ra chÝnh s¸ch. §¸ng tiÕc r»ng viÖc sö dông lÆp ®i lÆp l¹i vµ s¸o rçng cña thuËt ng÷ nµy ®· lµm gi¶m gi¸ trÞ cña nã; sù tham gia ®· trë nªn cã qu¸ nhiÒu nghÜa mµ ®«i khi l¹i ch¼ng cã ý nghÜa g×.

Arnstein (1969) ®· minh ho¹ çc h×nh thøc tham gia kh¸c nhau díi d¹ng mét çi thang (xem Hép 5) b¾t ®Çu b»ng sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn lªn "sù kiÓm so¸t cña c«ng d©n". Møc ®é tham gia chuyÓn ®æi tõ kh«ng tham gia qua nhiÒu møc ®é cña tham gia gi¶ t¹o ®Õn tham gia hoµn toµn. §Õn nay, sù tham gia trong hÇu hÕt çc dù ¸n ph¸t triÓn ®· xuÊt hiÖn ë møc ®é thÊp nhÊt. Cã thÓ tranh luËn r»ng møc ®é kiÓm so¸t ®Çy ý nghÜa ®èi víi qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh - vÒ c¬ b¶n lµ mét h×nh thøc quyÒn lùc - lµ cÇn thiÕt ®Ó n©ng cao sù tham gia cã hiÖu qu¶. MÆc dï nh÷ng ngêi tham gia kh«ng nhÊt thiÕt ®ßi hái sù kiÓm so¸t hoµn toµn, hä ch¾c ch¾n sÏ lµm theo çc thùc tiÔn qu¶n lý tµi nguyªn nhiÒu h¬n nÕu hä cã mét sè ®Çu t cã ý nghÜa vµo qu¸ tr×nh nµy. NÕu lµ Ýt h¬n kiÓm so¸t hoµn toµn th× ®ã còng tèi thiÓu ph¶i lµ sù chia xÎ vÒ quyÒn mét çch thùc sù.

Hép 5. Çi thang vÒ sù tham gia cña c«ng d©n cña Arnstein

8 Sù kiÓm so¸t cña c«ng d©n

Møc ®é quyÒn lùc cña c«ng d©n 7 QuyÒn ®îc uû th¸c

6 Quan hÖ ®èi t¸c

5 Xoa dÞu

Møc ®é cña sù tham gia trªn lêi nãi 4 Tham kh¶o ý kiÕn

3 Th«ng b¸o

2 LiÖu ph¸p t©m lý Kh«ng cã sù tham gia

1 VËn ®éng l«i kÐo

Page 15 of 27

7 çc ph¬ng ¸n tham gia cña céng ®ång vµo qu¶n lý rõng/vïng ®Çu nguån trong vïng dù ¸n

Cã mét lo¹t kh¶ n¨ng cho viÖc qu¶n lý rõng dùa vµo céng ®ång trong vïng dù ¸n. Trong sè ®ã lµ:

� qu¶n lý rõng trång hiÖn cã ®· ®îc lËp nªn trong khu«n khæ ch¬ng tr×nh 327, ®Æc biÖt lµ nÕu ng©n s¸ch chÝnh phñ cho viÖc b¶o vÖ bÞ c¾t gi¶m;

� thiÕt lËp vµ qu¶n lý rõng trång míi � qu¶n lý rõng "giµu" hiÖn cã trong ®Þa phËn çc bu«n; � qu¶n lý rõng t¸i sinh bÞ tho¸i ho¸; � qu¶n lý mét sè phÇn cña çc khu b¶o tån thiªn nhiªn Nam Ka vµ Chu Yang Sin.

Cã thÓ cã nh÷ng kh¶ n¨ng kh¸c sÏ n¶y sinh trong khi trao ®æi víi ngêi d©n trong bu«n. §iÓm quan träng nhÊt lµ ph¬ng ¸n ®îc lùa chän ph¶i lµ mèi quan t©m ®Ých thùc cña ngêi d©n trong bu«n. Hä kh«ng thÓ theo mét sù lùa chän kh«ng ph¶i lµ quan träng hµng ®Çu ®èi víi hä, ®Æc biÖt nÕu hä cÇn ph¶i giao phã çc nguån lùc khan hiÕm, lµ nguån lao ®éng hoÆc nguån vèn, cho may rñi. Hä cã thÓ chÊp nhËn mét ®Ò xuÊt ®a ra trong mét cuéc häp bu«n chÝnh thøc, do cã sù hiÖn diÖn cña nh÷ng nh©n vËt quan träng hoÆc cã ¶nh hëng lín tõ bªn ngoµi, nhng ch¾c hä sÏ kh«ng thÓ hiÖn sù cam kÕt nghiªm tóc víi ®Ò xuÊt ®ã khi tíi thêi ®iÓm thùc hiÖn. V× lý do ®ã viÖc ®µm ph¸n cam kÕt víi ngêi d©n lµ mét phÇn thiÕt yÕu trong qu¸ tr×nh quy ho¹ch vµ thùc hiÖn.

Nh÷ng c©u hái cÇn gi¶i quyÕt trong khi xem xÐt çc ph¬ng ¸n lùa chän lµ:

� ®Êt nµo cã thÓ sö dông? � nh÷ng tranh chÊp (tiÒm n¨ng vµ trªn thùc tÕ) liªn quan ®Õn viÖc sö dông ®Êt cho çc môc ®Ých qu¶n lý rõng? � nh÷ng mèi quan t©m cña ngêi d©n trong bu«n ®èi víi rõng vµ lµm thÕ nµo ®Ó rõng ¨n khíp víi kinh tÕ hé gia

®×nh/bu«n? � nh÷ng hç trî kü thuËt nµo vµ çc hç trî kh¸c cÇn thiÕt vµ cã s½n? � tiÒm n¨ng cña viÖc t¸i sinh tù nhiªn?

8 thùc hiÖn qu¶n lý rõng/vïng ®Çu nguån dùa vµo céng ®ång

Ch¬ng tríc ®· trao ®æi vÒ mét sè ph¬ng ¸n qu¶n lý cã thÓ thÝch hîp cho sù hîp t¸c gi÷a chÝnh phñ vµ çc céng ®ång. Çc môc tiªu vµ kÕt qu¶ qu¶n lý cña tõng ph¬ng ¸n cã thÓ sÏ rÊt kh¸c nhau, tuú thuéc vµo bèi c¶nh cô thÓ cña tõng ®Þa ®iÓm. Tuy nhiªn, ph¬ng thøc tæng qu¸t cho viÖc x©y dùng nh÷ng tho¶ thuËn vÒ qu¶n lý chØ lµ mét. Nãi mét çch ®¬n gi¶n, nh÷ng bíc cÇn ®îc tiÕn hµnh bao gåm:

8.1 Thùc hiÖn quy ho¹ch sö dông ®Êt cã sù tham gia ë çc bu«n lµng vµ çc x·

Bíc nµy tèt nhÊt nªn thùc hiÖn khi ®· cã mét tÇm nh×n kh¸i qu¸t vÒ viÖc sö dông ®Êt trong t¬ng lai, vµ ngêi d©n cã c¬ héi th¶o luËn vÒ sù c©n b»ng gi÷a ®Êt n«ng nghiÖp, b·i ch¨n th¶, rõng trång, rõng s¶n xuÊt tù nhiªn, rõng phßng hé, v.v... §iÒu nµy còng dùa theo kinh nghiÖm vµ khuyÕn nghÞ cña Dù ¸n S«ng §µ ë miÒn t©y b¾c ViÖt nam (Anon, 1996). ViÖc th¶o luËn sÏ ®a ra bµn b¹c cëi më vÊn ®Ò du canh. Cho ®Õn nay, chñ ®Ò dÔ g©y tranh luËn nµy cã vÎ nh bÞ l¶ng tr¸nh, Ýt ra lµ vÒ tæng qu¸t, do viÖc th¶o luËn tËp trung nhiÒu vµo ph¸t triÓn n«ng nghiÖp trªn ®Êt b»ng trong ®Þa phËn bu«n lµng hiÖn t¹i, còng nh çc sên ®åi träc tho¸i ho¸ ë ngay c¹nh bu«n.

NÕu kh«ng th¶o luËn cëi më vÒ t¬ng lai cña çc diÖn tÝch ®Êt réng lín hiÖn ®ang ®îc sö dông lµm du canh, nh÷ng quyÕt ®Þnh ®a ra khã cã thÓ chuyÓn thµnh cam kÕt sau ®ã. §©y còng lµ thêi ®iÓm cã thÓ trao ®æi vÒ sù c©n b»ng gi÷a çc nguån tµi nguyªn do hé gia ®×nh vµ céng ®ång qu¶n lý. Çc ho¹t ®éng lËp b¶n ®å trong PRA ®· ®îc Dù ¸n tiÕn hµnh ®· gióp çc thµnh viªn trong céng ®ång thÓ hiÖn mèi quan t©m cña hä vµ quyÕt ®Þnh trong néi bé cña hä r»ng hä muèn bu«n lµng cña hä ph¸t triÓn ra sao trong t¬ng lai. Còng cÇn lu ý tíi viÖc t×m hiÓu ®· cã nh÷ng s¾p xÕp vÒ tæ chøc trong bu«n (tríc ®©y vµ hiÖn t¹i) ®èi víi viÖc qu¶n lý tµi nguyªn hay cha. Nãi chung, ph¸t triÓn trªn c¬ së çc hÖ thèng s½n cã t¹i ®Þa ph¬ng ®Ó ngêi d©n c¶m thÊy tho¶i m¸i th× cã hiÖu qu¶ h¬n vµ ngêi d©n dÔ chÊp nhËn h¬n so víi viÖc tµi trî x©y dùng nh÷ng tæ chøc míi (Fisher, 1991). Thêng th× ngêi d©n cã qu¸ nhiÒu buæi häp ®Ó ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu néi bé cña hä còng nh çc nhu cÇu thiÕt yÕu bªn ngoµi. Çc tæ chøc míi do bªn ngoµi tµi trî thêng kh«ng tån t¹i ®îc nÕu chóng kh«ng ®¸p øng ®îc çc nhu cÇu cña ngêi d©n trong bu«n.

