Top Banner
C. SALLVSTI CRISPI BELLVM CATILINAE . I.E.S. Llerena MMMXIII
33

C. Salustio: Conjuración de Catilina

Jan 01, 2016

Download

Documents

jtsaracho

Edición escolar y comentada de la conjuración de catilina
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: C. Salustio: Conjuración de Catilina

C. SALLVSTI CRISPI BELLVM CATILINAE .I.E.S. Llerena

MMMXIII

Page 2: C. Salustio: Conjuración de Catilina
Page 3: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

1

C. SALLVSTI CRISPI BELLVM CATILINAE.

El hombre y la bestia. Gayo Salustio comienza refiriéndose a la dicotomía entre

alma y cuerpo, y moralizar sobre cuál de los dos elementos ha de regir la vida de los hombres: caducidad de los bienes materiales e inmortalidad de la virtud1.

[1] 1 Omnis homines, qui sese student praestare ceteris animalibus, summa ope niti decet, ne vitam silentio transeant veluti pecora, quae natura prona atque ventri oboedientia2 finxit. 2 Sed nostra omnis vis in animo et corpore sita est: animi imperio, corporis servitio magis utimur3; alterum nobis cum dis, alterum cum beluis commune est. 3 Quo4 mihi rectius videtur ingeni quam virium opibus gloriam quaerere et, quoniam vita ipsa qua fruimur5 brevis est, memoriam nostri quam maxime6 longam efficere7. 4 Nam divitiarum et formae gloria fluxa atque fragilis est, virtus clara aeternaque habetur8. 5 Sed diu magnum inter mortalis certamen fuit, vine corporis an virtute animi res militaris magis procederet. 6 Nam et prius quam incipias consulto, et ubi consulueris mature facto opus est. Ita utrumque per se indigens alterum alterius auxilio eget.

[2] 1 Igitur initio reges9 -nam in terris nomen imperi id primum fuit- diversi pars ingenium, alii corpus exercebant: etiam tum vita hominum sine cupiditate agitabatur; sua cuique satis placebant. 2 Postea vero quam in Asia Cyrus, in Graecia Lacedaemonii et Athenienses coepere urbis atque nationes subigere, libidinem dominandi causam belli habere, maximam gloriam in maximo imperio putare, tum demum periculo atque negotiis compertum est in bello plurimum ingenium posse. 3 Quod si regum atque imperatorum animi virtus in pace ita ut in bello valeret, aequabilius atque constantius sese res humanae haberent, neque aliud alio ferri neque mutari ac misceri omnia cerneres. 4 Nam imperium facile iis artibus retinetur, quibus initio partum est. 5 Verum ubi pro labore desidia, pro continentia et aequitate libido atque superbia invasere, fortuna simul cum moribus immutatur. 6 Ita imperium semper ad optimum quemque a minus bono transfertur. 7 Quae homines arant navigant aedificant10, virtuti omnia parent. (El cuerpo y el espíritu) 8 Sed multi mortales, dediti ventri atque somno, indocti incultique vitam sicuti peregrinantes transigere; quibus profecto contra naturam corpus voluptati, anima oneri fuit11. Eorum ego vitam mortemque iuxta1 aestimo,

1 El prólogo de esta obra abarca propiamente hablando los cuatro primeros capítulos, aunque la introducción general llega hasta el capítulo 13 inclusive. Aparentemente, Salustio no se expresa con claridad al exponer las ideas que contiene el prólogo, un refrito de lugares comunes procedentes del pensamiento de los griegos y, muy particularmente de Platón (República IX 585a, Fedón 80a). En concreto el concepto de virtus se le atraganta, aunque la contraposición virtus-vis corporis se abra paso al final. En cualquier caso, lo que queda bien claro es el interés que Salustio pone en justificar su nueva tarea, la de escritor de historia frente a la actividad política y militar en las cuales había fracasado. 2 Prona... oboedientia, acusativos neutros plurales, predicativos de quae. 3 Utimur, rige ablativo. 4 Quo, ablativo causal usado como conjunción ilativa: itaque. 5 Fruimur, rige ablativo. 6 Quam maxume, quam con superlativo: "lo más posible". 7 Quarere... eficere, sujetos de rectius esse videtur. 8 Nam... habetur, paralelismo: sujeto, doble predicado y verbo. 9 Initio reges, idea común que hallamos en numerosos escritores de la Antigüedad (Tucídides, I,13,1; Polibio, VI,4,7; Cicerón: República, II,23; Tácito: Anales, I,1). 10 Quae homines arant, navigant, aedificant, es decir: "cuanto los hombres logran o hacen arando, navegando, edificando". 11 Anima oneri fuit, idéntica idea se expresa por extenso en Yugurta 2,4; las ideas aquí expuestas son prácticamente estoicas.

Page 4: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

2

quoniam de utraque siletur. 9 Verum enim vero is demum mihi vivere atque frui anima videtur, qui aliquo negotio intentus praeclari facinoris aut artis bonae famam quaerit. Sed in magna copia rerum aliud alii natura iter ostendit

Autorretrato: juventud y madurez. La tergiversación de los valores del alma y del cuerpo -considerar el cuerpo como objeto de placer y el alma como carga- o el mal empleo de las cualidades espirituales -la ambición en lugar de la moderación- nos apartan del ideal humano. Salustio intenta justificar la función del historiador como actividad con la que se alcanza la fama y también se sirve a la patria, aunque es una tarea difícil y de gran responsabilidad. Reconoce que él, en su juventud se dejó arrastrar por la política y corromper por la ambición.

[3] 1 Pulchrum est bene facere rei publicae2, etiam bene dicere haud absurdum est; vel pace vel bello clarum fieri licet; et qui fecere et qui facta aliorum scripsere, multi laudantur. 2 Ac mihi quidem, tametsi haudquaquam par gloria sequitur scriptorem et auctorem rerum, tamen in primis arduom videtur res gestas scribere: primum quod facta dictis exequenda sunt; dein quia plerique quae delicta reprehenderis malevolentia et invidia dicta putant, ubi de magna virtute atque gloria bonorum memores, quae sibi quisque facilia factu putat, aequo animo accipit, supra ea veluti ficta pro falsis ducit. 3 Sed ego adulescentulus3 initio, sicuti plerique, studio4 ad rem publicam latus sum5, iique mihi multa adversa fuere. Nam pro pudore, pro abstinentia, pro virtute audacia largitio avaritia6 vigebant. 4 Quae7 tametsi animus8 aspernabatur insolens malarum artium, tamen inter tanta vitia inbecilla aetas ambitione corrupta9 tenebatur; 5 ac me, cum10 ab relicuorum malis moribus11 dissentirem, nihilo minus honoris cupido eadem quae ceteros fama atque invidia12 vexabat.

[4] 1 Igitur ubi animus ex multis miseriis atque periculis requieuit et mihi relicuam aetatem a re publica procul habendam decrevi, non fuit consilium socordia atque desidia bonum otium conterere, neque vero agrum colendo aut venando, servilibus officiis, intentum aetatem agere; 2 sed a quo incepto studioque me ambitio mala detinuerat, eodem regressus statui res gestas populi Romani carptim, ut quaeque memoria digna videbantur, perscribere, eo magis quod mihi a spe metu partibus rei publicae animus liber erat. 3 Igitur de Catilinae coniuratione quam verissime potero paucis absoluam; 4 nam id facinus in primis ego memorabile existimo sceleris atque periculi novitate. 5 De cuius hominis moribus pauca prius explananda sunt, quam initium narrandi faciam.

Retrato de Catilina. Apartado, pues, Salustio de las pasiones políticas, se

1 Iuxta, adverbio: “igualmente, del mismo modo”. 2 Pulchrum est bene facere rei publicae, hasta ahora Salustio ha declarado el principio virtus-gloria como una regla general aplicable a todos los hombres, cualquiera que sea su actividad; pero en el campo de la política es donde tiene su principal aplicación. 3 Sed ego adulescentulus, Salustio se centra a partir de ahora en sí mismo, aplicándosela teoría que acaba de exponer. Los ecos de la séptima carta de Platón llegan a la traducción literal de algunas frases, como ésta del comienzo, precisamente. Su fracaso en la política requiere ser recompensado con la actividad de escribir historia. 4 Studio: "con afán". 5 Latus sum, voz media. 6 Pro... avaritia, antítesis. 7 Quae, sin valor subordinante, complemento directo de aspernabatur. 8 Animus (meus). 9 Imbecilla... corrupta, referidos a aetas, el primero como adjetivo, el segundo como predicativo. 10 Cum, concesivo; nihilo minus esto es: tamen. 11 Ab reliquorum malis moribus, orden regular: preposición + nombre + adjetivo + nombre regido por la preposición. 12 Fama... invidia, ablativos.

Page 5: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

3

propone referir algunos acontecimientos dignos de mención y empieza por la Conjuración de Catilina: descripción de la persona y personalidad de éste, sus ¿cualidades? y defectos. Carácter de Catilina dentro del cuadro general de las costumbres de la República.

[5] 1 L. Catilina1, nobili genere natus, fuit magna vi et animi et corporis2, sed ingenio malo pravoque. 2 Huic ab adulescentia bella intestina caedes rapinae discordia civilis grata3 fuere, ibique iuventutem suam exercuit. 3 Corpus patiens inediae algoris vigiliae, supra quam cuiquam credibile est4. 4 Animus audax subdolus varius, cuius rei lubet5 simulator ac dissimulator, alieni appetens, sui profusus, ardens in cupiditatibus; satis eloquentiae, sapientiae parum6. 5 Vastus animus immoderata incredibilia nimis alta semper cupiebat. 6 Hunc post dominationem L. Sullae7 lubido maxuma invaserat rei publicae capiundae; neque id quibus8 modis assequeretur, dum sibi regnum pararet, quicquam pensi9 habebat. 7 Agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia scelerum, quae utraque iis artibus auxerat, quas supra memoraui. 8 Incitabant praeterea corrupti civitatis mores, quos pessuma ac divorsa inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant. 9 Res ipsa hortari videtur, quoniam de moribus civitatis tempus admonuit, supra repetere ac paucis instituta maiorum domi militiaeque, quo modo rem publicam habuerint quantamque reliquerint, ut paulatim immutata ex pulcherrima atque optima pessima ac flagitiosissima facta sit, disserere.

Los orígenes de Roma. Antes de continuar con el relato expone la leyenda de Eneas y la organización primitiva de Roma: la edad de oro10.

[6] 1 Urbem Romam, sicuti ego accepi11, condidere atque habuere initio Troiani, qui Aenea12 duce profugi sedibus incertis uagabantur, et cum his Aborigines13, genus hominum agreste, sine legibus, sine imperio, liberum atque solutum. 2 Hi postquam in una moenia convenere, dispari genere, dissimili lingua, alius alio more14 viventes1,

1 Éste es el primer retrato de Catilina (el segundo aparece en el capítulo 15), cuya conexión con la historia de Roma está clara, y no tanto el enlace con lo precedente. Lucio Sergio Catilina, nacido en 108 a.C. 2 Et animi et corporis, polisíndeton. 3 Huic ab adulescentia bella intestina caedes rapinae discordia civilis grata fuere, grata: concuerda en número, plural con un sujeto múltiple inanimado; en el año 89 a.C. Catilina se hallaba a las órdenes del cónsul Pompeyo Estrabón, un individuo sin escrúpulos como tantos que florecieron al final de la República romana; en el año 66 a.C. Catilina regresa de África, donde ha sido gobernador. La historia conocida sobre él habla de crímenes de toda clase cometidos por el futuro revolucionario. 4 Corpus... est, oración nominal pura. 5 Cuius rei lubet: "cual-quier-cosa, tmesis, esto es cuiuslubet rei. 6 Satis... parum, quiasmo: adverbio, genitivo / genitivo, adverbio. Asíndeton adversativo y braquilogía. 7 Dominationem L. Sullae, dominationem, como también regnum, tiene sentido peyorativo. Lucio Cornelio Sila (138-78 a.C.), aristócrata general con ejército propio. Fue ejemplo insigne de dictador (82-79 a.C.). Habiendo llegado como cuestor de Mario al final de la guerra de Yugurta, Sila, de ascendencia noble, se hizo con el poder enfrentándose con los "populares" de Mario y acabando con Mario. Su dictadura inició una época de proscripciones y de purgas políticas sin precedente en la historia romana, sirviendo de modelo a Pompeyo, César, Augusto. Introdujo una nueva constitución. 8 Quibus, adjetivo interrogativo; la proposición que introduce está en aposición a id, sujeto de habebat. Aunque también puede entenderse el id como complemento directo anticipado de adsequeretur, en cuyo caso toda la proposición interrogativa sería el sujeto de habebat. 9 Pensi, genitivo partitivo, dependiendo de un pronombre indefinido; en castellano se emplea más el adjetivo indefinido concertado con el substantivo. 10 En este capítulo comienza el excurso sobre historia romana; los tres primeros capítulos tratan de la época fundacional, el período real y la república hasta la destrucción de Cartago. 11 Sicuti ego accepi, Salustio se limita a reflejar la tradición. 12 Aenea, Eneas, héroe troyano, hijo de Anquises y de la diosa Afrodita, que huye de su ciudad tras ser destruida por los griegos. 13 Aborigenes, pueblo mítico originario de Italia. 14 Alius alio more: "cada uno según su costumbre".

Page 6: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

4

incredibile memoratu est quam facile coaluerint2: ita breui multitudo diversa atque uaga concordia3 civitas facta erat. 3 Sed postquam res eorum civibus moribus agris aucta satis prospera satisque pollens videbatur, sicuti pleraque mortalium habentur4, invidia ex opulentia orta est. 4 Igitur reges populique finitimi bello temptare, pauci ex amicis auxilio esse: nam ceteri metu perculsi a periculis aberant. 5 At Romani domi militiaeque intenti festinare, parare, alius alium hortari, hostibus obuiam ire, libertatem patriam parentisque armis tegere. post ubi pericula virtute propulerant, sociis atque amicis auxilia portabant, magisque dandis quam accipiendis beneficiis amicitias parabant. 6 Imperium legitimum, nomen imperi regium habebant. Delecti, quibus corpus annis infirmum, ingenium sapientia validum erat, rei publicae consultabant: hi vel aetate vel curae similitudine patres appellabantur. 7 Post ubi regium imperium, quod initio conseruandae libertatis atque augendae rei publicae fuerat, in superbiam dominationemque se conuertit, immutato more annua imperia binosque imperatores sibi fecere: eo modo minime posse putabant per licentiam insolescere animum humanum.

[7] 1 Sed ea tempestate coepere se quisque magis extollere magisque ingenium in promptu habere. 2 Nam regibus boni quam mali suspectiores sunt, semperque iis aliena virtus formidulosa est. 3 Sed civitas incredibile memoratu est adepta libertate quantum breui creuerit: tanta cupido gloriae incesserat. 4 Iam primum iuventus, simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usum militiae discebat, magisque in decoris armis et militaribus equis quam in scortis atque conviviis libidinem habebant. 5 Igitur talibus viris non labor insolitus, non locus ullus asper aut arduos erat, non armatus hostis formidulosus: virtus omnia domuerat. 6 Sed gloriae maximum certamen inter ipsos erat: se quisque hostem ferire, murum ascendere, conspici, dum tale facinus faceret, properabat. Eas divitias, eam bonam famam magnamque nobilitatem putabant. laudis auidi, pecuniae liberales erant; gloriam ingentem, divitias honestas volebant. 7 memorare possum, quibus in locis maximas hostium copias populus Romanus parua manu fuderit, quas urbis natura munitas pugnando ceperit, ni ea res longius nos ab incepto traheret.

[8] 1 Sed5 profecto fortuna in omni re dominatur; ea res cunctas ex libidine magis quam ex vero celebrat obscuratque. 2 Atheniensium res gestae, sicuti ego aestimo, satis amplae magnificaeque fuere, verum aliquanto minores tamen quam fama feruntur. 3 Sed quia provenere ibi scriptorum magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium facta pro maximis celebrantur. 4 Ita eorum qui fecere virtus tanta habetur, quantum eam verbis potuere extollere praeclara ingenia. 5 At populo Romano numquam ea copia fuit, quia prudentissimus quisque maxime negotiosus erat, ingenium nemo sine corpore exercebat, optimus quisque facere quam dicere, sua ab aliis bene facta laudari quam ipse aliorum narrare malebat.

[9] 1 Igitur domi militiaeque boni mores colebantur; concordia maxima, minima

1 Viventes, valor concesivo. 2 Incredibile... coaluerint: atributo (supino) c. del

adj. verbo copulativo

incredibile memoratu est quam facile coaluerint predicado prop. subs. subst. exclamativa (= interrogativa) en

función del sujeto de la prinpal. 3 Concordia: ablativo. 4 Habentur: "sucede con" 5 Este capítulo aparece aislado entre lo anterior y posterior. Sin embargo, existe una relación entre la "fama" y las "hazañas de los hombres", y la loa a Roma que sigue en el capítulo 9 revela una imitación del Panegírico de Isócrates: éste había alabado a Atenas en él.

