Büyük selçuklu Tarihi

8/20/2019 Büyük selçuklu Tarihi

1/221

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2357

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1354

BÜYÜK SELÇUKLU TAR‹H‹

Yazarlar

Prof.Dr. Gülay Ö⁄ÜN BEZER (Ünite 1-4)

Doç.Dr. Adnan ÇEV‹K (Ünite 5, 6)

Yrd.Doç.Dr. Abdurrahim TUFANTOZ (Ünite 7, 8) Yrd.Doç.Dr. Sadi S. KUCUR (Ünite 9, 10)

Editör

Prof.Dr. Gülay Ö⁄ÜN BEZER

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹


2/221

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel KoordinatörProf.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›zÖ¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Ayten Çolak

Kitap Koordinasyon BirimiDoç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Büyük Selçuklu Tarihi

ISBN978-975-06-1031-8

2. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013


3/221


4/221

Ani’nin Fethi .................................................................................................. 44fiEHZÂDELER‹N TAY‹N‹ VE MEL‹KfiAH’IN VEL‹AHT ‹LÂN ED‹LMES‹..... 44DEfiT-‹ KIPÇAK VE CEND SEFER‹............................................................... 45

‹K‹NC‹ KAFKASYA SEFER‹ .......................................................................... 46SUR‹YE VE ANADOLU SEFER‹ .................................................................... 47 Alp Arslan’a Kadar Anadolu Ak›nlar› ........................................................... 47Diogenes’in Malazgirt’e Kadarki Faaliyetleri .............................................. 47 Alp Arslan’›n Suriye Seferi ............................................................................ 48Diogenes Yeniden Anadolu’da..................................................................... 49MALAZG‹RT ZAFER‹ ..................................................................................... 50 ALP ARSLAN’IN TÜRK‹STAN SEFER‹ VE ÖLÜMÜ ...................................... 54Özet ............................................................................................................... 55Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 57Okuma Parças› ........................................................................................... .. 58

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 58S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 59 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 59

Melikflah Zaman›...................................................................... 60MEL‹KfiAH’IN TAHTA ÇIKMASI ................................................................... 61B‹R‹NC‹ TÜRK‹STAN SEFER‹........................................................................ 62 ANADOLU VE SUR‹YE S‹YASET‹................................................................. 62Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kuruluflu........................................................ 62Tutufl’un fiam Melikli¤ine Tayini .................................................................. 63Kafkasya Seferi .............................................................................................. 63

DO⁄U ARAB‹STAN- H‹CAZ- YEMEN VE ADEN’‹N SELÇUKLULAR’ABA⁄LANMASI ................................................................................................ 64D‹YARBEK‹R’‹N SELÇUKLU TOPRAKLARINA KATILMASI ........................ 65Musul Seferi ................................................................................................... 66Tekifl’in ‹syan›................................................................................................ 66SUR‹YE (ANTAKYA) SEFER‹ ........................................................................ 67Melikflah’›n Ba¤dad Ziyareti ......................................................................... 67‹K‹NC‹ TÜRK‹STAN SEFER‹.......................................................................... 68ÜÇÜNCÜ TÜRK‹STAN SEFER‹ ..................................................................... 69DEVLET‹N BÜNYES‹NDE OLUfiAN SORUNLAR......................................... 71MEL‹KfiAH’IN SON BA⁄DAD Z‹YARET‹ VE ÖLÜMÜ ................................ 72

Özet................................................................................................................ 74Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 75Okuma Parças› .............................................................................................. 76Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 76S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 77 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 77

Fetret Dönemi (Berkyaruk ve Muhammed Tapar Devri) .. 78SULTAN BERKYARUK DEVR‹ (1094-1105) ................................................. 79Terken Hatun ‹le ‹ktidar Mücadelesi ........................................................... 79

Berûcird ve Kerec Savafllar›.................................................................... 80

Berkyaruk’un Tahta Ç›kmas› ve Tutufl ile Rekabet..................................... 81Tutufl’un Berkyaruk’a Karfl› ‹lk Teflebbüsü .......................................... 81Tutufl’un ‹kinci Teflebbüsü ve Ölümü ................................................... 82

‹ç indek i leriv

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE


5/221

Arslan Argun’un ‹syan› ........................................................................... 84Haçl›lar ve Berkiyaruk Dönemi Haçl›larla Savafl ........................................ 85Muhammed Tapar ile Saltanat Mücadelesi.................................................. 87

Sefîdrûd ve Hemedan Savafllar›.............................................................. 88Rûzrâver, Rey ve Hoy Savafllar› ............................................................ 89Berkyaruk’un Ölümü ve fiahsiyeti................................................................ 90SULTAN MUHAMMED TAPAR DEVR‹ (1105-1118) .................................... 90Muhammed Tapar’›n Tahta Ç›kmas› ............................................................ 90Devlet Otoritesinin Yeniden Güçlendirilmesi Çabalar›............................... 91

Mengübars ‹syan› .................................................................................... 91Hille Emiri Sadaka’n›n ‹syan› ve Öldürülmesi ...................................... 92

Türkiye Selçuklular› ile Rekabet................................................................... 92Türkiye Selçuklu Sultan› I. K›l›ç Arslan’›n Musul Hâkimiyeti ve Ölümü 93

Bât›nîler (‹smailîler) ‹le Yap›lan Mücadeleler.............................................. 93

Muhammed Tapar Devri Haçl› Mücadeleleri .............................................. 94Di¤er Devletlerle Münasebetler.................................................................... 95Sultan Muhammed Tapar’›n Ölümü ve fiahsiyeti ........................................ 96Özet................................................................................................................ 97Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 98Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 99S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 99 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 99

Sancar Dönemi ........................................................................ 100SANCAR’IN MEL‹KL‹K DÖNEM‹ .................................................................. 101

Melik Sancar’›n Karahanl› ve Gaznelilerle ‹liflkileri..................................... 102SANCAR’IN TAHTA ÇIKMASI VE DEVLET‹N YEN‹DEN YAPILANDIRILMASI ...................................................................................... 102SULTAN SANCAR’IN BATI S‹YASET‹ ......................................................... 103Sancar’›n Irak Selçuklular› ile ‹liflkileri......................................................... 103

Dînever Savafl› ve Sancar’›n Duruma Hâkim Olmas›............................ 105Sultan Sancar- Abbasî Halifeli¤i ‹liflkileri..................................................... 106SULTAN SANCAR’IN DO⁄U S‹YASET‹........................................................ 107Karahanl›larla ‹liflkiler ................................................................................... 108

Karah›taylar ve Katavan Savafl›............................................................... 108Sultan Sancar ve Harizmflah Ats›z’›n Münasebetleri.................................... 110

Birinci Harizm Seferi............................................................................... 111‹kinci ve Üçüncü Harizm Seferleri......................................................... 112Sultan Sancar’›n Gazne Seferi................................................................. 112

Sultan Sancar’›n Gurlularla ‹liflkileri............................................................. 113O⁄UZLAR VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLET‹’N‹N SONU ........................... 113O¤uzlar’›n Horasan’a Göçü ......................................................................... 113

O¤uz ‹syan› ............................................................................................. 114O¤uz ‹stilas› ve Sancar’›n Ölümü ......................................................... 115

Özet................................................................................................................ 117Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 118Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 119

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 120 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 120

‹ç indek i ler v

6. ÜN‹TE


6/221

fiube Hanedanlar (Meliklikler) ............................................... 122G‹R‹fi .............................................................................................................. 123

K‹RMAN SELÇUKLU MEL‹KL‹⁄‹ (1048 - 1187) .......................................... 124Melikli¤in Kuruluflu ...................................................................................... 124Kirman Selçuklu Melikli¤i’nin Geliflme Devri ............................................ 124

Kirmanflâh b. Kavurd ............................................................................. 125Sultanflâh b. Kavurd................................................................................ 126Turanflâh b. Kavurd ............................................................................... 126‹ranflâh b. Turanflâh ............................................................................... 126 Arslanflâh b. Kirmanflâh ......................................................................... 126Muhammed b. Arslanflâh ....................................................................... 127Tu¤rulflâh b. Muhammed ...................................................................... 127Kirman Selçuklu Melikli¤i’nin Fetret Devri ve Y›k›l›fl› ........................ 127

SUR‹YE SELÇUKLU MEL‹KL‹⁄‹ (1079 - 1095) ........................................... 128Melikli¤in Kuruluflu ...................................................................................... 128Tutufl-Süleymanflâh Mücadelesi.................................................................... 129Tacüddevle Tutufl’un Saltanat Mücadelesi ................................................... 129

Rey Savafl› ve Tutufl’un Sonu ................................................................ 130HALEP SELÇUKLU MEL‹KL‹⁄‹ (1095 - 1118) ............................................ 130Melik R›dvan Devri ...................................................................................... 130

Birinci Haçl› Seferi ve Halep Melikli¤i................................................... 131Melik Alparslan Devri .................................................................................. 133Sultanflah Devri ............................................................................................. 133DIMAfiK MEL‹KL‹⁄‹ (1095-1104) ................................................................. 134

Melik Dukak Devri........................................................................................ 134Dukak’›n Ölümünden Sonra D›maflk Melikli¤i .......................................... 135IRAK SELÇUKLULARI (1119 -1194) ............................................................ 135Sultan Mahmud (1119 -1131) ...................................................................... 136

Sultan Mahmud - Halife Münasebetleri ................................................. 136Sultan Davud (1131-1132) ........................................................................... 136Sultan Tu¤rul (1132-1134) ............................................................................ 137Sultan Mesud (1134-1157) ........................................................................... 137Sultan Muhammed (1153-1160) .................................................................. 138Sultan Süleymanflah (1160-1161) ................................................................ 138Sultan Arslanflah (1161-1176) ...................................................................... 138

Sultan II. Tu¤rul (1176-1194) ...................................................................... 139Komflu Devletler ile Münasebetleri........................................................ 139K›z›l Arslan ile Mücadelesi .................................................................... 140

Irak Selçuklu Melikli¤i’nin Y›k›l›fl› .............................................................. 140Özet ............................................................................................................... 141Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 142Okuma Parças› .............................................................................................. 143Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 143S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 144 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 145

‹ç indek i lervi

7. ÜN‹TE


7/221

Atabeylikler. ............................................................................. 146G‹R‹fi .............................................................................................................. 147

TO⁄TEG‹NL‹LER (1104-1154) ...................................................................... 148To¤tegin ve Atabeyli¤in Kuruluflu .............................................................. 148D›maflk Atabeyli¤i - Haçl› Münasebetleri ................................................... 148Tacü’l-Mülk Böri .......................................................................................... 151fiemsü’l-Mülk ‹smail ..................................................................................... 151fiihabeddin Mahmud .................................................................................... 152Cemâleddin Muhammed Devri ................................................................... 152Mücîreddin Abak ve Atabeyli¤in Y›k›l›fl› .................................................... 152MUSUL ATABEYL‹⁄‹ (ZENG‹LER) (1127-1233) ......................................... 154‹madeddin Zengi ve Atabeyli¤in Kuruluflu ................................................. 154Musul Atabeyli¤i............................................................................................ 155

I. Seyfeddin Gazi..................................................................................... 155Kutbeddin Mevdûd ................................................................................. 155II. Seyfeddin Gâzi.................................................................................... 156‹zzeddin Mesud....................................................................................... 156Nureddin Arslanflah ve Musul Atabeyli¤i’nin Son Dönemleri .............. 157

Halep Atabeyli¤i ............................................................................................ 158Nureddin Mahmud ................................................................................. 158