Page 16 of 27

8.2 X©y dùng mét tho¶ thuËn vÒ qu¶n lý gi÷a chÝnh phñ vµ ngêi d©n

Mét tho¶ thuËn vÒ qu¶n lý kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i chi tiÕt vµ phøc t¹p ngay tõ bíc ®Çu. Theo thêi gian nã cã thÓ ®i s©u vµo chi tiÕt h¬n, khi lßng tin cña c¶ hai bªn ®· cñng cè, vµ n¨ng lùc cña ngêi d©n trong viÖc qu¶n lý rõng mét çch cã hiÖu qu¶ v× lîi Ých cña chÝnh hä ®îc n©ng cao. Mét tho¶ thuËn vÒ qu¶n lý nãi chung bao gåm nh÷ng th«ng tin sau:

� m« t¶ rõng; � x¸c ®Þnh çc nhãm ngêi sö dông; � x¸c ®Þnh râ quyÒn h¹n vµ tr¸ch nhiÖm cña çc c¬ quan chÝnh phñ vµ nhãm ngêi sö dông; � x¸c ®Þnh râ çc quy ®Þnh ¸p dông ®èi víi çc vÊn ®Ò nh:

- lµm giµu rõng - b¶o vÖ - thu ho¹ch s¶n phÈm - ph©n bæ s¶n phÈm - thëng ph¹t

� x¸c ®Þnh râ c¬ chÕ ra quyÕt ®Þnh, vÝ dô nh:

- häp nhãm ngêi sö dông - uû ban - trëng bu«n

Çc kü thuËt PRA vµ RRA qu¸ ®ñ cho hÇu hÕt çc th«ng tin nµy vµ nh÷ng h×nh thøc ®¬n gi¶n do Dù ¸n S«ng §µ x©y dùng cung cÊp mét c¬ së tèt cho viÖc triÓn khai qu¸ tr×nh. Mét trong nh÷ng ®iÒu ph¶i c©n b»ng lµ nhu cÇu cÇn çn bé chÝnh phñ ®îc tËp huÊn vÒ kü thuËt nh ®o diÖn tÝch chÝnh x¸c, ®iÒu tra, çc d÷ liÖu vÒ sù ph¸t triÓn vµ d÷ liÖu vÒ dù ¸n tríc khi phª duyÖt bÊt cø mét kÕ ho¹ch qu¶n lý nµo. Sù thËt lµ ®«i khi kh«ng thÓ cã ®îc th«ng tin nh vËy ë mét quy m« cÇn thiÕt. Ngoµi ra, th«ng tin nµy kh«ng thËt sù cÇn thiÕt trong giai ®o¹n ®Çu x©y dùng nh÷ng tho¶ thuËn vÒ qu¶n lý ë céng ®ång - thËt ra th«ng tin ®ã cã thÓ kh«ng bao giê cÇn tíi. Nh÷ng g× céng ®ång cÇn lµ thñ tôc ®¬n gi¶n, nhanh chãng ®Ó hä cã thÓ hiÓu vµ ¸p dông cho hä víi ®Çu t tèi thiÓu tõ bªn ngoµi. Trªn thùc tÕ, çc thñ tôc nµy cã thÓ qu¸ b¶o vÖ nªn bÊt kÓ mét ho¹t ®éng thu ho¹ch nµo x¶y ra còng kh«ng tá ra lµ mét nguy c¬ cho tÝnh bÒn v÷ng cña rõng. TÊt nhiªn chóng ph¶i dùa trªn c¬ së nh÷ng thùc tiÔn l©m sinh tèt. Kinh nghiÖm cña çc níc kh¸c (vÝ dô Ên ®é, Nepal vµ Lµo) cho thÊy nh÷ng thùc tiÔn ®ã cã thÓ ®îc ngêi d©n trong bu«n ¸p dông thµnh c«ng.

8.3 Thùc hiÖn tho¶ thuËn vµ gi¸m s¸t kÕt qu¶

Tho¶ thuËn qu¶n lý trªn ®îc nhãm ngêi sö dông thùc hiÖn. Khi çc thñ tôc míi quan träng ®îc giíi thiÖu trªn thùc tiÔn thu ho¹ch, vÝ dô nh çc hÖ thèng trång c©y lÊy cñi hoÆc c¬ chÕ tØa tha, çn bé chÝnh phñ cã thÓ cÇn ®îc hç trî trong viÖc ®µo t¹o vµ gi¸m s¸t ban ®Çu. Còng cã thÓ cÇn hç trî nÕu çc nhãm ngêi sö dông quyÕt ®Þnh thµnh lËp mét vên ¬m vµ tiÕn hµnh çc ho¹t ®éng trång rõng.

Cïng víi kinh nghiÖm thu ®îc, c¶ hai bªn ®èi t¸c chÝnh, ngêi sö dông vµ chÝnh phñ, còng x©y dùng ®îc lßng tin. Kinh nghiÖm cña çc níc kh¸c cho thÊy r»ng, theo thêi gian, ngêi sö dông thêng muèn nhËn thªm nh÷ng nhiÖm vô qu¶n lý rõng míi vµ phøc t¹p h¬n. Do ®ã cÇn cã mét sù ®¸nh gi¸ thêng xuyªn vÒ tiÕn ®é vµ chÊt lîng ®Ó cã thÓ xem xÐt l¹i tho¶ thuËn qu¶n lý khi cÇn thiÕt.

Qu¸ tr×nh cÇn ph¶i tiÕn hµnh çc bíc ph¸c th¶o ë trªn díi mét h×nh thøc tham gia x· héi vÒ b¶n chÊt. Cã thÓ cã Ých nÕu coi qu¸ tr×nh nµy bao gåm nhiÒu bíc - kh«ng rêi r¹c mµ gèi chång lªn nhau. Phô lôc IV ®Ò xuÊt mét lo¹t çc híng dÉn cã thÓ tá ra h÷u Ých cho çn bé dù ¸n khi hä suy ngÉm vÒ çc ho¹t ®éng hä cÇn tiÕn hµnh ®Ó thóc ®Èy qu¸ tr×nh x©y dùng nh÷ng tho¶ thuËn vÒ l©m nghiÖp céng ®ång. CÇn nhÊn m¹nh r»ng nh÷ng híng dÉn nµy kh«ng nªn ®îc coi nh mét d¹ng "lªn kÕ ho¹ch" ®Ó lµm theo, mµ nªn ®îc coi nh mét chÊt xóc t¸c ®Ó x©y dùng çc ph¬ng thøc phï hîp víi çc ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña vïng dù ¸n. Nh÷ng bíc ph¸c th¶o trong Phô lôc IV còng cã thÓ h÷u Ých trong khi trao ®æi vÒ tiÕn ®é ®· hoµn

Page 17 of 27

thµnh ë nhiÒu bíc kh¸c nhau, vµ ®Ó dùng lªn mét hÖ thèng gi¸m s¸t cã thÓ tËp trung vµo tiÕn ®é x· héi h¬n lµ vµo viÖc ®¹t ®îc nh÷ng môc tiªu cô thÓ. Nh÷ng ngêi thóc ®Èy viÖc nµy tõ phÝa chÝnh phñ vµ dù ¸n cÇn cã çc kü n¨ng x· héi tèt còng nh sù ®ång c¶m víi ngêi d©n vµ t«n träng v¨n ho¸ cña hä. §iÒu ®ã ®Æc biÖt cã ý nghÜa khi nã bao gåm viÖc suy ngÉm vÒ çc vai trß truyÒn thèng cña çc çn bé chÝnh phñ. VÒ c¬ b¶n, cÇn ph¶i chuyÓn ®æi tõ mét nÒn v¨n ho¸ chó träng vµo kiÓm so¸t vµ khèng chÕ sang nÒn v¨n ho¸ trong ®ã lµm viÖc víi ngêi d©n trong mèi quan hÖ ®èi t¸c hîp t¸c. Çc çn bé cÇn ph¶i ®îc hç trî trong viÖc thùc hiÖn chuyÓn ®æi triÖt ®Ó ®ã th«ng qua çc ch¬ng tr×nh ®µo t¹o ®îc thiÕt kÕ kü lìng cung cÊp cho hä nh÷ng kü n¨ng vµ sù hiÓu biÕt cÇn thiÕt cho vai trß míi cña hä lµ ngêi cè vÊn vµ phæ cËp. Çn bé dù ¸n ®· ®îc ®µo t¹o h÷u Ých vÒ vÊn ®Ò nµy, vµ thö th¸ch trong t¬ng lai lµ ph¶i suy ngÉm ®iÒu ®ã cã nghÜa nh thÕ nµo trong viÖc thÓ chÕ ho¸ nh÷ng thay ®æi nh vËy trong mét bé m¸y quan liªu lín. Çc tæ chøc nh Trung t©m §µo t¹o L©m nghiÖp Céng ®ång trong Khu vùc (RECOFTC) ë Bangkok cã thÓ gi÷ vai trß chñ chèt v× hä cã nhiÒu kinh nghiÖm vÒ çc ho¹t ®éng nµy trong khu vùc. Ngoµi ra còng cßn cã nhiÒu tµi liÖu tõ çc níc kh¸c trong khu vùc ®· thùc hiÖn l©m nghiÖp céng ®ång gÇn 20 n¨m nay.

