Buldan (Denizli) Etnobotanik Alan Araştırması 2003 (Buldan Ethnobotanical Fieldwork of 2003) - 2004

187

TÜBA Kültür Envanteri Dergisi 2 / 2004

Buldan (Denizli) Etnobotanik Alan Araflt›rmas› 2003

Füsun ERTU⁄*/ Gülendam TÜMEN**/ Ali ÇEL‹K***/ Tuncay D‹RMENC‹****

ANAHTAR SÖZCÜKLER/ KEYWORDS

Ege Bölgesi, Denizli, Buldan, etnobotanik, yararl› bitkiler, g›da, t›bbi bitkiler, el sanatlar› Aegean Region, Denizli, Buldan, ethnobotany, useful plants, food, medicinal plants, handicrafts

ÖZET / SUMMARY

* Dr. Füsun ERTU⁄ (Proje Yürütücüsü)/ Yeditepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Antropoloji Bölümü, Kay›flda¤› ‹STANBUL** Prof. Dr. Gülendam TÜMEN (Proje Yürütücü Yard›mc›s›)/ Bal›kesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü BALIKES‹R

*** Yrd. Doç. Dr. Ali ÇEL‹K (Proje Yürütücü Yard›mc›s›)/ Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü K›n›kl› DEN‹ZL‹**** Yrd. Doç. Dr. Tuncay D‹RMENC‹/ Bal›kesir Üniversitesi Necatibey E¤itim Fakültesi Biyoloji Bölümü BALIKES‹R

Buldan’da halk›n de¤iflik alanlardaki bitki bilgisinisaptamaya yönelik etnobotanik çal›flmalar›, 2002y›l›n›n Ekim ay›nda bafllat›lm›fl ve 2003 y›l›nda Tür-kiye Bilimsel ve Teknik Araflt›rma Kurumu(TÜB‹TAK) Sosyal ve Befleri Bilimler Araflt›rma Fo-nu ve Türkiye Bilimler Akademisi’nin (TÜBA) des-te¤iyle sürdürülmüfltür. Nisan-Aral›k 2003’te onkez Buldan’a gidilerek alt› kiflilik bir ekiple dönü-flümlü olarak toplam 41 gün alanda çal›fl›lm›flt›r.Bu süre içinde Buldan ilçe merkezi ve köylerinde130’a yak›n kifliyle görüflülmüfl, 300’ü aflk›n bitkiörne¤i ve bunlara ait yerel bilgiler toplanm›flt›r.2002 ve 2003 y›llar›nda toplanan 450 örnekten,21’i Türkiye’ye endemik, 258 tür belirlenmifltir.Baz› örtüflen kullan›mlar da olmakla birlikte 97 g›-da, 108 ilaç, 11 yakacak, 41 yem ve 38 el sanatla-r›nda kullan›m›n yan› s›ra 46 bitki türünün farkl›alanlarda yararl› olduklar› saptanm›flt›r. Özellikle g›-da ve t›bbi kullan›mlar aras›nda belirli bir örtüflmeoldu¤u gözlenmifltir. Farkl› bitki kullan›mlar›na ilifl-kin 300’ün üzerinde kullan›m reçetesi derlenmifl;do¤al/ yabani bitkilere ve yerel tar›m bitkilerine aitörnekler al›nm›fl; bitki kullan›mlar› foto¤raf ve vi-deo ile de belgelenmifltir. Kullan›ma iliflkin bilgiler-le, örnek al›nan, teflhisleri yap›lan bitkilere iliflkinveriler, çok yönlü sorgulamalara uygun olarak dü-zenlenen bir veritaban›na aktar›lm›flt›r. Araflt›rma

Ethnobotanical studies which aim to shed light onlocal human-plants interactions in the Buldan areaof Denizli, began in November 2002 and continuedin 2003 with the support of the Social Sciences andHumanities Research Fund of the Scientific andTechnical Research Council of Turkey (TÜB‹TAK)and the Turkish Academy of Sciences (TÜBA). Tenfieldtrips carried out during April- December 2003,and a total of forty-one work-days in the field devoted to the study by a team of six researchersalternately. During this time period interviews weremade with about 130 informants within Buldan andits surrounding villages, and more than 300 plantsamples with its related information were collected. A total of 258 species (of which 21 areendemic to Turkey) were identified among 450specimens that collected in 2002 and 2003. Amongthe sampled plants 97 food, 108 medicinal, 41 fodder, 38 handicraft, 11 fuel, and about 46 plantswith various uses were recorded. Several plantshave more than one use, and especially food andmedicinal plant uses are overlapping. Over 300recipes related to various wild and cultivated plants’uses were recorded, and some activities related toplants were also recorded with photographs andvideo. All information and plant identifications were transferred to a database which gives an

TÜBA-KED 2 / 2004

Füsun ERTU⁄ / Gülendam TÜMEN / Ali ÇEL‹K / Tuncay D‹RMENC‹

188

G‹R‹fi

Denizli iline ba¤l› Buldan ilçesinde 2002 y›l›nda bafl-lat›lan etnobotanik çal›flmalar›, yöre halk›n›n g›da, i-laç, yem, yakacak ve di¤er amaçlarla yararland›¤› ya-bani ve özgün tar›m bitkilerine iliflkin geleneksel bil-gileri derlemeyi amaçlamaktad›r. Tüm Anadolu’daoldu¤u gibi Buldanl›lar›n da yaflamlar›n› sürdürmekiçin geçmiflten bugüne dek bitkilerden çeflitli flekiller-de yararlanm›fl olduklar›, çal›flmaya bafllamadan ön-ce de bilinmekteydi (örne¤in: Çelik et al. 1999; Hondaet al. 1996; Öngel 1997). Zengin bir kültürel birikimeve do¤al çevreye sahip olan Buldan’da halk›n bualandaki bilgi birikimini sistemli bir biçimde araflt›r-mak, korunmufl olan› saptamak ve gelecek kuflaklarasa¤l›kl› olarak aktarmak bu çal›flman›n ana hedefiolarak saptand›. Buldan ve köylerinde bitki kullan›m›bilgilerinin derlenmesi çal›flmalar› 2003 y›l› fiubatay›ndan bafllayarak Türkiye Bilimsel ve Teknik Arafl-t›rma Kurumu’nun (TÜB‹TAK) Sosyal ve Befleri Bi-limler Araflt›rma Fonu (SBB-3031) ve Türkiye BilimlerAkademisi’nin (TÜBA) katk›lar›yla sürdürüldü.

fiubat ve Mart aylar›nda gerekli malzemelerin sa¤-lanmas› ve ön haz›rl›klar›n tamamlanmas›ndan son-ra Nisan 2003’te bafllayan alan çal›flmalar› ayn› y›l›nAral›k ay›na dek on kez Buldan’a gidilerek gerçeklefl-tirilmifl, toplam 41 gün içinde bitki örnekleri ve bilgi-ler derlenmifltir. Pilot proje Nisan 2004’te bitirilmifl-tir. Bu projenin Türkiye çap›nda yayg›nlaflt›r›lmas›,Türkiye'nin özgün bilgi ve bitki potansiyelinin ortayaç›kar›l›p envanterlenmesi ülke kalk›nmas›na da katk›-da bulunacakt›r. Projenin, kültürel miras›m›z›n yenikuflaklarca tan›nmas› ve devral›nmas› için e¤itim ça-l›flmalar›na da öncülük etmesi amaçlanmaktad›r.

Alan çal›flmalar›, Dr. Füsun Ertu¤’un proje yürütücü-lü¤ünde, Bal›kesir Üniversitesi Biyoloji BölümündenProf. Dr. Gülendam Tümen, Bal›kesir ÜniversitesiNecatibey E¤itim Fakültesi Biyoloji E¤itimi AnabilimDal›ndan Yrd. Doç. Dr. Tuncay Dirmenci ve yüksek li-sans ö¤rencisi R›dvan Polat; Pamukkale ÜniversitesiBiyoloji Bölümünden Yrd. Doç. Dr. Ali Çelik ve arafl-t›rma görevlisi Gürkan Semiz’in kat›l›m› ile gerçek-lefltirilmifltir. Alan çal›flmalar›nda Buldan Do¤al Ha-yat› ve Kültürünü Koruma Derne¤i Baflkan› Sait Yal-ç›n ve tüm dernek üyeleri yol gösterici olmufl, Bul-dan Kaymakam› Bilal Çelik, Belediye Baflkan› TemelBaflbu¤, Buldan Orman Bölge fiefi Hamdi Akan kat-k›lar›n› esirgememifllerdir. TÜBA ‹stanbul OfisindenSultan Özgökçe Aktafl veritaban›n›n gelifltirilmesin-de ve ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arke-oloji ve Sanat Tarihi Bölümü yüksek lisans ö¤renci-

si Merve Andaç verilerin kayda geçirilmesinde bü-yük katk› sa¤lam›flt›r.

TÜB‹TAK Sosyal ve Befleri Bilimler Araflt›rma Fo-nunun proje deste¤ine ek olarak TÜBA’n›n TÜBA-TÜKSEK Türkiye Kültür Envanteri Projesi kapsa-m›nda 2003 y›l› bütçesinden sa¤lanan katk› ve De-nizli Valili¤inin kalacak yer temini sayesinde 41günlük alan çal›flmas› ve bu çal›flmalar› izleyenteflhis, notlar›n aktar›m› ve de¤erlendirme süreçle-ri gerçeklefltirilebilmifltir.

2002 y›l›nda yap›lan üç haftal›k alan araflt›rmas›nda50’nin üzerinde kaynak kifli ile konuflularak toplam131 bitki örne¤i al›nm›fl ve 150 bitkinin kullan›m›nailiflkin 200’ü aflk›n reçete derlenmiflti (Ertu¤ et al.2003). 2003 y›l›ndaki çal›flmalarda bu verilere 320bitki örne¤i eklenmifl, toplam örnek say›s› 451’e u-laflm›flt›r. Kaynak kiflilerden daha önce konuflulanla-r›n bir bölümüyle yeniden görüflülmüfl, toplam kay-nak kifli say›s› 128’e ulaflm›flt›r. 2002 y›l›nda çok s›-n›rl› say›da köyde çal›flma yap›lm›fl olmas›na karfl›n2003’te, geçen araflt›rma döneminde ziyaret edile-meyen Buldan ilçe merkezinin s›n›r bölgeleri ile top-lam 13 köyde ve Yenice beldesinde çal›fl›lm›flt›r. Per-flembe günleri kurulan Buldan pazar› bu süreçte 7kez ziyaret edilerek pazara getirilen bitkiler ve sepet,süpürge, kafl›k, nazarl›k gibi bitkisel etnografik malze-meler hakk›nda bilgiler derlenmifl, örnekler al›nm›fl-t›r. Pazarda sadece yerel olarak yetiflen bitkilerin de-¤il yurtd›fl›ndan gelmifl çeflitli baharat ve t›bbi bitkile-rin de sat›ld›¤› saptanm›flt›r. Köylerde, özellikle bitkikullan›m›yla iliflkili dibek, el de¤irmeni, ö¤ütme/ sürt-me tafl› gibi ço¤u günümüzde kullan›lmayan etnog-rafik malzemelerin de saptanmas›na çal›fl›lm›flt›r.Zengin bir yerel mutfa¤a sahip olan Buldan’›n gele-neksel yemekleriyle ilgili tarifler derlenmifl ve Bul-dan’da aflç› kad›nlar›n ücret karfl›l›¤› dü¤ün, mevlitve hac› yemeklerine gitmesi gelene¤i bir tez çal›flma-s›na konu edilmifltir (Ertu¤ 2004; Pesen 2004).

2003 y›l›nda TÜB‹TAK projesi çerçevesinde sa¤la-nan dijital foto¤raf makinesi ve video kamera saye-sinde do¤rudan bilgisayara aktar›labilen çok say›dafoto¤raf çekilmifl ve bitkilerden elde edilen ürünlerve uygulama süreçleri video ile belgelenmifltir. Ör-ne¤in imbikten kekik suyu ç›kar›m›, pekmez kaynat-ma, nar toplama ve nar ekflisi haz›rlama, kar kuyusu,si¤il oca¤› olan bir han›mla sohbet, tedavi amac›ylayak› yap›m›, kafl›k ve sepet yap›m›, süpürge ba¤la-ma, hayvanlar için nacakla ot do¤rama, Buldan pa-zar› ve pazarda sabah duas›, Buldan’a özgü bir gele-

2004 y›l› Nisan ay›na dek sürdürülmüfltür, ancakveriler bu rapora dahil edilmemifltir.

opportunity of cross-examine the data. The studywas completed in April 2004, however the resultswere not included in this report.


TÜBA-KED 2 / 2004 189

nek olan “hay›r pilav›”1 gibi konular video ile belge-lenmifltir. Kestane toplama ve harman›, bulgur kay-natma, yabani ot toplama gibi baz› süreçler ise sade-ce foto¤rafla belgelenebilmifltir. Bitkilere iliflkin diji-tal kay›tlar›n yan› s›ra saydam ve renkli foto¤raflarlada belgelemeler yap›lm›flt›r.

Proje sürerken 10-11 May›s 2003’te TÜBA ‹stanbulOfisinde Buldan pilot projesinde uygulanan yöntem-ler ile çeflitli alan çal›flma deneyimlerinin aktar›ld›¤›bir Etnobotanik Atölyesi gerçeklefltirilmifltir. ‹stanbul,Ankara, Ayd›n, Çanakkale, Konya, Bolu, fianl›urfa veVan’dan, toplam sekiz kentteki on üniversiteden 23araflt›rmac›n›n kat›ld›¤› bu toplant› projenin yayg›n-laflt›r›lmas› yönünde umut vermifl; 2004 y›l› May›say›nda ikinci bir atölye çal›flmas› da yap›lm›flt›r.

2002 y›l› çal›flmalar›n›n TÜBA-TÜKSEK çerçevesindeyay›mlanmas›na ek olarak, 6-8 Haziran 2003’te Bul-dan’da yap›lan 3. Dokuma, Kültür ve El Sanatlar›Festivali’nde ve 21 Haziran 2003’te ‹stanbul TeknikÜniversitesinde gerçeklefltirilen TÜBA-TÜKSEK2002 Y›l› Çal›flma Sonuçlar› Toplant›s›nda Buldan’dasürdürülen çal›flmalara iliflkin bildiriler sunulmufltur.

ÇALIfiMANIN YÖNTEM‹ VE B‹R ÖNCEK‹ YILAGÖRE YAPILAN DE⁄‹fi‹KL‹KLER

2002 y›l›nda projeye bafllarken çal›flman›n iki temelunsuru, kullan›m bilgisinin (halk›n her bir bitkiyeverdi¤i yerel ad/ adlar ile her birini nas›l iflledi¤i vekulland›¤›na iliflkin bilgi) derlenmesi ve kullan›lanyararl› bitkinin bilimsel ad›n›n saptanabilmesi içinyeterli herbaryum örnekleri al›nmas› olarak belirlen-miflti. 2002 y›l› çal›flmalar›n›n devam› niteli¤indeplanlanan 2003 y›l› program›nda, Nisan ay›ndanbafllayarak her ay araziye ç›k›lmas› ve tüm y›l göz-lem yap›lmas› öngörülmüfl, böylece hem bitkileri çe-flitli evrelerinde toplama, hem de toplanarak pazaragetirilen ya da kullan›lan bitkilerin izlenmesinde sü-reklilik sa¤lanmas› amaçlanm›flt›r. 2002-2003 y›lla-r›nda 60 günü aflk›n bir süre Buldan’da bulunarak128 kaynak kifliyle, olabildi¤ince derinlemesine gö-rüflmeler yap›lm›fl, birlikte araziye ç›k›lm›fl, sözü edi-len bitkiler ve bunlar›n ifllenme süreçleri gözlenerekkaydedilmifl, foto¤raf ve video ile belgelenmifltir. Et-nobotanik çal›flmalar›nda yöntem aç›s›ndan olabildi-¤ince çok zaman› arazide geçirmenin ve bu zaman›nher mevsime yay›lm›fl olmas›n›n önemi de bu çal›fl-ma ile yeniden kan›tlanm›flt›r.

Çerçeve sorular (Ertu¤ 2003: 101-105) ›fl›¤›nda, kay-nak kiflilerin bilgi birikimine göre yöneltilen sorularaverilen yan›tlar olanaklar ölçüsünde teybe kaydedil-mifl; ancak arazide, pazarda, yolda yap›lan görüflme-lerde büyük ço¤unlukla not tutulmufltur. Kaynak ki-flilerin gösterdi¤i, kullan›m› saptanan her bitkidenbirkaç örnek toplanarak numara verilmifl, toplamatarihi, bulundu¤u köyün/ mevkinin ad› kaydedilmifl;

topland›¤› yerin denizden yüksekli¤i ve koordinatla-r› için GPS (Global Positioning System) kay›tlar› al›n-m›fl, çevredeki bitki topluluklar› ve benzeri ayr›nt›larnot edilmifltir. Al›nan örneklerin foto¤raflar› da çekil-mifltir. Pazar çal›flmalar›nda ise kimi zaman al›nanbitki teflhise yeterli örnek olmasa da (yenen yabanibitkilerde sadece yaprakl› hali ya da bitki tohumu,kökü, dal› gibi) örnek al›nm›fl, numara verilerek bubitkinin nereden, kim taraf›ndan topland›¤› kaydedil-mifl, kullan›m tarifi sorulmufltur. Al›nan örne¤in tamteflhisini yapabilmek için o bitki sözü edilen alandanuygun mevsimde (çiçekli ve tohumlu durumunda)tekrar toplanm›flt›r. Baz› bitkilerin kesin türünün an-lafl›labilmesi ya da alt türünün belirlenmesi için bir-kaç kez topland›¤› da olmufltur.

Bu projede halk›n kullan›lan bitkilere iliflkin bilgisienvanterlendi¤inden TÜBA-TÜKSEK Türkiye KültürEnvanteri Projesinde saptanan kültür envanteriesaslar› ile uyumlu, ayr›nt›larda farkl› bir envanterle-me sistemi oluflturulmufltur. Burada bir arkeolojikyerleflme ya da bina gibi somut, “ünik” bir yap›yade¤il, bilgi gibi soyut, kültürel bir ö¤eye envanternumaras› verildi¤i için ve yararl› bitkiler Türkiye’deya da dünyan›n baflka bölgelerinde de bulunabildi-¤inden ayn› bilginin pek çok kez envanterlenmesi,farkl› envanter numaralar› almas› tehlikesi söz konu-suydu. Geçen y›l, envanterlemede eflgüdümü sa¤la-mak ve ayn› bitkinin farkl› kullan›mlar›na baflka yöre-lerde farkl› envanter numaralar› verilmesinin önünegeçmek için TÜB‹TAK Temel Bilimler Araflt›rma Gru-bunca (TBAG) yürütülen Ulusal Bioçeflitlilik MerkeziVeri Taban› kodlar›yla uyumlu olmas› öngörülmüflve bu projenin Türkiye floras›nda saptanan tüm bit-kilere bir numara vermesi beklenmiflti. Ancak çeflitlinedenlerle bu proje henüz tamamlanmad›¤›ndan et-nobotanik envanterleme ifllemi taraf›m›zdan baflla-t›lm›flt›r. A¤ustos 2004’te TÜB‹TAK, Yavuz Darende-lio¤lu koordinatörlü¤ünde Türkiye Taksonomik VeriTaban› (BIOCES) çerçevesinde tür numaralar› veril-meye baflland›¤›n› duyurmufltur. Ortak numara ve-rilmesi ya da göndermeler yap›lmas› için çal›flmalarsürdürülmektedir.

2004 y›l› alan çal›flmas› ve bitki teflhisleri sürdürül-dü¤ünden bu raporda envanter numaralar› verilme-mifltir. Tüm envanter verilerinin TÜBA Kültür Envan-teri Dergisi’nde yay›mlanmas› öngörülmektedir.

