Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Bukitap;nebirşikayettir,nedebiritiraf.Harbinyumruğunuyemiş,mermilerindenkurtulmuşolsabile,tahriplerindenkurtulamamışbirneslianlatmakisteyenbirdeneme,sadece.
E.M.Remarque
ERICHMARIAREMARQUE
GARP
CEPHESİNDEYENİBİRŞEY
YOK
roman
Çeviren:BEHÇETNECATİGİL
DördüncüBasılış
VARLIKYAYINEVİAnkaraCaddesi,İstanbul
BÜYÜKESERLERKİTAPLIĞI:74
Bukitabınilkbaskısı,Aralık1956da,ikincibaskısıEkim1958de,üçüncübaskısıMart1965teyapılmıştır
VarlıkYayınları,sayı:1620İstanbul'daAsyaMatbaasındadizilip
DilekMatbaasındabasılmıştır.Eylül,1971
I
Cephedendokuzkilometre
gerideyiz.Bizidündeğiştirdiler;şimdikarnımızkurufasulyevesığıretidolu;tokvememnunuz.Hepimizinaşkablarımızdaakşam
yemeğidehazır;üstelikçiftporsiyonsucuğumuz,ekmeğimizdevar,keka!Böylebirşeyolduğuyoktuçoktandır:Kırmızıdomateskafalı,iriyarıaşçı,yemekleribuyurettiönümüze;kepçesinisallayarakkimigördüyseçağırdı,aşkabınabocaettiyemeği.Mutfağınınasılboşaltacağınıbilemediğiiçin,perişandızavallı.TjadenileMüllerbirerçanakelegeçirdiler,neolurneolmaz,ağızlarınakadardoldurttularkabları.Tjadenbuişioburluğundanyapıyor,Mülleriseihtiyatlıdavranmakistediğinden!Tjadenbuncayemeğineeder,neresinedoldurur,aklıermezkimsenin.Tjaden,oldumolasıkurubirçirozgibidir.
Amaenönemlisi,tütünistihkakımızıdaçiftvermelerioldu.Herkeseonarpuro,yirmişersigara,ikiçiğnemliktütündüşmesi,pekmakbulegeçti.ÇiğnemliktütünümüKatczinsky’yeverdim,onunsigaralarıyladeğiştim;şimdibenimkırksigaramvar.Birgünlüknafakaçıktıböylece.
Bizebuncaşeydüşmezdiaslında.Prusyalılardabucömertliknegezer!Bizbunusırfbiryanılmayaborçluyuz.
İkihaftaöncenöbetdeğiştirmeküzereilerihattageçmemizgerekmişti.Bulunduğumuzkesimsakindiazçok;buyüzdeniaşeçavuşu,döneceğimizgüniçinnormalerzakalmış,yüzellikişilikbölük
ihtiyacınıöncedenhazırlamıştı.Amatamdasongünüuzunnamlular,ağırtoplarlakarşılaşıncaaldıbizibirtelaş:İngiliztopçusu,durmadanmevzilerimizidövüyordu.Cankaybımızçokoldu,ancakseksenkişidönebildik.
Eskiyerimizegecevaktigeldik.Şöylebirde,rahatbiruykuçekmekiçin,yorgunbitik,hemenkıvrılıpyattık.Katczinsky'ninhakkıvarmış:İnsanboluykuuyuyabilseharb,hiçdefenadeğilhani!Cephedeuykununlafıolamazdı;sonraherseferindeikihafta,azzamandadeğildidoğrusu.
Öğlenoldu,tektükbarakalarımızdançıkmayabaşladık.Yarımsaatsonrahepimizaş
kablarımızelimizde,etrafayağlı,besleyicikokularsaçanseyyarmutfakcenaplarınınönündesafbağlamışbulunuyorduk.Enöndeenaçlarvardıtabii:KısaboyluAlbertKropp,enakıllımızolduğuiçin,onbaşımızKropp.SonraMüllerV.okulkitaplarınıhalayanındataşıyan,hususiimtihanlarınhayaliyleyaşayan,yaylımateşlerindefizikproblemleriçözmeyeçalışanMüller.SonraLeer,subaykerhanelerindekikızlarabiten,topsakallıLeer;Leerbukızlarınipekkombinezongiymeleri,yüzbaşılardahilüstsubaylaraçıkmadanönceyıkanmalarıiçinordudanemiraldıklarınayemineder...Dördüncüsübenim,ben
PaulBaeumer.Bizdördümüzdeondokuzyaşındayız,dördümüzdeaynısınıftatalebeikenaskerealındık.
Hemenarkamızdaarkadaşlarvar.KarakurubirçilingirolanTjaden,bizakran,bölüğünenoburu.Yemeğedalgibioturur,gebetahtakurularıgibi,şişgöbekkalkar.
—HeleWesthus,yinebizyaşta,turbaişçisi,birtayınırahatçaalırbiravucunavesorar:Bilinbakalım,avucumdanevar?
Detering,birköylü,tekdüşüncesiçiftliğiylekarısıdır.NihayetStanislasKatczinsky;bizimgrubunbaşı,canıpek,kurnaz,hinoğlu,kırkyaşında,toprakbenizli,mavigözlü,düşükomuzlu,tehlikelidurumların,iyi
yemeklerin,kaytaracakyerlerinkokusunualmadaerbaptırKatczinsky.
Bizimmanga,yemekkazanıönündebiryılanbaşıolmuş,duruyordu.Sabırsızlanıyorduk.Aşçıbaşıoralıolmuyor,durmuşhalabekliyordu.
SonundaKatczinskyseslendiona:“Şuseninhaşlamadeposunuaçartık.Heinrich!Fasulyepişmişbeyahu!”
Aşçı,uyuklargibibaşınısalladı:“Hepiniztamamolun,bakalım!”
Tjadensırıttı:“Tamamız.”Çavuşhalaanlamıyordu.“İşinize
geliyor,değilmi?Yaötekilernerde?”“Onlarıbugünsen
doyurmayacaksın.Yaseyyar
hastanede,yadamezardaonlar.”Aşçıbaşı,durumuöğrenince
beynindenvurulmuşadöndü,sallandıbir:“Benseyemeğiyüzellikişilikpişirmiştim.”dedi..Kropp,aşçınınböğrünüdürtükledi:“Şuhalde,nihayetiyicedoyacağız,desene!Başla,haydii“
BirdenbireTjaden'inkafasındabirşimşekçaktı.Osivrifareyüzüışıldamayabaşladı;gözlerikurnazlıklaufalıyor,yanaklarıseğiriyordu;yaklaştı:“Yahu!”dedi.“Ohaldeekmeğideyüzellikişilikaldın,ha?”
Çavuş,şaşırmışvedalgın,başınısalladı.
Tjaden,aşçınınceketinituttu:
“Sucuk,sucuğudamı?”Domateskafayinesallandı.Tjaden'inçenesititriyordu:
“Tütünüdemi?”“Evet,hepsini!”Tjadenağzıkulaklarınavararak,
çevresinebakındı:“Şansdiyebunaderlerbe!Öyleysehepsibizimbunların.Demekadambaşına...durhele...öyleya,çifttayın!”
Amadomates,canlanmıştıyine:“Olmazöyleşey!”dedi.
Şimdibizlerdekeyfegelmiş,önedoğruilerlemiştik.
“Nedenolmazmış,Havuçkafa?”diyesorduKatczinsky.
“Yüzellikişininistihkakı,seksenkişininolamaz.”
“Sengörürsün!”diyehomurdandıMüller.
“Yemekhadineyse,amagerikalanlarıseksenmevcudagöreverebilirim,”diyedayattıDomates.
Katczinckyiçerledi:“Cepheyegitmekistiyorsungaliba!Senbunlarıseksenkişiiçindeğil,ikincibölükiçinaldın,anladınmı?Aldığıngibidedağıtırsın.İkincibölükbiziz!”
Herifinüzerineyürüdük;zatenhiçbirimizhoşlanmazdıkondan;siperlerdekaçkereonunyüzündenyemeğimiziçokgeç,çoksoğukyemiştik;çünkühafiftaneateşindebilekazanıyakınlaragetirmeyekorkar,buyüzdendekaravanacılarımızötekibölüklerden
dahauzunbiryolyürümekzorundakalırlardı.BirincibölüktekiBulckeneyamanoğlandımesela.Birkilerfaresigibitombulduamaişbaşadüştümükazamenö:qsaflarakadar,alır,gelirdi.
Fitilialmıştık;bölükkomutanımızçıkagelmeseydi,yüzdeyüzbirçıngarçıkacaktı.Komutan,tartışmanınsebebinisordu:“Evet,”dedişöylece,“dünkükaybımızbüyükoldu...”
Sonrakazanabaktı:“Fasulyedepeknefisebenziyor.”
Domates,başınısalladı:“Hemetivar,hemdeyağı!”dedi.
Teğmenbizebaktı.Nedüşündüğümüzübiliyordu.Başkaşeylerdebiliyordu;çünkübölüğe
çavuşolarakgelmiş,aramızdayetişmişti.Kazanınkapağınıtekrarkaldırdı,kokuyuiçineçekti.Giderken:“Banadabirtabakdoldur,getir!”dedi.“Nevarsaonlarıdapayet!Hepsiniverebiliriz.”
Domatesafallamıştı.Tjaden,onunetrafındazıplayıpduruyordu.
“Sendençıkmıyorya!Bakhele,ambarmüdürümüsünsen?Başlahaydi,kocaşişko,sayarkendeyanılmaha...”
“Yıkılşuradan!“diyekızgınsoluduDomates.Kafasıişlemiyordu;aklıalmıyor,dünyayıanlamıyorduartık.Herşeyeboşverdiğinigöstermekistercesine,gönlündenkoptu,adambaşınaikiyüzellişer
gramyapmabalbiledağıttı.Bugün,sahidendeiyibirgün.
Postabilegeldi,hemenherkesebirkaçmektup,gazetegetirdi.Şimdibarakalargerisindekiçayıragidiyoruz.Kropp'unkoltuğundabirmargarinfıçısınınyuvarlakkapağı.
Çayırınsağkenarındabirbüyükumumihelayapılmış;üzeriörtülü,sağlambiryapı.Amahenüzherşeyinpüfnoktasınıöğrenememişacemierleregörebiryerburası.Bizlerdahaiyisiniararız.Nitekim,aynımaksatiçinyapılmışbirerkişilikkutulardavaryeryer.Bukutular,dörtköşe,temiz;sırftahtadanyapılmış,dörttarafıdakapalı,oturacakyerlerimükemmelverahatşeyler.Sağlısollu
birerkulplarıdavar,oradanorayataşınabilirlerde.
Bizüçkişibirçevreoluyor,rahatçakuruluyoruzbunlara.İkisaattenöncekalkmayızkutulardan.
İlkzamanlarda,kışladaacemierken,umumihelayagitmekzorundakaldıkçanasılsıkıldığımızıhalahatırlarım.Kapılarıyoktubuhelaların;yirmikişibirvagondagibiyanyanaoturur.Birbakıştayirmisinidegörmekmümkündür;öyleya,askerindaimagözaltındabulunmasıgerek.
Ogünbugün,oazıcıkutancıyendiğimizgibi,çokşeylerdeöğrendik.Zamanladahanelerinustasıolmadıkki!
Fakatburada,açıktabuişbirzevkadeta.Önceleribugibişeylerdennediyeçekinirmişiz,anlamıyorum;bunlardayemekiçmekgibitabiişeylermadem?Buişlergözümüzdebüyümeseydi,bizimiçinyepyenihadiselerolmasaydıböyleÜzerlerindebilhassadurmayalüzumkalmazdıbelki.Başkalarıbunlaraçoktanalışmışlardı.
Herkestençokaskerler,midevehazımişleriylecanciğerdirler.Askerinkelimehazinesinindörtteüçü,midevehazımterimleridir.Gerekenyücesevinçlerinin,gerekseenderinöfkelerininifadesi,özdebuikişeyedayanır.Düşünceyioderecederlitopluveaçık,birbaşkayoldan
ifadeimkansızdır.Evlerimizedönünceaileveöğretmenlerimiz,istediklerikadarşaşırsınlar,buradaortakdilbuişte!
Bizimiçinbütünbuişler,isteristemezmeydandaoluşlarıneticesi,birmasumlukkarakterikazanmıştır.Dahasıvar:Bunlarbizeöyletabiigelirki,kazanılmasıgarantibirskatoyunuoynanırgibigayetrahatyapılır.Çeşitligevezelikleriçin“helayarenliği”sözüboşunadoğmamıştır:Neferlerarasındaburalarısohbetköşeleri,ahbapmeclisleriyerinitutar.
Şuandabeyazçinidöşelilükskabinelerdekindendaharahathissediyoruzkendimizi.Oralartemiz
vesıhhidirsadece,amaburasıgüzelvehoş.
Düşünceden,kaygıdanuzak,güzelimsaatlerdirbusaatler.Başımızınüstündemavigök.Ufuktaışılışılsarı,bağlıbalonlar;uçaksavarmermilerininbeyazbeyazbulutları.Biruçağınpeşinedüştüklerivakit,zamanzamanbirdemetgibiyükseklerefırlamaktalar.
Cepheninboğukuğultusunu,sadece,çokuzaklardabirgökgürültüsügibiduyuyoruz.Eşekarılarınınvızıltısıbastırıyorogürültüyü.
Dörtbiryanımızçiçekaçmışçayır.Otlarınincecikpüsküllerisallanıyor;siyahbeneklibeyazkelebeklerpırpır
yaklaşıyor;yazsonlarınınılık,yumuşakrüzgarındasüzülüyorlar.Mektupları,gazeteleriokuyor,sigaralarımızıtüttürüyoruz;kasketlerimiziçıkarıyor,yanımızakoyuyoruz;rüzgarsaçlarımızlaoynuyor,sözlerimiz,düşüncelerimizleoynuyor.
Işılışıl,kırmızıgelinciklerinortasındaüçkutu...
Margarinfıçısınınkapağınıdizlerimizekoyuyoruz.Skatoyunuiçinaltlık,tamam.iskambilkağıtlarıKropp'da.Gayetiyibiroyundansonrabirpartidepırafaçeviriyoruz.
Barakalardandoğrubirakordeonsesigeliyor.Aradakartlarıbırakıyor,bakışıyoruz.Birimiz:“Yahu
çocuklar...”diyor,yahut:“işimizayazolabilirdi...”Vebiransusuyoruz.içimizdekuvvetli,gizlibirduyguvar;herbirimizbunuduyuyoruz;öylefazlakelimeyeihtiyacıyokbuduygunun.Bizbugünbukutularınüstündeoturamayabilirdik;kılkalmıştıbuna.Herşeyinyenivekuvvetlioluşu,iştebuyüzden.Kırmızıgelincik,iyiyemek,sigaralar,yazrüzgarı.
Kroppsoruyor:“Kemmerich’itekrargörenvarmı?”
“St.Joseph’deyatıyor!”diyorum.Müller,onunkalçasından
vurulmuşolduğunu,busayedeevinegidebileceğinisöylüyor.
İkindiüzeriKemmerich'iziyarete
kararveriyoruz.Kropp,cebindenbirmektup
çıkarıyor:“Kantorek'insizlereselamıvar.”
Gülüşüyoruz.Müllersigarasınıfırlatıyor:“Buradaolmalıydıki!”diyor.
★
Kantorek,bizimsınıfın
öğretmeniydi;kuyrukluceketigri,suratıfareyüzügibisivri,kısaboylu,sertbiradam.“Klosterbergcanavarı”HimmelstossÇavuşboyundaaşağıyukarı.Dünyanınbaşınafelaketlerin,çoklukböylebücüradamlaryüzündengelmesi,negarip!Bu
gibilerboyluboslulardandahaenerjik,dahasinirolurlar.Ufaktefekbölükkomutanlarınadüşmektenbendaimaçekinmişimdir.Böyleleriçokkeredehşetlizalimdirler.
Kantorek,bedeneğitimiderslerindebizlereöylenutuklarçektiki,bütünsınıftaburoluponunkomutasındaŞubeyegittik,askereyazıldık.Onunohalihalagözümünönündedir:Gözlüğününcamlangerisindenparıltılıgözlerlebizisüzmüş,heyecanlıbirseslesormuştu:“Gidiyoruz,değilmi,arkadaşlar?”
Buöğretmenlerinduygularıçokkereyelekceplerindehazırdır;derslerdedersgibiverirlerbunları.
Amabizozamanlarböyleşeyleritasaetmezdikkendimize.
Yalnız,içimizdenbiriduraklıyor,bizimlegelmekistemiyordu:JozefBehm,şişman,sevimlibirçocuk.Amasonundarazıoldu,başkatürlüdeyapamazdızaten.Belkidahabirçoklarıonungibidüşünmüşlerdi;amahiçbirikatılmamazlıkedemezdi;çünkübusıralardaannelerbabalarbilehemenkorkakdamgasınıyapıştırıyorlardıinsana.Neyapalımki,insanlarfarkındadeğillerdiişin.Akıllarıerenlerfakir,basitkimselerdiaslında.Bugibilersavaşabirfelaketgözüylebakarlarken,tuzukuruolanlarsevinçtenuçuyorlar,harbinherkeslerdenönceasılkendilerine
zarargetireceğinihiçdüşünmüyorlardı.
Katczinsky,bununokumuşluktanilerigeldiğiniiddiaeder;tahsil,insanıaptallaştırır,der.Katnesöylediyse,düşünmüşdesöylemiştir.
Gariptir,ilkölenlerdenbiriolduBehm.Birhücumdagözlerinebirmermisaplandı,öldüsanıpbıraktıkonuoracıkta.Alıpgetiremezdik,çünküapartopargerikaçıyorduk.Öğledensonrabirdenbireseslendiğiniduyduk;tailerdesürünmekteolduğunugördük.Demekbayılmıştısadece.Gözlerihiçgörmediği,acıdançılgınadöndüğüiçinkendinigizlemedenilerliyordu;bizkurtarmayagidemeden,karşı
taraftanvurdular.BuolaylaKantorek,birbirine
bağlanamazşüphesiz.Budasuçolursanekalırdünyadangeriye?Kantorekgibidahabinlercesi,kendilerinihiçsıkıyasokmadanenmükemmeliyaptıklarınaemindirler.Amaonlarıniflasıda,iştebunoktadabizimiçin.
Onlaronsekizyaşındakibizleriyetişkinlerdünyasına;çalışma,vazife,kültür,ilerlemedünyasına;geleceğindünyasınailetenyolgöstericilerolmalıydılar.Bizzamanzaman,onlarıalayaaldık,onlaraufaktefekoyunlaroynadık,amatemeldeinanıyordukonlara.Dahagenişbiranlayış,dahainsancabirbilgi,düşüncelerimizde,
temsilcileriolduklarıotoritekavramıylabirleşiyordu.Şuvarki,gördüğümüzilkölü,bizdekibuinancıparamparçaetti.Yaşımızınonlarınyaşındandahasaygıdeğerbiryaşolduğunuanladık;onlarbizdensadecelafebeliğinde,beceriklioluştaüstündüler.İlkyaylımateş,bizeonlarınyanlışınıgösterdi;onlarınbizeöğrettikleridünyagörüşü,bubombardımankarşısındayıkılıverdi.
Onlarhalayazıpsöylerlerken,bizhastaneleri,cançekişenlerigörüyorduk;onlardevletehizmetienbüyükfaziletdiyevasıflandırırlarkenbizartıkölümkorkusunundahabaskınolduğunuanlamışbulunuyorduk.Amayinedeisyan
etmedik,askerdenkaçmadık,korkakolmadık.Bütünbusözleri'onlaröylebolkullanıyorlardıki!Bizvatanımızıonlarkadarseviyor,herhücumdacesaretleileriatılıyorduk.Amaşimdiayırdediyoruz;birdenbiregörmeyiöğrendik,onlarındünyalarındanhiçbirşeykalmadığınıgördük.Ansızın,korkunçbirşekilde,yapayalnızbuldukkendimizi;vebuişibirbaşımızahalletmekzorundakaldık.
★
Kemmerich’egitmedenönce
eşyalarınıtopluyoruz;yoldaonalazımolur.
Seyyarhastanedebüyükbirkaynaşmavar;herzamankigibiasitfenik,irinveterkokusu.Barakalardanbazışeylerealışıkolduğuhalde,burada,yinedeiflahıkesiliyorinsanın.OnabunaKemmerich'isoruyor,yattığıkoğuşubuluyoruz.Kemmerich,yüzündezayıfbirsevinçvekesikbirheyecanifadesi,bizikarşılıyor.Baygınkensaatiniçalmışlar.
Müllerbaşınısallıyor:“Bensanaherzamandemezmiydim,öylegüzelsaatiyanınaalmadiye!”
Müllerbirazpatavatsızdır,hephaklıçıkmakister.Yoksaçenesinitutardı;çünküKemmerich'inbukoğuştanbirdahasağ
çıkamayacağınıherkesgörüyordu.Saatinibulmuş,bulmamış,hepsibir;hattabulupevineyollasalarbile!
“Nasılsın,Franz?”diyesoruyorKropp.
Kemmerichboynunubüküyor:“Eh...Yalnız,ayağımdehşetlisancıyor.”
Yatağınabakıyoruz.Bacağıtelbirsepetiçinde:Üstündeyorgankümbetgibiyüksek.Müller'inbaldırınıdürttüm.BakıcılarınbizedışarıdasöyledikleriniKemmerich'eyetiştirebilirdi:Kemmerich'inbacağıyoktuartık!Kesmişlerdi.
HalikorkunçKemmerich’in:Benzisolgunsarı;yüzündeşimdiden,belkiyüzkeregördüğümüziçinçokiyi
bildiğimizoyabancıçizgiler.Aslındaçizgideğilbunlar,birerişaret.Derininaltındahayatınnabzıatmıyorartık;dirilikvücuduntakenarlarınaitilmiş,sürülmüşçoktan;içteniçeölümçalışıyor,gözlereartıkölümhakim.ArkadaşımızKemmerichişteşuracıktayatıyor;dahaazzamanöncebizimleatetikızartmış,mermiçukurlarınaçömelmişKemmerich.Henüzkendisi,amayinedeartıkoKemmerichdeğil.Üstüsteçekilmişfotoğraflargibi,silikvebelirsizresmi.Sesibilekülleraltında.
Cepheyegelişimizihatırlıyorum:Onuistasyonaşişmanbirkadıncağızolanannesigetirmişti.Kadındurmadanağlıyordu;yüzü
ağlamaktanşişmiş,kabarmıştı.Kemmerichonunbuhalindenutanıyordu;çünküokadarinsaniçindeenazmetinolanıydıannesi;biryağvesuyığınıhalindeeriyorduadeta.Bendenmedetumuyor,hepkolumututarakFranz'agözkulakolmamiçinyalvarıyordu.Franz'ınyüzüdebirçocukyüzügibiydihani,kemikleriyumuşacık.Nitekimdörthaftaarkaçantasıtaşıdıktansonratabanlarıdümdüzoluverdi.Amasavaşmeydanındakimkime!
“Artıkevinegidebilirsin!”diyorKropp.“İzinekalsaydı,dahabirkaçaybeklememgerekirdi.”
Kemmerichbaşınısallıyor.Ellerinebakmayıiçimgötürmüyor,
balmumugibielleri.Tırnaklarınaltındasiperlerinpislikleriduruyor,zehirgibimorkarabukirler,aklımabutırnaklarındahadauzayacağıgeliyor;Kemmerichsonnefesiniverdiktensonradahortlaksıbodrumbitkilerigibidahadauzayacağı.Tablogözümünönünde:Tırnaklartirbuşonlargibikıvrılıyor,uzadıkçauzuyorlar;onlarlabirlikte,yarılankafasındasaçlaruzuyor,iyitopraklardakiotlargibi,tıpkıonlargibi;ah,nasılolur..?
Müllereğiliyor:“Eşyalarınıgetirdik,Franz!“
Kemmericheliyleişaretediyor:“Yatağınaltınabırakın.”
Müllerbırakıyor.Kemmerichyine
saattensözaçıyor.Şüphelendirmedenonunasılyatıştırsakacaba?
Müller,elindebirçiftpilotçizmesi,yinedoğruluyor.Yumuşak,sanderidenyapılmış,dizlerekadargelen,yukarısındanbağlanançokgüzelİngilizçizmeleribunlar.Herkesinaradığıbirşey.Müllerbakıpbakıphayranoluyor,çizmelerintabanlarınıkendihantalpostallarınıntabanlarınadayıyor,soruyor:“Buçizmeleridegötürecekmisin,Franz?”
Üçümüzdeaynışeyidüşünüyoruz:İyileşsebile,ancaktekinikullanabilir,şuhalde,onahiçlüzumuyokbunların.Budurumdabunlarınburadakalmasıçokyazık!
ÇünküKemmerichölürölmezsıhhiyeleriçederlerşüphesiz.
Müllertekrarlıyor:“Çizmeleriburadabırakmayacakmısın?”
Kemmerichbırakmakistemiyor.Bunlaronunensevdiğişeyler.
Mülleryinebirtekliftebulunuyor:“Ohaldedeğişelim.Buradaböyleşeylerlazımolur.”
AmaKemmerichhiçoralıolmuyor.
Müller'inayağınabasıyorum;güzelimçizmeleriduraklayaraktekraryatağınaltınabırakıyor.