9 ch¬ng tr×nh 5 triÖu ha trång rõng ë tØnh ®¨k l¨k

Võa qua ChÝnh phñ ®· tuyªn bè viÖc triÓn khai mét ch¬ng tr×nh lín, dù kiÕn b¾t ®Çu tõ gi÷a n¨m 1998, ®Ó trång rõng trªn 5 triÖu ha ®Õn n¨m 2010 b»ng nhiÒu çch. §©y thùc chÊt lµ phÇn tiÕp tôc cña Ch¬ng tr×nh 327 "Phñ xanh §åi träc". Tuy nhiªn, cã mét Ýt kh¸c biÖt gi÷a ch¬ng tr×nh 5 triÖu ha míi vµ ch¬ng tr×nh 327. Dù ¸n sau thùc chÊt cã thÓ gép vµo dù ¸n tríc. Ch¬ng tr×nh míi ®Þnh híng tíi viÖc s¶n xuÊt vµ t¨ng thu nhËp h¬n lµ ch¬ng tr×nh 327. Tuy nhiªn, nã vÉn ®Ò cËp ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò vÒ tæ chøc, kü thuËt, x· héi vµ kinh tÕ ®· ®a ra cho ch¬ng tr×nh 327. Cã mét mèi nguy thËt sù lµ thu nhËp sÏ còng nh t×nh tr¹ng ch¬ng tr×nh 327 - chØ tèt trªn giÊy tê nhng trªn thùc tÕ nãi chung lµ tåi. Çc hé vÉn ®îc coi lµ ®¬n vÞ s¶n xuÊt chñ chèt nhng vÉn cßn chõa chç cho çc tæ chøc kh¸c tham gia. ViÖc thùc hiÖn ch¬ng tr×nh vÉn cßn mang nÆng tÝnh chÊt tõ trªn xuèng díi. Çc qu¸ tr×nh phª duyÖt dù ¸n, tµi trî vµ gi¸m s¸t vÉn kh«ng thay ®æi. Nguån vèn cña ch¬ng tr×nh cã thÓ vÉn tiÕp tôc lµ nguån sèng cña çc l©m trêng quèc doanh lµm ¨n thua lç. Cã vÎ cã Ýt nh÷ng cè g¾ng ph©n tÝch çc kinh nghiÖm thùc ®Þa cña çc dù ¸n thùc ®Þa liªn quan vµ sö dông kÕt qu¶ cña sù ph©n tÝch ®ã t¸c ®éng ®Õn ph¬ng thøc tiÕp cËn chung.

Ch¬ng tr×nh míi nµy sÏ ®Æt ra nh÷ng thö th¸ch to lín trong hÇu hÕt çc tØnh nh÷ng còng t¹o ra nhiÒu c¬ héi. Trong bèi c¶nh cña tØnh §¨k L¨k, cã nhiÒu vÊn ®Ò cÇn ®îc gi¶i quyÕt. HiÖn t¹i, n¹n ph¸ rõng nghiªm träng vÉn ®ang tiÕp diÔn phÇn nµo do viÖc di d©n vµo tØnh (c¶ di d©n chÝnh thøc vµ kh«ng chÝnh thøc). NÕu viÖc di d©n vÉn tiÕp diÔn, vµ cã Ýt dÊu hiÖn dÞu ®i, mét sè diÖn tÝch rõng sÏ bÞ mÊt ®Ó ®¸p øng nhu cÇu thêng xuyªn thªm ®Êt n«ng nghiÖp. Nh vËy, ph¸ rõng vµ trång rõng cã thÓ lµ môc tiªu chung cña chÝnh phñ ë §¨k L¨k - ngÇm nÕu kh«ng c«ng khai. §iÒu nµy ®ßi hái ph¶i suy nghÜ kü lìng ®Ó ®a ra ®îc nh÷ng chÝnh s¸ch râ rµng vµ nh¹y c¶m. CÇn ph¶i tiÕn hµnh çc trao ®æi bµn b¹c ë cÊp tØnh ®Ó ®i ®Õn quyÕt ®Þnh nh÷ng diÖn tÝch rõng (®Êt) nµo cÇn ®îc ®¸nh dÊu ®Ó sö dông l©u dµi lµm rõng s¶n xuÊt vµ rõng phßng hé, cßn diÖn tÝch nµo cÇn ®îc chuyÓn thµnh ®Êt n«ng nghiÖp. Qu¸ tr×nh giao ®Êt giao rõng cung cÊp mét c¬ chÕ ®Ó thùc hiÖn viÖc nµy dùa trªn c¬ së bu«n lµng, nhng cÇn ®Æt viÖc quy ho¹ch sö dông ®Êt ë cÊp bu«n lµng díi nh÷ng u tiªn sö dông ®Êt cña tØnh vµ quèc gia.

Kh«ng cßn nghi ngê g× lµ ®Êt rõng ë §¨k L¨k, c¶ diÖn tÝch cã c©y vµ diÖn tÝch ®Êt trèng, cã thÓ c¶i thiÖn vÒ tiÒm n¨ng s¶n xuÊt vµ chøc n¨ng b¶o vÖ vïng ®Çu nguån. HiÖn t¹i, phÇn lín ®ang n»m díi sù kiÓm so¸t hîp ph¸p cña L©m tr-êng Quèc gia, nhng sù kiÓm so¸t trªn thùc tÕ l¹i thuéc vÒ ngêi d©n ®Þa ph¬ng. Çc l©m trêng quèc doanh kh«ng cã n¨ng lùc ®Ó kiÓm so¸t cã hiÖu qu¶ vµ ngêi d©n ®ang hµnh ®éng ngoµi ph¸p luËt. Cã mét c¬ héi rÊt tèt ®Ó t×m hiÓu tiÒm n¨ng x©y dùng nh÷ng tho¶ thuËn vÒ phèi hîp qu¶n lý gi÷a ChÝnh phñ vµ ngêi d©n ®Þa ph¬ng ®Ó cã thÓ ®¸p øng nh÷ng mèi quan t©m chÝnh cña c¶ hai bªn. Trªn thùc tÕ, cã rÊt Ýt çc ph¬ng ¸n kh¶ thi kh¸c. §iÒu ®ã sÏ t¹o nªn mét träng ®iÓm h÷u Ých cho dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n dù kiÕn sÏ tiÕp tôc çc ho¹t ®éng cña dù ¸n hiÖn t¹i vµo cuèi n¨m 1999.

Quy m« cña ch¬ng tr×nh 5 triÖu ha rÊt dÔ lµm n¶n chÝ, ®Æc biÖt xÐt vÒ khÝa c¹nh nh÷ng kinh nghiÖm h¹n chÕ trong viÖc trång rõng ë quy m« lín trªn ®Êt ngêi d©n ®ang sö dông. Mét bµi häc thu ®îc tõ nh÷ng níc ®· thùc hiÖn viÖc qu¶n lý tµi nguyªn dùa vµo céng ®ång lµ qu¸ tr×nh nµy, vÒ b¶n chÊt lµ mét qu¸ tr×nh x· héi, rÊt chËm ch¹p, ®Æc biÖt trong nh÷ng thêi gian ®Çu. Çn bé ChÝnh phñ ph¶i tu©n thñ çc quy t¾c míi mµ hä cha ®îc huÊn luyÖn hoÆc thùc hµnh; ngêi d©n çc d©n téc thiÓu sè ph¶i tËp tin tëng vµo ChÝnh phñ sau nhiÒu thËp kû nghi kþ; çc mèi quan hÖ ®èi t¸c ph¶i ®-îc t«i luyÖn trªn c¬ së tin tëng vµ t«n träng lÉn nhau; çc gi¶i ph¸p kü thuËt ph¶i ®îc x©y dùng phï hîp víi viÖc thùc hiÖn cña ngêi d©n. TÊt c¶ nh÷ng vai trß nµy cÇn ®îc x¸c ®Þnh râ vµ nh÷ng ®èi tîng thùc hiÖn kh¸c nhau ph¶i ®îc ®µo t¹o.

Page 18 of 27

Mét c©u hái chÝnh cÇn ®îc gi¶i quyÕt liªn quan ®Õn vÊn ®Ò khuyÕn khÝch. Nh÷ng g× khuyÕn khÝch ngêi d©n tham gia vµo ch¬ng tr×nh trång rõng cña chÝnh phñ, ®Æc biÖt nÕu nã sÏ ®îc thùc hiÖn trªn diÖn tÝch ®Êt mµ hä coi ®· lµ cña hä? §©y lµ mét vÊn ®Ò chØ cã thÓ gi¶i quyÕt th«ng qua viÖc trao ®æi vµ ®µm ph¸n gi÷a çn bé chÝnh phñ vµ ngêi d©n. VÊn ®Ò nµy ®Æc biÖt thÝch ®¸ng khi ch¬ng tr×nh chó träng tríc hÕt vµo viÖc phôc håi çc diÖn tÝch rõng víi môc ®Ých b¶o vÖ nhduy tr× çc chøc n¨ng thuû häc cho vÊn ®Ò tíi tiªu. LiÖu cã kh¶ thi khi chuyÓn tiÒn tõ ngêi hëng lîi ë vïng xu«i hoÆc cña c¶ d©n téc cho nh÷ng ngêi qu¶n lý tµi nguyªn ë vïng cao hay kh«ng?