2002 y›l›nda yap›lan çal›flman›n verileri geçici olarakbir veritaban›na ifllenmiflti (FileMakerPRO). 2003y›l›nda tüm bu verilerin çok yönlü olarak farkl› anah-tar sözcüklerle sorgulanabilmesini sa¤lamak, ayn›bitkinin tüm alt kullan›mlar›n›, ayn› envanter formuüzerinde izleyebilmek amac›yla, TÜBA-TÜKSEK Tür-kiye Kültür Envanteri Projesi için haz›rlanan merkeziveritaban›na uyumlu Access veritaban›na aktard›k.Veriler artt›kça ve yeni sorgulama gereksinimleri or-taya ç›kt›kça bu veritaban›na yeni eklemeler yap›ld›


190 TÜBA-KED 2 / 2004

ve geçen y›l yay›mlanan envanter formu örneklerin-den (Ertu¤ 2003:100, 109) daha ayr›nt›l› yeni bir formkullan›lmaya baflland› (bkz. lev. 1a).

Bu formlarda her bitkinin bilimsel ad› (uluslararas›adland›rma kurallar›na uygun Latince ad›) esas al›n-m›flt›r. Bir türün alt türlerinin ya da varyetelerininkullan›m› varsa onlar için de ayr› form düzenlenmifl-tir. Bilimsel ad›n›n hemen yan›nda bitkinin “Famil-yas›” da belirtilmifltir. “Yerel ad›” kutusuna o bölge-den kaydetti¤imiz isimleri, “Di¤er adlar›” alt›na dayayg›n olarak bilinen ya da yay›nlarda kullan›lanTürkçe adlar›n› yazmay›, bunlar› birbirine kar›flt›rma-mak için uygun gördük. Ana formda görülen “Presno.” ve “Örnek no.” kutular›na preslenen bitki nu-maras› ile al›nan örnek kuru ise (pazardan al›nançay› yap›lan bitki, tohum, süpürge ya da ancak kuru-tularak saklanabilen mantar örnekleri gibi) onun nu-maras› yaz›lm›flt›r.

Örnekler farkl› ekip üyeleri taraf›ndan topland›¤›için toplayan kiflilere ait özel toplay›c› numaras› yada herbaryum numaras› verilmemifl, proje numa-ras› olarak 1’den bafllayarak her toplanan/ al›nanbitkiye birbirini izleyen bir numara verme yolunagidilmifltir. Bu örnek bitkilerin topland›¤› yerler vetoplama tarihi de kutucuklara numara ve tarih s›-ras›na uygun olarak not edilirken her bitkinin top-land›¤› yerin yüksekli¤i, enlem ve boylam› olabil-di¤ince saptanarak yaz›lmaya çal›fl›lm›flt›r, ancakölçümlerde eksiklikler vard›r, bu eksiklerin 1/25000ölçekli haritalar üzerinde kontrolünün yap›lmas›ve eklenmesi öngörülmektedir.

Geçen y›l belirtilen ve daha önce baflka yörelerde deuygulanan, kullan›ma göre farkl› kodlar bu envanterformunda da aynen korunmufltur (Ertu¤ 2003: 108-109). Yeni veritaban›nda bu kodlar› yazd›¤›m›z yerinyan›na bir bilgi kutusu eklenerek envanter formununyaz›m s›ras›nda kontrol edilmesi de sa¤lanm›flt›r(bkz. lev. 1c). Her türün farkl› kullan›mlar› ayn› for-mun içinde, alt formlar aç›larak belirtilmektedir. Ör-ne¤in, Thymbra spicata L. var. spicata, Buldan’dafarkl› kaynak kifliler taraf›ndan “güvey keki¤i”, “na-ne”, “çay keki¤i”, “nuzla keki¤i” gibi adlarla an›l-maktad›r ve 4 farkl› kullan›m› belirlenmifltir.

Envanter formuna bak›ld›¤›nda küçük kutucuklardan“G›da”, “‹laç” ve “Di¤er” bölmelerinin iflaretli oldu-¤u ilk bak›flta göze çarpar. Alt formlar›n say›s›nda da4 form oldu¤u görülür. Bu formlardan ilki g›da veIA07 kodludur ve yapraklar›n›n “demlenerek ya dakaynat›larak çay gibi” içildi¤i yaz›l›d›r, di¤eri yine“G›da” bafll›¤› alt›nda IA08 kodludur ve bitkinin yap-raklar›n›n baharat olarak yemeklere kat›ld›¤› yaz›l›-d›r. ‹laç kullan›m› içeren IIA01 (insan sa¤alt›m›ndakullan›lan t›bbi bitkiler) kodu alt›nda “çay›, flekeri dü-flürür, ‘topalan’a (ifltahs›zl›k, tiksinme) iyi gelir, mi-deye iyidir,” bilgileri yaz›l›d›r. Di¤er kullan›mlar›

olarak da VIA10 koduyla “güve yemesin diye eski-den elbise ve yatak aralar›na konurmufl,” bilgisi ka-y›tl›d›r. Bu bilgileri veren kaynak kifli/ kiflilerin ad›, bubilgiyi derleyen kiflinin ad› ve kaydedilen köy ya damahalle de bu alt formlarda belirtilmifltir. Böylecehangi bilginin kimden, nerede al›nd›¤›nda bir kar›-fl›kl›k olmas› önlenmektedir. Ayn› bilgi birkaç kifli ta-raf›ndan verilmiflse her birinin ad› buraya eklenir. Bi-ri farkl› bir tarif vermiflse tarifin ard›na onun ad› ye-niden yaz›l›r. Yukar›daki örnekte görüldü¤ü gibi, “to-palan” gibi yerel hastal›k adlar› de¤ifltirilmeden, Ba-t› t›bb›nda verilen bir ismi varsa bile ona çevrilme-den, kaynak kiflinin aç›klad›¤› gibi yaz›l›r. Böyleceher yörenin kendine özgü halk t›bb› terimleri ya dadi¤er a¤›z özellikleri saptand›¤› gibi yanl›fl bir çevi-riyle sunumu da önlenmeye çal›fl›lmaktad›r. Her bit-kinin farkl› kullan›mlar› için de¤iflik toplama tarihleriolabilece¤inden her alt formda ayr›ca bir “Toplamazaman›” kutusu aç›lm›flt›r.

Ana formda yer alan bitkiye iliflkin kullan›m d›fl› not-lar ve yay›l›m, kaynakça (yay›l›m ve kullan›m›na ilifl-kin yay›nlar), teflhisi yapan kifli ile bitki Türkiye’yeendemik bir tür ise o bilginin yaz›ld›¤› birer kutu dayer almaktad›r. Dijital foto¤raf, video ve saydam nu-maralar› ayr›ca örneklerin hangi herbaryumda bu-lundu¤u gibi bilgiler için de formda “Arfliv bilgileri”bafll›¤› alt›nda yer aç›lm›flt›r.

Kaynak kiflilere ait tüm bilgilerin de veritaban›nda yer almas›n›n çok yararl› olaca¤› düflünüldü¤ündenformun alt k›sm›na, bir “t›klama dü¤mesine” bas›la-rak aç›lan ya da tablo olarak kontrol edilebilen küçükbir veri alan› daha eklenmifltir (bkz. levha 1b). Buradakaynak kiflinin yafl›, cinsiyeti, u¤rafl› ve nerede yafla-d›¤› gibi ona özel bilgilerin yan› s›ra bize verdi¤i bil-giye iliflkin notlar için ayr›lm›fl alanlar vard›r. Verdi¤ibilgilerin, özellikle hangi alanda bilgili oldu¤unun, okifliden kaç bitkiye iliflkin veri sa¤lad›¤›m›z›n yaz›l-mas› kiflinin bilgi düzeyini göstermesi aç›s›ndanönemlidir. Bu veriler ileride o bölgede çal›flma yapa-cak baflka kiflilere de yol gösterici olacakt›r.

Bu y›l (2004) kullan›lan veritaban›n›n TÜBA-TÜKSEKTürkiye Kültür Envanteri Projesi için haz›rlanan“Kültür-Kitap” adl› merkezi veritaban›na aktar›m› ça-l›flmalar› sürdürülmektedir.

AYRINTILI ANLATIM

ARAZ‹ ÇALIfiMALARI

Denizli ilinin 45 km kuzeybat›s›ndaki Buldan ilçesi,do¤uda Güney, güneydo¤uda Akköy, güneyde Sa-rayköy ilçeleri; bat›da Ayd›n ve Manisa, kuzeydeUflak illeriyle çevrelenmifltir. Ayd›n Da¤lar› etekle-rinde yaklafl›k 700 metre rak›mda kurulmufl ve y›l-l›k ortalama 725 mm ya¤›fl alan Buldan, 1200 met-renin üzerinde yaylalar ve yo¤un bir orman örtüsü


TÜBA-KED 2 / 2004 191

ile çevrilidir (lev. 2: res. 1).

Türkiye Floras›’n›n B2 karesinde (Davis 1965) yeralan ilçe Akdeniz iklim özellikleri göstermekte ve bit-ki örtüsünde de Akdeniz’e özgü elemanlar hayliönemli bir yer tutmaktad›r. ‹lçenin üst s›n›r›nda yeralan Kestane Mesiresi 730 m yükseklikte ve 380 02’846” K, 280 48’ 046” D enlem-boylam›nda; alt s›n›r›n›oluflturdu¤u varsay›labilecek Ça¤›fl Mevkii 477 m, 380

03’ 492” K, 280 51’ 630”D koordinatlar›nda bulun-maktad›r. Buldan’›n Süleymanl› köyü yak›n›nda bulu-nan Yayla Gölü –fi›rloluk Mevkii– ise 1160 m, 380 03’493”K ve 280 46’ 352”D koordinatlar›ndad›r. Geneldebitki toplamas› yap›lan alanlar›n denizden yüksekli¤i450-1200 metreler aras›ndad›r (lev. 2: res. 2).

2002 y›l›nda çok s›n›rl› say›da köyde çal›flma yap›l-m›fl olmas›na karfl›n 2003 y›l›nda, geçen araflt›rmadöneminde ziyaret edilemeyen Buldan ilçe merkezi-nin s›n›r bölgeleri (Kumral Tepesi-Bostanyeri, Çay-bafl›, Girne, Hac›ellezler ve Helvac›lar mahalleleri;Akçeflme, Ça¤›fl, Karadere, Mezarl›k, Topdam› mev-kileri; Bozda¤ - eski Tahtac› yolu, Tekke, Kestane De-resi ile Vak›f bölgesi) gezilmifl ve Aland›z, Bölmeka-ya (Eldirek), Derbent, Do¤anköy, Gülalan (Kulfalan),Karaköy, Kafl›kç›, Kovanoluk, Mahmutlu, Sar›mah-mutlu, Süleymanl›, Türlübey, Yeniçam köyleri ileYenice beldesinde, Eski Narl›dere köyünde çal›fl›l-m›flt›r. Çal›flma süresince Buldan’a on kez gidilmifl(10-12 Nisan; 24-28 Nisan; 17-19 May›s; 5-12 Hazi-ran; 3-5 Temmuz; 4-7 A¤ustos; 10-16 Eylül; 21-24Ekim; 14-16 Kas›m; 21 Aral›k) ve toplam 41 gün alan-da bulunulmufltur. Bu bölgede 130’a yak›n kifliylegörüflülmüfl, 300’ü aflk›n bitki örne¤i ve bunlara aityerel bilgiler toplanm›flt›r.

Çal›flmalar sonucu toplanan bitki örnekleri, ekip ele-manlar› Prof. Dr. Gülendam Tümen, Yrd. Doç. Dr. AliÇelik ve Yrd. Doç. Dr. Tuncay Dirmenci’ye ek olarak,Gazi Üniversitesinden Prof. Dr. Hayri Duman, Prof.Dr. Mecit Vural, Hacettepe Üniversitesinden Doç. Dr.Ali Dönmez, Isparta Süleyman Demirel Üniversite-sinden Prof. Dr. Hasan Özçelik, ‹stanbul Üniversite-sinden Prof. Dr. Tuna Ekim ve yüksek lisans ö¤renci-si S›rr› Yüzbafl›o¤lu, Marmara Üniversitesi yüksek li-sans ö¤rencisi Mustafa Keskin ve Pamukkale Üni-versitesinden Yrd. Doç. Dr. Kudret Gezer’in katk›la-r›yla teflhis edilebilmifltir.

E⁄‹T‹M VE VER‹ TOPLAMA ÇALIfiMALARI

Çal›flma ekibinin 2003 y›l› içinde hemen her ay ara-ziye gitmesi ve Buldanl›larla yap›lan sohbetler, gö-rüflmeler sonucu sa¤lanan süreklilik, bu y›l yeni bire¤itim çal›flmas› yap›lmamakla birlikte bir çeflit bi-linç yükseltme çal›flmas› gibi etki göstermifltir.Kendilerine ilk kez bitkilere iliflkin sorular soruldu-¤unda, daha önce hiç düflünmemifl olduklar›ndan,tan›d›klar› ve kulland›klar› bitkiler konusunda bilezorlukla bilgi al›nabildi¤i halde, yinelenen ziyaretler-

de bilgilerini gözden geçirmifl olduklar›ndan çok da-ha kolayl›kla bilgi verdikleri gözlenmifltir. Çal›flmalars›ras›nda çekilen an› foto¤raflar›n›n verilmesi, o kifli-ler ve ailelerle iliflkiyi pekifltirerek daha verimli çal›fl-ma ortam› sa¤lamakta yararl›d›r (lev. 2: res. 3). Ekipüyelerinin zaman içinde yerel adlar, g›dalar, ocaklarve yerel uygulamalar konusunda bilgilenmesi, bitki-leri yerel adlar›yla sormaya bafllamas›, eski beslen-me biçimleri, yemek adlar›, tar›m ürünleri konusun-daki çal›flmalara önemli katk›lar sa¤lamaktad›r.Uzun vadeli bir alan çal›flmas›n›n derlenen veri say›-s›n›n geometrik art›fl› üzerindeki etkisi çarp›c›d›r.

Haziran 2003’te Buldan 3. Dokuma, Kültür ve El Sa-natlar› Festivalinde ilk kez bir “Yerel Yemekler” ya-r›flmas› da gerçeklefltirilmifltir. Bu yar›flma, Buldan’aözgü yemeklerin saptanmas›, kat›lan yar›flmac›lar›(lev. 2: res. 4) ve tüm izleyicileri yerel mutfaklar› üze-rinde düflündürmesi aç›s›ndan önemlidir.

Çal›flma ekibinin sürekli bölgede bulunmad›¤› du-rumlarda –Buldan örne¤inde oldu¤u gibi– yerel hal-k›n tan›d›¤›, kolayca ulaflabilece¤i bir merkezin ya dakiflinin varl›¤› önem kazanmaktad›r. Çal›flmalar›n ilkevresinde Buldan ilçe merkezinde, Yukar› Park karfl›-s›nda yer alan Bekir Yalç›n’›n bakkal dükkân›n›n, hergün pek çok kiflinin al›flverifl d›fl›nda da sürekli u¤ra-d›¤›, bilgi al›p-verdi¤i bir çekim merkezi oldu¤unugözlemifltik. Biz de çal›flma süresince ö¤rendikleri-mizi burada di¤er kiflilerle paylaflt›k, derledi¤imizbitki ve bilgilerin do¤rulamas›n› yapt›k, bilmedikleri-mizi sorduk ve baz› kaynak kiflilerden, bize sözünüetti¤i bitkiyi buldu¤unda buraya b›rakmas›n› istedik.Bekir Yalç›n, gerek istedi¤imiz konuda kaynak kiflile-ri bulmakta, gerek kendisine eriflen tüm bilgi ve bit-kileri aktarmada, bizi arayanlara nerede oldu¤umu-zu bildirmede etkin bir rol oynad› ve araflt›rma büro-su görevini yapt› (lev. 3: res. 5). Yerel deste¤in bu türarazi çal›flmalar›nda ne denli belirleyici oldu¤una vebu tür bir “merkez” çevresinde yerel halkla süreklibilgi paylafl›m olana¤›n›n çal›flmaya olumlu katk›s›bir kez daha do¤ruland›.

Çal›flmalarda 2003 y›l›n›n sonuna dek toplam 128kaynak kifli ile görüflmeler yap›ld›. Kaynak kifliler, 76erkek ve 52 kad›ndan oluflmakta ve yafllar› 27-80 ara-s›nda de¤iflmektedir. ‹statistiksel a¤›rl›k 50 yafl›n üs-tündedir. Erkek görüflmeciler say›ca çok olmas›nakarfl›n, verilen bilgiler aç›s›ndan kad›nlar›n kaynakkifli olarak daha verimli oldu¤u, erkeklerin de bilgile-rine referans olarak verdikleri kiflilerin anneleri ya danineleri oldu¤u saptanm›flt›r.

2003 y›l›nda veri toplamada en büyük farkl›l›k dijitalfoto¤raf ve video kay›tlar› yapabilecek teknik donan›-ma sahip olmam›zdan kaynakland›. Yüzlerce dijitalfoto¤raf ile 6 kaset (60’ar dakikal›k) video belgeleme-si yap›ld›. Geçen y›l bitki toplanan alanlarda da öl-çümler (koordinat ve yükseklik) yap›larak GPS veri


192 TÜBA-KED 2 / 2004

kay›tlar›ndaki eksikliklerin tamamlanmas›na çal›fl›ld›.

GENEL BULGULAR

2002 y›l›nda yaklafl›k 150 bitkinin kullan›m›na iliflkin200’ü aflk›n reçete2 derlenmiflti. 52 familyaya ait 93cins ve 102 tür içinde (Ertu¤ et al. 2003: 88. Ek 3’teFamilyalara göre yararl› bitkiler ön listesi) 42 g›da,35 ilaç, 3 yakacak, 11 yem ve 18 el sanatlar›nda kul-lan›lan bitki saptanm›fl, 12 bitkinin de farkl› amaçlar-la kullan›m› belirlenmiflti.

2003 y›l›nda yap›lan çal›flmalarla örnek al›nan bitki-lerin familya say›s› 67’ye, cins say›s› 180’e ve tür sa-y›s› 258’e ulaflm›flt›r. Baz› örtüflen kullan›mlar da ol-makla birlikte 98 g›da, 108 ilaç, 11 yakacak, 41 yemve 38 el sanatlar›nda kullan›m›n yan› s›ra 45 bitki tü-rünün farkl› alanlarda yararl› say›ld›klar› saptanm›fl-t›r (bkz. s. 204, EK 1: Buldan etnobotanik çal›flmas›n-da saptanan bitki listesi).

Bu y›l›n önemli bulgular› aras›nda Türkiye ve Egeadalar›na özgü (endemik) bitki say›s›nda sa¤lananart›fl da say›labilir. 2002 y›l›nda 5 endemik bitki ör-neklenmiflken bu say› 2003 y›l›nda 21’e ulaflm›flt›r.Bu 21 endemik türden 14’ünün yerel adlar› ve kulla-n›mlar› belirlenmifl, 7’sinin ise henüz bir kullan›m›saptanamam›flt›r (bkz s. 204, EK 1). Endemik türlerinkullan›m› Dünyan›n baflka hiçbir yerinde saptana-mayaca¤›ndan bu türlerin yerel olarak nas›l kullan›l-d›¤›n›n bilinmesi kültür tarihi aç›s›ndan oldu¤u ka-dar, gerekti¤inde koruma önlemleri al›nmas› aç›s›n-dan da önemlidir.

2003 y›l›nda en son Aral›k ay›nda araziye ç›k›ld›¤› vehenüz veriler de¤erlendirme aflamas›nda oldu¤un-dan kesin reçete say›s› verilememekte, ancak 300’üaflt›¤› san›lmaktad›r. 2003 y›l› çal›flmas›nda özellikleköylerden edinilen verilerle yabani olarak yararlan›-lan g›da bitkilerinin (yapraklar› yenen bitkiler, mey-veler, mantarlar, çay, baharat ve salep türleri dahil)say›s›n›n 2002 y›l›ndakine oranla iki kat artt›¤›, t›bbikullan›m› olanlar›nsa üçe katland›¤› görülmüfltür.