Dahabazışeylerkonuşuyor,sonradavedalaşıyoruz.“Hoşçakal,Franz!”
Benyarınyinegeleceğimivadediyorum.Müllerdeaynışeyi
söylüyor;aklıfikriçizmelerdekaldığıiçintetikteolmakistiyor.
Kemmerichinildiyor.Ateşivar.Dışardabirsıhhiyeerinidurduruyor,Kemmerich'ebiriğneyapmasınısöylüyoruz.
Sıhhiye:“Olmaz!”diyor.“Herkeseyapmayakalkarsakfıçılarlamorfinlazım.”
“Subaylarakoşarsınama!”diyorKropp,içerlemiş.
Benhemenarayagiriyor,adamaöncebirsigarauzatıyorum.Alıyor.Sonrasoruyorum:“Hemseniğneyapabilirmisin?..“
Sözümealınıyor:“Yapamazsambananediyesoruyorsunuz?..”
Elinebirkaçsigaradaha
tutuşturuyorum:“Neolur,hatırımıziçin...“
“Pekala!”diyor.Kropponunlaberaberiçerigiriyor,adamagüvenmediğiiçingözleriylegörmekistiyor.Bizdışarıdabekliyoruz.
Mülleryineçizmelerdensözaçıyor:“Banaöyleuyarkibuçizmeler.Busalapuryalarıniçindeayacıklarımboyunasutopluyor.Kemmerichyarınaçıkardabizimbölükhizmetibitenekadardayanırmıdersin?Bugeceölecekolursa,çizmelerihavagörürüz.”
Albertdönüpgeliyor.“Nedersiniz,acaba..?”diyesoruyor.
“Yolcu!”diyekesipatıyorMüller.Barakalarımızadönüyoruz.Yarın
Kemmerich'inannesineyazmamgerekenmektubudüşünüyorum.Üşüyorum,birazşnapsolsadaiçsem!Müllerotlarıkoparıyor,ağzınaalıpçiğniyor.KüçükKroppbirdenfırlatıyorsigarasını,tepinirgibiçiğniyorboyunasigarayı;yüzüallakbullak,perişanetrafınabakmıyor,kekeliyor:“Boktanişler,çokboktanişler!”
Yürüyoruzuzunzaman.Kroppyatıştı.Bildiğimizbirşeybu.Cephetutarağı,herkesiyoklarbirkere.
Müller,onasoruyor:“Kantoreksananeyazıyor?”
GülüyorKropp:“Bizdemirgibigençlermişiz!“Herüçümüzöfkeylegülüyoruz.Kroppküfrediyor;
konuşabildiğiiçinmemnun.Evet,işteböyledüşünüyorlar,yüz
binlerceKantorekböyledüşünüyor!Demirgibigençler!Gençler!Bizleryirmidenyukarıdeğiliz.Amagençmiyiz?Gençha?Gençlikgerilerdekalalıhanidir.Bizler,yaşlanmışkimseleriz.
IIEvdebiryazımasasıgözünde,
“Saul”adında,başlanmışbirdurumdabiryığınşiirbulunduğunuhatırlamam,garibimegidiyor.Bazıgecelerimibunlarıyazmayaharcamıştım.Hemenhepimizböyleşeylerleuğraşmışızdır;amabu,
benimiçinöyleuzakbirhayalhalinegeldiki,artıkgözleriminönündecanlandıramıyorumbile.
Buralarageldikgelelieskihayatımızlabütünbağlarımızkesildide,bizbunaseyircikaldık.Günoluyor;niçin,nedenbuböyle,kavramayaçalışıyor,amaişiniçindençıkamıyoruz.Helebizyirmisindekileriçinbunlarbilhassaçapraşıkşeyler.Kropp,Müller,Leervebenimiçin;Kantorek'indemirgibigençlerdediğibizleriçin...Bizdenyaşlılar,hepsi,geçmişlerinesımsıkıbağlıdırlar;onlarınçolukçocuklarıvar;meslekleri,kazançlarıvar;onlaröylekuvvetlilerki,savaşyıkamazonları.Bizyirmisindekilerinseanneleri
babalarıvarsadece;bazımızındabirersevgilisi.Çokbirşeydeğilbu.Çünkübizyaştakilerüzerindeanne,babaetkisiçokzayıftır;kızlarınkidehenüzpekaz.Bunlardabiryanabırakılırsaçokbirşeykalmıyorbizlere:Birazromantizm,birkaçamatörcemerakveokul.Hayatımızdahaöteyegeçmiyordu.Şimdiysehiçbiriyok.
Kantorekolsa,henüzhayatıneşiğindesiniz,derdi.Yalandadeğil.Bizhenüzköksalmamıştık;savaşsellerisöktü,sürüdübizi.Ötekiler,bizdenyaşlılariçinsavaşbirduraklayıştır,onlarileriyidüşünebilirler.Amabizidörtyandansardıharb;sonununneyevaracağını
bilmiyoruz.Bildiğimiz,şimdilik,yalnızşu:Öylemahzundaolduğumuzyokamatuhafvemelankolikbirşekildekabalaştık.
★
Müller,Kemmerich'inçizmelerini
almakisterseistesin;yinede,acıkarşısındaböylebirşeydüşünemeyecekbirkimsekadarduyguludurpekala.O,budurumuus’avurmasınıbiliyorsadece.ÇizmelerinKemmerich'eşukadarcıkfaydasıolacaksa,Mülleronlarınasılelegeçireceğinidüşünmekşöyledursun,dikenlitelüstündeyalınayakyürür,dahaiyi.Amanevar,buçizmeler
Kemmerich'inhiçişineyaramazdaMüllergüzelcegiyebilironları.Kemmerichölmeküzere,çizmeleronunolmuş,başkasınınolmuşfarketmezki!BuböyleoluncadaMüllernediyepeşinedüşmesinçizmelerin?Birsıhhiyeerindençok,onunhakkıbuçizmeler!Kemmerich'inölümünübekleseişiştengeçer.İştebundanötürüMüller,pusudaşimdiden.
Biz,artıkbaşkatürlüdüşünemezolduk,çünküsahte.Yalnızgerçeklerdoğru,önemlibizimiçin.Hemsonra,iyiçizmebindebirbulunur.
★
Önceleribuişdeböyledeğildi.Şube'yegittiğimizdeyirmikişilikbirsınıftıkbiz.Birkısmımızilkdefa,kışlaavlusunagirmedenbiraradagüleoynayatraşolanyirmidelikanlı.Gelecekiçinkesinplanlarımızyoktu;birhayattarzıdenebilecekşekildepratikbirmeslekdüşüncesipekazımızdabelirmişbulunuyordu;bunakarşılık,hayatada,savaşadaidealizeeden,adetaromantikbirkarakterkatanmüphembirtakımfikirlerledoluydukafamız.
Onhaftaaskerlikeğitimigördük,busüreiçindeonyıllıkokulhayatındakindendahakesinbirbiçimesokulduk.Parlatılmışbirdüğmenindörtciltlikbir
Schopenhauer'dandahaönemliolduğunuöğrendik.Önceşaşkınlık,sonraöfke,nihayetumursamazlıkiçindeburadazekanındeğil,ayakkabı,fırçasının,düşüncenindeğilsistemin,hürriyetindeğiltaliminsözügeçtiğinianladık.Bizgüleoynaya,canlabaşlaaskerolmuştuk;amaonlarhevesimizikırmakiçinellerindengeleniyaptılar.Aradaniiçhaftageçincekoluşeritlibirpostacının;üzerimizdeönceleriannelerimizin,babalarımızın,öğretmenleriniizin,Eflatun'danGoethe'yekadarbütünbirkültürçevresininetkisindendahaüstünbirotoriteolduğunuartıkanlamıştık.Genç,uyanıkgözlerimizle,
öğretmenlerimizinöğrettikleriklasikvatankavramınınburadaşimdikihaldegerçeklereuyduğunu,insanınendeğersizuşaklardanbilebeklenmeyecekderecedekişiliğindenvazgeçtiğinigördük.Selamduruş,esasvaziyet,merasimgeçişi,tüfekas,sağadön,soladöntopukvur,küfür,azar,binlerceeziyet!Bizgörevimizibaşkatürlüdüşünmüştük;birdebaktıkki,kahramanlığa,sirkatlarıgibiyetiştiriliyoruz.Amaçabukalıştık.Hattabuşeylerinbirkısmınınçoklüzumlu,amabirkısmınındapeklüzumsuzolduğunuöğrendik.Askermilleti,bitirimdirbunlarıanlamakta.
★
Bizimsınıfı,üçerdörder,
mangalaradağıttılar.Friesland’lıbalıkçılar,köylüler,işçiler,esnaflarlahemencecikahbapolduk.Kropp,Müller,Kemmerichveben,dokuzuncumangayadüşmüştük.HimmelstossÇavuş'unmangasına.
Kışlanınenkırıpgeçenadamıydıbu;kırıcılığıyladaövünürdü.Bodur,tıknazbirherif;onikiyıllıkhizmetivar,kızıl,kıvırcıkbıyıklı,sivilkenmüvezzilikyaparmış.Bizimsessizcedirendiğimizisezdiğiiçin,Kropp'u,Tjaden'i,Westhus’uvebenibilhassagözünekestirmişti.
Birsabah,ondörtkereyatağınıyaptım.Herseferindebirkusur
buluyor,bozuyordu.YirmisaatdidinerekaralıklarlatabiiNuhnebi’denkalma,taşgibikatıbirçiftçizmeyiyağlıyayağlıyaöyleyumuşattımki,Himmelstossbileartıkmırınkırınedecekbirtarafınıbulamadı.Emriüzerinebirdişfırçasıylakoğuşuovdum,temizledim,Kropp'labenelimizdebirelfırçası,birdeküçükfaraş,kışlaavlusununkarlarınıtemizlemeyekoyulduk.Tesadüf,birteğmençıkagelipdebizigerigöndermese,Himmelstoss’udabirgüzelpaylamasaydı,soğuktankakırdayanakadardayanacaktıkhani.Neyazıkki,bununsonusadeceşuoldu:Himmelstossbizebüsbütündüşmankesildi.Bendörthaftaher
pazarardardanöbettuttum,birokadardakoğuşhizmetigördüm.Tamteçhizatla,elimdetüfek,nadasedilmiş,kaygan,ıslakbirtarlada:Fırla,marş,marş!Yereyat!talimleriyaptım,sonundabirçamuryığınıhalindeyereyıkıldım.DörtsaatsonraHimmelstoss'aeşyalarımıgösterdimadamakıllıtemizlemiştimamaellerimdeovmaktankaniçindekalmıştı.Kropp,WesthusveTjanden'lekeskinayazdaeldivensizbirçeyreksaathazıroldurduk.Çıplakparmaklarımızbuzgibitüfeğinnamlusunayapışmıştı;biryanlışımızıyakalamışolmakiçinazıcıkkımıldamamızıbekleyenHimmelstoss,etrafımızdadönüyor,
bizikolluyordu.Geceninikisinde,sekizkere,dongömlek,kışlanınenüstkatındanaşağıya,avluyakoştum.Çünküdonum,çamaşırlarımızıkatlayıpkoyduğumuztabureninkenarındanbirikisantimdışarıtaşmıştı.NöbetçiçavuşHimmelstossdabenimleberaberkoşuyor,mahsusayaklarımabasıyordu.SüngütalimlerindebenhepHimmelstoss'laçarpışmakzorundakaldım.Benimelimdeağırbirdemirçubuk,onunelindekullanmasıkolaybirtahtasüngübulunuyor,busayedekollarımıçürük,bereiçindebırakmasıiştenbileolmuyordu.Amabendebirseferindeöylekızdımki,gözümdönmüş,saldırdımüzerine,karama
birvuruşvurdum,yereyıkılıverdi.Şikayetekalkışıncabölükkomutanıalayetti,onunla:“Sendedikkatliol!”dedi.Malınıbiliyor,Himmelstoss’unçürüktahtayabasmışolmasındanodamemnungörünüyordu.Barfiksdemirinetırmanmaktaustaolmuştum,dizlerimibükmektedekimsebenimleboyölçüşemiyordu.Sesiniişitirişitmezürkerdikamabuyabanınsürücübeygirinedeboyuneğmemiştik.
Kropp'labenbirpazargünü,konakyerinde,birçubuğataktığımızhelakovalarınıavlununötesinetaşıyorduk:Himmelstossikidirhembirçekirdekgiyinmiş,gezmeyegidiyordu.Yanımızdangeçerken
durdu:“Nasıl?”dedi.“Buişhoşunuzagidiyormu?”Sendelemenumarasıyaptık;kovayıbacaklarındanaşağıbocaediverdik.Deliyedöndü,amabizimdeartıkburamızagelmiştidoğrusu.
“Bununsonukalebentlik!”diyebağırdı.
Kroppboşaldı:“Ama”dedi,“Öncesorguyaçekerlerbizi.Ozamandabizimsöyleyeceklerimizvardırelbet.”
“Birçavuşlabunebiçimkonuşma!”diyegürlediHimmelstoss.“Sizkaçırdınızgaliba!Çokbeklersinizsorsunlardiye!Nediyeceksinizbakalım?”
Hazıroldurumunageçerek:“Bay
Çavuşhakkındabildiklerimizisöyleyeceğiz.”dediKropp.
Himmelstossdurumukavradınedeolsa;birşeydemedençekildi.Uzaklaşırkenhomurdanıyordu:“Bendebununacısınıçıkarmazsam...”Amaborusunuöttüremezdiartık.Sürülmüştarladayereyatfırla,marş,marş!denemesinekalkıştıtekrar.Nederseyapıyorduk;emiremirdi,yapmakgerekirdi.Amabizbuemirleriöyleağırdanalarakuyguluyordukki,Himmelstossneyapacağınıbilemezoluyordu.Keyfedergibidizçöküyor,sonrakolumuzuuzatıyor,sonra...Bizdahabuişibitirmeden,v,öfkedenkudurarakbirbaşkakomuta
geçiyordu.Bizdahaterlememiştik,bağırmaktanonunsesikısıldı.
Sonundabizikendihalimizebıraktı.Bizimiçinhalarezilköpeklerdiyorduamasözlerindebirçekinmedevardıhani.
Aklıbaşında,kibarçavuşlardaçoktutabii;hattaböyleleriçoğunluktaydılar.Amahepsideherşeydenöncehurdayurttopraklarındakirahatgörevlerindemümkünmertebeuzunmüddetkalmakistiyor,buiseyalnız,acemierlerekarşısertdavranmaklamümkünolabiliyordu.
Bizimdepayımıza,galibakışlameydanınezaketininenüstünderecesidüşmüştü;öfkeden
kudurduğumuzzamanlaroldu,içimizdenbazılarıbuyüzdenhastalandılar,hattaWolfzatürreedenöldü.Amateslimolsaydıkkendimizekarşıgülünçdüşerdik.Sertitimatsız,merhametsiz,kinci,kabaolduk.Fakatisabet,çünkübizdedebuniteliklereksiktizaten.Bizibutalimdevresindengeçirmedensiperlereyollasalardıçoğumuzaklımızıoynatırdıkgaranti.Bizibekleyenakıbete,böylecehazırlanmışoluyorduk.
Kırılmadık,alıştık.Başkabazışeylerekatlanmamızıgüçleştirenyirmiyaşımız,buiştebizeyardımetti.Amaenönemlisi,içimizdesağlam,pratikbirdayanışma
duygusununbelirmesioldu.Buduygu,cephedeharbinyarattığışeylerineniyisinimeydanagetirdi:Arkadaşlık!
★
Kemmerich'inyatağıyanında
oturuyordum.Kemmerichgittikçeçöküyor.Sağdasoldagürültü,kıyamet.Birhastatrenigelmiş,gönderilebilecekyaralılarıayırıyorlar.Doktor,Kemmerich'inyanındangeçipgidiyor,Kemmerich'ebakmıyorbile.
“Senbirdahaya,Franz!”diyorum.Dirseklerinedayanarak,
yastıklarınarasındadoğruluyor:
“Bacağımıkesmişler.”Demek,nihayetbiliyor.Başımla
tasdikediyor,cevapveriyorum:“Bukadarınaşükret!”
Susuyor.Konuşmayadevamediyorum:“İki
bacağındagidebilirdi,Franz!Wegelersağkolunukaybetti,odahakötüya!Hemsenevinededöneceksin.”
Yüzümebakıyor:“Acaba?”“Tabii!”Tekrarlıyor:“Acaba?”“Elbette,Franz.Ameliyatsarstı
seni,helebirazcanlan.”Yaklaşmamiçinişaretediyor;eğiliyorum,fısıldıyor:“Hiçümidimyok.”
“BöylesaçmakonuşmaFranz,şubirkaçgüniçindesendegöreceksinya!Hemneçıkar,birbacakkesilmekle?Onavarıncayakadarburadadahaneleridüzeltmiyorlar!”
Birelinikaldırıyor:“Şuparmaklarabak.”
“Ameliyatoldun,tabii!Bolyemekye,hementoplarsın.Yemekleriniziyimi?”
Birtabakgösteriyor,yemeğinyansıyenmemiş.Kızıyorum:“Franz,yemelisin.Herşeyinbaşıyemek.Hemburanınyemeklerideiyipekala!”
Eliylereddediyor.Birzamansonra,yavaşça:“Benormanmemuruolmakistiyordum,”diyor.
“Yinedeolursun!”diyeteselliediyorum.“Şimdimükemmeltakmaorganlaryapıyorlar;bacağınkesikmideğilmifarkındabileolmazsın.Kaslaratakıyorlar.Takmaellerleinsanhattaparmaklarınıbileoynatıyor,çalışıyoryazıyazıyor.Hemsonrahergünyeniyenibuluşlarçıkıyorortaya.”
Kemmerich,birzamansessizyatıyor,sonra:“Çizmelerigötür,Müller'ever!”diyor..
Peki anlamınabaşımısallıyor,nesöylesemdeonuneşelendirsemdiyedüşünüyorum.Dudaklarısilinmiş,erimişadeta;ağzıpörsümüş,alın,elmacıkkemikleriilerifırlamış.iskeletçıkıyorortaya.Gözler
şimdideniçerigöçmüş.Birikisaatsonratamam.
BuhaldegördükleriminilkideğilKemmerich;amabizberaberbüyüdük,böyleoluncaişdeğişiyor.Benkompozisyonödevlerimiondankopyaederdim.Okuldaçokzaman,koluçlarısıralarasürtünmektenparlamış,kahverengi,kemerlibirelbisegiyerdi.İçimizde,barfikstetamdönüşyapantekkişideoyduyine.O,budönüşüyaparkensaçlarıipeklergibiyüzündeuçuşur.Kantorekonunlaiftiharederdi.Amasigaraiçemezdi,sigaraKemmerich’edokunurdu.Akpaktıderisi,birkızabenzerdiadeta.
Çizmelerimebaktım.Kocaman,
kütükgibi.Pantolonpaçalarıgirmişiçlerine;ayaktadururken,bugenişborularıniçindeinsaniriyarı,güçlügörünür.Amayıkanmayagidipdesoyundukmu,birdenbireçöpgibibacaklarımız,daromuzlarımızmeydanaçıkıveriyor.Bizozamanaskerdeğilizartık,adetaçocukgibikalırız,arkaçantasıtaşıyabileceğimizeinanmazkimse.Çıplakkentuhafbirhalyaşarım;çıplakkensiviliz,kendimizisivilhissediyoruzbayağı.
FranzKemmerichyıkanırkenbirçocukgibizayıfnahifgörünürdü.Şimdiişteşuradayatıyor,niçinama?Bütündünyayışuyatağınbaşınatoplamalı,demeliki:—İşteFranz
Kemmerichondokuzbuçukyaşında;ölmekistemiyor,kurtarınonu!
Düşüncelerimiçiçegiriyor.Asitfenikvekangrenyüklübuhavaciğerlerimibalgamlasıvıyor,boğucu,durukbirpeltegibi.
Ortalıkkararıyor.Kemmerich'inyüzüperdeperdesoluyor,buyüzyastıklardandoğrubeliriyor,öylesolgunki,parıldıyor.Ağızkımıldıyorhafif.Yaklaşıyorum.Fısıldıyor:“Saatimibulursanızevimegönderin.”
İtirazetmiyorum.Artıkfaydasıyok.Onuinandırmakimkansız.Elimdenbirşeygelmiyor,pekbiçareyim.Şakaklarıgöçmüşbualın,yalnızdişlerikalmışbuağız,buçıkıkburun!Sonraevindeağlayano
şişmankadın,mektupyazmakzorundaolduğumokadın.Ah,şumektubuolsunyazabilsem!
Hastaneninadamları,ellerindeşişeler,kovalarlageçiyorlar.BiriyaklaşıyorKemmerich’edikkatlebakıyor,yineuzaklaşıyor.Beklemekteolduğubelli,yataklazımherhalde.
Franz’asokuluyor,sankibuonukurtarırmışgibi,şunlarısöylüyorum:“BelkiseniKlosterberg’dekidinlenmeyurdunagönderirler,Franz,villalarınortasına?Penceredentarlalarıseyreder,ufuktakiçiftcağaçlarıgörürsün.Oranınengüzelzamanışimdi;buğdaylarsararmıştır,akşamgüneşindetarlalarsedefebenzer.Yabalıkavladığımızdereniniki
yanındakikavaklıyol!Kendinebirakvaryumyapar,balıküretirsin.İstediğinzamankimseyesormadandışarıçıkar,gezersin.Hattapiyanodaçalarsınistersen.”
Gölgedekalanyüzünedoğrueğiliyorum.Henüznefesalıyor,hafifçe.Yüzüıslak,ağlıyor.Abuksabukkonuştumdaiyiettimsanki!
“AmaFranz...“Omzunukavrıyor,yüzümüyüzüneyaslıyorum.“Uyumakistermisin?”
Cevapvermiyor.Gözyaşlarıyanaklarındanaşağıakıyor.Silmekisterdim,fakatmendilimçokkirli.
Aradanbirsaatgeçiyor.Dikkatkesilmiş,oturuyor,belkibirşeysöylerdiyeyüzündekikımıldayışları
kolluyorum.Ağzınıaçıphaykırsakeşke!Amasadeceağlıyor,başıyanadönük.Annesinden,kardöşlerindenbahsetmiyor,hiçbirşeydemiyor,hepsiçokgerilerdeherhalde?O,şimdiondokuzyıllıkküçükömrüyleyapayalnızveağlıyor,buömüronubırakıyorçünkü.
Gördüğümayrılışlarınbendeakılkomayan,enzorolanıbu.Tjaden'inkidekorkunçolmuştugerçi.Okayagibidelikanlıferyatlariçindeannesiniçağırmış,katılıpkalıncayakadar,gözleriyuvalarındanfırlamış,elindebirsüngü,doktoruyatağınayaklaştırmamıştı.
BirdeninliyorKemmerich,hırıldamayabaşlıyor.
Yerimdenfırlıyor,dışarıkoşuyor,soruyorum:“Doktornerde,doktor?”
Beyazgömleğigörüncesımsıkıtutuyorum:“Yetişin,FranzKemmerichölüyor!”
Doktorkendinikurtarıyor,oradakibirhastabakıcıyasoruyor:“Kimdirbahsettiği?”
Adam:“Yirmialtıncıyatak,”diyor.“Bacağıkalçadankesilmişti.”
Doktorhırsındansoluyor:“Bilirmiyimhangisi;bugünbeşbacakkestim.”Benibirkenaraitiyor,bakıcıya:“Sizbirbakın!”diyor,ameliyatsalonunakoşuyor.
Hastabakıcıylagiderkenöfkemdentitriyorum.Adamyüzümebakıyor:“Sabahınbeşindenberi
boyunaameliyat!”diyor.“Rezalet!Yalnızbugünonaltıölüm,seninkionyedinci,yirmiyibulurmuhakkak.”
Gevşiyorum,birdenartıkhiçbirşeyyapamazoluyorum,küfretsemmanasıyok,yereyıkılıpbirdahaaslakalkmakistemiyorum.
Kemmerich'inbaşucundayız.Ölmüş.Yüzügözyaşlarıylaıslakhala.Gözleriyarıaçık;boynuzlardanyapılmışeskidüğmelergibisarıbugözler.
Hastabakıcıböğrümüdürtüyor:“Eşyalarınıalacıkmısın?”
Başımısallıyorum.Adamdevamediyor:“Hemen
kaldırmalıyız,bizeyataklazım.Hastalarkoridorlardayatıyor.”
Kemmerich'ineşyalarınıalıyor,boynundankünyesiniçözüyorum.Adammaaşdefterinisoruyor.Yok.Herhaldekalemdedir,diyor,ayrılıyorum.ArdımsıraFranz'ıtutupbirçadırbezinekoyuyorlar.
Dışkapınınönündebirkurtuluşgibikaranlığıverüzgarıhissediyorum.Derin,alabildiğimkadarderinnefesalıyorum;havayıyüzümde,budereceılıkveyumuşakduymuşluğumyoktuhiç.Kızlar,çiçekaçmışçayırlar,akbulutlarkarmakarışıkuçuşuyorkafamda.Çizmeleriminiçindeayaklarımileriilerigidiyorlar;dahahızlıyürüyor,.koşuyorum.Yanımdaaskerlergeçiyor,nedediklerinianlamıyorum
amakonuşmalarıbeniheyecanlandırıyor.Toprak,tabanlarımdangeçerekiçimeyayılanenerjilerleyüklü.Geceelektriklenmişgibiçıtırdıyor;cephedetrampetkonserlerigibiboğukgümbürtüler.Kollarım,bacaklarımkıvrılıpbükülüyor,mafsallarımıgüçlühissediyor,sıkvehızlısoluyorum.Geceyaşıyor,benyaşıyorum.Yalnızmidemdedeğil,bütünbenliğimdebiraçlıkduyuyorum.