ViÖc thµnh lËp mét rõng trång do chÝnh phñ tµi trî b×nh thêng lµ mét ph¬ng ¸n rÊt ®¾t ®èi víi viÖc trång rõng ë quy m« lín, vµ cã kh¶ n¨ng x©y dùng nh÷ng ph¬ng ¸n thay thÕ víi chi phÝ Ýt tèn kÐm h¬n. NhiÒu diÖn tÝch rõng ë ViÖt nam khoÎ vµ sÏ t¸i sinh tù nhiªn nÕu çc ph¬ng ph¸p b¶o vÖ ®îc ¸p dông. Cho ®Õn nay, viÖc t¸i sinh tù nhiªn rÊt Ýt ®îc chó ý tíi, nhng ®· cã mét Uû ban cña chÝnh phñ t×m ®ang hiÓu vÒ ph¬ng ¸n nµy sÏ b¸o ço vµo gi÷a n¨m 1998. ViÖc t¸i sinh tù nhiªn sÏ phï hîp víi çc mèi quan t©m l©m nghiÖp ë cÊp bu«n, do ®ßi hái Ýt chi phÝ tµi chÝnh trùc tiÕp mµ träng t©m l¹i híng vµo viÖc ra quyÕt ®Þnh céng ®ång vÒ viÖc b¶o vÖ vµ hµnh ®éng cña céng ®ång thùc hiÖn nh÷ng quyÕt ®Þnh ®ã.

10 vai trß cña dù ¸n nh ngêi kiÓm nghiÖm vµ hç trî m« h×nh

Dù ¸n ®ang b¾t ®Çu triÓn khai c«ng viÖc ë 2 x·. Tuy nhiªn, mét sè vÊn ®Ò cã thÓ n¶y sinh liªn quan ®Õn t¬ng lai, ®Æc biÖt xem xÐt sù viÖc çc ho¹t ®éng sÏ nhËp vµo mét dù ¸n ph¸t triÓn song ph¬ng vµo cuèi n¨m 1999. Çc ho¹t ®éng tiÕn hµnh cho ®Õn nay lµ khëi ®Çu cña mét qu¸ tr×nh mµ cho ®Õn cuèi n¨m 1999 sÏ cha thÓ hoµn tÊt ®îc. §iÒu quan träng lµ nh÷ng nguyÖn väng vµ tr«ng ®îi cña ngêi d©n vµ çn bé chÝnh phñ ph¶i ®îc ®¸p øng. §iÒu nµy sÏ t¹o nªn mét sè th¸ch thøc thËt sù trong viÖc chuyÓn ®æi tõ dù ¸n hiÖn t¹i sang mét c¬ cÊu míi.

Cho ®Õn nay Dù ¸n ®· nhËn ®îc sù tham gia réng r·i trong viÖc x©y dùng vµ thö nghiÖm çc ph¬ng thøc ®Æc trng cho çc ®iÒu kiÖn cña çc x· môc tiªu. Th¸ch thøc c¬ b¶n lµ ph¶i thiÕt kÕ çc ho¹t ®éng can thiÖp dÉn tíi h×nh thøc sö dông ®Êt bÒn v÷ng h¬n, bao gåm b¶o vÖ rõng trong khi ®ång thêi n©ng cao møc sinh ho¹t ë ®Þa ph¬ng. §©y lµ mét trong nhiÒu Dù ¸n Ph¸t triÓn KÕt hîp víi B¶o vÖ (IDCP). Nh÷ng dù ¸n nh vËy ®îc thiÕt kÕ trªn gi¶ ®Þnh r»ng môc ®Ých kÐp b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn ®îc kÕt hîp, mÆc dï gi¶ ®Þnh nµy vÉn cha ®îc kiÓm nghiÖm ®Çy ®ñ. Nãi chung cã 3 lý lÏ cho viÖc kÕt hîp gi÷a b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn. §ã lµ:

� xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo lµm t¨ng mèi quan t©m vµ n¨ng lùc b¶o vÖ tµi nguyªn (ph¬ng thøc ph¸t triÓn kinh tÕ); � cung cÊp çc s¶n phÈm thay thÕ lµm gi¶m t¸c ®éng lªn çc nguån tµi nguyªn (ph¬ng thøc sinh ho¹t thay thÕ) � sù tham gia cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng vµo viÖc quy ho¹ch vµ qu¶n lý tµi nguyªn vµ vµo viÖc chia xÎ lîi nhuËn

n©ng cao ®êi sèng ®Ó nh÷ng ngêi nµy sö dông ®Êt bÒn v÷ng vµ thùc hiÖn çc ho¹t ®éng b¶o vÖ (ph¬ng thøc quy ho¹ch cã sù tham gia).

ChiÕn lîc mµ Dù ¸n x©y dùng lµm kim chØ nam cho çc ho¹t ®éng cña nã (cã sù tham gia, thÝch hîp, ®¸nh gi¸) ®Æt nã ë vÞ trÝ dÔ dµng kiÓm nghiÖm nh÷ng gi¶ ®Þnh nµy vµ ®ãng gãp vµo viÖc tranh luËn vÒ chñ ®Ò nµy. Dù ¸n thùc chÊt lµ ng-êi x©y dùng vµ kiÓm nghiÖm nh÷ng ph¬ng thøc vµ chØ cã thÓ cã t¸c ®éng trùc tiÕp h¹n chÕ ®èi víi nhãm ngêi d©n môc tiªu vµ nh÷ng çn bé chÝnh phñ céng t¸c víi dù ¸n. Dù ¸n kh«ng ph¶i lµ ngêi thùc hiÖn trªn quy m« lín. Tuy nhiªn, do nã nhá, nªn nã cã c¬ héi t×m hiÓu chi tiÕt t¸c ®éng cña sù can thiÖp cña nã c¶ vÒ ph¬ng diÖn tÝch cùc lÉn tiªu cùc. §iÒu ®ã sÏ dÉn ®Õn sù hiÓu biÕt râ vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ë vïng môc tiªu vµ çch thøc çc chiÕn lîc can thiÖp ¶nh hëng ®Õn çc kÕt qu¶ lý sinh vµ kinh tÕ-x· héi. HÇu hÕt çc dù ¸n chó träng tíi çc kÕt qu¶ lý sinh vµ thêng bá qua hoÆc ®¬n gi¶n ho¸ çc kÕt qu¶ kinh tÕ x· héi. Çc vÊn ®Ò vÒ quan hÖ ®èi t¸c, sù b×nh ®¼ng vµ çc vÊn ®Ò vÒ giíi cã thÓ ®îc gi¶i quyÕt trong mét dù ¸n thÝ ®iÓm nhá, trong khi çc dù ¸n quy m« lín h¬n hoÆc çc ch¬ng tr×nh lín cã thÓ s¾p xÕp thêi gian vµ søc lùc cÇn thiÕt cho nh÷ng ho¹t ®éng manh tÝnh chÊt lín. Nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc vµ hËu qu¶ ngoµi ý muèn cña çc ho¹t ®éng dù ¸n Ýt ®îc lµm râ, nhng chóng sÏ biÓu lé râ trong viÖc ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña dù ¸n vµ th«ng b¸o vÒ qu¶n lý dù ¸n ®Ó cã thÓ chØnh söa thiÕt kÕ dù ¸n vµ viÖc thùc hiÖn thùc tiÔn. Th«ng tin nµy còng cã thÓ h÷u Ých trong viÖc t¸c ®éng tíi nh÷ng th¶o luËn vÒ chÝnh s¸ch vµ suy ngÉm vÒ chiÕn lîc.

Mét trong nh÷ng vai trß thóc ®Èy quan träng cña Dù ¸n lµ kh¶ n¨ng lµm cÇu nèi lÊp kho¶ng çch gi÷a ngêi d©n vµ çc c¬ quan chÝnh phñ kh¸c nhau (l©m trêng, Së KiÓm l©m, Së NN&PTNT, v.v...). Çn bé dù ¸n ®îc lÊy tõ çc c¬ quan chñ qu¶n chñ chèt nµy ®· hç trî qu¸ tr×nh kÕt hîp çc ho¹t ®éng dù ¸n víi t tëng chñ ®¹o cña chÝnh phñ. Mét vai trß kh¸c liªn quan ®Õn viÖc b¶o ®¶m tÝnh hîp t¸c vµ bæ sung lÉn nhau gi÷a ph¬ng thøc vµ çc ho¹t ®éng cña Dù ¸n MRC-GTZ víi çc dù ¸n t¬ng tù kh¸c nh Dù ¸n Danida.