GIDA OLARAK/ BESLENMEDE KULLANILANB‹TK‹LER

Bu proje Buldan halk›n›n beslenmesinde rol oyna-yan do¤al/ yabani bitkilerin yan› s›ra g›da olarak ta-r›m› yap›lan bitkisel ürünleri de kapsamaktayd›. An-cak k›s›tl› proje süresi nedeniyle öncelik yerel tar›m›rklar›na verildi ve toplam 18 tar›m ürünü örneklen-di. Özellikle üzüm, incir, haflhafl, tütün, susam, nar,kestane, erik gibi yerel ekonomide rol oynayan bitki-lerden örnekler al›nd›; üzüm, erik ve incirlerde yerel›rklar örneklendi. Türkiye genelinde yetifltirilen seb-ze ve tah›llardan, baklagillerden örnek al›nmad›. Ye-rel özellikler gösteren sebze ve meyvelerden de ör-nek al›nmas› yararl› olacakt›, ancak bu çal›flmadabunlar tamamlanamad›. Buna karfl›n yörenin tar›m-

sal geçmifline iliflkin bilgilerin derlenmesine çal›fl›ld›.Temel tah›llardan eskiden yetifltirilen bu¤day ve ar-pa ›rklar›n›n adlar› saptand› ve günümüzde ekimi ya-p›lan Cumhuriyet bu¤day›ndan bulgur kaynatma iz-lendi. Geçmiflte bulgur yap›m›nda ve keflkek dövme-de kullan›lan tafl dibeklerin ve ahflap tokmaklar›n tü-müyle kullan›mdan kalkt›¤› görüldü, ancak Hac›ellez-ler Mahallesinde bir dibek ve tokma¤› saptanabildi(lev. 3: res. 6). Çavdar›n da eskiden yayla köylerindeçok yetifltirildi¤i, ekmek yap›m›nda kullan›ld›¤› ve Ko-vanoluk gibi baz› köylerde evlerin damlar›n›n çavdarsaplar›yla örtüldü¤ü ö¤renildi. Buldan’da dar› ad›ylatan›nan m›s›r›n (Zea mays) eskiden “k›r dar›s›”, “cindar›” gibi farkl› g›da kullan›mlar› olan birkaç varyete-sinin bulundu¤u, ancak bunlar›n art›k yetifltirilmedi¤i;“ak dar›” denilen gerçek dar› bitkisinin de (Sorghumsp.) bir zamanlar “dar› afl›” yapmak ve s›¤›rlara ver-mek üzere yetifltirildi¤i saptand›. Türkiye’de 1970’ler-de ekimi s›n›rland›r›lan haflhafl›n (Papaver somnife-rum) Buldan’›n baz› köylerinde halen izinli olarak ekil-di¤i ve bu köylerden pazara getirilen taze haflhafl filiz-lerinin sevilerek tüketildi¤i (lev. 3: res. 8), “haflhaflsürtmesi” denen ezilmifl haflhafl tohumlar›n›n3 pazar-da sat›ld›¤› belirlendi (lev. 3: res. 7). Susam tohumla-r›n›n ise “gevrek” (simit), aflure ve “susam sürtme-si”olarak tüketildi¤i gözlendi.

Buldan’da sebze çeflitleri aras›nda en yayg›n olarakekilen patl›can, biber, domates, kabak, bamya, yer el-mas›, lahana, ›spanak, p›rasa, bakla, yeflil ve kuru“nobiya” (fasulye), börülce ve roka, tere, marul,maydanoz gibi ürünlerdir. Bunlardan patl›can ve bi-ber özellikle Buldanl›lar›n beslenmesinde önemli biryer tutar. Yerel dilde “balcan” olarak an›lan patl›ca-n›n küçüklerine “kulak” ad› verilir ve sabah kahvalt›-s›nda çi¤ olarak yenir. “Kestel patl›can›” ya da “k›rbalcan›” olarak an›lan yeflilimsi, 25-30 cm uzunlukta-ki patl›canlar da k›fl›n kullanmak üzere as›larak kuru-tulur. Ayr›ca kesilip içleri oyulan ve iplere dizilerekkurutulan kabuk patl›canlardan (lev. 3: res. 10) Buldandü¤ünlerinin bafl yeme¤i olan “gab›k dolmas›” haz›r-lan›r4. Nohut, fasulye ve daha az olarak mercimek detar›m› yap›lan di¤er baklagillerdendir. Bahçelerde,ba¤larda en çok yetifltirilen meyve a¤açlar› elma,erik, kiraz, viflne, armut, ayva, zeytin, ceviz, “payam”(badem), üzüm, incir, nar ve duttur5. Kavun ve kar-puz yine bahçelerde, bostanlarda ve bazen tarladayetifltirilir. Buldan’da zeytinlikler6 genifl alanlar kapla-mamakla birlikte özellikle Yenice’ye yak›n ba¤lar venar bahçeleri ile yayla köylerinde elma ve kiraz bah-çeleri epeyce genifl alanlara ulafl›r. Buldanl›lar›n ço-¤unun ilçe çevresinde ba¤lar›n›n olmas› nedeniyleba¤ ürünlerinden sirke, pekmez, gün bal› (günefltebekletilerek koyulaflan pekmez), “bessel” ve “üzümkötesi” denen tatl›lar›n yap›m›7; tarhana ve salça ha-z›rlama, turflu kurma; nar, koruk, sumak ve erik ekfli-si haz›rlama; patl›can, biber, börülce, yeflil fasulye gi-bi sebzeleri dilimleyerek ya da iplere dizerek kurutup


TÜBA-KED 2 / 2004 193

k›fla haz›rlama gibi günümüzde k›rsal bölgelere özgübirçok etkinli¤i sürdürdükleri gözlenmifltir.

Tarihi kaynaklara bakt›¤›m›zda Ayd›n Vilayeti 1880(Hicri 1297) Salnamesinde Buldan’›n temel tar›mürünleri aras›nda her nevi hububat bafll›¤› alt›ndabu¤day, arpa, burçak ve baklan›n say›ld›¤›, bunlar›ny›ll›k toplam üretimin 1,000,000 kile (yaklafl›k 24,000ton) oldu¤u, ayr›ca y›lda 1,000,000 k›ye (1283 ton)üzüm ve bir o kadar da pekmez üretildi¤i, afyonunda önemli tar›m ürünleri aras›nda belirtildi¤i görülür(Avral›o¤lu 1997: 62). Bunlar›n yan› s›ra ayn› kaynak-ta palamut ve maz› olarak belirtilen ürünlerin mikta-r› da y›ll›k 15,000 kantard›r (847 ton) ve bunlar Bul-dan çevresindeki mefleliklerden, büyük olas›l›kla ip-lik boyamada kullan›lmak üzere toplan›rd›. Ancakgeçmiflte, Anadolu’da baflka yerlerde gözlendi¤i gi-bi özellikle belli k›tl›k dönemlerinde unundan ekmekyap›lm›fl olmas› da mümkündür.

Yukar›da say›lan ve ancak çok s›n›rl› olarak örnekle-nen tar›msal ürünlerin yan› s›ra do¤al bitkilerden80’inin g›da grubunda yer ald›¤› belirlenmifl ve tümüörneklenmifltir (tar›m› yap›lan 17 bitki dahil toplam97 bitki türü). Bunlar içinde 23’ünü filiz ve yapraklar›yenenler (IA01 grubu), 4’ünü kökü ve gövdesi ye-nenler (IA02), 8’ini yumrular› yenenler (IA03) ve16’s›n› meyveleri yenenler (IA04) oluflturur. Mantar-lar ise gerçekte bitki olmasalar da do¤al g›da grubuiçinde de¤erlendirilmifllerdir ve Buldan’da 9 yenebi-len mantar (IA05) saptanm›flt›r. Çiçekleri yenen 2 tür(IA06), çay olarak kullan›lan 13 tür (IA07), baharat(IA08) olarak 7 tür ve sak›z gibi di¤er kullan›mlar›(IA09) kapsayan tek bir tür saptanm›flt›r. Bunlardanbaz›lar› iki grupta da yer alabilmektedir. Örne¤in“kenger” (Onopordum illyricum) hem gövdesi soyu-larak yenildi¤i için IA02 grubunda de¤erlendirilmifl,hem de tohumlar› (meyveleri) kahve olarak kavrulupkullan›ld›¤›ndan IA04 grubunda say›lm›flt›r. Ancak i-ki grupta say›lsa da g›da olarak kullan›lan türler ara-s›nda tek bir tür olarak de¤erlendirilmifltir.

Türkiye’ye endemik türlerden 6 tanesinin g›da gru-bunda kullan›m› belirlenmifltir. Bunlardan “sulu ken-ker” (Cirsium libanoticum ssp. lycaonicum), “keçibici¤i” (Campanula lyrata ssp. lyrata), “deve otu”(Lamium moschatum var. rhodium) ve “gelin eli”(Papaver virchowii) gibi türlerin yaprak ve gövdele-ri yenirken, “kekik” (Thymus longicaulis ssp. cha-ubardii var. chaubardii) ile “nane keki¤i/ k›r keki¤i”(Ziziphora taurica ssp. cleonioides) çay olarak de-¤erlendirilmektedir. Hiç birinin kullan›m› bu türlerinsüreklili¤i aç›s›ndan bir tehdit oluflturacak kadaryayg›n de¤ildir.

Bunlar içinde filizleri ve yapraklar› yenenler g›da ola-rak en yayg›n kullan›lanlard›r. Yine de Buldan’da,Ege’nin di¤er bölgelerine k›yasla yabani otlar›n g›-dadaki yeri hayli s›n›rl›d›r. Hemen her mevsim pa-

zarda bulunan ve çok kifli taraf›ndan “daldiken”,“çak›r” ya da “›s›rgan” adlar›yla tan›nan Urtica dioi-ca, bahar aylar›nda yayg›n olan “ekflikulak” ya da“kuzukula¤›” olarak adland›r›lan Rumex acetocella(lev. 3: res. 9) ve “gelin eli”, “gelincik” denen Papa-ver rhoeas en yayg›n tüketilenlerdir. Bunlar özellikleotlu pide içinde kar›fl›k olarak yenir (lev. 4: res. 11).“Tilki kuyru¤u” (Asparagus acutifolius) ve “ac›ot”ya da “sarmafl›k” (Tamus communis) sürgünleri de(lev. 4: res. 12) çok kifli taraf›ndan sevilerek yenilir.“Toklubafl›” (Anchusa undulata ssp. hybrida), “ebe-gümeci” (Malva neglecta) ve “semizotu” (Portulacaoleracea) pazara getirilmekle beraber daha az tüke-tilmektedir (lev. 4: res. 13). Di¤er bölgelerde yayg›nolarak kullan›lan baz› otlar, örne¤in “karakovuk”(Cichorium intybus), “sirken” (Chenopodium al-bum) ve “leylek gagas›” (Erodium cicutarium) yen-di¤i bilindi¤i halde pazarda rastlanmayan otlardan-d›r ve az kifli taraf›ndan tan›n›r. Baz› do¤al bitkiler deyerel olarak tüketilmemekle birlikte toplan›p sat›la-rak halka gelir kayna¤› sa¤lamaktad›r, bunlara en iyiörnek, çiçek tomurcuklar› turflu yap›lmak üzere top-lanan “gebere” (Capparis spinosa) bitkisidir. Özellik-le Yenice- Narl›dere taraf›nda bu iflin ticaretinin ya-p›ld›¤› ö¤renilmifltir.

Yumrular› yenenler grubundaki 8 bitkiden 7’si salepyap›lan yabani orkide türleridir. Bir zamanlar yayg›nolarak salep ve dondurmada kullan›lan orkide türle-rinin (Anacamptis pyramidalis, Comperia comperi-ana, Epipactis persica ve 4 tür Orchis) toplanmas›,bugün tümüyle ortadan kalkmasa bile koyulan ya-sakla iyice s›n›rlanm›flt›r. Orkideleri toplayanlar azal-d›kça her türe verilen yerel adlar›n da kayboldu¤ugözlenmifltir. Genellikle birçok kifli taraf›ndan sadecesalep otu ad›yla bilinen bu orkideleri tan›yan kiflilererastlad›¤›m›zda yerel isimlerini de ö¤renebildik. Ör-ne¤in Comperia comperiana bir kaynak kifli taraf›n-dan “gelin zülüfü”, bir di¤erince “saçakl› Osman”olarak adland›r›ld› (lev. 4: res. 14). Geçmiflte köyler-den getirilen salebin Buldan’da “salep pazar›” de-nen mevkide tüccarlara sat›ld›¤› ö¤renilmifltir. Bupazardan salep al›p tüccarlara sat›fl yapan bir kaynakkifli, “1982-84 y›llar› aras›nda bir perflembe günü sa-lep pazar›ndan 500 kilo salep,” ald›¤›n› belirtmifltir.20 y›l içinde bu pazar tamamen ortadan kalkm›flt›r.Yayla köyleri ile Bozalan, D›mbazlar, Da¤deresi köy-lerinden salep getiren çok olurmufl. Karc›8 olarak ta-n›nan ailelerden birinden salep yap›m› için yumrula-r›n nas›l haz›rland›¤› bilgisi de al›nm›flt›r. Bu tarifte3-4 kg taze salep yumrusu ayn› miktarda süt içindebir saat kadar kaynat›l›p, süzülür ve so¤uduktan son-ra ipe dizilirmifl. Kurutulan yumrular gerekti¤inde di-bekte dövülerek salep piflirilir ya da dondurmaya ka-t›l›rm›fl. Yenen yumrulardan bir di¤eri de “çi¤-dem”dir (Crocus chrysanthus) (lev. 4: res. 15), ancakbu bitkinin daha çok geçmiflte çocuklar taraf›ndantoplan›p yendi¤i, bugün g›da olarak fazla bir önemi


194 TÜBA-KED 2 / 2004

olmad›¤› ö¤renilmifltir (Ertu¤ 2000).

Buldanl› kimli¤inin önemli bir parças› olan yerelmutfakta baz› yabani meyvelerin önemli bir yeri ol-du¤u saptanm›flt›r. “Çitlembik” a¤ac›n›n (Pistacia te-rebinthus –her 2 alt türü) “bedren” denen tomur-cuklar› (lev. 4: res. 16), “tiyek” ad› verilen filizleri ve“çitlembik” denen tohum- meyveleri en yayg›n tü-ketilenlerdir. Çitlembi¤in taze meyveleri ya da “bed-ren” k›y›l›r, dövülür, taze so¤an, marul, nar ekflisi vehafllanm›fl yumurtayla salata yap›l›r ya da yufka ara-s›na dürüm yap›l›r. “Ça¤la” ad› verilen taze badem-ler (Amygdalus communis) ve “bedren” dövülerekde yine dürüm aras›nda “ça¤la dövmesi” ad›yla se-vilerek yenir (lev. 4: res. 17). Yabani erikler (Prunustürleri) ipe dizilerek kurutulur k›fl›n bamya ve merci-mek yemeklerine kat›l›r. Yine do¤al bir a¤aç olan“sumak” (Rhus coriaria) meyvelerinden (lev. 5: res.18) elde edilen “somak ekflisi” yöreye özgü yemekve salatalarda kullan›l›r. “Ahlat” ya da “çö¤ür” ola-rak tan›nan yaban armudu (Pyrus türleri), “ke¤ el-mas›” (Eriolobus trilobatus) ve “ç›tl›k” (Celtis aust-ralis ve C. tournefortii) meyvelerinin de yayg›n ola-rak yendi¤i, turflulara, yemeklere eklendi¤i ya da ku-rutularak tüketildi¤i saptanm›flt›r. Özellikle elma vearmut ya da çö¤ürün kesilip tuzlanarak kurutulmuflflekli olan “kak” k›fl›n hoflaf yap›m›nda kullan›l›r.“Moram›k” ad› verilen bö¤ürtlen (Rubus sanctus) veal›ç (Crataegus türleri) genellikle taze olarak tüketilir.Do¤al olarak vadilerde bulunan kestane a¤açlar›(Castanea sativa) “deli kestane” ya da “kay›s›” ad›y-la an›l›r ve bunlar afl›lanarak daha iri meyveli a¤aç-lar üretilir. Kafl›kç› gibi yayla köylerinde ekim ve ka-s›m aylar›nda toplanan kestanelerin, köyde bir ayboyunca haftada bir kez ›slat›larak bekletildi¤i, son-ra “toku” denen ahflap tokmak ile dövülerek d›fl ka-buklar›ndan ayr›ld›¤›, kalitelerine göre ayr›ld›ktansonra pazara götürüldü¤ü gözlenmifltir (lev. 5:res.19). Buldan yöresinde pamuklu ve ipeklileri bo-yamada yararlan›lan mefle (Quercus ithaburensisssp. macrolepis) palamutlar›n›n ayn› zamanda Kara-köy gibi baz› da¤ köylerinde topra¤a gömülerek sak-land›¤› ve bölgede ›rmak boylar›nda do¤al korularhalinde bulunan kestaneler gibi közde k›zart›larak yada küle gömülerek yenildi¤i de ö¤renilmifltir.

Geçmiflte meyvelerden haz›rlanan flerbet ve flurup-lar›n yaz›n serinletici olarak ikram› çok yayg›n ikenbugün bu gelenek hemen tümüyle unutulmufltur.Dut, viflne gibi meyve fluruplar› ve kara üzüm pek-mezinin karla kar›flt›r›lmas›yla yap›lan “kar flerbeti”de eskide kalan geleneksel tatlardand›r.

Mantarlardan özellikle “çintar” (Lactarius türleri),“evlek mantar›” ya da “çay›r mantar›” (Agaricus tür-leri) ve “kuzu göbe¤i” (Morchella esculenta) adlar›y-la an›lanlar›n daha yayg›n tan›nd›¤› ve tüketildi¤i bi-linmektedir. ‹lkbaharda ve özellikle sonbaharda,ya¤murlardan sonra çay›rlarda ve orman alt›nda

yayg›n olarak bulunan bu mantarlar özellikle ormanköylüleri için önemli bir g›da ve gelir kayna¤› olmakta-d›r. 2002 sonbahar›nda, Ekim ve Kas›m aylar›nda ya-¤›fllar›n normalin üstünde olmas›yla çok bol yetiflen“çintar” mantar›n›n Buldan pazar›na kasalar, sepetlerdolusu getirildi¤i ve bolca tüketildi¤i (Ertu¤ et al. 2003:res. 3), buna karfl›n ya¤›fl›n az oldu¤u 2003 y›l›nda çokdaha az bulundu¤u gözlenmifltir.

Çay gibi kullan›m› olan bitkilerin büyük bölümü La-miaceae familyas›ndan Origanum, Rosmarinus, Sal-via, Satureja, Sideritis, Thymbra, Thymus ve Zizip-hora gibi aromatik cinslerdendir. Bunlar d›fl›nda As-teraceae familyas›ndan papatya olarak tan›nan ikitürün (Anthemis) de kurutulup çay gibi içildi¤i göz-lenmifltir. Bu türler, kullan›c›lar› taraf›ndan t›bbi a-maç belirtilmedi¤i için do¤al içecek grubunda de-¤erlendirilmifllerdir. Baz›lar›ysa ayn› zamanda so¤ukalg›nl›¤›, öksürük, haz›ms›zl›k gibi belirli rahats›zl›k-lar›n tedavisinde kullan›ld›¤› belirlendi¤inden t›bbibitkiler aras›nda da de¤erlendirilmifltir. Bunlardanbaz›lar›, örne¤in “mercanköflk” ad›yla ekimi yap›lanOriganum x majoricum, hem çay yap›l›p içilen, hemde mide bulant›s›, ifltahs›zl›k gibi rahats›zl›klar›n te-davisinde kullan›lan ve kekik suyu ç›kar›lan t›bbi bit-kilerdendir (lev. 5: res. 20). Türkiye’de do¤al olarakbulunan Origanum majorana ile Origanum vulgaressp. virens’in kar›fl›m› olan bu “hibrit/melez” türünBuldan’da ve Ege’nin di¤er merkezlerinde çelikleüretimi yap›lmaktad›r (Tabanca et al. 2004).

