Top Banner
Protektem ol krab kokonas mo kalja blong yumi Buk blong krab kokonas
20

Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Feb 23, 2020

Download

Documents

dariahiddleston
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Protektem ol krab kokonas mo kalja blong yumi

Buk blong krab kokonas

Page 2: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Sanma Crab Coconut Task Force & Live & Learn Environmental Education hemi developem buk ia blong GEF Small Grants Programme (SGP) / Global Environment Facility (GEF) & UNDP.

Tankiu I go long:Dr. Rick Fletcher, Depatment blong Fisheries, Department blong Forestry, Department blong Envaeromen, Sanma Provincial Council; Loru protected Area, Wan Tok Environment Centre mo ol memba blong Sanma Rural Komunitis.

Hu i raitem buk ia: Gina Tari mo Jennifer Hulme wetem help blong Glen Alo, Alsen Obed, Marie Kalsei mo Dr Andrina KL Thomas.

© Copyright: Sanma Coconut Crab Task Force & Live & Learn Environmental Education, 2012

Disclaimer: Buk ia Sanma Crab Coconut Task Force & Live & Learn Environmental Education hemi raetem blong GEF Small Grants Programme (GEF-SGP) / Global Environment Facility (GEF) / UNDP & New Zealand’s International Aid & Development Agency (NZAID). GEF-SGP/UNDP/NZAID hemi no responsibol long eni toktok insaed long buk ia hemi no stret mo eni komplen we I kamaout long buk ia.

Sanma Coconut Crab Task Force Sanma Provincial Council LuganvilleSantoVanuatu T: (+678) 36712

Live & Learn VanuatuErakor HouseErakor Bridge/Korman StadiumPO Box 1629PORT VILAVanuatuTel: (+678) 27448Fax: (+678) 27455Email: [email protected] www.livelearn.org

GEF.org

GLO

BAL E

NVIRONMENT FACILITY

INVEST I N G I N O U R P L ANET

Page 3: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Kontent Toksave blong krab kokonas ............................................................................................................................ 2

Ples mo kakai blong krab kokonas .................................................................................................................. 3

Bodi blong krab kokonas i olsem wanem? .................................................................................................... 4

Hao nao krab kokonas i pulum win? .............................................................................................................. 5

Man mo woman krab ....................................................................................................................................... 6

Krab i jenis .......................................................................................................................................................... 7

Olsem wanem nao krab kokonas i mekem pikinini ..................................................................................... 9

Eg blong krab kokonas? .................................................................................................................................. 11

Wanem ol Loa blong krab kokonas? ............................................................................................................. 12

Wanem i stap mekem ol namba blong ol krab kokonas i stap go daon? ................................................ 14

Yu save mekem wanem blong helpem namba blong krab kokonas i go antap bakeken? ................... 16

Page 4: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Toksave blong krab kokonas Nem long Bislama:

Krab kokonas

Nem long English:

Coconut crab, robber crab, palm thief or Birgus latro

Nem long Franis:

Crabe du coco

2

Page 5: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Ples mo kakai blong krab kokonasYu save faenem krab kokonas long ol tropikal aelan long Indian mo Pacific Ocean. Bifo i bin gat krab kokonas long Borneo, Indonesia mo Papua New Guinea be naoia trifala kantri ia i nomo gat kokonas krab from oli bin stap kakai evriwan.

Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol.

Krab kokonas i stap kakai fulap diferen kaen frut (olsem bredfrut, kokonas, pandanas, nangai, navele, natapoa, banana) mo roten lif mo mit wei i roten. Oli mas dring freswota mo soltwota tu blong mekem sua se oli gat inaf sol insaed long bodi blong olgeta. Krab kokonas i kakai kokonas.

3

Page 6: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Bodi blong krab kokonas i olsem wanem?Krab kokonas hemi moa bigwan bitim ol narafala krab long wol. Long everi krab kokonas long wol, kala blong wanwan long olgeta i no semak. Sam krab kokonas i blu, samfala i red mo samfala i brown. I gat 5 leg ij we i stap long tugeta saed blong krab ia.

Long foret blong krab i gat tu bigfala tut (ol saentis oli singaotem se chelae). Ol krab kokonas oli usum tut blong olgeta blong openem olgeta kokonas. Afta i gat 3 semak leg tu we i stap bihaen. Krab i usim trifala leg ia blong wokabaot long ol ples we i hae, mo long olgeta ples we hemi save haed gud long hem.

I tru ia?! Krab kokonas i save leftemap samting we hevi blong hemi kasem 29 kg! Hemi wan strongfala animol! Mo tu hemi save klaemap ol longfala kokonas tri we longfala blong olgeta i go kasem 6m!