Page 19 of 27

Mét dù ¸n nhá ho¹t ®éng ë 2 x· cã c¬ héi thµnh c«ng mét phÇn v× nh÷ng ®Æc tÝnh ®Æc trng cña mét dù ¸n nh vËy. Trong ®ã bao gåm çn bé chÊt lîng tèt, çc nguån nh©n lùc vµ tµi chÝnh ®Çy ®ñ vµ çc môc tiªu râ rµng. Çc ®Æc tÝnh nµy thêng thiÕu hoµn toµn hoÆc tõng phÇn trong çc ch¬ng tr×nh chñ ®¹o cña ChÝnh phñ. Mét c©u ®è chung trong ph¸t triÓn lµ vÊn ®Ò më réng quy m« hoÆc chuyÓn tõ dù ¸n sang ch¬ng tr×nh. Cã nhiÒu vÝ dô trªn thÕ giíi çc dù ¸n thµnh c«ng vÉn chØ lµ nh vËy, vµ thêng tan r· sau khi nguån hç trî tõ bªn ngoµi bÞ rót ®i. ThËm chÝ mÆc dï nhiÒu ho¹t ®éng ®-îc thiÕt kÕ ®Ó trë thµnh mét phÇn cña çc ch¬ng tr×nh chÝnh phñ ®ang tiÕn hµnh, cã thÓ cã Ých nÕu tæ dù ¸n suy nghÜ mét chót trong n¨m tíi vÒ sù thö th¸ch trong viÖc më réng quy m« ho¹t ®éng nµy. §iÒu nµy ®Æc biÖt hîp lý víi nh÷ng thay ®æi vÒ tæ chøc sÏ x¶y ra vµo cuèi n¨m 1999. Çc vÊn ®Ò cÇn ®îc gi¶i quyÕt lµ:

� nh÷ng qu¸ tr×nh dÉn ®Õn kÕt qu¶ thµnh c«ng? � chóng cã thÓ ®îc hÖ thèng ho¸ cho phï hîp ®Ó kÕt hîp vµo thùc tiÔn th«ng thêng cña chÝnh phñ hay kh«ng? tøc lµ

qu¸ tr×nh cã thÓ ®îc thÓ chÕ ho¸ nh thÕ nµo? � nh÷ng kinh nghiÖm cña dù ¸n cã thÓ ®îc më réng nh thÕ nµo ®Ó trë thµnh çc ch¬ng tr×nh chñ ®¹o cã hiÖu qu¶? � lµm thÕ nµo ®Ó x¸c ®Þnh vµ gi¶m thiÓu nh÷ng hËu qu¶ tiªu cùc (®Æc biÖt nh÷ng hËu qu¶ liªn quan ®Õn sù b×nh

®¼ng) ë møc ®é chÝnh phñ ph¶i thùc hiÖn? � nh÷ng hËu qu¶ cña 2 ®iÓm ®Çu tiªn vÒ ®èi víi çc tæ chøc ®µo t¹o - chÝnh phñ, NGO vµ çc céng ®ång ®Þa ph-

¬ng?

11 vÒ chiÕn lîc trong t¬ng lai cña dù ¸n

Nh÷ng trao ®æi trong çc ch¬ng tríc tËp trung vµo cÊu phÇn §¨k L¨k cña mét dù ¸n vïng lín h¬n nhiÒu. Ch¬ng nµy sÏ tËp trung vµo mét sè khÝa c¹nh chiÕn lîc cña dù ¸n vïng ®ã, ®Æc biÖt khi tæ dù ¸n ®ang chuÈn bÞ t¸ch khái cÊu phÇn §¨k L¨k vµo cuèi n¨m 1999 vµ híng çc nguån lùc vµo çc ho¹t ®éng vïng. Mét trong nh÷ng lîi thÕ cña viÖc tham gia ë §¨k L¨k lµ tæ dù ¸n trë nªn nhËn thøc s©u s¾c ®îc thùc tÕ ho¹t ®éng ë cÊp bu«n lµng. NhËn thøc, nguyÖn väng vµ kh¶ n¨ng cña ngêi d©n ®îc hiÓu râ. Còng nh vËy, nhËn thøc cña çc çn bé cÊp tØnh vµ huyÖn còng ®îc hiÓu râ nhê mèi quan hÖ c«ng t¸c hµng ngµy. Quan träng h¬n cã lÏ lµ cã thÓ ®¸nh gi¸ mét çch kh¸ch quan t¸c ®éng qua l¹i gi÷a hai nhãm quan t©m chñ chèt nµy vÒ sù thÝch øng vµ m©u thuÉn khi chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ ®èi diÖn víi thùc tÕ bu«n lµng. Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn ®îc ®iÒu thÊy tËn m¾t nµy lµ mét ®iÒu rÊt quý mµ Ýt dù ¸n vïng d¹ng chÝnh s¸ch cã ®îc.

NÕu Dù ¸n Vïng MRC-GTZ cã mét t¸c ®éng to lín, ®iÒu quan träng lµ nã x©y dùng vµ duy tr× ®îc nh÷ng mèi quan hÖ c«ng t¸c chÆt chÏ víi çc nhãm ë tõng níc trong vïng h¹ lu s«ng Mªk«ng ®ang ho¹t ®éng thiÕt thùc ë thùc ®Þa. Sù chó ý ®Æc biÖt cÇn ®îc híng tíi nh÷ng ®èi tîng kh«ng chØ ®ang thùc hiÖn tèt çc ho¹t ®éng ph¸t triÓn n«ng th«n, mµ cßn ®ang thùc hiÖn tèt c«ng t¸c ph©n tÝch nh÷ng chÝnh s¸ch liªn quan. Dù ¸n Vïng sÏ cã mét vÞ trÝ tèt ®Ó tæng hîp vµ ®¶m b¶o viÖc tuyªn truyÒn réng r·i nh÷ng kinh nghiÖm nµy. C©u thµnh ng÷ "ch©n trong bïn, ®Çu trªn m©y" rÊt thÝch hîp ë ®©y. §· cã qu¸ nhiÒu dù ¸n lµm vÒ chÝnh s¸ch ®· thÊt b¹i do lèi nãi s¸ch vë mµ kh«ng duy tr× ®îc sù ®ång c¶m víi ngêi d©n còng nh sù hiÓu biÕt vÒ thùc tr¹ng çn bé chÝnh phñ cè g¾ng thùc hiÖn chÝnh s¸ch ë thùc ®Þa. Dù ¸n Vïng cÇn ph¶i cè g¾ng tr¸nh sa vµo ®êng mßn nµy b»ng çch gi÷ mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nh÷ng ®èi tîng lµm viÖc n¬i chÝnh s¸ch ®Õn víi thùc tÕ.

Mét sù ph©n tÝch çc dù ¸n vµ ch¬ng tr×nh liªn quan trong khu vùc (c¶ chÝnh phñ vµ phi chÝnh phñ) sÏ lµ mét ®iÓm khëi ®Çu tèt ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng dù ¸n vµ ch¬ng tr×nh ®¸p øng ®îc nh÷ng tiªu chÝ ph¸c th¶o ë trªn. Sù lùa chän cuèi cïng cã thÓ ®îc thùc hiÖn trªn c¬ së mèi quan t©m cña nh÷ng dù ¸n/ch¬ng tr×nh ®· x¸c ®Þnh ®èi víi viÖc tham gia vµo dù ¸n vïng víi t çch lµ mét ®èi t¸c. Môc ®Ých lµ ph¶i x©y dùng ®îc khèi liªn minh chiÕn lîc trong khu vùc cã thÓ t¸c ®éng dÉn tíi thay ®æi b»ng çch t¹o nªn ®ßn bÈy ë cÊp lµm chÝnh s¸ch. Mét lîi thÕ cho çc ®èi t¸c lµ hä cã thÓ cã ®îc mét diÔn ®µn ®Ó tuyªn truyÒn réng r·i h¬n nh÷ng kÕt qu¶ chÝnh trong c«ng viÖc cña chÝnh hä.

Ph¬ng thøc nµy cã thÓ ¸p dông ë nhiÒu møc ®é kh¸c nhau, víi nhiÒu héi th¶o vµ buæi häp ®Ó chia xÎ kinh nghiÖm vµ x©y nh÷ng cÇu nèi ë cÊp quèc gia, tØnh vµ huyÖn ë tõng níc trong sè 4 níc, còng nh toµn khu vùc. Mét träng t©m chiÕn lîc lµ tèi cÇn thiÕt ®Ó híng môc tiªu tíi nh÷ng tæ chøc vµ ç nh©n cã thÓ t¸c ®éng tíi thay ®æi. Vai trß quan träng cña çc tæ chøc gi¸o dôc kh«ng nªn bÞ bá quªn do hä lµ nh÷ng ngêi chñ chèt trong viÖc t¸c ®éng ¶nh hëng tíi t tëng cña nh÷ng thÕ hÖ qu¶n lý tµi nguyªn tiÕp theo. Dù ¸n cã thÓ ®¶m b¶o r»ng nh÷ng kinh nghiÖm thÝch hîp nhÊt tõ çc dù ¸n thùc ®Þa ®îc tæng hîp vµ cung cÊp cho çc tæ chøc gi¸o dôc ®Ó ®a vµo gi¸o tr×nh còng nh híng dÉn thùc hµnh. Cã thÓ mêi çc çn bé gi¶ng d¹y ®i thùc ®Þa ®Ó gióp hä cã ®iÒu kiÖn lµm viÖc víi çc dù ¸n thùc ®Þa vµ chÝnh s¸ch ®Ó x©y dùng ®îc nh÷ng m«®un gi¶ng d¹y theo kÞp víi thêi ®¹i.

Page 20 of 27

12 KhuyÕn nghÞ

12.1 Dù ¸n thùc ®Þa ë §¨k L¨k

12.1.1 Sù an toµn cña quyÒn së h÷u (hoÆc Ýt nhÊt lµ sù an toµn vÒ quyÒn tiÕp cËn vµ qu¶n lý) lµ mét ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cÇn thiÕt cho bÊt cø mét sù trao ®æi nµo vÒ sù tham gia cña céng ®ång vµo qu¶n lý rõng. Träng t©m hiÖn nay cña dù ¸n lµ quy ho¹ch sö dông ®Êt vµ giao ®Êt giao rõng cÇn ®îc tiÕp tôc. Sau ®ã çc çn bé dù ¸n cã thÓ thóc ®Èy sù ®µm ph¸n gi÷a çc c¬ quan chÝnh phñ vµ ngêi d©n dÉn ®Õn sù thèng nhÊt vÒ sù c©n b»ng gi÷a rõng cña t nh©n vµ cña céng ®ång, còng nh quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm cña çc bªn trong qu¶n lý rõng thuéc ®Þa phËn bu«n lµng. Çc nhãm c«ng t¸c liªn vô vÒ nh÷ng chuyªn ®Ò nh Quy ho¹ch Sö dông ®Êt vµ Giao ®Êt Giao rõng cã thÓ lµ nh÷ng ph¬ng tiÖn h÷u hiÖu ®Ó gi÷ cho viÖc trao ®æi nµy tÝch cùc.