Page 7: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

5

avaritia erat; ius bonumque apud eos non legibus magis quam natura valebat. 2 Iurgia discordias simultates cum hostibus exercebant, cives cum civibus de virtute certabant. In suppliciis deorum magnifici, domi parci, in amicos fideles erant. 3 Duabus his artibus, audacia in bello, ubi pax evenerat aequitate, seque remque publicam curabant. 4 Quarum rerum ego maxima documenta haec habeo, quod in bello saepius vindicatum est in eos, qui contra imperium in hostem pugnaverant quique tardius revocati proelio excesserant, quam qui signa relinquere aut pulsi loco cedere ausi erant; 5 in pace vero quod beneficiis magis quam metu imperium agitabant et accepta iniuria ignoscere quam persequi malebant.

[10] 1 Sed1 ubi labore atque iustitia res publica crevit, reges magni bello domiti, nationes ferae et populi ingentes vi subacti, Carthago aemula imperi Romani ab stirpe interiit, cuncta maria terraeque patebant, saevire fortuna ac miscere omnia coepit. 2 Qui labores, pericula, dubias atque asperas res facile toleraverant, iis otium divitiaeque, optanda alias, oneri miseriaeque fuere. 3 Igitur primo pecuniae, deinde imperi cupido crevit: ea quasi materies omnium malorum fuere. 4 Namque avaritia fidem probitatem ceterasque artis bonas subuertit; pro his superbiam, crudelitatem, deos neglegere, omnia venalia habere edocuit. 5 Ambitio multos mortalis falsos fieri subegit, aliud clausum in pectore, aliud in lingua promptum habere, amicitias inimicitiasque non ex re, sed ex commodo aestimare, magisque vultum quam ingenium bonum habere. 6 Haec primo paulatim crescere, interdum vindicari; post ubi contagio quasi pestilentia inuasit, civitas immutata, imperium ex iustissimo atque optimo crudele intolerandumque factum.

La degradación de los valores tradicionales. De la monarquía a la república; los hombres son honrados en la paz y valerosos en la guerra, así la ciudad prospera. Pero, destruida Cartago y abiertas a Roma todas las tierras y mares, creció la pasión por el dinero y por el poder. Sila controló el estado gracias a un ejército al que indebidamente le había consentido todas las rapiñas fuera de Italia.

[11] 1 Sed primo magis ambitio quam avaritia animos hominum exercebat, quod tamen vitium propius virtutem erat. 2 Nam gloriam honorem imperium bonus et ignauos aeque sibi exoptant; sed ille vera via nititur, huic quia bonae artes desunt, dolis atque fallaciis contendit. 3 Auaritia pecuniae studium habet, quam nemo sapiens concupiuit: ea quasi venenis malis inbuta corpus animumque virilem effeminat, semper infinita et insatiabilis est, neque copia neque inopia minuitur. 4 Sed postquam L. Sulla armis recepta re publica bonis initiis malos eventus habuit, rapere2 omnes, trahere, domum alius, alius agros3 cupere, neque modum neque modestiam victores habere, foeda crudeliaque in civis facinora facere. 5 Huc accedebat, quod L. Sulla exercitum, quem in Asia ductaverat, quo4 sibi fidum5 faceret, contra morem maiorum luxuriose nimisque liberaliter habuerat. loca amoena, voluptaria facile in otio ferocis militum animos molliverant6: 6 ibi primum insueuit exercitus populi Romani amare potare, signa tabulas

1 Estos cuatro capítulos 10-13, describen la decadencia de Roma, tema querido a Salustio y a todos los moralistas antiguos; en realidad, en cada época se miraban las pasadas y, en comparación, la presente parecía peor. En este caso, la destrucción de Cartago en 146 a.C. ha sido tomada como punto de partida para explicar el progresivo deterioro de la historia romana. 2 Rapere..., cinco infinitivos históricos. 3 Domum alius, alius agros, quiasmo. 4 Quo, en su origen, ablativo instrumental del relativo más verbo en subjuntivo con valor final: "por medio de lo cual, gracias a lo cual, a fin de que". Puede verse cómo acaba convirtiéndose en conjunción final. 5 Fidum, complemento predicativo; falta materialmente el complemento directo porque es el mismo que en la proposición anterior; en castellano hay que poner un pronombre átono. 6 Loca amoena, voluptaria facile in otio ferocis militum animos molliverant, el historiador, como los demás escritores de anales, entiende que la luxuria que destruye la estructura del tejido social llegó

Page 8: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

6

pictas uasa caelata mirari, ea priuatim et publice rapere, delubra spoliare, sacra profanaque omnia polluere. 7 Igitur ii milites, postquam victoriam adepti sunt, nihil relicui victis fecere. Quippe secundae res sapientium animos fatigant: ne illi corruptis moribus victoriae temperarent.

[12] 1 Postquam divitiae honori esse coepere et eas gloria imperium potentia sequebatur, hebescere virtus, paupertas probro haberi, innocentia pro malevolentia duci coepit. 2 Igitur ex divitiis iuventutem luxuria atque avaritia cum superbia inuasere: repere consumere, sua parvi pendere, aliena cupere, pudorem pudicitiam, divina atque humana promiscua, nihil pensi neque moderati habere. 3 Operae pretium est, cum domos atque villas cognoueris in urbium modum exaedificatas, visere templa deorum, quae nostri maiores, religiosissimi mortales, fecere. 4 Verum illi delubra deorum pietate, domos suas gloria decorabant, neque victis quicquam praeter iniuriae licentiam eripiebant. 5 At hi contra, ignavissimi homines, per summum scelus omnia ea sociis adimere, quae fortissimi viri victores reliquerant: proinde quasi iniuriam facere, id demum esset imperio uti.

[13] 1 Nam quid ea memorem, quae nisi iis qui videre nemini credibilia sunt, a priuatis compluribus subuersos montis, maria constrata esse? 2 Quibus mihi videntur ludibrio fuisse divitiae: quippe quas honeste habere licebat, abuti per turpitudinem properabant. 3 Sed lubido stupri ganeae ceterique cultus non minor incesserat: viri muliebria pati, mulieres pudicitiam in propatulo habere; vescendi causa terra marique omnia exquirere; dormire prius quam somni cupido esset; non famem aut sitim, neque frigus neque lassitudinem opperiri, sed ea omnia luxu antecapere. 4 Haec iuventutem, ubi familiares opes defecerant, ad facinora incendebant: 5 animus inbutus malis artibus haud facile libidinibus carebat; eo profusius omnibus modis quaestui atque sumptui deditus erat.

Las malas compañías. La riqueza se ha convertido en fuente de prestigio y la juventud se pierde en la dilapidación, las pasiones sexuales y otros vicios. Así pues a Catilina, en su degradación, no le fue difícil rodearse de todos los degenerados, criminales y viciosos de la degrada población, particularmente los jóvenes.

[14] 1 In tanta tamque corrupta civitate Catilina, id quod factu1 facillumum erat, omnium flagitiorum atque facinorum2 circum se tamquam stipatorum cateruas habebat. 2 Nam quicumque3 impudicus adulter ganeo manu ventre pene4 bona patria laceraverat, quique alienum aes grande conflaverat, quo5 flagitium aut facinus redimeret, 3 praeterea omnes undique parricidae sacrilegi conuicti iudiciis aut pro factis iudicium timentes, ad hoc quos manus atque lingua periurio aut sanguine6 civili alebat, postremo omnes quos flagitium egestas conscius animus exagitabat7, ii Catilinae proximi familiaresque erant. 4 Quod si quis8 etiam a culpa vacuos in amicitiam eius inciderat, cottidiano usu atque importada por el ejército de Asia, en concreto el ejército capitaneado por Manlio Vulsón. 1 Factu, supino en ablativo, complemento del adjetivo. 2 Flagitiorum et facinorum, abstractos por concretos (uno de las palabras favoritas de Salustio): "acción", especialmente en sentido peyorativo "crimen" (cf.: "facineroso"). 3 Quicumque, adjetivo relativo-indefinido; por tanto con valor subordinante. 4 Manu, ventre, pene, metonimias: "el juego, los banquetes, la lujuria". 5 Quo, relativo más verbo en subjuntivo: subordinación doblemente caracterizada, hecho que hay que reflejar en la traducción con un valor circunstancial. 6 Manus atque lingua, periurio aut sanguine, quiasmo: manus-sanguine, periurio-lingua. 7 Quicumque... laceraverat, qui... conflaverat,... omnes,..., quos... alebat, omnes quos... exagitabat, todas estas proposiciones, nombres y adjetivos substantivados, están recogidos por el ei anafórico, sujeto gramatical de erant. Es de notar la variedad de las construcciones, variatio, que constituyen, desde un punto de vista estructural, los sujetos recogidos por ei, y también la variatio en el uso de la conjunción y el adverbio que encabezan y unen dichas construcciones: -que, praetera, ad hoc, postremo. 8 Quod si quis, el elemento subordinante es si; quod tiene aquí valor adversativo y quis es un pronombre

Page 9: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

7

illecebris facile par similisque ceteris efficiebatur. 5 Sed maxime adulescentium familiaritates appetebat: eorum animi molles etiam et [aetate] fluxi dolis haud difficulter capiebantur. 6 Nam ut cuiusque studium ex aetate flagrabat, aliis scorta praebere, aliis canes atque equos mercare; postremo neque sumptui neque modestiae suae parcere, dum illos obnoxios fidosque sibi faceret. 7 Scio fuisse nonnullos, qui ita existimarent iuventutem, quae domum Catilinae frequentabat, parum honeste pudicitiam habuisse; sed ex aliis rebus magis, quam quod cuiquam id compertum foret, haec fama valebat.

Catilina, vivo ejemplo de la depravación moral. [15] 1 Iam primum adulescens Catilina1 multa nefanda stupra fecerat, cum

virgine nobili2, cum sacerdote Vestae, alia huiusce modi contra ius fasque. 2 Postremo captus amore Aureliae Orestillae3, cuius praeter formam nihil umquam bonus laudauit, quod ea nubere illi dubitabat timens priuignum adulta aetate, pro certo creditur necato filio vacuam domum scelestis nuptiis fecisse. 3 Quae quidem res mihi in primis videtur causa fuisse facinus maturandi. 4 Namque animus impurus, dis hominibusque infestus, neque vigiliis neque quietibus sedari poterat: ita conscientia mentem excitam uastabat. 5 Igitur colos exanguis, foedi oculi, citus modo, modo tardus incessus: prorsus in facie vultuque vecordia inerat.

El estado de las cosas en Roma. Catilina tenía excesiva intimidad con los jóvenes e incluso con alguna sacerdotisa de Vesta; se dice que asesinó a su propio hijo..., crímenes que exasperaban su ánimo y se reflejaban en su hosco aspecto. Por lo demás las condiciones en Roma favorecían su intención de conquistar (mediante elecciones o por la fuerza) el gobierno.

[16] 1 Sed iuventutem, quam, ut supra diximus, illexerat, multis modis mala facinora edocebat4. 2 Ex illis testis signatoresque falsos commodare; fidem fortunas pericula vilia habere; post ubi eorum famam atque pudorem attriverat, maiora alia imperabat. 3 Si causa peccandi in praesens minus suppetebat, nihilo minus insontis sicuti sontis circumvenire iugulare: scilicet ne per otium torpescerent manus aut animus, gratuito potius malus atque crudelis erat. 4 His amicis sociisque confisus Catilina, simul quod aes alienum per omnis terras ingens erat5 et quod plerique Sullani milites, largius6 suo usi, rapinarum et victoriae veteris memores civile bellum exoptabant7, opprimendae rei publicae consilium cepit. 5 In Italia nullus exercitus, Cn. Pompeius8 in extremis terris9 bellum gerebat; ipsi10 consulatum petenti magna spes, senatus nihil sane intentus11: tutae tranquillaeque res omnes, sed ea prorsus opportuna Catilinae.

indefinido (aliquis). 1 Salustio deduce de la vida de Catilina el final que le aguarda; es curioso constatar que la retahíla de reproches suena muy moderna: como si el tiempo no hubiera pasado. Quizá el autor repite aquí censuras que en su época se hacían a Catilina. 2 Virgine nobili, se desconoce quién haya sido esta joven de la nobleza. 3 Aurelia Orestilla, hija de Gneo Aufidio Orestes, cónsul en el 71 a.C. 4 Edocebat, con doble acusativo. 5 Simul quod aes alienum per omnis terras ingens erat, a partir de aquí Salustio introduce motivaciones para la venidera revolución que van más allá de las simples actitudes y comportamientos personales. Estas motivaciones son: causas económicas y sociales, proletariado y veteranos del ejército de Sila. Como en otras ocasiones, Salustio en estos párrafos hace un resumen que más adelante desarrollará más explícitamente: en en el capítulo 33, las deudas; en el capítulo 37, el proletariado urbano. 6 Largius, adverbio comparativo sin segundo término y, por tanto, con su valor originario, intensivo. 7 Milites... usi... memores... exoptabant. 8 Cn. Pompeius, Gneo Pompeyo, destacado general, la figura más prestigiosa del momento, triunviro después con César y Craso. 9 In extremis terris, el reino del Ponto, en Asia Menor, gobernado por Mitrídates. 10 Ipsi, a partir de aquí oraciones nominales puras (sin verbo copulativo). 11 Petenti, intentus, hay que recordar que las formas nominales del verbo (substantivos: infinitivos,

Page 10: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

8

En las calendas de junio, Catilina reúne a los conjurados y les hace partícipes de sus planes.

[17] 1 Igitur circiter Kalendas Iunias L. Caesare et C. Figulo consulibus primo singulos appellare; hortari alios, alios temptare; opes suas, imparatam rem publicam, magna praemia coniurationis docere. 2 Ubi satis explorata sunt quae voluit, in unum omnis convocat, quibus maxima necessitudo et plurimum audaciae inerat. 3 Eo convenere senatorii ordinis P. Lentulus Sura, P. Autronius, L. Cassius Longinus, C. Cethegus. P. Et Ser. Sullae Ser. filii, L. Vargunteius, Q. Annius, M. Porcius Laeca, L. Bestia, Q. Curius; 4 praeterea ex equestri ordine M. Fuluius Nobilior, L. Statilius, P. Gabinius Capito, C. Cornelius1; ad hoc multi ex coloniis et municipiis domi nobiles. 5 Erant praeterea complures paulo occultius consili huiusce participes nobiles, quos magis dominationis spes hortabatur quam inopia aut alia necessitudo. 6 Ceterum iuventus pleraque, sed maxime nobilium Catilinae inceptis fauebat: quibus2 in otio vel magnifice vel molliter3 vivere4 copia erat; incerta pro certis, bellum quam pacem5 malebant. 7 fuere item ea tempestate qui crederent6 M. Licinium Crassum7 non ignarum eius consili fuisse: quia Cn. Pompeius, inuisus ipsi, magnum exercitum ductabat, cuiusuis opes voluisse contra illius potentiam crescere8, simul confisum, si coniuratio valuisse, facile apud illos principem se fore9.