Melik Salih ‹smail ......................................................................................... 159‹LDEN‹ZL‹LER/AZERBAYCAN ATABEYLER‹ (1146-1225) ......................... 160fiemseddin ‹ldeniz ve Atabeyli¤in Kuruluflu................................................ 160 Atabey Cihan Pehlivan ................................................................................ 161

Atabey K›z›l Arslan ...................................................................................... 162 Atabey Kutlu¤ ‹nanç .................................................................................... 162 Atabey Ebû Bekr .......................................................................................... 163 Atabey Özbek ve ‹ldenizlilerin Sonu........................................................... 164SALGURLULAR (1148-1286).......................................................................... 164 Atabey Sungur ve Salgurlular›n Kuruluflu.................................................... 164 Atabey Zengi ................................................................................................ 165 Atabey Tekle.................................................................................................. 165 Atabey Sa’d .................................................................................................... 166 Atabey Ebû Bekr ve Atabeyli¤in Sonu ........................................................ 166Özet ............................................................................................................... 168

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 170Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 171S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 171 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 171

Büyük Selçuklu Devlet Teflkilat› ............................................ 172G‹R‹fi .............................................................................................................. 173Selçuklu Devlet Teflkilat› Tarihinin Kaynaklar› ........................................... 173Selçuklu Devleti ve Komflular› ..................................................................... 173Hanedan, Gulâm ve ‹ktâ Sistemi ................................................................. 174HANEDAN VE SULTAN ................................................................................ 175

Hakimiyetin Hukukî Dayana¤› (Meflrûiyet) ................................................. 175Selçuklu Hanedan›n›n Ortaya Ç›k›fl› ............................................................ 175

‹ç indek i ler vii

8. ÜN‹TE

9. ÜN‹TE


8/221

Sultan›n Belirlenmesi ve fiehzade ‹syanlar› ................................................. 176Sultan ve Abbasi Halifesi (‹ktidar ve Otorite) ............................................. 176“Metbû” Devlet ve “Tâbî”leri ........................................................................ 176

Sultan ve Saltanat Sembolleri ....................................................................... 177SARAY VE TEfiK‹LATI................................................................................... 180MERKEZ (HÜKÛMET) TEfiK‹LATI................................................................ 182 Vezâret ........................................................................................................... 182Dîvân-› A’lâ (Vezâret).................................................................................... 183Di¤er Dîvânlar ............................................................................................... 184EYALET TEfiK‹LATI ....................................................................................... 184‹ktâ Sistemi .................................................................................................... 185Eyalet Yöneticileri ......................................................................................... 185 ASKERÎ TEfiK‹LAT ......................................................................................... 187Gulâm Askeri................................................................................................. 187

‹ktâ Askeri...................................................................................................... 187Melik fiehzadelerin ve Di¤er Devlet Adamlar›n›n Askerleri ....................... 187Türkmenler .................................................................................................... 188Tâbîlerin Yard›mc› Kuvvetleri....................................................................... 188 ADLÎ TEfiK‹LÂT ............................................................................................. 188Özet ............................................................................................................... 189Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 190Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 191S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 191 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 192

Kültür ve Medeniyet................................................................ 194SELÇUKLU MEDEN‹YET‹N‹ HAZIRLAYAN ORTAM................................... 195N‹ZÂM‹YE MEDRESELER‹ ........................................................................... 196‹L‹M VE EDEB‹YAT....................................................................................... 199Gazzâlî ........................................................................................................... 200Nizamülmülk ................................................................................................ 201Ömer Hayyam .............................................................................................. 201Ebû Hâtim ‹sfizârî ........................................................................................ 202El-Harakî ....................................................................................................... 203 Abdurrahman el-Hâzinî ............................................................................... 203M‹MARÎ VE SANAT ....................................................................................... 205

Mescid-i Cumalar ......................................................................................... 205Minareler ....................................................................................................... 206Kümbed ve Türbeler ................................................................................... 207Ribatlar (Kervansaraylar) ............................................................................. 207Özet................................................................................................................ 209Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 210S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 211Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 211 Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 213

‹ç indek i lerviii

10. ÜN‹TE


9/221

Önsöz X.yüzy›l›n son çeyre¤inde bafllayan Türk göçü, sadece Türk tarihinin de¤il, ‹s-

lâm ve Dünya tarihinin de seyrini de¤ifltiren önemli bir olayd›r. Türkler bilindi¤igibi anayurtlar› Türkistan’dan, tarih boyunca çeflitli sebeplerle göç etmifllerdir.Göçler genellikle güneye Çin’e, güneybat›ya Afganistan’a, bat›ya Karadeniz’in ku-zeyi ve Avrupa’ya olmufltur. X.yüzy›lda Karah›taylar›n güneyden s›k›flt›rmas›; be-fleri ve ekonomik baflka nedenlerin de etkisiyle Türkistan’›n kuzeyindeki K›pçakbirli¤inin da¤›lmas›, yeni bir göç dalgas› bafllatt›. Bu s›rada Orta Seyhun bölgesin-den Aral-Hazar aras›na kadar uzanan yurtlar›nda yaflamakta olan O¤uzlar, bu göçdalgas›n›n en önünde bulunmalar› sebebiyle, arkadan gelen bask›yla bat›ya ilkgeçecek olanlard›. Göktürk ve Uygurlar döneminde de devletin aslî unsurunuoluflturan O¤uzlar, o hanedanlar›n çökmesi üzerine zaman içerisinde bat›ya çekil-mek suretiyle, söz konusu yurtlar›na yerleflmifllerdi. X. yüzy›lda Hazar Ka¤anl›¤›-na ba¤l› bir yabgu taraf›ndan idare edilmekte iken, bu süreçte ‹slâmiyetle de tan›-flan O¤uzlar, göçün yönünü Hazar’›n kuzeyinden güneyine, ‹slâm ülkelerine do¤-ru çevirmifl bulunuyorlard›.

O¤uzlar’›n K›n›k boyuna mensup sübafl› Selçuk Bey’in, 980’li y›llarda yüz kiflilikbir toplulukla Cend’e göçü ve Müslüman olmas›yla, tabiri caizse tarihin seyri de¤ifl-ti. Sadece Türk Tarihinin de¤il, ‹slâm ve Dünya Tarihinin de ak›fl› bambaflka bir is-tikamet ald›. Selçuk Bey’in, o günün flartlar›nda belki hiç önemsenmeyecek buhamlesi, yurtsuz ve devletsiz kalan bu topluluklar›, yar›m yüzy›l sonra SelçukluDevleti’nin çat›s› alt›nda toplayacak olan geliflmelerin milad› oldu. Devletin kurulu-du¤u Horasan ve ‹ran sel gibi akan Türkmenleri iskâna yetmedi. O¤uzlar, Selçuklusultanlar›nca sevk edildikleri Anadolu’da, küllî bir de¤iflim yaflatarak ikinci bir ana- yurt kurdular. Burada Türkler’i siyasî birli¤e kavuflturup, yok olmaktan koruyan

Türkiye Selçuklular›, üç k›tada ve Akdeniz havzas›nda alt› yüz y›l hüküm süren Os-manl›’n›n ve Türkiye Cumhuriyetinin de temeli, hattâ bizatihi kendisi oldular.

Türkler’in yak›ndo¤uya girdikleri dönemde, art›k iyice zay›flam›fl olan Abbasî imparatorlu¤una karfl› ata¤a geçmifl olan Bizans ve ‹slâm›n dahilî bünyesini kemi-ren Bat›nîlik meseleleri, bu O¤uz Türklerinin eseri olan Selçuklu Devleti eliylebüyük ölçüde çözüldü.

Türkistan’da Göktürkler ve Uygurlar gibi parlak dönemlerde temsil edilen; ba-t›ya geldikten sonra Selçuklu, Osmanl› ve Türkiye Cumhuriyetiyle Türklü¤ün bafl-l›ca temsilcileri olan O¤uzlar›n/Türkmenlerin/ Selçuklular›n tarihini ö¤renmek,Türk Tarihinin bugünden Hunlara kadar uzanan bütünlü¤ü kavramak anlam›nagelmektedir. Selçuklu Tarihi Türk Milleti’nin iki bin y›ll›k tarih serüvenin kavflaknoktas› olmas› bak›m›ndan asla ihmâl edilemeyecek bir dönemdir.

Bu kitapta, ayr› bir dersin konusu olacak kadar genifl ve önemli bir flube oldu-¤undan, Türkiye Selçuklular› hariç, Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u; Selçuklu sul-tanlar›n›n tayin etti¤i Selçuklu melikleri taraf›ndan kurulan flube hanedanlar veda¤›lma döneminde büyük siyasî roller oynayan atabeylerin tarihi anlat›lmaktad›r.‹lk dört ünite kurulufl, Tu¤rul Bey, Alp Arslan ve Melikflah; befl ve alt› fetret dev-ri ve Sancar dönemi; yedi ve sekiz flube hanedanlar ve atabeylikler; son iki üniteise, devlet teflkilât› ile kültür ve medeniyet konular›n› içermektedir.

Ortaça¤ Türk Tarihi ve Türkiye Tarihinin bütün dönemlerinin anahtar› konumun-da olan Selçuklu Tarihinin önemine, küçük de olsa bir katk› sunmak umuduyla…

Editör

Prof.Dr. Gülay Ö⁄ÜN BEZER

Önsöz ix


10/221

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;

Selçuklular’›n kökeni ve O¤uzlar’la iliflkilerini tan›mlayabilecek,

O¤uz göçlerinin sebep ve sonuçlar›n› belirleyebilecek,

Selçuklu Devleti’nin kuruluflunu aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• O¤uzlar

• Yabgu• Sâmâno¤ullar›

• Selçuk Bey

• Selçuklular

• Gazneliler• Karahanl›lar

• Ça¤r›-Tu¤rul Bey

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Büyük Selçuklu

TarihiKurulufl Dönemi

• SELÇUKLULAR’IN KÖKEN‹

• SELÇUKLULAR VE O⁄UZLAR

• CEND’E GÖÇ• SÂMÂNO⁄ULLAR’I VEKARAHANLILAR’LA ‹L‹fiK‹LER

• ÇA⁄RI BEY’‹N DO⁄U ANADOLUKEfi‹F AKINI

• ARSLAN YABGU’NUN ES‹RED‹LMES‹

• ÇA⁄RI VE TU⁄RUL BEYLER’‹NR‹YÂSET‹

• HORASAN’A GÖÇ VEGAZNEL‹LER’LE SAVAfiLAR

• DANDÂNAKÂN SAVAfiI

• DEVLET‹N KURULUfiU VEYAPILANMASI

1BÜYÜK SELÇUKLU TAR‹H‹


11/221

SELÇUKLULAR’IN KÖKEN‹Selçuklular, XI-XIV. yüzy›llarda Türkistan, Horasan, ‹ran, Afganistan, Irak, Suriye

ve Anadolu’da flubeler halinde hüküm sürmüfl olan devletin ve onu yöneten ha-nedan›n ad›d›r. Selçuklular’›n bilinen ilk atas› Dukak’d›r. Yenikent yabgusununhizmetinde sübafl› olarak görev yapmakta idi. Usta savaflç›l›¤› dolay›s›yla “demir

yayl›” unvan› tafl›yordu. Kaynaklar›n yetersizli¤i sebebiyle onun atalar› hakk›ndabilgi sahibi de¤iliz. Dukak’›n ölümü üzerine yerine o¤lu Selçuk sübafl› oldu. Ad›kaynaklarda “Salcuk”, “Salçuk”,”Selcük”, “Selçuk”, “Sarçuk” gibi farkl› flekillerde

yaz›lm›flt›r. Selçuk Bey’in torunlar›n›n kurdu¤u devlet devrin kaynaklar› taraf›n-dan, onun ad›na nisbetle Selçukiyyan, Selaç›ka, Al-i Selçuk (Selçuklu ailesi) ola-

rak kaydedilmifltir.Selçuk Bey’in ailesi ve yak›nlar›na iliflkin olarak sadece Mikail, Arslan ‹srail,Musa ‹nanç, Yusuf Y›nal ve Yunus adl› befl o¤lunun varl›¤› tespit edilebilmifltir.