Buldan’da bulunan do¤al bitkilerden baharat olarakkullan›lanlar aras›nda nane, fesle¤en ve kekik gibiyayg›n bilinenler d›fl›nda en ilginç kullan›m “kâfuru”ya da “kafire” ad›yla tan›nan Artemisia abrotanum’aaittir (lev. 5: res. 21). Do¤al olarak Do¤u Anadolu ya-y›l›ml› bu bitki Buldan merkez ve köylerinde birçokevde saks›larda ya da bahçede yetifltirilmekte vehem k›s›r, sarma, dolma gibi yemeklere baharat ola-rak eklenmekte, hem de t›bbi olarak kullan›lmakta-d›r. Kaynaklarda “kâfuru otu”, “erkek pelin”, “miskotu” ve “kara pelin” adlar›yla an›lan bu bitki-nin uçucu ya¤ ve ac› madde tafl›d›¤›, Anadolu’da mi-devi, kuvvet verici, ifltah aç›c› ve idrar artt›r›c› olanpelin otu (Artemisia absinthium) gibi kullan›ld›¤› be-lirtilmifltir (Baytop 1999: 315). Tarhanada “çörtük”dal›n›n (Echinophora tenuifolia ssp. sibthorpiana veE. tournefortii) koku verici olarak kullan›m› da baha-rat grubunda de¤erlendirilmifltir.

HALK TIBBINDA KULLANILAN B‹TK‹LER

Hastal›klar›n›n tedavisinde kullan›ld›¤› saptanan 108bitkiden 10’u tar›m› yap›lan türlerdir. Bu gruptakidört bitki ayr›ca hayvan hastal›klar›n›n tedavisindede kullan›lm›flt›r. Halk t›bb›nda yararlan›lan bitkiler-den büyük ço¤unlu¤unun çay gibi kaynat›l›p içilerek(dekoksiyon) mide a¤r›s›, so¤uk alg›nl›¤›, öksürük,ishal ve idrar yolu rahats›zl›klar› gibi görece basit ra-


TÜBA-KED 2 / 2004 195

hats›zl›klar›n giderilmesinde, bir bölümünün un yada tarhana ile piflirilerek ya da dövülmüfl bitki olarakyak› fleklinde özellikle a¤r›larda kullan›ld›¤› belirlen-di. fieker, sar›l›k, verem gibi daha ciddi rahats›zl›kla-r›n tedavisinde kullan›lan bitkiler saptand›ysa dabunlar›n say›lar› daha s›n›rl›d›r. Kekik türlerinin ge-rek yak›larda, gerek çay gibi, gerekse kekik suyu ola-rak yo¤un kullan›m› da saptanm›flt›r. Buldan çevre-sinden kekik toplayarak ya da toplay›c›lardan sat›nalarak imbikten geçiren, kekik suyu elde eden en az6-7 kifli belirlendi. Bu ifllemde kullan›lan kekik türleri(Origanum vulgare ssp. hirtum ve Origanum onites)yan› s›ra Origanum sipyleum ve mercanköflk ad›ylabahçelere ekilen Origanum x majoricum’dur.

Türkiye’ye endemik bitkilerden 5’inin t›bbi kulla-n›mlar› belirlenmifltir. Bunlar, “k›z›lc›k otu” (Hyperi-cum adenotricum), “o¤ulotu” (Ballota nigra ssp.anatolica), “ba¤ keki¤i” (Origanum sipyleum),“tavflan kula¤›” ya da “kayaburun” ad›yla tan›nanCyclamen mirabile ile “kumral çay” ad›yla tan›nan(lev. 5: res. 22) Sideritis sipylea’d›r. Buldan yak›n›n-daki Kumral Tepeden toplanan ya da Ayd›n taraf›n-dan getirilerek pazarda sat›lan bu bitkinin çay›n›nöksürü¤e karfl› kullan›m› saptan›rken Sideritis lana-ta’n›n Buldan’da çay olarak tüketildi¤i gözlenmifltir.Karaköy ve Yenice taraf›nda, ayr›ca Güney ve Sa-rayköy’de ticari kekik ekiminin (Origanum onites)baflland›¤› da gözlenmifltir. Kekik olarak kullan›lanbitkilerin do¤adan bilinçsizce toplan›p türlerin tah-rip edilmesi yerine tar›m›n›n yap›lmas› devaml›l›k-lar› aç›s›ndan yararl› bir uygulamad›r.

Yörede bol bulunan “hay›t” (Vitex agnus-castus), “itsi¤e¤i” ya da “si¤ek otu” (Marrubium vulgare) ve“haptutan otu”nun (Teucrium polium) yak› olarakyayg›n flekilde kullan›ld›¤› gözlenmifltir. Bunlardanözellikle hay›t bitkisinin (lev. 5: res. 23) yaprak ve to-humlar›n›n s›cak ya da so¤uk yak›, daha ender ola-rak çay gibi ya da ispirtoda bekletilerek (tentür flek-linde) kar›n a¤r›s›, üflütme, tiksinme, ifltahtan kesil-me, ishal, atefl, kusma, bel a¤r›s›, idrar tutuklu¤u gi-bi çeflitli rahats›zl›klar için kullan›ld›¤› 9 farkl› tedavireçetesi derlenmifltir. Bunlar aras›nda en yayg›n uy-gulanan tariflerden biri: “Sirke kaynat›l›r, içine hay›tyapraklar› at›ld›ktan sonra15 dakika daha kaynat›l›r,yumuflay›nca içine bir so¤an do¤ran›r, bir su barda-¤› tarhana ile koyultulur. Hamur elle büyütülür, son-ra b›çakla dörde keser gibi yap›l›r, üstüne az zeytin-ya¤› sürülerek s›cakken bedene konur. Yak›y› koyar-ken "el benim ellerim de¤ildir, yak› oca¤›n›n elidirdenir. 3-4 saat sonra yak› at›l›r.” Yak› olarak kullan›-lan di¤er bitkiler aras›nda “mahmude otu” ya da“sanc› otu” (Teucrium chamaedrys ssp. chama-edrys), “akbafl kekik” (Achillea setacea), “dulavrato-tu” (Lamium amplexicaule), “duvar otu” (Parietariajudaica), “ebegümeci” (Malva neglecta), “kara ke-kik” (Salvia tomentosa), “yabani yulaf” (Avena bar-

bata ssp. barbata) ve “yemifl” (incir/ Ficus carica) sa-y›labilir. Çeflitli bitkilerden yak› yap›m›n›n 50-70 yafl-lar›ndaki Buldanl› kad›nlar aras›nda çok yayg›n birbilgi oldu¤u ve halen uyguland›¤› da saptanm›flt›r.Bu otlar›n genellikle kurutulmufl halde evde torba-larda saklad›klar› gözlenmifltir (lev. 5: res. 24).

Özellikle hayvanc›l›k yapan Yörük yerleflmelerindekoyun sineklerinin göze ve bo¤aza kurtçuk atmas›sonucu, gözde afl›r› a¤r› ve bo¤azda g›c›kla seyre-den rahats›zl›klar›n tedavisinde de –farkl› uygula-malar› olmakla birlikte– “yüksükotu” ya da “ç›mk›-r›k otu” olarak tan›nan Hyoscyamus niger kullan›l-d›¤› belirlendi. Yayg›n olarak “banotu” denen veçok zehirli olan bu bitkinin tohumlar› ›s›t›larak bu-har› ile kurtlar›n düflmesi sa¤lan›r. Benzer uygula-malara Bal›kesir köylerinde ve Gümüflhane’de ya-p›lan bir çal›flmada da rastlanm›flt›r (‹flbilir 1996;Sekendiz ve Tümen 1985; Sezik et al. 1991; Tabataet al. 1988). Ancak bu çal›flmalardan baz›lar›nda(örne¤in: Sezik et al. 1991: 195) “difl otu” ya da“a¤ulu barbat” ad›yla saptanan bu bitki tohumla-r›n›n bu¤usuyla yap›lan uygulama tan›mland›¤›halde, halk›n göz ya da a¤›zdan kurtçuklar›n dökül-dü¤ünü söylemesi gerçek d›fl›, hayali olarak yo-rumlanm›flt›r. Townsend’in yay›n› (Townsend1944) referans gösterilerek “hayali kurtçuklar›n diflbofllu¤unda ya da gözde hastal›k yaratt›¤› inanc›-n›n Anadolu kaynakl› oldu¤u,” belirtilmifl, sonrakiçal›flmalar›nda bu yorum düzeltilmifltir (Yefliladave Sezik 2003: 405). Solanaceae familyas›ndanHyoscyamus niger gibi baz› bitkilerin bu amaçlakullan›m›n›n saptamas› ve bunun hayali olmay›psomut bir nedene dayand›¤› Buldan çal›flmas›ylaortaya konmufltur.

Orman s›n›r bölgelerinde ya da orman yang›nlar›n-dan etkilenmifl alanlarda çok yayg›n bulunan 3 Cis-tus türünün halk t›bb›nda kullan›m› da belirlenmifl-tir. Bunlar aras›nda özellikle yörede “tavflanak” yada “tavflanc›l” ad›yla bilinen Cistus laurifolius’unkullan›m› yayg›nd›r (lev. 6: res. 25). Yaprakl› dallar›-n›n ateflte k›zd›r›lm›fl bir demirle ›s›t›larak romatiz-ma, yel a¤r›s› ve bafl a¤r›s›nda bir beze sar›larak kul-lan›ld›¤› birkaç farkl› köyde saptanm›flt›r. Benzer fle-kilde kullan›m Bat› Anadolu’da Afyonkarahisar, Kü-tahya ve Denizli’nin Çameli, Sofular yöresinde dekaydedilmifltir (Honda et al. 1996). Baz› Akdeniz ül-kelerinde, özellikle Girit ve K›br›s’ta yapraklar›ndan“laden” denilen hofl kokulu bir “drog”un elde edil-di¤i literatürde kay›tl› olmakla birlikte, Anadolu’daCistus türlerinin yapraklar›n›n, daha çok çay yap›larakyat›flt›r›c›, balgam söktürücü ve fleker hastal›¤›ndakullan›mlar› bilinmekteydi (Baytop 1999). “Pamuk-çuk” ya da “pamukluk” denen Cistus creticus tohum-lar›n›n ve Cistus salviifolius dallar›n›n kaynat›larakiçilmesiyle ishali önleyici olduklar› da belirlenmifltir.Yine bu bölgede en yayg›n bulunan orman a¤açlar›n-


196 TÜBA-KED 2 / 2004

dan k›z›lçam›n (Pinus brutia) kabuklar›ndan toplananreçine “çam akmas›”, “çam sorkuncu” ya da “kükürt”adlar›yla k›r›k-ç›k›k a¤r›s›n› gidermekten mide suyunualmaya dek dahilen ve haricen yayg›n olarak kullan›-l›r. K›z›lçam ç›ras›n›n ya da yeflil kozala¤›n›n dövüle-rek kaynat›ld›¤›nda nefes aç›c› ve flekere karfl› etkili ol-du¤u da kaydedilmifltir. K›z›lçamdan elde edilen kat-ran da pazarlarda sat›lan “rast›k tafl›” denen bir çeflitmineral ile ve “k›rkbafl dikeni” (Carlina corymbosa)ile kar›flt›r›larak merhem haz›rlanmas›nda ve hayvan-lar›n yaralar›n›n kapat›lmas›nda kullan›l›r.

Halk t›bb› literatüründe pek rastlanmayan kullan›m-lar aras›nda yörede “münevver a¤ac›” olarak ad-land›r›lan “mürver” bitkisinin (Sambucus nigra) çi-çek tohumlar›n›n kaynat›larak basura karfl› zeytin-ya¤› ile merhem olarak; “canavar otu” denen para-zit bir bitkinin (Cuscuta campestris) sar›l›k tedavi-sinde çay gibi; “geven” (Astragalus angustifoliusvar. angustifolius) kökünün a¤r›yan yere lapa yap›-larak uygulanmas› say›labilir.

Tar›m› yap›lan bitkilerden “kendir” (Cannabis sati-va) liflerinin ve keten (Linum usitatissimum) tohum-lar›n›n da geçmiflte merhem ve lapa olarak tedavidekullan›ld›¤› ö¤renilmifltir. Günümüzde de yetifltirilenhaflhafl›n (Papaver somniferum) tohumlar›n›n çayyap›larak idrar yolu hastal›klar›nda; kestane (Casta-nea sativa) çiçeklerinin çay yap›larak fleker hastal›¤›ve sar›l›kta; i¤de (Eleagnus angustifolia) yaprak veçiçe¤inin çay yap›larak kolestrol, böbrek kumu teda-visinde ve nefes aç›c› kullan›mlar› saptanm›flt›r. Yö-rede çok yetifltirilen “yemifl” (incir/ Ficus carica) veüzümün (Vitis vinifera) farkl› biçimlerde halk t›bb›n-da da kullan›ld›¤› gözlendi. ‹ncir meyvelerinin kar›na¤r›s›nda yak› edilerek, kab›zl›kta yenilerek, ayr›cayapra¤›n›n sütünün si¤ilde ve akrep sokmas›ndakullan›ld›¤› saptan›rken; asma budand›¤›nda akans›v›n›n toplan›p parlak olmas› için saçlar›n y›kand›¤›ve böbrek tafl›n› düflürmede içilerek yararlan›ld›¤›belirlendi. Burkulma ve incinmelerde kara üzümün,dövülüp zeytinya¤› ile kar›larak a¤r›yan yere sar›l-mas› da saptanan uygulamalardand›r. Kuru üzümünbeslenmede oldu¤u kadar sa¤l›¤› koruyucu olarakda yenmesi gerekti¤i vurgulanm›flt›r.

Nazara karfl› uygulamalar ya da si¤il, y›lanc›k, sar›l›k,“topalan” gibi baz› hastal›klar için –halen Buldan’da3-5 kifli taraf›ndan sürdürülen ocak gelene¤inde– “o-cak” olarak tan›mlanan kiflilere baflvuruldu¤u sap-tanm›flt›r. Bu kiflilerle görüflmelerde, az say›da t›bbibitkinin bu uygulamalarda yer ald›¤› gözlemlenmiflolmas›na ra¤men tüm uygulamalar kaydedilmifltir.Di¤er bölgelerde oldu¤u gibi, Buldan’da da baz› uy-gulamalarda bitki kullan›lmas›na karfl›n, etkinin bü-yük olas›l›kla psikolojik oldu¤u düflünülmektedir (Ye-flilada ve Sezik 2003). Örne¤in bir si¤il oca¤› çam da-l› ile tedavi yapmaktad›r: Çam dal› günefl do¤madank›r›l›r, biri yerinde b›rak›l›r, bir dal eve getirilir. Si¤ile

önce iri tuz, sonra çam dal› sürülür ve dua okunduk-tan sonra çam dal› bir tafl›n alt›na yerlefltirilir.

Yörede eskiden bilinen, bugün art›k uygulay›c›s› kal-mam›fl “parp›lama” (kuduza karfl› tuz ile uygulama),“çetme” (hastalanan çocuklar› ustura ile çizerek uy-gulama), “donanma” (kafl›nt› ve fliflmede kül ile uy-gulama), “çö¤ürcük” (k›zam›k gibi bir rahats›zl›k),“kurba¤ac›k” (bebeklerde b›ng›ldak çökmesindekurba¤a ile uygulama) oca¤› gibi çeflitli yerel ocakla-ra iliflkin de bilgi derlenmifltir. Ayr›ca “aydafl” (gelifl-meyen çocuk) olan çocuklar ile çok düflen çocuklara“köstek kesme”; “pamukçuk” olan çocuklara “a¤›zsilme”, “dalak kesme” gibi daha çok inan›fla dayal›uygulamalar›n da varl›¤› ö¤renildi ve kaydedildi.Buldan’da halk›n ocaklar›n yan› s›ra baz› yat›rlar› datedavi amaçl› ziyaret ettikleri belirtilmifltir. Bunlar›nsay›lar›n›n 40’a yak›n oldu¤u ve daha çok ya¤murya¤mas›, süt gelmesi, çocuk sahibi olma ve flifa gibidilekler için ziyaret edildikleri, bafl›nda hay›r da¤›t›l-d›¤› ve kurban kesildi¤i ö¤renilmifltir.

Eskiden ebelik yapan kad›nlar›n ve “kar›n bakan”olarak an›lan baz› kad›nlar›n, k›s›rl›k tedavisinde çe-flitli bitkileri kaynatarak bu¤uya oturtma yöntemle-rinin yan› s›ra rahime “ç›k› koyma” gibi uygulama-lar yapt›klar› belirlenmifltir. Bu tedavilerden birindeyörede “tavflan kula¤›”, “topalak” ya da “kayabu-run” olarak adland›r›lan endemik bitkilerden Cycla-men mirabile’nin kullan›ld›¤›, küçük yumrular›n›nipe ba¤lanarak k›sa süreli olarak kad›nlar›n rahmineyerlefltirildi¤i ö¤renilmifltir. Orta Anadolu’da Cycla-men coum yumrular›n›n da benzer flekilde uygu-land›¤› ve bitkinin saponin bilefliklerince zengin ol-mas› nedeniyle uterus’ta kas›lmaya ve ak›nt›ya ne-den oldu¤u, bunun da iltihaplar›n sökülmesinde et-kin olabilece¤i düflünülmektedir; ancak C. mirabi-le’nin daha önce benzer kullan›m›na iliflkin kay›tbulunmamaktad›r (Çal›fl et al. 1996).

Pazarda sadece yerel olarak yetiflen bitkilerin de¤ilithal baharat ve t›bbi bitkilerin de sat›ld›¤› belirlen-mifltir. “Eze” ad› verilen bir baharat kar›fl›m› dövüle-rek toz hale getirilmekte, so¤uk alg›nl›¤› ve öksürüktedavisinde ve do¤um sonras› lohusa çay› olarak pi-flirilip içilmektedir. Ayr›ca pekmezle kar›flt›r›l›p içildi-¤inde karaci¤er kaynakl› kafl›nt›y› kesti¤i de belirtil-mifltir. Bu kar›fl›m, tarç›n (Cinnamonum zeylanicum)kabuklar›, karanfil (Eugenia caryophyllata) çiçekleri,zencefil (Curcuma longa) yumrular›, havl›can (Alpi-na officinarum) kökü, yeni bahar (Pimenta officina-lis) tohumlar›, hindistan cevizi ya da muskat (Myris-tica fragrans) meyvesi ve karabiber (Piper nigrum)tohumlar›n› içermektedir. Tümü yurtd›fl›ndan getiri-len bu baharatlar›n gündelik yaflamda, tedavide kul-lan›lmas› gelene¤ine Buldan köylerinde bile rastlan-mas›, Buldan’›n geçmiflte ana ticaret yollar› üzerindebulunmas›yla ba¤lant›l› olmal›d›r.


TÜBA-KED 2 / 2004 197

Sadece hayvanlar›n sa¤alt›m›nda kullan›ld›¤› belirle-nen bitkilerden “bereket dikeni” (Eryngium cam-pestre var. virens) hayvanlar›n akci¤erlerinde k›l kur-du oldu¤unda kaynat›l›p hayvan›n burnundan ak›t›-l›r. Susam (Sesamum indicum) ya¤›n›n da hayvan-larda tedavi amaçl› kullan›ld›¤› belirtilmifltir. Bunlard›fl›nda ard›ç a¤ac› (Juniperus oxycedrus var. oxy-cedrus) dal›n›n saçk›randa, meyvelerinin nefes darl›-¤›nda insanlar›n tedavisinde kullan›ld›¤›, katran›n›nda hayvanlarda kelebek hastal›¤›nda hasta hayvan›ndama¤›na sürüldü¤ü kaydedilmifltir. Bitkilerden bafl-ka hayvan hastal›klar›n› “göztafl›” ve “aspinik” ola-rak adland›r›lan kimyasal maddelerle ya da yakaraktedavi eden ve k›r›k-ç›k›klarda sarma yöntemlerinibilen kiflilerden de bilgi al›nm›flt›r.