[18] 1 Sed antea10 item coniurauere pauci contra rem publicam, in quis Catilina fuit. De qua quam verissime potero dicam. 2 L. Tullo et M'. Lepido consulibus11 P.

gerundio y supino; adjetivos: participio) desempeñan generalmente un doble papel: como nombres, el de cualquier sintagma nominal y como verbos, pueden llevar sus propios complementos. 1 P. Lentulus... C. Cornelius, referencia a la primera reunión de los conspiradores. Los nombres propios que siguen son: Publio Léntulo, pretor en el 75 a.C., cónsul en el 71 a.C., expulsado del Senado en el 70 a.C., volvió a ser pretor en el 63 a.C. Publio Autronio Peto: fue elegido cónsul en el 65 a.C. pero no tomó posesión por cohecho. Lucio Casio Longino: pretor con Cicerón en el 66 a.C. Gayo Cetego: pertenecía a la familia de los Cornelios, fue ejecutado en el 63 a.C. Publio y Servio Sila, ambos Cornelio, eran hijos de Servio, hermano del dictador Sila. Lucio Vargunteyo: fue desterrado en virtud de la lex Plautia, después de los sucesos de la conjuración de Marco Porcio Leca: el dato más importante en relación con él fue la reunión de los conjurados en su casa. Lucio Calpurnio Bestia: tribuno de la plebe en el 62 a.C. Quinto Curio: de la familia de Curio Dentado (cónsul en el 290 a.C.). Marco Fulvio Nobilior: no se vuelve a mencionar en la conspiración. Gayo Cornelio: miembro de la familia plebeya de la gens Cornelia. 2 Quibus, a pesar de ir tras pausa fuerte, aquí es un elemento subordinante, introductor de una proposición adjetiva pero substantivada (por carecer de antecedente) que hace de sujeto de malebant. 3 Magnifice... molliter, gradación descendente. 4 Vivere, complementa a copia: lo clásico hubiera sido un gerundio. 5 Incerta pro certis, bellum quam pacem, variato en el segundo término de ambas comparaciones. 6 Fuere... qui crederent, construcción muy frecuente en Salustio, hay quien la incluye entre las frases de relativo con subjuntivo con sentido consecutivo; se trata de un potencial: "hubo quienes llegaron a creer". 7 Marco Licinio Craso, el hombre más rico de Roma y futuro triunviro. 8 Crescere, complemento directo de voluisse. 9 Fore, complemento directo de confisum. Hay que notar la acumulación de elementos atenuantes que difuminan la responsabilidad en la formación de la culpabilidad de Craso: fuere qui crederent, non ignarum (lítote), más la prolongación del estilo indirecto, atribuyendo la imputación de los motivos a esos individuos indeterminados, sujeto de fuere. 10 En este capítulo y el siguiente hallamos la relación de una supuesta primera conspiración en la que habría tomado parte Pisón y que se habría iniciado en el 66 a.C. para continuar a principios del año siguiente. Dicha conspiración no existió jamás. Por otra parte, la colocación de esta narración donde se encuentra es un fallo estructural porque interrumpe la descripción de la asamblea y el discurso de Catilina. Tal vez, el afán de Salustio de desprestigiar aún más al revolucionario le impulsó a narrar unos hechos históricamente improbables. 11 L. Tullo et M'. Lepido consulibus, el año 66 a.C. Lucio Volcacio Tulo fue el cónsul que rechazó la candidatura de Catilina para los comicios del 66 a.C. por hallarse inmerso en un juicio de repetundis a su vuelta de la gobernación de África.

Page 11: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

9

Autronius et P. Sulla1 designati consules legibus ambitus2 interrogati poenas dederant. 3 Post paulo Catilina pecuniarum repetundarum reus3 prohibitus erat consulatum petere4, quod intra legitimos dies profiteri nequiverat. 4 Erat eodem tempore Cn. Piso5, adulescens nobilis, summae audaciae, egens, factiosus, quem ad perturbandam rem publicam inopia atque mali mores stimulabant. 5 Cum hoc Catilina et Autronius circiter Nonas Decembris consilio communicato parabant in Capitolio Kalendis Ianuariis6 L. Cottam et L. Torquatum consules interficere, ipsi fascibus correptis Pisonem cum exercitu ad obtinendas duas Hispanias mittere7. 6 Ea re cognita rursus in Nonas Februarias consilium caedis transtulerant. 7 Iam tum non consulibus modo, sed plerisque senatoribus perniciem machinabantur. 8 Quod ni Catilina maturasset pro curia signum sociis dare, eo die post conditam urbem Romam pessimum facinus patratum foret. Quia nondum frequentes armati convenerant, ea res consilium diremit.

[19] 1 Postea Piso in citeriorem Hispaniam quaestor pro praetore8 missus est annitente Crasso, quod eum infestum inimicum Cn. Pompeio9 cognoverat. 2 Neque tamen senatus provinciam inuitus dederat, quippe foedum hominem a re publica procul esse volebat, simul quia boni complures praesidium in eo putabant et iam tum potentia Pompei formidulosa erat. 3 Sed is Piso in provincia ab equitibus Hispanis, quos in exercitu ductabat, iter faciens occisus est. 4 Sunt qui ita dicant imperia eius iniusta superba crudelia barbaros nequivisse pati; 5 alii autem, equites illos, Cn. Pompei veteres fidosque clientis10, voluntate eius Pisonem aggressos: numquam Hispanos praeterea tale facinus fecisse, sed imperia saeva multa antea perpessos. Nos eam rem in medio relinquemus. 6 De superiore coniuratione satis dictum. 1 P. Sulla, no se trata del dictador. A éste de ahora se le condenó por soborno electoral en el 66 a.C y sufrió el rigor de la lex Plautia en el 62 a.C. por su participación en la conspiración de Catilina. Fue cuñado de Pompeyo y más tarde participó en la guerra civil al lado de César, muriendo en el 46 a.C. 2 Legibus ambitus, el nombre técnico de esta clase de leyes aparece por primera vez en el año 358 a.C. (Lex Petelia de ambitu). La actual aplicación de esta ley debió originarse en la Lex Calpurnia del 67 a.C., que posteriormente fue reforzada por a lex Tullia de Cicerón en el mismo 63 a.C. 3 Pecuniarum repetundarum reus, la primera medida contra los abusos de los gobernadores romanos en las provincias consistió en la Lex Porcia, del año 189, dada por Marco Porcio Catón. A partir de 159 a.C. había tribunales permanentes que entendían en semejantes casos. 4 Prohibitus erat consulatum petere, en realidad, Catilina pudo haberse presentado, dado que aún no había tenido lugar la "denuncia de su nombre" (nomitis delatio) ni el sorteo de jueces (sortitio iudicium). De ahí que el cónsul Lucio Volcacio Tulo tuviese que celebrar un consejo público para tomar la decisión de apartarle de la candidatura. De hecho, el juicio contra Catilina no tuvo lugar hasta el 65 a.C. (Asconio: Miloniana 85 Clark). 5 Cn. Piso, Gneo Calpurnio Pisón, cuestor en el 65 a.C., enemigo declarado de Pompeyo. 6 Kalendis Ianuariis, la historia que narra aquí Salustio es completamente increíble e improbable; pues en el juicio contra Catilina del año 65 a.C. tomaron parte a su favor multitud de nobles, entre ellos el mismo cónsul Torcuato, presumiblemente su víctima. Incluso Cicerón estaba dispuesto a defender a Catilina para ponerlo a su favor con vistas a la futura elección consular del año 64 a.C. (donde efectivamente, Cicerón fue elegido cónsul junto a Antonio -tío del triunviro, colega de Octaviano-). 7 Pisonem cum exercitu ad obtinendas duas Hispanias mittere, se sabe que Pisón estuvo en España, pero sólo Salustio hace esta afirmación de que su envío estuvo relacionado con la conspiración. 8 Quaestor pro praetore, una inscripción en efecto lo prueba (CIL I.2749): Quaestor pro praetore ex s. c. prouinciam Hispaniam citeriorem obtinuit. Al final de la República un cuestor podía gobernar una provincia con poder (imperium) en cuyo caso se le nombraba pro praetore, cuando el gobernador anterior había fallecido o había dejado la provincia, y ese mando duraba hasta el nombramiento del siguiente gobernador. 9 Infestum inimicum Cn. Pompeio, en efecto, la sola enemistad de Pisón y Pompeyo (que estaba en Oriente y volvería cuatro años más tarde a Roma con un victorioso ejército) puede justificar el apoyo de Craso, otro hombre poderoso que rivalizaba con Pompeyo, a Pisón. 10 Cn. Pompei veteres fidosque clientis, no se trata de la institución romana la clientela, sino de los que César (Guerra Civil I,75,2) llama beneficiarii, esto es partidarios, en este caso conseguidos por Pompeyo durante su estancia en España desde el 76 a.C. al 72 a.C., en la guerra contra Sertorio.

Page 12: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

10

Antecedentes y preparación. Ya en el año 66 a.C. Catilina, ausonio y Pisón habían ideado un plan para asesinar a los cónsules del 65 a.C. en su toma de posesión, pero fracasó por falta de apoyo. Ahora Catilina reúne a los conjurados, los anima a que le sigan por su común amistad y describe la penosa situación en que todos ellos se encuentran por culpa de la oligarquía. ¿Hasta cuándo vais a soportar esto, amigos? Catilina continúa exponiendo la situación en Roma: la república está dominada por unos pocos; pero nuestra fuerza reside en nuestra juventud y en nuestros ánimos; mientras a ellos les sobran las riquezas hasta dilapidarlas, nosotros sólo tenemos miseria, y deudas. Hay, pues, que actuar: todo lo conseguiremos si me apoyáis en mi candidatura al consulado.

[20] 1 Catilina ubi eos, quos paulo ante memoravi, convenisse videt, tametsi cum singulis multa saepe egerat, tamen in rem fore1 credens universos appellare et cohortari, in abditam partem aedium secedit atque ibi omnibus arbitris procul amotis orationem huiusce modi habuit2: 2 3"Ni virtus fidesque vestra spectata mihi foret, nequiquam opportuna res cecidisset; spes magna, dominatio in manibus frustra fuissent, neque ego per ignaviam aut uana ingenia incerta pro certis captarem. 3 Sed quia multis et magnis tempestatibus vos cognovi fortis fidosque mihi, eo animus ausus est maximum atque pulcherrimum facinus incipere, simul quia vobis eadem quae mihi bona malaque esse intellexi; 4 nam idem velle atque idem nolle, ea demum firma amicitia est. 5Sed ego quae mente agitavi, omnes iam antea diversi audistis. 6 Ceterum mihi in dies magis animus accenditur, cum considero, quae condicio vitae futura sit, nisi nosmet ipsi vindicamus in libertatem. 7 Nam postquam res publica in paucorum potentium ius atque dicionem concessit, semper illis reges tetrarchae4 vectigales esse, populi nationes stipendia pendere; ceteri omnes, strenui boni, nobiles atque ignobiles5, vulgus fuimus sine gratia, sine auctoritate6, iis obnoxii, quibus, si res publica valeret, formidini essemus. 8 Itaque omnis gratia potentia honor divitiae apud illos sunt aut ubi illi volunt;

1 In rem fore: "que sería útil". 2 Secedit atque habuit, secedit, presente histórico. Organícese así:

secedit

ubi videt tametsi egerat credens

convenisse

quos... memoravi

fore

appellare et cohortari

3 En la Conjuración de Catilina hay cuatro discursos, dos pronunciados por el propio revolucionario y otros dos que son los que dan César y Catón en el senado. En todas las obras históricas griegas y romanas hay discursos, cuya estructura ha sido bien estudiada, muchas veces conforme a las reglas de la retórica antigua. En el caso de Salustio, el escritor no sólo aspira a reflejar el pensamiento del orador, sino que adopta el lenguaje a su estilo propio para uniformar toda la obra. 4 Tetharcae: "reyezuelos". 5 Ignobiles: "plebeyos". 6 Sine gratia, sine auctoritate, "influencia" es gratia en latín, palabra conectada con amicitia y clientela, y que significa la influencia política alcanzada por medio de los "favores", beneficia, que obligan a los amigos y clientes a tener que estar subordinados a sus benefactores (officium): los beneficia facilitan la gratia, y ésta, la potentia.

Page 13: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

11

nobis reliquere pericula1 repulsas iudicia egestatem2. 9 Quae quo usque tandem patiemini, o fortissimi viri? nonne emori per virtutem praestat quam vitam miseram atque inhonestam, ubi alienae superbiae ludibrio fueris, per dedecus amittere? 10 verum enim vero, pro deum atque hominum fidem, victoria in manu nobis est, viget aetas, animus valet; contra illis annis atque divitiis omnia consenuerunt. tantummodo incepto opus est, cetera res expediet. 11 Etenim quis mortalium, cui virile ingenium est, tolerare potest illis divitias superare, quas profundant in extruendo mari et montibus coaequandis, nobis rem familiarem etiam ad necessaria deesse? Illos binas aut amplius domos continuare, nobis larem familiarem nusquam ullum esse? 12 Cum tabulas signa toreumata emunt, nova diruunt, alia aedificant, postremo omnibus modis pecuniam trahunt vexant, tamen summa libidine divitias suas vincere nequeunt. 13 At nobis est domi inopia, foris aes alienum, mala res3, spes4 multo asperior: denique quid relicui5 habemus praeter miseram animam6? 14 Quin igitur expergiscimini? En illa, illa quam saepe optastis7 libertas, praeterea divitiae decus gloria in oculis sita sunt; fortuna omnia ea victoribus praemia posuit. 15 res tempus pericula egestas belli spolia magnifica magis quam oratio mea vos hortantur. 16 Vel imperatore vel milite me utimini: neque animus neque corpus a vobis aberit. 17 Haec ipsa, ut spero, vobiscum una8 consul9 agam, nisi forte me animus fallit et vos servire magis quam imperare parati estis.".

Reacción de los conjurados ante el discurso de Catilina. Nuevas promesas de éste.

[21] 1 Postquam accepere ea homines, quibus mala abunde omnia erant, sed neque res neque spes bona ulla, tametsi illis quieta mouere magna merces videbatur, tamen postulauere plerique, ut proponeret, quae condicio belli foret, quae praemia armis peterent, quid ubique opis aut spei haberent. 2 Tum Catilina polliceri tabulas nouas10, proscriptionem locupletium, magistratus, sacerdotia, rapinas, alia omnia, quae bellum atque libido victorum fert; 3 praeterea esse in Hispania citeriore Pisonem, in Mauretania cum exercitu P. Sittium Nucerinum11, consili sui participes; petere consulatum C. Antonium12, quem sibi collegam fore speraret, hominem et familiarem et omnibus necessitudinibus circumventum; cum eo se consulem initium agendi facturum. 4 Ad hoc maledictis increpabat omnis bonos, suorum unum quemque nominans laudare: admonebat alium egestatis, alium cupiditatis suae, compluris periculi aut ignominiae, multos victoriae Sullanae, quibus ea praedae fuerat. 5 Postquam omnium animos alacris videt, cohortatus, ut petitionem suam curae haberent, conventum dimisit.

1 Pericula, especialmente referido a los riegos judiciales. 2 Egestatem, antítesis. 3 Mala res: "la situación actual". 4 Spes: "las perspectivas". Mala res, spes multo alterior, quiasmo. 5 Reliqui, genitivo partitivo, dependiente de un adjetivo o adverbio: "que más". 6 Miseram animam, esto es: vitam. 7 Optastis, esto es opta(vi)stis. 8 Una, adverbio. 9 Praemia... imperatore... milite... consul, predicativo. 10 Tabulas nouas, "cancelación de deudas, tablas nuevas", borrón y cuenta nueva de los registros donde se asentan los nombres de los deudores y las cantidades. Semejante medida era adoptada por medios legales; Catilina supone la primera ocasión en que dicho intento se busca por medio de la revuelta social. 11 P. Sittium Nucerinum, Publio Sitio Nucerino, banquero de Campania que había prestado grandes cantidades de dinero al rey de Mauritania, por lo que debía visitar aquel país de vez en cuando. La gloria de Sitio llegó durante la guerra civil, en la que condujo un ejército (Bellum Africanum, XLVIII,93). 12 C. Antonium, Gayo Antonio, llamado además "Híbrida"; era hijo del orador Marco Antonio, hermano de Marco Antonio Crético y tío del triunviro. Había sido expulsado del Senado en el 70 a.C. junto a Léntulo Sura, fue pretor en el 66 a.C. y colega de Cicerón en el 63 a.C. En el 42 a.C. reaparece como censor.

Page 14: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

12

[22] 1 Fuere ea tempestate qui dicerent Catilinam oratione habita, cum ad ius iurandum popularis sceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem vino permixtum in pateris circumtulisse: 2 inde cum post execrationem omnes degustavissent, sicuti in sollemnibus sacris fieri consueuit, aperuisse consilium suum, atque eo dicationem fecisse, quo inter se fidi magis forent alius alii tanti facinoris conscii. 3 Nonnulli ficta et haec et multa praeterea existimabant ab iis, qui Ciceronis invidiam quae postea orta est leniri credebant atrocitate sceleris eorum, qui poenas dederant. 4 Nobis ea res pro magnitudine parum comperta est.

[23] 1 Sed in ea coniuratione1 fuit Q. Curius, natus haud obscuro loco, flagitiis atque facinoribus coopertus, quem censores senatu probri gratia mouerant2. 2 Huic homini non minor uanitas inerat quam audacia: neque reticere quae audierat, neque suamet ipse scelera occultare, prorsus neque dicere neque facere quicquam pensi habebat. 3 Erat ei cum Fuluia3, muliere nobili, stupri vetus consuetudo. cui cum minus gratus esset, quia inopia minus largiri poterat, repente glorians maria montisque polliceri coepit et minari etiam ferro, ni sibi obnoxia foret, postremo ferocius agitare quam solitus erat. 4 At Fuluia insolentiae Curi causa cognita tale periculum rei publicae haud occultum habuit, sed sublato auctore de Catilinae coniuratione quae quoque modo audierat compluribus narrauit4. 5 Ea res in primis studia hominum accendit ad consulatum mandandum M. Tullio Ciceroni. 6 Namque antea pleraque nobilitas invidia aestuabat, et quasi pollui consulatum credebant, si eum quamuis egregius homo novos adeptus foret. Sed ubi periculum advenit, invidia atque superbia post fuere.