Selçuklular’›n O¤uzlar ’›n K›n›k boyundan geldi¤i ittifakla kabul edilmektedir. Ancak ne Dukak’›n, ne de Selçuk Bey’in K›n›k boyunun beyi olduklar›na dair her-hangi bir bilgiye sahip de¤iliz. ‹kisinin de yaln›zca O¤uz Yabgulu¤u’nda sübafl›olarak görev yapt›klar› tespit edilebilmektedir.

O¤uzlar hakk›nda daha fazla bilgi için bkz. Faruk Sümer, O¤uzlar (Türkmenler) Tarihle-ri, Boy Teflkilâtlar›, Destanlar›, ‹stanbul 2004

SELÇUKLULAR VE O⁄UZLARO¤uzlar gelene¤e göre, O¤uz Ka¤an’›n iki ayr› eflinden dünyaya gelen alt› o¤lununneslinden gelmektedirler. 24 O¤uz boyunun, Bozoklar kolunu oluflturan Günhan,

Ayhan, Y›ld›zhan ve Üçoklar kolunu teflkil eden Gökhan, Da¤han, Denizhan’›ndörder o¤lunun torunlar› olduklar› kabul edilmektedir. Bu bilgilere göre Selçuklu-lar’›n atas› olan K›n›k, Üçoklar’dan Denizhan’›n küçük o¤ludur. Osmanl›lar ise Bo-zoklar’dan Günhan’›n büyük o¤lu Kay›’n›n soyundan gelmektedirler. Kaflgarl›Mahmud, Divanü Lûgat-it Türk adl› eserinde o günün tan›¤› olarak K›n›k boyunu,Selçuklular’›n siyaset sahnesindeki büyük rolüne nazaran listenin bafl›na koymufl-tur. Müslüman olmayan iki boyu ise listeye almam›flt›r. Afla¤›da verilen tablolardaher boyun damga ve ongunlar› da gösterilmektedir. Dikkat edilece¤i üzere listeler-

de farkl›l›klar bulunmaktad›r.

Kurulufl Dönemi

Sübafl›, eski Türklerde ordukomutan› demek olup,O¤uzlar’da da önemli devletgörevlilerindendir.

K ‹ T A P


12/221

4 Büyük Selçuklu Tarihi

Resim 1.1

Kaflgarl› Mahmud’a Göre O¤uz Boylar›

Kaynak: (Sümer,2004)


13/221

O¤uzlar, içlerinden Selçuklular ve Osmanl›lar gibi iki önemli hanedan ç›kara-rak Türk Tarihinin XI. yüzy›ldan günümüze kadar olan ak›fl›n› de¤ifltiren büyükTürk toplulu¤udur. Bu bak›mdan günümüzde de Türklü¤ün bafll›ca temsilcilerionlar›n torunlar› olan Türkiye Türkleri’dir. O¤uz boylar›n›n ço¤unlu¤u, Selçuklu-lar’›n tarih sahnesine ç›kt›¤› X. yüzy›lda, Orta Seyhun ile Aral- Hazar aras›ndakibozk›rlara kadar olan genifl bir bölgede yaflamakta idiler. VIII. yüzy›l›n ilk yar›s›n-

dan itibaren önce, temelini oluflturduklar› Göktürk, sonra Uygur Ka¤anl›¤›’n›n çök-mesi üzerine meydana gelen göç dalgalar› ile bat›ya çekilmifllerdi. O¤uzlar X. yüz-

51. Ünite - Kurulufl Dönemi

Resim 1.2

Reflideddin O¤uznâmesine Göre O¤uz Boylar›

Kaynak: (Sümer,2004)


14/221

y›lda bir yabgu taraf›ndan idare edilmekte idiler. O¤uz Yabgulu¤u’nun baflkent Yengikent’den baflka Sabran, Sütkent, Karaçuk, Barç›nl›gkent ve Cend gibi flehir-leri de vard›. Yar›göçebe (konargöçer) bir hayatlar› oldu¤u için bafll›ca üretim alan-

lar› hayvanc›l›k (at, koyun, deve) ve kendilerine yetecek kadar ziraat idi. Bununlabirlikte flehirlerde zenaat ve ticaretin de yayg›n oldu¤u bilinmektedir.O¤uz yabgular›n›n Hazar Ka¤anl›¤› veya Karahanl›lar ’a ba¤l› olduklar› ileri

sürülmektedir. O¤uzlar’›n Hazarlar’la bazen mücadele, bazen de ittifak halinde bu-lunduklar› ve onlara paral› asker olarak hizmet ettikleri de tespit edilmifltir. Selçuk-lular’›n da Hazarlarla do¤al olarak O¤uz Yabgulu¤u mensuplar› olarak iliflkilerininoldu¤u tahmin edilebilir. Selçuk Bey’in o¤ullar›na Mikail, ‹srail, Musa, Yusuf ve

Yunus gibi isimler verilmifl olmas› Yahudi Hazar Ka¤anl›¤› ile kültürel etkileflim ol-du¤u izlenimi vermektedir.

922 y›l›nda ‹dil Bulgar han›na gitmekte olan Abbasi halifesinin elçilik heyetin-de bulunan ‹bn Fadlan, seyahatnâmesinde O¤uzlar’a iliflkin önemli bilgiler verir.

Bu tarihlerde aralar›nda müslüman olanlar bulunmakla birlikte, ço¤unlu¤un henüzeski Türk dinine (Gök-Tanr› inanc›) mensup olduklar› anlafl›lmaktad›r. X. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, K›taylar’›n Mo¤olistan’dan sürülmesi K›pçak boy

birli¤inin da¤›lmas› sonucunu do¤urdu. O¤uzlar kuzey komflular› olan Türk boy-lar›n›n kaynaflmas› ve göçleri sebebiyle ciddi bask›ya maruz kald›lar. Bu olay›n ya-ratt›¤› siyasi, sosyal ve ekonomik sars›nt›lar, O¤uzlar’› da yerlerinden oynatt›. On-lar›n bir k›sm› Karadeniz’in kuzeyindeki bozk›rlara ve Do¤u Avrupa’ya göç ettiler.

Daha sonra Selçuklular’›n özünü teflkil edecek olan di¤er O¤uz topluluklar› ise,Hazar Denizi’nin güneyine indiler. Bu s›rada Horasan ve Maveraünnehir’de hükümsürmekte olan Sâmâno¤ullar’› Karahanl›lar’›n bask›s› ile giderek zay›flamakta idi.Bu yönde göç eden O¤uzlar ‹slamiyeti kabul ederek, Maveraünnehir’de toplanma-

ya bafllad›lar.

O¤uzlar’la Selçuklular aras›ndaki iliflkiyi nas›l tan›mlars›n›z?


Hazar Ka¤anl›¤› VII-X.yüzy›llarda Karadeniz’inkuzeyi ve Do¤u Avrupa’da;Karahanl›lar ise IX- XIII.yüz›llarda Do¤u ve Bat›Türkistan’da hüküm sürmüflTürk hanedanlar›d›r.

Resim 1.3

O¤uzlar’›n Yurtlar›

Kaynak: Atlas Dergisi (Eylül 2001 Say› 102)

SIRA S‹ZDE

1


15/221

CEND’E GÖÇDaha önce de söylendi¤i gibi, X. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda yaflanan sözkonusu olay-lar, O¤uzlar’› da yak›ndan etkiledi. Sübafl› Selçuk Bey’in, bu s›rada iyice güç kay-

betmifl olan Yabgu ile bir rivayete göre onun yerine geçmeyi planlad›¤› flüphesiy-le aras› aç›ld›. Selçuk Bey’in detay› bilinmeyen k›sa hayat hikâyesi iyi incelendi¤in-de dahi, bunun çok da yersiz bir iddia olmad›¤› tahmin edilebilir. Bununla birlik-te Yabgu’yu zaafa u¤ratan di¤er sebepler de gözard› edilemez. Ancak sebebi neolursa olsun bu rekabet, Yabgu’ya göre daha zay›f oldu¤u anlafl›lan Selçuk’un yur-dunu terk etmesiyle sonuçland›. Selçuk Bey az say›daki kayna¤›n verdi¤i müphembilgiye göre, 960 veya 985 y›l›nda, Yengikent’ten, yine Yabgu’ya ba¤l› olan Cendflehrine geldi. Cend Seyhun’un güney k›y›s›nda, yani ‹slâm medeniyet dairesi içe-risinde bulunuyordu. Yan›nda 100 kadar atl› ile buraya gelen Selçuk Bey, bölge-nin flartlar›n› k›sa sürede analiz ederek müslüman olmaya karar verdi. Bir gelecekinflas› peflinde olan Selçuk Bey’in bu karar› almas›nda, daha önce bölgeye göç et-

mifl olan soydafllar›n›n kendisine kat›lmas›n› sa¤lamak arzusunun da önemli bir et-ken oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Nitekim bir kaç y›lda etraf›nda büyük kuvvetlerin top-lanm›fl olmas›, tercihinin ne kadar isabetli oldu¤unu göstermektedir.

Türkler’in ‹slâmiyeti kabulü konusunda daha detayl› bilgi için bkz. M.Fatih fieker, Türk-ler’in Müslümanlaflma Sürecinde ‹slâm Tasavvuru, Ankara 2010, Diyanet Baflkanl›¤› Yay.

SÂMÂNO⁄ULLARI VE KARAHANLILAR’LA ‹L‹fiK‹LERTürkler, Maveraünnehr’in Emeviler taraf›ndan fethinden itibaren yak›n temastaolduklar› ‹slâm dinini Talas Savafl›ndan sonra, art›k kitleler halinde kabul etme-

ye bafllam›fllard›. Ancak X. yüzy›l›n bafllar› bu hususta bir dönüm noktas› oldu.

Önce ‹dil Bulgarlar’›, k›sa bir süre sonra da Karahanl›lar müslümanl›¤› seçtiler.Karahanl›lar böylece Sâmâno¤ullar›n›n Türkistan’da yürüttükleri cihad faaliyetle-rinin önünü kesip, onlar›n Türkistan’daki askerî ve siyasî ilerleyifllerini durdurdu-lar. Bir süre sonra ise do¤rudan Sâmâno¤ullar›’n› hedef alan bir d›fl politika yü-rütmeye bafllad›lar.