YAKACAK OLARAK KULLANILAN B‹TK‹LER

Buldan’da 11 bitkinin yakacak olarak kullan›m› sap-tanm›flt›r. Buldan çevresindeki ormanlar›n belli bafll›a¤açlar›ndan karaçam (Pinus nigra) ve k›z›lçamdan(Pinus brutia) odun olarak yararlan›lmakta, ayr›ca ko-zalaklar› da tutuflturmada kullan›lmaktad›r. Ormanköylüleri taraf›ndan kesilerek at ve kat›rlarla Buldan’aindirilen çam ve mefle odunu sat›fl›na halen rastlan-maktad›r (lev. 6: res. 26). Mefle türlerinden özellikle“piynar” ya da “pelit” olarak tan›nan Quercus cocci-fera kullan›m› yayg›nd›r. “Pelit” közünün uzun da-yanmas› nedeniyle yörede “pelitin közü, yi¤idin sö-zü” deyifli kullan›lmaktad›r. Odun kömürü de eskidençok kullan›l›r ve Aktafl köylülerince mefleden (özellik-le Quercus cerris var. cerris türünden) yap›l›rd›. Çamdallar› daha çabuk alevlendi¤inden s›cak demir ocak-lar›nda kullan›lmak üzere çam kömürü de üretilirdi.Günümüzde daha az bulunan ard›ç (Juniperus oxy-cedrus), “karageviç” denilen karaa¤aç (Ulmus minorssp. canescens) ve “sorkun” olarak adland›r›lan sö-¤üt türleri (Salix caprea ve Salix viminalis) de yaka-cak olarak yararlan›lan türlerdir. “Tavflanak” dallar›-n›n (Cistus laurifolius) yemek piflirirken yakacak ola-rak kullan›ld›¤› ve çabuk tutufltu¤u için "gelin güldü-ren" dendi¤i kaydedilmifltir. Ayr›ca ba¤larda bahardabudanan asma (Vitis vinifera) çubuklar› y›¤›n yap›l›rve sonbaharda pekmez kaynat›l›rken kullan›l›r. Birba¤›n çubu¤unun genellikle o ba¤›n üzümünü kay-natmaya yetti¤i söylenir. Bu grupta de¤erlendirilen,örnek al›nm›fl tek tar›m bitkisi asmad›r.

YEM OLARAK KULLANILAN B‹TK‹LER

Hayvanlar›n beslenmesinde 41 adet bitkiden yarar-lan›ld›¤› saptanm›flt›r. Bunlar›n sadece ikisi, kendir(Cannabis sativa) ve burçak (Vicia ervilia) tar›m› ya-p›lan bitkilerdendir. Buldan pazar›nda kendir tohum-lar›n›n keklikleri beslemek için sat›ld›¤› gözlenmifltir.Geçmiflte özellikle öküzlerin beslenmesi için ekilenburçak tar›m› çok azalm›flt›r. Örnek al›nmayan tar›mbitkilerinden bu¤day›n yan› s›ra arpa, m›s›r ve fi¤inde hayvanlar›n beslenmesinde kullan›ld›¤› bilinmek-

tedir. Yonca ekimi s›n›rl›d›r. Lahana, karnabahar, fa-sulye gibi yeflil yaprakl› sebzelerin harman sonras›art›klar› ve özellikle “dar›” (m›s›r/ Zea mays) bitkisi-nin tümü hayvanlar›n beslenmesinde rol oynamak-tad›r. M›s›r›n “s›rçan” (yenen taneli k›sm›) ve koça-n›n›n “kemsik” denilen yenmeyen k›sm›, “kapç›k”la-r› (yeflil kabuklar›) da hayvanlara yem olarak verilir.

Eskiden Buldan ve yöresinde özellikle koyun ve keçigibi küçük bafl hayvanlar beslenirken, tar›m alanlar›-n›n art›p meralar›n azalmas›, ormana hayvan sokmas›n›rlamalar› ve koyun-keçi sütünün sürekli olmay›fl›gibi nedenlerle süt ine¤i yetifltiricili¤i artm›flt›r. Dahaçok Hollanda ›rk› süt hayvanlar›, y›l boyu do¤adan bi-çilip getirilen otlar, yetifltirilen tah›llar, sebzeler vehaz›r al›nan süt artt›r›c› yem kar›fl›mlar›yla beslen-mektedir. Küçük bafl hayvanlar ve inekler otlatmayada ç›kar›l›r. Do¤al bitkilerden yörede bol bulunanmefle türlerinin yaprakl› dallar› özellikle koyunlaraverilmek üzere kesilir. Do¤adan ya da tarla kenarla-r›ndan, kavakl›klardan biçilip getirilen otlar kimi keznacakla kesilerek (ot çetme) hayvanlara verilir (lev. 6:res. 27). Karaköy’de sonbaharda gözlemledi¤imiz bir“ot çetme” iflleminde koyuna verilmek üzere “sir-ken” (Chenepodium album), “semizlik” (Portulacaoleracea), “dikenli ot” (Amaranthus albus) ve “pam-bul” (Heliotropium hirsutissimum) bitkileri toplan-m›flt›. “B›rç” ya da “burç” denen, armut ile çama¤açlar› üzerinde yayg›n olarak görülen parazit bitki-lerden (Viscum album ssp. album ve Viscum albumssp. austriacum) hayvanlar›n sütünü artt›rmak üzereyararlan›l›r. 30’u aflk›n do¤al bitki hayvanlar›n arazi-de severek yedikleri bitkiler olarak kaydedilmifltir.

EL SANATLARINDA KULLANILAN B‹TK‹LER

2002 y›l› çal›flmas›nda 18 olarak saptanan el sanatla-r›nda kullan›lan bitki türü, 2003 y›l› çal›flmalar› so-nunda 38’e ulaflm›flt›r. Belirlenen el sanatlar› aras›n-da dokumac›l›k, has›r, ip, semer, süpürge, sepet,a¤aç iflleri, tespih ve nazarl›k yap›m› say›labilir.

Geçmiflte oldu¤u gibi günümüzde de özellikle pa-muklu ve ipekli dokumalar›yla hakl› bir ün kazan-m›fl olan böyle bir dokuma merkezinde do¤al boyakullan›m›na iliflkin çok s›n›rl› bilgi derlenebilmifl ol-mas› flafl›rt›c›d›r. Buldan pamuklu dokumalar› ara-s›nda, halen orta yafl›n üstündeki kad›nlar›n soka¤aç›karken eteklerinin üstüne ba¤lad›klar› gelenekselçizgili pefltamal ile bafllar›na örttükleri “üstlük”lerönemli bir yer tutar. Sokak pefltamallar›, genellikle1x2 m boyutlar›nda pamuklu ya da ham ipektenenine fleritler halinde el tezgâh›nda dokunan ku-mafllard›r. Ana renkleri k›rm›z› ya da mor olup si-yah ve yeflil renklerdeki bantlar da içermektedir. Burenklerin tümü sentetik boyalardan üretilmektedir.“Mozer pefltamal›” olarak tan›nan mor renkli hamipek pefltamallar “Davasl›” olarak tan›nan HabibD›flkaya ailesince halen az say›daki el tezgâh›ndaüretilmektedir (lev. 6: res. 28-29).


198 TÜBA-KED 2 / 2004

Üstlük ya da yar›m olarak adland›r›lan ve bafla örtüle-rek tüm vücudu saran, 110x170 cm boyutlar›ndaki ge-leneksel dokumalar, eskiden ço¤unlukla ham ipektenüretilirdi. Bunlar›n pamuklu ve flofl kar›fl›m› olaraküretilenleri yan›nda günümüzde polyester olanlar›nada rastlanmaktad›r. Kahverengi tonlar› ile beyaz›n hâ-kim renk oldu¤u, sar› ve yeflile çalan tonlardaki renk-lerin de görüldü¤ü üstlükler genellikle mefle palamu-du ile boyanmaktad›r (lev. 6: res. 30). Bu dokumalar-dan “hindiye üstlü¤ü” sar›ms›, “sütlac üstlü¤ü” yefli-le çalan renkte; “Halep” ya da “Ba¤dadi üstlü¤ü” isekoyu kahverengidir. Palamutla boyama, yak›n zaman-lara dek Ödel ailesince sürdürülmüfltür ve boyaman›nincelikleri aile s›rr› olarak saklanmaktad›r. Mefle pala-mudu ile boyamada “palamut meflesi”nin (Quercusithaburensis ssp. macrolepis) iri palamutlar› (balam-b›rt) ve külahlar› birlikte kullan›lmaktad›r. Bu meflele-rin özellikle çok bulundu¤u Karaköy’de, palamuda“Karaköy elmas›” denildi¤i belirtilmifltir. Halis Ödelve iki boyama ustas›ndan al›nan bilgiye göre palamutve külah› eskiden ahflap tokaçlarla dövülerek k›r›ld›k-tan sonra ambara konur bekletilirdi. Palamudun iyiboya vermesi için y›llanmas›, çürütülmesi gerekmek-tedir. Boyama yap›laca¤› zaman su dolu kazanlaradövülmüfl palamutla birlikte, rengi biraz koyultmakiçin yeflil kabuklu ceviz (Juglans regia) ve mordan ola-rak “maz›”, “saç›k›br›s” ya da “zerdeçal” gibi kimya-sallar at›ld›¤› da belirtilmifltir (mordan olarak kullan›-lan kimyasallarla ilgili olarak bkz. Eyübo¤lu et al.1983). 10-12 saat kaynat›lan palamut banyosu bir günbekletildikten sonra ertesi gün küçük kazanlara aktar›-l›r. Bu boyama suyuna (k›fl›n tekrar ›s›t›l›r) flofllar at›l›rve bir gece bekletilip y›kan›r. Güneflte kurutulursa çokparlak oldu¤u da belirtilmifltir.

Yukar›da anlat›lan tariflerde görüldü¤ü gibi el sanat-lar›nda do¤al bitki kullan›m› mefle ve cevizle s›n›rl›-d›r. Mefleler üzerinde çeflitli sinek ve böcekler tara-f›ndan oluflturulan maz›lar›n da mordan (ip ile boya-n›n etkileflimini sa¤layarak sabitlefltirmeye yarayanmadde) olarak kullan›ld›¤› görülmektedir. Buldan’ayaklafl›k 25 km uzakl›kta bir Yörük yerleflimi olan Ka-raköy’de kilim dokuma gelene¤inin sürdürüldü¤ü,ancak yünlerin boyanmas›nda do¤al bitki boyalar›n-dan art›k yararlan›lmad›¤› saptand› (lev. 6: res. 31).Endemik bir sütle¤en türünün (Euphorbia anacamp-ceros) köklerinin geçmiflte boyar madde olarak kul-lan›ld›¤›na iliflkin bilgi ile Kestane Deresi vadisindeyetiflen ve “boyal›k” ad› verilen bir k›z›la¤aç türünün(Alnus orientalis var. orientalis) nas›l kullan›ld›¤›nailiflkin bilgi derlenemedi.

Has›rc›l›k, Buldan çevresinin bitkiden yararlan›lanönemli el sanatlar›ndan biri oldu¤u halde günümüz-de has›r yap›m› tümüyle ortadan kalkm›flt›r. Bölme-kaya (eski ad› Eldirek) köyü, özellikle has›r üretimiy-le ünlenmiflti. “Güney’in i¤desi firmas›d›r Buldan’›n,Eldire¤in has›r› kilimidir Buldan’›n” deyifli bize buköyde üretilen has›rlar›n önemini anlatmaktad›r. Bu

köyden Buldan’a yerleflmifl Eflref ve Ümmü Sar›te-pe’nin verdikleri bilgilere göre 30 sene öncesine dek150-200 haneden 50’si has›r dokurmufl. Eskiden tümevlerde ve özellikle ba¤ evlerinde toprak s›val› ta-banlar üzerine has›r serilir ya da evlerde kilim ve ha-l›lar›n altlar›nda kullan›l›rm›fl. Has›r otu (Typha an-gustifolia) Büyük Menderes ›rma¤› k›y›s›ndan ya daYayla Gölünden eylül-ekimde “ot ora¤›” ile biçilerektoplan›rm›fl. Bir ay kadar serilip kurutulur, boylar›nagöre ayr›l›r (silkeleme), çeflme yala¤›nda (ahar) 1-2saat ›slat›ld›ktan sonra üç diflli taraklarla bölünür vebükülürmüfl. 5-10 has›r dokuyabilecek kadar bükül-müfl ot haz›rland›ktan sonra kad›nlar taraf›ndan yereçak›lan kaz›klar aras›na yerlefltirilen “tarak” ya da“tezgâh” denen 2 metrelik delikli tahta aras›ndangeçirilen has›r otlar›, enleri 180 cm, boylar› ise 2-2.5m kadar dokunurmufl. Yayla Gölü civar›nda Kovano-luk gibi baz› köylerde de eskiden kendi kullan›mlar›için has›r dokuyan kiflilerin var oldu¤u ö¤renilmifltir.Denizli’nin giriflinde merkez ilçeye ba¤l› Hac› Eyüplüköyünde de has›r dokuma eskiden çok yayg›nm›fl.

Buldan yak›nlar›ndaki sulak alanlarda yetiflmeyenbir tür saz da (Schoenoplectus lacustris ssp. taber-naemontani) “semer otu” ad›yla hayvan semerleri-nin içinin doldurulmas›nda ve eskiden evlerde yay-g›n olarak kullan›lan ot yast›klarda kullan›l›rd›. Bul-dan’›n son semer ustas› Süleyman Damgac›9 dede-sinden ve babas›ndan gördü¤ü gibi semer otunuUflak-Çivril’den getirtti¤ini belirtmektedir.

‹p gibi bükülerek sebze, meyve asmada, demetba¤lamada kullan›lan bitkilerden “kova otu” ya da“azmak otu” (Juncus acutus), “f›flf›fl” ya da “keçigevifli” (Colutea cilicica), “moram›k” (Gonocytisusangulatus), “moramut” ya da “ilme” ad›yla bilinenbö¤ürtlen (Rubus sanctus) ve “moruk” (Spartiumjunceum) bitkileri say›labilir (lev. 7: res. 32). Bu bit-kilerin taze sürgünleri, dallar› nar, domates, so¤an,patl›can gibi bitkileri asarak kurutmakta, sergile-mekte kullan›lm›flt›r.

Süpürge yap›m›nda yedi bitkiden yararlan›ld›¤› sap-tanm›flt›r. Bunlardan “k›z›l piren” ya da “süpürge o-tu” ad›yla bilinen üç tür (Artemisa campestris, Arte-misia scoparia ve Kochia scoparia) süpürge yap›m›için bahçelerde yetifltirilir (lev. 7: res. 38). “karg›”(Arundo donax) ve “sazotu”nun (Phragmites austra-lis) püskül k›s›mlar› da ocak süpürgesi yap›m›ndakullan›l›r. “Çal› süpürgesi” ya da “çaltak” denilensokak-bahçe süpürgesi ise Limonium gmelinii türü-nün çiçekli dallar›ndan ba¤lan›r (Ertu¤ et al. 2003:res. 5). Bir tür s›¤›rdili bitkisi de “süpürge otu” ad›y-la (Verbascum sinuatum) bu ifl için kullan›l›r.

Buldan’da günümüzde geçmiflte çok kullan›lan“üzüm band›rma selesi”nin10 ve çarfl› al›flveriflindekullan›lan sepetlerin yerini daha hafif olan plastiksepetler ald›¤› için bu el sanat›n›n da ortadan kalk-


TÜBA-KED 2 / 2004 199

t›¤› gözlenmektedir. Sepet ve sele (küfe) yap›m›ndaBuldan’da özellikle hay›t bitkisinin (Vitex agnus-castus) kullan›m› saptanm›flsa da “kam›fl” (Phrag-mites australis) ve “sorkun” dallar›ndan (Salix cap-rea ya da Salix viminalis) yap›lm›fl sepetlerin de yö-rede kullan›ld›¤› gözlenmifltir. Hay›ttan sepet örenson usta olan Nas›f Boynikar’a Do¤anköy’deki evin-de bir sepet ördürülerek bu süreç bafl›ndan sonunavideo ve foto¤raflarla kaydedilmifltir (lev. 7: res. 33).Boynikar, hay›t bitkisinden örülen sepetlerin çokdayan›kl› oldu¤unu, sorkun ve karg›dan yap›lanla-r›n fazla dayanmad›¤›n› belirtmifl, ayr›ca çok küçüksepetlerin “koval›k otu”ndan (Juncus türleri) örüle-bildi¤ini eklemifltir. Çarfl› sepeti denen orta boy se-petler ve üzümleri toplamada, band›rma denen ifl-lemde kullan›lan küfe boyutlar›ndaki üzüm seleleritümüyle hay›ttan örülürmüfl. Usta, sepeti olufltu-rurken dallar›n üst ucunu bir b›çakla iflaretlediktensonra, “yarg›ç” ad›n› verdi¤i, çam a¤ac›ndan yap›l-m›fl 10 cm boyunda bir aletle dallar› üçe böler11

(lev. 7: res. 34), sepetin en alt k›sm›n› olufltururkenortadan yararak birbiri içinden geçirdi¤i dallar›,sapta ise bölünmemifl dallar› kullan›r.

Eskiden evlerde s›kça kullan›lan dibek, hamur tekne-si, ekmek tahtas›, sini, kafl›k, beflik, asa, “nal›nga”(takunya) gibi ahflap malzemelerden birço¤unun ye-rini bugün baflka malzemeler ald›¤›ndan a¤aç iflleriyapan ustalar da büyük ölçüde azalm›flt›r. Yeniçamköyünde kafl›k, ellik, oklava, sar›msak dövücü gibiaraçlar yapan bir usta ile (Ertu¤ et al. 2003: res. 18),Buldan ilçe merkezinde eskiden dokumac›lar›n kul-land›klar› ç›kr›klar›, “elemli” denen çile çözme aleti-ni üreten Ümmet Kaymak (‹lyaso¤lu ve Soytemel2002: res. 4-5) ve Buldan çarfl›s›nda geleneksel ha-mam nal›nlar›n›n modellerini üreten bir usta a¤aç ifl-çili¤inin son temsilcileridir. Eski el tezgâhlar›n› veonlar›n karg›lardan yararlan›larak yap›lan taraklar›n›üreten ustalar ise tümüyle kaybolmufltur.

Buldan’daki bahçesinde Güneydo¤u Asya kökenlibir bitkiyi yetifltirerek (Coix lacryma-jabi), tohum-lar›ndan tesbih yapan (Ertu¤ et al. 2003: res. 15-16)Ümmühan Arabac›’n›n video ile belgelenmesi de2003 y›l›nda yap›lm›flt›r. Tespih yap›m›nda “tespiha¤ac›” (Melia azedarach) tohumlar›n›n da kullan›l-d›¤› ö¤renilmifltir.

Nazarl›k olarak en yayg›n kullan›m, “ç›tl›k a¤ac›”n›n(Celtis australis) gün do¤madan kesilen dallar›ndanyap›lan küçük delikli nazarl›klard›r. Bunlar özellikleçocuklar›n omuzlar›na as›l›r. Hayvanlara da tak›ld›¤›ve eskiden özellikle develerin boyunlar›na görünürflekilde nazar ç›tl›¤› as›ld›¤› belirtilmifltir. Anado-lu’nun pekçok bölgesinde evlere as›lan, bu¤day ba-flaklar›ndan ya da “üzerlik”ten (Peganum harmala)yap›lan nazarl›klar›n bir benzerinin Buldan’da hafl-hafl (Papaver somniferum) kozaklar›ndan örülmesiilgi çekicidir (lev. 7: res. 35). Nazar uygulamalar›nda

üzerlik bitkisinin meyvelerinin kullan›m›na Bul-dan’da da rastlanm›flt›r.

D‹⁄ER B‹TK‹ KULLANIMLARI

Yaflam›n her alan›nda, g›dalardan sa¤alt›ma, sosyaliliflkilerden çocuk oyunlar›na dek bitkilerin her kültü-re özgü uygulamalar› vard›r. Temel kullan›m alanla-r› d›fl›nda kalan çeflitli sosyal ve tekil uygulamalar dabu araflt›rmada saptanmaya çal›fl›lm›flt›r. Bugün he-men tümüyle kaybolan do¤al malzemelerle yarat›-lan oyun ve oyuncaklar araflt›rmalarda olanaklar öl-çüsünde kaydedilmifltir. Çocuk oyunlar›nda eskidenmefleler üzerinde oluflan maz›lar›n yayg›n olarakkullan›ld›¤› ö¤renilmifltir. Bu maz›lar›n küçüklerine“c›ng›lt”, büyüklerine “kabak” denir ve erkek çocuk-lar taraf›ndan bilye yerine kullan›l›rd›. Maz› yerine k›-z›lçam›n taze kozalaklar›n›n da yontularak kullan›ld›-¤› söylenmifltir. Mefle palamutlar› da çocuk oyunla-r›nda kullan›l›r; palamudun tepesi kesilerek bir kibritçöpü bat›r›l›r, f›r›ldak olarak çevrilir ve yar›fllar yap›-l›rm›fl. Hay›t bitkisinden (Vitex agnus-castus) çocuk-lar›n kufl avlamada kulland›¤› sapan çatal› yap›ld›¤›,ayr›ca pamuk kabartmada sopa (dayak) olarak kulla-n›ld›¤› da kaydedilmifltir.