12.1.2 Çn bé dù ¸n cÇn tiÕp tôc c«ng viÖc tèt hä ®· b¾t ®Çu trong viÖc lµm cÇu nèi gi÷a ngêi d©n vµ çc c¬ quan chÝnh phñ vµ gi÷a çc c¬ quan víi nhau. §ång thêi, çn bé dù ¸n nªn suy nghÜ vÒ c¬ chÕ thÓ chÕ ho¸ çc ph¬ng thøc mµ hä ®· x©y dùng. Còng cÇn ph¶i ®Æt c©u hái ai sÏ ®¶m ®¬ng vai trß cÇu nèi nµy khi dù ¸n kÕt thóc

12.1.3 Cïng víi ®iÓm 12.1.2 lµ viÖc cÇn ph¶i b¾t ®Çu suy nghÜ vÒ nhiÖm vô më réng quy m« ®Ó çc ho¹t ®éng dù ¸n cã ¶nh hëng réng h¬n. §iÒu nµy ®ßi hái sù c©n nh¾c vÒ çc vai trß ®ang thay ®æi cña çn bé chÝnh phñ, khi hä chuyÓn tõ chç ®Çu tiªn chØ quan t©m ®Õn chÝnh s¸ch vµ cÊp giÊy phÐp, sang chç lµm viÖc víi çc céng ®ång theo ph¬ng thøc khuyÕn khÝch, chó träng vµo phæ cËp. Nh÷ng kü n¨ng cÇn thiÕt cho vai trß míi sÏ kh¸c víi nh÷ng g× cÇn cho vai trß tríc ®©y. Sù chuyÓn biÕn nµy dÉn ®Õn nh÷ng hËu qu¶ lín cho viÖc ®µo t¹o (c¶ trong ®µo t¹o t¹i chøc lÉn trong çc tæ chøc gi¸o dôc) vµ më ra çc c¬ héi cho mét träng ®iÓm chiÕn lîc ®èi víi çc khÝa c¹nh mang tÝnh chÊt vïng cña dù ¸n. ViÖc ®µo t¹o cho ngêi d©n do hä ph¶i ®¶m ®¬ng nh÷ng vai trß ngµy cµng phøc t¹p trong qu¶n lý tµi nguyªn còng sÏ trë thµnh mét nhu cÇu ngµy cµng lín.

12.1.4 Dù ¸n cÇn thiÕt lËp nh÷ng mèi quan hÖ c«ng t¸c tèt ®Ñp víi çc ®èi t¸c chÝnh phñ ®Ó cã ®îc mét "kho¶ng kh«ng" thÓ chÕ cÇn thiÕt cho nh÷ng s¾p xÕp thö nghiÖm phèi hîp qu¶n lý ®èi víi nh÷ng diÖn tÝch rõng ®îc lùa chän ë thùc ®Þa.

12.1.5 NÕu nh÷ng s¾p xÕp vÒ qu¶n lý rõng céng ®ång trë thµnh hiÖn thùc, sÏ cÇn ph¶i x©y dùng mét lo¹t nh÷ng kü thuËt ®¬n gi¶n nhng hiÖu qu¶ ®Ó ngêi d©n cã thÓ häc vµ ¸p dông dÔ dµng díi sù híng dÉn cña çc çn bé phæ cËp. Trong ®ã gåm: çc ph¬ng ph¸p lËp nhanh b¶n ®å çc diÖn tÝch rõng vµ m« t¶ çc lo¹i rõng vµ ®iÒu kiÖn cña chóng, ®Ò ra nh÷ng quy ®Þnh ®¬n gi¶n víi chi phÝ thÊp cho çc lo¹i rõng. Trong khi çc kü thuËt nµy cha cÇn thiÕt ngay, cã thÓ b¾t ®Çu, cã lÏ lµ phèi hîp víi nh÷ng ®èi tîng kh¸c, mét qu¸ tr×nh thiÕt lËp çc thö nghiÖm, thu thËp nh÷ng kinh nghiÖm thÝch hîp trong khu vùc vµ ®a nh÷ng ý tëng ra bµn luËn.

12.1.6 §Ó lîi dông nh÷ng kinh nghiÖm vµ kiÕn thøc dù ¸n thu ®îc cho ®Õn nay, sÏ rÊt h÷u Ých nÕu dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n sÏ tiÕp nhËn çc ho¹t ®éng hiÖn t¹i sau n¨m 1999, còng chó träng vµo viÖc qu¶n lý bÒn v÷ng çc diÖn tÝch ®Çu nguån vïng cao. Nã sÏ nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña viÖc duy tr× æn ®Þnh çc chøc n¨ng ®Çu nguån ®Ó ®¶m b¶o sinh ho¹t cña ®Þa ph¬ng vµ vïng xu«i. Nã còng sÏ cung cÊp träng t©m râ rµng cho çc ho¹t ®éng ph¸t triÓn n«ng th«n cña dù ¸n míi.

12.1.7 Dù ¸n ph¶i ®¶m b¶o r»ng çc kinh nghiÖm tõ thùc ®Þa ®îc sö dông ®Ó th«ng b¸o nh÷ng trao ®æi vÒ qu¶n lý tµi nguyªn ë cÊp tØnh vµ quèc gia. §iÒu nµy ®Æc biÖt quan träng víi ch¬ng tr×nh trång rõng 5 triÖu ha sÏ b¾t ®Çu vµo gi÷a n¨m 1998.

12.2 Nh÷ng viÔn c¶nh vïng

12.2.1 Khi x¸c ®Þnh chiÕn lîc ho¹t ®éng cña nã trong khu vùc, Dù ¸n ph¶i cè g¾ng x©y dùng sù liªn minh víi çc mèi quan t©m cÊp quèc gia ë mçi níc ven s«ng vµ x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÓm g©y ¸p lùc chñ chèt lµ mét phÇn trªn con ®êng ®æi míi. §iÒu ®ã sÏ gióp tËp trung vµo çc c©u hái "çi g×", "t¹i sao" vµ "nh thÕ nµo" vµ gi¶m bít ý ®Þnh tham gia vµo mét diÖn réng çc ho¹t ®éng kh«ng thÝch ®¸ng nhÊt.

12.2.2 Mét sù liªn minh chiÕn lîc ë cÊp khu vùc cã thÓ ®îc x©y dùng gi÷a nh÷ng tæ chøc vµ ç nh©n chñ chèt ®Ó

Page 21 of 27

tµi liÖu tham kh¶o

Anon. (1996). Quy ho¹ch sö dông ®Êt vµ giao ®Êt giao rõng cã sù tham gia ë vïng ®Çu nguån S«ng §µ. Dù ¸n Ph¸t triÓn L©m nghiÖp X· héi MARD-GTZ, tµi liÖu nghiªn cøu sè 3.

Anon. (1998). L©m nghiÖp bu«n lµng ë Lµo: Híng tíi qu¶n lý rõng bÒn v÷ng. FOMOCOP, Côc L©m nghiÖp, CHDCND Lµo.

Arnstein, Sherry R. (1969). Nh÷ng nÊc thang cña sù tham gia c«ng d©n. T¹p chÝ cña ViÖn KÕ ho¹ch Mü, sè 35: 216-224.

Fisher, R.J. (1991). Nghiªn cøu çc hÖ thèng qu¶n lý rõng b¶n ®Þa ë Nepal; Híng tíi mét ph¬ng thøc cã hÖ thèng h¬n. ViÖn ChÝnh s¸ch vµ M«i trêng, Trung t©m §«ng-T©y, Honolulu, Hawaii, tµi liÖu nghiªn cøu sè 30.

Fisher, R.J. (1995). Phèi hîp qu¶n lý B¶o vÖ vµ Ph¸t triÓn rõng. Ên b¶n cña ban B¶o vÖ Rõng IUCN vµ WWF, Gland, Thuþ sÜ.

Fisher, R.J. vµ P.Makarabhirom (1997). Qu¶n lý rõng céng ®ång ë dù ¸n S«ng §µ SFDP: Çc chiÕn lîc vµ vÊn ®Ò. Dù ¸n Ph¸t triÓn L©m nghiÖp X· héi S«ng §µ, MARD-GTZ, b¸o ço chuyªn gia sè 11.

Gilmour, D.A. vµ R.J.Fisher (1991). Ngêi d©n, Rõng vµ nh÷ng ngêi lµm nghÒ rõng: TriÕt lý, qu¸ tr×nh vµ thùc tiÔn cña l©m nghiÖp céng ®ång ë Nªpal. Nhµ xuÊt b¶n Sahayogi, Kathmandu, Nepal.

Kuchli, C. (1997). Rõng trong hy väng: Nh÷ng mÈu chuyÖn vÒ sù t¸i sinh Earthscan, London.

Lu Hïng vµ M.Vorpahl (1997). Çc chiÕn lîc qu¶n lý tµi nguyªn truyÒn thèng cña ngêi M'N«ng ë huyÖn L¨k, tØnh §¨k L¨k. B¸o ço nghiªn cøu thùc ®Þa cho dù ¸n MRC/GTZ, Hµ néi, ViÖt nam.

Malla, Y.B. (1992). Vai trß ®ang thay ®æi cña çc tµi nguyªn rõng trªn vïng ®åi ë Nªpal. LuËn v¨n tiÕn sÜ, trêng ®¹i häc tæng hîp quèc gia Australian, Canberra, Australia.