Selçuk Bey’in, O¤uz yabgusuna ait olmakla birlikte, adetâ bir müslüman uçflehri olan Cend’de müslümanl›¤› kabulü onu, k›sa bir zaman içerisinde Karahanl›-Sâmâno¤ullar› mücadelesinin en önemli taraflar›ndan birisi haline getirdi. Onun

Yabgu’nun Cend’e gelen vergi memurlar›n› kovmas› bu çevredeki sayg›nl›¤›n› art-t›rd›. Selçuk Bey’in kaynaklarda gâzi unvan› ile an›ld›¤›na bakarak, müslüman ol-mayan soydafllar›na karfl› cihad etti¤i söylenebilir. Nitekim büyük o¤lu Mikail’in de

böyle bir seferde flehit düfltü¤ü anlafl›lmaktad›r.Karahanl› ailesinden bat› bölgesinin yöneticisi olan K›l›ç Bu¤ra Han Harun,

Seyhun’un do¤usundaki ‹sficab, Taflkent gibi flehirleri ald›ktan sonra 992 y›l›ndaSâmâno¤ullar›’n›n baflkenti olan Buhara’y› iflgâl etti. Selçuk Bey, Sâmânî emirinin

yard›m iste¤ine, o¤lu Arslan Bey idaresinde kuvvet göndererek cevap verdi. Bu¤-ra Han flehri terke mecbur olup ülkesine dönerken, O¤uzlar onun artç› birlikleri-ne çok zayiat verdirdiler. Sâmâno¤ullar› emiri, bu yard›m karfl›l›¤›nda Selçuklular’aBuhara yak›nlar›ndaki Nur kasabas›n› yurtluk olarak verdi. O¤uzlar’›n merkeze bukadar yak›n bir yere davet edilmifl olmalar›, çöküflün efli¤inde bulunan Sâmâno¤ul-lar›’n›n onlardan daha etkili biçimde yararlanmak istediklerini göstermektedir. Nurbölgesine O¤uzlar’dan sözkonusu yard›ma kumanda eden Arslan Bey idaresinde-

ki bir grubun göç etti¤i tahmin edilmektedir.


K ‹ T A P


16/221

Bu s›rada art›k iyice yafllanm›fl olan Selçuk Bey ise hâlâ Cend’de oturuyordu. Ailenin ve onlara ba¤l› O¤uzlar’›n yönetimi hayattaki büyük o¤lu Arslan’›n ida-resinde gibi görünüyordu. Ancak Selçuk Bey babalar› Mikail bir gazada flehid

düflmüfl olan Ça¤r› ve Tu¤rul’u özel itina ile, adeta liderli¤e haz›rlayarak kendisibüyütmüfltü. Selçuk Bey tahminen 1009 y›l›nda 100 yafl› civar›nda öldü. Bundansonra hayattaki büyük o¤lu Arslan’›n yabgu unvan› alarak ailenin bafl›na geçti¤i,

Yusuf Y›nal ve di¤er kardefllerinin de hiyerarflik olarak onun hizmetinde oldu¤utahmin edilmektedir. Nitekim Arslan ve Yusuf’un ölümünden sonra Musa ‹nanç’›n

yabgu unvan› ald›¤› görülecektir. Ancak Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler’in amcalar›n›nhizmetine girmek konusunda mesafeli bir tav›r tak›nd›klar› anlafl›lmaktad›r. Sel-çuk Bey’in kendilerine gösterdi¤i ihtimam ve babalar› Mikail büyük o¤ul oldu¤uiçin yöneticilik hakk›n›n kendilerinde oldu¤u düflüncesiyle Cend bölgesinde kal-maya devam ettiler.

O¤uzlar ba¤l› bulunduklar› beylere nisbetle, Yabgulular, Yinallular, K›z›llular

gibi adlarla an›lm›fllard›r. ‹slâm kaynaklar›nda müslüman O¤uzlar için Türkmenad› giderek yayg›nlafl›rken devletin kurulmas›ndan sonra da genellikle hanedan›nad›na göre Selçuklular fleklinde zikredilmifllerdir.

Bu arada Sâmâno¤ullar›, K›l›ç Bu¤ra Han’›n yerine geçen Nasr ‹lig Han tara-f›ndan 999’da ortadan kald›rd›. Topraklar› Ceyhun nehri s›n›r olmak üzere Ka-rahanl› ve Gazneliler aras›nda bölüflüldü. Ebû ‹brahim ‹smail adl› bir Sâmâniflehzadesi ülkesini kurtarmak için onlara karfl› büyük bir mücadele bafllatt›. Ona,befl y›l süren bu beyhude macerada Arslan Bey idaresindeki O¤uzlar’›n yard›mettikleri anlafl›l›yor.

Böylece Karahanl›lar Maveraünnehir’e hâkim olunca, düflmanlar›na yard›meden Selçuklular onlarla karfl› karfl›ya kald›lar. Karahanl›lar hem bu sebeple hem

de, ayn› müslüman O¤uz (Türkmen) kitleye hitap ettikleri için, kendilerine rakipolarak gördükleri Selçuklular’dan pek hofllanm›yorlard›. Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler busebeple yo¤un bask›ya maruz kald›klar› Maveraünnehir’den ç›k›fl yolu arad›lar. ‹kikardefl bir k›s›m kuvvetleri ile do¤uya göçerek Karahanl› büyük ka¤an› Togan Ah-med Han’›n hizmetine girdiler. Fakat Selçuklular’›n arz etti¤i tehdidin fark›nda olanHan, Tu¤rul Bey’i yakalatt›. Bunun üzerine Karahanl›lar’a karfl› ihtiyat› elden b›rak-may›p d›flar›da kalan Ça¤r› Bey, bir bask›nla kardeflini kurtard›ktan sonra, Mavera-ünnehir’e geri dönmek zorunda kald›lar.

Karahanl›lar’›n kendi aralar›ndaki mücadeleler ve Nasr ‹lig Han’›n ölümü (1013)de, Selçuklular’›n durumunu iyilefltirmeye yetmedi. Karahanl› Ali Tegin b. K›l›çBu¤ra Han Maveraünnehir’i hâkimiyeti alt›na almaya çal›fl›rken askerî güç olarak

O¤uzlar’dan yararlanmak mecburiyetinde oldu¤unu görüyordu. Bunun için SelçukBey’in ölümünden sonra art›k Yabgu unvan› tafl›yan Arslan ile iflbirli¤i yapt›. Hat-tâ onun k›z› ile evlenmek suretiyle akrabal›k kurdu. Fakat Ali Tegin, Ça¤r› ve Tu¤-rul Beyler idaresindeki Selçuklular’a düflmanca davran›yordu. Arslan Yabgu’nunda kendisine mesafeli durarak, tam anlam›yla hizmetine girmeyen ye¤enlerinionun karfl›s›nda himaye etmedi¤i anlafl›lmaktad›r.

Türkler’de ailenin, boyun veya devletin bafl›na kimin geçece¤i daima çat›flma konusu idi.Çünkü meselâ ölen hükümdar›n yerine ço¤unlukla büyük o¤ulun geçmesi fikrine itibaredilmesine ra¤men, savafllar› önleyecek kuvette bir veraset kanunu yoktu. Kut inanc› dola- y›s›yla, ailenin tüm erkek üyeleri tahtta/riyasette hak sahibi olduklar› inanc›yla mücadele-

ye girebiliyorlard›. Arslan Yabgu ve Ça¤r›-Tu¤rul Beyler ile sonraki kuflaklar aras›nda devam eden mücadelenin bafll›ca sebebi de bu anlay›fl idi.


Türkmen ad›n›n anlam› vene zaman ortaya ç›kt›¤›konusunda farkl› görüfllerbulunmaktad›r. Ancak buad› özellikle ‹slâmkaynaklar›n›n, müslümanolan O¤uzlar için yayg›n birflekilde kulland›klar› veonlar›n da bu adland›rmay›yabanc›lamad›klar›anlafl›lmaktad›r.

D ‹ K K A T


17/221

ÇA⁄RI BEY’‹N DO⁄U ANADOLU KEfi‹F AKINISelçuklular bir yandan mevcut flartlar›n etkisiyle askerî gücünü art›rmakla birlikte;Maveraünnehr’i henüz fethetmifl ve gücünün doru¤unda bulunan Karahanl›lar’a

karfl› yeterince varl›k gösteremiyorlard›. Bunun üzerine mevcut flartlar› de¤erlendi-ren Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler, tehlikeli bir maceraya at›lmak zorunda kald›lar. Ald›k-lar› karar gere¤ince Tu¤rul çöle çekilirken, Ça¤r›, Rum (Anadolu) seferine ç›kacak-t›. Nitekim Ça¤r› Bey yaklafl›k 3 bin kiflilik bir kuvvetle yola ç›kt› (1016). Karahan-l› ve Gazneli topraklar›ndan gizlice ve süratli bir flekilde Azerbaycan’a ulaflt›. Bura-da hayatlar›n› geleneksel olarak Rum’a gaza ederek geçirmekte olan soydafllar›n›nkendisine kat›l›m›yla güçlendi. Ça¤r› Bey ilk olarak Van bölgesinde Bizans’a ba¤l›

Vaspuragan Ermeni Prensli¤i topraklar›na girdi. Türk askerleri k›l›k-k›yafetleri, savafl usûlleri ve süratleri ile büyük flaflk›nl›¤a sebep oldular. Ermeni prens Senekhe-rim onlarla savaflmaya dahi cesaret edemedi. Bölgeyi ya¤malayan Ça¤r› Bey pekçok esir ve ganimet alarak yoluna devam etti. An›(Kars)’daki Ermeniler, Arran’da-

ki fieddâdo¤ullar› ve Gürcistan topraklar›na ak›nlar›n› sürdüren Ça¤r› Bey, 4-5 y›lsüren gazâ hayat›ndan sonra Türkistan’a geri döndü (1021). Ça¤r› Bey’in bu sefe-rinin, göçebelerin iktisadî hayat›nda çok önemli bir yer tutan ganimet gelirleri ba-k›m›ndan baflar›yla sonuçland›¤› anlafl›l›yor. Nitekim bu zenginlikten gelen güç veitibar Türkmenler’in Ça¤r› Bey’e kat›lmas›n› sa¤larken, bu durum Arslan Yabgu’yutedirgin ediyordu.

Ça¤r› Bey bu uzun seferin dönüflünde Buhara civar›nda Tu¤rul Bey ile bulufl-tu¤unda, ganimet sevinci yan›nda, Rum ülkesinin fethedilebilir oldu¤u müjde-sini de paylaflt›lar. Yurt aray›fl› içerisinde olan O¤uzlar’›n umutlar›n› yeflerten butespit, ileride flartlar elverdi¤inde büyük mücadeleler sonucunda gerçek olacakt›r.

Sizce Ça¤r› Bey’in büyük tehlikeleri göze alarak bu keflif ak›n›na ç›kmas›n›n en önemli se-bebi nedir?

Ça¤r› Bey’in Anadolu seferi Bizans’›n Do¤u Anadolu politikas›n› kökten etkileyecektir. Zi-ra küçük bir ak›nda bile Türkler’in karfl›s›na ç›kmayan Ermeniler bu gerekçe ile, Bizans taraf›ndan ‹ç Anadolu bölgesine göç ettirilmifllerdir. Zira Bizans zaten mezhep çat›flmala-r› dolay›s›yla çat›flma hâlinde bulundu¤u Ermeniler’e, muhtemel bir Türk tehdidi karfl›s›n-da art›k güvenemeyece¤ini anlam›fl bulunuyordu. Bu sebeple Van ve Kars hatt›ndaki Erme-niler, 1021-1064 y›llar› aras›nda kendilerine iç Anadolu’da verilen yerler karfl›l›¤›nda bu-ralardan ç›kar›lm›fllard›r.