Di¤er sosyal uygulamalardan biri de ziyaretlerdemezarl›klara mersin a¤ac› (Myrtus communis ssp.communis) dallar›n›n götürülmesidir. Yörede mer-sin a¤ac› do¤al olarak yetiflmemekle birlikte bu gele-nek, özellikle bayramlardan önce çingeneler taraf›n-dan yak›n bölgelerden toplan›p getirilen dallarla sür-dürülmektedir. Geçmiflte mersin yapraklar›n›n yenido¤an bebeklerin “mersinleme” iflleminde kullan›l-d›¤› da belirtilmifltir. Kuru mersin yapraklar› dövü-lür, tozu tülbentten geçirilir, tuzla kar›flt›r›l›r, çocukbirkaç günlük oldu¤unda ç›plak bedenine bu kar›fl›msürülür, kunda¤›na konur ve yar›m saat bekletildik-ten sonra y›kan›r. Bu ifllemin çocu¤un kokmas›n› ön-lemek için yap›ld›¤› belirtilmifltir.

Karg› (Arundo donax), dokumac›l›kta ip çözülürkenbobinlerin geçirilmesinde ve tütün tar›m›nda yaprakkurutmada hâlâ yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Terkedilen uygulamalar aras›nda k›z›lçam (Pinus brutia)kabuklar›n›n eski Buldan evlerinin çat›lar›nda tahtadilmenlerin üzerine dizilerek ve üzerine çorak döfle-nerek kullan›m› ve karaçam›n (Pinus nigra) reçinelidallar›n›n kuru börülce aras›na kurtlanmay› önlemeküzere konmas› say›labilir.

Buldan’da özellikle Yayla Gölü çevresinde ormaniçinde yap›lan ve “kar nodas›” ya da “kar kuyusu”denilen kar y›¤›nlar› için eskiden 2.5-3 m çap›nda ve3-5 m derinlikte tafltan örülen kuyular kullan›l›rken,son 30 y›ld›r düzletilmifl toprak üzerine y›¤›lmakta-d›r. Kuyular›n kullan›ld›¤› dönemde kar konmadanönce kuyunun taban› ve duvarlar› “kuzgun otu” de-nilen bir çeflit e¤reltiotu (Polypodium australe) ilekaplan›rm›fl. Genellikle ormanda aç›k alanlardan


200 TÜBA-KED 2 / 2004

toplanarak çuvallarla tafl›nan karla, kuytu bir çimen-lik üzerine yaklafl›k 20 m çap›nda ve 4-5 m yükseklik-te tepeler oluflturulur. Martta toplan›p s›k›flt›r›lankar, bir süre aç›kta b›rak›l›p ayazda buzland›r›ld›ktansonra nisanda, önceden toplan›p biriktirilen “meflegazal›” (yapraklar›) ile örtülür, üzeri de çam dallar›ile kapat›l›r. May›stan itibaren hayvanlara yüklene-rek da¤dan indirilen kar, Buldan ve çevre ilçe pazar-lar›nda sat›lmaya bafllan›r. Genellikle karc› kiflilerdondurma da üretirlerdi. Geçmiflte Buldan’da birkaçaile taraf›ndan yap›lan bu ifli günümüzde tek bir aileaz say›da noda ile sürdürmektedir (lev. 7: res. 36).

Buldan’da bahçelerde, avlularda, evlerin ç›kmalar›n-da çok çeflitli süs bitkileri ve özellikle ›t›r, fesle¤en,kâfuru, sardunya gibi kokulu bitkiler sevilerek yetifl-tirilir (lev. 7: res. 37). Karaköy’de kad›nlar›n bahçele-rine ektikleri kokulu bitkileri, bafl ba¤lamalar› aras›-na yerlefltirdikleri de gözlenmifltir. K›na keki¤i olarakadland›r›lan bir kekik türünün (Origanum onites) ka-d›nlar taraf›ndan saçlar›na k›na yaparken uyguland›-¤› saptanm›flt›r. Cevizin (Juglans regia) olgunlaflm›flkabuklar›n›n da saç›n rengini koyultmakta kullan›ld›-¤› bildirilmifltir. Ceviz kabuklar› soyulup kendi kendi-ne çürümeye b›rak›l›r, sonra kaynat›l›r, suyu süzülürve bu su ile saçlar y›kan›r.

Yukar›da baz› örneklerine de¤inilen çok çeflitli kulla-n›m alanlar›nda “Di¤er” ve “Yararl›/Zararl›”lar gru-bunda (bkz. lev. 1c) toplam 45 bitkinin kullan›m› belir-lenmifltir. Ar›lar›n nektar, polen ve “pireboli”12 ald›¤›bitkiler de bu grupta de¤erlendirilmifltir. Bu alanda da-ha kapsaml› araflt›rmalar›n yap›lmas› yararl› olacakt›r.

SONUÇ

Kentli insan›n do¤ayla iliflkisinin giderek koptu¤u ol-gusu, Buldan’da da k›smen do¤ruland›. Kültürelkimli¤ine sahip ç›kmakta hayli bilinçli bir belde olanBuldan’da, kentlere oranla homojen bir sosyal yap›olmas›na karfl›n, Buldanl›lar›n dokumac› kimliklerinedeniyle bitkilere iliflkin bilgilerinin de s›n›rl› kald›-¤› gözlendi. Ancak Buldan’›n birkaç kilometre d›fl›naç›k›ld›¤›nda, köylere gidildi¤inde halk›n bitkilere ilifl-kin bilgisinin hemen birkaç kat artt›¤› gözlendi. G›da,ilaç, yakacak, yem bitkileri ve süpürge, sepet gibi elsanatlar› alan›nda bitkilerden daha çok yararland›k-lar› belirlendi. Bu çal›flma sürecinde Buldan köy-lerindeki çal›flmalara a¤›rl›k verdi¤imizden 2002 y›l›çal›flmas›na oranla her alanda daha çok bitki kul-lan›m› saptamak mümkün oldu. Toplam 67 famil-yada yer alan 258 tür aras›nda 97 g›da, 108 ilaç, 11yakacak, 41 yem ve 38 el sanatlar›nda kullan›m›nyan› s›ra 46 bitkinin farkl› alanlarda yararl› say›ld›k-lar› saptand›. Buldan çevresinde kullan›m› saptanan-lardan 14’ünün Türkiye ve Ege Adalar›na özgü (en-demik) olduklar› belirlendi ve toplam 21 endemiktüre ait örnek al›nd›. Tar›m› yap›lan yerel ›rklara aitörnekler al›nd›ysa da zaman k›s›tl›l›¤› nedeniyle bu

konuda daha ayr›nt›l› çal›flma yap›lamad›.

2002 y›l› raporunda Anadolu'da önceden gerçeklefl-tirilen araflt›rmalar ve Ege'de flimdiye de¤in yap›l-m›fl olanlar ›fl›¤›nda, Buldan etnobotanik araflt›r-mas›n›n yaklafl›k 500-600 herbaryum örne¤i ile 200-250 yararl› bitkiye iliflkin farkl› kullan›m bilgileri sa¤-layaca¤› varsay›lm›flt›. Bunlar›n yaklafl›k 100yenebilen yabani tür, 50-60 t›bbi bitki ve 60-100 deçok amaçl› yem, yakacak ve el sanatlar›yla ilgili top-lam 500 kadar envanter kayd› yap›laca¤› tahmin edil-mekteydi. Buldan 2002 ve 2003 y›l› çal›flmalar›nda451 herbaryum örne¤i ile öngördü¤ümüz bitki top-lama say›s›na yaklaflm›fl bulunmaktay›z. Yenilebilentürlerde ulaflt›¤›m›z say› öngörülere yaklaflm›fl, t›bbibitkilerde ise öngörülerimizi aflm›flt›r. Buldan’da sür-dürülen çal›flmalarda t›bbi bitki kullan›m›n›n en yay-g›n kullan›m biçimi oldu¤u görüldü. Bu grubu g›da o-larak toplanan ve tüketilen bitkiler izlemektedir. Baz›bitkilerin her iki grupta da yer almas› halk›n g›da ilesa¤alt›m aras›nda kurdu¤u yak›nl›¤a iflaret etmek-tedir. Do¤al bitkilerden 81’i g›da grubunda ve 98’i deilaç grubunda yer almakta ve bunlar›n 28’i örtüflmek-te, yani her iki grupta birden say›labilmektedir. Do¤alve yetifltirilen bitkiler toplam›na bak›ld›¤›nda g›da vet›bbi bitkilerden örtüflenlerin say›s› 35’e ç›kmaktad›r.Di¤er bitki gruplar›nda da k›smen örtüflme vard›r.Yani ayn› bitkinin birçok farkl› alanda kullan›m› göz-lenmektedir. Buna en yayg›n örnek olarak hay›t(Vitex agnus-castus) bitkisini verebiliriz. Yayg›n o-larak t›bbi kullan›m›n›n yan› s›ra el sanatlar›ndansepet yap›m›na kadar de¤iflik alanlarda kullan›lmak-ta olan hay›t›n dallar› kokulu oldu¤u için eskiden ma-cun sat›c›lar› yapt›klar› macunlar› bu dallardan kestik-leri ve “dayak” dedikleri sopalara sararlarm›fl. Bu vebenzeri örnekler, kapsaml› bir çal›flma ile bitkilerinkullan›mlar›na iliflkin ne çok geleneksel kültür ö¤e-sine ulafl›labilece¤ini göstermektedir. Bitkilerin yereladlar›n›n yan› s›ra derlenen di¤er yerel deyifller,tan›mlar, örne¤in araç-gereç adlar›, g›dalara, gün-lere, hastal›klara verilen adlar da büyük bir dil zen-ginli¤ine iflaret etmektedir.

Kendi bahçelerinde ve tarlalar›nda ürettikleri sebze vemeyvelerin yan› s›ra Buldan’›n köylerinde yaflayan in-sanlar›n yeflil yaprakl› yabani bitkileri, sürgünleri,kekik ve da¤ çay› ile meyve ve mantarlar› da top-layarak Buldan’›n “Perflembe Pazar›”nda satmayagetirdikleri, böylece do¤al bitkilerden ekonomik birgelir kayna¤› olarak da yararland›klar› görüldü.Ar›c›l›k ve hayvanc›l›k gibi bitkilerle yak›ndan iliflkiliekonomik faaliyetlerin de bölgede de¤iflim göster-di¤i, koyun, keçi gibi küçükbafl hayvanc›l›¤›n meraalanlar›n›n azalmas›, orman alanlar›n›n s›n›rland›r›l-mas› ve ekonomik nedenlerle büyükbafl hayvan-c›l›¤a dönüfltü¤ü, daha modern koflullarda giderekgeliflti¤i belirlendi.


TÜBA-KED 2 / 2004 201

ÖNER‹LER

Ülkemizin biyolojik ve kültürel zenginli¤inin bir har-man› olan etnobotanik çal›flmalar›n›n Türkiye çap›n-da yayg›nlaflt›r›lmas› ve TÜBA-TÜKSEK kapsam›ndaortak bir veritaban›na aktar›m›n›n ne denli önemli birkaynak yarataca¤› bu pilot çal›flma ile bir kere dahabelgelenmifltir. Nisan 2004’te Buldan pilot projesininalan çal›flmalar› bitirildikten, bitki teflhisleri kesinlefl-tirildikten sonra envanter numaralar› verilmesi ifllemide tamamlanacak ve TÜBA Kültür Envanteri Der-gisi’nde yay›mlanacakt›r. Ancak bas›l› bu yay›nlaraeriflim s›n›rl›d›r. En k›sa zamanda Kültür-Kitap verita-ban›ndaki tüm verilere genel a¤ (internet) ortam›ndaeriflimin gerçeklefltirilmesi yönünde çabalar›n h›zlan-d›r›lmas› gerekmektedir. Bu eriflim olana¤›, Türkiye’dey›llard›r bireysel olarak sürdürülen çal›flmalar›n ortakbir çat› alt›nda de¤erlendirilmesine, envanterlemeçal›flmalar›n›n yayg›nlaflmas›na ve kullan›lan bitkisay›m›z›n, nas›l kullan›ld›klar›n›n, kullan›m yayg›n-l›¤›n›n belirlenmesine büyük katk› sa¤layacakt›r.Geleneksel de¤erlerin h›zla unutuldu¤u, de¤iflimgeçirdi¤i bir ortamda bu verilerin bir an önce derlen-mesi, kayda geçmesi kadar, derlenen verilere araflt›r-mac›lar›n kolayca eriflimi de önemlidir. Envanter çal›fl-mas›na daha önce farkl› yörelerde yap›lm›fl çal›fl-malar›n da kat›lmas› ve verilerini paylaflmas› en büyükdile¤imizdir. Bu çal›flma farkl› disiplinlerden uzman-lar›n katk›lar›yla gerçeklefltirildi¤i gibi ileride çok yön-lü baflka çal›flmalara da kaynak oluflturacakt›r.

Buldan özelinde ise bu çal›flman›n gerçeklefltiril-mesinde her türlü deste¤i sa¤layan Buldanl›larla

çal›flmalar›n sürdürülmesi ve buradan derlenen yer-el bilgilerin TÜBA ve TÜB‹TAK’›n da onay› ve kat-k›s›yla broflür fleklinde bas›m› önerilmektedir. Pekçokkaynak kifliden yararlanarak yap›lan bu çal›flmalardaelde edilen veriler, o yörede yaflayan bireylerinkiflisel bilgi da¤arc›klar›n›n bir derlemesidir. Yöreyeait bilgilerin herkesin kolayca alabilece¤i, okuyup an-layabilece¤i resimli kitapç›klar fleklinde bas›m›, gençkuflaklar›n bu bilgilere eriflimi, sahip ç›kmas› aç›s›n-dan da önemlidir. Verilerin toplu bir biçimde halkadönüflünün sa¤lanmas›, yerel kalk›nma ve e¤itimprojelerinde kullan›m›, farkl› yörelerde etnobotanikçal›flmalar›n artmas›na, bunun bir kültür de¤eri o-larak alg›lanmas›na da öncülük edebilecektir. Bun-lara ek olarak bitkilerden ne kadar farkl› biçimlerdeyararland›¤›m›z›n anlafl›lmas›, do¤a koruma, genetikkaynaklar ve bio-çeflitlili¤in korunmas› çal›flmalar›nada katk› sa¤layacakt›r.

TEfiEKKÜR

Yukar›da isimleri say›lan araflt›rmac›larla, katk›dabulunan kiflilerin yan› s›ra TÜB‹TAK Eflgüdüm DaireBaflkanl›¤›ndan Halime Atamer ve Bilal Ahmetçeo¤-lu’na, TÜBA ‹stanbul Ofisinden Füsun Arman’a,TÜBA Ankara Ofisinden Sevim Türeli ve Sefa Balo¤-lu’na çal›flmam›z›n her aflamas›nda gösterdikleridestek için çok teflekkür borçluyuz. Ayr›ca buradayüzlerce kiflinin adlar›n› saymam›z olanaks›z olsa datüm Buldanl›lara Bekir Yalç›n, Ahmet Aksoy, Saadet-tin Efeo¤lu, Özcan Durusoy ve Mustafa ‹baç flahs›n-da tekrar en içten teflekkürlerimizi iletiriz. �

1. “Hay›r pilav›”: Bir mahallede hay›r amac›yla imeceusulü pilav ve etli nohut piflirilip da¤›t›m›. Buldan’daçeflitli vesilelerle hay›r pilav› ve helva da¤›t›lmakta-d›r. Örne¤in 2003 y›l› A¤ustos bafl›nda depremdenhemen sonra gitti¤imizde, deprem büyük bir zarar-ziyana neden olmadan atlat›ld›¤› için Hac› Bekir Ca-misi yak›n›nda 10 kazan hay›r pilav› yap›l›p da¤›t›ld›-¤› gözlemlendi ve video ile belgelendi.

2. Bir bitkinin farkl› kullan›mlar›n›n her biri. Örne¤in birbitki hem g›da hem tedavide kullan›l›yorsa ya da t›b-bi bir bitkinin bir ya da birden çok hastal›¤›n tedavi-sinde farkl› uygulamalar› saptanm›flsa, her biri farkl›bir reçete olarak de¤erlendirilmektedir.

3. Haflhafl sürtmesi beyaz-sar› ya da siyah tohumluhaflhafltan yap›labilir. Kullan›lan tohumun renginegöre sürtmenin rengi de aç›k sar›-toprak rengindenkoyu kahverengiye dek de¤iflir. Tohum savrulup y›-kanarak tozu giderildikten sonra büyük tavalardakavrulur ve de¤irmende ezilir. Eskiden Buldan köyle-rinde susam ve haflhafl tohumlar›n› ezmekte düz bir

tafl ve “eltafl›” kullan›l›rm›fl, bugün kullanan kalma-m›flt›r. Elektrikli de¤irmenlerde sürtme yap›m› daazalm›flt›r. Pazarda Afyonkarahisar ve Sarayköy’deyap›lm›fl ürünlere rastlanmaktad›r. Katmer içine kat›-larak “bezdirme” denilen bazlama biçiminde ya dapekmezle kar›flt›r›larak tatl› olarak yenmektedir.

4. Patl›can dolmas› yaz›n, patl›can›n en bol oldu¤umevsimde bile oyularak kurutulmufl “gab›k” denenpatl›can kabu¤u içine doldurularak yap›lmaktad›r vebir dü¤ünde davetli kalabal›¤›na göre 1000-2000 ga-b›k dolmas› dolduruldu¤u bilinmektedir. Patl›can ay-r›ca Buldan’›n geleneksel yemeklerinin bafl›nda ge-len “balcan-so¤an” dürümünün de ana malzemesi-dir. “Balcan” denilen patl›canlar közlendikten ve so-¤an ya¤da kavrulduktan sonra çitlembik meyveleridövülür, erikten yap›lan ekfli ve hafllanm›fl yumurtaile taze domates eklenerek yufka ekmek aras›na dü-rüm haz›rlan›r.

5. Günümüzde dut a¤açlar›n›n sadece meyvesinden ya-

rarlan›lmaktad›r, oysa geçmiflte Buldan’›n ipekli do-

NOTLAR


202 TÜBA-KED 2 / 2004

AVRALIO⁄LU, O. Zeki1997 Buldan ve Yöresinin Tarihçesi, Ankara: Önder Mat-

baac›l›k.

BAYTOP, Turhan 1999 Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi, ‹stanbul: Nobel T›p Ki-

tabevi.

DAVIS, P. H. (yay.)1965-1985 Flora of Turkey and the East Aegean Islands, C.

1-9, Edinburgh, Edinburgh University Press.

ÇALIfi, ‹hsan, A. YÜRÜKER ve M. E. fiATANA1996 “Cyclamen coum ve Cyclamen mirabile Yumrula-

r›ndan elde edilen Saponozitlerin Yap› Tayinleri veBiyolojik Etkileri”, (yay›mlanmam›fl proje raporu:TÜB‹TAK. Ankara. Proje no: SBAG 1233)

ÇEL‹K, A., M. Ç‹ÇEK ve M. UfiAK1999 “Denizli ve çevresinde yay›l›fl gösteren baz› türlerin

etnobotanik özellikleri”, I. Babada¤ Sempozyumu:136-153. Denizli: Bas›m Ajans.

ERTU⁄, Füsun2000 “Bahar›n Müjdecisi: Çi¤dem (Crocus) ya da

AN.TAH. UM. ARHititler Devri Anadolu Floras›naKüçük bir Katk›”, TÜBA-AR 3:129-136. ‹stanbul:Türkiye Bilimler Akademisi.

2003 “Etnobotanik Fifl Örne¤i ve Çerçeve Sorular›”, Tür-kiye Kültür Envanteri K›lavuzu: 101-110. (TÜBA-TÜKSEK Yay›nlar›). ‹stanbul: Türkiye BilimlerAkademisi.

2004 “Buldan Mutfak Kültürü Üzerine Bir Deneme”,Türk Mutfak Kültürü Üzerine Araflt›rmalar 11.Dosya. Ot Kültürü ve Yemekleri, yay›mlayan: K.Toygar. Ankara: Türk Mutfak Kültürü Araflt›rma veTan›tma Vakf› Yay›nlar›.