Müller,barakanınönündebenibekliyor.Çizmelerionaveriyorum.içerigiriyoruz;çizmelerigiyipdeniyor,tamdaayaklarınagöre.
Müller,stokazıklarınıkarıştırıyor,banagüzelbirbaharlısucukikram
ediyor.Rumlusıcakçaydavar.
IIIİkmalkıtasıgeldi.Boşluklar
dolduruldu,barakalardakiotşiltelerhemenişgaledildi.Birkısmıkıdemlierler,amayirmibeşiacemideposundangönderilenyeniaskerler.Bunlarbizdenaşağıyukarıbiryaşgenççocuklar.Kroppbenidürtüyor:“Tosunlarıgördünmü?”
Başımısallıyorum.Horozlanıyor,avludatraşoluyor,ellerimizipantolonceplerinesokuyor,acemilerisüzüyor,kendimizekıdemliaskerlergözüylebakıyoruz.
Katczinskydebizekatılıyor,
beygirahırlarındangeçiyor,gazmaskesivekahvealmaktaolanikmalerlerininorayagidiyoruz.EngençlerindenbirinesoruyorKat:“Çoktandıryemeğebenzerbirşeyyediğinizyoktu,değilmi?”
Genç,yüzünüburuşturuyor:“Sabahşalgamekmeği,öğlenşalgamhaşlaması,akşamşalgampirzolasıylaşalgamsalatası.”
Katczinsky,erbapçaıslıkçalıyor:“Şalgamekmeğimi?Şansınızvarmışyahu,şimditalaştozundandaekmekyapıyorlar.Ee,nedersin,kurufasulyeye?İstermisinbirkepçe?”
Gençkızarıyor:“Alayetme!”Katczinsky'nincevabı:“Getiraş
kabını!”
Meraklapeşisıragidiyoruz.Otşiltesininyanındakibirfıçıyagötürüyorbizi.Fıçısahidendeyarıyakadaretlikurufasulyedolu.Katczinskyfıçınınönündebirgeneralgibidikiliyor:“Açgözünü,uzatelini!İştePrusyalılarınparolası!”diyor.
Şaşırıyoruz.Soruyorum:“Vaycanına,Kat,bunudanerdenbuldun?”
“Domateskendiverdigüleoynaya.Üçtelparaşütipliğiyledeğiştokuşettik.Eeeeh,kurufasulyesoğukkendenefistirdoğrusu.”
Gencinkabınıtepelemedolduruyor.“Birdahaya,”diyor,“burayaaşkabınlagelirkensolelindebirsigara,yahutçiğnemeliktütünbulunsun,anlaşıldımı?”
Sonrabizedönüyor:“Sizetütünsüzvereceğimtabii.”
★
Katczinsky'sizolamayız,çünkü
altıncıduygusuvardıronun.Böylelerineheryerderastlanır,amaonlarınotaraflarınıöncedengöremezkimse.Herbölükteböylebirikikişibulunur.BenimtanıdıklarımiçindeenşeytanıKatczinsky’dir.Mesleğigalibakunduracılık,amaneönemivar,onunbilmediğiişyokturki!Onunladostolmakiyibirşey.Biz,Kropp'labenonundostlarıyız.HaieWesthusdayarıyarıyadostusayılır.FakatWesthus,Katczinsky'nindaha
çoksağelidir;yumruğabakanbirmeselemihalledilecek,Westhus,Kat'ınkomutasıaltındaçalışır,sonundamükafatınıgörürtabii.
Meselagecevaktihiçbilmediğimiz,duvarlarındangayrıherşeyitalanedilmişyürekleracısıbirköyegeliriz.Ufak,karanlıkbiratölyekonaklamamıziçinazönceüstünkörühazırlanmıştır.İçindekaryolalar,karyoladeğildesadecekerevetler,üzerinetelgerilmişbirkaçtahtalatavardır.
Telörgüserttir.Altımızaserecekbattaniyemizdeyoktur,elimizdekilerüstümüzeörtmekiçindir.Çadırbezleriçokincedir.
Katbakarbütünbunlara,HaineWesthus'a:“Gelhele!”der.Tamamenyabancısıolduğumuzköyedalar,giderler.Yarımsaatgeçer,çıkagelirler,kucaklarıtepelemeotdolu.Katbirbeygiralımbulmuştur,ahırdaot.Artıksıcakçauyuyabiliriz,karnımızzilçalmasa!
Kropp,uzunzamandırburalardabirtopçuerinesorar:“Buradabiryerdekantinvarmıdır?”
Berikigüler:“Kantinmi,nekantini?Ekmekkabuğudahiaramahurda!”
“Pekibuköydeartıkhiçkimseoturmuyormu?”
Topçueritükürür.“Yoo,varbirkaçkişi.Amaonlardabirmutfak
kazanıgördülermidolanıpdilenirler.”
İşfena.Kemeribirdelikdahasıkmak,sabahıbeklemekgerek.
AmabakarımKat,kasketinibaşınageçiriyor,sorarım:“Nereyeböyle,Kat?”
“Birbakayımhele!”Alırbaşını,gider.
Topçueripispissırıtır:“Bakbakalım!Ağırtaşıma,biryerinincinir.”
Ümitsiz,uzanır,düşünürüz:Demirbaşkomanyadançöplensekmiacaba?Fakatbutehlikelibiriş.Çaresiz,birazuyumayaçalışırız.
Kroppbirsigarayıortadanböler,yarısınıbanaverir.Tjadenmilli
yemeğinianlatmayakoyulur:Domuzyağındapişmişirifasulye.İçindekekikyoksabeşparaetmez,der.Amahepsininberaberkonmasışart.Patatesi,fasulyeyi,domuzyağınıayrıayrıpişirmekaslacaizdeğil.Birisihomurdanır:“Hemençenenikapamayacakolursanseniezer,kekikyaparım.”Bununüzerinesalondaseskesilir.Şişeağızlarındabirkaçtitrekmumyanmaktadır;aradabir,topçueribirtükürükfırlatıryere.
Bizbirazkestirmişoluruz,kapıaçılır,Katgörünür.Kendimirüyadasanırım:Koltuğundaikisomun,elindekikanlıkumtorbasındabeygiretivardır.
Topçueripiposunuağzından
düşürür.Ekmeğieller:“Takendisi,sahiden,ekmek,hemdesıcakhenüz!”
Katfazlakonuşmazartık.İşteekmeğigetirdiya,gerisifasafiso!Beneminim,onubirçölebıraksalar,birsaatiçindehurmasıyla,kızartmasıyla,şarabıylabirakşamsofrasıdonatırKat.
Haie'yeemreder:“Odunkır!”Sonraceketininaltındanbirtava,
cebindenbiravuçtuz,hattabirtopakyağçıkarır.Hepsinidüşünmüştür.Haie,yerebirateşyakar.Boşatölyedehlizindeçıtırçıtıryanarateş.Bizyataklarımızdanineriz.
Topçueriduraklar.ÖvsünmüKat'ı,düşünür.Överseonadabelkibirpaydüşer.
AmaKatonabakmazbile,havaalırtopçu.Söylenesöyleneçeker,gider.
AtetiniyumuşatmanınyolunubilirKat.Etihementavayakoymakolmaz,katılaşır.Öncebirmiktarsudabirazhaşlamakgerek.Ellerimizdeçakılar,halkaolupoturur,karnımızıdoyururuz.
BöyledirKat.BiryerdebiryıldayalnızbirsaatiçinbirazyiyecekbulunacaksatamosaatteKat,sankibirilhamladürtülerekkasketinibaşınageçirir,çıkargider,elindepusulasıvarmışgibi,dosdoğruvarır,oyiyeceğibulur.
Nelerbulmazki!Havasoğuksaküçüksobalar,odun,kuruot,saman,masa,sandalye;amaherşeydenönce
yiyecek.Akılermezbuişe,sankiyoktanvarederbütünbunları;insanın,sihirbazlığınainanasıgelir.Enparlakbaşarısıdörtkutuıstakozbulmasıolmuştu.Amaıstakozyerinedomuzyağıolsaydıdahaiyiydibizimiçin.
★
Barakalarıngüneşliyüzüneyan
gelmiş,oturuyoruz.Katran,yazveterliayakkokusu.
Katyanımdaoturuyor,çünküyarenliğebayılır.Tjaden,birbinbaşıyagevşekselamverdidiyebiröğleüstübirsaatselamtatbikatıyaptık.Katbunuunutamıyorbir
türlü.“Dikkatet!”diyor.“Bizharbikaybedeceğiz,çünküselamvermesinimükemmelöğrendik.”
Kropp,pantolonpaçalarınıkıvırmış,yalınayakpaytakpaytakgeliyor.Çoraplarınıyıkamış,kurusundiyeotlarınüzerineseriyor.Katgökyüzünebakıyor,sessizceyelleniyor,sonradalgındalgınfikirbeyanediyor:“Herfasulyetanesi,birmusikinağmesi!”
Kat'laKropptartışmayabaşlıyorlar.Tepemizdeolanbiruçaksavaşıiçinbirşişebirasınabahsegiriyorlar.
Kat,birihtiyarcephekurdusıfatıyla,tekrarkafiyelidüşürdüğügörüşündedireniyor:“Aynıyemek,
aynımaaşUnutuldugittisavaş!”Kroppisebirfilozoftur,teklifişu:
“Harbdediğin,halkşenliklerinebenzemelibirnevi.Boğagüreşlerindekigibiçalgılı,biletliolmalı.İkimemleketinbakanları,generalleribanyodonlarıyla,ellerindesopalar,sahayaçıkıpbirbirlerinesaldırmalılar.Sağkalanhangimemlekettense,omilletgaripsayılmalı.Bu,hemdahabasit,hemdedahaiyi.Buradaonlarınyerinebizlerdövüşüyoruz.”
Teklifhoşumuzagidiyor.Derkenkonuyudeğiştiriyor,kışladakitalimleregeçiyoruz.
Gözümüzünönündebirsahnebeliriyor.Kışlameydanında,kızgın
biröğlevakti.Kımıldamayanbirsıcaklık.Kışlabinalarıölügibi.Herşeyuyuyor.Yalnıztrampetçilerinegzersizyaptıklarıduyuluyor;birtarafatoplanmışlar;acemice,monoton,ruhsuzçalıpduruyorlar.Üçsesliakoradagel:Öğlensıcağı,kışlameydanı,trampettalimi!
Kışlanınpencereleriboşvekaranlık.Birkaçın'dakurumayabırakılmışketendonlar.İnsanodalarahasretlebakıyor.Odalarserindir.
Eydemirkaryolalı,kareliyataklı,önleridolaplı,tabureliloş,rutubetlikoğuşlar,sizbiledileklerimizinamacıolabiliyorsunuz!BuAllah’ınkırlarındabayatyemek,uyku,tütün,
elbisekokulandoluköşebucaklarınızlasizbileyurduhatırlatanmasalımsıbirparıltıoldunuz!
Katczinsky,büyükbirheyecanla,renklendirerektasvirediyorokoğuşları.Onlaradönebilmekiçinnelervermeyizki!Hayalimizonlardanöteleregeçmeyecesaretedemiyorzira...
Ah,osabahlannazaridersler.“98modelitüfeğinparçalarınelerdir?”ikindileribedeneğitimi.“Piyanoçalanlarburaya.Sağadön,mutfağapatatessoymaya!”
Hatıralardamestiz.Kroppbirdengülüyor:“Löhne'deaktarma!”diyor.
Bizimçavuşunensevdiğioyundu
bu.Löhne,biraktarmaistasyonudur.İzinligidenlerimizdeardaşaşırmasınlardiye,Himmelstoss,koğuştabizeaktarmatalimiyaptırır,Löhne'debiryeraltıgeçidindenikincitrenenasılgidileceğiniöğretirdi.Karyolalargeçiditemsilederlerdi,hepimizkaryolalarınsolundahazıroldururduk.Derkenkomutverilirdi:“Löhne’deaktarma!”Şimşekhızıylahepimizkaryolalarınaltındansürünüröbürtaraftançıkardık.Butalimisaatlerceyaptığımızolurdu...
BusıradaAlmanuçağıvuruluyor;birkuyrukluyıldızgibi,dumandanbirbayrakiçindeyetedüşüyor.Kroppbirşişebirayıkaybetti;isteksizceparayıödüyor.
Albert’inüzüntüsüyatışınca:“Hiçşüphesiz,”diyorum,“Himmelstosspostacıikenhalimselimbiradamdı.Pekiamaçavuşluğundabuderecegaddarolmasınasebepne?”
Busorum,Kropp’utekrarhareketegetiriyor:“YalnızHimmelstossdeğilki,dahabirçoklarıböyle.Birşerittaktılaryahutbirkılıçkuşandılarmı,betonyutmuşgibideğişiveriyorlar.
“Üniformadandolayı!”diyetahminyürütüyorum.
“Aşağıyukarı!”diyorKat,vebirnutukçekmekiçin,oturduğuyerdebirdoğruluyor.“Fakattamsebepbudeğil.Bak,senbirköpeğipatatesyemeyealıştırırdasonradanonabir
parçaetgösterirsen,köpekyinedekapmakistereti.Çünkübuonunkanındavar.Bunungibi,insanoğlunadabirazcıkkuvvet,kudretver;kapmakiçinatılırhemen.Butabiibirşey,çünküinsanaslındaöncebirhayvandır,ancaksonradanolsaolsabirekmekdilimindeyağgibi,üzerinebirazgörgüsürülür.Askerdediğinbudur:Daimabiriötekinedişgeçirir.Kötülükonlarınfazlagüçlüolmasındadırsadece.Birçavuş,birneferin,birteğmenbirçavuşun,biryüzbaşıdabirteğmeninodereceiflahınıkesebilirki,adamçıldırırsonunda.Odabunubildiğiiçinbirazbirazalışmayabakar.Enbasitmisal:Talimmeydanındangeliyoruz,
leşimizçıkmış,bitkiniz.Biremirverilir:Şarkısöyleyin!Herbirimizsilahlarımızıtaşıyabildiğimizesevinirkenşimdibirdeşarkı.Eh,geldehayrınıgörbuşarkının!Nitekim,bölükyüzgeriedilir,alsanabirsaatcezatalimi!Dönüşteyine,şarkısöyleyin,denir.Söylenenşarkı,şarkıyabenzerbudefa.Bütünbunlardanmaksat?Bölükkomutanıkafasınakoymuşbirkere!Çünkübuonunkudretidahilinde.Kimseonakusurbulmaz,aksinesıkıadamderlerona.Busadeceküçükbirmisal.Dahanedurumlarvardırki,canınaokurlaradamın.Şimdisorarımsize:Birsivilheristediğinihodrimeydanyapabilirmi,hangimeslekteolurböyleşeyler?
Çenesinidağıtıverirleradamın.İnsanbunuaskerlikteyapabiliryalnız!Görüyorsunuzya,insanınbaşınavuruyor!Sivilken,borusu,nekadarazötmüşseaskeroldumuokadarazıtıyorinsan.”
Kropp,gevşekçesöyleniyor:“Disiplinşartmış,öylediyorlar.”
“Onlaragöresebepçok!”diyehomurdanıyorKat.“Olabilir,fakatyokyereeziyetdoğrumu?Disiplin...Senbunubirçilingire,birırgata,birişçiye,buradakibuneferlereanlatgelde!Nefer,ancak,kendisineezacefaedildiğinigörür,sonradacepheyegelir.Halbukio,hangisilüzumlu,hangisilüzumsuzbunudapekalabilir.Kışladaçektiğiezacefadan
sonraneferincephedebuderecedayanması,şaşılacakşeydirdoğrusu.”
Bununböyleolduğunuherkesteslimeder;çünkütalimlerinyalnızsiperlerdesonaerdiğini,amacephedendahabirikikilometregeride,saçmalıkların,selamdurmaların,merasimgeçişlerinintekrarbaşladığınıherkesbilir.Ziradeğişmezkanun:Nefermuhakkakmeşguledilmelidir.
YüzüpençepençekızarmışTjadensökünediyor;öyleheyecanlıki,kekeliyor.Sevinçtenuçargibisöylüyortanetane:“Himmelstossyoldaimiş,cepheyegeliyormuş.”
★
Tjaden,Himmelstoss'amüthişiçerler;çünküHimmelstossbarakalıordugahtaonuhususişekildeterbiyeetmişti.Tjadenyatağınııslatır,geceleyinuyurkenaltınaişerişte.HimmelstossNuhdiyor,Peygamberdemiyor.Tjaden'inbunuüşengeçliğindenyaptığındadireniyordu.Tjaden'itedavietmekiçindeşanınalayıkbirçareakletti.
Gitti,bitişikbarakalardakezayatağınaişeyenbirikinciadambuldu,Kindervateradındabiri.OnuTjaden'inyanmaverdi.Barakalardakaryolalartipiktir,altlıüstlüdür,atlarıdatelleörülüdür.Himmelstoss,buikisini,birinialta,ötekiniüsteolmaküzereaynıkaryolayayatırdı.
Buişalttayataniçinmüthişbirşeyoldutabii.Ertesigeceyerlerideğiştirildi,ödeşmeleriiçinalttakiüstegetirildi.Himmelstoss'unhususiterbiyedediğibuyduişte.
Buluşadiceydiamabirfikirolarakiyiydi.Neçare,faydasıolmadı,faraziyeyanlıştıçünkü.ikisideüşengeçliklerindenyapmıyorlardıbuişi.Onlarınouçukrenklerinikimgörseanlayabilirdibunu.Sonundasıraile,ikisindenbiridöşemedeyatmayabaşladı.Yerdeyatankolaycaüşütebilirditabii.
BuaralıkHaiedeyanımızaçöküyor.Banagözkırpıyor,dalgındalgınkocamanelleriniovuşturuyor.Askerlikhayatımızınengüzel
günlerinionunlaberabergeçirdik.Cepheyehareketimizdenöncekigeceydibu.Yükseknumaralıalaylardanbirineverilmiştik.Amaönceüstbaşalmakiçingarnizonagidiyorduk;acemieratdeposunadeğil,birbaşkakışlaya.Ertesisabaherkendenhareketedecektik.OakşamHimmelstoss'unhesabınıgörmeyehazırlandık.Haftalardanberikafamızakoymuştukbunu.HattaKroppbununladakalmıyorbarışoluncapostaidaresinegirmeyi,böylelikleHimmelstosstekrarmüvezziliğedönerseonunamiriolmayıbiledüşünüyor,onunasılimanagetireceğinihayalediyordu.ZatenHimmelstossdabuyüzden
bizepesdedirtemiyorduya!Bizhep,engeçsavaşınbitiminde,.elbetbirgünelimizegeçerdiyedüşünüyorduk.
Şimdilikonuadamakıllıbirıslatmakistiyorduk.Kimolduğumuzuanlamazsameseleyoktu,sabahadayolcuydukzaten.
Akşamlarıhangimeyhanedeoturduğunubiliyorduk.Oradançıkıpkışlayadönerkenkaranlık,ıssızbirsokaktangeçiyordu.Osokaktabirtaşyığınıgerisindepusukurduk.Benyanımabiryatakçarşafıalmıştım.Odayalnızolsabari,diyemeraktançatlıyorduk.Derkenayaksesleriniişittik,hementamdık:Sabahlarıkapıyıhızlaaçıpkalkındiyeböğüren
adamınayaksesleriydibunlar.“Yalnız!”diyefısıldadıKropp.“Yalnız!“Tjaden'leikimiztaş
yığınındausulcakıvrıldık..İştepalaskasınıntokasıdaparladı.
Kafayıçekmişebenziyordu;şarkısöylüyor,dünyadanhabersizyürüyüpgidiyordu.
Çarşafıtuttuk,hafifçesıçradık,arkadandoğrubaşınageçiriverdik,aşağıçektik;beyazbirçuvalagirmişgibioldu,kollarınıkaldıramadı.Şarkısıkesildi.
AzsonradaHaieWesthusyaklaştı.Tabiiöncekendisibaşlamakiçinkollarınıaçarakbizigeriitti,keyiflikeyiflipozaldıbirişaretdireğigibikolunukaldırdı,elibirkömür
küreğinebenziyordu.Beyazçuvala,biröküzüöldürebilecekgüçtebiryumrukaşketti.
Himmelstossbirtaklaattı,beşmetreöteyeyuvarlandı,böğürmeyebaşladı.Bunundaicabınabakmış,yanımızabirdeyastıkalmıştık.Haieçömeldi,yastığıdizlerinekoydu,Himmelstoss’unkafasınıyakalayarakyastığasıkıştırdı.Hemensesiboğulduadamın.Heiearadabirnefesaldırıyor,busıradaHimmelstoss’ungırtlağındanyaman,netbirferyatyükseliyor,derkensesyineinceliyordu.
Tjaden,Himmelstoss'unaskılarınıçözdü,pantolonunuaşağısıyırdı.Bunuyaparkenkırbacıdizlerinde
tutuyordu.Sonradoğruldu,başladıveriştirmeye.
Harikabirsahneydibu:YerdeHimmelstoss,üzerindeikibüklümHimmelstoss'unbaşınıdizlerinesıkıştırmış,yüzündeşeytancabirgülüş,keyfindenağzıkulaklarındaHaie;sonraçarpıkbacaklarlatitreyen,çizgilidon;aşağısıyrılmışpantolonuniçindehervuruştaenorijinalhareketleriyapanbacaklar;bacaklarınüzerindebirodunkırıcıgibiyorulmaknedirbilmezTjaden.Sonunda,sırabizedegelsindiyeTjaden’iadetazorlaçekipalmamızgerekti.
Haie,nihayet,Himmelstoss’utekrarayağakal
dırdı,finalolarakhususibirseansyaptı.Göktenyıldızdevşirecektisanki,sağkolunuöylesineyukarıkaldırdı,birsilleindirdi.Himmelstosstekerlendi,Haieonubirdahakaldırdı,biçiminekoydu,soleliyletamhedefinibulmuş,ikincibirtokataşketti.Himmelstossböğürüyor,dörtayaküstündekaçıyordu.Çizgilimüvezzikıçı,parıldıyorduayışığında.
Tabanakuvvetsıvıştık.Haiebirdahabaktıarkaya,içrn
içinköpürerek,doymuşvebirazmuammalıbirsesle:“intikam,kansucuğudur!“dedi.
AslındamemnunolmalıydıHimmelstoss;çünküiştekendisözü:
“Birinin,ötekiniterbiyeetmesilazımdır.”meyvasınıbizzatkendisindevermişti.Bizleronunmetodunugayetiyikavramışöğrenciler"olmuştuk.
Himmelstossbuişikimlereborçluolduğunuaslaanlayamadı.Amabiryatakçarşafıkazanmışoldu;çünkübirkaçsaatsonratekrargeliparadığımızdaçarşafıbulamadık.
Ogece,biziertesisabahhareketederkenfazlaheyecanlanmaktanalıkoydu.Busoğukkanlılığımıztitreksakallıbirisinepekdokunmuş,adambiziaslanlardiyeadlandırmıştı.
IV
Tahkimatyapmayailerihatlaragidiyoruz.Havakararırkennakliyekamyonlarıgeldi.Biniyoruz.Sıcakbirakşam;alacakaranlıkbirörtüyebenziyor,bukoruyucuörtüaltındakendimiziiyihissediyoruz.Karanlıkbizibirbirimizebağlıyor,cimriTjadenbilebirsigaraveriyorbana,ateşinideuzatıyor.
Yanyanayız,sıkışık;kimseoturamıyor,oturmayaalışkındadeğilizzaten.Müller’in,helenihayetkeyfiyerinde;yeniçizmelerinigiymiş.
Motorlarhomurdanıyor,kamyonlarsarsılıyor,takırdıyor.Yollar,arabalarıngeçmesiyleaçılmış,oyuk,çukur.Işıkyakılamaz;bu
yüzdenkörlemesine,palaspandırasgidiyoruz.Arabalardanaşağıdüşmekiştendeğil.Bunadapekaldırdığımızyok.Neçıkar;kırıkbirkol,karındabirdeliktendahaiyi.Bazılarımızsılayadönmekiçinböylebirfırsatgözetiyoradeta.
Yanımızdanuzunbirdizihalindecephanekollarıgeçiyor.Onlarınişiacele,biziboyunageridebırakıyorlar.Lafatıyoruz,karşılıkveriyorlar.
Karşımızabirduvarçıkıyor,yolunkenarınadüşenbirevinduvarı.Birdenkulakkabartıyorum.Yanlışmıduydum?Tekrarveaçıkçakazgaklamalarıişitiyorum.BenKatczinsky’yebakıyorum,obanabakıyor,anlaşıyoruz.
“Kat,tencereyetalipçıktı,sesleniyor.”
BaşınısallıyorKat:“Dönüşteicabınabakarız.Benburalarıiyibilirim.”
TabiibuişinkurduKat.Yirmikilometrelikbirsahadakibütünkazlarıbilirşüphesiz.