ARSLAN YABGU’NUN ES‹R ED‹LMES‹O¤uzlar’›n nüfusu Maveraünnehir’de engellenemez bir flekilde artarken, bölge hâ-kimleri aras›ndaki mücadelelerde önemli roller oynuyorlard›. Karahanl› büyük ka-¤an› Togan Ahmed Han’›n vefat›ndan sonra (1017) yerine geçen Mansur Arslan ‹lig1024 y›l›nda taht› kendi arzusu ile Yusuf Kad›r Han’a b›rakm›flt›. Ancak kardefli AliTegin onun hükümdarl›¤›n› tan›mad›. Daha önce de söylendi¤i gibi, Ali Tegin buhâkimiyet mücadelesinde Arslan Yabgu’nun askerî gücüne dayanmaktayd›. Bu du-rum ayr›ca Gazneliler’in Ceyhun ötesi hedefleri için de engel teflkil ediyordu. Busebeple bölgenin iki büyük hükümdar›, Yusuf Kad›r Han ile Gazneli Sultan Mah-mud, 1025 y›l›nda Semerkant yak›nlar›nda bulufltular. ‹ran-Turan meselelerinin ko-nufluldu¤u bu görüflmede, Ali Tegin ile Arslan Yabgu’nun bertaraf edilmesine ka-

rar verildi. Ali Tegin, Sultan Mahmud’un ordusuyla Türkistan’a girdi¤ini duyunca


S IRA S‹ZDE

2

D ‹ K K A T


18/221

çöle kaçt›. Fakat Arslan Yabgu, Sultan’›n görüflme teklifini kabul ederek huzurunaç›kt›. Sultan Mahmud, O¤uzlar’›n Karahanl›lar taraf›ndan alg›land›klar› kadar bü-

yük bir tehdit olup olmad›¤›n› anlamak üzere yapt›¤› görüflmede o da ayn› kanaâ-

te vard›. Bu yüzden bir hile ile yakalanarak Hindistan’daki Kâlincâr kalesinde hap-sedilen Arslan Yabgu 1032 y›l›nda ölene kadar orada kald›. Arslan Yabgu’ya ba¤l› olduklar› için Yabgulular olarak an›lan O¤uzlar’dan yak-

lafl›k 4000 çad›r halk›, Sultan Mahmud taraf›ndan sözkonusu anlaflma gere¤inceHorasan’a nakledildi. Yabgulular’›n Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler’e tâbi olmak istemeye-rek göç ettiklerine dair iddialar da vard›r. Bununla birlikte esas sebebin, nüfuslar›giderek artmakta olan O¤uzlar’›n gücünün, da¤›t›larak zay›flat›lmas› oldu¤u anla-fl›lmaktad›r. Zira birbirinin üzerine katlanarak gelen göç dalgalar› ile ço¤almaktaolan O¤uzlar, Ceyhun bendini y›k›p bir sel gibi Horasan’a girdikleri taktirde butahripkâr istilân›n önünde durmak mümkün olamayacakt›. K›z›l, Ya¤mur, Göktafl,Mansur gibi beyleri idaresinde Horasan’a geçen Yabgulu O¤uzlar, kendilerine ve-

rilen yerlerde asayiflsizli¤e sebep olduklar› için Sultan Mahmut taraf›ndan düzenle-nen bir seferle bizzât cezaland›r›ld›lar. 4.000 kadar› öldürülen ve çok say›da esir veren O¤uzlar’dan kurtulanlar, Aral-Hazar aras›ndaki soydafllar›n›n yan›na s›¤›nd›-lar (1029). Sultan Mahmud öldükten sonra o¤lu Mesud’un taht› ele geçirmek içinkendilerinden yard›m istemesi üzerine yeniden Horasan’a indiler. Fakat Mesud sal-tanat›n› güçlendirdikten sonra, devleti bak›m›ndan tehlike arz ettiklerini düflüne-rek onlar› bertaraf etmeye giriflti (1033). Beylerinin baz›lar› öldürülen O¤uzlar, bu-nun üzerine Horasan flehirlerini ya¤malay›p bat›ya do¤ru çekildiler. Rey’i al›p ora-dan da Azerbaycan, el-Cezire ve Do¤u Anadolu’ya girdiler. Bu bölgeleri de ya¤ma

ve ak›nlara u¤ratt›lar. Ancak Musul’un Arap emiri Karvafl taraf›ndan a¤›r bir yenil-giye u¤rat›l›p çok kay›plar verdiler. Kalanlar› kendilerinden sonra bölgeye gelen

Selçuklular’la kar›flt›lar.

ÇA⁄RI VE TU⁄RUL BEYLER’‹N R‹YÂSET‹ Arslan Yabgu’nun hapsedilmesi üzerine Selçuklu ailesi ile onlara ba¤l› O¤uzlar’›nliderli¤ini, Ça¤r› ve Tu¤rul kardefllerin üstlendi¤i görülmektedir. Bu tarihte iki am-calar› Musa ‹nanç Yabgu ve Yusuf Yinal da hayatta idiler. Ancak onlar›n dedele-ri taraf›ndan bu günler için yetifltirilmifl olmas› ve güç flartlar içerisinde kendilerinidefalarca kan›tlamalar› liderliklerinin nisbeten kolay kabul edilmesini sa¤lad›.

Daha tarih sahnesine ç›karlarken Selçuklu ailesi aras›nda görülen anlaflmazl›klar›n enönemli sebebi sizce ne olabilir?

Daha önce de söylendi¤i gibi, Maveraünnehir’de ba¤›ms›z bir Karahanl› flube-si oluflturmaya çal›flan Ali Tegin, Arslan Yabgu’nun esareti ile kaybetti¤i askerî gücü yeni Selçuklu liderlerinden sa¤lamay› plânl›yordu. Ancak Ça¤r›-Tu¤rul Bey-ler’in mesafeli duruflu Ali Tegin’i baflka tedbirler almaya sevk etti. Amcalar› Yu-suf Yinal’a yabgu unvan› verip ailenin bafl›na geçirmeyi; yani herfleye ra¤menmücadeleye devam edecek güçleri bulundu¤u anlafl›lan Selçuklu ailesini parça-lamaya teflebbüs etti. Ali Tegin buna muvaffak olamay›nca üzerlerine ordu gön-derdi. Selçuklular, Yusuf Yinal da dâhil olmak üzere çok kay›plar verdiler. Erte-si sene (1030) büyük bir orduyla Ali Tegin’in üzerine yürüyen Ça¤r› ve Tu¤rulBey intikamlar›n› almaya muvaffak oldular.

Bir süre sonra flartlar›n zorlamas›yla Ali Tegin ile olan anlaflmazl›k ask›ya al›n-d›. Gazneliler’e ba¤l› Harizm valisi Altuntafl da, ihtiyaç hâlinde askerî güçlerinden


Çad›r hâne karfl›l›¤› olup,her hâne ortalama 5 kiflisay›ld›¤›na göre, buO¤uzlar’›n yaklafl›k 20.000kifli oldu¤u tahmin edilebilir.

Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler’inbabas› Mikail bir savafltaflehit olunca anneleri,kay›nbiraderi Yusuf Yinal ileevlenmifl (leviratusgelene¤i), ondan da ‹brahimYinal adl› ana bir üveykardeflleri do¤mufltu.

SIRA S‹ZDE 3

Harizm genel hatlar› ile hertaraftan Türk illeri ile çevrili,Amuderya (CeyhunNehri)’n›n Aral Gölü’nedöküldü¤ü yerin iki yakas›n›içine alan bölgeye denir. ‹ki

baflkenti Kâs ve Gürgenç’tir.‹slâm medeniyetinin önemlimerkezlerinden birisidir.


19/221

yararlanmak düflüncesiyle, Selçuklular’a kendi topraklar›nda k›fllaklar verdi. Sel-çuklular art›k yazlar› Buhara Nur civar›nda, k›fllar› Harizm’de geçiriyorlard›.

Bununla birlikte Selçuklular, babas›n›n ölümü üzerine tahta geçen (1031) Sul-

tan Mesud’un, Ali Tegin üzerine gönderdi¤i orduya kumanda eden Harizmflah Altuntafl’a karfl›, Ali Tegin’in saflar›nda yer alm›fllard›r. Altuntafl Debusiye’de ya-p›lan bu savaflta ölünce (1032) yerine geçen o¤lu Harun, Gazneliler’e karfl› ba-¤›ms›zl›k hareketine giriflti. Bunun için de Gazneliler’in bafl düflman› Ali Tegin veO¤uzlarla ittifak etti. Selçuklular Harun’la yapt›klar› anlaflma gere¤i Harizm’e göçettiler. Ancak Ceyhun nehrini geçerlerken, kadim düflmanlar›, Yenikent yabgusu

Ali Han’›n o¤lu ve Cend meliki olan fiah Melik’in bask›n›na u¤rad›lar (Ekim-Ka-s›m 1034). 8.000 kadar ölü ve çok say›da esir veren Selçuklular olaydan Harun’usorumlu tutarak Harizm’den ayr›lmak istediler. Ancak kalk›flt›¤› isyan hareketin-de onlars›z baflar›l› olmas› mümkün olmayan Harun Selçuklular’› dönmeye iknaetti. Fakat bundan çok k›sa bir zaman sonra Harun Gazneliler taraf›ndan düzen-

lenen bir suikast sonucu öldürüldü (Nisan 1035). Ali Tegin de ayn› y›l vefat et-tikten sonra onun o¤ullar› ile ittifak› sürdüremeyen Selçuklular yeni bir ç›k›fl yo-lu aramak zorunda kald›lar.

HORASAN’A GÖÇ VE GAZNEL‹LER’LE MÜCADELETürkler’in bat› yönündeki göçleri, Selçuklular’a kadar genellikle Hazar Deni-zi’nin kuzeyinden, Karadeniz’in kuzeyindeki bozk›rlara ve Do¤u Avrupa yönün-de olmufltur. Ancak Türkler’in ‹slâm dinini kabul etmeleri göçlere ikinci bir isti-kamet kazand›rd›. Bu güzergâh› takip edenler Hazar Denizi’nin güneyinden,Ceyhun’u geçerek ‹ran, Horasan ve Azerbaycan’a kadar geliyor ve hattâ Anado-lu’ya gazalar yap›yorlard›. Hat›rlanaca¤› üzere, Ça¤r› Bey de 1016- 1021 y›llar›

aras›nda böyle bir sefer icra etmiflti.Nitekim Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler idaresindeki Selçuklular, art›k Harizm ve Mave-

raünnehir’de kalman›n dayan›lmaz zorluklar› karfl›s›nda bu tecrübeyi hayata geçi-rerek Horasan’a göç ettiler (May›s 1035). Asl›nda dönemin kaynaklar›n›n ifadeleri-ne göre, Horasan zaten Selçuklular’dan önce Türkmenlerle dolmufltu. CeyhunNehri’ni 4.000 kifli civar›nda bir kuvvetle geçen Selçuklular Horasan’›n kuzeyindeNesâ, Ferave bölgesini istilâ ettiler. Bununla birlikte Gazneliler’in Horasan valisinebir mektup göndererek, Harizm ve Maveraünnehir’de yaflama flanslar› kalmad›¤›için izinsiz olarak Sultan’›n topraklar›na girdiklerini bildirdiler. Musa Yabgu, Ça¤r›

ve Tu¤rul Bey ad›na gönderildi¤i anlafl›lan mektupta bundan dolay› özür beyanediyor, Nesâ ve Ferave’nin kendilerine verilmesi karfl›l›¤›nda içlerinden birisinin

daima Sultan’›n yan›nda bulunaca¤›n›, di¤erlerinin de ona sadakâtle hizmet ede-ceklerini taahhüd ediyorlard›. Selçuklular’›n kendisinden Sultan Mesud nezdindearabuluculuk yapmas›n› istedikleri Sahib-i divân-› risâlet ve vezir bu olay karfl›-s›nda hakl› olarak çok kayg›land›lar. Gazneli vezir durumu, bu yeni gelenlerin daha önceki koyun çobanlar›na benzemedi¤i, flimdi büyük dâvalar› olan

kumandanlarla muhatap olduklar› fleklinde aç›kça ortaya koydu.