Poffenberger, M. (ed) (1998). Nh÷ng ngêi qu¶n lý rõng vïng cao ë ViÖt nam. ViÖn Quy ho¹ch vµ §iÒu tra Rõng vµ t¹p chÝ Asian Forest Network. B¸o ço nghiªn cøu sè 10.

chia xÎ th«ng tin vµ ý tëng t¹o tiÒn ®Ò cho nh÷ng thay ®æi. CÇn cè g¾ng x©y dùng cÇu nèi gi÷a çc ph-¬ng thøc thùc hiÖn "tõ trªn xuèng díi" vµ "tõ díi lªn". Kh«ng mét ph¬ng thøc nµo mét m×nh nã cã thÓ ®ñ trong bèi c¶nh kinh tÕ míi, cho viÖc ®iÒu chØnh cÊu tróc vµ viÖc phi tËp trung ho¸. §iÒu cÇn thiÕt lµ mét "kho¶ng kh«ng" vÒ thÓ chÕ cho ho¹t ®éng cña céng ®ång trong viÖc qu¶n lý çc nguån tµi nguyªn cña quèc gia (vµ trªn toµn cÇu).

12.2.3 Träng t©m chó ý cã thÓ ®îc híng tíi çc tæ chøc gi¸o dôc ®ang ®µo t¹o thÕ hÖ nh÷ng ngêi qu¶n lý tµi nguyªn tiÕp theo. Cã mét sè ®Çu vµo cã thÓ cã ¶nh hëng rÊt lín, vÝ dô nh:

� cung cÊp çc th«ng tin cËp nhËt liªn quan tõ çc dù ¸n thùc ®Þa víi mét ph¬ng thøc quan t©m ®Õn ngêi sö dông

� hç trî viÖc ®µo t¹o t¹i thùc ®Þa cho phÐp nh÷ng çn bé nghiªn cøu chñ chèt so¹n th¶o ®îc tµi liÖu gi¶ng d¹y cËp nhËt th«ng qua viÖc lµm viÖc céng t¸c chÆt chÏ víi çc dù ¸n;

� tham gia vµo viÖc x©y dùng gi¸o tr×nh; � t¹o ®iÒu kiÖn tæ chøc çc héi th¶o ë çc tæ chøc chñ chèt ®Ó giíi thiÖu çn bé gi¶ng d¹y vµ çc sinh

viªn víi t tëng míi nhÊt trong chÝnh s¸ch vµ thùc tiÔn thùc ®Þa.

Hç trî ®µo t¹o t¹i chøc sÏ ngµy cµng quan träng khi vai trß cña çc çn bé chÝnh phñ chuyÓn tõ chó träng vµo chÝnh s¸ch sang chó träng vµo çc ho¹t ®éng phæ cËp.

Page 22 of 27

Schwedersky, T. (1997a). Giíi thiÖu çc ph¬ng thøc tù hç trî vµ qu¸ tr×nh gi¸m s¸t viÖc qu¶n lý tµi nguyªn cã sù tham gia. B¸o ço chuyªn gia cho dù ¸n MRC/GTZ, Hµ néi, ViÖt nam.

Schwedersky, T. (1997b). Gi¸m s¸t tiÕn ®é çc ho¹t ®éng thùc ®Þa §¨k L¨k, B¸o ço II cho dù ¸n MRC/GTZ, Hµ néi, ViÖt nam.

phô lôc

Phô lôc 1. §iÒu kho¶n Tham chiÕu

Çc ph¬ng ¸n vµ ph¬ng thøc tham gia cña céng ®ång vµo viÖc qu¶n lý tµi nguyªn rõng/vïng ®Çu nguån

Dù ¸n Qu¶n lý BÒn v÷ng Tµi nguyªn Vïng H¹ lu S«ng Mªk«ng dù kiÕn nghiªn cøu nh÷ng ph¬ng ¸n vµ ph¬ng thøc ®Ó cñng cè sù tham gia cña çc céng ®ång vµo viÖc qu¶n lý tµi nguyªn - ®Æc biÖt lµ tµi nguyªn rõng - trong khi dù ¸n ho¹t ®éng ë tØnh §¨k L¨k. Víi môc ®Ých nµy, theo dù kiÕn sÏ cÇn sù hç trî cña mét chuyªn gia ng¾n h¹n trong thêi h¹n tèi ®a lµ 18 ngµy.

§ît chuyªn gia nµy t¹o mét c¬ héi ®Ó dù ¸n MRC-GTZ ®¸p øng yªu cÇu cña Bé NN&PTNT, yªu cÇu nhËn xÐt vµ t vÊn cho ChÝnh phñ ViÖt nam vÒ "Ch¬ng tr×nh 5 triÖu hÐc-ta" ®Ò xuÊt vµ viÖc thu hót sù tham gia cña çc céng ®ång ®Þa ph¬ng trong qu¶n lý çc tµi nguyªn rõng.

VÊn ®Ò chñ chèt mµ Dr. Gilmour cÇn gi¶i quyÕt ®Çu tiªn t¹i §¨k L¨k trong khu«n khæ dù ¸n MRC-GTZ bao gåm:

Xem xÐt nh÷ng ®¸nh gi¸ hiÖn cã cña khung ph¸p lý vµ chÝnh s¸ch hiÖn nay vµ nh÷ng ý kiÕn vÒ nh÷ng ph¬ng ¸n vµ h¹n chÕ ®èi víi çc céng ®ång tham gia vµo viÖc qu¶n lý ®Êt rõng vµ çc tµi nguyªn rõng.

Xem xÐt ph¬ng híng vµ ph¬ng thøc cña ch¬ng tr×nh MRC-GTZ/DARD hiÖn nay nh»m ph¸t huy qu¶n lý tµi nguyªn bÒn v÷ng ë çc x· §¨k Ph¬i vµ Kr«ng N«, huyÖn L¨k.

X©y dùng nh÷ng ph¬ng ¸n giíi thiÖu nh÷ng m« h×nh "phèi hîp qu¶n lý" míi ®èi víi çc tµi nguyªn rõng ë çc vïng thÝ ®iÓm thuéc huyÖn L¨k bao gåm sù tham gia cña çc céng ®ång ®Þa ph¬ng, çc ban ngµnh cña ChÝnh phñ, L©m trêng L¨k, v.v... Çc khuyÕn nghÞ cÇn ®Ò cËp ®Õn çc yªu cÇu vÒ mÆt chÝnh s¸ch, khung ph¸p lý, s¾p xÕp vÒ tæ chøc, v.v...

§¸nh gi¸ ¶nh hëng cña khung hiÖn t¹i vÒ quyÒn së h÷u ®Êt ®ai t h÷u ho¸ ®èi víi "qu¶n lý tµi nguyªn trªn c¬ së céng ®ång" vµ x©y dùng nh÷ng ph¬ng ¸n tiÒm n¨ng ®Ó giíi thiÖu khung ph¸p lý cho viÖc qu¶n lý tµi s¶n chung ë çc diÖn tÝch cã tµi nguyªn.

Xem xÐt nh÷ng ý ®Þnh cña ch¬ng tr×nh quèc gia "5 triÖu hÐc-ta" ®Ò xuÊt vÒ mét chiÕn lîc thùc hiÖn cho huyÖn L¨k, tØnh §¨k L¨k (trång rõng, t¸i sinh tù nhiªn, v.v...)

Tr×nh bµy nh÷ng kÕt qu¶ cña çc vÊn ®Ò trªn víi chÝnh quyÒn huyÖn vµ tæ dù ¸n còng nh víi nh÷ng ngêi ra quyÕt ®Þnh liªn quan ë cÊp quèc gia trong mét buæi th¶o luËn bµn trßn.

Trªn c¬ së c«ng viÖc t¹i §¨k L¨k vµ tham kh¶o ý kiÕn t¹i Hµ néi, cung cÊp cho dù ¸n nh÷ng khuyÕn nghÞ lµm thÕ nµo ®Ó dù ¸n cã thÓ s¾p xÕp tèt nhÊt nh÷ng nguån lùc s½n cã cña m×nh ®Ó ®ãng gãp vao qu¸ tr×nh xem xÐt chÝnh s¸ch hiÖn t¹i ®èi víi viÖc qu¶n lý tµi nguyªn rõng ë ViÖt nam.

Chuyªn gia sÏ ®îc yªu cÇu cung cÊp cho dù ¸n MRC-GTZ SMR b¶n b¸o ço tæng kÕt nh÷ng kÕt luËn vµ khuyÕn nghÞ. B¸o ço nµy sÏ bao gåm nh÷ng quan s¸t chung, ph©n tÝch nh÷ng vÊn ®Ò ®Æc trng vµ mét lo¹t nh÷ng khuyÕn nghÞ cho dù ¸n vµ çc ®èi t¸c cña nã.