Un revés electoral que no lo desanima. Todos le preguntan datos y él promete la anulación de las deudas, la expropiación de terratenientes y el reparto de cargos; les comunica de qué tropas dispone y con qué influencias cuenta. Se dice que sellaron un pacto bebiendo sangre humana mezclada con vino. Fulvia, mujer de la nobleza, amante de Quinto Curio, uno de los conjurados, se entera por éste y cuenta a muchos los detalles de la conjuración: por ello, a pesar de ser un homo novus, Cicerón es elegido cónsul, junto con Antonio en julio del 64 a.C. Catilina no se arredra y sigue preparando su revuelta y ganando adeptos.

[24] 1 Igitur comitiis5 habitis consules declarantur M. Tullius6 et C. Antonius7. Quod8 factum primo popularis coniurationis concusserat. 2 Neque tamen Catilinae furor minuebatur, sed in dies plura agitare: arma per Italiam locis opportunis parare, pecuniam sua aut amicorum fide sumptam mutuam9 Faesulas10 ad Manlium1 quendam

1 Salustio viene a referirse en estos capítulos (23-36) a unos hechos que realmente tuvieron lugar poco antes del verano del 63 a.C. y no del verano de 64 a.C., como él pretende. Algunos piensan que la tergiversación histórica se debe a motivos artísticos, pero quizá se deba fundamentalmente al afán de insistir en la maldad de Catilina, que ya desde mucho tiempo antes tenía planes revolucionarios. 2 Censores senatu probri gratia mouerant, son los del año 70 a.C. (los siguientes serán los del 52 a.C., que expulsaron a Salustio del Senado), que echaron de la asamblea a cuarenta y seis senadores, entre los cuales estaban Quinto Curio, Gayo Antonio (colega del consulado de Cicerón) y Publio Cornelio Léntulo. 3 Fuluia, es imposible identificar a esta mujer, que no hay que confundir con la Fulvia que estuvo casada sucesivamente con Clodio, Curión y Marco Antonio. 4 Quoque modo audierat compluribus narrauit, probablemente meros rumores, pues de lo contrario Catilina podía haber tomado medidas contra ella. 5 Comitis, los comicios por centurias para elegir los cónsules del 63 a.C. 6 Marco Tulio Cicerón (104-43 a.C.), polifacético escritor, abogado y político que reprimió la conjuración vulnerando las leyes tradicionales que debía defender, por lo que fue desterrado. 7 Gayo Antonio Híbrida, tío del que sería triunviro con Octaviano y Lépido (2º triunvirato), hombre mediocre, enriquecido en época de Sila. 8 Quod, relativo. 9 Pecuniam... sumptam mutuam: "dinero tomado a préstamo". 10 Faesulas, hoy día Fiésole, ciudad de Etruria, al norte de Florencia.

Page 15: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

13

portare, qui postea princeps fuit belli faciendi. 3 Ea tempestate plurimos cuiusque generis homines ascivisse sibi dicitur2, mulieres etiam aliquot, quae primo ingentis sumptus stupro corporis toleraverant, post ubi aetas tantummodo quaestui neque luxuriae modum fecerat, aes alienum grande conflaverant. 4 Per eas se Catilina credebat posse servitia urbana3 sollicitare, urbem incendere, viros earum vel adiungere sibi vel interficere.

Retrato de una mujer. Sempronia, mujer culta y hermosa, pero deshonesta y cómplice de asesinatos, también formaba parte de los conjurados.

[25] 1 Sed in iis erat Sempronia4, quae multa saepe virilis audaciae facinora commiserat. 2 Haec mulier genere atque forma5, praeterea viro liberis satis fortunata fuit; litteris Graecis Latinis docta6, psallere [et] saltare elegantius quam necesse est probae, multa alia, quae instrumenta luxuriae sunt. 3 Sed ei cariora semper omnia quam decus atque pudicitia fuit7; pecuniae an famae minus parceret, haud facile8 discerneres9; libido sic accensa, ut saepius peteret viros quam peteretur. 4 Sed ea saepe antehac fidem prodiderat, creditum abiuraverat, caedis conscia fuerat: luxuria atque inopia10 praeceps abierat. 5 Verum ingenium eius haud absurdum: posse versus facere, iocum mouere, sermone uti vel modesto vel molli vel procaci; prorsus multae facetiae multusque lepos inerat.

Nuevo intento electoral. Julio del 63 a.C. Además de los planes colaterales, Catilina se presenta a las elecciones al consulado para e 62 a.C. Curio a través de Fulvia va revelando los planes de los conjurados a Cicerón; éste, por su parte, toma precauciones personales para defenderse de un ataque.

[26] 1 His rebus comparatis Catilina nihilo minus in proximum annum consulatum petabat, sperans, si designatus foret, facile se ex voluntate Antonio usurum. Neque interea quietus erat, sed omnibus modis insidias parabat Ciceroni. 2 Neque illi11 tamen ad cavendum dolus aut astutiae deerant. 3 Namque a principio consulatus sui

1 Gayo Manlio, participó con un cargo en el ejército de Sila, siendo posteriormente el jefe de los colonos de Sila insatisfechos. Sus actividades, por lo tanto, fueron al principio independientes de Catilina. 2 Dicitur, construcción personal del infinitivo. El sujeto del verbo personal, en pasiva, es un substantivo, aquí elíptico, en nominativo; en la construcción no personal, el sujeto sería toda la proposición de infinitivo con su sujeto en acusativo:

complemento directo verbo transitivo dicitur plurimos homines adsicuisse sujeto verbo pasivo predicativo del sujeto

sujeto del infinitivo complemento directo verbo transitivo

(Catilinam) plurimos homines adsicuisse dicitur proposición de infinitivo no concertado: sujeto verbo pasivo

3 Servitia urbana: "esclavos que vivían en la ciudad". 4 Sempronia, pertenecía a la ilustre familia de los Sempronios, de donde provenían asimismo los Gracos. El extenso retrato de esta mujer ha llamado poderosamente la atención de los estudiosos, pues desequilibra la obra en buena medida. Por lo demás, fue esposa de Décimo Junio Bruto, cónsul en el 77 a.C., y presumiblemente madre de de Décimo Bruto (Décimo Junio Albino), uno de los asesinos de César. Quizás por esto Salustio se ensaña con ella. 5 Forma, hay que recordar que forma deriva de formosus: "hermoso": circunstancial de causa. 6 Docta, lleva complementos de relación en ablativo, infinitivo y acusativo (variatio múltiple). 7 Fuit, está en singular a pesar de que el sujeto y el atributo están en plural, pero éste consta de singulares y el verbo concierta, por el sentido, con el último. 8 Haud facile, lítote. 9 Discerneres, segunda persona del potencial con valor impersonal. 10 Luxuria atque inopia, circunstanciales de causa. 11 Illi, esto es: Ciceroni, valor enfático.

Page 16: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

14

multa pollicendo per Fuluiam effecerat, ut Q. Curius, de quo paulo ante memoravi, consilia Catilinae sibi proderet; 4 ad hoc collegam suum Antonium pactione provinciae1 perpulerat2, ne contra rem publicam sentiret3; circum se praesidia amicorum atque clientium4 occulte habebat. 5 Postquam dies comitiorum venit et Catilinae neque petitio neque insidiae, quas consulibus in campo fecerat, prospere cessere, constituit bellum facere et extrema omnia experiri, quoniam quae occulte temptaverat aspera foedaque evenerant.

[27] 1 Igitur C. Manlium Faesulas atque in eam partem Etruriae, Septimium quendam Camertem in agrum Picenum, C. Iulium in Apuliam dimisit, praeterea alium alio, quem ubique opportunum sibi fore credebat. 2 Interea Romae multa simul moliri: consulibus insidias tendere, parare incendia, opportuna loca armatis hominibus obsidere; ipse cum telo esse5, item alios iubere, hortari uti semper intenti paratique essent; dies noctisque festinare vigilare, neque insomniis neque labore fatigari. 3 Postremo, ubi multa agitanti nihil procedit, rursus intempesta nocte coniurationis principes convocat per M. Porcium Laecam6, 4 ibique multa de ignavia eorum questus docet se Manlium praemisisse ad eam multitudinem, quam ad capienda arma paraverat, item alios in alia loca opportuna, qui initium belli facerent, seque ad exercitum proficisci cupere, si prius Ciceronem oppressisset: eum suis consiliis multum officere.

El atentado contra Cicerón. Fracasado en las elecciones para el 62 a.C., prepara armas y un ejército a las órdenes de Manlio; reúne de nuevo a los principales conjurados y les expone que desea emprender la guerra, pero acabando antes con Cicerón, el principal obstáculo a sus planes. Dos de los conjurados, Gayo Cornelio y Lucio Vargunteyo, se ofrecen para asesinar al cónsul en su propia casa. Pero éste descubre los planes por Curio a través de Fulvia y evita el atentado.

[28] 1 Igitur perterritis ac dubitantibus ceteris C. Cornelius eques Romanus operam suam pollicitus et cum eo L. Vargunteius senator constituere ea nocte paulo post7 cum armatis hominibus sicuti salutatum8 introire ad Ciceronem ac de improuiso domui9 suae10 imparatum11 confodere12. 2 Curius ubi intellegit, quantum periculum consuli impendeat, propere per Fuluiam Ciceroni dolum qui parabatur enuntiat. 3 Ita illi

1 Pactione provinciae, el Senado atribuía a los cónsules el gobierno de determinadas provincias -las llamadas consulares-, al término de su mandato; el reparto de las provincias entre ambos colegas se hacía por sorteo: a Cicerón le había tocado Macedonia, a Antonio la Galia Cisalpina. 2 Perpulerat: "inducir". 3 Ne contra rem publicam sentiret, Cicerón había cedido a Antonio su derecho sobre la provincia de Macedonia, tomando a cambio la de Galia Cispalina, para ganarse a Antonio, el cual esperaba triunfar y enriquecerse fácilmente en Macedonia. 4 Clientium: "los clientes" son ciudadanos escasos de recursos que se ponen bajo la protección y defensa de un patronus, ciudadano prestigioso y respetable a cambio de su apoyo total y su voto en las elecciones. Así pues, Cicerón se rodea de una guardia particular, y no de una oficial, pues ello hubiera significado un tumultus (nombre técnico de la guerra civil).. 5 Ipse cum telo esse, lo cual estaba expresamente prohibido por las Leyes de las Doce Tablas, y también por una ley de Pompeyo mientras fue cónsul único en el 52 a.C. (desde la primavera tomó como colega a su suegro Metelo Escipión). 6 Convocat per M. Porcium Laecam, aunque Salustio sitúa esta reunión antes del senadoconsulto último del capítulo 29, en realidad se sabe por otras fuentes que tuvo lugar el 6 de noviembre. 7 Ea nocte paulo post, la fecha del asesinato sería la mañana del 7 de noviembre. 8 Sicuti salutatum, supino en acusativo complemento de un verbo de movimiento. Referencia a la salutatio o visita y saludo matinales que los clientes rendían a sus patronos, y que en ocasiones tenía lugar muy temprano. 9 Domui, locativo arcaico de tema en -u; en clásico se usaba domi, el locativo de tema en -o. 10 Suae, no va referido al sujeto; valor enfático. 11 Imparatum, predicativo. 12 Confodere: "asesinar".

Page 17: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

15

ianua1 prohibiti tantum facinus frustra susceperant. 4 Interea Manlius in Etruria plebem sollicitare, egestate simul ac dolore iniuriae2 nouarum rerum cupidam, quod3 Sullae dominatione agros bonaque omnia amiserat, praeterea latrones cuiusque generis, quorum in ea regione magna copia erat, nonnullos ex Sullanis coloniis, quibus libido atque luxuria ex magnis rapinis nihil relicui fecerant4.

El estado de excepción. Cicerón informa al Senado sobre los planes de Catilina contra su persona y contra el estado; los senadores encargan a los cónsules que velen por la seguridad de la República: es la atribución a los cónsules de los plenos poderes.

[29] 1 Ea cum Ciceroni nuntiarentur, ancipiti malo permotus, quod neque urbem ab insidiis priuato consilio longius tueri poterat neque, exercitus5 Manli quantus aut quo consilio foret, satis compertum6 habebat, rem ad senatum refert, iam antea vulgi rumoribus exagitatam. 2 Itaque, quod plerumque in atroci negotio solet, senatus decrevit, darent operam consules, ne quid res publica detrimenti caperet7. 3 Ea potestas per senatum8 more Romano magistratui maxuma9 permittitur: exercitum parare, bellum gerere, coercere omnibus modis socios atque civis, domi militiaeque imperium atque indicium summum10 habere11; aliter sine populi iussu nullius earum rerum consuli ius est.

[30] 1 Post paucos dies L. Saenius senator in senatu litteras recitauit, quas Faesulis allatas sibi dicebat, in quibus scriptum erat C. Manlium arma cepisse cum magna multitudine ante diem VI Kalendas Nouembris. 2 Simul, id quod in tali re solet, alii portenta atque prodigia nuntiabant, alii conventus fieri, arma portari, Capuae atque in Apulia seruile bellum moueri. 3 Igitur senati decreto Q. Marcius Rex12 Faesulas, Q. Metellus Creticus13 in Apuliam circumque ea loca missi- 4 hi utrique ad urbem imperatores erant, impediti ne triumpharent calumnia paucorum, quibus omnia honesta atque inhonesta vendere mos erat-, 5 sed praetores Q. Pompeius Rufus Capuam, Q. Metellus Celer14 in agrum Picenum, iisque permissum, uti pro tempore atque periculo 1 Ianua, ablativo propiamente dicho (separativo): "rechazados de la entrada, habiéndosele prohibido en paso". 2 Iniuriae, las confiscaciones y favoritismos en el reparto de tierras por parte del dictador. 3 Quod, explica iniuriae. 4 ...ex magnis rapinis nihil relicui fecerant, descripción del sustrato social y de sus problemas económicos y políticos: Etruria, el Samnio y Lucania habían padecido los efectos desastrosos de su pertenencia al partido de Mario y el establecimiento en su territorio de numerosos veteranos de Sila. 5 Exercitus, forma parte de la subordinada interrogativa: quantus... foret. 6 Compertum, predicativo del complemento directo (la proposición interrogativa), precedente de los tiempos de perfecto de las lenguas romances con el verbo "haber". 7 Decrevit, darent operam consules, ne quid res publica detrimenti caperet, se trata del senadoconsulto último que tuvo lugar ciertamente el 21 de octubre y no, como pretende Salustio, después del intento fallido de asesinato de Cicerón, el siete de noviembre. Esta es la fórmula mediante la cual el Senado proclamaba el estado de excepción y confería a los cónsules poderes constitucionales extraordinarios por tiempo limitado (dictatura). Es una subordinación completiva asindética en estilo indirecto. Quid, indefinido, complemento directo con su genitivo partitivo. 8 Per senatum, acusativo de medio y no a senatu, ablativo agente, porque el Senado es un mero intermediario, en este caso, de la soberanía que reside en el pueblo. 9 Maxuma, predicativo del sujeto. 10 Imperium atque iudicium summum: "poder ejecutivo y judicial ilimitados". 11 Parare, gerere, coercere, habere, infinitivos explicativos en aposición a ea potestas. 12 Q. Marcius Rex, Quinto Marcio Rege, cónsul en el 68 a.C. junto a Lucio Cecilio Metelo, murió en el 61 a.C. 13 Q. Metellus Creticus, Quinto Metelo Crético, cónsul en el 69 a.C., quien por haber sometido la isla de Creta recibió el apodo de "Crético". 14 Q. Pompeius Rufus... Q. Metellus Celer, Quinto Pompeyo Rufo, no tiene nada que ver con el tribuno de la plebe del mismo nombre. Éste, pretor del 63 a.C., fue procónsul en África, en el 61 a.C. El siguiente, Quinto Metelo Céler, también pertenecía a la familia de los Cecilios Metelos.

Page 18: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

16

exercitum compararent. 6 Ad hoc, si quis indicavisset de coniuratione, quae contra rem publicam facta erat, praemium servo libertatem et sestertia centum, libero impunitatem eius rei et sestertia ducenta [milia], 7 itemque decrevere, uti gladiatoriae familiae Capuam et in cetera municipia distribuerentur pro cuiusque opibus, Romae per totam urbem vigiliae haberentur iisque minores magistratus praeessent.

Enfrentamiento en el Senado: Cicerón-Catilina. En octubre llegan a Roma noticias y umores sobre levantamientos armados y rebeliones de esclavos en distintos puntos. El Senado recluta tropas, decreta recompensas a los que hagan revelaciones sobre la conjuración y establece guardias nocturnas en Roma: la ciudad se sume en la tristeza; las mujeres, por miedo a la guerra, van como de luto. Catilina, para disimular o para exculparse, se presenta en el Senado. Cicerón pronuncia un discurso contra aquel. Catilina niega todo, pide confianza en él y se la niega a un advenedizo como Cicerón.