Nesâ Savafl›Gerçekten de Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler, herne kadar Gazneliler’e karfl› politik bir ne-zaket gösterseler de hedeflerinin bundan daha fazlas› oldu¤u anlafl›l›yordu. Uzun

y›llard›r yurt bulmak mecburiyeti ile oradan oraya göçen O¤uzlar Selçuklu ailesi-

nin etraf›nda toplanarak güçlerini giderek artt›rmakta idiler. Buna ra¤men SultanMesud, Selçuklu baflbu¤lar›n›n tekliflerini geri çevirdi. Oysa devlet ileri gelenleri,


Sâhib-i Divân-› Risâlet,Türkler’de tu¤rac› ad›verilen, devletin iç ve d›flyaz›flmalar›n› yapankurumun bafl›ndaki üstdüzey görevlinin unvan›d›r.


20/221

önceki olaylardan da ders ç›karm›fl olarak Selçuklular’› tahrik etmemeyi öneriyor-lard›. Sultan Mesud, Beg-To¤d› adl› komutan idaresinde 15.000 kiflilik bir orduyuSelçuklular’›n üzerine sevk etti. Horasan’a geleleli henüz bir ay olmas›na ra¤men

10.000 savaflç› ç›karacak bir güce eriflen Selçuklular Gazne ordusunu Nesâ’da mey-dana gelen savaflta hezimete u¤ratt›lar (Haziran 1035).Selçuklular bu zafere ra¤men Gazneliler’e tekrar elçiler gönderdiler. Üzerlerine

ordu sevk edildi¤i için savaflmaya mecbur kald›klar›n›, affedilmeleri hâlinde sulta-na hizmet edeceklerini bildirdiler. O¤uzlar meselesi, iyi analiz edilmesi gereken birkonu olmakla beraber ok yaydan ç›km›flt›. Selçuklular’›n savafltan önce reddedilenteklifleri, flimdi k›l›çlar›n›n hakk› olarak kabul edilmek zorunda kal›nd›. Sultan Me-sud taraf›ndan hil’at, at, e¤er tak›m› ve menflur gibi hâkimiyet sembolleri gönderil-dikten baflka Nesâ, Ferave ve Dihistan da onlara b›rak›ld›. Selçuklular, Nesâ Tu¤-rul Bey’e, Dihistan Ça¤r› Bey’e, Ferave ise Musa Yabgu’ya verilmek üzere toprak-lar› aralar›nda bölüfltüler.

Selçuklular’›n buna ra¤men sözlerine durmalar›n› beklemek çok zordu. Çün-kü Horasan adetâ bir insan seline u¤ram›fl durumdayd›. Çünkü Aral-Hazar ara-s›ndaki O¤uz yurtlar›ndan, Harizm ve Maveraünnehir’den ak›p gelen Türkmen-ler ço¤unlukla Selçuklular’a tâbi oluyorlard›. Bunlar›n yan›s›ra ba¤›ms›z hareketeden gruplar da oldu¤u gibi, Selçuklu liderlerinin, ba¤l› olanlar üzerinde dahimutlak otorite sa¤lamas› mümkün de¤ildi. Ayr›ca ço¤u yar› göçebe hayat sür-mekte olan O¤uzlar’›n, yerleflikli¤in hüküm sürdü¤ü Horasan’› ya¤ma etmeleri-ne engel olmak da bir o kadar imkâns›zd›. Nitekim nüfuslar›n›n giderek artmas›üzerine kendilerine verilen yerlere s›¤mamaya bafllad›lar. Selçuklu ak›nlar› Cüz-can’dan Belh’e kadar geniflledi. Sultan Mesud onlar› durdurmak üzere Hâcib Sü-bafl› yönetiminde 15.000 kiflilik bir orduyu Horasan’a gönderdi. Bunun üzerine

daha fazla tepki çekmek istemeyen Selçuklular, bu s›rada Bust’da bulunan Sul-tan’a bir elçi gönderdiler. Artan nüfuslar› yüzünden yaflad›klar› yerlerin yetmedi-¤ini bildirerek, Merv, Serahs ve Baverd flehirlerinin de kendilerine verilmesi kar-fl›l›¤›nda askerî hizmet teklif ediyorlard› (Kas›m 1036). Gazne sultan› ya¤malar›y-la Horasan’› kalbura çeviren Selçuklular’›n tekliflerinde samimi olmad›klar› dü-flüncesiyle üzerlerine yeni bir ordu göndermeye karar verdi. Veziri ile Hâcib Sü-bafl›’y› Selçuklular’› Horasan’dan atmakla görevlendirdi. Selçuklular bu tedbirlerkarfl›s›nda iflgâl ettikleri yerlerden Nesâ ve Ferave’ye çekildiler.

Serahs-Talhâb Savafllar› ve Selçuklular’›n Devlet ‹lân›Sultan Mesud durumdan haberdar olunca, meselenin çözüldü¤ünü düflünerek

Hindistan’a sefere ç›kt› (Ekim 1037). Selçuklular ise k›fl›n bast›rmas› üzerine Hora-san’daki Gazne ordusuna küçük sald›r›lar düzenleyerek yeniden kar›fl›kl›klar ç›kar-d›lar. Durumdan haberdar olan Sultan, Hindistan’dan Hansi kalesini fethederekbaflar›yla dönmüfl olmas›na ra¤men, zaferinin tad›n› ç›karamad›. Sübafl›ya derhalsald›r› emrini verdi. Selçuklular say›ca çok ve donan›m› bak›m›ndan da a¤›r olanGazne ordusunu, küçük hafif süvari birlikleri ile vurup kaçarak h›rpal›yorlard›. An-cak buna ra¤men Gazne ordusundan korktuklar› için a¤›rl›klar›n› Merv çölünegöndererek, yenilgi hâlinde çaresiz Rey’e çekilmeyi düflünüyorlard›. Fakat Gazneordusuna karfl› Serahs’ta girdikleri ve bir gün boyunca süren savafl› ezici bir üs-tünlükle kazand›lar (May›s 1038).

Geleneklere göre toplanan kurultayda bu zaferi görüflen Selçuklular, toprakla-

r›n› geniflletmenin yan› s›ra, bir devlet ilân› provas› yapmak imkân› da buldular. Es-ki yerlere ilave olarak Musa Yabgu Serahs’›, Ça¤r› Bey Merv’i ald›. Üçlü yönetim



21/221

görüntüsüne ra¤men, onlar› bu flehirlere Tu¤rul Bey’in tayin etmesinden anlafl›ld›-¤›na göre, ailenin ve kurulmakta olan devletin bafl› odur. Horasan’›n merkezi olanNiflabur ise zaferden 12 gün sonra, ‹brahim Yinal taraf›ndan Tu¤rul Bey ad›na tes-

lim al›nd›. fiehir ahalisi do¤al olarak Selçuklular’a direnmedi. ‹brahim Yinal Cumagünü hutbeyi “es-Sultanü’l-Muazzam” unvan›yla Tu¤rul Bey ad›na okuttu. Dahasonra 3.000 kiflilik seçme bir kuvvetle flehre gelen Tu¤rul Bey burada Sultan Me-sud’un saray›nda tahta oturarak “sultan” ilân edildi. Daha önce ‹brahim Yinal, son-ra da Tu¤rul Bey flehrin ileri gelenlerinin kayg› ve korkular›n› gidermeye yöneliksözler verdiler. Savafl hâli dolay›s›yla kaç›n›lmaz olan ya¤ma ve talan›n, art›k butopraklar kendilerinin oldu¤una göre yap›lmayaca¤›n› vaad ettiler. Ay›ca yabanc›olduklar›, Tacikler (‹ranl›lar)’›n adetlerini bilmedikleri için ileri gelenlerin yard›m

ve tavsiyelerine muhtaç olduklar›n› da vurgulad›lar. Bunun yan›s›ra Abbasî Halife-sine de zaferlerini bildirmek üzere bir elçi gönderdiler.

Daha sonra Niflabur’a Tu¤rul Bey’in yan›na gelen Ça¤r› Bey’in, flehri askerleri-

ne ya¤ma ettirmek istemesi üzerine iki kardefl aras›nda yaflanan mücadele, devle-te geçifl sürecinde yaflanan bünyevî rahats›zl›klar› da ortaya koymaktad›r. Tu¤rulBey, karfl› ç›kmas›na ra¤men ya¤malama konusunda ›srar eden Ça¤r› Bey’i ancakb›ça¤›n› çekerek, sözünü dinlemezse intihar edece¤ini söyleyerek durdurabilmiflti.Tu¤rul Bey ya¤madan vazgeçmesi karfl›l›¤›nda Ça¤r› Bey ve askerlerine 30.000 di-nar vermek zorunda da kalm›flt›.

Sultan Mahmud döneminden beri O¤uzlar meselesi hakk›nda bilgi ve tecrübe-si olan; flimdi bunu kendi döneminde yaflanan olaylarla pekifltiren Sultan Mesud,son olayla adetâ flok oldu. Selçuklular’a karfl› onlar›n eski düflmanlar› Cend melikiile iflbirli¤i yapt›¤› gibi, Herat ve Merv’e de ordular yollad›. Kendisi de yine iyi do-nan›ml› bir ordu ile Belh’e hareket etti (Ekim 1038). Ça¤r› Bey de bu arada, Sulta-

n›n ilerleyifline ra¤men, büyük bir cesaretle Faryâb ve Tâlekân’› ya¤mal›yor, Belh’edo¤ru ilerliyordu. Sultan Mesud, Selçuklular’› Horasan’dan atmak karar› ile Se-rahs’a do¤ru hareket etti. Sald›r›lar›na devam eden Ça¤r› Bey, yine sultan› da hay-retler içerisinde b›rakan bir cüretle Mesud’un ordugâh›na bask›n düzenleyerek onaait bir fili götürdü. Ça¤r› Bey çok öfkelenen Sultan’›n kendisini izlemesi üzerine Ul-

yâ-âbâd denilen yerde Gazne ordusunun karfl›s›na tek bafl›na ç›kt›. Kuvvetlerinikademeli olarak yenileyerek savafla sokan Ça¤r› Bey, Sultan Mesud’un harbe do¤-rudan müdahalesiyle yenilgiye u¤rad› (Nisan 1039). Sultan bununla birlikte çöldetakibin zorluklar›n› düflünerek, çekilmekte olan Selçuklular’›n arkas›ndan gitmedi.

Ancak Sultan Mesud 1039 y›l› May›s ay› sonlar›nda yeniden harekete geçti veSerahs’a yöneldi. Gazne ordusunun gücünden endifleye kap›lan Selçuklu liderleri

Serahs’ta toplanarak durumu müzakere ettiler. Tu¤rul Bey Gazne ordusunun takipedemeyece¤i bir yere çekilmeyi önerdi. Fakat di¤er Selçuklular ve Ulyâ-âbâd’da

yenilmifl olmas›na ra¤men Ça¤r› Bey bu fikre fliddetle karfl› ç›kt›lar. Horasan’dank›p›rdamalar› halinde baflka bir yerde tutunman›n zorluklar›n› ve Gazne ordusu-nun zay›f yönlerini ileri sürerek savaflmaya karar verdiler. Selçuklu ordusununmevcudu 20.000 kadar olup, Gazne ordusu ise hemen hemen üç kat› ve fillerledesteklenmekteydi. ‹ki ordu Talh-âb denilen yerde karfl›laflt›. Küçük çapl› çat›fl-malar sürerken Sultan Mesud, Ramazan’da kan dökmek istemedi¤i için bayram›bekledi. Bayram namaz› s›ras›nda Selçuklular’›n ok ya¤muruna tutulan Gazne or-dusu, bizzât Mesud’un sevk ve komuta etti¤i bir meydan savafl›na girdi. 27 Hazi-ran 1039 tarihinde Selçuklu ordusu bir kere daha yenilgiye u¤rad›.