Kamyonlartopçularınbölgesinegiriyor.Topmevzileri,uçaklardangörülmesindiyeçalılarla,dallarlaörtülü;askerlerçardaksefasıyapacaklarsanki.İçlerindeoturanlartoplarolmasa,bukameriyeler,pekhoş,pekşirinyerlerdoğrusu.
Havatopdumanlarıvesislebulanık.Barutdumanlarıdilimizdeburukbirtatbırakıyor.Toplar
patlıyor,arabamızsarsılıyor.Yankıgümbürdeyerekyuvarlanıyor,herşeysallanıyor.Yüzlerimizbellibelirsizdeğişiyor.Bizsiperleregirmeyeceğiz,yalnıztahkimatageldikgerçi,amayinedeheryüzdeşuokunuyor:Burasıcephe,bizonunsahasınagirdik!
Henüzkorkudeğilbu.Bizimgibisıksıkilerihatlaragitmişbirkimsevurdumduymazlaşır.Telaşlananlaryalnızacemierler.Katonlaraöğretiyor:“Bu30,5’luktu.Atılışındanbelli.Şimdipatlar.”
Fakathedeftekipatlamalarınboğukyankısıbizekadargelmiyor,cepheninuğultularındaboğuluyor.Kat,ileriyekulakkabartıyor:“Bugece
bombardımanvar.”Hepbirdenkulakkesiliyoruz.
Cephetekindeğil.Kropp:“Tommy’lerateşegeçtiler,”diyor.
Gülleyaylımıaçıkçaduyuluyor.Bizimkesiminsağındakiİngilizbataryalarıbunlar.Birsaatöncesindenbaşlamışlar.Herzamansaattamondabaşlarbizimkiler.
“Neoluyorbunlara?”diyebağırıyorMüller.“Saatleriileriherhalde.”
“Bombardımanvar,dedimya!Kemiklerimdehissediyorum.”Katomuzlarınıdikiyor.
Yanıbaşımızdaüçatışoluyor.Alevdemetlerisisiçaprazkesiyor,toplargümbürdüyorlar.Birürperme
hissediyor,amayarınsabahyinebarakalardaolacağımızaseviniyoruz.
Yüzlerimizeskisindennedahasolgun,nedahapembe;gerginyahutgevşekdedeğil;amayinedebirbaşkatürlüdeğişik.Kanımızdabirşeyinkontakyaptığınıseziyoruz.Lafdeğilbu,gerçek;bukontağıyapancephedir,cephedeolduğumuzunşuuru.ilkobüsmermilerivınlamaya,havahallaçpamuğugibiatılmayabaşlarkendamarlarımızda,ellerimizde,gözlerimizdebirdenbiresinikbirbekleyiş,birpusuhalibelirir.Duygularımızdaşiddetlibiruyanma,tuhafbirkıvranmaolur.Vücutbirandatamhazırlığınıyapmıştır.
Çokkere,sessizkanatçırpışlarla
üzerimizegelenbuşeyisarsılmış,titreşenhavasanırım;yahutcephenintakendisidirdesaçtığıelektriklegizlisiniruçlarınıhareketegetiriyor.
Herseferindeböyleolur:Yolaçıkarız,somurtkanyahutneşeliyizdir;derkenilktopmevzilerinegeliriz,konuşmalarımızınherkelimesibambaşkaahenklerebürünür.
Kat,barakalarınönündedursada,“bombardımanvar”dese,öylealdırmayızpek;amaosözburadasöyleninceaynıcümle,ayışığındabirsüngügibikeskinleşiverir,zihinleresaplanır,dahayakındır,karanlıkbiranlamda,içimizdeuyananbilinmezehitabeder.Ürperen,kendini
korumayadavranan,bizimeniç,engizlihayatımızdırbelkide.
★
Benimiçincephe,korkunçbir
girdaptır.İnsanhenüzmerkezdençokuzaklardasularındurgunkısımlarındaikendaha,onunemiciküvetinihisseder.Girdap,yavaşyavaş,kurtulmayaimkan,fazladirenmeyehacetbırakmadan,insanıçekerkendine.
Amatopraktan,havadanmüdafaakuvvetleriyağarbize,bilhassatopraktan.Toprakherkestençokaskerinyardımcısıdır.Askertoprağasarıldı,uzunuzun,deligibi,onu
kucakladı,ateşkarşısındaecelterleridökerekyüzünü,kollarını,bacaklarınıonuniçinesoktumu,ozamantoprakaskerinbiricikdostuağabeysi,annesiolur;askerkorkularını,feryatlarınıtoprağınsessizliğineesenliğineinler;toprakbukorkuları,buferyatlarıalır;askereyeniden,onuonsaniyeliğinekoşturacakbirdirilikverir,sonraaskeriyinetutar,bazenbututuşuebediolur.
Toprak,toprak,toprak!Kıvrımların,oyukların,
çukurlarınlakendimizibağrınaattığımız,kucağınabüzüldüğümüztoprak!Senbizedehşetlikramplar,öldürücüpüskürtmeler,gümbürdeyenpatlayışlararasındao
muazzamkarşıakıntıyıvererek,hayatımızıkurtardın!Adetaparamparçaolmuşvarlığımızınyolunuşaşırmışdalgası,sendengelenkarşıakımıniçindeeridigitti;ozamanbizkurtulmuşlar,üzerindekapandık,atlatılmışdakikanınkorkuluvedilsizsaadetindedudaklarımızısanauzattık!
Obüslerinilkgürleyişindebenliğimizinbirkısmıylabinlerceyılgeriyedönüyoruz.İçimizdeuyanan,biziçekipçeviren,koruyanbirhayvaniçgüdüsüdür.Şuurludeğildir;şuurdandahaçabuk,dahaemin,dahaşaşmazbirşeydiro.Açıklanamaz,Gider,hiçbirşeydüşünmezsiniz.Birdenbirekendinizibirtoprak
oyuntusundabulursunuz,mermilersaçılırüstünüzden;amahatırlayamazsınız,obüsleringeldiğininasıldaduydunuz,yahutkendiniziyereatmaknezamanaklınızageldi.Bunlarıdüşünmeyekalkışsaydınızçoktandarmadağınbiretkülçesiolmuştunuz.Nasılolduğunubizbilmeden,biziyereatıpkurtaranikincisidir,içimizdekiouyanıkseziştir.OolmasaydıFlandre'danVosges'akadartekadamkalırmıydı?
Bizsomurtkan,yahutneşeliaskerlerizdir,yolaçıkarız,cepheninbaşladığıbölgeleregeldikmiinsanhayvankarışımıbirbenliğebürünürüz.
★
Karşımızafakircebirorman
çıkıyor.Seyyarmutfağıgeçiyor,ormanıngerisindetaşıtlardaniniyoruz.Kamyonlargeridönüyorlar.Yarınsabahortalıkağarmadangelipbizialacaklar.
Çayırlarınüzerigöğüshizasınakadarsisvetopdumanı.Gökteay.Yoldankıtalargeçiyor.Çelikmiğferlerayışığındadonukdonukparlıyor.Beyazsisiniçindenbaşlar,tüfeklerçıkıyor:Konuşmalar,tasdikedenbaşlar,sallanantüfeknamluları.
Sisilerdesonaeriyor,başlargövdeyekavuşuyor;birsütgölündençıkargibisistençıkıyorceketler,
pantolonlar,çizmeler.Yürüyüşkoluoluyorlar.Kıtasağasolasapmadandosdoğruyürüyor,gölgelerbirkamabiçiminegiriyorlar,onlarıtektekayırdetmekartıkimkansız;ilerleyensadecesiyahbirkamaşimdi.Sisgölüüstündeyüzenbaşlarvetüfekler,garipbirşekildetamamlıyorbukamayı.Birkıta...insanıyok.
Buyoladikeyikincibiryoldanhafiftoplarvecephanearabalarıbizedoğrugeliyorlar.Atlarınsırtıayışığındapırılpırıl,kımıldanışlarıgüzel;başlarınısalladıkçagözleribiryanıp,birsönüyor.Toplarvearabalar,aylıarazininerimişarkaplanlarındanönlerekayıyorlar;süvarilerçelikmiğferleriylegeçmiş
zamanşövalyelerinebenziyor;güzelveheyecanlıbiryanıvarbusahnenin.
İstihkamparkınagidiyoruz.Birkısmımızbükülmüş,sivridemirçubuklarıomuzluyor,birkısmımızdikenlitelbobinlerineortadandüzkazıklargeçiriyor,bobinlerionlarlagötürüyoruz.Yüklerimizhemağır,hemdetaşımasızor.
Arazi,arızalıbirhalalıyor.İlerdenhaberveriyorlar:“Dikkat,soldaderinmermiçukuru!”“Dikkathendek!.”
Gözlerimizidörtaçıyoruz;vücudumuzunağırlığınıyüklenmedenönceayaklarımız,sopalarımızilerisiniyokluyorlar.Birdenduruyor,kafile;enöndegidenintelbobinineçarpıyor
birisininyüzü;küfrediyor.Yolumuzunüstünde,topların
parçaladığıbirkaçaraba.Yenibiremir.“Sigaralar,pipolarsöndürülsün!”Siperlereçokyakınız.
Artıkgözgözügörmüyor,çokkaranlık.Küçükbirormanınkenarınıdönüyoruz,cephekesimiuzanıyorönümüzde.
Ufukta,biruçtanbirucabellibelirsiz,kırmızımtırakbiraydınlık.Bukızartı,bataryalarınağızalevleriyleürpererekboyunakımıldamakta.Kızartınınüzerindeışıtmamermilerigrivekızılbalonlarhalindeyükseliyor,patlıyor;beyaz,yeşil,kırmızı,yıldızyıldızyağıyoraşağıya.Fransızraketleriatılıyor,
havadaipekparaşütlergibiaçılıyor,ağırağıryeresüzülüyorlar.Herşeyigünışığınaboğuyorlar,parıltılarıbizekadarvuruyor,keskingölgelerimizdüşüyortoprağa.Havadadakikalarcasüzülüyor,sonrasönüyorlar.Onlarınpeşisırasağdansoldanhemenyenileri,yükseliyor,yeşil,kırmızı,mavi.
“Rezalet!”diyorKat.Toplarıngürültüsüyekpareve
boğukbiruğultuhalinialıyor,sonrayinegrupateşibaşlıyor.Makinelitüfeklertakırtakıryaylımateşinebaşlıyorlar.Tepemizdehavagörülmeztakipler,ulumalar,ıslıklar,vınlayışlarlayüklü.Ufakmermilerbunlar;amaaradakoca“kömür
sandıklarınıngümbürtülerideduyuluyor;ağırparçalargeceyiyarıpgeçerektagerilerimizedüşüyorlar.Bunlarınsesikızışmışgeyikçığrışlarıgibiazgın,kısıkveuzak.Dahaküçükmermilerinuluyuşvevınıltılarıüzerindebunlaryüksektenuçuyorlar.
Projektörler,karagökyüzünütaramayabaşlıyorlar.Devcileyin,uçlarıincecetvellergibikayıpgidiyorlar.Birtanesiduruyor,hafiftitriyor.Hemenbirikincisigeliyoryanma,çaprazlaşıyorlar;aralarınasiyahbirböcektakılmıştır;kaçıpkurtulmayaçabalıyor:Biruçak.Şaşkınadönüyor,gözlerikamaşıyor,sendeliyor.
★
Demirkazıkları,muntazam
aralıklarlatoprağaçakıyoruz.Herseferindeikikişibirbobinitutuyor,ötekilerdikenlitelisağıyorlar.Sıkveuzundikenleriyleçokdarezilbirtelbu.Telaçmayaalışıkolmadığımiçinellerimparalanıyor.
Birkaçsaatsonraişimizibitiriyoruz.Amakamyonlargelenekadarvaktimizvardaha.Birçoklarıyatıpuyuyorlar.Bendetecrübeediyorum,amahavaçokserin.Denizeyakınolduğumuzhissediliyor,soğuktanuyunmuyorbirtürlü.
Derkenenikonudalmışım.Birden
sıçrıyor,öncenerdeolduğumuanlayamıyorum.Yıldızlarıgörüyor,raketlerigörüyor,birankendimibirşenlikesmasında,birbahçedeuyumuşkalmışsanıyorum.Gündüzmü,yoksagecemi,bilmiyor,alacakaranlığınsolgunbeşiğindeyatıyor,müşfik,koruyucu,tatlısözlerbekliyorum.Ağlıyormuyum?Elimigözlerimegötürüyorum;netuhaf,bençocukmuyum?Yumuşacıkbirderi...Biransürüyorbu;sonraKatczinsky'ninsiluetiniseçiyorum.Kocaaskersessizoturmuş,birpipotüttürüyor,kapaklıbirpipotabii.Uyandığımıgörünce:“Fenasıçradın!“diyor.<Birşeydeğil,çalılarınarasınasaplananbirtapa.”
Doğrulupoturuyorum;tuhafbiryalnızlıkiçindeyim.İyikiKatyanımda.Dalgındalgıncepheyebakıyor:“Negüzelbirdonanma!”diyor.“Yalnızbukadartehlikeliolmasa!”
Arkamızabirmermidüşüyor.Acemierlerinbirkaçıkorkudansıçrıyorlar;birikidakikasonradahadayakındabirparlama.Katpiposunusilkiyor:“Bombardımanvar!”diyor.
Başladıbile.Otelaşiçindemümkünmertebegerileresürünüyoruz.Yenimermiaramızadüşüyor.Birkaçkişibağrışıyor.Ufuktayeşil
raketleryükseliyor.Çamurlarhavayauçuyor,mermiparçalanvınlıyor.
Mermilerpatlayıpsesleridindiktençoksonrabuseferdeparçalarınyereçarptıklarıduyuluyor.
Yanımızdaürkmüşbiracemi,birsarışınoğlanyatıyor.Yüzünüavuçlarıylakapamış,miğferibaşındandüşmüş.Başlığıgerialıyor,tekrarbaşınatakmakistiyorum.Gözleriniaçıpbakıyor,itiyormiğferi.Birçocukgibibaşınıkolumunaltınasokuyor,göğsümesokuluyor,daromuzlarıtitriyor.Kemmerich'inomuzlarıgibibuomuzlar.
Sesçıkarmıyor,amahiçdeğilsebirişeyarasındiyemiğferikabaetlerininüzerinekoyuyorum.Münasebetsizliğimdendeğil,düşündüğümiçin,çünküenkabarık
noktaorası.insanınkıçıçoketlibileolsabirmermisaplandımı,acısımüthiştir.Hastanelerdeaylarcayüzükoyunyatmak,dahasonradatopalkalmakvardırkaderde.
Biryerdekıyametlerkopuyor.Topgümbürtüleriarasındahaykırışmalarduyuluyor.
Nihayetortalıkyatışıyor.Ateşkalktıüstümüzden,şimdisonyedeksiperlerinüzerinde.Gözealıpbakıyoruz.Gökyüzündekırmızıraketlerdalgalanıyor.Birtaarruz,elikulağındaherhalde.
Bizimtarafsessiz.Doğrulupoturuyor,acemiyiomzundansarsıyorum.“Geçti.Küçük!Buseferdeatlattık.”
Afallamış,bakınıyor.“Alışırsın!”diyorum.
Miğferinigörüyor,başınageçiriyor.Yavaşyavaşkendinegeliyor.Birdenkıpkırmızıkesiliyor,kızarıpbozarıyor.Yavaşçaeliniarkasınagötürüyor,süklümpüklümbanabakıyor.Hemenanlıyorum:Savaşnöbeti.Benmiğferionunkabaetlerinekorkenbunudüşünmemiştim,amayinedeteselliediyorum:“Ayıpdeğil.Sendendahametinniceleriilkbombardımandadonlarınadoldurdular.Hadigit,donunuçıkar,at,olurbiter.”
★
Ezilebüzülegidiyor.Ortalıkdahadayatışıyor,amailerdebiryerdeiniltilerdevamediyor.“Neoluyor,Albert?”diyesoruyorum.
“İlerdebirkıtayatamisabet.”İniltilerdevamediyor.İnsansesi
değilbu;insanlarbusesiçıkaramazlar.
“Yaralıatlar!”diyorKat.Atlarıninlediklerinihiçduymamıştım,inanamıyorumadeta.Sankidünyadıraheden;canıyanmışyaratık;vahşetle,dehşetledolubirıstıraptırbuinleyen!Sararıyoruz.Deteringdoğruluyor.“Canavarlar!”diyor.“Canavarlar!Vurupöldürseleryaşunları!”
Deteringçiftçidir,atlançoksever.
Buonadokunuyor.Sankimahsus,ateşdekesiliyorşimdi;hayvanlarıniniltisibüsbütünduyuluyor.insanbilemiyor,şimdibuderecesakinvegümüştenarazideneredengeliyorbuses?Busesinkaynağıgörünmüyor,birhayalsanki;gökleyerarasında,hertarafta,bitiptükenmezbirpınarkaynamaktasanki...Deteringifritoluyorhaykırıyor:“Vurun,öldürünşunları;lanetolsunbe!”
“Önceinsanlarıkaldıracaklar,”diyorKat.
Ayağakalkıyor,sesingeldiğiyeribulmayaçalışıyoruz.Hayvanlarıgörsektahammületmemizkolaylaşır.Karanlıkbirkümehalinde,ellerindesedyeler,sıhhiyeerlerinigörüyoruz;
birateşyanıyor,karairiyığınlarkıpırdıyor.Yaralı,yanıkbeygirlerbunlar.Amahepsiöyledeğil.Birkaçıdörtnalauzaklarakaçıyor,devriliyor,kalkıpyinekoşuyorlar.Birininkarnıdeşilmiş,barsaklarıyerleresarkıyor,ayaklarıbubarsaklaratakılıyor,devriliyor,fakatyinekalkıyor.
Deteringtüfeğinidoğrultuyor,nişanalıyor.Kattüfeğihavayaitiyor:“Çıldırdınmı?”
Deteringtitriyor,tüfeğiniyerefırlatıyor.
Oturuyor,kulaklarımızıtıkıyoruz.Amaokorkunçhırıltı,inilti,sızlanışyinededuyuluyor,neyapsakduyuluyor.
Bizhepimizherşeyeazçok
dayanabiliriz.Amaburadateriçindeyiz.Kalkıpkaçmakgeliyoriçimizden;buiniltilerinerişemeyeceğibiryerolsundaneresiolursaolsun!Halbukibunlarinsanlardadeğil,atlarsadece.Besbellipaniğeuğradılar;yoksaatlarhemenherzamansessizceölürler.
Karanlıkyumaktantekrarsedyelerayrılıyor,sonratektüktüfeksesleri.Yığınlarsallanıyor,yereseriliyor.Çokşükür!Amabitmediki!Bütünacılarıalabildiğineaçıkağızlarında,ürkmüşkaçanatlarayaklaşılamıyor.Gölgelerdenbiridizçöküyor,birsilahsesi...Beygirinbiridevriliyor...Sonrabiridaha.Sonuncusuönayaklarıüzerine
dayanıyor,atlıkarıncagibibirkavisçiziyor,yereçökmüş,önayaklarınaabanmış,dönüyor;sırtıparçalanmışherhalde.Askeroyanakoşuyor,vurupöldürüyor.Acizveyavaş,yereseriliyorbeygir.
Ellerimizikulaklarımızdançekiyoruz.Hırıltıkesildi.Yalnızuzayıpgiden,sönmektebiriççekişhalaasılıhavada.Sonrayinesadeceraketler,mermitürküleri,yıldızlar...Aklımızermiyoradeta.
Detering,kalkıpgidiyor,söyleniyor:“Pekiamaonlarınsuçune?”Sonrayinegeliyor;sesiheyecanlı,heybetlideadeta:“Sizesöylüyorum,”diyor.“Hayvanlarıharbesokmak,alçaklığındaniskası.”
★
Geridönüyoruz.Tamkamyonlara
gidecekvakit.Gökyüzübirgömlekdahaaydınlık.Sabahınüçü.Rüzgarserinvediriltici;donuksaatyüzlerimizigriyeboyuyor.
Hendekler,mermiçukurlarıarasındaaraziyiyoklayarakbirerlekolyürüyor,yinesislibölgeyevarıyoruz.Katczinsky'ninbirsıkıntısıvar,bufenayaalamet.“Nenvar,Kat?”diyesoruyorKropp.
“Ahbirevimizevarsak!”Evimiz..Barakalardemekistiyor.
“Çoksürmez,Kat.”Katsinirli:“Bilmemki,bilmem
ki...”Arahendeklere,sonraçayıra
geliyoruz.Küçükormangörünüyor,buralarıkarışkarışbiliyoruz.Tümsekleri,siyahhaçlarıylaiçteavcılarmezarlığı.
Aynıandaarkamızdabirmermivınlıyor,sesbüyüyor,çatırdıyor,gümbürdüyor.Eğiliyoruz,yüzmetreönümüzdebirateşbulutufışkırıyor.
ikincidakikadaikincibirtopatışıylaormanınbirparçasıyavaştanhavayakalkıyor;üçdörtağaç,köklerindensökülerekparçaparçaoluyor.Sonrakitanelerkazansüpaplarıgibicızcızederekgeliyorlar.Kurusıkıdeğil,hakikiateş.
“Tamsiper!”diyebağırıyorbirisi.
“Tamsiper!”Çayırdümdüz,ormanuzaktave
tehlikeli.Mezarlıktan,mezartümseklerindengayrısiperdeyok.Karanlıktadüşekalkamezarlığagiriyor,tükürülmüşgibiherbirimizbirtümsekgerisineyapışıyoruz.
Tamdavaktindegelmişiz.Karanlıkkuduruyor.Birköpürme,birkıyamet.Gecedendekoyukaraltılar,kocakocakamburlarıylaüstümüzeüstümüzesaldırıyor,biziaşıpaşıpgeçiyorlar.Patlayışlarınparıltısındaışılışılmezarlık.
Kaçacakyeryok.Mermilerinışığındabircesaret,çayırabirgözatıyorum.Köpürmüşbirdenizgibi;güllelerinkapsolalevleridışarıdışarı
vuruyor.Kurtulmakimkansız.Ormanyokoluyor;parçaparça,
hallaçpamuğugibiatılmış,kopuk.Burada,bumezarlıktakalmayamecburuz.
İlerimizdetoprakçatlıyor.Topaklaryağıyor.Birsarsıntıhissediyorum.Birmermiparçasıceketiminkolunuyırttı.Yumruğumusıkıyorum.Acıyok.Amabubeniyatıştırmıyor,yaralarhepsonradansızlamayabaşlar.Kolumusıvazlıyorum.Hafifçizik,amasağlam.Oandakafamabirşeyçarpıpçatırdıyor,zihnimbulanıyor.Aklımdanşimşekgibibirdüşüncegeçiyor:Bayılmamalıyım!Birankaranlıkpelteiçinegömülüyor,yine
hemenyüzeçıkıyorum.Miğferebirmermiparçasıçarpmış,amaçokuzaktangeldiğiiçinbaşlığıdelememişti.Gözlerimdekitopraklarıtemizliyorum.Önümdekocabiroyukaçılmış,hayalmeyalgörüyorum.Gülleleraynıçukurakolaykolaydüşmezlerbirdaha;buyüzdenbuoyuğagirsem,diyorum.Boyluboyuncayerimdenfırlıyor,balıkgibiyereseriliyorum..Derken,tekrarvınlıyormermiler;hemenbüzülüyor,siperolacakbirşeyarıyorum.Solumdabirşeylerbulunduğunuhissediyor,sokuluyor,elegeçiriyorum.İnliyorum,yeryarılıyor,havabasıncıkulaklarımdagürlüyor,elimegeçenşeylerinaltına
sokuluyorum.Tahtavebezparçalarıbunlar;bunlarıüstümeçekiyor,kendime,beniyağanmermilerdenkoruyacakdermeçatmabirsiperyapıyorum.
Gözlerimiaçıyorum,parmaklarımbirceketkolukavramış,sımsıkı.Birkol.Acababiryaralımı?Sesleniyorumcevapyokbirölü.Ellerimtahtaparçalarınıkarıştırmayadevamediyor;birdenmezarlıktaolduğumuzaklımageliyor.
Amaateşbütünherşeydendahabaskın.Akılbırakmıyorinsanda;tabutundahadaaltınasokuluyorum;içindeölümbileolsabenikorumasılazımbutabutun.
Önümdemermiçukurubirağız
gibiaçık.Ellerimletutarcasınagözlerimlekavrıyorumbuçukuru,kendimionuniçineatmamgerek...Oandayüzümevuruyorbirisi,birelomzumututuyor.Ölüdirilmişolmasın?Elsarsıyorbeni;başımıçeviriyor,saniyedendahakısasürenbirışıktaavalaval.Katczinsky'ninyüzünebakıyorum;ağzıalabildiğineaçık,haykırıyor;hiçbirşeyduymuyorum.Benisarsmayadevamediyor,dahadayaklaşıyor,sesibuluyorbenibirara:“Gaz..Gaz..Gaaaz...Öteyedesöyle!..“
Maskekutusunuçekipalıyorum.Azuzağımdabirisivar.Düşündüğümtekşey,oradakidebilmelidir:“Gaaaz...Gaaz..!“
Bağırıyor,onadoğrusürünüyor,kutuyusallıyorum,hiçbirşeyanladığıyok.Birdaha,birdaha,büzülmüşduruyorsadece.Biracemi.ÜmitsizceKat'abakıyorum,maskesinitakmışKat.Bendebenimkiniçıkarıyorum,miğferimbiryanadüşüyor,maskeyiyüzümegeçiriyorum;adamınyanınavarıyorum,maskekutusubendentarafta,maskeyielegeçiriyor,başınadoğruitiyorum,alıyor...bırakıyorum.Birsıçrayıştakendimimermiçukurunaatıyorum.