[31] 1 Quis rebus permota civitas atque immutata urbis facies erat. Ex summa laetitia atque lascivia, quae diuturna quies pepererat, repente omnis tristitia inuasit: 2 festinare, trepidare, neque loco neque homini cuiquam satis credere, neque bellum gerere neque pacem habere, suo quisque metu pericula metiri. 3 Ad hoc mulieres, quibus rei publicae magnitudine belli timor insolitus incesserat, afflictare sese, manus supplices ad caelum tendere, miserari parvos liberos, rogitare omnia, omni rumore pavere, arripere omnia superbia atque deliciis omissis, sibi patriaeque diffidere. 4 At Catilinae crudelis animus eadem illa mouebat, tametsi praesidia parabantur et ipse lege Plautia interrogatus erat ab L. Paulo1. 5 Postremo dissimulandi causa aut sui expurgandi, sicut iurgio lacessitus foret, in senatum venit. 6 Tum M. Tullius consul, siue praesentiam eius timens siue ira commotus, orationem2 habuit luculentam atque utilem rei publicae, quam postea scriptam edidit. 7 Sed ubi ille assedit, Catilina, ut3 erat paratus ad dissimulanda omnia, demisso vultu, voce supplici postulare a patribus coepit, ne quid de se temere crederent: ea familia ortum, ita se ab adulescentia vitam instituisse4, ut omnia bona in spe haberet; ne existimarent sibi5, patricio homini, cuius ipsius atque maiorum plurima beneficia in plebem Romanam essent, perdita re publica6 opus esse, cum7 eam seruaret M. Tullius, inquilinus8 civis urbis Romae. 8 Ad hoc male dicta alia cum adderet, obstrepere omnes, hostem atque parricidam vocare. 9 Tum ille furibundus "quoniam quidem circumventus" inquit "ab inimicis praeceps agor, incendium meum ruina extinguam.".

[32] 1 Deinde se ex curia domum proripuit. Ibi multa ipse secum volvens, quod neque insidiae consuli procedebant et ab incendio intellegebat urbem vigiliis munitam, optimum factu credens exercitum augere ac, prius quam legiones scriberentur, multa antecapere, quae bello usui forent, nocte intempesta cum paucis in Manliana castra profectus est. 2 Sed Cethego atque Lentulo ceterisque, quorum cognoverat promptam audaciam, mandat, quibus rebus possent, opes factionis confirment, insidias consuli

1 L. Paulo, Lucio Emilio Paulo, hermano de Lépido, el triunviro; fue cónsul en el 50 a.C., junto a Claudio Marcelo. 2 Orationem, se trata la primera "Catilinaria", pronunciada el 6 de noviembre del 63 a.C. 3 Ut, por el contexto, valor causal. 4 Instituisse, infinitivo de estilo indirecto. 5 Sibi, dativo de interés, complemento de opus esse. 6 Perdita re publica, concreto por abstracto: "la perdición de la república"; en ablativo, complemento instrumental de opus esse. 7 Cum, concesivo-adversativo. 8 Inquilinus: "forastero, advenedizo"; hay que recordar que Cicerón procedía de Arpino, un pueblecito volsco al S.E. de Roma, de familia ecuestre que nunca había alcanzado el consulado; de ahí que él fuera un homo novus.

Page 19: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

17

maturent, caedem incendia aliaque belli facinora parent: sese propediem cum magno exercitu ad urbem accessurum. 3 Dum haec Romae geruntur, C. Manlius ex suo numero legatos ad Marcium Regem mittit cum mandatis huiusce modi:

Carta del revolucionario Manilio, desde Fiésole, al excónsul Marcio Rex, nombrado jefe del ejército para combatirlo.

[33] 1 "Deos hominesque testamur, imperator, nos arma neque contra patriam cepisse neque quo periculum aliis faceremus, sed uti corpora nostra ab iniuria tuta forent, qui miseri, egentes violentia atque crudelitate faeneratorum plerique patriae, sed omnes fama atque fortunis expertes sumus. Neque cuiquam nostrum licuit more maiorum lege uti neque amisso patrimonio liberum corpus habere: tanta saevitia faeneratorum atque praetoris fuit. 2 Saepe maiores vestrum, miserti plebis Romanae, decretis suis inopiae eius opitulati sunt, ac novissime memoria nostra propter magnitudinem aeris alieni volentibus omnibus bonis argentum aere solutum est. 3 Saepe ipsa plebs, aut dominandi studio permota aut superbia magistratuum, armata a patribus secessit. 4 At nos non imperium neque divitias petimus, quarum rerum causa bella atque certamina omnia inter mortalis sunt, sed libertatem, quam nemo bonus nisi cum anima simul amittit. 5 Te atque senatum obtestamur, consulatis miseris civibus, legis praesidium quod iniquitas praetoris eripuit restituatis, neve nobis eam neccessitudinem imponatis, ut quaeramus, quonam modo maxime ulti sanguinem nostrum pereamus."

Respuesta de Q. Marcio Rex. Tra carta de Catilina. Ambas trancritas en estilo indirecto.

[34] 1 Ad haec Q. Marcius respondit, si quid ab senatu petere vellent, ab armis discedant, Romam supplices proficiscantur: ea mansuetudine atque misericordia senatum populi Romani semper fuisse, ut nemo umquam ab eo frustra auxilium petiuerit. 2 At Catilina ex itinere plerisque consularibus, praeterea optimo cuique litteras mittit: se falsis criminibus circumventum, quoniam factioni inimicorum resistere nequiuerit, fortunae cedere, Massiliam1 in exilium proficisci, non quo sibi tanti sceleris conscius esset, sed uti res publica quieta foret neve ex sua contentione seditio oreretur. 3 Ab his longe diversas litteras Q. Catulus2 in senatu recitauit, quas sibi nomine Catilinae redditas dicebat. Earum exemplum infra scriptum est.

Carta de Catilina a Q. Catulo, transcrita en estilo directo. [35] 1 "L. Catilina Q. Catulo. Egregia tua fides, re cognita, grata mihi magnis in

meis periculis, fiduciam commendationi meae tribuit. 2 Quam ob rem defensionem in novo consilio3 non statui parare: satisfactionem ex nulla conscientia de culpa proponere decrevi, quam me dius fidius veram licet cognoscas. 3 Iniuriis contumeliisque consitatus, quod fructu laboris industriaeque meae priuatus statum dignitatis non obtinebam, publicam miserorum causam pro mea consuetudine suscepi, non quin aes alienum meis nominibus ex possessionibus soluere non possem--et alienis nominibus liberalitas Orestillae suis filiaeque copiis persolueret--, sed quod non dignos homines honore honestatos videbam meque falsa suspicione alienatum esse sentiebam. 4 Hoc nomine satis honestas pro meo casu spes relicuae dignitatis conseruandae sum secutus. 5 plura cum scribere vellem, nuntiatum est vim mihi parari. 6 Nunc Orestillam commendo tuaeque fidei trado; eam ab iniuria defendas, per liberos tuos rogatus. Haveto."

Preparativos para la guerra. Los senadores interrumpen la réplica de Catilina llamándole enemigo; él jura vengarse. Se va y dándose cuenta de que en Roma no hay 1 Massiliam, refugio común de desterrados, como Verres o Milón, tras el asesinato de Clodio. 2 Q. Catulus, Quinto Cátulo, cónsul en el 78 a.C., censor en el 65 a.C. junto a Craso. 3 Novo consilio, tal vez eufemismo por "tramar un golpe de Estado", o bien, simplemente, referencia su intención de partir para el exilio.

Page 20: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

18

nada que hacer, sale hacia el campamento de Manlio, tras haber encargado a Cetego y Léntulo que lo preparase todo para cuando él regresara. Escribe cartas a los personajes principales en las que se decía partir desterrado para que no surgiera ninguna sedición; y una a Q. Cátulo, que la lee en el Senado, en la que le encomienda el cuidado de su esposa Orestila y afirma haber asumido la pública defensa de los oprimidos. Una vez que Catilina se autoinviste de poderes militares, el Senado le declara enemigo público y toma otras medidas de guerra.

[36] 1 Sed ipse paucos dies commoratus apud C. Flaminium in agro Arretino1, dum vicinitatem antea sollicitatam armis exornat, cum fascibus atque aliis imperi insignibus2 in castra ad Manlium3 contendit. 2 Haec ubi Romae comperta sunt, senatus Catilinam et Manlium hostis iudicat, ceterae multitudini diem statuit, ante quam sine fraude4 liceret ab armis discedere5 praeter rerum capitalium condemnatis. 3 Praeterea decernit, uti consules dilectum habeant, Antonius cum exercitu Catilinam persequi maturet, Cicero urbi praesidio sit. 4 Ea tempestate mihi imperium populi Romani multo maxime miserabile visum est. cui cum ad occasum ab ortu solis omnia domita armis parerent, domi otiumatque divitiae, quae prima mortales putant, affluerent, fuere tamen ciues, qui seque remque publicam obstinatis animis perditum irent. 5 Namque duobus senati decretis ex tanta multitudine neque praemio inductus coniurationem patefecerat neque ex castris Catilinae quisquam omnium discesserat: tanta vis morbi atque uti tabes plerosque civium animos inuaserat.

Los partidarios de la conjuración. Además de los seguidores de Catilina, estaban a favor de la revuelta: los plebeyos, que por odio a los privilegiados y como no tenían nada que perder, deseaban la revolución; los jóvenes; los afectados por las confiscaciones y proscripciones de Sila; por último, los que no eran del partido senatorial.

[37] 1 Neque solum illis aliena menserat, qui conscii coniurationis fuerant, sed omnino cuncta plebes nouarum rerum studio Catilinae incepta probabat. 2 Id adeo more suo videbatur facere. 3 Nam semper in civitate, quibus opes nullae sunt, bonis invident, malos extollunt, vetera odere, noua exoptant, odio suarum rerum mutari omnia student, turba atque seditionibus sine cura aluntur, quoniam egestas facile habetur sine damno. 4 Sed urbana plebes, ea vero6 praeceps erat de multis causis. 5 Primum omnium qui ubique probro atque petulantia maxime praestabant, item alii per dedecora7 patrimoniis amissis, postremo omnes quos flagitium aut facinus domo expulerat, ii Romam sicut in sentinam confluxerant. 6 Deinde multi memores Sullanae victoriae, quod ex gregariis militibus alios senatores videbant, alios ita divites, ut regio victu atque cultu aetatem agerent, sibi quisque, si in armis foret, ex victoria talia sperabat. 7 praeterea iuventus8, quae in agris manuum mercede9 inopiam toleraverat, priuatis atque publicis10 largitionibus excita urbanum otium ingrato labori praetulerat. Eos atque alios omnis malum publicum alebat. 8 Quo minus mirandum est homines egentis, malis moribus, maxima spe rei publicae iuxta ac sibi consuluisse. 9 praeterea, quorum victoria Sullae

1 In agro Arretino: "en el territorio de Arezzo". 2 Exornat... insignibus, como usurpación del poder consular. 3 In castra ad Manlium, hay que notar la diferencia in + lugar / ad+ persona. 4 Sine fraude: "sin incurrir en responsabilidad". 5 Discedere (omnibus). 6 Ea vero, uso enfático: "esa sí que". 7 Per dedecora, per más acusativo con valor adverbial. 8 Iuventus, abstracto con valor colectivo: "los jóvenes". 9 Manuum mercede, aliteración: "como pago de su trabajo" (del trabajo de sus manos). 10 Privatis atque publicis, aliteración, la munificencia oficial era especialmente de los ediles; la particular (fuera de la ley) era la de los candidatos que sobornaban y atraían votantes entre el pueblo.

Page 21: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

19

parentes proscripti1, bona erepta, ius libertatis imminutum erat2, haud sane alio animo belli eventum expectabant. 10 Ad hoc quicumque aliarum atque senatus3 partium erant, conturbari rem publicam quam minus valere ipsi malebant. 11 Id adeo malum multos post annos in civitatem reverterat.

[38] 1 Nam postquam Cn. Pompeio et M. Crasso consulibus tribunicia postestas restituta est, homines adulescentes summam potestatem nacti, quibus aetas animusque ferox erat, coepere senatum criminando plebem exagitare, dein largiendo atque pollicitando magis incendere, ita ipsi clari potentesque fieri. 2 contra eos summa ope nitebatur pleraque nobilitas senatus specie pro sua magnitudine. 3 Namque, uti paucis verum absoluam, post illa tempora quicumque rem publicam agitavere, honestis nominibus, alii sicuti populi iura defenderent, pars quo senatus auctoritas maxima foret, bonum publicum simulantes pro sua quisque potentia certabant. 4 Neque illis modestia neque modus contentionis erat: utrique victoriam crudeliter exercebant.

[39] 1 Sed postquam Cn. Pompeius ad bellum maritimum atque Mithridaticum4 missus est, plebis opes imminutae, paucorum potentia crevit. 2 Ii magistratus, provincias aliaque omnia tenere; ipsi innoxii, florentes, sine metu aetatem agere ceterosque iudiciis terrere, quo plebem in magistratu placidius tractarent. 3 Sed ubi primum dubiis rebus nouandi spes oblata est, vetus certamen animos eorum arrexit. 4 Quod si primo proelio Catilina superior aut aequa manu discessisset, profecto magna clades atque calamitas rem publicam oppressisset, neque illis, qui victoriam adepti forent, diutius ea uti licuisset, quin defessis et exanguibus qui plus posset imperium atque libertatem extorqueret. 5 fuere tamen extra coniurationem complures, qui ad Catilinam initio profecti sunt. In iis erat Fuluius, senatoris filius, quem retractum ex itinere parens necari iussit. 6 Isdem temporibus Romae Lentulus, sicuti Catilina praeceperat, quoscumque moribus aut fortuna novis rebus idoneos credebat, aut per se aut per alios sollicitabat, neque solum civis, sed cuiusque modi genus hominum, quod modo bello usui foret.

Léntulo busca, por medio de P. Umbreno, la colaboración de los galos alóbroges en la revoluci´n.

[40] 1 Igitur P. Umbreno cuidam negotium dat, uti legatos Allobrogum5 requirat eosque, si possit, impellat ad societatem belli, existimans publice priuatimque aere alieno oppressos, praeterea quod natura gens Gallica bellicosa esset, facile eos ad tale consilium adduci posse. 2 Umbrenus quod in Gallia negotiatus erat, plerisque principibus civitatium notus erat atque eos noverat. Itaque sine mora, ubi primum legatos in foro conspexit, percontatus pauca de statu civitatis et quasi dolens eius casum requirere coepit, quem exitum tantis malis sperarent. 3 Postquam illos videt queri de avaritia magistratuum, accusare senatum, quod in eo auxili nihil esset, miseriis suis remedium mortem expectare, "at ego" inquit "vobis, si modo viri esse vultis, rationem ostendam, qua tanta ista mala effugiatis". 4 Haec ubi dixit, Allobroges in maximam spem adducti Umbrenum orare, ut sui misereretur: nihil tam asperum neque tam difficile esse, quod non cupidissime facturi essent, dum ea res civitatem aere alieno 1 Quorum victoria Sullae parentes proscripti, en virtud de la Lex Cornelia de proscriptione del 81 a.C. que declaraba que se confiscarían los bienes de los proscritos y se privaría a sus hijos del desempeño de cargos. 2 Proscripti (erat), erepta (erat), inminutum (erat), en singular por concordancia con el sujeto más cercano. 3 Aliarum atque senatus: "distintos al del Senado". 4 Bellum... Mithridaticum, Lúculo había guerreado contra él durante siete años. En el año 66 a.C. se le confirió el mando de la guerra contra Mitrídates a Pompeyo, en virtud de la ley Manilia. 5 Allobrogum, este pueblo galo habitaba entre los ríos Isère y Ródano; después de mucha resistencia los sometió Quinto Fabio Máximo.

Page 22: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

20

liberaret. 5 Ille eos in domum D. Bruti perducit, quod foro propinqua erat neque aliena consili propter Semproniam; nam tum Brutus ab Roma aberat. 6 praeterea Gabinium arcessit, quo maior auctoritas sermoni inesset. Eo praesente coniurationem aperit, nominat socios, praeterea multos cuiusque generis innoxios, quo legatis animus amplior esset. Deinde eos pollicitos operam suam domum dimittit.

El episodio de los alóbroges. Léntulo, además, trata de atraerse a la causa de Catilina a los legados de los alóbroges, pueblo galo, belicoso y cargado de deudas, prometiéndoles librarlos de ellas. Ellos dudan, pero acaban comunicándolo a su protector Sanga, que, a su vez, lo pone en conocimiento de Cicerón. Este les pide que finjan interés por la conjura y que lo mantengan informado.

[41] 1 Sed Allobroges diu in incerto habuere, quidnam consili1 caperent. In altera parte erat aes alienum, studium belli, magna merces in spe victoriae; 2 at in altera maiores opes, tuta consilia, pro incerta spe certa praemia. 3 Haec illis volventibus tandem vicit fortuna rei publicae. 4 Itaque Q. Fabio Sangae2, cuius patrocinio civitas plurimum utebatur3, rem omnem, uti cognoverant, aperiunt. 5 Cicero per Sangam consilio cognito legatis praecipit, ut studium coniurationis vehementer simulent, ceteros adeant, bene polliceantur dentque operam, uti eos quam maxime manufestos4 habeant.