4

Page 7: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Hao nao krab kokonas i pulum win?Afta i gat tu (2) moa smolsmol semak leg we i stap bihaen olgeta. Krab hemi usum tufala leg ia blong helpem hem blong pulum win. Ol krab kokanas i gat wan samting olsem sora blong fis we i wok olsem wan basket blong pulum win. Hemi stap andanit long jes blong em (saentifik toktok blong hemi brachiostegal lang). Wok blong tufala leg ia i blong putum wota i go insaed long sora blong hem, from ting ting bihaen long wok ia hemi from se krab ia I save pulum win nomo taem we sora blong hemi i wetwet.

Basket blong pulum win.

 

5

Page 8: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Man mo woman krab

Man krab

 

 

Woman krab

Page 9: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Krab i jenisOl big bigfala krab kokonas oli gat wan strongfala sel. Sel ia hemi blong protektem krab mo mekem sua se hotsan i no mekem bodi blong krab i lusum tumas wota.

Sel blong krab i no save gro. Taem krab i stap gro, hemi mas go long wan hol blong graon mo lego olfala sel blong hem mo wokem wan nuifala sel bageken. Niufala sel ia hemi sopsop.

From hemi isi blong fulap animol i save kakai krab taem hemi sopsop yet, hemi mas wet long hol kasem taem we sel blong hem i kam strong bageken.

Krab kokonas i stap haed long hol blong ston.

7

Page 10: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

50 sentimita

1. Krab i stap digim graon, mo hem i mekem haos blong hem. Afta proses blong krab i jenis hemi stat.

2. Hem i mas mekem olfala sel blong hem i kam sopsop. Afta hem i stat blong sakemaot olfala sel.

3. Afta hem i sakemaot sel blong hem, long wan o tu dei hem i no save muv.

4. Afta krab i kakai olfala sel blong hem blong mekem hem i kam strong bageken.

5. Taem krab hemi strong gud, hem i kamaot long hol blong hem. Blong kam stronggud i save tekem 3 kasem 4 wik.

6. Afta long proses ia, krab hem i stap gohed blong gru.

8

Page 11: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Olsem wanem nao ol krab i mekem pikinini?1. Olgeta man mo woman krab oli kam tugeta long

hot taem, stat long manis blong Oktomba kasem manis blong Maj. Afta we wan man krab i go wetem wan woman krab, woman krab bae hemi prodiusem ol eg blong hem andanit long tel blong hem blong sam ples long 3 wik. Taem we solwota I kam soa, mama krab bae i wokabaot I go long solwota mo leyem eg insaed long solwota.

2. Taem we mama krab i putum ol eg blong hem long solwota, solwota bae i mekem ol eg blong mama krab i brokbrok mo kam ol smol smol krab. Olgeta smol smol krab ia olI semak long wan smol blak anis. Oli stap long solwota blong 28 dei mo long taem ia, oli jenis fulap taem.

3. Afta long 28 dei, oli kam long soa olsem wan smol nakato. Oli mas faenem wan sel blong haed long hem. Oli haed long sel ia blong 28 dei (kasem taem we saes blong olgeta i kasem 5 milimita). Afta long 28 dei oli no save gobak long solwota bakegen from nao ia oli no save pulum win insaed long solwota.

4. Afta long 28 dei ia, oli kamaot long sel blong olgeta mo oli haed olbaot insaed long ol hol long graon mo long olgeta ston, olsem olgeta bigfala krab kokonas i stap mekem.

5. Taem we oli kam bigwan moa, bae olgeta krab kokonas ia oli muv i go antap moa long bus. Be from oli nidim solwota blong dring mo laef bae olgeta i no go longwe tumas (ino bitim 6km long soa). Samwea 6 yia i pas bifo olgeta krab ia oli kam naf blong putum eg bakegen.

9

Page 12: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

1. Mama krab bae putum ol eg long solwota taem san i go daon mo i gat hae taed, mo i gat niufala mun.

4. Afta oli bigwan inaf bae oli go soa mo faenem wan sel blong haed.

2. Ol smolsmol krab bae oli stap gru long solwota samwe long 28 dei.

5. Afta long 1 – 2 yia bambae hemi kamaot long sel mo go stap long bus.

6. Afta long 3.5 – 5 yia oli naf blong putum eg.

3. Long las steij blong gru blong olgeta, bae oli stap kolosap long soa samwe long 28 dei bagaken.

TINGBAOT?! Ol smol krab kokonas oli olsem nakato nomo

10

Page 13: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Eg blong krab kokonasTaem mama krab i gat eg, hemi holem eg andanit long tel blong hem samples long 3 wik. Ol hea andanit long tel blong hem i help blong holem tait eg kasem taem we hem i go leyem ol eg long solwota.

Ol eg oli smol smol olsem olgeta smol smol anis mo kala blong olgeta hemi orenj. Mama krab i save gat moa bitim 100,000 eg.

TINGBAOT?! Ol smol krab kokonas oli olsem nakato nomo

Eg andanit long tel blong mama krab.