Sultan Mesud çöle çekilen Selçuklular’› takip etmek yerine onlar›n elinde bulu-nan flehirleri geri almak için harekete geçti. Buna ra¤men Gazne ordusu zaman za-



22/221

man Türkmenler’in bask›nlar›na u¤ramaktan da kurtulam›yordu. Selçuklular zaten yaz›n bast›rmas› yüzünden a¤›rl›klar›n› ve iafle s›k›nt›s›n›n bunaltt›¤› düflman› mey-dan savafl› yerine vur-kaç takti¤i ile h›rpalamay› tercih ediyorlard›. Yeni bir sald›r›

için zamana ihtiyac› olan Mesud, vezirinin önerisi ile Selçuklular’la yeniden bar›fl yapt› (A¤ustos-Eylül 1039). Buna göre Selçuklular Nesâ, Baverd ve Ferâve’ye çeki-lecek, yani Merv, Serahs ve Niflabur’u boflaltacaklard›. Gazne sultan› da güvenceolarak Herat’a çekildi. Her iki taraf da bar›fla inanm›yor, dolay›s›yla savafla haz›rla-n›yorlard›. Sultan Mesud sonbaharda özellikle Tu¤rul Bey’i yakalamak niyetiyleçok süratli bir harekâta bafllad›. Selçuklular onun yaklaflmas› üzerine çöle çekildi-ler. Sultan Mesud 16 Ocak 1040’da Niflabur’a girdi. Tu¤rul Bey’in oturdu¤u taht›parçalat›p, atlar›n› ba¤lad›¤› ah›rlar› atefle vermesi, Tu¤rul Bey ile iflbirli¤i edenlericezaland›rmas› sinirlerin iyice gerildi¤inin iflaretleri say›lmal›d›r. Horasan’da k›tl›kolmas› sebebiyle k›fl, her iki taraf için de çok zor geçti. Fakat Selçuklular’›n ifade-siyle çöl onlar›n anas›-babas› idi. Onlar, s›ca¤a-so¤u¤a yoklu¤a al›fl›k olduklar›n›,

bu flartlar›n daha çok düflman› h›rpalayaca¤›n› hesap ediyorlard›. Nitekim bu sü-reçte Gazne ordusunun pek çok hayvan› telef oldu.Mart ortas›nda yeniden harekete geçen Sultan Mesud, k›tl›¤›n devam etti¤i Ho-

rasan’da ordusu büyük s›k›nt›lar çekerek, Tus-Baverd üzerinden May›s ay› ortala-r›nda Serahs’a ulaflt›. Gazne ve Selçuklu ordular›n›n birbiri ard›na flehre girifllerin-den ve tahribattan bunalan ahali flehrin kap›lar›n› Sultan’a açmad›. Devlet ileri ge-lenlerinin Herat’a geri dönüp ordunun toparland›ktan sonra sefer edilmesi teklifiMesud’u çok k›zd›rd›. Asl›nda ne sebeple çekilirse çekilsin bunun düflmanlar›ncazaaf olarak alg›lanaca¤›n› bilen Sultan Mesud, baz› ileri gelenleri de meselenin sü-rüncemede kalmas›ndan yararlanmakla suçluyordu. Bu durumda Selçuklular’la so-nucu belirleyecek bir harbe girmesi kaç›n›lmaz olacakt›.

Nitekim 16 May›s’ta ordunun ihtiyaçlar›n› sa¤lamay› umarak Serahs’tan Merv’edo¤ru harekete geçti. Selçuklular bunun üzerine, daima yapt›klar› gibi, bir kurul-tay toplayarak durumu görüfltüler. Tu¤rul Bey yine çöle çekilmeyi teklif etti. An-cak bunun peflin yenilgi oldu¤unu, oysa savafl›rlarsa kazanma flanslar›n›n oldu¤u-nu düflünen Ça¤r› Bey’in ›srar› ve di¤er Selçuklu baflbu¤lar›n›n da onu destekleme-si üzerine nihaî bir savafla karar verdiler.

DANDÂNAKÂN SAVAfiI Ailelerini ve a¤›rl›klar›n› Balhan Da¤lar›’ndaki soydafllar›n›n yan›na gönderen Sel-çuklular, Gazne ordusuna do¤ru harekete geçtiler. Onlar›n maksad› kay›plar ver-mekte ve maneviyat› da büyük ölçüde çökmüfl olan Gazne ordusunu çöle çek-

mekti. Selçuklular Gazne ordusuna ani bask›nlar düzenleyip kaç›yor, kaçarken desu kuyular›n› kullan›lmaz hâle getiriyorlard›. Asl›nda Sultan Mesud bu savafla ç›kar-ken Selçuklular’›n savafl takti¤ini anlad›¤›n›, kendisinin de buna uygun olarak, ha-reket kaabiliyeti yüksek bir orduyla savaflaca¤›n› söylüyordu. Ancak Sultan Mesud

yine onlar›n stratejisine tâbi olmak zorunda kalm›flt›. Selçuklular’›n Horasan’a göçetti¤i 1035 y›l›ndan beri sürekli alarm durumunda bulunan Gazne ordusu bu sü-reçte adeta tükenmiflti. Nihayet Dandânakân yak›nlar›nda karfl› karfl›ya gelen ikiordu üç gün sürecek bir kader savafl›na bafllad›. Selçuklular küçük birlikler hâlin-de y›pratma savafl› veriyorlard›. Gazne ordusunun dayan›lmaz hâle gelen su ihti-

yac›n› karfl›lamak hayatî bir mesele idi. 23 May›s Cuma günü Dandanakan kalesi-ne ulaflan Gazne ordusu, kale kap›lar› kendilerine aç›lmamakla birlikte, ahalinin

surlardan sark›tt›¤› su testileri ile bir miktar ihtiyac›n› giderdi. Kale d›fl›ndaki dörtkuyu Selçuklular taraf›ndan lefl at›larak kullan›lmaz hâle getirilmiflti. Kuyular›n aç›l-



23/221

mas› durumunda bile, ordudaki çok say›da hayvan›n›n ihtiyac›n› karfl›lamayaca¤›aç›kt›. En yak›n su kayna¤› ise 5 fersah mesafede idi. Sultan Mesud kuyular›n te-mizlenmesi fikrini kabul etmeyip hareket emrini verdi. Ancak ordunun böyle bir

durumda ileride bulunan su kuyular›na do¤ru harekete geçmesi felâketin bafllan-g›c› oldu. 370 saray gulâm›n›n geceleyin kaçarak daha önce anlaflt›klar› Selçuklusaflar›nda savafla girmesi de barda¤› tafl›ran son damla oldu. Selçuklu ordusununbu intizams›z kuvvetlere fliddetle hücüm etmesi Gazne ordusunu darmada¤›n etti.

Sultan Mesud, ordusu neredeyse savaflmadan da¤›lmas›na ra¤men, 100 kadaradam›yla büyük bir cesaretle savafla devam etti. Ancak esir düflmek tehlikesiylekarfl› karfl›ya kal›nca Selçuklu saflar›n› yararak Merv yönünde kaçmaya bafllad›. Or-dusunun kalanlar› da yol boyunca ona kat›lmaya devam ederken Haziran 1040’daGazne’ye vard›.

Böylece tarihin sayfalar›nda önemli dönüm noktalar›ndan biri olarak yer alacakbüyük bir savafl daha sona ermifl oldu. Selçuklular 16.000 kiflilik ordular›yla kendi-

lerinin neredeyse befl kat› olan bir orduyu hezimete u¤ratm›fllard›.‹ki taraf için de hayatî önemi haiz olan bu savafl›, ordular›n mevcutlar› ara-s›ndaki orant›s›zl›¤a ra¤men Selçuklular’›n kazanmas›n›n en önemli sebeplerin-den birisi flüphesiz bu an›n onlar için bir ölüm-kal›m savafl› olmas› idi. Bunun ya-n›nda ordular›n yap›lar› da bir o kadar mühim idi. Selçuklu ordusunun vur-kaçtakti¤ine uygun hafif süvarilerden oluflmas›; buna karfl›l›k Gazne ordusunun ha-reket kaabiliyetini k›s›tlayan a¤›rl›¤›n›n da bu sonuç üzerinde büyük etkisi var-d›r. Ancak bunlar kadar mühim baflka bir husus da, her iki ordunun terkibidir.Selçuklu ordusu bir devletin kuruluflu için temel esas olan ayn› soydan insanla-r›n kay›ts›z-flarts›z dayan›flmas›yla, ayn› davaya bafl koymufl, her flartta kazanmakmecburiyetinde olan savaflç›lar›n ruh haliyle hareket ediyordu. Gazneli ordusu

ise, muhtelif milletler üzerinde hüküm süren bir iktidar›n, kaç›n›lmaz olarak bumilletlerden oluflturdu¤u, ortak menfaâtlerden çok flahsî ç›karlar›n gözetildi¤iahenksiz bir kalabal›kt›. Dolay›s›yla birbirleriyle rekabet eden ve ald›¤› ücreti bi-raz fazlas›yla her kim öderse ona hizmet etmeye, baflka bir deyiflle ihanete haz›rkimselerden meydana geliyordu.

Gazneliler bu yenilgi sonucunda en önemli eyaletlerinden olan Horasan ve Ha-rizm’i kaybettiler. Ancak Afganistan ve Kuzey Hindistan’da bulunan topraklar›naçekilip 1187 y›l›na kadar siyasî varl›klar›n› sürdürdüler.

Gazneliler’in kendilerinin beflte biri kadar olan bir orduya yenilmifl olmalar›n›n bafll›ca sebebi sizce ne olabilir?

DEVLET‹N KURULUfiU VE YAPILANMASIZaferden sonra Selçuklular bir yandan Gazne ordusunu kararl› bir takibe u¤rat›r-ken, hemen bir kurultay toplad›lar ve devlet ilân ettiler. Ancak as›l büyük kurulta-

y› bir ay içerisinde Merv’de yapt›lar. Tu¤rul Bey bir kere daha sultan ilan edildi. Ni-flabur baflkent olmak üzere bat›ya gidecekti. Özellikle Selçuklu aile mensuplar›, bubüyük eme¤in, fedakârl›¤›n hebâ olmamas› için birlik hâlinde kalmaya and içtiler.Sonra ülke topraklar›n›n yönetimini paylaflt›lar. Ça¤r› Bey’e melik unvan›yla Mervmerkez olmak üzere Horasan’›n do¤usu; Musa Yabgu’ya ise Herât’tan itibaren Af-ganistan yönünde zapt edece¤i yerler verildi. Hanedan›n ileri gelenlerinden birk›sm›na da, bu üç liderden birisine ba¤l› olmak kayd›yla baz› yerler verildi. Ça¤r›

Bey’in o¤lu Kavurt Kirman’a tayin edilirken; di¤er o¤lu Alp Sungur Yakutî, ‹brahim Yinal ile Kutalm›fl do¤rudan Tu¤rul Bey’in hizmetine verildiler.