Gazbombalarınınboğukçatırtılarıpatlamamermileriningümbürtüsünekarışıyor.Patlayışlararasındabirçansesiuğulduyor;gonkların,madenilevhalarıntakırtılarıhertarafa
duyuruyor:“Gaz..Gaz..Gaaz...”Arkamda,patdiyedüşenbirisinin
çıkardığıgürültü,bir,birdaha.Maskemin,soluğumdanbuğulanmışcamlarınısiliyorum.Kat,Kropp,biridahavar.Dördümüzdezorlu,sabırsızbirgüçsarfediyor,çokaznefesalabiliyoruz.
Maskenintakılmasındansonrakibuilkdakikalar,hayatıveyaölümütayineder:Gazgeçiriyormu?Hastanedekikorkunçsahneleribiliyorum:Günlercesürenboğuluşlariçinde,kavrulmuşciğerleriniparçaparçakusan,tükürengazlanmışlar.
Ağzımkapağadayalı,ihtiyatlanefesalıyorum.Zehirligazşimdiyereçöküyor,oyuklarıdolduruyor.
Yumuşacık,yayvanbirdenizanasıgibiçukurlarımızayayılıyor,geriniyor,genişliyor.Kat'ıdürtüyorum:Gazınbilhassabiriktiğibuçukurdakalmaktansaçıkıpdüzlükteyatmakdahaiyi.Aman.:mümkünçıkmak;ikinciyaylımbaşlıyor.Kuduranartıktoplardeğildetopraksanki.
Siyahbirşeyçatırdayarakbizedoğruhızlageliyor,hemenyanımızadüşüyor,kütürdüyor;havalarafırlatılmışbirtabut.
Kat'ınkımıldandığınıgörüyor,onadoğrusürünüyorum.Tabut,bizimçukurdakidördüncününuzanıkkolunadüştü.Adamötekieliylegazmaskesiniçıkarmayasavaşıyor.
Kropptamvaktindemanioluyor,adamınelinisertçesırtınadoğruçekipbüküyor,bırakmıyor.
Kat'labenyaklaşıyor,kırılankolukurtarmayaçalışıyoruz.Tabutunkapağıgevşemiş,çatlak.Kolaycaçöküyor,içindekicesediatıyoruz,cesetaşağıkayıyor;sonratabutunayakkısmınıgevşetmeyegirişiyoruz.
Neysekiadambayılıyor,Albertdebizeyardımediyor.Artıkpeköyleihtiyatlıolmayadalüzumyok,çalışabiliriz.Soktuğumuzküreklerletabutinildeyerekgevşiyor.
Ortalıkağarıyor.Kat,kapaktanbirparçaalıyor,ezilmişkolunaltınakoyuyor,yanımızdakipansumanbezleriylekolusarıyoruz.Oanda
bundanfazlasınıyapamayız.Gazmaskesininiçindebaşım
uğulduyor,zonkluyor,çatlayacaknerdeyse.Ciğerlerimyorgunluktanbitik,hepaynısıcakvekullanılmışhavayıemiyorlar,şakaklarımdakidamarlarşişiyor,boğulacağımısanıyorum.
Gribiraydınlıksızıyorbizedoğru.Mezarlığınüstündebirrüzgaresiyor.Oyuğunkenarınaçıkıyorum.Kirlialacakaranlıktaönümdekopmuşbirbacakduruyor.çizmesisapasağlam;bunlarıbirandaaçıkçagörüyorum.Birkaçmetreilerdebirisiayağakalkıyor,maskemincamlarınısiliyorum,heyecanımdanyinebuğulanıyorcamlar;gözlerimidikip
bakıyorum.Adammaskesiniçıkarmışartık.
Dahabirkaçsaniyebekliyorum.Adamdevrilmiyoryere;sağasolabakınıyor,birşeyleraranıyor,birkaçadımatıyor.Rüzgargazlarıdağıtmış,havatemiz.Hırıltılariçindebendemaskeyiçekipçıkarıyor,yereyıkılıyorum;soğuksulargibihavaiçimeboşalıyor,gözleriminferitükeniyorsanki,dalgalarüzerimikaplıyor,karanlıklardasönüyorum.
★
Topseslerikesildi.Çukura
dönüyor,ötekilereişaretediyorum.Yukarıçıkıyor,maskelerini
sıyırıyorlar.Yaralıyıkucaklıyoruz;birimizsargıtahtasındakikolunututuyor,aksayasendeleyehızlıhızlıyürüyoruz.
Mezarlıkbiryıkıntıyerisanki.Tabutlar,cesetlerdarmadağınortalıkta.Ölülerbirdahaöldürüldüler;amaparçalananlardanherbiribizdenbirininhayatınıkurtardı.
Mezarlığıntahtaperdesiparamparça,sahratrenininraylarıkopmuş,sökülmüş,havayakalkmış.Önümüzdebirisiyatıyor.Duruyoruz,yalnızKroppyaralıylayolunadevamediyor.
Yerdeyatan,acemierlerdenbiri.Kalçasıyapışyapışkaniçinde;o
kadarbitkinki,mataramaelatıyorum,rumluçayvar.Katelimiitiyor,yaralınınüzerineeğiliyor:“Nerendenyaralısın,arkadaş?”
Yaralı,gözlerinikımıldatıyor,cevapveremeyecekkadarbitkin.
Dikkatlepantolonunukesiyoruz.inliyor.“Durhele,durhele,geçer..”
Karnındanvurulmuşolsaydıiçecekvermekdoğruolmazdı.Kusmadığınagöremahzuruyok.Kalçasınıaçıyoruz.Kemikparçalarıyladolupeltegibibiretyığını.Mermimafsalarastlamış.Budelikanlıbundanböyleyürüyemez.
Islakparmağımlaşakaklarınıovuyor,biryudumçayiçiriyorum.Gözlerindebirkımıldayışoluyor.Sağ
kolunundakanamaktaolduğunuancakozamangörüyoruz.
Kat,yaralarayetmesiiçinikipaketpamuğumümkünolduğukadarçokdidiyor,ayırıyor.Üzerlerinehafifçebağlamakiçinbirbezparçasıarıyorum.Yanımızdahiçbirşeykalmamış;bununiçinyaralınınpantolonunubirazdahasıyırıyor,donundanbirparçayırtaraksargıyerinekullanmayıdüşünüyorum.Fakatdonuyok.Yüzünedahadikkatlibakıyorum:Deminkisarışınçocukbu.
Kat,oaralık,ölmüşbirneferinceplerindensargıpaketleriçıkarıyor,yarayıbunlarladikkatlicesarıyoruz.Gözlerinibizdenayırmayandelikanlıya:“Şimdibirsedye
getiririz!”diyorum.Ağzınıaralıyor,fısıldıyor:
“Gitmeyin!”Kat:“Hemengeleceğiz,”diyor.
“Sanabirsedyegetirmeyegidiyoruz.”Söylenenianlayıpanlamadığıbelli
değil,peşimizdenbirküçükçocukgibisızlanıyor:“Gitmeyin!”
Katarkasınabakıyor,fısıldıyor:“Tabancayıçekipbuişebirsonversek;enmünasibidebugaliba.”
Delikanlıtaşınmayadayanabilecekhaldedeğil,dayansabilebirikigünlükömrükalmışşurada.Hemşimdiyekadarçektikleri,ölüpkurtuluncayakadarçekecekleriyanındahiçkalır.Şimdiyanbaygın,henüzbirşeytj.eduymuyorüstelik.
Amabirsaatsonradayanılmazacılar,korkunçferyatlariçindekıvrananbirkülçeolacak.Dahayaşayabileceğisayılıgünler,artıkmüthişişkencelerdenibaretonuniçin.Ogünlerihayaşamış,hayaşamamış,faydasıne?
Başımısallıyorum:“Öyle,Kat,tabancayıçekmeli.”
“Versen!”diyor,duruyor.Katiyicekararvermişanlıyorum.Etrafımızabakınıyoruz,amaartıkbirbaşımızadeğilizki!Önümüzdebirsürüinsanbirikmiş;oyuklardan,mezarlardanbaşlarçıkıyor.
Birsedyegetiriyoruz.Katbaşınısallıyor:“Bukörpe
çocuklar...”Tekrarlıyor:“Bukörpeve
masumçocuklar...”Bizimcankaybımız,sanıldığından
azçıktı:Beşölü,sekizyaralı:Ölülerimizinikisigüllelerinaçtığımezarlardayatıyor,bizeÜzerlerinetoprakörtmektenbaşkabirişkalmıyor.
Geridönüyoruz.Birerlekolhalindekonuşmadanyürüyoruz.Yaralılarsıhhiyemerkezinetaşınıyor...Gamlıbirsabahvakti.Sıhhiyelerellerindenumaralar,fişlerkoşuşuyorlar,yaralılarinliyor.Yağmuryağmayabaşlıyor.
Birsaatsonrakamyonlaravarıyor,biniyoruz.Şimdievvelkindençokyervarkamyonlarda.
Yağmurşiddetleniyor.Çadır
bezleriniaçıyorüzerimizegeriyoruz.Bezlerinüstündedamlalartrampetçalıyor.Bezlerinikiyanındanörgüörgüsularboşanıyor.Kamyonlarçukurlara.battıkçasularısıçratıyorlar;uyuruyanıksağasolakaykılıyoruz.
Öntaraftaikiadam,ellerindeuzunçatallıdeğnekler,yolunüzerinisağlısollukesentelefon.tellerinikolluyorlar;telleröylealçaktaki,kafalarımızıuçurabilir.Buikikişiçataldeğnekleriyletamvaktindetelleritutuyor,yukarıkaldırıyorlar.Seslendikleriniişitiyoruz:“Dikkat,teli”Yarıuykudadizkırıyor,sonrayinedoğruluyoruz.
Kamyonlarınsallanışı,adamların
seslenişi,yağmurunyağışı,hepsirri.onotön.Başlarımızayağmuryağıyor,cephedekiölülerinbaşlarınayağmuryağıyor;yarasıkalçasınagöreçokbüyükoküçükacemierinvücudunayağmuryağıyor;yağmurKemmerich'inmezarınayağıyor,kalblerimizeyağıyor.
Biryerdenbirmermisesigeliyor.İrkiliyoruz;gözlerimizbirdenaçılıyor;ellerimiz,vücudumuzu,kamyonkenarlarındanyoldakihendeklereatmayahazır.
Sesokadarlakalıyor.Yalnızmonotonhatırlatışlar:“Dikkat,tel!”Dizkırıyor,yineyarıuykularadalıyoruz.
VBitleri,yüzlerceoldumu,birbir
öldürmekçokzoriş.Epeyde'sertmübarekler;habiretırnaklakırmakusançveriyorinsana.Tjadenbirçarebuldu;yananbirmumunüzerineteldenbiraltlıkyaptı,birkunduraboyasıkutusununkapağınıbununüzerineyerleştirdi.Bitleribuminiktavayaatıatıveriyoruz...Birçıtırtı,tamam!
Halkaolduk,oturuyoruz;gömleklerimizdizlerimizde,sıcakhavadabeldenyukarımızçıplak;ellerimizçalışıyor.Haine'ninbitleriekstracinsinden:başlarındakırmızıbirerhaçvar.Bununiçindirki,Haie,
onlarıTourbouthastanesindengetirdiğiniiddiaediyor,bunlarbirdoktorbinbaşınınbitleriymişsözde.TenekekapaktaazarazarbirikecekyağlarıçizmesiniyağlamaktakullanacağımdasöylüyorHaie.Sonradabuyaptığışakayabasıyorkahkahayı,biryarımsaatgülüyor.
Amabugünkazancıazoldu;biziasılmeşguledenbaşkabirdurumvar.
Söylentilerdoğruçıktı.Himmelstossburada.Düngeldi,gayetiyitanıdığımızsesiniduydukbile..Dediklerinegöreacemierlerdenbirkaçınasürülütarladafazlayüklenmiş,içlerindevalininoğluolduğununebilsin!Buonunsebebifelaketiolmuş.
ŞaşıracakHimmelstoss.Tjaden,saatlerdironavereceğicevaplandüşünüyor.Haiedalgındalgınkocamanellerinebakıyor,banagözkırpıyor.Dayakfaslıhayatınınenparlakhadisesiolmuş;banaarasıra,odayağıtekrarlayabilmekhülyalarıkurduğunusöylemişti."
★
Kropp'laMüllerkonuşuyorlar.
Kropp,içimizdebirkapmercimekyemeğielegeçirebilmiştekkişi;herhaldeistihkamcılarınmutfağındanaldıbunu.Müller'ingözü,Kropp'unaşkabında;yanyanbakıyor,amakendinitutuyor,soruyor:“Albert
şimdibirdenbarışolsaneyaparsın?”“Barışolmaz!”diyekesipatıyor
Albert.“Canım,oldudiyelim,”diyeısrar
ediyorMüller.“Neyaparsın?”“Basar,giderim.”diye
homurdanıyorKropp.“Malûm.Başka?”“Kafayıçekerim.”diyorAlbert.“Dalgageçme,benciddi
konuşuyorum.”“Bende!”diyorAlbert.“Başkane
yapılır?”Kat,soruylailgileniyor.Kropp'un
mercimeğindenkendineharaçistiyor,alıyor,sonrauzuncabirzamandüşünüyor:“Evet,kafayıçekmekdelazım.Amailkişenyakın
istasyonakoşmak,atlayıptreneevimizegitmek.Barışbubirader!”
.Muşambacüzdanınıkarıştırıyor,içindenbirfotoğrafçıkarıpçalımlabizleregösteriyor:“Benimihtiyar!”.Sonrafotoğrafıcüzdanınakoyuyor,küfrediyor:“Dinineyandığımınharbi!”
“Sanagörene!”diyorum.“Seninçoluğunçocuğunvar.”
“Tamam!”diyebaşınısallıyor.“Onlarbenimelimebakıyorlar.”
Gülüşüyoruz.“OnuniçintasaetmeKat,senuydurur,kaydırırsın.”
Müller'inkarnıaç,rahatedemiyorbirtürlü.HaieWesthus'udayakhülyalarındanuyarıyor:“Haie,şimdibarışolsasenneyaparsın?”
“Kıçınasallardıtekmeyi,neyapacak;buradaböyleolmayacakşeylerdenbahsediyorsunzira!”diyorum.“Hiçbarışolurmu?”
“İnektezeğinintavandaişine?”diyecevapveriyorMüller,sonrayineHaieWesthus'adönüyor:
Haieiçinzorbirişbu.Çillibaşınısallıyor:“Yaniartıkharbolmazsamı,demekistiyorsun?”
“Tamam,bak,herşeyinasıldaanlıyorsun.”
“Kadınlardayineçıkarlarortaya,değilmi?”Haieyalanıyor.
“Odavar.”“Vaycanına!”diyorHaie,yüzü
gülüyor.“Ehozamanşöylesıkıbir
paçozbulurum;tutulacaköteberisiolanetlibutlu,malıngözübirkadın;sonradayallahyatağa!Düşünhele,yaylı,kuştüyüyataklar;tambirhaftadongiymekyokbende.”
Herkessusuyor.Tabloharika.Vücudumuzdabirürpermeoluyor.NihayetMüllertoparlanıyor,soruyor:“Pekisonra?”
Çıtçıkmıyor.SonraHaiebirazbozularak:“Bençavuşolsaydımtezkerebırakır,Pn.ı:.yalılarınyanındakalırdım.”diyor.
“Haie,yahu,senkafadansakatsın!”diyorum.
İstifinibozmadansoruyor:“Seninturbasökmüşlüğünvarmıtopraktan?Helebirdene,görürsün!”Çizmesinin
kenarındankaşığınıçıkarıyor,Albert'inaşkabınauzanıyor.
“Champagne'dakisiperlerdendahaberbatolamaz!”diyorum.
Haielokmasınıçiğniyor,sırıtıyor:“Amaöylekısavadelideğilbuiş.Sonrayangelipyatmakdayok.”
“Fakatyahu,insankendiköyünderahatolurbeHaie!”
“Eh,şöyleböyle,şöyleböyle!”diyor,ağzıaçık,hayalleredalıyor.
Nedüşündüğüyüzündekihatlardanbelli.Yoksulbirbataklıkdamı,Allahınsıcağındasabahtanakşamlarakadarfundalıktayıpratıcıbirçalışma,kepazebirgündelik,pisbirırgatesvabı...
“Barışzamanıaskerliğinne
zorluğuolacak!”diyor.“Hergüntayınınönünde,helevermesinler.kıyametikoparırsın;yatağınhazır,herhaftabey‘lergibitertemizçamaşır;çavuşsun,işinonagöre,üstbaşyolunda,akşamlarıserbest,gidersinmeyhaneye.”
Haie,düşüncesiylemağrur,büyülenmişgibisanki:“Onikiseneyidoldurdunmuemekliyeçıkar,jandarmayageçersin.Bütüngüngeztozartık.”
Geleceğeaithülyalarlayüzüterliyor:“Düşünsenozamanikramı.Beridebirkonyak,ötedebiryarımlitrelik.Eeeen’aparsın,jandarmaylahoşgeçinmeklazım.”
“Amasenaslaçavuşolamazsınki,
Haie!“diyesözekarışıyorKat.Haieşaşkınşaşkınonunyüzüne
bakıyor,susuyor.Şimdidüşüncelerindeherhaldeaydınlıksonbaharakşamları,fundalıktapazargünleri,köyçıngırakları,beslemekızlarlageçenikindiler,geceler,domuzyağındakızarmışkarabuğdayunundangözlemeler,meyhanedesohbetlegeçenkaygısızsaatler...
Hayalleröyleçokki,başalmasımümkündeğil;buyüzdenöfkeylehomurdanıyorsadece:“Sizdeammaaptalcaşeylersoruyorsunuzyahu!”
Gömleğinibaşınageçiriyor,giyiyor,ceketiniilikliyor.
“Yasenneyapardın,Tjaden?”diyorKropp.
Tjadentekşeybiliyor:“Himmelstoss'uelimdenkaçırmamayadikkatederdim.”
Himmelstoss'ubirkafesetıkar,hersabahveryansınedersopayıanlaşılan.HayranlıklaKropp'abakıyor:“Benseninyerindeolsaydımteğmenolurdum.”diyor.“imanınıgevretirdimherifin,korkudanüçbuçukatardı.”
“YasenDetering?”SoruşturmayadevamediyorMüller;boyunasorduğunabakılırsadoğuştanöğretmensanki.
Deteringazkonuşur.Amabukonuyacevapveriyor.Gözlerinihavayadikerektekcümlesöylüyor:“Tammevsimi,hementarlamın
başınagiderdim.”Sonrakalkıpuzaklaşıyor.Gönlürahatdeğil.Çiftlikişleri
karısınakaldı.ikideatlarınıalmışlarüstelik.Hergün,gelengazetelerdeOldenburg'adayağmuryağıpyağmadığınabakıyor.Otlarıçekemezleryağmurvarsa.
OsıradaHimmelstossgörünüyor.Tamdabizdentarafageliyor.Tjaden'inyüzüpençepençekızarıyor.Otlarauzanıyorboyluboyunca;heyecanındangözleriniyumuyor.
Himmelstosskararsızbiraz,adımlarıyavaşlıyor,amabizedoğrugeliyoryinede.Ayağakalkmayaniyetlendiğiyokkimsenin.Kropp,ilgilenmiş,bakıyor.
Himmelstossönümüzdeduruyor,bekliyor.Kimsesesiniçıkarmayıncasözatıyorortaya:“Nehaber?”
Birkaçsaniyegeçiyor.Himmelstoss'unneyapmakgerektiğinikestiremediğimeydanda.Elindeolsamarşmarşemriverir,iflahımızıkeserşüphesiz.Amacepheninkışlameydanıolmadığın!artıköğrenmişebenziyor.Birsondajdahayapıyor,artıkhepimizebirdendeğildebirimizehitabediyor;dahakolaycevapalacağıümidinde.KendisineenyakınKropp,bununiçinKropp'anasipoluyorbuşeref.“Vav,sendemiburadasın?”
AmaAlbert’inonunlabirahbaplığıyok.Kestirmebircevapveriyor:“Ben
zatınızdanepeyöncegeldimgaliba!”Kızılcabıyıktitriyor:“Beni
tanımadınızmıyoksa?”Tjadenartıkgözleriniaçıyor:
“Tanıdık.”Himmelstossonadönüyor:“Sen
Tjaden'sindeğilmi?”“Tjadenbaşınıkaldırıyor:“Yasen
nesin,biliyormusun?”Himmelstossafallıyor:“Ne
zamandanberisenlibenliyiz?Seninleyolkenarlarındayatmışlığımızvarmıbizim?”
Himmelstossbumüşküldurumdannasılkurtulacağınıbilmiyor.Oböyleuluortabirdüşmanlıkbeklemiyordu.Amaşimdilikçekiniyor;herhaldebiriona
sırtındakiberelerdenbahsetmekboşboğazlığındabulundu.
Tjadenyolkenarlarısorusunaöyleiçerliyorki,öfkesindenalayaboğuyorişi.“Yok!”diyor.“Oişitekbaşınayaptınsen!”
ŞimdideHimmelstossköpürüyor.AmaTjadenondanöncedavranıyor,buluşunuilledesöyleyecek:“Sennesinöğrenmekistermisin?Boktanherifinbirisinsen!Bensanabununezamandırsöyleyecektim.”
Busözüsöylerkendomuzgözlerinebenzeyençilçilgözlerindenaylarınbirikmişhıncınıçıkarmışolmanınsevinciparıldıyor.
Himmelstossdaboşanıyor:“Sennedemekistiyorsun,köpoğlu,boklu
bataklıkkargasıseni!Sizbiramirkarşısındasınız,kalkınayağa,esasvaziyetialınhele!”
Tjadenustacabirgözkırpıyor:“SizyerinderahatolabilirsinizHimmelstoss.Yallah!”
Himmelstoss ortalığa dumanattıran bir talimname sanki;imparator bile ondan fazlaiçerleyemez. Bağırıyor: “Tjaden, biramir sıfatıyla emrediyorum: Ayağakalkınız!”
“Başka?”diyesoruyorTjaden.“Verdiğimemriyapacakmısın,
yapmayacakmısın?”Tjadenbuna,soğukkanlıvekesin,
kendidefarkındaolmadan,pekmalûmyoldan,klasikbirkarşılık
veriyor,sonradaarkatarafınıhavalandırıyor.
Himmelstoss:“Divanıharbegideceksiniz!”diyorkaçarken.
Kalemodasınadoğruuzaklaştığınıgörüyoruz.
HaieveTjadenbasıyorlarkahkahayı.Haieokadarçokgülüyorki,çenesiyerindenoynuyor,ağzıaçıkkalakalıyor.Albert'inbiryumrukindiripçeneyiyerineoturtmasıgerekiyor.
Kattelaşla:“Şikayetederseişkötü.”
“Edermidersin?”diyesoruyorTjaden.
“Yüzdeyüz!”diyorum.“Enazındanbeşgünhapis!”diye
açıklıyorKat.Tjadenboşveriyorbuna:“Beşgün
hapis,beşgünistirahatdemektir:”Herşeyinderinlerinikurcalayan
Müller,zeminiyokluyor:“Yakalebentlikverirlerse?”
“Kalebentlikmüddetincebenimiçinharbbittisayılır.”
Tjaden'enemutlu,hiçbirşeyitasaettiğiyok!OrtalıkdurulmadanelegeçmemekiçinHaieveLeerilebirliktekalkıpgidiyor.
★
Müllerbirtürlüsonunu
getirmiyor,soruyor.BuseferyineKropp'usigayaekiyor:“Albert,sen
şimdievinedönsenneyaparsınsahi?”
Kroppkarnınıdoyurdudahauysalkonuşuyor:“Bizimsınıftankaçkişiyizbizşimdi?”
Hesaplıyoruz:Yirmininyedisiöldü,dördüyaralı,biritımarhanede.Olsaolsaonikikişi.
“Bunlardanüçüteğmen,”diyorMüller.“SenzannedermisinkibunlartekrargidipdeKantorek'inkahrınıçekerler?”
Hiçsanmıyoruz;nitekimonunkahrınıartıkbizdeçekmeyizdoğrusu.
Kropphatırlatıyorbirden:“WilhelmTell'dekiüçüzlüolayhakkındafikriniznedir?”Vebaşlıyor
gülmeye.Yüzünebirdenbiresertbirifade
verereksoruyorMüllerde:“GöttingenŞairlerBirliği”ninamaçlarınelerdi?”
Gayetsakinkarşılıkveriyorum:“CesurKarl'ınkaççocuğuvardı?”ÇiyaklargibibağırıyorMüller:“Sizhayattahiçbirşeyolamazsınız,Baeumer!“
Kroppkurcalıyor:“Zamasavaşınezamanolmuştu?”
“Sizdeciddiyetnamınabirşeyyok,Kropp,oturunuz,eksiüç!”diyeişaretediyorum.