ERTU⁄, Füsun, Gülendam TÜMEN ve Ali ÇEL‹K2003 “TÜBA-TÜKSEK Buldan (Denizli) Etnobotanik Alan

Araflt›rma Raporu 2002 Y›l› Çal›flmas›”, Türkiye Kül-tür Envanteri Pilot Bölge Çal›flmalar›. Buldan 2/2:76-91. (TÜBA-TÜKSEK Yay›nlar›). ‹stanbul: TürkiyeBilimler Akademisi.

EYÜBO⁄LU, Üner, It›r OKAYGÜN ve Füsun YARAfi1983 Do¤al Boyalarla Yün Boyama: Uygulamal› ve Gele-

neksel Yöntemler. ‹stanbul: Uygulamal› E¤itimVakf› Yay›n›.

HONDA, Gisho, Erdem YEfi‹LADA, M. TABATA, EkremSEZ‹K, T. FUJITA, Y. TAKEDA, Y. TAKAISHI ve T.TANAKA

1996 “Traditional medicine in Turkey VI. Folk medicinein West Anatolia: Afyon, Kütahya, Denizli, Mu¤la,Ayd›n provinces”, Journal of Ethnopharmacology53: 75-87.

‹LYASO⁄LU, Aynur ve Ebru SOYTEMEL2002 “TÜBA-TÜKSEK Buldan Sözlü Tarih Belgeleme Pi-

lot Projesi: Bulgular, ‹zlenimler, De¤erlendirmeler”,Türkiye Kültür Envanteri Pilot Bölge Çal›flmalar›.Buldan 1/2: 23-89. (TÜBA-TÜKSEK Yay›nlar›). ‹stan-bul: Türkiye Bilimler Akademisi.

kumalar›nda kullan›lan ipek böce¤i yetifltiricili¤indebu a¤ac›n yapraklar›n›n da önemi büyüktü.

6. Buldan’da yafll› birkaç zeytin a¤ac› bulunmaktad›r,ancak özellikle son y›llarda yemeklik zeytin a¤açlar›-n›n dikimi artm›flt›r. Önceleri zeytin ve zeytinya¤›n›nEge’nin birçok bölgesine oranla çok daha az miktar-da tüketildi¤i belirtilmifltir.

7. “Bessel”: özellikle kabak, ayva, karpuz kabu¤u ve ku-lak denen küçük patl›canlar›n 2 gün kadar eritilmifl ki-reç suyunda bekletilip sonra koyu pekmeze at›lma-s›yla yap›lan bir çeflit reçel; “üzüm kötesi”: Çi¤nene-rek fl›ra edilen üzüm pekmez topra¤›yla kaynat›l›r,köpü¤ü al›n›p topra¤› süzüldükten sonra yeniden ka-zana konur. Üç ölçü un ve bir ölçü irmik kat›larakkaynat›lan pekmez koyulafl›nca tepsilere dökülür,baklava fleklinde dilimlenir. Dilimler bez üzerine seri-lerek güneflte birkaç gün kurutulur.

8. K›fl›n ya¤an kar› toprakta açt›klar› kuyulara biriktirenve yaz›n pazarda satan kiflilere karc› ve onlar›n yapt›-¤› ifle karc›l›k denir.

9. Ertu¤ et al. 2003’te Süleyman Damgac›’ya ait res.

6’n›n aç›klamas›nda Juncus olarak belirtilen semerotu daha sonra Schoenoplectus lacustris ssp. taber-naemontani olarak teflhis edilmifltir.

10. Üzüm band›rma ifllemi kuru üzümün ve incirin k›flakadar dayanmas› ve böceklenmemesi için yap›lan ifl-lemdir. “fiarpana” ya da “band›rma çukuru” denenbetondan yap›lm›fl tekne içine potasl› ve zeytinya¤l›su haz›rlan›r. Bu suya iyi koku vermesi için kekik yada fesle¤en de eklenir. “Band›rma selesi” ya da “kel-ter” denen iki kulplu sepetlere konan kuru üzüm yada incirler bu suya dald›r›l›r. fiimdi derin dondurucu-lar da bu iflte kullan›lmaktad›r.

11. Nas›f Boynikar’›n “yarg›ç” dedi¤i aletin bir benzeri,Bodrum’da rastlad›¤›m›z ve karg›dan sepet örülür-ken karg›lar› dörde bölmekte kullan›ld›¤›n› ö¤ren-di¤imiz “y›ld›z yargeç”tir. Bodrum’da gerek “çubuksepet” denilen hay›t, zeytin, sö¤üt, kavak benzeria¤aç dallar›ndan yap›lan sepetlerde, gerekse karg›sepetlerin örülmesinde malzemeyi ince fleritlereay›rmaya yarayan alete verilen “yargeç” ad› Bul-dan’da”yarg›ç”a dönüflmüfltür.

12. “Pireboli” ya da “diribal” olarak tan›nan sert, siyahayak›n renkte macunumsu madde: Ar›lar›n k›fl›nkovandaki çatlaklar› ve kovan a¤z›n› daraltmak içinkulland›¤› madde. Ar›c›lar, ar›lar›n bu maddeyi özel-likle “tavflanak”, çam ve ard›ç sürgünlerinden al-d›¤›n› belirttiler. Eskiden yafll›lar romatizma ve “yela¤r›lar›na” bu maddeyi sararlarm›fl.

KAYNAKÇA


TÜBA-KED 2 / 2004 203

‹fiB‹L‹R, fiule1996 “Savafltepe (Bal›kesir) Yöresinde Halk Aras›nda Kul-

lan›lan fiifal› Bitkiler”, (yay›mlanmam›fl bitirme tezi:Bal›kesir Üniversitesi Necatibey E¤itim Fakültesi,Biyoloji E¤itimi Bölümü. Bal›kesir.)

ÖNGEL, Gülnur1997 “Denizli Halk Hekimli¤inde Ocaklar”, (yay›mlanma-

m›fl yüksek lisans tezi: Pamukkale Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyat› E¤i-timi Anabilim Dal›. Denizli.)

PESEN, Talar2004 “Traditionel Women Cooks: Time Old Profession

of the Women in Buldan”, (yay›mlanmam›fl bitirmetezi: Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Antropoloji Bölü-mü. ‹stanbul.)

SEKEND‹Z, Orhan A. ve Gülendam TÜMEN1985 “Bal›kesir ve Merkez Köylerinde Halk ‹lac› Olarak

Kullan›lan Bitkiler”, (yay›nlanmam›fl araflt›rma rapo-ru: Uluda¤ Üniversitesi Necatibey E¤itim Fakültesi.Bal›kesir.)

SEZ‹K, Ekrem, M. TABATA, Erdem YEfi‹LADA, GishoHONDA, K. GOTO ve Y. IKESHIRO

1991 “Traditional medicine in Turkey I: Folk medicine inNortheast Anatolia”, Journal of Ethnopharmaco-logy 35: 191-196.

TABANCA, Nurhayat, Temel ÖZEK, K. Hüsnü Can BAfiERve Gülendam TÜMEN2004 “Comparison of the essential oils of Origanum x

majorana L. and Origanum x majoricum Cambess”,Journal of Essential Oils Research 16: 248-252.

TABATA, M., Gisho HONDA ve Ekrem SEZ‹K (editörler) 1988 A report on traditional medicine and medicinal

plants in Turkey (1986), Kyoto: Faculty of Pharma-ceutical Sciences Kyoto University.

TOWNSEND, B. R.1944 “The story of tooth-worm”, Bulletin of the History

of Medicine 15: 37-38.

YEfi‹LADA, Erdem ve Ekrem SEZ‹K2003 “A Survey on the Traditional Medicine in Turkey:

Semi-Quantitative Evaluation of the Results”, editör-ler: V. K. Singh, J. N. Govil, S. Hashmi ve G. Singh.Recent Progress in Medicinal Plants C 7: Eth-nomedicine and Pharmacognosy II: 389-412, Hous-ton, Texas: Science and Technology Publication.


204 TÜBA-KED 2 / 2004

Familyas› Cins/ Tür ad› Yerel ad› Kullan›m kodu Pres no. Örnek no. Endemik*1 ACANTHACEAE Acanthus hirsitus Boiss. karatiken IVA, VIIA04 96 x2 AGARICACEAE Agaricus bisporus (Lge.) mantar IA01 33

Sing3 Agaricus bitorquis (Quel.) mantar IA01 434

Sacc.4 Agaricus campestris (L.) Fr. evlek mantar› IA01 32, 4515 AMARANTHACEAE Amaranthus albus L. dikenliot IVA 3636 Amaranthus retroflexus L. erkek sirken IVA 348, 3757 AMARYLLIDACEAE Sternbergia lutea (L.) çi¤dem 433 433

Ker. ssp. lutea8 ANACARDIACEAE Pistacia terebinthus L. ssp. çitlembik/ IA01, IIA01, 17 146

palaestina (Boiss.) Engler çitemik/ bedren VA059 Pistacia terebinthus L. ssp. çitlembik/ IA01, VA05 231

terebinthus çitemik10 Pistacia vera L. Antepf›st›¤› IA05 38411 Rhus coriaria L. somak a¤ac› IA03, IIA01 73, 41812 APIACEAE Echinophora tenuifolia L. ssp. çörtük IA01 249, 403

sibthorpiana (Guss.) Tutin13 Echinophora tournefortii dikenli çörtük IA01, IIA01 414

Jaub. et Spach.14 Eryngium campestre L. var. bereket dikeni IIA02, IVA 413

virens Link.15 Opoponax hispidus (Friv.) sar› ot? 238

Gris.16 Smyrnium rotundifolium Miller kokarot ? 23617 ASPLENIACEAE Ceterach officinarum DC. alt›notu IIA01 2518 ASTERACEAE Cirsium libanoticum DC ssp. sulu kenker IA01 198 x

lycaonicum (Boiss.&Heldr.) Davis &Parris

19 Achillea cf. setacea Waldst. akbafl kekik IIA01 51et Kit.

20 Anthemis cretica L. papatya IA02, IIA01 305, 30621 Anthemis kotscyana Boiss. papatya IA02 262

ssp. kotschyana22 Artemisa campestris L. k›z›l piren/ VA04 284, 369,

süpürge otu 43823 Artemisia abrotanum L. kâfuru/ kafire/ IA03, IIA01, 71, 312,

kefere VIIA05 36124 Artemisia scoparia Waldst . püren/ piren IIIA, IVA, 118, 362 78

et Kit. VA04, VIIA0525 Carlina corymbosa L. k›rkbafl dikeni/ IIA01 412

sar› diken26 Carthamus lanatus L. kuyruklu otu IIA01, IIA02 3827 Centaurea solstitialis L. çak›r tikeni IIA01 205

ssp. solstitialis28 ASTERACEAE Centaurea thirkei Schultz. IVA 21829 Centaurea triumfettii Scop. IVA 223

Grup B30 Chondrilla juncea L. var. sak›zl›k IA01, IA06, 52, 286,

juncea IVA 37831 Cichorium intybus L. karakovuk/ IA01 15, 67

karaavluk32 Cnicus benedictus L. var. topbafll› tiken/ IIA01 144, 360 360

kotschyi Boiss. toptiken/ kuyruklu otu/ çak›rdikeni

33 Inula viscosa (L.) Aiton VIA13 68

EK 1: BULDAN ETNOBOTAN‹K ÇALIfiMASINDA SAPTANAN B‹TK‹ L‹STES‹


TÜBA-KED 2 / 2004 205

Familyas› Cins/ Tür ad› Yerel ad› Kullan›m kodu Pres no. Örnek no. Endemik*34 ASTERACEAE Lactuca intricata Boiss. güzellik merhem IIA01 113, 297

otu/ güzel merhem otu

35 Lactuca seriola L. eflekhelvas› IVA 25436 Matricaria chamomilla var. papatya IIA01 152

pappulosa Margot.&Reuter37 Onopordum illyricum L. kenger IA01, IA02, 64, 287

IIA01, IVA38 Scolymus hispanicus L. sar› tiken/ IA01 93

aynal› tiken39 Tanacetum balsamita parsamba IIA01, VIA08 357

L. ssp. balsamita40 Taraxacum sieheanum tülü IA01 59

Van Soest41 Tragopogon dubius Scop. çoban ekme¤i IA01 25042 Tragopogon porrifolius L. keçi/ teke IIA01 204

sakal›43 Tussilago farfara L. öksürük otu ? 104, 14944 Xeranthemum annuum L. mor çiçek 25745 BETULACEAE Alnus orientalis Decne var. boyal›k/ VA01 21, 321

orientalis k›z›la¤aç?46 BOLATACEAE Boletus speciosus (Frost) mantar 44747 BORAGINACEAE Anchusa azurea Miller tuzlu balgam otu IIA01 17048 Anchusa undulata L. ssp. toklubafl›/ IA01 61, 213,

hybrida (Ten.) Coutinho s›¤›rdili49 Echium italicum L. tuzlu balgam otu IIA01 35350 Echium vulgare L. 43751 Heliotropium hirsutissimum pambul IIA01, IVA, 358

Grauer. VIIA0352 BRASSICACEAE Alliaria petiolata (M. Bieb.) IA01 158

Cavara et Grande pis alba L.53 Sisymbrium altissimum L. hardalotu IA01 9454 BUXACEAE Buxus sempervirens L. flimflir VIA08 8755 CAMPANULACEAE Campanula lyrata Lam. ssp. keçi bici¤i IA01 62, 212 x

lyrata56 CANNABACEAE Cannabis sativa L. kendir IB05, IIB01, IVB 7957 CAPPARACEAE Capparis spinosa L. gebere IA01 43058 CAPRIFOLIACEAE Sambucus nigra L. münevver a¤ac›/ IIA01 72, 232

mürver59 CARYOPHYLLACEAE Agrostemma gracilis Boiss. 24160 Silene compacta Boiss. kanl› bas›ra otu IIA01 29561 CELASTRACEAE Euonymus japonicus Thunb. sab›r a¤ac› IIB01,VIB08 41, 23762 CHENOPODIACEA Atriplex halimus L. sirken IVA 35463 Chenopodium botrys L. sabun otu VIA12 41964 Chenepodium album L. sirken/ IA01, IVA 76, 376

deli sirken65 Kochia scoparia (L.) Schard süpürge otu VA04 313, 356 41166 CISTACEAE Cistus creticus L. pamukçuk IIA01, VA05 24767 Cistus laurifolius L. tavflanak/ IIA01, IIIA, IVA, 9, 277 181

tavflanc›l VIA13, VIIA05 68 Cistus salviifolius L. pamukluk/ IIA01 16

pamukçuk 69 CUCURBITACEAE Ecballium elaterium (L.) c›rkatan IIA01 75, 109

A. Richard 70 CUPRESSACEAE Juniperus oxycedrus L. var. ard›ç IIA01, IIA02, IIIA 55

oxycedrus VA05, VIA03


206 TÜBA-KED 2 / 2004

Familyas› Cins/ Tür ad› Yerel ad› Kullan›m kodu Pres no. Örnek no. Endemik*71 CUSCUTACEAE Cuscuta campestris Yuncker canavarotu IIA01 8, 303 872 CYPERACEAE Cyperus rotundus L. topalak IVA 330, 37773 Schoenoplectus lacustris (L.) semer otu VA08 91

Palla ssp. tabernaemontani (C.C.Gmelin) A.et D. Löve

74 DIOSCOREACEAE Tamus communis L. ac›ot/ sarmafl›k IA01, IIA01 13675 ELAEAGNACEAE Elaeagnus angustifolia L. i¤de IB01, IIB01 11576 EUPHORBIACEAE Euphorbia anacampseros sütlen VA01 13 x

Boiss. var. tmolea M.S. Khan77 Euphorbia rigida Bieb. sütle¤en IIA01, VIA06 110, 164,

VIIA04 45878 FABACEAE Anagyris foetida L. keçi gevifli ? IVA 14279 Astragalus angustifolius geven IIA01, IVA, 97 97

Lam. var. angustifolius VIA0480 Biserrula pelecinus L. çoban yüzü¤ü IIA01 20281 Cercis siliquastrum L. ssp. melengeç IA01, IIA01 86

siliquastrum82 Colutea cilicica Boiss. et Bal. f›flf›fl/ IVA, VA08 85, 188?,

keçi gevifli ? 19183 Coronilla emerus L. ssp. keçi gevifli? 188a

emeroides (Boiss. et Sprun) Uhrova

84 Cytisopsis dorycniifolia Jaub 248, 432 404 xet. Spach. ssp. dorycniifolia

85 FABACEAE Cytisus villosus Pourr. keçi gevifli? IVA 8886 Glycyrrhiza echinata L. piyan/ meyan IIA01 328 147, 32887 Gonocytisus angulatus (L.) moram›k VA08 431

Spach.88 Spartium junceum L. moruk/ VA08 239, 242

sar›l›k otu89 Trifolium pratense L. var. dirfil/ tirfil IVA 50

pratense90 Vicia cracca L. ssp. gerardii efek IVA 6091 Vicia ervilia (L.) Willd. burçak IIB01, IVB 3992 FAGACEAE Castanea sativa Miller kestane IB01, IIB01 19 1993 Quercus cerris L. var. cerris mefle/ IIIA, VA05 29, 106, 106

uzgurt meflesi 440, 44594 Quercus coccifera L. pelit / piynar IIIA, IVA, VA05 229, 352, 30

379, 44095 Quercus ithaburensis Decne mefle/ IA01, VA01 98, 380, 29, 98

ssp. macrolepis (Kotschy) palamut meflesi/ 444Hedge& Yalt. palamb›rt

meflesi ?96 Quercus pubescens L. mefle IIA01, IIIA, IVA, 364, 381, 402

VIA16 40297 GERANIACEAE Erodium cicutarium (L.) leylek gagas›/ IA01 101, 196

L'Herit. ebe i¤nesi98 HYPERICACEAE Hypericum adenotricum k›z›lc›k otu IIA01, VIA18, 127, 298 x

Spach. VIIA0199 Hypericum perforatum L. mide otu/ IIA01 260, 300, 84

kantaron 436100 Hypericum triquetrifolium k›z›lc›k otu VIIA04 319

Turra.101 LILIACEAE Crocus chrysanthus çi¤dem/ IA01 132, 460,

(Herbert) Herbert sar› çi¤dem 464102 IRIDACEAE Crocus pallasii Goldb. ssp. güz çi¤demi/ VIA08 12, 65,

pallasii / turcicus Mathew güz çimi 108 ?103 JUGLANDACEAE Juglans regia L. ceviz IB05, IIB01,

VB01104 JUNCACEAE Juncus acutus L. kovaotu/ VA08 95

azmak otu


TÜBA-KED 2 / 2004 207

Familyas› Cins/ Tür ad› Yerel ad› Kullan›m kodu Pres no. Örnek no. Endemik*105 LAMIACEAE Ballota nigra L. ssp. o¤ulotu benzeri IIA01 302 x

anatolica P.H. Davis106 Lamium moschatum Miller deve otu/ IA01, IVA 138, 165, x

var. rhodium (Gand.) R. Mill ball›baba 466107 Nepeta cadmea Boiss. kekik ? 293 x108 Nepeta nuda L. ssp. 302a x

lydiae Davis109 Nepeta viscida Boiss. 220 x110 Origanum hypericifolium kekik ? VIA08 103 x

O. Schwarz et P.H. Davis111 Origanum sipyleum L. ba¤ keki¤i/ kekik IIA01 294, 314 209 x112 Sideritis sipylea Boiss. kumral çay› IIA01 291 3 x113 Stachys cretica L. ssp. flab›la VIA13 193 x

lesbiaca Rech.f.114 Stachys cretica L. ssp. 221 x

smyrnaea Rech.f.115 Stachys cretica L. ssp. o¤ulotu 301 104 x

anatolica116 Thymus longicaulis C. Presl. kekik IA02 276 x

ssp. chaubardii (Boiss. & Heldr.ex Reichb. f.) var. chaubardii

117 Ziziphora taurica Bieb. ssp. nane keki¤i/ IA02 244 xcleonioides (Boiss.) Davis k›r keki¤i

118 Calamintha nepeta (L.) Savi kara kekik/ kekik IIA01 70, 112, ssp. glandulosa 324

(Req.) P.W. Ball119 Lamium amplexicaule L. dulavratotu IA01, IIA01 465, 137120 Marribium vulgare L. it si¤e¤i/ IIA01, VIA13 201, 268,

si¤ek otu/ isye/ 359köpek si¤e¤i

121 Melissa officinalis L. o¤ulotu ? IIA01 322122 Melissa officinalis L. ssp. o¤ulotu 325

altissma123 Mentha aquatica L. su keki¤i/ IIA01 14

mentol/ yabani nane

124 Mentha piperita L. nm. citrata afanta/ nane VIIA05 161, 368, (Ehrh.) Briq. 441

125 Mentha pulegium L. 336126 Mentha x piperita L. nane IB03 318, 442127 Micromeria juliana (L.) tomurcuk çay IIA01 304, 416