[42] 1 Isdem fere temporibus in Gallia citeriore atque ulteriore5, item in agro Piceno Bruttio Apulia motus erat. 2 Namque illi, quos ante Catilina dimiserat, inconsulte ac veluti per dementiam cuncta simul agebant. Nocturnis consiliis, armorum atque telorum portationibus, festinando agitando omnia plus timoris quam periculi effecerant. 3 Ex eo numero compluris Q. Metellus Celer praetor ex senatus consulto causa cognita in vincula coniecerat, item in citeriore Gallia C. Murena, qui ei provinciae legatus praeerat.

[43] 1 At Romae Lentulus cum ceteris, qui principes coniurationis erant, paratis ut videbatur magnis copiis constituerant, uti, cum Catilina in agrum Aefulanum cum exercitu venisset, L. Bestia tribunus plebis contione habita quereretur de actionibus Ciceronis bellique grauissimi invidiam optimo consuli imponeret: eo signo proxima nocte6 cetera multitudo coniurationis suum quodque negotium exequeretur. 2 Sed ea divisa hoc modo dicebantur: Statilius et Gabinius ut cum magna manu duodecim simul opportuna loca urbis incenderent, quo tumultu facilior aditus ad consulem ceterosque, quibus insidiae parabantur, fieret; Cethegus Ciceronis ianuam obsideret eumque vi aggrederetur; alius autem alium, sed filii familiarum, quorum ex nobilitate maxima pars erat, parentis interficerent; simul caede et incendio perculsis omnibus ad Catilinam erumperent. 3 Inter haec parata atque decreta Cethegus semper querebatur de ignavia sociorum: illos dubitando et dies prolatando magnas opportunitates corrumpere: facto, non consulto in tali periculo opus esse, seque, si pauci adiuvarent, languentibus aliis 1 Quidnam consili, pronombre más substantivo en genitivo partitivo en lugar de adjetivo más substantivo concertado. 2 Quinto Fabio Sanga, los pueblos sometidos a Roma tenían un protector, que solía ser su conquistador o los descendientes de éste. Sanga descendería, pues, de Quinto Fabio Máximo, conquistador de los alóbroges. 3 Cuius patrocinio civitas plurimum utebatur, los nobles, bien como individuos, bien como familias, se constituían a veces en patronos de ciudades enteras, ya por haber conquistado dichas ciudades, ya por haber sido sus gobernadores. El derecho de patronazgo se transmitía de heredero en heredero. Civitas: "la nación de los alóbroges". 4 Manufestos, predicativo: "en evidencia". 5 Citeriore atque ulteriore, la citerior es la Galia al sur de los Alpes, que a su vez se subdividía en Cispadana y Transpadana en relación con el río Po. La ulterior es la Galia al norte de los Alpes, entre el Ródano y el monte Cevennes. 6 Proxima nocte, posiblemente el 10 de diciembre. De todos modos, los conspiradores fueron ejecutados el 5 de diciembre.

Page 23: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

21

impetum in curiam facturum. 4 Natura ferox, vehemens, manu promptus erat, maximum bonum in celeritate putabat.

Los conjurados de Roma se comprometen con los alóbroges. [44] 1 Sed Allobroges ex praecepto Ciceronis per Gabinium ceteros conveniunt.

ab Lentulo, Cethego, Statilio, item Cassio postulant ius iurandum, quod signatum ad civis perferant: aliter haud facile eos ad tantum negotium impelli posse. 2 Ceteri nihil suspicantes dant, Cassius semet eo breui venturum pollicetur ac paulo ante legatos ex urbe proficiscitur. 3 Lentulus cum iis T. Volturcium quendam Crotoniensem mittit, ut Allobroges, prius quam domum pergerent, cum Catilina data atque accepta fide societatem confirmarent. 4 Ipse Volturcio litteras ad Catilinam dat, quarum exemplum infra scriptum est. 5 "qui sim, ex eo, quem ad te misi, cognosces. fac cogites, in quanta calamitate sis, et memineris te virum esse. consideres, quid tuae rationes postulent. auxilium petas ab omnibus, etiam ab infimis." 6 ad hoc mandata verbis dat: cum ab senatu hostis iudicatus sit, quo consilio servitia repudiet? In urbe parata esse quae iusserit. Ne cunctetur ipse propius accedere.

Detención de los conjurados y los alóbroges en el puente Milvio de Roma. [45] 1 His rebus ita actis, constituta nocte qua proficiscerentur Cicero per legatos

cuncta edoctus L. Valerio Flacco1 et C. Pomptino praetoribus imperat, ut in ponte Muluio2 per insidias Allobrogum comitatus deprehendant. Rem omnem aperit, cuius gratia mittebantur; cetera, uti facto opus sit, ita agant permittit. 2 Illi, homines militares, sine tumultu praesidiis collocatis, sicuti praeceptum erat, occulte pontem obsidunt. 3 Postquam ad id loci legati cum Volturcio venerunt et simul utrimque clamor exortus est, Galli cito cognito consilio sine mora praetoribus se tradunt, 4 Volturcius primo cohortatus ceteros gladio se a multitudine defendit, deinde, ubi a legatis desertus est, multa prius de salute sua Pomptinum obtestatus, quod ei notus erat, postremo timidus ac vitae diffidens velut hostibus sese praetoribus dedit.

La trama, al descubierto. Los conjurados promueven disturbios en diferentes puntos de las Galias e Italia y, además, proyectan provocar incendios en Roma y atentar contra Cicerón para cuando llegue Catilina con su ejército a la ciudad. Los legados alóbroges piden un documento escrito a los conjurados como garantía para sus compatriotas: lo obtienen. Acompañados por Tito Volturcio y con las cartas comprometedoras selladas, caen en una emboscada preparada al efecto por Cicerón. Ahora ya hay pruebas; Cicerón, sin embargo, duda sobre qué hacer con los ciudadanos implicados: se decide por llevarlos a declarar ante el Senado. Los alóbroges testifican, Volturcio confiesa: son recompensados; los otros detenidos reconocen su firma en los documentos: quedan recluidos.

[46] 1 Quibus rebus3 confectis omnia propere per nuntios consuli declarantur. 2 At illum ingens cura atque laetitia simul occupauere. Nam laetabatur intellegens coniuratione patefacta civitatem periculis ereptam esse; porro autem anxius erat dubitans, in maximo scelere4 tantis civibus deprehensis quid facto opus esset5: poenam illorum sibi oneri, impunitatem perdendae rei publicae6 fore credebat. 3 Igitur

1 L. Valerio Flacco, Lucio Valerio Flaco, fue tribuno militar en Cilicia y cuestor en España, pretor en el 63 a.C.; luego, gobernador en Asia. 2 Ponte Muluio, el más septentrional del río Tíber; de él partía la Via Flaminia. 3 Quibus rebus, la emboscada. 4 Scelere, complemento de deprehensis. 5 Quid facto opus esset: "cómo había que actuar" (subordinada interrogativa, complemento directo de dubitans). 6 Perdundae rei publicae, construcción de gerundio en dativo, complemento de finalidad. Hay que observar el paralelismo.

Page 24: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

22

confirmato animo vocari ad sese iubet Lentulum1, Cethegum, Statilium, Gabinium itemque Caeparium Terracinensem, qui in Apuliam2 ad concitanda servitia proficisci parabat. 4 Ceteri sine mora veniunt; Caeparius, paulo ante domo egressus, cognito indicio ex urbe profugerat. 5 Consul Lentulum, quod praetor erat, ipse manu tenens in senatum perducit, reliquos cum custodibus in aedem Concordiae3 venire iubet. 6 Eo senatum advocat magnaque frequentia eius ordinis Volturcium cum legatis introducit, Flaccum praetorem scrinium cum litteris, quas a legatis acceperat, eodem afferre iubet.

Declaración de los detenidos y arresto de los culpables. [47] 1 Volturcius interrogatus de itinere, de litteris, postremo quid aut qua de

causa consili habuisset, primo fingere alia dissimulare de coniuratione; post ubi fide publica dicere iussus est, omnia, uti gesta erant, aperit docetque se paucis ante diebus a Gabinio et Caepario socium asscitum nihil amplius scire quam legatos, tantummodo audire solitum ex Gabinio P. Autronium, Ser Sullam, L. Vargunteium, multos praeterea in ea coniuratione esse. 2 Eadem Galli fatentur ac Lentulum dissimulantem coarguunt praeter litteras sermonibus, quos ille habere solitus erat: ex libris Sibyllinis4 regnum Romae tribus Corneliis portendi; Cinnam5 atque Sullam antea, se tertium esse cui fatum foret urbis potiri; praeterea ab incenso Capitolio6 illum esse vigesumum annum quem saepe ex prodigiis haruspices respondissent bello civili cruentum fore. 3 igitur perlectis litteris, cum prius omnes signa sua cognovissent, senatus decernit, uti abdicato magistratu Lentulus itemque ceteri in liberis custodiis habeantur. 4 Itaque Lentulus P. Lentulo Spintheri7, qui tum aedilis erat, Cethegus Q. Cornificio, Statilius C. Caesari, Gabinius M Crasso, Caeparius -nam is paulo ante ex fuga retractus erat- Cn. Terentio senatori traduntur.

[48] 1 Interea plebs coniuratione patefacta quae primo cupida rerum nouarum nimis bello fauebat, mutata mente Catilinae consilia execrari, Ciceronem ad caelum tollere: veluti ex seruitute erepta gaudium atque laetitiam agitabat. 2 Namque alia belli facinora praedae magis quam detrimento fore, incendium vero crudele, immoderatum ac sibi maxime calamitosum putabat, quippe cui omnes copiae in usu cottidiano et cultu corporis erant. 3 Post eum diem quidam L. Tarquinius ad senatum adductus erat, quem ad Catilinam proficiscentem ex itinere retractum aiebant. 4 Is cum se diceret indicaturum de coniuratione, si fides publica data esset, iussus a consule quae sciret edicere, eadem fere quae Volturcius de paratis incendiis, de caede bonorum, de itinere hostium senatum docet: praeterea se missum a M. Crasso, qui Catilinae nuntiaret, ne eum Lentulus et Cethegus aliique ex coniuratione deprehensi terrerent, eoque magis properaret ad urbem accedere, quo et ceterorum animos reficeret et illi facilius e periculo eriperentur. 5 Sed ubi Tarquinius Crassum nominavit, hominem nobilem, maximis divitiis, summa potentia, alii rem incredibilem rati, pars tametsi verum

1 Publio Cornelio Léntulo, de ilustre familia, excónsul, pretor en el 63 a.C., el mayor de categoría política y social de los conjurados; Gayo Cornelio Cetego, senador; los caballeros Lucio Estatilio, Publio Gabinio Capitón y Cepario de Terracina (ciudad del Lacio). 2 Apuliam, región del sur de Italia. 3 Aedem Concordiae, en el monte Capitolio, frente al Foro; el Senado se reunía frecuentemente en él. 4 Libris Sibyllinis, consistía en oráculos, traídos de la Troade en la época de Tarquinio el Soberbio, quemados los libros originales en el incendio del Capitolio del año 83 a.C., las copias eran guardadas por una comisión de quince hombres. 5 Cinnam, Lucio Cornelio Cinna, cónsul durante los años 87 a 84 a.C. 6 Incenso Capitolio, se refiere a la última ocasión en que ardió el Capitolio, en el 83 a.C., durante la guerra de Mario y Sila. 7 P. Lentulo Spintheri..., cónsul en el 57 con Quinto Metelo Nepote; tras la muerte de César, acompañó a Bruto y Casio. Cornificio fue uno de los seis candidatos al consulado del 63 a.C. Terencio fue pretor al año siguiente.

Page 25: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

23

existimabant, tamen quia in tali tempore tanta vis hominis magis lenienda quam exagitanda videbatur, plerique Crasso ex negotiis priuatis obnoxii, conclamant indicem falsum esse, deque ea re postulant uti referatur. 6 Itaque consulente Cicerone frequens senatus decernit Tarquini indicium falsum videri eumque in vinculis retinendum neque amplius potestatem faciendam, nisi de eo indicaret, cuius consilio tantam rem esset mentitus. 7 Erant eo tempore qui existimarent indicium illud a P. Autronio machinatum, quo facilius appellato Crasso per societatem periculi reliquos illius potentia tegeret. 8 Alii Tarquinium a Cicerone immissum aiebant, ne Crassus more suo suscepto malorum patrocinio rem publicam conturbaret. 9 Ipsum Crassum ego postea praedicantem audiui tantam illam contumeliam sibi ab Cicerone impositam.

[49] 1 Sed isdem temporibus Q. Catulus et C. Piso1 [neque precibus] neque pretio neque gratia Ciceronem impellere potuere, uti per Allobroges aut alium indicem C. Caesar falso nominaretur. 2 Nam uterque cum illo grauis inimicitias exercebat: Piso oppugnatus in iudicio pecuniarum repetundarum propter cuiusdam Transpadani supplicium iniustum, Catulus ex petitione pontificatus odio incensus, quod extrema aetate, maximis honoribus usus, ab adulescentulo Caesare victus discesserat. 3 Res autem opportuna videbatur, quod is priuatim egregia liberalitate, publice maximis muneribus grandem pecuniam debebat. 4 Sed ubi consulem ad tantum facinus impellere nequeunt, ipsi singillatim circumeundo atque ementiendo, quae se ex Volturcio aut Allobrogibus audisse dicerent, magnam illi invidiam conflaverant, usque eo ut nonnulli equites Romani, qui praesidi causa cum telis erant circum aedem Concordiae, seu periculi magnitudine seu animi mobilitate impulsi, quo studium suum in rem publicam clarius esset, egredienti ex senatu Caesari gladio minitarentur.

César solicita clemencia para los detenidos. Algunos tratan de implicar en la conjura al poderoso Craso, o bien para que con su influencia protegiese a los demás, o bien por inducción de Cicerón, para librarse de él. También intentaban implicar falsamente a César. Disturbios en la ciudad. El cónsul convoca de nuevo al Senado y le consulta sobre qué ha de hacerse con los prisioneros. Algunos exigen la pena de muerte. Pero César pide a los senadores, y propone que se confine a los reos.