GözündekelebekgözlükvarmışdaonudüzeltiyormuşgibiyaparakfısıldıyorMüller:“Lykurgus'agöre
devletinenönemligörevlerinelerdir?”
“Biz,Almanlar,dünyadaAllahtanbaşkahiçkimsedenkorkmayız...Bumudoğru,yoksa:Bizler,Almanlar...demekmi?Düşünün!”diyorum.
“Melbourne'unnüfusunekadardır?”diyorMüllercıvıldargibi.
Öfkelibirsesle:“Bunudabilmiyorsanızhayattanasılmuvaffakolursunuz?”diyesoruyorumAlbert'e.
“Kohezyonnedemektir?”diyesoruyorbuseferdeAlbert,muzafferbirtavırla.
Buıvırzıvırşeylerdenaklımızdadahafazlasıkalmamış.Hiçbiridebirişimizeyaramadızaten.Kimseçıkıpdabizeokulda;yağmurlu,fırtınalı
havadasigaranınnasılyakılacağını,ıslakodununnasıltutuşturulacağını,yahutbirsüngünün,kaburgalararasınatakılıpkaldığıiçin,eniyikamasaplandığınıöğretmedi.
Müllerdüşüncelidüşünceli:“Neçare!”diyor.“Değilmikiokuladönmemizlazım.”
Benbunaimkangöremiyorum:“Bizbelkihususibirimtihanveririz.”
“Bununiçinhazırlanmakister.İmtihanıverdindiyelim,sonra?Talebeolmaköyleahımşahımbirşeydeğilki.Paranyoksauğraşdur!”
“Talebelikfenadeğildir,amaöğrettikleriyinedefasafiso!“
Kropphislerimizetercümanoluyor:“Buralardabütünbunlarınne
değerivar?”Müller,Kantorekgibiitirazediyor:
“Fakatbirbaltayasapolmanlazım.”Albertçakısıylatırnağını
temizliyor.Onunbuzüppeliğinehayretediyoruz,amabuonundüşündüğünügösterir.Çakıyıbırakarakaçıklıyor:“Doğru,Kat,Detering,Haieeskiişlerinedönecekler,çünküöncedenmesleksahibiydiler.Himmelstosskeza.Bizdeisemeslekarama.Bütünbupatırtıdansonraeliylecepheyigösteriyorbizbirmesleğenasılgirer,alışırız?”
“İnsanıngeliriolmalı,ozamanbirormandatekbaşınayaşıyabilir,”diyorum;amabubüyüklük
sevdasındanhemenutanıyorum.“Sahi,geridöndüğümüzzamanne
olacak?”diyorMüller,odatasalandışimdi.
Kroppomuzsilkiyor:“Nebileyim.Dönelimhele,elbetolurbirşeyler.”
Hepimizdebirümitsizlik.“Neyapılabilir?”diyesoruyorum.
YorgunbirseslecevapveriyorKropp:“İçimdehiçbirşeyehevesduymuyorum.Birgünölüpgideceksin,şimdiyekadarneyaptın?Hembendönebileceğimizidesanmıyorum.”
Sırtüstüuzanıyor:“Bendüşünüyorumda,Albert,”diyorum.“Barışsözünüduydukça,içimdengeliyor,barışoluncaçokbüyükişler
yapayım,diyorum;başımavuruyoradeta.Birşeyleryapayımkiburada,bukargaşalıktaçektiklerimizedeğsin,diyorum.Amahiçbirşeygelmiyoraklıma.Meslekti,tahsildi,maaştı,şuydubuydu,yapılabilecekşeyleridüşündükçeiğreniyorum.Hepbunlar,hepbunlar,bupisşeyler.Yapacakhiçbirşeybulamıyorum,Albert!”
Birdenbireherşeygözümeimkansız,çaresizgörünüyor.
Kroppdaaynışeyleridüşünüyor:“Hepimizzorlukçekeceğizonabakarsan.Yurttakalanlardahazanbununendişesiniduymuyorlarmısanki?İkiyıltop,tüfek,elbombası.Bunlarıbirçorapgibiçıkarıp,atıvermekmümkünmühiç?”
Buhalinherkesinbaşındaolduğunutasdikediyor;yalnızcephedeolanbizlerdedeğil,heryerde,bizimdurumumuzdakiherkestebununazçokböyleolduğunoktasındabirleşiyoruz.Bizimnesillerinortakkaderidirbu.
Albert,buduyguyusözhalinesokuyor:“Harbhepimizincanınaokudu,bizhiçbirşeyeyaramayızartık.”
Alberthaklı.Bizgençdeğilizartık.Bizdünyayıfethetmekistemiyoruzartık.Kaçağızbiz.Kendimizdenkaçıyoruz.Hayatımızdan.Onsekizyaşındaidik;dünyayı,hayatısevmeyebaşlamıştık,sevdiğimizbuşeylerekurşunsıkmakzorunda
kaldık.Patlayanilkmermilerkalbimizesaplandı.Çalışma,çaba,ilerlemekapılarıkapandıbize.Bizbunlaraartıkinanmıyoruz,bizharbeinanıyoruz.
★
Kalemodasındabirfaaliyettir
gidiyor.Himmelstossortalığıkaldırdıanlaşılan.Kümeninbaşındaraprapşişmanbaşçavuşyürüyor.Bubaşgediklilerinhemenhepsiningöbeklioluşu,netuhaf!
PeşindeöçalmakiçinçırpınanHimmelstoss.Çizmeleriparıldıyorgüneşte.
Ayağakalkıyoruz.Başefendi
burnundansoluyor:“NerdeTjaden?”Tabiikimsebilmiyor.
Himmelstossbizeterstersbakıyor:“Bilirsinizpekala,söylemekistemiyorsunuz.Söyleyinhaydi!”
Başefendietrafınabakınıyor,aranıyor,Trajengörünürlerdeyok.Birbaşkaçareyebaşvuruyor:“Ondakikayakadarkalemegelsin.”
DümensuyundaHimmelstoss,başçavuşuzaklaşıyor.
“İçimedoğuyor,bundansonrakitahkimattadikenlitelbobinlerindenbiriHimmelstoss'unayaklarınadüşecek!”diyetahminyürütüyorKropp.
“Onunladahaçokeğleneceğizbiz!”diyegülüyorMüller.
Aklımızaşimdidebunukoyduk:Postacıylazıtgitmek.
Barakayagidiyor,durumuTjaden'ebildiriyor,gözegörünme,diyorum.
Sonraiskambiloynamakiçinbaşkabiryeregidiyoruz.İştebizimyapabileceğimizşeyler:İskambil,küfür,harb.Yirmiyaşiçinçokbirşeydeğil...yirmiyaşiçinpekçokşey!
YanınsaatsonraHimmelstossyineyanımızageliyor.Kimseninaldırdığıyok.Tjaden’isoruyor.Omuzlarımızıkaldırıyoruz.“Arayacaktınız!”diyediretiyor.
.“Kim?”diyesoruyorKropp.“Siz!”(1)
“Ricaederimbizesendiyehitabetmeyiniz!“diyorKroppbiryarbaygibi.
“Size(1)sendiyehitabedenkim?”“Siz!”“Benmi?”“Evet.”Himmelstoss'unaklıkarışıyor.Ne
demekistediğinianlamadığıiçinkuşkuyla,Kropp’ayanyanbakıyor.Amabunoktadakendinepekgüvenemiyor,alttanalıyor.“Onubulamadınızmı?”
Kroppatlarınüzerineyangeliyor:“Sizhiçcephedebulundunuzmu?”
“Orasısiziilgilendirmez!”diyekesipatıyorHimmelstoss.“Bensizdencevapistiyorum.”
“Güzel!”diyorKropp,ayağakalkıyor.“Ufakufakbulutlarvarbakıntaarda.Uçaksavartoplarınınmermilerionlar.Bizdünoradaydık.Beşölü,sekizyaralıverdik.Pekhoşoluyordoğrusu.Gelecekseferesizdebizimleolursanızaskerlerölme*denönceevvelakarşınızagelirler,esasvaziyetialırlar,çakıgibiselamveripsorarlar:—Müsaadenizvarmı,geriçekileyim!İzinverirmisiniz,öleyim!Bizdehurdatamsizingibilerinibekliyorduk.”
Kropptekraroturuyor.Himmelstossbirkuyrukluyıldızgibikayıpgidiyor.
“Üçgünhapis!”diyetahminyürütüyorKat.
“Birdahayabengirişiyorum.”diyorumAlbert'e.
Amakısmetdeğilmiş.Akşamyoklamasındasorguyaçekildik.TeğmenimizBertinckbölükkalemineoturdu,hepimiziarkaarkayaiçeriçağırdı.
Şahitlerdenbiridebendim.Tjaden'inniçinkarşıgeldiğinianlattım.Yatağaişemehadisesiişeyaradı.Himmelstoss'uçağırdılar,söylediklerimitekrarladım.
“Doğrumu?”diyesorduBertinck,Himmelstoss'a.
Adamezildi,büzüldü;Kroppdaaynışeylerisöyleyinceisteristemezitirafetti.
“Peki,nedenozamanşikayet
etmediniz?”diyesorduBertinck.Sustuk;askerlikteböyleufaktefek
şeyleriçinşikayettebulunmanınbirfaydasıolmadığınıodabiliyorduherhalde.Hemaskerlikteşikayetdenedemek?Bunuteğmendeanlıyordubesbelli.Öncecepheninkışlameydanıolmadığınıkendisinebirkeredahaaçıklayarak,Himmelstoss'ubirgüzelpayladı.SonradahasertbirölçüylesıraTjaden'egeldi;onadamükemmelbirnasihatleüçgünodahapsiverdi.Teğmen,gözkırparak,Kropp'adabirgünhapiscezasıverdi.Üzgünbirtavırla:“Çaresiz!”dediKropp'a.Makûladam!
Odahapsiçokhoş!Hapisaneeski
birtavukkümesi;ikisinideziyaretmümkün,bizdezatenbuişleribecermesinibiliriz.Ağırhapisolsabodrumatıkarlardı,eskidenağacadabağlarlardıbizi,amaşimdiyasakbu.Artıkarasırainsancamuamelegördüğümüzdeoluyor.
Tjaden’leKropptelörgügerisinekapatıldıktanbirsaatsonrakalkıpziyaretlerinegidiyoruz.Tjadenbir,horozgibiöterekselamlıyorbizi.Geceyekadarskatoynuyoruz.Tjadenrezilikazanıyortabii.
★
DönüşteKat,banasoruyor:“Kaz
kızartmasınanedersin?”
“Fenadeğil!”diyorum.Bircephanekamyonunaatlıyoruz.
Yolculukücretiikisigara.Katkazınyerinibiliyor.Ahırbiralaykarargahınınmalı.Kararveriyorum,kazıtutupgetirmekbenimişim.Kat'tandirektifalıyorum.“Ahırbirduvarınarkasında,kapıdabirağaçdayalı.”
Katparmaklarınıkenetleyipavuçlarınıtutuyor,ayağımıbasıpduvaratırmanıyorum.Katnöbetçikalıyor.
Gözlerimikaranlığaalıştırmakiçinbirikidakikaduruyorum.Sonraahınseçiyor,usulusulyaklaşıyorum;dayalıdesteğiyokluyor,çekiyor,kapıyıaçıyorum.
İkibeyazşeygörüyorum.İkikaz,iştebufena,birinitutsamötekibağırır.Şuhaldeikisinideyakalamakgerek.Elimiçabuktuttummutamam!
Biratılıştabiriniyakalıyorum,birdakikasonradaötekini.Sersemlesinlerdiyede,başlarını,deligibi,veryansınediyorumduvara.Amakuvvetimyetişmiyorbesbelli.İmansızlarhafifçegaklıyor,kolbacakçırpıyorlar.Olancagücümüharcıyor,boğuşuyorum;fakathaykörşeytan,nedezorluymuşlar!Dayatıyor,benisilkeliyorlarbayağı.Karanlıktabubeyazpaçavralarpekderezilşeyler.Kollarımakanatlartakıldı,yerdenkopacağımdiyekorkuyorum;
ellerimdebirçiftbalonvarsanki.Derkenşamatakopuyor;birinin
boğazınahavakaçtı,birçalarsaatgibikeskinbirsesçıkarıyor.Neoluyordemeyekalmadanpatkütbirşeydalıyoriçeri,banaçarpıyor.Yereyıkılıyor,kızgınbirhırlayışişitiyorum.Birköpek.Yanımabakıyorum;boynumaatılmayahazırlanıyor.Hemenyereuzanıyor,çenemiyakamdaniçeriçekiyorum.
Birdoğköpeği.Nedensonrabaşınıgeriçekiyor,yanımaçöküyor.Amakıpırdayacakoldummuhırlıyor.Düşünüyorum.Yapabileceğimtekşey,tabancamıelegeçirebilmek.Neolursaolsun,kimselergelmedenhurdankaçmayamecburum.Elim
birerarpaboyuilerliyortabancaya.Sankisaatlercesürüyorbuiş,
banaöylegeliyor.Hepyavaşçabirkımıldayış,tehlikelibirhırıltı.Hepkıpırdamadanduruş,sonrayenibirdeneme.Tabancayıkavrayınca,elimtitremeyebaşlıyor.Elimiyerebastırıyor,yapacaklarımıdüşünüyorum:Tabancayıbirdençekmek,köpeğintoparlanmasınafırsatvermedenateşedipkaçmak.
Yavaşça,nefesalıyor,sakinleşiyorum.Sonrasoluğumukesiyor,tabancayıkaldırıpateşediyorum.Köpekuluyarakyanasıçrıyor;ahırınkapısınakoşuyor,kaçankazlardanbirinetökezliyorum.
Ohızladerhalkazıyakalıyor,duvarınardınafırlatıyor,kendimidebirsıçrayıştayukarıatıyorum.Bendahaötetarafaatlayamadanköpeküzerimesaldırıyor.Kendimibirhamledeaşağıbırakıyorum.OnadımötemdeKat,kolundakaz,bekliyor.Benigörürgörmezkirişikırıyoruz.
Nihayetnefesalabiliriz.Kazöldü.Katbuişibirandabeceriverdi.Kimseninbirşeysezmemesiiçinhemenkızartalımdiyoruz.Barakadankabkacakveodungetiriyorum.Bugibiişlerdekullandığımızufak,boşkulübelerdenbirinegiriyor,tekpencereoyuğunusımsıkıkapatıyoruz.Ocağabenzerbirşeyvar,tuğlalarınüzerindedemirbir
levhaduruyor.Ateşyakıyoruz.Kat,kazıntüyleriniyoluyor,
hazırlıyor.Tüylerigüzelcebirtarafakoyuyoruz.Butüylerleikiküçükyastıkyapmak,Üzerlerine:“Yaylımateşindetatlıuykular!”diyeyazmakniyetindeyiz.
Gizlikovuğumuzunetrafında,cephedepatlayantoplarınsesleriuğulduyor.Yaktığımızateşyüzlerimizdeparıldıyor,duvarlardagölgelerimiztitreşiyor.Aradaboğukbirçatırtı,kulübesallanıyor.Uçakbombaları.Birseferindeboğulmuşferyatlarişitiyoruz.Birbarakayabombadüştüherhalde.
Uçaklarvınlıyor,makinelitüfektakırtılarıduyuluyor.Amabizden
dışarıya,görülebilecekhiçbirışıksızmıyor.
Kat ve ben, iki asker,üzerlerimizde partal ceketler,karşılıklıoturmuş,geceyarısıbirkazkızartıyoruz.Pekkonuşmuyoruz;amabirbirimize karşı öylesinemuhabbetle doluyuz.. Sevişençiftlerdeolurolsaolsabusevgi,diyedüşünüyoruz. Biz iki insanız, ikiminik hayat kıvılcımı; dışardaysagece var, ve ölümçemberi.Biz onunkıyıcığına oturmuşuz, tehlikelerortasında korunmuş; ellerimizdenyağ damlıyor, kablerimiz birbirineyakın olmuş. İçinde bulunduğumuzsaat,bulunduğumuzyerinaynı:Tatlıbir ateşten etrafa duyguların
parıltıları, gölgeleri saçılıyor, sağdasolda oynaşıyor. Onun, benimhakkımda bildiği ne? Ya benimbildiğim, ona dair? Evvelcedüşüncelerimizbirbirinebenzemezdihiç. Ama şimdi bir kazın önündekarşılıklı iç dünyalarımızıhissediyoruz. Birbirimize o dereceyakınız ki, bunu ifadeye bilekalkışmıyoruz.
Körpeveyağlıbileolsakazkızartmakuzuniş.Buyüzdensıraileçalışıyor,birimizyağdöküpkızartmayadevamederkenbirimizuyuyoruz.Gitgidenefisbirkokuyayılıyoretrafa..Dışarınıngürültüleribirbağ,birrüyaoluyor,amahatırasıbütün
bütünsilinmeyenbirrüya.YarıuykudaKat'ınkaşığıkaldırıpindirdiğinigörüyor,onuseviyorum;omuzlarıçıkıntılıeğiksilûetini..aynıandaonungerisindeormanları,yıldızlarıgörüyorum;tatlıbirsesbenidinlendirensözlersöylüyor:Biraskerolanbana,hantalçizmeleri,palaskası,ekmektorbasıylayücegöklerinaltındaufacık,önündeuzayanyoluyürüyen,çabukunutan,artıkpekseyrekhüzünlenen,koskocagecegöğüaltındadurmadan,boyunayürüyenbanatatlısözlersöylüyor.
Birküçüknefervebirtatlıses.Kocaçizmeli,gönlükırıkbuasker,çizmeliolduğuiçinyürüyen,yürümektengayrıherşeyiunutmuş
buasker,okşanmış,elüstündetutulmuşolsaydıbelkiartıkanlamazdı,bunu:Ufuktakilerçiçekler,askeriağlatacakkadarsessizsakinbirmanzaradeğilmi?Taoradakilerhiçmalikolmadığıiçinkaybetmediği,karmakarışık,amaonuniçinyinedekayıphayallerdeğilmi?Oradaduran,onunoyirmiyılıdeğilmi?
Yüzümmüıslanmış,nerdeyim?Katvarönümde;eğilmişkoca
gölgesievimocağımgibidüşüyoriçerime.Yavaşkonuşuyor,gülümsüyor,yineateşinbaşınagidiyor.
Sonra:“Oldu!”diyor.“Peki,Kat.”Silkiniyorum.Kulübeninortasında
nargibikızartmaparıldıyor.Açılıpkatlanırçatallarımızı,çakılarımızıçıkarıyor,kendimizebirerbutkesiyor,tayınlarımızıkabdakisalçayabanabana,yavaşyavaş,tadınıçıkaraçıkarayiyoruz.
“Beğendinmi,Kat?”“Nefis!Yasen?”“Nefis,Kat!”Bizkardeşiz,eniyiparçaları
birbirimizeikramediyoruz.Dahasonrabenbirsigara,Katdabirpuroiçiyoruz.Yemeğinçoğudaarttı.
“Kat!Kropp'laTjaden'edebirer.parçagötürseknasılolur?”
“Ala!”diyorKat.Birparçakesiyor,gazetekağıdınadikkatlesarıyoruz.Artanıdakendibarakamıza
götüreceğiz.AmaKatgülüyor,“Tjaden!”diyorsade.
Anlıyorum,hepsinigötürmemizgerek.İkisiniuyandırmaküzere,kümesinyolunututuyoruz.Tüyleritopluyoruzdahaönce.
Kropp'laTjaden,gözlerineinanamıyorlar.Sonradişlerinibileyiphazırlanıyorlar.Tjadenkazınkanatlarındanbiriniikieliyleağızmızıkasıgibiyakalamış,dişliyor,çiğniyor.Kabdakiyağıiçiyor,ağzınışapırdatıyor:“Buiyiliğinizihiçunutmayacağım!“
Barakamızadönüyoruz.İşteyineyıldızlarıyla,sökmeyebaşlamışşafağıylaoyücegökyüzü;altındabenyürüyorum,kocaçizmeli,karnı
doymuşasker;sabahınerkensaatlerindebirküçükneferimben.Amayanımda,eğik,çıkıntılısırtıylaKatyürüyor,arkadaşımKat.
Sabahınalacakaranlığındabaraka,kenarçizgileriylesiyah,tatlıbiruykugibibizedoğrugeliyor.
VI
Birtaarruzlafıdırdolaşıyor.Bu
sefercepheye,herzamankindenikigünöncegidiyoruz.Yoldaharabolmuşbirokulgörüyoruz.Cepheduvarıyanınayüksek,ikincibirduvardahaçıkmışlar:Yeniyapılmış,cilasız,beyaztabutlardanbirduvar.Tabutlarreçine,çamve
ormankokuyorhenüz.Enazyüztabutvar.
“Taarruzakarşıtedbir!”diyorMüller,şaşkın.
“Bizimiçin!”diyehomurdanıyorDetering.
Kat,Detering'eçıkışıyor:“Saçmalama!”
“Birtabutunolursaöpdebaşınakoy!”diyealayediyorTjaden.“Panayırlardaatışbarakalarıvardır,oradakihedeflerebenzeyengövdeniçinsanasadecebirçadırbezivermesinler,dikkatet.”
Ötekilerdeişişakayaboğuyorlar,tatsızşakalar,amaneyapalımbaşka?Tabutlarsahidendebizimiçin.Böyleşeyleregelinceteşkilattamam.
Karşısıkaynıyor.İlkgece,durumutayineçalışıyoruz.Ortalıkazçoksessizolduğuiçindüşmancephesigerisindekikamyonlarıngürültüsüişitilebiliyor;bufaaliyetsabahşafaksökenekadarsürüyor.Katbunlarıngidenkamyonlarolmadığını,yenikıtalar,toptüfekgetirdiklerinisöylüyor.
İngiliztopçusununtakviyegördüğünüseslerdenanlıyoruz.Çiftliğinsağına20,5lukenazdörtbataryadahakonmuş,kavrakkütüğügerisindebombatoplarıyerleştirilmiş.AyrıcatapalarımüsademeliufakFransıztoplarındanvarbirsürü.
Endişedeyiz.Barınaklara
girmemizdenikisaatsonrakenditopçumuzsiperlerimizidövmeyebaşladı.Biraydabuüçüncüoluyor.Birhedefhatasıolsaydıkimsesesiniçıkarmazdı;amamesele,butoplardaişyokartık;mermilerbizimkesimleredağılıyor;atışlarkesindeğilçokdefa.Buyüzdenbugeceikiyaralıverdik,
★
Cephebirkafestir;içinde
sinirlerinizgerginbekleyeceksinizneolacaksaolsundiye.Mermi,kavislerininörgülerialtındayatıyor,meçhulünmerakvegerginliğiniyaşıyoruz.Üzerimizdeboşlukta
süzülüyortesadüf.Birmermigelirkenbüzülüpkalabilirim,hepsibundanibaret.Düşeceğiyernemalûmdurbence,nedesözümgeçermermiye.
Biziumursamazedenbutesadüftür.Birkaçayöncebirbarınaktaoturmuşskatoynuyordum;birarakalktım,birbaşkabarınaktakiahbaplarıgörmeyegittim.Dönüpgeldiğimdebirinciyerdeneserkalmamıştı,birgülleyleyokolmuştuorası.Yineikincibarınağagittim,tamzamanındayetişmişim:Toprakaltındakalanlarıkurtarmaktabenimdeemeğimgeçti.Çünküoaradaburayadabirbombadüşmüştü.
Tesadüfişte;birmermiyekurbandagidebilirdim,yaşıyorum.
Bombalarınbirşeyyapamayacağıbirbarınaktaparamparçaolabilirimdeaçıkarazideonsaatsürenbiryaylımateşindensapasağlamçıkabilirim.Herasker,sadece,binlercetesadüfsayesindesağkalırhayatta.Heraskertesadüfeinanır,tesadüfebelbağlar.
★
Ekmeklerimizegözkulakolmak
zorundayız.Sonzamanlardasiperlerdeeskidüzenkalmayalıberifarelerpekçoğaldı.Detering,bununşaşmazbirtehlikeişaretiolduğuiddiasında.
Heleburadakifareleriğrençmiiğrenç;hepsidepekkocamanşeyler
çünkü.Leşfaresidediklericinsten.Tiksindirici,pis,çıplakbirsuratlarıvar.Onlarınouzun,tüysüzkuyruklarınıkimgörsemidesibulanır.
Karınlarıdaçokaçanlaşılan.Hemenhepimizintayınınıdişledilerbirkere.Kroppçadırbezinesımsıkısardığıekmeğinibaşınınaltınakoyuyor,amauykuhakgetire;çünküekmekpeşindefareler,yüzündegeziniyorlar.Deteringaçıkgözdavrandıaklınca:Tavanaincebirtelbağladı,ekmekçıkınınıorayaastı.Amageceyarısıellambasınıyaktığıvakittelinsallanmaktaolduğunugördü.Şişmanbirfare,ekmeğinüzerindegeziniyordu.
Sonundabirçarebulduk.Ekmeklerdenhayvanlarınkemirdiklerikısımlarıdikkatlekesipaldık;bütüntayınıkaldırıpatmakimkansız,yarınaaçkaldığımızınresmidir.Ayırdığımızparçalarıbarınağınortasınayereyığdık.Küreklerimizialıp,vurmayahazır,yataklarımızauzandık.Detering,KroppveKat,ellambalarınıellerinealdılar.