S IRA S‹ZDE

4


24/221

Selçuklu Devleti’nin kuruluflu aflamas›nda yap›lan bu ifl bölümü, pek çok araflt›rmac› tara-f›ndan Türk devlet gelene¤ine dayanan bir uygulma olarak de¤erlendirilmekle birlikte; ilk

olma özelli¤i tafl›yan yönleri de vard›. Gelene¤e göre Türk Devleti’ni Tanr› tarf›ndan ken-disine kut verilmifl olan tek bir hükümdar yönetirdi. Ülke topraklar› yönetim bak›m›ndanhanedan mensuplar› aras›nda bölüflülürdü. Ancak bu görevliler hükümdar›n hükümranl›k yetkisine ortak de¤illerdi ve gerekti¤inde idare alanlar› da de¤ifltirilirdi. Yani ülke hane-dan›n ortak mülkü de¤ildi. Yönetim yetkisi, millet ad›na hükümdar›n elinde ve hanedan›nortak sorumlulu¤unda bulunurdu. Ancak Selçuklular’›n sözkonusu ifl bölümü, bu anlamda ülüflün s›n›rlar›n› aflan istisna durumlardand›r.

Selçuklular Merv kurultay›nda Tu¤rul Bey’i sultan kabul etmekle birlikte, Ça¤-r› Bey ve Musa Yabgu’ya tan›nan haklar, gelene¤in ötesine geçmifl bulunuyordu.Nitekim her ikisi de kendi adlar›na hutbe okutmak ve para bast›rmak yetkisini hâ-

iz olduklar› gibi, onlar›n do¤rudan tâbileri de vard›. Bu durum Türk devlet gelene-¤inin öngördü¤ünün aksine merkeziyetçili¤e ayk›r› bir durum ortaya ç›kar›yordu.Herhâlde bu kadar meflakkatli bir süreçte büyük hizmetler etmifl olan di¤er iki Sel-çuklu baflbu¤una da bir nevi vefa göstergesi olarak sa¤lanan bu imtiyazlar, ileridegörülece¤i üzere onlar›n hayatlar›yla s›n›rl› kalacakt›r.


D ‹ K K A T

Kut, Türk devlet gelene¤inegöre, Tanr› taraf›ndanyeryüzünü idare etmeklegörevlendirilmifl olan Türkhükümdar›na bahfledilmiflolan ilahî lütfun ad›d›r. Kut,hükümdar› ilâhî nitelikli vekutsal yapmaz. Çünkü Tanr›taraf›ndan yetkilendirilmiflsay›lsa da hükümdar, töre(kanun) önünde sorumlu vehesap sorulabilirdurumdad›r.


25/221


Selçuklular’›n Kökeni ve O¤uzlar’la iliflkilerini

tan›mlayabilme,Selçuklular, XI-XIV. yüzy›llarda Türkistan, Hora-

san, ‹ran, Afganistan, Azerbaycan, Suriye, Irak

ve Anadolu’da flubeler hâlinde hüküm sürmüfl

olan hanedan›n ad›d›r. O¤uzlar’›n K›n›k soyun-

dan gelen Selçuklular’›n bilinen ilk atas› Dukak

Bey’dir. Yar› göçebe bir hayat sürmekte olan

O¤uzlar, Orta Seyhun’dan Aral-Hazar aras›na ka-

dar olan yurtlar›nda O¤uzYabgulu¤u idaresinde

yaflamakta idiler. Dukak Bey ve daha sonra da

o¤lu Selçuk Bey, yabgunun hizmetinde sübafl›

olarak hizmet etmifllerdi.

O¤uz göçlerinin sebep ve sonuçlar›n› belirleye-

bilme,

O¤uzlar’›n kuzey komflusu olan K›pçak birli¤inin

da¤›lmas› üzerine bafllayan göçlerin sebep oldu-

¤u sars›nt› yabgulu¤u da etkiledi. ‹ktisadî ve sos-

yal baflka sebeplerin de etkisiyle, Yabgu ile siya-

sî çekiflmeye giren Selçuk Bey göç etmeye mec-

bur oldu. 100 kadar atl› ile Yenikent’ten Mavera-

ünnehir’de bulunan Cend’e geldi. K›sa zaman

içerisinde bu havaliye göç eden ve müslümanolan O¤uzlar’›n etraf›nda toplanmas›yla büyük

bir güce ulaflt›. Bundan dolay› Karahanl›lar ile

Sâmâno¤ullar› aras›ndaki mücadelelerde ikisinin

de yard›m›na ihtiyaç duydu¤u bir güç hâline gel-

di. Sâmâno¤ullar› bu yard›mlar karfl›l›¤›nda Sel-

çuklular’a Buhara yak›nlar›nda Nur kasabas›n›

yurtluk olarak verdiler.

Selçuk Bey’in ölümünden sonra o¤lu Arslan Yab-

gu ailenin bafl›na geçti. Ancak Karahanl›lar’›n Ma-

veraünnehir’i ele geçirmesi üzerine zorluklar artt›.

Yo¤un bask› üzerine yeni aray›fllara girdiler. Ça¤-

r› Bey 1016-1021 y›llar› aras›nda Do¤u Anadolu

Bölgesine bir sefer yapt›. Bu tapraklar›n fethedile-

bilir oldu¤u müjdesi ile döndü. Bu arada Kara-

hanl› Ali Teginle ittifak eden Arslan Yabgu, O¤uz-

lar (Türkmenler)’› giderek artan kuvvetleri dolay›-

s›yla tehdit olarak gören Gazneli Sultan Mahmud

taraf›ndan bertaraf edildi. Bundan sonra ailenin

bafl›na geçen Ça¤r› ve Tu¤rul Beyler, Ali Tegin ve

Harizmflahla baz› ittifaklar denemelerine ra¤men

art›k burada kalman›n mümkün olamayaca¤›n›

görerek Ceyhun’u geçip Horasan’a geldiler.

Selçuklu Devleti’nin kuruluflunu aç›klayabilme.

Gazneli Sultan Mesud, topraklar›na izinsiz giren

Selçuklular’a karfl› mücadele bafllatt›. Yurt ihtiya-

c› yüzünden göçe mecbur kald›klar›n› bildirerek

yapt›klar› af ve hizmet talepleri kabul edilmedi.

1035 y›l›nda Nesâ savafl› ile bafllayan ve 1040

Dandanakan savafl›na kadar devam eden bu mü-

cadeleler s›ras›nda Selçuklular, 1038 y›l›nda Ni-

flabur’u ele geçirip devlet ilân ettiler. Sultan Me-

sud’un, Türkmenler (O¤uzlar) ya da Selçuklu me-

selesini çözmek üzere yapt›¤› son büyük hamle

de Dandânakân’da baflar›s›z oldu. Bu baflar›s›z-l›kta, Selçuklular’›n bu var olma-yok olma müca-

delesinde kazanmaktan baflka çarelerinin olma-

mas› ve uygulad›klar› vur-kaç savafl takti¤i önem-

li etken olmufltur.

Savafltan sonra Tu¤rul Bey sultan ilân edilerek

Selçuklu Devleti kuruldu. Ülke topraklar›n›n yö-

netimi hanedan mensuplar› aras›nda paylafl›ld›.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç


26/221


1. Selçuklular’›n bilinen ilk atas› afla¤›dakilerden han-

gisidir?

a. Selçuk Bey

b. Arslan Yabgu

c. Dukak Bey

d. O¤uz Yabgu

e. Kutalm›fl

2. Selçuklular O¤uz boylar›n›n hangisinden gelmekte-

dirler?

a. Kay›

b. Yaz›r

c. Dö¤er

d. K›n›k

e. K›pçak

3. X. yüzy›lda O¤uzlar’›n bafll›ca yurtlar› afla¤›dakiler-

den hangisidir?

a. Maveraünnehir

b. Do¤u Türkistan

c. Orta Seyhun, Aral-Hazar aras›

d. Orhun bölgesi

e. Horasan

4. X. yüzy›ldaki O¤uz göçlerinin nedeni afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Çin istilâs›

b. Karahanl›lar taraf›ndan davet edilmeleri

c. Gazneli Mahmud’un düflmanca tav›rlar›

d. Maveraünnehir’de yaflanan k›tl›k

e. K›pçak Birli¤inin K›taylar’›n bask›s›yla da¤›lmas›

5. Afla¤›dakilerden hangisi Ça¤r› Bey’in Anadolu ak›-

n›n sonuçlar›ndan biri de¤ildir?

a. Bizans’›n Do¤u Anadolu siyasetinde de¤ifliklik

yapmas›b. Ermeniler’in iç bölgelere göç ettirilmesi

c. Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulmas›

d. Anadolu’nun fethedilebilirli¤inin tespiti

e. Çok miktarda ganimet elde edilmesi

6. Selçuklular’›n Maveraünnehir’de tehlike olarak gö-

rülmelerinin nedeni hangisidir?

a. Göçler dolay›s›yla say›lar›n›n devaml› artmas›

b. Sâmâno¤ullar› ile iflbirli¤i yapm›fl olmalar›

c. Karahanl› taht›n› ele geçirmek istemeleri

d. Ali Tegin ile iflbirli¤i yapmay› reddetmelerie. Gazne topraklar›na düzenledikleri ak›nlar

7. Selçuklu-Gazneli savafllar› için afla¤›daki efllefltirme-

lerden hangisi yanl›flt›r?

a. 1038 Serahs

b. 1037 Nesâ

c. 1040 Dandânâkan

d. 1039 Talh-âb

e. 1039 Ulyâ-âbâd

8. Selçuklular’›n Gaznelilerle savafllar›n›n bafll›ca sebe-

bi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Karahanl›lar’a yard›m etmesi

b. Gazne topraklar›n› ya¤malamas›

c. Arslan Yabgu’nun esir edilmesi

d. Sultan Mahmud’un O¤uz illerini ya¤malamas›

e. Selçuklular’›n devlet kurmak istemeleri

9. Dandanakan’dan sonra yap›lan idarî düzenlemeyi en

do¤ru flekilde afla¤›dakilerden hangisi tan›mlamaktad›r?

a. Henüz devlet kurulamam›flt›r.

b. Kurulan devlet K›n›k boyunun idaresine verilmifltir.

c. Tu¤rul Bey idaresinde merkeziyetçi bir devlet

kurulmufltur.

d. Tu¤rul, Ça¤r› ve Yabgu ayr› bölgelerde hüküm-

dar olmufllard›r.e. Devletin bafl›na Selçuk Bey geçmifltir.

10. Dandanakan’dan sonraki paylafl›m ile ilgili afla¤›da-

kilerden hangisi yanl›flt›r?

a. Tu¤rul Bey’e Merv merkez olmak üzere ‹ran

b. Ça¤r› Bey’e Merv merkez olmak üzere Ceyhun’a

kadar Horasan

c. Kara Arslan Kavurt Bey’e Kirman

d. ‹nanç Yabgu’ya Herat ve Sistan

e. Tu¤rul Bey’e Niflabur merkez olmak üzere Ho-

rasan

Kendimizi S›nayal›m


27/221


Gazneli Sultan Mahmud, Karahanl› hükümdar› Yusuf

Kad›r Han ile Semerkant’ta görüfltükten sonra O¤uz-

lar’›n kendileri için de büyük bir tehlike oldu¤u kana-

âtine vard›. Fakat tehditin boyutunu anlamak üzere o

s›rada O¤uzlar’›n önde gelen baflbu¤lar›ndan olan Ars-

lan Yabgu’yu huzuruna ça¤›rd›. 10.000 kiflilik bir ordu

ile geldi¤ini duyunca kendi bafl›na gelmesini istedi. Ars-

lan Yabgu bafllang›çta iyi kabul görmekle birlikte, daha

sonra yakalanarak hapsedildi. Sultan Mahmud ile Ars-

lan Yabgu aras›nda bu olaya sebep ol

Büyük selçuklu Tarihi

Documents