[50] 1 Dum haec in senatu aguntur et dum legatis Allobrogum et T. Volturcio, comprobato eorum indicio, praemia decernuntur, liberti et pauci ex clientibus Lentuli diversis itineribus opifices atque servitia in vicis ad eum eripiendum sollicitabant, partim exquirebant duces multitudinum, qui pretio rem publicam vexare soliti erant. 2 Cethegus autem per nuntios familiam atque libertos suos, lectos et exercitatos, orabat in audaciam, ut grege facto cum telis ad sese irrumperent. 3 Consul ubi ea parari cognovit, dispositis praesidiis, ut res atque tempus monebat, convocato senatu refert, quid de iis fieri placeat, qui in custodiam traditi erant. Sed eos paulo ante frequens senatus iudicaverat contra rem publicam fecisse. 4 Tum D. Iunius Silanus2 primus sententiam rogatus, quod eo tempore consul designatus erat, de iis, qui in custodiis tenebantur, et praeterea de L. Cassio, P. Furio, P. Umbreno, Q. Annio, si deprehensi forent, supplicium sumendum decreverat; isque postea permotus oratione C. Caesaris pedibus in sententiam Ti. Neronis3 iturum se dixit, quod de ea re praesidiis additis referendum censuerat. 5 Sed Caesar4, ubi ad eum ventum est1, rogatus sententiam2 a consule huiusce

1 C. Piso, Gayo Calpurnio Pisón, cónsul en el 67 a.C. 2 D. Iunius Silanus, Décimo Junio Silano, cónsul en el 62 a.C. con Lucio Licinio Murena; se casó con Servilia, hermanastra de Catón y madre, por un matrimonio anterior, de Marco Bruto, uno de los asesinos de César. 3 Ti. Neronis, legado de Pompeyo en la guerra de los piratas y abuelo del emperador Tiberio. 4 Caesar, comienza el primero de los dos famosos discursos que César y Catón pronunciaron el 5 de diciembre a favor y en contra de los conjurados. Más adelante el propio Ciceróon pronunciaría a su vez

Page 26: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

24

modi verba locutus est: [51] 1 "Omnis homines3, patres conscripti4, qui de rebus dubiis consultant, ab

odio, amicitia, ira atque misericordia vacuos esse decet. 2 Haud facile animus verum providet, ubi illa officiunt, neque quisquam omnium libidini simul et usui paruit. 3 Ubi intenderis ingenium, valet; si libido possidet, ea dominatur, animus nihil valet. 4 Magna mihi copia est memorandi, patres conscripti, quae reges atque populi ira aut misericordia impulsi male consuluerint. Sed ea malo dicere, quae maiores nostri contra libidinem animi sui recte atque ordine fecere. 5 Bello Macedonico, quod cum rege Perse gessimus5, Rhodiorum civitas magna atque magnifica, quae populi Romani opibus creverat, infida et adversa nobis fuit. Sed postquam bello confecto de Rhodiis consultum est, maiores nostri, ne quis divitiarum magis quam iniuriiae causa bellum inceptum diceret, impunitos eos dimisere. 6 Item bellis Punicis omnibus, cum saepe Carthaginienses et in pace et per indutias multa nefaria facinora fecissent, numquam ipsi per occasionem talia fecere: magis quid se dignum foret, quam quid in illos iure fieri posset, quaerebant. 7 Hoc item vobis providendum est, patres conscripti. Ne plus apud vos valeat P. Lentuli et ceterorum scelus quam vestra dignitas, neu magis irae vestrae quam famae consulatis. 8 Nam si digna poena pro factis eorum reperitur, novum consilium approbo; sin magnitudo sceleris omnium ingenia exuperat, his utendum censeo, quae legibus comparata sunt. 9 Plerique eorum, qui ante me sententias dixerunt, composite atque magnifice casum rei publicae miserati sunt. Quae belli saevitia esset, quae victis acciderent, enumerauere: rapi virgines, pveros; divelli liberos a parentum complexu; matres familiarum pati quae victoribus collibuissent; fana atque domos spoliari; caedem, incendia fieri; postremo armis, cadaueribus, cruore atque luctu omnia compleri. 10 Sed, per deos immortalis, quo illa oratio pertinuit? An uti vos infestos coniurationi faceret? scilicet, quem res tanta et tam atrox non permouit, eum oratio accendet. 11 Non ita est, neque cuiquam mortalium iniuriae suae paruae videntur, multi eas grauius aequo habuere. 12 Sed alia aliis licentia est, patres conscripti. Qui demissi in obscuro vitam habent, si quid iracundia deliquere, pauci sciunt, fama atque fortuna eorum pares sunt; qui magno imperio praediti in excelso aetatem agunt, eorum facta cuncti mortales nouere. Ita in maxima fortuna minima licentia est; 13 neque studere neque odisse, sed minime irasci decet; 14 quae apud alios iracundia dicitur, ea in imperio superbia atque crudelitas appellatur. 15 Equidem ego sic existimo, patres conscripti, omnis cruciatus minores quam facinora illorum esse. Sed plerique mortales postrema meminere et in hominibus impiis sceleris eorum obliti de poena disserunt, si ea paulo seuerior fuit. 16 D. Silanum, virum fortem atque strenuum, certo scio quae dixerit studio rei publicae dixisse, neque illum in tanta re gratiam aut inimicitias exercere: eos mores eamque modestiam viri cognovi. 17 Verum sententia eius mihi non crudelis -quid enim in talis homines crudele fieri potest?- sed aliena a re publica nostra videtur. 18 Nam profecto aut metus aut iniuria te subegit, Silane, consulem designatum genus poenae novum decernere. 19 De timore superuacuaneum est disserere, cum praesertim diligentia clarissimi viri consulis tanta praesidia sint in armis. 20 De poena possum equidem dicere, id quod res habet, in luctu atque miseriis mortem aerumnarum

un desmayado discurso (Cuarta Catilinaria). 1 Ventum est, pasiva impersonal, en 3ª persona del singular y con el participio en neutro. 2 Sententiam, acusativo de relación. 3 Omnis homines, coincidencia del comienzo de este discurso con el comienzo de la obra; quizás se trate de un esquema fijo, propio de la escuela retórica. 4 Patres conscripti, los "inscritos conjuntamente" en las listas de los censores, esto es: senatores. 5 Bello Macedonico, quod cum rege Perse gessimus, que terminó en el 168 a.C., en Pidna, donde triunfó Paulo Emilio.

Page 27: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

25

requiem, non cruciatum esse; eam cuncta mortalium mala dissoluere; ultra neque curae neque gaudio locum esse. 21 Sed, per deos immortalis, quam ob rem in sententiam non addidisti, uti prius verberibus in eos animaduerteretur? 22 An quia lex Porcia vetat?1 At aliae leges item condemnatis civibus non animam eripi, sed exilium permitti iubent. 23 An quia grauius est verberari quam necari? Quid autem acerbum aut nimis graue est in homines tanti facinoris conuictos? 24 sin quia leuius est, qui convenit in minore negotio legem timere, cum eam in maiore neglegeris? 25 At enim quis reprehendet quod in parricidas rei publicae decretum erit? tempus dies fortuna, cuius libido gentibus moderatur. Illis merito accidet quicquid evenerit; 26 ceterum vos, patres conscripti, quid in alios statuatis, considerate. 27 omnia mala exempla ex rebus bonis orta sunt. Sed ubi imperium ad ignaros eius aut minus bonos pervenit, novum illud exemplum ab dignis et idoneis ad indignos et non idoneos transfertur. 28 Lacedaemonii deuictis Atheniensibus triginta viros imposuere, qui rem publicam eorum tractarent. 29 Ii primo coepere pessimum quemque et omnibus inuisum indemnatum necare: ea populus laetari et merito dicere fieri. 30 Post ubi paulatim licentia crevit, iuxta bonos et malos libidinose interficere, ceteros metu terrere: 31 ita civitas seruitute oppressa stultae laetitiae grauis poenas dedit. 32 Nostra memoria victor Sulla cum Damasippum2 et alios eius modi, qui malo rei publicae creverant, iugulari iussit, quis non factum eius laudabat? homines scelestos et factiosos, qui seditionibus rem publicam exagitaverant, merito necatos aiebant. 33 Sed ea res magnae initium cladis fuit. Nam uti quisque domum aut villam, postremo uas aut vestimentum alicuius concupiverat, dabat operam, uti is in proscriptorum numero esset. 34 Ita illi, quibus Damasippi mors laetitiae fuerat, paulo post ipsi trahebantur, neque prius finis iugulandi fuit, quam Sulla omnis suos divitiis expleuit. 35 Atque haec ego non in M. Tullio neque his temporibus vereor, sed in magna civitate multa et varia ingenia sunt. 36 Potest alio tempore, alio consule, cui item exercitus in manu sit, falsum aliquid pro vero credi. ubi hoc exemplo per senatus decretum consul gladium eduxerit, quis illi finem statuet aut quis moderabitur? 37 maiores nostri, patres conscripti, neque consili neque audaciae umquam eguere; neque illis superbia obstabat. Quo minus aliena instituta, si modo proba erant, imitarentur. 38 Arma atque tela militaria ab Samnitibus, insignia magistratuum ab Tuscis pleraque sumpserunt. Postremo, quod ubique apud socios aut hostis idoneum videbatur, cum summo studio domi exequebantur: imitari quam invidere bonis malebant. 39 Sed eodem illo tempore Graeciae morem imitati verberibus animaduertebant in civis, de condemnatis summum supplicium sumebant. 40 Postquam res publica adoleuit et multitudine civium factiones valuere, circumvenire innocentes, alia huiusce modi fieri coepere, tum lex Porcia aliaeque leges paratae sunt, quibus legibus exilium damnatis permissum est. 41 Hanc ego causam, patres conscripti, quo minus novum consilium capiamus, in primis magnam puto. 42 Profecto virtus atque sapientia maior illis fuit, qui ex paruis opibus tantum imperium fecere, quam in nobis, qui ea bene parta vix retinemus. 43 Placet3 igitur eos dimitti et augeri exercitum Catilinae? Minime. Sed ita4 censeo: publicandas eorum pecunias, ipsos in vinculis habendos5 per municipia, quae maxime opibus valent; neu quis de iis postea ad senatum referat neve cum populo agat;

1 An quia lex Porcia vetat? hubo tres Leges Porciae referentes a la prouocatio, es decir, el derecho a recurrir al pueblo en caso de sufrir una injusticia por parte de los patricios. 2 Damasippum, Lucio Junio Bruto Damasipo, pretor en el 82 y jefe mariano contra Pompeyo, finalmente muerto por orden de Sila. 3 Placet (mihi): "parece bien". Cuando va con senatui es la fórmula oficial de los decretos: "decide, ordena". 4 Ita, catafórico, anticipador de todo el párrafo que sigue en estilo indirecto. 5 Publicandas... pecunias, ipsos... habendos, quiasmo.

Page 28: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

26

qui aliter fecerit, senatum existumare1 eum contra rem publicam et salutem omnium facturum."

Catón pide la pena capital. Interviene a continuación Catón con un discurso irónico y patriótico: es la libertad y la vida de todos la que ha estado en juego; llega a insinuar que si César está tranquilo es porque está de parte de los conjurados; exige actuar con dureza para escarmiento de los que no han sido aún apresados. Su crimen, probado y reconocido, sólo tiene un castigo: la muerte.

[52] 1 Postquam Caesar dicendi finem fecit, ceteri verbo alius alii varie assentiebantur. at M. Porcius Cato2 rogatus sententimam huiusce modi orationem habuit: 2 "Longe alia mihi mens est, patres conscripti, cum res atque pericula nostra considero, et cum sententias nonnullorum ipse mecum reputo. 3 Illi mihi disseruisse videntur de poena eorum, qui patriae, parentibus, aris atque focis suis bellum parauere; res autem monet cauere ab illis magis quam quid in illos statuamus consultare. 4 Nam cetera maleficia tum persequare, ubi facta sunt; hoc nisi provideris ne accidat, ubi evenit, frustra iudicia implores: capta urbe nihil fit reliqui victis. 5 Sed, per deos immortalis, vos ego appello, qui semper domos, villas, signa, tabulas vestras pluris quam rem publicam fecistis: si ista, cuiuscumque modi sunt quae amplexamini, retinere, si voluptatibus vestris otium praebere vultis, expergiscimini aliquando et capessite rem publicam. 6 Non agitur de vectigalibus neque de sociorum iniuriis: libertas et anima nostra in dubio est. 7 Saepenumero, patres conscripti, multa verba in hoc ordine feci, saepe de luxuria atque avaritia nostrorum civium questus sum, multosque mortalis ea causa aduersos habeo. 8 Qui mihi atque animo meo nullius umquam delicti gratiam fecissem, haut facile alterius libidini male facta condonabam. 9 Sed ea tametsi vos parui pendebatis, tamen res publica firma erat, opulentia neglegentiam tolerabat. 10 Nunc vero non id agitur, bonisne an malis moribus vivamus, neque quantum aut quam magnificum imperium populi Romani sit, sed haec, cuiuscumque modi videntur, nostra an nobiscum una hostium futura sint. 11 Hic mihi quisquam mansuetudinem et misericordiam nominat. Iam pridem equidem nos vera vocabula rerum amisimus: quia bona aliena largiri liberalitas, malarum rerum audacia fortitudo vocatur, eo res publica in extremo sita est. 12 Sint sane, quoniam ita se mores habent, liberales ex sociorum fortunis, sint misericordes in furibus aerari: ne illi sanguinem nostrum largiantur et, dum paucis sceleratis parcunt, bonos omnis perditum eant. 13 Bene et composite C. Caesar paulo ante in hoc ordine de vita et morte disseruit, credo falsa existimans ea, quae de inferis memorantur: diverso itinere malos a bonis loca taetra, inculta, foeda atque formidulosa habere. 14 Itaque censuit pecunias eorum publicandas, ipsos per municipia in custodiis habendos, videlicet timens, ne, si Romae sint, aut a popularibus coniurationis aut a multitudine conducta per vim eripiantur; 15 quasi vero mali atque scelesti tantummodo in urbe et non per totam Italiam sint, aut non ibi plus possit audacia, ubi ad defendendum opes minores sunt. 16 Quare uanum equidem hoc consilium est, si periculum ex illis metuit; si in tanto omnium metu solus non timet, eo magis refert me mihi atque vobis timere. 17 Qua re cum de P. Lentulo ceterisque statuetis, pro certo habetote vos simul de exercitu Catilinae et de omnibus coniuratis decernere. 18 Quanto vos attentius ea agetis, tanto illis animus infirmior erit; si paulum modo vos languere viderint, iam omnes feroces aderunt. 19 Nolite existimare maiores nostros armis rem publicam ex parua magnam fecisse. 20 Si ita esset, multo pulcherrimam eam nos haberemus: quippe sociorum atque civium, praeterea armorum 1 Existumare, infinitivo en vez de subjuntivo, modo en que se expresan en estilo indirecto las oraciones independientes impresivas. 2 M. Porcius Cato, Marco Porcio Catón llamado de Útica por haberse suicidados allí después de la batalla de Tapso del 46 a.C. Era biznieto de Catón el Censor, y a la sazón tribuno de la plebe.

Page 29: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

27

atque equorum maior copia nobis quam illis est. 21 Sed alia fuere, quae illos magnos fecere, quae nobis nulla sunt: domi industria, foris iustum imperium, animus in consulendo liber, neque delicto neque libidini obnoxius. 22 pro his nos habemus luxuriam atque avaritiam, publice egestatem, priuatim opulentiam. laudamus divitias, sequimur inertiam. Inter bonos et malos discrimen nullum, omnia virtutis praemia ambitio possidet. 23 Neque mirum: ubi vos separatim sibi quisque consilium capitis, ubi domi voluptatibus, hic pecuniae aut gratiae seruitis, eo fit ut impetus fiat in vacuam rem publicam. Sed ego haec omitto. 24 coniurauere nobilissimi ciues patriam incendere, Gallorum gentem infestissimam nomini Romano ad bellum arcessunt, dux hostium cum exercitu supra caput est; 25 vos cunctamini etiam nunc et dubitatis, quid intra moenia deprensis hostibus faciatis? 26 misereamini censeo -deliquere homines adulescentuli per ambitionem- atque etiam armatos dimittatis: 27 ne ista vobis mansuetudo et misericordia, si illi arma ceperint, in miseriam conuertat. 28 Scilicet res ipsa aspera est, sed vos non timetis eam. Immo vero maxime. Sed inertia et mollitia animi alius alium expectantes cunctamini, videlicet dis immortalibus confisi, qui hanc rem publicam saepe in maximis periculis seruauere. 29 Non votis neque suppliciis muliebribus auxilia deorum parantur; vigilando, agendo, bene consulendo prospere omnia cedunt. ubi socordiae te atque ignaviae tradideris, nequiquam deos implores: irati infestique sunt. 30 apud maiores nostros A. Manlius Torquatus1 bello Gallico filium suum, quod is contra imperium in hostem pugnaverat, necari iussit, 31 atque ille egregius adulescens immoderatae fortitudinis morte poenas dedit; 32 vos de crudelissimis parricidis quid statuatis, cunctamini? 33 videlicet cetera vita eorum huic sceleri obstat. Verum parcite dignitati Lentuli, si ipse pudicitiae, si famae suae, si dis aut hominibus umquam ullis pepercit. Ignoscite Cethegi adulescentiae, nisi iterum patriae bellum fecit. 34 Nam quid ego de Gabinio, Statilio, Caepario loquar? Quibus si quicquam umquam pensi fuisset, non ea consilia de re publica habuissent. 35 Postremo, patres conscripti, si mehercule peccato locus esset, facile paterer vos ipsa re corrigi, quoniam verba contemnitis. Sed undique circumventi sumus. Catilina cum exercitu faucibus urget; alii intra moenia atque in sinu urbis sunt hostes; neque parari neque consuli quicquam potest occulte: quo magis properandum est. 36 Quare ego ita censeo, cum nefario consilio sceleratorum civium res publica in summa pericula venerit, iique indicio T. Volturci et legatorum Allobrogum conuicti confessique sint caedem, incendia aliaque se foeda atque crudelia facinora in civis patriamque paravisse2, de confessis, sicuti de manufestis rerum capitalium3, more maiorum supplicium sumendum."

[53] 1 Postquam Cato assedit, consulares omnes itemque senatus magna pars sententiam eius laudant, virtutem animi ad caelum ferunt, alii alios increpantes timidos vocant. Cato clarus atque magnus habetur; senati decretum fit, sicuti ille censuerat. 2 Sed mihi4 multa legenti, multa audienti, quae populus Romanus domi militiaeque, mari atque terra praeclara facinora fecit, forte libuit attendere, quae res maxime tanta negotia sustinuisset. 3 Sciebam saepenumero parua manu cum magnis legionibus hostium contendisse; cognoveram paruis copiis bella gesta cum opulentis regibus, ad hoc saepe fortunae violentiam toleravisse, facundia Graecos, gloria belli Gallos ante Romanos

1 A. Manlius Torquatus, Aulo Manlio Torcuato, al parecer, se trata de Tito Manlio, no Aulo y esa recompensa la ganó, no en la guerra contra los galos, sino en la latina (340 a.C.). 2 Caedem... paravisse, complemento directo de confessi sunt y, al mismo tiempo, complemento de relación de convicti sunt. 3 Capitalium, complemento de manufestis, delitos que conllevan pena de muerte. Realmente no habían sido sorprendidos en flagrante delito y no podía aplicárseles, pues la pena capital. 4 Mihi, aquí hallan una versión resumida, desde un punto de vista más personal, de lo que se ha dicho en los capítulos 6-13.