Bentham ex Reichb.128 Ocimum basilicum L. fesle¤en IA01, IA03, IIA01 90, 317 309

VIA10, VIIA05129 Origanum onites L. kekik/ IA03, IIA01, 263, 282, 44, 140

beyaz kekik/ VA1, VIA10 315 akbafl kekik/ VIA13tafl keki¤i

130 Origanum vulgare L. ssp. kara kekik/ IIA01 81, 283, 45, 80hirtum (Link) Leswaart kaya keki¤i 292, 435

131 Origanum x majoricum mercanköflk IB02, IIB01, 197, 311 82, 141, 311VIIB05

132 Rosmarinus officinalis L. kufldili IB02, IIB01 139

133 Salvia fruticosa Mill. karaot IIA01 366


208 TÜBA-KED 2 / 2004

Familyas› Cins/ Tür ad› Yerel ad› Kullan›m kodu Pres no. Örnek no. Endemik*134 LAMIACEAE Salvia tomentosa Miller kara kekik/ IA02, IIA01 240, 266, 1, 367

flab›la keki¤i 275135 Salvia verbanaca L. da¤ çay›? IA02 57, 308 ?136 Salvia virgata Jacq. da¤ çay› IA02 327137 Satureja cuneifolia Ten tafl keki¤i/ IA02 274

kaya keki¤i138 Satureja thymbra L. koyun keki¤i IIA01 206, 316139 Sideritis lanata L. da¤ çay› IA02 154, 156,

166140 Teucrium chamaedrys L. mayas›l otu/ IIA01 299 365

ssp. chamaedrys sanc› otu141 Teucrium polium L. haptutan/ IIA01 130, 261 114, 208

yak› otu142 Thymbra spicata L. var. güvey keki¤i/ IA02, IA03, 246, 267 4, 83, 307

spicata nane/ IIA01, VIA10çay keki¤i/ nuzla keki¤i

143 Thymus zygoides Griseb. tuzla keki¤i- IIA01 210, 227var. zygoides nuzla

144 Ziziphora taurica Bieb. nane kekik IIA01 46ssp. taurica

145 Ziziphora tenuior L. naneli kekik IA02 272, 273146 LILIACEAE Fritillaria carica Rix. ssp. VIA08 176 x

carica147 Allium scrodoprasum L. gâvur so¤an›/ VIIA03 187, 256,

ssp. rotundum cav›r sar›msa¤›/ 296 köpekso¤an›

148 Asparagus acutifolius L. tilkikuyru¤u IA01 22, 135149 Colchicum decaisnei Boiss. çi¤dem VIA08 10, 338150 Muscari armeniacum 175

Leichtlin ex Baker151 Muscari comosum (L.) Miller köpekso¤an› 189, 214152 Ornithogalum nutans L. yo¤urt çiçe¤i/ 168

beyaz çiçek153 Ornithogalum platyphyllum 171

Boiss.154 Scilla autumnalis L. 339, 462?155 Tulipa orphanidea lale? VIA08 153

Boiss.& Heldr.156 LORANTHACEAE Viscum album L. ssp. album b›rç/ IIA01, IIIA

armut burcu157 Viscum album L. ssp. b›r›ç / burç IIA01, IVA 56, 160,

austriacum (Wiesb.) Vollman 177, 421158 LYCOPERDACEAE Lycoperdon perlatum Pers. tozkulak IA01 446159 MALVACEAE Alcea pallida Walds. et Kit. Fatma gülü IIA01 253160 Malva neglecta Wallr. ebegümeci IA01, IIA01, IVA 370161 MELIACEAE Melia azedarach L. tesbiha¤ac› VB06 40162 MORACEAE Ficus carica L. ssp. carica incir IB01, IIB01 387, 388,

389163 Morus alba L. akdut IB01, IIB01 390164 Morus nigra L. karadut IB01, IIB01 391, 392165 MORCHELLACEAE Morchella esculenta Pers. kuzugöbe¤i IA01, IIA01 107?, 150,

ex St. Amans 463?166 MYRTACEAE Myrtus communis L. ssp. mersin IIA01, VIA13, 120

communis VIA16167 OLEACEAE Olea europea L. zeytin IB01, IIB01 400, 401168 ORCHIDACEAE Anacamptis pyramidalis (L.) tamata IA02 235

L.C.M. Richard169 Cephalanthera damasonium kedikuyru¤u VIA08 184


TÜBA-KED 2 / 2004 209

(Miller) Druce (Esma Elçin)Familyas› Cins/ Tür ad› Yerel ad› Kullan›m kodu Pres no. Örnek no. Endemik*

170 ORCHIDACEAE Comperia comperiana pembe/ eflatun IA02 183, 216(Steven) Aschers. & Graebn orkide

171 Epipactis persica salep IA02 217([Hausskn.ex] Soo) Nannfeldt

172 Orchis anatolica Boiss. salep/ h›drellez IA02 215çiçe¤i

173 Orchis lactea Poiret. beyaz/ pembe IA02 182orkide

174 Orchis papilonacea L. salep IA02 169175 Orchis tridentata Scop. salep IA02 172176 PAPAVERACEAE Hypecoum procumbens L. yavrua¤z› IA01, IIA01 145, 467177 Papaver rhoeas L. gelineli/ gelincik IA01 134, 162,

163, 194178 Papaver somniferum L. haflhafl IB01, IIB01 129, 200179 Papaver virchowii Aschers. gelineli IA01, IVA 155, 195 x

et Sint. Ex Boiss180 PINACEAE Pinus brutia Ten. k›z›lçam IIA01, IIIA, 422 290

VA05, VIA01, VIA03

181 Pinus nigra Arn. karaçam IIIA, VA05 423 §182 Pinus pinea L. f›st›kçam› IA01 424183 PLANTAGINACEAE Plantago lanceolata L. k›rkdamarotu IIA01 128184 Plantago major L. sinirotu 326185 PLATANACEAE Platanus orientalis L. ç›nar IIA01, VA05, 405

VIA09186 PLUMBAGINACEAE Limonium gmelinii (Willd.) çal› süpürgesi VA04 42

O. Kuntze otu/ çardak süpürgesi otu

187 POACEAE Arundo donax L. saz/ ocak VA04 5süpürgesi otu

188 Avena barbata Pott ex Link. yabani yulaf IIA01 310, 417ssp. barbata

189 Bromus madritensis L. IVA 350190 Coix lacryma- jabi L. tespih dar›s› VB06 117 117191 POACEAE Cynodon dactylon (L.) Pers. ayr›kotu IIA01, IVA 373a

var. dactylon192 Digitaria sanguinalis (L.) kufl otu/ ayr›k IVA 351, 373

Scop.193 Phragmites australis (Cav.) saz/ süpürge VA02, VA04 53, 331?

Trin. ex Steudel otu194 Saccharum ravennae (L.) saz 54

Murray195 Sorghum halepense (L.) Pers. kanyafl› IVA 255

var. halepense196 Vulpia ciliata Dumort. ssp. 349

ciliata197 POLEMONIACEAE Sesamum indicum L. susam IB03, IIB02 355 126198 POLYGONACEAE Polygonum equisetiforme Sm. IIA01 329199 Rumex acetocella L. kuzukula¤› IA01 6, 157200 Rumex obtisifolius L. ssp. tospa¤a IIA01 252

subalpinus (Schur) Celak kuzukula¤›201 Rumex patientia L. eflflek IA01, IIA01 180

kuzukula¤›202 Rumex scutatus L. köpek ekfli IA01, IVA 77 77

kula¤›203 POLYPODIACEAE Polypodium australe Fée. kuzgun otu VIA18 100204 POLYPORACEAE Fomes fomentarius (L.:Fr.) Fr. kav mantar› VIA18 34205 PORTULACACEAE Portulaca oleracea L. semizotu IA01, IVA 347, 374


210 TÜBA-KED 2 / 2004

Familyas› Cins/ Tür ad› Yerel ad› Kullan›m kodu Pres no. Örnek no. Endemik*206 PRIMULACEAE Cyclamen mirabile Hildebr. tavflankula¤›/ IIA01 27 x

topalak/ kayaburun

207 Lysimachia atropurpurea L. IVA 185, 439208 PUNICACEAE Punica granatum L. nar IA03 406, 407209 RANUNCULACEAE Ceratocephalus falcatus (L.) yelotu/ IIA01 211

Pers. sar› çiçekli ot210 Ranunculus arvensis L. su b›tra¤› IIA01 174, 245211 Ranunculus damascenus sar› ot IIA01 173

Boiss. et Gaill.212 RHAMNACEAE Paliurus spina-christi Miller çalt›/ ilme IIA01 121, 233, 36

288213 Zizyphus jujuba Miller mahlep/ IB01 420 123

yabani i¤de214 ROSACEAE Amygdalus communis L. badem IB05, IIB01 382 382215 Amygdalus graeca Lindley yaban 179

bademi ?216 Crataegus azarolus L. var. al›ç IA01, VA05 192

azarolus L.217 Crataegus monogyna Jacq. al›ç IA01, IIA01, 219, 224,

ssp. monogyna VA05 333218 Crataegus rhipidophylla al›ç IA01, VA05 24

Gand. var. rhipidophylla219 Cydonia oblonga Miller ayva IB01, IB02 89220 Eriolobus trilobatus (Poiret) ke¤ elmas› IA01 102, 228 47

Roemer221 Prunus cocomilia Ten. yaban eri¤i/ erik IA03 345, 409, 37

410222 Prunus divaricata Ledeb. erik IA01 167, 178

var. divaricata223 Prunus x domestica L. erik IB01, IIB01 344, 371, 340?

372, 408 224 Pyrus amygdaliformis Vill. ahlat/ çö¤ür IA01, IVA, VA05 265, 279,

var. amygdaliformis armudu 342225 Pyrus communis L. ssp. armut IB01 143, 383

communis226 Pyrus elaeagnifolia Pallas. çö¤ür IA01, IIA01 337a

ssp. kotschyana (Boiss.) Browicz.

227 Pyrus elaeagnifolia Pallas. çö¤ür IIA01 335ssp. elaegnifolia

228 Rosa canina L. köpekgülü/ IIA01 31, 226, it gülü 337

229 Rubus sanctus Schreber moramut/ IA01, IIA01, 323, 334,moram›k / VA08 346moram›t/ ilmeotu/ ilme dutu/ güz üzümü

230 RUSSULACEAE Lactarius delicosus çintar mantar› IA01 2, 48, 49(L.: Fr.) S. F. Gray

231 RUSSULACEAE Lactarius deterrimus Gröger mantar IA01 450232 Rusula fragilis (Pers. ex Fr.) mantar IA01 448233 SALICACEAE Populus alba L. akkavak IIA01 234234 Salix caprea L. sorkun IIIA, IVA, IVA05 66, 148,

285235 Salix viminalis L. sorkun IIIA, IVA, IVA05 222


TÜBA-KED 2 / 2004 211

Familyas› Cins/ Tür ad› Yerel ad› Kullan›m kodu Pres no. Örnek no. Endemik*236 SANTALACEAE Osyris alba L. patlangeç VIA16 429237 Thesium bergeri Zucc. 190238 SCROPHULARIACEAE Scrophularia lucida L. IIA01 243239 Verbascum mucronatum Lam. flapala/ flab›la/ VIA18 35, 289?

s›¤›rkuyru¤u240 Verbascum sinuatum L. süpürge otu VA04 280, 425

var. sinuatum241 Veronica anagallis- su gerdemesi IIA01 225, 281

aquatica L.242 SOLANACEAE Datura stramonium L. atkestanesi? IIA01 259243 Hyoscyamus niger L. yüksükotu/ IIA01 111, 199

ç›mk›r›k otu244 Lycium chinense Miller 292a245 Lycium depressum Stocks termiye çal›s› ? 26246 Nicotiana tabacum L. tütün VIB05 124, 341247 Solanum nigrum L. ssp. kuflüzümü IVA 63

nigrum248 TRICHOLOMATACEAE Collybia dryophila mantar IA01 449

(Bull.: Fr.) Kumm.249 TYPHACEAE Typha angustifolia L. has›r otu VA02 92250 ULMACEAE Celtis australis L. ç›tl›k IA01, VA07 18251 Celtis tournefortii Lam. sar› ç›tl›k IA01 99252 Ulmus minor Miller ssp. kara geviç/ IIIA, VA01, 74

canescens (Melville) kara a¤aç VA05Browicz et Zielinski

253 URTICACEAE Parietaria judaica L. duvar otu IIA01 69254 Urtica dioica L. daldiken/ IA01, IIA01, 43

›s›rgan/ dalan/ IVAçak›rdikeni/ çak›rotu

255 VERBENACEAE Vitex agnus-castus L. ay›t/ hay›t IIA01, VA03, 119 58VIIA05

256 VITACEAE Vitis vinifera L. asma/ üzüm IB01, IIB01, 395, 396,IIIB 397, 398

257 ZYGOPHYLLACEAE Peganum harmala L. üzerlik IIA01, VIA06 264258 Tribulus terrestris L. b›t›rak IIA01 131, 203 116

* Endemik: Türkiye’ye özgü (endemik) bitkiler


212 TÜBA-KED 2 / 2004

fiek. 1c. Kullan›m kodlar› ile ilgili olarakaç›lan liste.

fiek. 1b. Kaynak kiflilere iliflkin bilgilerin bulundu¤u tablo.

fiek. 1a. Yararl› bitkiler envanter formunun ana sayfas›.

Levha 1


TÜBA-KED 2 / 2004 213

Res. 4. Yerel Yemek Yar›flmas›’na kat›lan han›mlardanbiri, Buldan, Haziran 2003.

fiek. 2. Buldan’›n s›n›rlar› içindeki belde ve köylerin konumu.

Res. 1. Buldan’dan k›fl görünümü.

Res. 3. Araflt›rman›n kaynak kiflilerinden Cennet ve Hasan Battal evinde bir görüflme, Do¤anköy, Buldan.

Res. 2. Buldan mezarl›¤›nda bitki toplama çal›flmas›s›ras›nda Tuncay Dirmenci foto¤raf çekerken.

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄F.

ER

TU⁄

F. E

RTU

⁄

Levha 2


214 TÜBA-KED 2 / 2004

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄F.

ER

TU⁄

F. E

RTU

⁄F.

ER

TU⁄

Res. 9. “Ekflikulak” ya da “kuzukula¤›” olarakadland›r›lan Rumex acetocella.

Res. 5. Park Bakkaliyesi önünde Bekir Yalç›n, Sait Yalç›nve ekip üyelerinden R›dvan Polat iki Buldanl›ya bitkilerle ilgili sorular sorarken.

Res. 6. Bu¤day dibe¤i ve ahflap tokma¤›, Hac›ellezlerMahallesi, Buldan.

Res. 8. Buldan pazar›nda haflhafl (Papaver somniferum) filizleri.

Res.7. “Haflhafl sürtmesi” (Papaver somniferum), Buldan pazar›.

Res. 10. Buldan pazar›nda yaz›n çok miktarda sat›lan dolmal›k patl›can kabuklar› (gab›k).

Levha 3


TÜBA-KED 2 / 2004 215

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

Res. 11. Otlu pide yap›m›, Derbent köyü, Curalar Mahallesi.

Res. 12. “Tilki kuyru¤u” (Asparagus acutifolius) ve “ac›ot” (Tamus communis) sürgünleri, Buldan pazar›.

Res. 14. “Gelin zülüfü” ya da“saçakl› Osman” ad›yla bilinen saleporkidesi (Comperia comperiana).

Res. 15. Çi¤dem (Crocus chrysanthus).Res. 13. Buldan pazar›nda otsat›c›s› kad›n, elinde “ebegümeci”(Malva neglecta) demetiyle.

Res. 16. “Bedren” ad› verilen çitlembik (Pistaciaterebinthus) tomurcuklar›,Buldan pazar›.

Res. 17. Badem a¤ac›(Amygdalus communis)

“ça¤la”s› ve çitlembik(Pistacia terebinthus)

tomurcuklar›n›n dibektedövülmesi, Yeniçam köyü.F.

ER

TU⁄

F. E

RTU

⁄

Levha 4


216 TÜBA-KED 2 / 2004

F. E

RTU

⁄

TUN

CA

Y D

‹RM

EN

C‹

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

Res. 18. “Sumak ekflisi” yap›m›nda kullan›lan sumaka¤ac› (Rhus coriaria) meyveleri.

Res. 19. Kestane harman›, Kafl›kç› köyü.

Res. 21. Buldan’da “kâfuru” ya da“kafire” ad›yla tan›nan Artemisiaabrotanum.

Res. 22. Önde “kumral çay”(Sideritis sipylea), arkas›nda ise“geven” ad›yla tan›nan hem t›bbikullan›m›, hem de kökünden tutkalelde edilen Astragalus angusti-folius, Buldan, Kumraltepe.

Res. 20. “Mercanköflk” ad›yla ekimi yap›lan Origanum x majoricum, Do¤anköy, Buldan.

Res. 23. Yak› olarak enyayg›n kullan›lan “hay›t”(Vitex agnus-castus) bitkisi.

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

Levha 5

Res. 24. Yak› ve çay olarak kullan›lan

“mahmude otu”nu(Teucrium chamaedrys

ssp. chamaedrys) torbas›ndan ç›kar›p

bizimle paylaflanKaraköylü Elif Çevik.


TÜBA-KED 2 / 2004 217

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

Res. 25. “Tavflanak” ya da “tavflanc›l” ad›yla bilinenCistus laurifolius.

Res. 26. Buldan’a yakacak odun getiren köylü kad›nlar.

Res. 28. ‹pekli “Mozer pefltemal›”üretilen el tezgâh›, Habib D›flkayaatölyesi.

Res. 29. 2003’te yap›lan Buldan Dokuma Festivalinde Habib D›flkayaödül kazand›¤› pefltamalla.

Res. 27. Hayvanlara yem olarak “otçetme”, Karaköy.

Res. 30. Buldanpazar›nda gelenekselpefltemal› ve üstlü¤üile bir Buldanl›.

Res. 31.Karaköy’de

kilim dokuyanbir kad›n.

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

Levha 6


218 TÜBA-KED 2 / 2004

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄

F. E

RTU

⁄F.

ER

TU⁄

F. E

RTU

⁄

Res. 32. “Moruk” ya da “kat›rt›rna¤›”(Spartium junceum) bitkisinin tazedallar› so¤an gibi bitkileri asmaktakullan›l›r.

Res. 33. Hay›t (Vitex agnus-castus)bitkisinin dallar›ndan sepet örenNas›f Boynikar, Do¤anköy.

Res. 34. Hay›t sepet ve “yarg›ç”denilen çam a¤ac›ndan dal yarmaaleti, Nas›f Boynikar evi,Do¤anköy.

Res. 38. Bahçede yetifltirilen “süpürge otu” (Kochia scoparia) ve süpürge yap›m›na haz›r kuru bitki, Do¤anköy.

Res. 35. Haflhafl bitkisi (Papaver somniferum)kozaklar›ndan örülmüfl nazarl›k.

Res. 36. Kendisi de karc›l›k yapm›fl olan Mustafa ‹baç,Yayla Gölü yak›n›nda bir “kar nodas›” önünde, Buldan.

Res. 37. Buldan’da eski bir evin çiçeklerle bezenmifl ç›kmas›.

Levha 7

Buldan (Denizli) Etnobotanik Alan Araştırması 2003 (Buldan Ethnobotanical Fieldwork of 2003) - 2004

Documents