Birkaçdakikasonrailkpıtırtıları,kemirtileriişittik.Sesdahadaçoğaldı,ufakayaklarınsayısıarttı.Birdenellambalarıyandı,herkeskarayığınaveryansınettiküreğini;farelercıyakcıyakkaçıştılar.Sonuçiyioldu.Fareparçalarınıkürekleyipsiperden
dışarıatarakyenidenpusuyayattık.Birkaçseferdahayüklendik.
Derkenhayvanlaryafarkınavardılarişin,yadakankokusualdılar,Artıkgelmediler.Fakatyerdekiekmekkırıntılarınaertesisabahbaktık,yinedetemizlemişhınzırlar.
Bufareler,bitişikkesimdeikikocakediilebirköpeğesaldırdılar,hayvanlarıısıraısıraöldürdüler,birazınıdayedilerhatta.
ErtesigünbizeHollandapeyniriverdiler,herkeseaşağıyukarıdörttebirpeynirdüştü.Birbakımaiyi,çünküpeklezzetlidirbupeynir.Amabiryandandafena.Çünkübukırmızıtoplar,bizimiçinşimdiyekadarhepzorlupatırtılarınöncüsüolmuşlardır.
Üstelikiçkidedağıtılıncatahminlerimizkuvvetlendi.Şimdikihaldeonudaiçiyoruz,amagönlümüzrahatdeğil.
Bütüngünfareöldürmeyarışıyapıyor,aylakdolaşıyoruz.Fişekveelbombasımevcudumuzartıyor.Süngülerimizigözdengeçiriyoruz.Küttarafıtesteregibi,testereyerinedekullanılansüngülervararada.Karşıtaraftabizdensüngüsübuşekildebirneferyakaladılarmıamanzamantanımadanöldürüyorlar.Bitişikkesimdebizimkilerden,süngüleritesterelibazılarıburunları,gözleributestereylekesilmiş,oyulmuşbirhaldebulunmuştu.Ağızlarına,burunlarınatesteretalaşı
doldurmuşlardaadamlarıöyleboğmuşlar.
Acemilerinbirkaçındahenüzböylesüngülervar;bunlarıbıraktırıpyerlerineöbürsüngülerdenaldırtıyoruz.
Aslındasüngüeskiöneminikaybetti.Hücumlardaşimdiçokkeremodaolan,sadeceelbombasıvekürekleatılmakileri.Keskinkürekhemdahahafif..hemdahaçokişigörenbirsilah.Küreğisadeceçenealtınaindirmeklekalmaz,düşmanı,bununlayeredeserebilirsiniz;yüklenmeimkanıfazladırkürekte.Heleomuzlabeyinarasınaçaprazindimi,kolaycagöğsekadaryarıpgeçer.Süngüçokkeresaplandığı
yerdetakılırkalır;ozamandüşmanınkarnınakuvvetlicebasıpöncesüngüyügeriçıkarmakgerekir.Buişlerolurken,pekalabirsüngüdesizyiyebilirsiniz.Hemsonra,süngününsaplandığıyerdekırılacağıdatutar.
Geceleyingazpüskürtüyorlar.Hücumubekliyor,maskelerimizigeçirmiş,pusudayatıyoruz;ilkgölgegörünürgörünmezmaskelerisıyırmayahazırız.
Günışıyor,halabirşeyolduğuyok.Karşıtaraftaheposinirbozucutekerleksesleri.Katarkataryükkamyonları.Negetirir,neyığarlarböyle?Bizimtopçudurmadanmüdahaleediyor,amakamyongürültülerikesilmiyor,kesilmiyor.
Yüzlerimizdeyorgunluk,öylecebakışıyoruz:“Sommekıyısındakinebenziyor.”diyorKat,tasalı.“Oradadasonradanyedigün,yedigeceyaylımateşinetutulmuştuk.”BurayageldikgeleliKatalaylıkonuşmazoldu,bufena;çünkü,Kateskibircephekurdu,kokuyuçabukalır.İyiyemekten,rumdanötürübirTjadenmemnun.Onakalırsaistirahatebileçekileceğiz,birşeyolacağıyokçünkü.
Öyleyedebenziyorhani.Peşpeşegünlergeçiyor.Geceleyindinlemepastasıyımçukurda.Üzerimderaketler,paraşütlüışıtmabombalarıyükseliyor,alçalıyor.Sinirlerimgergin,tetikteyim,kalbimçarpıyor.Gözümikidebirfosforlusaate
gidiyor,yelkovanilerlemekbilmiyor.Gözlerimdenuykuakıyor,uyumamakiçinçizmeleriminiçindeayakparmaklarımıkımıldatıyorum.Bennöbetidevredenekadarbirhadiseolmuyor;karşıdahepotekerleksesleri.Gitgideyatışıyor,boyunakağıtoynuyoruz.Belkişansımızyardımeder.
Gökyüzübütüngünsabitbalonlarlaörtülü.Karşıtarafburadadatankvepiyadeuçaklarıkullanacak,deniyor.Bizidüşündürenbudeğildeasıl,yenialevmakinelerihakkındaanlatılanlar.
★
Geceyarısıuyanıyoruz.Toprakgümbürdüyor.Üzerimizdeağırateş.Köşelerebüzülüyor,mermilerinçeşitliçaplardaolduğunuanlıyoruz.
Herkesteçhizatınıyokluyor,heranyenidenbakıyor,eksikbirşeyvarmıdiye.Barınaksarsılıyor,gecebirkükreyişlebirparıltısanki.Birsaniyesürenaydınlıklardabakışıyor,rengimizuçuk,dudaklarımızkenetli,başımızısallıyoruz.
Ağırgülleleringöğüssiperleriniuçurduğunu,şivlerioyduğunu,betonmesnetlerinüstkısımlarınıparçaladığınıhepbirdenhissediyoruz.Güllesiperedüşünce,pıhlayanbiryırtıcıhayvanınpençevuruşunabenzeroboğuk,çılgın
sarsıntıyıdaduyuyoruz.Sabahadoğruacemilerdenbirkaçı,yüzleribakırçalığı,kusuyorlar.Haladayavrubunlar.
Pis,gribirışık,dehlizleresızıyoryavaştan;toplardançakanşimşekleridonuklaştırıyor.Sabaholuyor.Topçuateşlerinepatlayanlağımlarkarışıyorşimdi.Sarsıntılariçindeenmüthişibunlar,lağımnerdeatılıyorsaoradayüzlerceölü.
Nöbetalacaklargidiyor,gözcülertoztoprakiçindetitreyesendeliyeiçerigiriyorlar.Birihiçkonuşmadanbirköşeyeseriliyor,birşeyleryiyor;öteki,biryedek,hıçkırıyor;patlamalarınyaptığıhavabasıncıonuikikeregöğüssiperiüzerine
fırlatmış;sinirleribozulmuşyalnız,başkabirşeyolmamış.
Acemileronabakıyorlar.Saridirbu,dikkatetmemizlazım;bazıdudaklartitremiyebaşladılarbile.İyikisabaholuyor;taarruzöğleyedoğrubelkide.
Ateşinazaldığıyok.Gerilerimizidedövüyor.Gözgörebildiğikadarhertaraftaçamur,demirfıskiyeleri.Çokgenişbirkuşak,ateşaltında.
Taarruzolmuyor,fakatateşdevamediyor.Yavaşyavaşkulaklarımızduymazoluyor,zatenkimsenindekonuştuğuyok;söylenenlerianlamıyoruzki!
Bizimsiperdenpekazbirşeykalmadıgeriye,birçokyerleriartık
ancakyarımmetreyüksekliğinde,delikdeşik,mermiçukurları,topraköbekleriyledolu.Geçidinhemenönündebirmermipatlıyor.Ortalıkbirdenkararıyor,toprakaltındakalıyoruz,kendimizeyolaçmamızgerekiyor.Birsaatsonrageçittekraraçılıyor,çalıştığımıziçindebirazferahlıyoruz.
Bölükkomutanımızgeliyoriçeriye,ikibarınağınyıkıldığınısöylüyor.Komutanıgörenacemileryatışıyorlar.Komutan,buakşamyiyecekgetirilmeyeçalışılacağınısöylüyor.
Birtesellihavasıesiyor.Tjaden'denbaşkakimsebunudüşünmemişti.Ehiştedışarıdanyine
bazışeylergelecek,yiyecekgetirileceğinegöredurumpekdeberbatsayılmaz,diyedüşünüyoracemiler.Havalarınıbozmuyoruz;yemeğincephanekadarönemliolduğunu,sırfbuyüzdenteminedilmesigerektiğinibizlerbiliyoruz.
Amagetiremiyorlar.İkincibiriaşekademesihareketediyor,odageridönüyor.SonundaKatgirişiyorbuişe,fakatobileeliboşdönüyor.Arkalarakaymakmümkündeğil,aradaniğnebilegeçemez,ateşlerokadarsık!
Kemerlerimizisıkıyoruz,ağzımızabirazcıkbirşeyalsaküçmislifazlaçiğniyoruz.Amayinedekaretmiyor,karnımızzilçalıyor.Birparçacık
ekmeğimvardıyedek,içiniyedim,torbamdakabuğukuruyor,aradabirkemiriyorum.
★
Gece,dayanılırgibideğil.
Uyuyamıyoruz;bakışlarımızıdikmiş,önümüzebakıyor,sersemlemişduruyoruz.Tjaden,kemirilmişekmekkenarlarınıfarelerepeşkeşçekmişolmamızahayıflanıyor.Bizonlarısaklayacaktık,şimdiolsaydıyerdik,diyor.Suyumuzdayok,amaekmekkadardeğil.
Sabahadoğru,ortalıkhenüzkaranlıkken,birpatırdıoluyor.Sürühalindekaçanfareler,geçitteniçeri
dalıyor,duvarlaratırmanıyorlar.Ellambalarıkargaşalığıaydınlatıyor.Hepimizferyat,küfür,fareleresaldırıyor,saatlerdiriçimizdebirikenümitsizliği,hıncıboşaltıyoruz.Yüzlerimizkasılmış,kollarvuruyor,hayvanlarcıyakcıyakbağrışıyorlar.Durmayagelmez,onlarbizesaldırır.
Buyüklenişbiziçokyordu.Yattık,yinebekliyoruz.Bizimbarınağınhenüzbirzarargörmemesibirmucizedoğrusu.Henüzyerindeduran,sayısıpekaz,derindehlizlerdenbiridebizimki.
Birçavuşsürünerekiçerigiriyor,yanındabirekmek.Üçkişigeceleyinateşhattınıgeçipbirazyiyecekgetirmeyemuvaffakolmuşlar.
Anlattıklarınagöre,ateş,azalmayanbirşiddetletopmevzilerimizekadaruzanıyormuş.Karşıtarafınbukadarçoktopunerdengetirdiklerineakılermiyormuş.
Beklememizlazım,beklemeliyiz.Öğleüstütahminimçıktı.Acemilerdenbiri,birbuhrangeçirdi.Benepeydironugözetliyordum:Sinirlisinirliçenesinioynatıyor,yumruklarınıaçıpkapatıyordu.Buyuvalarındanfırlamış,zorlanangözlerigördükmüanlarızbiz.Sonsaatlerdekisakinliği,birgörünüştüsade.
Şimdiayağakalkıyor,sezdirmedensürünüyor,biranoyalanıyor,sonrageçidedoğru
kaymakistiyor.Yattığımyerdeyolunukesiyor,soruyorum:“Nereyegidiyorsun?”
“Şimdigeleceğim!”diyeönümdengeçipgitmekistiyor.
“Beklehele,ateşyavaşlarşimdi.”Kulakkabartıyor,gözleribiran
parlıyor.Sonrayinekuduzköpeklerdekigibiperdeleniyorgözleri;susuyor,yolvermemiçinbeniiteliyor.
“Birdakika,arkadaş!”diyorumyükseksesle.Katilgileniyor.NeferbenikakışlarkenKatyakalıyoronu,ikimizsımsıkıtutuyoruz.
Bağırmayabaşlıyor:“Bırakınbeni,bırakın,dışarıçıkacağım!”
Sözdinlediğiyok,sağasoladebeleniyor,ağzıköpürüyor,manasızbirtakımlaflargeveliyor.Barınakkorkusunatutulmuş,buradaboğulacağınısanıyor,tekgayesikendisinidışarıyaatmak.Bıraktıkmıkorunmadan,gizlenmedendeligibikoşargider.Böyleçoklarınıgördük,builkideğil.
Gözleridönmüş,çılgıngibiolduğundan,başkaçarekalmıyor;aklıbaşınagelsindiye,pataklıyoruzonu.Birhamlede,merhametsizcedövüyoruz.Sonundaşimdilikyinesessiz,yerineoturuyor.Ötekilerbusahnekarşısındasararıyorlar.Onlarındagözüyılarinşallah.Buyaylımateş,buzavallıların
kaldırabileceklerişeydeğil.Acemieratdeposundansonraöylebirbadireyedüştülerki,değilonları,görmüşgeçirmişleribileperişanederbudurum.
Buolaydansonra,boğucuhava,dahadasinirbırakmıyorbizde.Mezarlarımızdayızsanki;sadeceüzerlerimizintopraklaörtülmesinibekliyoruz.
Ansızınbirgümbürtükeskinbirışık.Tamtepemizedüşenbirgülleninşiddetinden,barınak,ekyerlerindençatırdıyor.Bereket,mermihafifdebetondireklerdayanıyor.Madeni,korkunçbirses.Duvarlarsallanıyor;tüfekler,miğferler,toztoprakuçuşuyor.Kükürtlübirdumansızıyor
içeri.Muhkembarınaktailerideşudahageçenlerdeyapılanentipüftenbarınaklarınbirindeolsaydıkşimdihiçbirimizsağkalmazdık.
Amatesiryeterikadarberbataslında.Deminkieryinesapıtmayabaşladı,yanınaikikişidahakatıldı.Birikaçıyor,kalanikisinigüçlükletutuyoruz.Kaçanınpeşinedüşüyor,ayaklarınaateşetsemmi,diyedüşünüyorum.Birdenvınlayanmermiler;kendimiyereatıyorum.Ayağakalktığımvakithendekduvarınısıcakmermi,etveüniformaparçalarıylakaplanmışbuluyorum.Dönüyorum.
İlknefer,sahidençıldırdıgaliba.Tutmasaktosvurankoçlargibi
duvaravuruyorbaşını.Gece,bunugeriyegötürmemizgerekiyor.Şimdilikbirtaarruzolursa,hemençözebilmekiçinbirazgevşekçebağlıyoruz.
Kat,iskambiloynamayıteklifediyor.Neyapılırbaşka?Belkihavayıyatıştırır.Amaboşuna;kulağımızhep,yakınımızadüşenmermilerde.Kaçelaldığımızışaşırıyor,terskağıtoynuyoruz.İsteristemezbıraktık.Dörtbiryanınavurulan,boyunagümbürdeyenbirkazaniçindeyizsanki.
Birgecedaha.Gerginliğekanıksadıkbayağı.Çentiklibirbıçakgibimurdariliğimizikazıyanöldürücübirgerginlik.Ayaklarımız
yürümekistemiyor,ellerimiztitriyor,vücudumuzgüçlüklezaptedilendeliliğin,adetameydanıboşbulmuş,boşalansonsuzbirhomurtununüzerindeincebirzarsanki.Artıkvücudumuzdaetdeyok,kasda.Hiçtasavvuredemediğimizbirşeygöreceğizkorkusuylabirbirimizinyüzünebakamıyoruz.Dudaklarımızısıkıyoruz.Geçer...geçer...atlatırızbelki.
★
Yakınımızdakimermisesleri
kesiliyoransızın..Ateşdevamediyor,amagerilerde;bizimbarınak,şimdiateşdışında.Elbombalarımızıalıyor,
barınağınüzerineatıyor,dışarıfırlıyoruz.Yaylımateşdinmişonunyerinearkamızdazorlubirbarajateşibaşlamıştışimdi.Taarruzbaşlıyor.
Delikdeşikolmuşbuçöldedahainsanlarbulunabileceğinekiminanır?Amaiştesiperlerdenmiğferlerçıkıyor,ellimetreilerimizdemevziegirmişbirmakineli,takırdamayabaşlıyor.
Telörgümanilerikopmuş,parçalanmış.Yinedetutarlarbiraz.Karşıtarafıntaarruzageçtiğinigörüyoruz.Bizimtopçumüdahaleediyor.Makinelilertakırdıyor,tüfeklerçatırdıyor,taarruzedenlerilerlemeyeçalışıyorlar.HaieileKroppelbombalarınıkullanmaya
başlıyorlar.Mümkünolduğukadarçabukatıyorlar,birisionlarabombayısapınıçekipuzatıyor,onlardafırlatıyorlar.Haiealtmışmetreyeatıyor,Kroppelli;bu,tecrübeedilmişbirusûl,önemlide.Karşıtarafkoşarkenotuzmetrekadaryakınagelmedikçehiçbirşeyyapamaz.
Kasılmışyüzlerden,düzmiğferlerdenanlıyoruz.Fransızlarbunlar.Telörgükalıntılarınakadargeliyorlar,epeytelefatverdiklerigörülüyor.Yanımızdakimakineli,birsırayıdeviriyorboydanboya;derken,dolduruştutukluklarıoluyor;onlaryaklaşıyorlar.
İçlerindenbirininkirpimaniinetökezlediğinigörüyorum,yüzü
yukarda,vücutçuvalgibisarkıyor,ellerihavada,duaetmekistiyorsanki.Sonravücutbüsbütünçöküyor.Mermilerlekopmuş,elleri,bilekuçlarıylaberaberteldeasılıkalıyor.
Geriçekiliyorduk,oandayerdenüçbaşkalktıyukarı.Miğferlerdenbirininaltındakarasivribirsakal,ikigözgördüm;üzerimedikilmişikigöz.Elimikaldırdım,amabuacayipgözlerebombayıatamadımbirtürlü.Birçılgındakikaboyunca,bütünsavaşmeydanı,etrafımdadöndüdurdufırdolayı.Kımıldamayantekşeydibugözler.Derken,karşıdakibaşkımıldadı,birel,birhareketvebenimbombaoyanadoğruuçtu.
Geriyekoşuyor,kirpimanilerini
barınağaçekiyor,ateşlenmişbombalarıarkamızafırlatıyor,geriçekilirkenbiryandandabombaatışınadevamediyoruz.Enyakınımızdakimevzilerdenmakineliler,veryansınediyorlar.
Tehlikelihayvanlaroldukşimdi.Savaşdeğil,ölümekarşıkorunmabubizimyaptığımız.Bizbombalarıinsanlarakarşıatmıyoruz,şuandainsanminsanbildiğimizyok.Oradaellerle,miğferlerleölümsaldırıyorpeşimizden;üçgündenberiilkdefayüzyüzegeliyoruz,üçgündenberiilkdefakendimizionakarşıkoruyabiliriz;çılgınbiröfkebürümüşiçimizi;darağacındabitkinbeklemiyoruzartık;canımızı
kurtarmak,canımızıkurtarıpöcalmakiçinyakıpyıkabilir,öldürebiliriz.
Hertümseğin,herdikenlitelkazığınıngerisineçömeliyor,patlayıcımaddedemetlerinigelenlerinayaklarınasavunuyor,kaçıyoruz.Patlayanelbombalarınınhavabasıncıkollarımıza,bacaklarımızaçarpıyor,kedilergibipısmış,kaçıyoruz.Bizialıpgötürendalgayagömülü,bizivahşileştiren;eşkiya,katil,iblisyapan;korkuyla,azapla,yaşamakhırsıylakuvvetimizikatkatçoğaltan,bizebirkurtuluşyoluarayan,boğuşanbudalgayakendimizikaptırmışkaçıyoruz.Karşıdangelenleriniçindebabanbile
olsa,hiçduraklamadanonundagöğsünebirbombayapıştırırsın!
Önsiperlerbırakılıyor.Sipermiydibunlar?Delikdeşik,yıkılmış..Tektüksiperdöküntülerigeçitlerlebirbirinebağlıoyuklar,mermiçukuruartıkları,hepsibukadar.Amakarşıtarafıncankaybıçoğalıyor.Buderecebirdirenmeummamışlardı.
★
Öğlenoluyor.Güneşortalığı
kavuruyor,akanterlergözlerimiziyakıyor;ceketimizinyenleriyleterlerisiliyoruz,kandaoluyorarada.Oldukçaaztahripgörmüşilksiperçıkıyorkarşımıza.İçerisidolu,karşı
taarruzahazır,bizidealıyorlar.Bizimtopçuşiddetlibirsürgüateşiaçıyor,akınıtıkıyor.
Peşimizdekihatlarduruyor,ilerleyemiyorlar.Hücum,topçumuzsayesindeparçalanıyor.Pusudayız.Ateşyüzmetreilerisinitarıyorvebiztekrarileriatılıyoruz.Yanımdabironbaşınınkafasıuçuyor.Onbaşıbirkaçadımdahakoşuyor,birfıskiyegibiboynundankanfışkırıyor.
Süngüsüngüyegelemiyoruz,karşıtarafçekiliyor.İlksiperlerimizetekrarkavuşuyoruz.
Ah,budönüş!Koruyucu,yedekmevzilereulaştınızişte!İçerleresürünmek,içlerindekaybolmakistiyorsunuz.Fakatgeridönmemiz,
tekrardehşetiniçineatılmanızgerek.Buandaeğerbirerotomatolmasaydık,bitkin,iradesizserilir,kalırdık;amaileriyeçekiliyoruztekrar;iradesiz,fakatçılgın,kudurmuş,vahşi..Öldürmekistiyoruz;çünkükarşıdakilerbizimcandüşmanlarımızşimdi;tüfekleri,bombalarıüzerimizeçevrili.Bizonlarımahvetmezsekonlarbizimahvedecekler!
Esmertoprak;paramparça,çatlak,kopukesmertoprak;güneşışınlarındacilalıparıltılariçinde;duroturbilmeyenboğuksesliotomathareketlerininarkaplanıdır;hırıltılarımızyaylarıngıcırtısı,dudaklarımızkupkuru,başımız
zilzurnaiçilmişbirgeceninsabahındagibiharap,boşalmış;sallana,sendeliyeilerliyoruz.Kalburadönmüşdelikdeşikruhlarımızaişkencelibirısrarlaburguburguişliyorgüneşteparıldayanesmertoprağın;cançekişen,ölmüşerlerinhayali.Ölenerler,neçarekader,dergibiuzanmışyatıyorlar;bizÜzerlerindenatlayıpgeçerken,bacaklarımızasarılıphaykırmakistergibiyatıyorlar.
Birbirimizekarşıbütünduygularımızıkaybettik;birimizinhayali,ötekimizinhızdanbitkinbakışlarınaçarptıkçabirbirimizitanımıyoruzadeta.Hiçbirşeyhissetmeyenölüleriz;birsihirbaz
hüneri,tehlikelibirbüyüneticesihenüzkoşabilen,henüzöldürebilenölüleriz.GençbirFransızgerikalıyor,yetişiyoruz,ellerinikaldırıyor,birelindehalabirtabanca.Anlaşılmıyor,ateşmiedecek,yoksateslimmioluyor?Birkürekdarbesiyüzünüikiyebiçiyor.Birikincisibunugörüyor,kaçmayaçabalıyor,birsüngüfışırtıylasırtınasaplanıyor.Havayafırlıyor,kollarınıaçmış,ağzıalabildiğineaçık,sendeleyerekileriatılıyor,sırtındasüngüsallanıyor.Birüçüncüsütüfeğiatıyor,yereçöküyor,elleriylegözlerinikapatıyor.Yaralılarıtaşımaküzerebirkaçöbüresirlebirliktegeridekalıyor.
Düşmanınpeşinde,birdenkendimizidüşmanmevzilerindebuluyoruz.
Bumevzilerehemenhemenonlarlaaynızamandaerişiyor,busayedeaztelefatveriyoruz.Birmakinelihırlamayabaşlıyor,birelbombasıylaişinibitiriyoruz.Amabubirkaçsaniyebizdendebeşkişininkarnındansüngülenmesineyetiyor.Kat,yaralanmadankalmışbirmakinelitüfeknişancısınınyüzünüdipçikleyamyassıediyor.Elbombalarınıkullanmayafırsatvermedenöbürlerinidesüngülüyor,sonrasusuzluktankavrulmuş,suyasaldırıyoruz.
Hertaraftatelmakaslarıaçılıp
kapanıyor,manilerüzerinetahtalaratılıyor,dargeçitlerdensiperlereatlıyoruz.Haie,iriyarıbirFransız’ınboynunabirkürekindiriyor,ilkbombayıatıyor.Birgöğüssiperigerisinebirkaçsaniyebüzülüyoruz,şimdisiperindüzkısmıboşartık.İlerdekikıvrımadoğruyenibirbombavınlıyor,oradadayolaçılıyor;koşarkenbarınaklaradabombalarsallıyoruz.Toprakyerindenoynuyor,çatırdıyor,tozuyor,inliyor.Kayganetparçaları,yumuşakvücutlarüzerindesendeliyoruz.Yarılmışbirkarnınüzerinedüşüyorum;ölününbaşındayeni,temizbirsubaykepiduruyor.
Savaşduraklıyor.Düşmanlairtibatkesiliyor.