11

Page 14: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

SANMA PrOvINS

TOrBA PrOvINS

9 sentimita

Hemi tabu blong pem eni krab we saes blong hem ino kasem 9 sentimita yet. Eni krab kokonas yu karem i mas kasem 9 sentimita long pat blong bodi blong hem. Pat blong bodi blong krab ia i gat wan saentifik nem blong hem we hemi cephalothoracic (yu saondem olsem kefalothorasik). So taem we saes blong cephalothoracic blong krab i kasem 9 sentimita, yu save havestem krab sipos hemi open sisen long aelan blong u mo krab i nogat eg.

12

Page 15: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Wanem ol loa blong krab kokonas?

Wanem bae i hapen sipos yu no folem ol loa ia? Eni man we i brekem ol loa ia i save pas long kot mo pem wan bigfala faen i go kasem

200,000 vATU

SANMA ProviNS

Hemi TABU blong havestem eni krab kokonas long namba 1 Oktomba i go kasem namba 30 Eprel everi yia long Sanma Provins.

TorBA ProviNS

Hemi TABU blong havestem eni krab kokonas long namba 30 Okis ko kasem namba 1 Novemba everi yia long Torba Provins. Mo long open sisen ol man I no save tekem bitim 5000 krab kokonas.

Maewo Aelan

Hemi TABU blong havestem eni krab kokonas long namba 1 Novemba i go kasem namba 30 Eprel evri yia.

Erromango Aelan

Hemi TABU blong havestem eni krab kokonas long namba 1 Septemba i go kasem namba 31 Maj evri yia.

LoNG Evri AELAN LoNG vANUATU

Yu no mas spolem, kasem, kipim, salem o pem

• eni krab kokonas we hemi karem eg

• eni krab kokonas we saes blong hem i no kasem 9 sentimita yet

Yu no mas havestem mo karemaot olgeta eg blong eni krab kokonas o pem o salem wan krab we oli bin karemaot eg blong hem finis.

13

Page 16: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Wanem i stap mekem ol namba blong ol krab kokonas i stap go daon? Hemi tabu blong pem eni krab we saes blong hem i no kasem 9 sentimita yet. Eni krab kokonas yu havestem i mas gat 9 sentimita long pat blong bodi blong hem. Pat blong bodi blong hem ia i gat wan saentifik nem blong hem we hemi cephalothoracic (yumi saondem kefalothorasik). So taem we saes blong cephalothoracic blong krab i kasem 9 sentimita, yu save havestem krab sipos hem i open sisen long aelan blong yu mo krab i nogat eg.

14

Page 17: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

1. Olgeta man nao oli stampa enemi blong krab kokonas. Ol man oli stap havestem tumas krab kokonas blong kakai o blong salem long ol restoron long winim mane.

2. Ol wael pig mo dog oli stap kakai ol smol smol krab kokonas tu.

3. Olgeta man oli stap spolem ples blong krab. From populesen blong Vanuatu i stap kam antap tumas, i mekem se pipol i nidim bigfala graon blong mekem plantesen blong akrikalja mo forestri. Olgeta graon ia nao olgeta krab kokonas i nidim blong usum blong faenem kakai blong hem mo mekem haos blong olgeta long hem.

15

Page 18: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Yu save mekem wanem blong helpem namba blong krab kokonas i go antap bageken?• Putum TABU blong olgeta man oli no mas havestem krab kokonas

long taem o manis we ol mama krab i stap mekem pikinini.

• Putum TABU blong ol man oli no save havestem krab kokonas long wan wan eria.

• Putum TABU blong ol man oli no mas kaekae nakato.

• Mekem wan protekted o konsevesen eria long graon blong yu blong lukaotem gud olgeta risos blong yu.

Be sipos yu wantem mekem wan TABU eria long graon blong yu - yu mas gat gudfala manejmen, respek mo wan gud save blong jekem hamas krab kokonas i stap !!!

16

Page 19: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

TINGBAOT?! Krab kokonas I stap long 20VT mo 10VT long mane blong yumi!!!

Krab kokonas hemi olsem wan aedentiti blong yumi!!!!

rESPEKTEM mo LUKAOTEMGUD

17

Page 20: Buk blong krab kokonas - Live & Learn...Krab kokonas i stap laef long ol ples we i gat bigfala ston o rus blong tri blong oli save haed long ol hol. Krab kokonas i stap kakai fulap

Buk blong krab kokonasBuk ia hemi olsem wan infomesen buk blong eduketem olgeta pikinini long laef saekol blong wan krab kokonas.

• Stampa tingting blong buk ia hemi blong inkrisem save blong olgeta big man mo olgeta pikinini blong oli save gud long laef saekol blong wan krab kokonas.

• Save gud fasin mo laef blong wan krab kokonas olsem wanem yumi save mekem blong namba blong krab kokonas long eria blong yumi i save kam antap mo bambae long fiuja yumi no save lusum risos ia.

www.livelearn.org