Page 30: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

28

fuisse. 4 Ac mihi multa agitanti constabat paucorum civium egregiam virtutem cuncta patravisse, eoque factum, uti divitias paupertas, multitudinem paucitas superaret. 5 Sed postquam luxu atque desidia civitas corrupta est, rursus res publica magnitudine sui imperatorem atque magistratuum vitia sustentabat ac, sicuti effeta esset partu, multis tempestatibus haud sane quisquam Romae virtute magnus fuit. 6 Sed memoria mea ingenti virtute, diversis moribus fuere viri duo, M. Cato et C. Caesar. Quos quoniam res obtulerat, silentio praeterire non fuit consilium, quin utriusque naturam et mores, quantum ingenio possum, aperirem.

César y Catón: vidas divergentes. Salustio diserta sobre las causas de la grandeza de Roma: los griegos habían superado a los romanos en el don de la palabra, y los galos en renombre militar: era la fortaleza de unos cuantos ciudadanos lo que había sostenido al Estado romano. Compara a dos grandes contemporáneos suyos: César y Catón, la liberalidad frente a la austeridad, la flexibilidad frente a la rigidez, el deseo de gloria frente a la modestia.

[54] 1 Igitur iis genus aetas eloquentia prope aequalia fuere, magnitudo animi par, item gloria, sed alia alii1. 2 Caesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur, integritate vitae Cato2. Ille mansuetudine et misericordia clarus factus, huic seueritas dignitatem addiderat. 3 Caesar dando subleuando ignoscendo, Cato nihil largiendo gloriam adeptus est. In altero miseris perfugium erat, in altero malis pernicies3. Illius facilitas, huius constantia laudabatur. 4 Postremo Caesar in animum induxerat laborare, vigilare; negotiis amicorum intentus sua neglegere, nihil denegare quod dono dignum esset; sibi magnum imperium, exercitum, bellum novum exoptabat, ubi virtus enitescere posset. 5 At Catoni studium modestiae, decoris, sed maxime seueritatis erat; 6 non divitiis cum divite neque factione cum factioso, sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia certabat; esse quam videri bonus malebat: ita, quo minus petebat gloriam, eo magis illum assequebatur.

Al salir del Senado, Cicerón ordena la ejecución de Léntulo y sus cómplices en el Tullianum.

[55] 1 Postquam, ut dixi, senatus in Catonis sententiam discessit, consul optimum factu ratus noctem quae instabat antecapere, ne quid eo spatio nouaretur, tresviros4 quae [ad] supplicium postulabat parare iubet. 2 Ipse praesidiis dispositis Lentulum in carcerem deducit; idem fit ceteris per praetores. 3 Est in carcere locus, quod Tullianum5 appellatur, ubi paululum ascenderis ad laevam, circiter duodecim pedes6 humi depressus; 4 eum muniunt undique parietes atque insuper camera lapideis fornicibus iuncta; sed incultu tenebris odore foeda atque terribilis eius facies est. 5 In eum locum postquam demissus est Lentulus, vindices rerum capitalium, quibus praeceptum erat, laqueo gulam fregere. 6 Ita ille patricius ex gente clarissima Corneliorum, qui consulare imperium Romae habuerat, dignum moribus factisque suis exitum [vitae] invenit. De Cethego, Statilio, Gabinio, Caepario eodem modo supplicium

1 Alia, alii, expresión distributiva. El uso de alius (y no alter, tratándose de dos) obedece a que aquí significa "diferente". Alii, aquí, como en otros muchos pasajes, Salustio utiliza la construcción del verbo sum (expreso o no) con dativo de interés, donde lo habitual en clásico, tratándose de cualidades espirituales, es el uso de sum o insum con in más ablativo. 2 Cato, quiasmo: Caesar beneficiis.. / integritate... Cato. 3 Pernicies, paralelismo: complemento de lugar, complemento indirecto, sujeto, verbo / complemento lugar, complemento indirecto, sujeto. 4 Tresviros, son los verdugos, llamados triumuiri (tresuiri) capitales. 5 Tullianium, la cárcel de Roma se hallaba situada entre el templo de la Concordia y la Curia, al pie del monte Capitolio. De las diferentes habitaciones de que constaba, el Tuliano era la cámara de ejecución. Su nombre puede derivar de su hipotético constructor Servio Tulio. 6 Duodecim pedes, en los restos actuales no pasa de los seis pies.

Page 31: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

29

sumptum est. Cicerón pone en jaque a Catilina. Una vez aprobada la propuesta de Catón en

el Senado, Cicerón actúa con rapidez: prepara la ejecución para esa noche. En efecto, son ejecutados en el Tuliano, Léntulo, Cetego, Estatilio, Gabinio y Cepario. Ajeno a ello, mientras tanto, Catilina va formando dos legiones mal armadas con los que se va incorporando; pero rechaza a los esclavos.

[56] 1 Dum ea Romae geruntur, Catilina ex omni copia, quam et ipse adduxerat et Manlius habuerat, duas legiones instituit, cohortis1 pro numero militum complet. 2 Deinde, ut quisque voluntarius aut ex sociis in castra venerat, aequaliter distribuerat, ac breui spatio legiones numero hominum expleverat, cum initio non amplius duobus milibus habuisset. 3 Sed ex omni copia circiter pars quarta erat militaribus armis instructa; ceteri, ut quemque casus armaverat, sparos aut lanceas, alii praeacutas sudis portabant. 4 Sed postquam Antonius2 cum exercitu adventabat, Catilina per montis iter facere, modo ad urbem, modo Galliam vorsus3 castra mouere, hostibus occasionem pugnandi non dare. Sperabat propediem magnas copias sese habiturum, si Romae socii incepta patravissent. 5 Interea servitia repudiabat, cuius4 initio ad eum magnae copiae concurrebant, opibus coniurationis fretus, simul alienum5 suis rationibus existumans videre causam civium cum seruis fugitiuis communicavisse6.

Catilina se prepara para la batalla final. Las noticias del descubrimiento de la conspiración y del ajusticiamiento llegan al campamento de los conjurados. Empiezan las deserciones. Catilina pretende huir a la Galia, pero un ejército se lo impide. Viéndose cercado y sin esperanza decide presentar batalla en la llanura de Pistoya; reúne a sus soldados y les arenga: sabe que las palabras no bastan, pero quiere exponerles su situación apurada y su necesidad de luchar por la libertad y no por los privilegios de unos pocos, que es el caso de sus enemigos; se muestra esperanzado por el valor de sus soldados, pero, si la fortuna les ayuda, pide que mueran como hombres.

[57] 1 Sed postquam in castra nuntius pervenit Romae coniurationem patefactam, de Lentulo et Cethego ceterisque, quos supra memoravi, supplicium sumptum, plerique, quos ad bellum spes rapinarum aut nouarum rerum studium illexerat, dilabuntur; reliquos Catilina per montis asperos magnis itineribus in agrum Pistoriensem7 abducit eo consilio, uti per tramites occulte perfugeret in Galliam Transalpinam. 2 At Q. Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno praesidebat, ex difficultate rerum eadem illa existimans quae supra diximus Catilinam agitare. 3 Igitur ubi iter eius ex perfugis cognovit, castra propere mouit ac sub ipsis radicibus montium consedit, qua illi descensus erat in Galliam properanti. 4 Neque tamen Antonius procul aberat, utpote qui magno exercitu locis aequioribus expeditus in fuga sequeretur. 5 Sed Catilina postquam videt montibus atque copiis hostium sese clausum, in urbe res advorsas, neque fugae neque praesidi ullam spem, optumum8 factu ratus in tali re fortunam belli temptare, statuit cum Antonio quam primum confligere. 6 Itaque

1 Cohortis, la cohorte es una subdivisión de la legión, que constaba aproximadamente de 600 hombres; cada cohorte de tres manípulos y cada manípulo de dos centurias; la cohorte había sido introducida por el general Gayo Mario como unidad táctica básica. Catilina a pesar de no disponer sino de 2.000 hombres forma dos exiguas legiones en su deseo de actuar como si fuera cónsul. 2 Antonius, el colega de Cicerón. 3 Modo... vorsus, quiasmo y variatio. 4 Cuius, complemento de magnae copiae; su antecedente: servitia (concordancia ad sensum). 5 Alienum, predicativo de videri que es el complemento directo de existumans. 6 Communicavisse, sujeto de videri. 7 Pistoriensem, la ciudad de Pistoya, de Etruria, Toscana actual, a treinta kilómetros de Florencia. 8 Optumum, predicativo de temptare, a su vez complemento directo de ratus, participio concertado con el sujeto.

Page 32: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

30

contione advocata huiusce modi orationem habuit: [58] 1 "Compertum ego habeo, milites, verba virtutem non addere, neque ex

ignavo strenuom neque fortem ex timido exercitum oratione imperatoris fieri. 2 Quanta cuiusque animo audacia natura aut moribus inest, tanta in bello patere solet. Quem neque gloria neque pericula excitant, nequiquam hortere: timor animi auribus officit. 3 Sed ego vos, quo pauca monerem, advocavi, simul uti causam mei consili aperirem. 4 Scitis equidem, milites, socordia atque ignavia Lentuli quantam ipsi nobisque cladem attulerit, quoque modo, dum ex urbe praesidia opperior, in Galliam proficisci nequiuerim. 5 Nunc vero quo loco res nostrae sint, iuxta mecum omnis intellegitis. 6 Exercitus hostium duo, unus ab urbe, alter a Gallia obstant; diutius in his locis esse, si maxume1 animus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet; 7 quocumque2 ire placet, ferro iter aperiendum est. 8 Quapropter vos moneo, uti forti atque parato animo sitis et, cum proelium inibitis, memineritis vos divitias, decus, gloriam, praeterea libertatem atque patriam in dextris vestris portare. 9 Si vincimus, omnia nobis tuta erunt: commeatus abunde, municipia atque coloniae patebunt; 10 si metu cesserimus, eadem illa adversa fient, neque locus neque amicus quisquam teget quem arma non texerint. 11 Praeterea, milites, non eadem nobis et illis necessitudo impendet: nos pro patria, pro libertate, pro vita certamus; illis superuacuaneum est pugnare pro potentia paucorum. 12 Quo audacius aggredimini memores pristinae virtutis. 13 licuit vobis cum summa turpitudine in exilio aetatem agere, potuistis nonnulli Romae amissis bonis alienas opes expectare: 14 quia illa foeda atque intoleranda viris videbantur, haec sequi decrevistis. 15 Si haec relinquere vultis, audacia opus est: nemo nisi victor pace bellum mutauit. 16 Nam in fuga salutem sperare, cum arma, quibus corpus tegitur, ab hostibus auerteris, ea vero dementia est. 17 Semper in proelio iis maximum est periculum, qui maxime timent: audacia pro muro habetur. 18 Cum vos considero, milites, et cum facta vestra aestimo, magna me spes victoriae tenet. 19 Animus aetas virtus vestra me hortantur, praeterea necessitudo, quae etiam timidos fortis facit. 20 Nam multitudo hostium ne circumvenire queat, prohibent angustiae loci. 21 Quod si virtuti vestrae fortuna inviderit, cauete inulti animam amittatis, neu capti potius sicuti pecora trucidemini, quam virorum more pugnantes cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis."

Disposición de las tropas en ambos ejércitos. [59] 1 Haec ubi dixit, paululum commoratus signa canere iubet atque instructos

ordines in locum aequum deducit. Dein remotis omnium equis, quo militibus exaequato periculo animus amplior esset, ipse pedes exercitum pro loco atque copiis instruit. 2 Nam, uti planities erat inter sinistros montis et ab dextra rupe aspera, octo cohortis in fronte constituit, reliquarum signa in subsidio artius collocat. 3 Ab his omnis evocatos et centuriones, praeterea ex gregariis militibus optimum quemque [armatum] in primam aciem subducit. C. Manlium in dextra, Faesulanum quendam in sinistra parte curare iubet. Ipse cum libertis et colonis propter aquilam assistit, quam bello Cimbrico3 C. Marius in exercitu habuisse dicebatur. 4 At ex altera parte C. Antonius, pedibus aeger quod proelio adesse nequibat, M. Petreio4 legato exercitum permittit. 5 Ille cohortis veteranas, quas tumulti causa conscripserat, in fronte, post eas ceterum exercitum in subsidiis locat. Ipse equo circumiens unum quemque nominans appellat, hortatur, rogat, ut meminerint se contra latrones inermis pro patria, pro liberis, pro aris atque focis suis

1 Si maxume, concesivo. 2 Quocumque, adverbio de lugar relativo indefinido, subordinante. 3 Cimbrico, los cimbrios invadieron las provincias romanas en el 102 a.C. y fueron derrotados por Mario. 4 M. Petreio, Marco Petreyo, posteriormente, como lugarteniente de Pompeyo, durante la guerra civil contra César, combatió al lado de Afranio en Lérida.

Page 33: C. Salustio: Conjuración de Catilina

Salustio: Conjuración de Catilina. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

31

certare. 6 Homo militaris, quod amplius annos triginta tribunus aut praefectus aut legatus aut praetor cum magna gloria in exercitu fuerat, plerosque ipsos factaque eorum fortia noverat: ea commemorando militum animos accendebat.

Derrota y muerte de Catilina. Empieza la batalla entre los dos ejércitos: Catilina en persona al frente del suyo y Marco Petreyo, legado del cónsul Antonio, al frente de las tropas consulares. Primero avanzan lentamente; flecheros y honderos entran en acción y, por último, el cuerpo a cuerpo. Catilina, incansable en primera fila, se lanza contra los enemigos y cae herido. Poco después muere, manteniendo en su rostro la misma fiereza que en vida.

[60] 1 Sed ubi omnibus rebus exploratis Petreius tuba signum dat, cohortis paulatim incedere iubet; idem facit hostium exercitus. 2 Postquam eo ventum est, unde a ferentariis proelium committi posset, maximo clamore cum infestis signis concurrunt; pila omittunt, gladiis res geritur. 3 Veterani pristinae virtutis memores comminus acriter instare, illi haud timidi resistunt: maxima vi certatur. 4 Interea Catilina cum expeditis1 in prima acie versari, laborantibus succurrere, integros pro sauciis arcessere, omnia providere, multum ipse pugnare, saepe hostem ferire: strenui militis et boni imperatoris officia simul exequebatur. 5 Petreius ubi videt Catilinam, contra ac2 ratus erat, magna vi tendere, cohortem praetoriam3 in medios hostis inducit eosque perturbatos atque alios alibi resistentis interficit. Deinde utrimque ex lateribus ceteros aggreditur. 6 Manlius et Faesulanus4 in primis pugnantes cadunt. 7 Catilina postquam fusas copias seque cum paucis relicuum videt, memor generis atque pristinae suae dignitatis in confertissimos hostis incurrit ibique pugnans confoditur.

Los catilinarios han peleado ferozmente: sin supervivientes. El ejército consular también ha sufrido terribles bajas. Dos sentimientos opuestos, por la alegría de la victoria y el dolor por la muerte de tanto ciudadano, se apoderan de los vencedores.

[61] 1 Sed confecto proelio, tum vero cerneres, quanta audacia quantaque animi vis fuisset in exercitu Catilinae. 2 Nam fere quem quisque [vivos] pugnando locum ceperat, eum amissa anima corpore tegebat. 3 Pauci autem, quos medios cohors praetoria disiecerat, paulo diversius, alis alibi stantes, sed omnes tamen adversis vulneribus conciderant. 4 Catilina vero longe a suis inter hostium cadavera repertus est, paululum etiam spirans ferociamque animi, quam habuerat vivos, in vultu retinens. 5 Postremo ex omni copia neque in proelio neque in fuga quisquam civis ingenuos captus est: 6 ita cuncti suae hostiumque vitae iuxta pepercerant. 7 Neque tamen exercitus populi Romani laetam aut incruentam victoriam adeptus erat. Nam strenuissumus quisque aut occiderat in proelio aut grauiter vulneratus discesserat. 8 Multi autem, qui e castris visendi aut spoliandi gratia processerant, volventes hostilia cadavera amicum alii, pars hospitem aut cognatum reperiebant; fuere item qui inimicos suos cognoscerent. 9 Ita varie per omnem exercitum laetitia, maeror, luctus atque gaudia agitabantur5.

1 Expeditis, soldados armados a la ligera. 2 Contra ac: "en contra de lo que". 3 Cohortem praetoriam, la guardia personal del general. 4 Manlius et Faesulanus, Manlio y Fesulano, jefes respectivamente del ala derecha y del ala izquierda del ejército de Catilina. 5 El final de Catilina es tan abrupto como el de Yugurta.