Page 23 of 27

Phô lôc 2. LÞch lµm viÖc

Ngµy Ho¹t ®éng Ghi chó

12/4/98 Bay tõ Brisbane ®Õn Bangkok nghØ ®ªm ë Bangkok

13/4/98 s¸ng bay Bangkok - Hµ néi

chiÒu häp ng¾n ë v¨n phßng dù ¸n

nghØ ®ªm ë Hµ néi

14/4/98 Häp ë Hµ néi nghØ ®ªm t¹i Hµ néi

15/4/98 s¸ng bay Hµ néi - Bu«n Ma Thuét (tØnh §¨k L¨k)

chiÒu häp ng¾n ë v¨n phßng dù ¸n/gÆp gì mét sè quan chøc chÝnh phñ

nghØ ®ªm ë Bu«n Ma Thuét

16/4/98 Häp víi çn bé huyÖn nghØ ®ªm ë Bu«n Ma Thuét

17/4/98 Häp víi çn bé huyÖn nghØ ®ªm ë Bu«n Ma Thuét

18/4/98 s¸ng ®i Bu«n Ma Thuét - huyÖn L¨k. Häp víi çn bé huyÖn

chiÒu th¨m x· §¨k Ph¬i


19/4/98 ®äc tµi liÖu vµ chuÈn bÞ ph¸c th¶o b¸o ço nghØ ®ªm ë Bu«n Ma Thuét

20/4/98 chuÈn bÞ cho héi th¶o nghØ ®ªm ë Bu«n Ma Thuét

21/4/98 Héi th¶o nghØ ®ªm ë Bu«n Ma Thuét

22/4/98 s¸ng Tãm t¾t héi th¶o. Häp bµn trßn víi çn bé dù ¸n

chiÒu GÆp «ng phã chñ tÞch UBND tØnh


23/4/98 s¸ng bay Bu«n Ma Thuét - Hµ néi

chiÒu Häp víi çn bé Dù ¸n


24/4/98 s¸ng §äc tµi liÖu

chiÒu Häp


25/4/98 s¸ng lµm viÖc ë V¨n phßng

chiÒu ChuÈn bÞ b¸o ço


26/4/98 Bay Hµ néi - Vientiane

12/5/98 s¸ng bay Vientiane - Hµ néi. Häp víi v¨n phßng dù ¸n MRC nghØ ®ªm ë Hµ néi

13/5/98 s¸ng ViÕt b¸o ço

chiÒu lµm viÖc ë v¨n phßng MRC


14/5/98 Häp nghØ ®ªm ë Hµ néi

15/5/98 Häp nghØ ®ªm ë Hµ néi

16/5/98 ViÕt b¸o ço nghØ ®ªm ë Hµ néi

Page 24 of 27

Phô lôc 3. Nh÷ng nh©n vËt ®· gÆp gì trong ®ît c«ng t¸c

T¹i Hµ néi

T¹i §¨k L¨k

17/5/98 ViÕt b¸o ço nghØ ®ªm ë Hµ néi

18/5/98 Bay Hµ néi - Bangkok nghØ ®ªm ë Bangkok

Çn bé dù ¸n

Achim Steiner CTA (®Õn th¸ng 5/98), dù ¸n MRC-GTZ

Hans Helmrich CTA (tõ th¸ng 6/98), dù ¸n MRC-GTZ

Michael Gluck TA, dù ¸n MRC-GTZ

Ph¹m Ph¬ng Hoa §iÒu phèi viªn, dù ¸n MRC-GTZ

Nh÷ng ngêi kh¸c

Martin Geiger Cè vÊn l©m nghiÖp, dù ¸n REFAS

Lutz Herrmann Cè vÊn qu¶n lý cao cÊp kiªm CTA, dù ¸n REFAS

Gunter Meyer CTA, dù ¸n l©m nghiÖp ADB

Andrew Mittleman TA, dù ¸n l©m nghiÖp ADB

T« §×nh Mai chuyªn viªn cao cÊp, Vô ChÝnh s¸ch - Bé NN&PTNT

NguyÔn Hång Qu©n Gi¸m ®èc Dù ¸n MRC-GTZ, côc phã Côc Ph¸t triÓn L©m nghiÖp, Bé NN&PTNT

Paul van der Poel cè vÊn trëng dù ¸n S«ng §µ SFDP MARD-GTZ

Hans Friederich §¹i diÖn trëng IUCN t¹i ViÖt nam

Bardolf Paul CTA, Ch¬ng tr×nh Hç trî L©m nghiÖp X· héi, SDC-MARD

Hubertus Kraienhorst Cè vÊn trëng dù ¸n MARD-KfW

Markus Vorpahl Nhµ v¨n ho¸d©n téc häc

Carl-Georg Arendt CTA, dù ¸n MARD-KfW-GFA

Olivier Chave bÝ th thø nhÊt tæ chøc ph¸t triÓn vµ hîp t¸c, SDC

Stefan Nachuk §iÒu phèi viªn ch¬ng tr×nh, OXFAM

Çn bé dù ¸n

TrÇn Ngäc Thanh §iÒu phèi viªn thùc ®Þa, dù ¸n MRC-GTZ

Y Wel Ksor çn bé n«ng l©m kÕt hîp, dù ¸n MRC-GTZ

TrÇn H÷u NghÞ çn bé vÒ bÕp c¶i tiÕn vµ çc s¶n phÈm ngoµi gç, dù ¸n MRC-GTZ

Page 25 of 27

Phô lôc 4. Híng dÉn viÖc thùc hiÖn çc tho¶ thuËn vÒ qu¶n lý céng ®ång trong vïng dù ¸n

Nh÷ng ®iÒu híng dÉn nµy cÇn ®îc xem lµ chØ ra nh÷ng g× cÇn lµm h¬n lµ "ph¶i lµm nh thÕ nµo". Chóng sÏ ®îc tinh läc khi ®· cã kinh nghiÖm thùc hiÖn vµ çc kÕt qu¶ cuèi cïng sÏ phô thuéc vµo çc ®iÒu kiÖn x· héi vµ sinh th¸i ®Æc trng cña vïng.

Môc tiªu lµ nh»m thóc ®Èy viÖc x©y dùng mèi quan hÖ hîp t¸c gi÷a chÝnh phñ vµ ngêi d©n ®Þa ph¬ng, trong ®ã quyÒn h¹n vµ tr¸ch nhiÖm cña mçi bªn ®îc ®µm ph¸n vµ thèng nhÊt.

Qu¸ tr×nh nµy lµ qu¸ tr×nh trong ®ã nãi chung lµ çn bé chÝnh phñ chñ ®éng lµm viÖc víi çc céng ®ång ®Þa ph¬ng nh»m:

� x¸c ®Þnh mét diÖn tÝch rõng thÝch hîp cho qu¶n lý céng ®ång; � x¸c ®Þnh nhãm ngêi sö dông ®èi víi diÖn tÝch rõng ®ã; � ®µm ph¸n mét tho¶ thuËn ®Ó chÝnh thøc ho¸ viÖc chuyÓn nhîng quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm qu¶n lý (bao gåm nh÷ng

s¾p xÕp l©m sinh ®¬n gi¶n ®Ó qu¶n lý rõng); � hç trî çc thµnh viªn cña nhãm ngêi sö dông rõng thùc hiÖn tho¶ thuËn nµy.

§Ó ®¬n gi¶n cã thÓ chia qu¸ tr×nh thµnh 4 giai ®o¹n, mÆc dï chóng kh«ng riªng rÏ mµ gèi chång lªn nhau.

§Æng Thanh Liªm çn bé l©m nghiÖp, dù ¸n MRC-GTZ

Ute Bartels Chuyªn gia cè vÊn qu¶n lý, dù ¸n MRC-GTZ

Nh÷ng ngêi kh¸c

Phan Mu BÝnh Gi¸m ®èc së NN&PTNT

NguyÔn V¨n L¹ng phã chñ tÞch UBND tØnh

Phan Qua phã gi¶m ®èc dù ¸n DANIDA-DARD

NguyÔn C«ng B¸ chñ tÞch Héi Lµm vên (Héi N«ng d©n)

Lª Thanh ThÞnh gi¸m ®èc chi côc kiÓm l©m

Vâ V¨n T¸m phã gi¸m ®èc Së NN&PTNT (Vô §Þnh canh §Þnh c)

§ç ThÕ Nh÷ gi¸m ®èc Së KÕ ho¹ch vµ §Çu t §¨k L¨k

§ç §øc Dôc gi¸m ®èc Së §Þa ChÝnh

Trµ Quang Minh chñ tÞch UBND huyÖn L¨k

Y Tap trëng bu«n Dung, x· §¨k Ph¬i

NguyÔn B¶y gi¸m ®èc L©m trêng L¨k

Giai ®o¹n ®iÒu tra: bao gåm viÖc thiÕt lËp quan hÖ tèt víi ngêi d©n vµ thu thËp nh÷ng th«ng tin x· héi vµ kü thuËt vÒ viÖc sö dông rõng, vµ x¸c ®Þnh nh÷ng ngêi sö dông vµ diÖn tÝch rõng céng ®ång.

Giai ®o¹n ®µm ph¸n: bao gåm viÖc h×nh thµnh, th¶o luËn vµ ph¸t triÓn çc vÊn ®Ò qu¶n lý rõng trong Nhãm Ngêi sö dông Rõng, chuÈn bÞ vµ th«ng qua mét KÕ ho¹ch Qu¶n lý ®¬n gi¶n vµ chuyÓn giao tr¸ch nhiÖm qu¶n lý rõng cho Nhãm Ngêi sö dông Rõng.

Giai ®o¹n thùc hiÖn: bao gåm viÖc triÓn khai çc ho¹t ®éng qu¶n lý rõng ®· ®îc th«ng qua cña Nhãm Ngêi sö dông Rõng, çc çn bé phæ cËp gi¸m s¸t, cè vÊn vµ cung cÊp ®Çu t khi cÇn, vµ cñng cè.

Page 26 of 27

Giai ®o¹n ®¸nh gi¸: bao gåm viÖc thÈm ®Þnh, chØnh söa vµ ®µm ph¸n l¹i vÒ KÕ ho¹ch Qu¶n lý víi Nhãm ngêi sö dông Rõng khi cã yªu cÇu cña ngêi sö dông hoÆc khi ra h¹n kÕ ho¹ch.

Page 27 of 27

C¸c ph¬ng ¸n vµ ph¬ng thøc tham gia cña céng ®ång trong ... · viÖc x©y dùng nh÷ng ph¬ng thøc b¶o vÖ vµ sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn thiªn nhiªn. §Æc biÖt

Documents