Buradauzunmüddettutunamayacağımıziçin,topçumuzunhimayesindekendimevzilerimizeçekiliyoruz.Çekilirken,oaradaapartoparenyakınbarınaklarasaldırıyor,konservefalannegörürsek,bilhassatereyağıvecornedbeefkutularınıtopluyoruz.
Sağsalimgeridönüyoruz.Şimdilikkarşıdanyenibirtaarruzyok!Birsaattenfazlayatıyor,soluyor,yorgunlukalıyoruz;kimsekonuşmuyorhenüz.Öylesinebitkinizki,dehşetliaçolduğumuzhaldekonserveleraklımızabilegelmiyor.Yavaşyavaştekrarbirazoinsanabenzemeyebaşlıyoruz.
Karşıtarafıncornedbeef'leri
bütüncephedemeşhur.Hattasırfbukonserveleriçinzamanzamankarşıyabaskınyaptığımızbileolur.Çünkübizimiaşedurumu,umumiyetleberbattır,hepaçızdırbiz.
Hepsihepsibeşkutuelegeçirebilmişiz.Oradakilereiyibakıyorlarmışdoğrusu.Şalgammarmeladıylaaçlıktanimanıgevreyenbizleregöreşahanebirşey!Oradaetsebil,eliniuzatkafi.HaiebirdeinceuzunbirFransızfrancalasıyakalamış,palaskasınınarasınakürekgibisokuvermiş.Francalanınbirucukanlıbiraz,amaorasınıkesiverdinmi,tamam!
Şuanda,yiyeceğimizolması,neisabet!Bizimkuvveteihtiyacımızvar
daha.Tokkarın,iyibirbarınakkadarönemlidir;bizimyiyeceğedüşkünlüğümüziştebuyüzdenhayatımızıtoklukkurtarabilir.
Tjadenikimataradakonyakyürütmüş.Eldeneledevrediyoruz.
★
Akşamduasıbaşlıyor.Gece
yaklaşıyor,mermiçukurlarındansisleryükseliyor.Buçukurlar,hayaletsırlarıylasolusanki.Akduman,önceürkekürkekkenarlarasürünüyor,sonraçukurdandışarıtaşıyor,gitgideuzunşeritlerhalindeçukurdançukurayayılıyor.
Havaserin.Nöbetteyim;gözlerimkaranlığadikili.Hertaarruzdansonra
böyleolur;halsizim;buyüzdendüşüncelerimlebaşbaşakalmakyoruyorbeni.Doğrudürüstdüşüncededeğilbunlar;hatıralar,benişudermansızanımdabastırmış,içimigariphüzünlerledolduranhatıralar.
Paraşütlüışıtmamermileriyükseliyorhavaya.Birsahnebeliriyorgözümünönünde:Biryazakşamı,manastırınrevakındayım,rahipmezarlarıyladolubahçeortasındaaçmışyüksekgülfidanlarınabakıyorum.Dörtbiryandaevliyaheykellerivar.Ortalıktakimseleryok;buçiçeklidörtgen,büyükbirsessizlikle,sarılı;güneşkoca,külrengitaşlarüzerindesıcacık;elimibutaşlarakoyuyor,sıcaklığı
hissediyorum.Arduvazçatınınsağköşesiüzerindeyeşilmanastırkulesi,akşamınmatyumuşakmavisineuzanıyor.Bahçeyiçepçevrekuşatanrevaktakiparıltılı,küçüksütunlararasında,yalnızkiliselerdegörülebilenserinbirloşlukvar;benoradaduruyor,kadınlardangelenkarışıkbazımeseleleriyirmiyaşımdaöğreneceğimidüşünüyorum.
Sahneşaşırtacakkadarbanayakın,banadokunuyoradeta.Derkenbirışıtmamermisininparıltılarıarasındabirdeneriyipgidiyor.
Tüfeğimitutuyor,düzeltiyorum.Namluıslak;namluyukavrıyor,parmaklarımlaneminigideriyorum.
Bizimşehrinarkasındakiçayırlarortasında,birderekenarındabirdiziyaşlıkavakağaçlarıvardı.Dereninyalnızbirtarafındaydılar,amauzaktangörülürdü;kavaklıyoldenirdiburaya.Bizçocuklarpekseverdikbuağaçları;anlaşılmazbirkuvvetbizionlaraçekerdi;hazanbütüngünüoradageçirir,kavaklarınohafifhışırtılarınıdinlerdik.Ağaçlarınaltına,derekıyısınaoturur,ayaklarımızıhızlıhızlıakıpgidendurusularasarkıtırdık.Suyuntemizkokusu,kavakyapraklarındarüzgarıntürkülerihayalimizisarardı.Onlarıçokseverdik.Ogünlerinhayalişimdibilesilinipgiderken,kalbimçarpıyor.
Netuhaf,dönüpgelenbu
hatıralarınikiniteliğivar:Birincisisessizlikledoluoluşları;bu,onlarınenkuvvetlitarafı.Sonragerçekolmadıklarıhaldegerçeketkisibırakmaları.Sessizgörüntülerbunlar;kelimesiz,hiçkonuşmadan,bakışlarla,tavırlarlabanabirşeylersöyleyengörüntüler.Susuşlarıöyledokunaklıki,benikoluçlarınıtutmaya,tüfeğimesarılmayazorluyor;buhareketleriyapmasambugevşeyişte,buçekilişteyokolacağım,vücudumonlarıniçindeeriyecek,realitelerinardındakisessizkuvvetleredoğruakıpgideceksanıyorum.
Sessizlikbizimkavrayamayacağımızbirşeyolduğu
içindirki,bunlarsessizbukadar.Cephedesessizliknegezer;cephenintesirsahasıokadaruzaklaragiderki,neyapsakdışındakalamayız.Enuzakdepolarda,dinlenmeyerlerindebilemermilerinuğultusu,boğukgürültülerikulaklarımızdadırdaima.Bizimhiç,busesleriduyamayacakkadaruzaklaragittiğimizolmuyor.Heleşusongünlerdebugürültü,büsbütünçekilmezoldu.
Geçmişzamanhayallerininhüzündendahabüyükbirarzuuyandırmayışınınsebebi,onlardakibusessizliktir.Muazzam,şaşırtıcıbirhüzün.Onlar,geçmiştekaldılar,gerigelmezlerbirdaha,geçtigittihepsi;kaybettiğimizbirbaşkadünya.Onlar
kışlameydanlarındaisyancı,vahşibirarzuuyandırdılariçimizde;ozamanbizebağlıydılarhenüz,birbirimizdenayrıbiledüşmüşolsak,bizonlarındık,onlarbizim.Şafakpembelikleriyleormanınsiyahsiluetleriarasındakırlaratalimegiderkensöylediğimizaskertürkülerindeyükselirlerdi;içimizdeolan,içimizdentaşankuvvetlibirhatıraydıonlar.
Amahurdabusiperlerdekaybettikbuhatırayı.Onunartıkyükseldiği,belirdiğiyokiçimizde..Bizölüyüzouzakta,ufukta;oartıkbirhayal,esrarlıbirgölgedir;birfelaketgibiçullanırüzerimize,bizondankorkarız,bizonuümitsizseveriz.Kuvvetlidir,bizimarzumuzda
kuvvetlidir.Amaonaerişilemezki;bizbunubiliriz.Birgeneralolmakümidikadarboşunadıronaerişmekarzusu.
Bugençliğimizinülkesi,bizetekrarverilsebile,neyapabilirizbizonu?Oalemdenbizegeçmişonarin,gizlikuvvetleridahadiriltemeyizki!Bizonlardaolabiliriz,onlarlakaynaşabiliriz,onlarıhatırlayabiliriz,onlarısevebiliriz,onlargözümüzünönünegeldikçeheyecanlanabiliriz.Amabununölmüşbirarkadaşımızınfotoğrafıönündedüşünceleredalmaktanbirfarkıyokki;yüzhatlarıonunhatlarıdır,buonunyüzüdür;birliktegeçmişgünlerimizhatıramızdaaldatıcıbircanlılık
kazanır;fakatyinedeodeğildirburesim.
Bizartıkeskisigibibağlıdeğilizdirona.Biziçekenonungüzelliğinin,havasınınşuurumudur?Hayır!Kendihayatımızınolaylarındapayıolanbirkardeşlik,birberaberlikduygusudur;bukardeşlikbizisarmış,annelerimizinbabalarımızındünyasınıbizimiçindaimabirazanlaşılmazhalesokmuştur;çünkübiz,hepmuhabbetleriçinde,nasılsakendimizionlarakaptırmış,onlararamolmuşuzdur.Enküçükşeylerbizigününbirindehepsonsuzlukyollarınabırakıvermiştir.Bu,belkidegençliğimizinhakkıydısadece.Bizhenüzhiçbirhuduttanımıyor,hiçbir
taraftasondiyebirşeykabuletmiyorduk;kanımızdaümiditaşıyorduk,günlergeçtikçebizitekvarlıkhalinegetirenümidi.
Bizbugüngençliğimizinülkelerineseyyahlargibigidebiliriz.Bizgerçeklerdekavrulduk;farklarıtüccarlar,mecburiyetleridekasaplargibibiliyoruz.Bizartıkoeskitasasızlardeğiliz;bizşimdimüthişvurdumduymazolduk.Ölmeyeceğizamayaşayacakmıyız?
Kimsesizçocuklargibibırakılmış,yaşlıinsanlargibigörmüşgeçirmişiz;kabayız,üzgünüz,satıhtayız..Galibamahvolmuşuz.
★
Ellerimüşüyor,vücudum
ürperiyor;oysaılıkbirgece.Sisserinsade;önümüzdekiölülereusulusulyaklaşan,onlarıniçerleresinmiş,büzülmüşhayatkalıntılarınıemipsömürenkorkulusis.Ölülerinbenizlerisabahasararmış,yeşileçalmışolur;kanlarıpıhtılaşır,siyaholur.
Paraşütlüışıtmamermileriyükseliyorhala;zalimışıklarınıtaşkesilmiştopraklarasaçıyorlar;kraterlervesoğukışıklarladoluhaliyle,aygibiyeryüzü.Deriminaltındakikan,düşüncelerimekorkuvehuzursuzlukyolluyor.Düşüncelerimkuvvettenkesiliyor,
titreşiyorlar,sıcaklıkvehayatistiyoronlar.Tesellivealdanışolmadıkçadayanamazonlar,ümitsizliğinçıplakgörüntüleriönündekarışıyorlar.
Aşkablarınıntıkırtısınıişitiyorum,sıcakyemekburnumdatütüyor.Yemekbanaiyigelir,yatıştırırbeni,güçbelakendimitutuyor,nöbetiminbitmesinibekliyorum.
Sonrabarınağagidiyor,önümdebirkahbulgurbuluyorum.Yağlı,tadıdaiyi.Yavaşyavaşyiyorum.Ateşazaldığıiçin,ötekilerkeyifli,amabensusuyorum.
★
Günlergeçiyor;saatlerhemanlaşılmaz,hemdebilinenşeyler.Hücumlar,karşıhücumlarayolaçıyor;siperlerarasındakimermiçukurlarıyladoluarazideyavaşyavaşölülerbirikiyor.Fazlauzaklardaolmayanyaralılarıçoklukkaldırabiliyoruz.Amabazılarıuzunmüddetolduklarıyerdekalıyor,azarazaröldükleriniişitiyoruz.'
Birtanesiniikigünboşunaaradık.Yüzükoyunyatıyor,yantarafınadönemiyorduherhalde.Onubulamayışımızbaşkatürlüaçıklanamaz;çünküinsanancakağzıyerdehaykırırsabulunduğuyeritayingüçleşir.
Yarasıberbattıanlaşılan;okadar
ağırolmayan,vücuduyarıbaygınuyuşturupbırakacakşekildesarsan,amaiyileşmeümidiolmadığıiçininsandaacılaradayanmagücübırakmayan,buyüzdenhafifdenemeyecek,oberbatyaralardandıherhalde.Kalça,yahutbelkemiğindenvurulmuştur,diyorKat.Göğsündenyaralıolsabukadarbağıramazdı;yarasıbaşkabiryerindeolsaydı,kımıldayabilirdi,görürdük.
Sesigittikçekısılıyor.Busesöylebahtsızbirseski,heryandanduyuluyor.İlkgecebizdenüçkişionuaramayagittiler.Yerinitayinettiklerinisanıpdaoyanadoğrusüründüklerivakit,ses,buseferbaşkataraftangelmeyebaşlamıştı.
Sabahakadarboşunaaraştırdık.Bütüngünaraziyidürbünlerletaradık,hiçbirşeybulunamadı.İkincigün,yaralınınsesiyavaşladı;dudaklarının,ağzınınkuruduğubellioluyordu.
Bölükkomutanımız,onubulacakolanınizniniönealacağını,üçgündefazladanizinvereceğinivadetti.Parlakbirteşviktibu;amabizbuvaitolmadandaelimizdengeleniyapıyorduk;yaralınınhaykırışlarınacandayanmıyorduçünkü.NitekimKatileKroppöğledensonratekrararamayaçıktılar.Albert'inkulakmemesinibirmermisıyırdı.Boşunagitmişoldular,yaralıyıbulamadılar.
Yaralınınnediyebağırdığıaçıkça
anlaşılıyordu.Öncehep,imdat!diyebağırmıştı.İkincigece,birazateşivardıherhalde;karısıyla,çocuklarıylakonuştu;ikidebir:“Elise”dediğiduyuluyordu.Bugüniseyalnızağladı.Akşamüstüsessöndü,bir.hıçkırıkoldu.Bütüngecehafifçeinledi.Rüzgarsiperlerimizedoğruestiğiiçin,olduğugibiduyulduinilti.Sabahleyin,artıkölmüştür,diyedüşünüyorduk;tıkanıkbirhırıltıdalaaksetti.
Gündüzlerçoksıcak;ölülersegömülmedenduruyorlar.Hepsinitoplayamıyoruzki!Onlarıalıpdaneyapacağımızıbilmiyoruz.Onlarımermilergömüyor.Kimisininkarnıbalonlargibiyükseliyoryerden.
Fışırdıyor,geğirirgibiseslerçıkarıyor,kımıldıyorlar.İçlerindekigazgurulduyor.
Gökyüzümavivebulutsuz.Akşamlarboğucuoluyor,topraktaburamburamsıcaklıktütüyor.Rüzgarbizdenyanaestikçekankokusugeliyor,ağırveiğrençderecedebaygınbirkoku.Mermiçukurlarındakiölülerinkloroformveçürümeylekarışıksıcakbuharları,bizeöğürtüvefenalıkveriyor.
★
Gecelersakingeçiyor.Mermilerin
bakırsevkçemberlerini,Fransızışıtmafişeklerininipekparaşütlerini
toplamafaslıbaşlıyor.Buçemberlerebuderecedüşkünlüğümüzünsebebiniaslındahiçbirimizbilmiyoruz.Toplayanlarındediğinegöre,kıymetlişeylerbunlar.Bazılarıöyleçoktopluyorlarki,geridönerkenyüklerininaltındaikibüklümyürüyorlar.
Haie,hiçdeğilsebirsebepgösteriyor:Bunlarıçorapbağıolarakkullansındiyesevgilisinegönderecekmiş.BusözFriesland'lılarımüthişkeyiflendiriyor;ellerinidizlerinevuravura:“Vallahipekhoş,ilahiHaie,ömürsündoğrusu!”diyorlar.HeleTjadenkırılıyorgülmekten;enbüyükçemberonunelindeki;ikidebir
bacağınageçiriyor,dahadanekadarbololduğunugösteriyor.“Haie,yahu,bunlarabacakister,bacak!”Zihnidahayukarılaratırmanıyor.“Sonradaonagörebirkıçlazım;filinkikadar.”
Bununladabitirmiyor:“Öylebirkıçabirgüzelşaplakatardımbenolsam,ofbe!”
NişanlısıbudereceilgitopladığıiçinHaie'ninağzıkulaklarınavarıyor,memnunbirtavırla:“Oturaklıdırbizimki!”diyorkısaca.
İpekparaşütlerdahapratikşeyler.Göğüsgenişliğinegöre,üçüdördübirblûzolur.Kropp'labenbunlarımendilyerinekullanıyoruz.Başkalarıevlerinegönderiyorlar.Buincecikkumaşparçalarınınçoklukne
tehlikelerpahasınaelegeçirildiğinikadınlargörselerdi,ödlerikopardı.
Kat,Tjaden'i,patlamamışbirmermidenkılınıbilekıpırdatmaksızınçemberçıkarmayaçalışırkengörüyor.Buişibirbaşkasıyapsapatlardımermi;fakatTjaden'inşansıvardırdaima.
Bütünbiröğleüstü,siperlerimizinüstündeikikelebekoynaşıyor.Sarıkanadlarıkırmızıbenekli.Bunlarıburalaraçekenne?Sağdasoldagenişbirsahaiçindenebirbitki,nebirçiçek.Birkafatasınındişleriüzerindeeğleşiyorlar.Kuşlardaonlargibikaygısız,kuşlardaharbealıştılarçoktan.Hersabahikicephearasındatarlakuşlarıhavalanıyor.Biryılönce
kuluçkayayattıklarını,yavrularınıuçurduklarınıdagörmüştük.
Siperlerdefarelerdenyanarahatız.Karşıdalarşimdi,sebebinidebiliyoruz;besleniyorlar.Nerdebirfaregörsek,ateşediyoruz.Gecelerikarşıtaraftayenidenkamyonsesleriduyuyoruz.Günboyusadecenormalateşlekarşılaşıyor,busayedesiperlerihaleyolakoyabiliyoruz.Oyalanacakşeydevar,buişiuçaklargörüyor.Hergünsayısızçarpışmalar,seyircitopluyorbirsürü.
Savaşuçaklarınasesçıkarmıyor,amagözetlemeuçaklarındanvebadantiksinirgibinefretediyoruz;çünküpeşlerindentopçuateşibaşlıyor.Buuçaklar,göründükleribirkaçdakika
sonraşarapneller,mermileryağıyor.Buyüzden,birgündebeşisıhhiye,onbirkişiverdik.İkisiöyleunufakolmuşlardıki,Tjaden'egöresiperduvarındankaşıklakazınıpkaravanaylagömülebilirlerdi.Birbaşkasınınbacaklarıylabirliktebelindenaşağısıparçalanmıştı.Siperdegöğsüduvaradayalıöldü,yüzülimonsarısıydı,topsakalınınarasındahalasigarasıparlıyordu;busigara,dudaklarındacızırdayaraksönünceyekadarparıldadı.
Ölülerişimdikihaldebüyükbirmermiçukurunakoyuyoruz.Şimdiyekadarüstüsteüçsıraoldular.
★
Yaylımateş,ansızınyinebaşlıyor.
Bizyineelikolubağlıbekliyor,meraktankatılmış,oturuyoruz.
Taarruz,karşıtaarruz,darbe,mukabildarbe.Kelimelerbunlar,amayaiçlerinealdıklarmanalar?Çokcankaybımızoluyor,heleacemierlerden.Bizimkesime,ölenlerinyerineyeniaskerlerverdiler:Sondefasilahaltınaalınmışgençgenççocuklardankuruluyenialaylardanbirigeldi.Buçocuklarınpekbirşeybildikleriyok;cepheyesevkedilmedenöncenazaribazışeyleröğrenmişler,okadar.Elbombasınedir,biliyorlargerçi;amaarazidekorunmanasılolur,anladıklarıyok.Herşeydenönce,
bunuanlamıyorlar.Onlarıngörebilmesiiçinbirtoprakarızasınınenazyarımmetreyüksekolmasılazım.
Takviyeyeihtiyacımızvardı;amabuacemilerbizimişimizeyarayacaklarıyerde,başımızadahadaişaçtılar.Buzorlutaarruzbölgesindepekdebiçarebunlar;sapırsapırdökülüyorlar.Bugünkümevzimuharebeleri,bilgiister,tecrübeister;insanınarazidenanlamasıgerekir;mermileri,mermilerinseslerini,tesirlerinikulaktantanımakicabeder;nereyedüşeceklerini,nasıldağılacaklarını,korunmaçareleriniöncedentayinedebilmeklazımdır.
Bugençyedeklerinbütünbunlarhakkındahemenhiçbilgileriyoktabii.Harcanıyorlar,çünkübirşarapnelibirmermidenayırdedemiyorlar.Biçiliyorlar,çünkütauzaklaratoslayan,tehlikesiz,oalamet“kömürsandıkları”nınçıkardıklarıgümbürtülerekulakasıpkorkuyorlardayatıkyolluküçükcanavarlarınıslıkgibihafifvınlayışlarınıduymuyorlar.Dağılıpkaçacaklarına,koyunlargibibirbirlerinesokuluyorlar;yaralılarıbileuçaklartarafındantavşanlargibiöldürülüyor.
Buuçukbenizliyüzler;kıvrılmışeller;yinedeileriatılan,hücumedenbuzavallılardakiyürekleracısıo
cesaret;yüksekseslehaykırmayıgözealamayan;göğüsleri,karınları,kolları,bacaklarıparçalanmış,annediyeinleyen;yüzlerinebakılırbakılmazhemensusuverenbusadık,buzavallıinsancıklarıncesareti!
Onlarınoölü,ayvatüylüuzunyüzleri;ölmüşçocuklarınkorkunçifadesizliğinitaşıyordu.
Onlarıgörenlerin;sıçrayışlarınıkoşuşlarını,vurulupdüşüşlerinigörenlerinboğazlarınataşgibibirşeyotururadeta.insanınbudereceaptalolduklarıiçin,onlarıdövesigelir;onlarıkucaklayıp,sizinhurdaişinizne,diyerekburalardanuzaklaştırmasıgelir.Griceket,pantolonveçizmegiymişler;ama
çoğununüniformasıöylebolki,Üzerlerindendökülüyor:Omuzlarıdaracık,vücutlarıküçücük.Buçocukbedenlerinegöredikilmişüniformayokki!
Bireskiaskerekarşılık,beşontaneacemiervuruluyor.,
Birgazbaskınıbirçoğunusilipsüpürüyor.Kendilerinibekleyenakıbetisezebilecekhalegelmemişler.Birbarınakdolusumorarmışbaşlar,kararmışdudaklarbuluyoruz.Birmermiçukurundaymışlar,maskelerinivakitsizçıkarmışlar;diptegazındahadauzunbirzamankaldığınıbilmemişler;yukarıdakiaskerlerimaskesizgörünceonlardamaskelerinisıyırmışlarveçekmişler
havayıiçlerine;ciğerlerikavrulmuş.Durumlarıümitsiz;kankusakusa,tıkanmanöbetleriiçindekıvranakıvranaölüyorlar.
★
Birsiperparçasıiçinde,birden
karşımdaHimmelstoss'ugörüyorum.Aynıbarınaktabüzülmüş,duruyoruz.Herkesnefesinikesmiş,yanyanaduruyor;taarruzunbaşlamasınıbekliyor.
Çokheyecanlıolduğumhalde,siperdendışarıkoşarkenaklımdanşimşekgibibirdüşüncegeçiyor:Bakıyorum,Himmelstossyok.Derhaldönüpsipereatlıyorum,buluyorum
onu:Hafifbirkurşunsıyrığınıbahaneedipyaralıpozutakınmışköşededuruyor.Yüzüdayaktançıkmışgibi.Birkorkunöbetigeçirmekte;neolsaodahenüzyeniburada.Fakatgençyedeklerindışarıdaolupdaonunsiperdekalışı,beni"çılgınadöndürüyor.
“Dışarı!”diyebağırıyorum.Kımıldamıyor,dudakları,bıyığı
titriyor.“Dışarı!”diyetekrarlıyorum.Bacaklarınıtopluyor,duvara
yapışıyor,birköpekgibidişlerinigösteriyor.
Kolundantutuyor,çekipkaldırmakistiyorum.Cıyaklargibibağırıyor.Tepematıyor.Boynundan
yakalıyor,birçuvalgibisilkeliyorum;kafasısağasolasallanıyor;yüzünekarşıhaykırıyorum:“Rezilherif,dışarı!Köpoğlu,cellat,saklanıyorsunha?”Gözlericamgibioluyor;başınıduvaraçarpıyorum:“Seniöküz,seni!”Böğrünebirtekmeindiriyorum:“Senidomuzseni!”Başıönünesarkmış,siperdendışarıitiyorum.
Busıradabizimkilerdenbirpartidahahücumageçiyor,başlarındabirdeteğmenvar.Teğmen,bizigörüyor,sesleniyor:“İleri,ileri,katılın,katılın!”Benimyapamadığımıbusözleryapıyor,Himmelstoss,amirinsözünüdinliyor,uyanırgibibakınıyor,taarruzageçenlerekatılıyor.
Onunpeşindengidiyor,sıçradığınıgörüyorum.OşimdikışlameydanındakidemirgibiHimmelstoss'turyine.Teğmenibilegeçiyor,tailerdekoşuyor.
★
Yaylım,baraj,perdeateşleri;
mayınlar,gazlar,tanklar,makinelitüfekler,elbombaları.Kelimeler,kelimeler,fakatdünyanındehşetleriniiçlerinealankelimeler.
Yüzlerimizkabukbağlamış,zihnimizkurumuş,boşalmış;müthişyorgunuz;taarruzbaşlarkenbazılarınıdürtüşlemekgerekir,uyanıpkatılmalarıiçin,gözlerimiz
yanıyor,ellerimizlimelime,dizlerimizkanıyor,dirseklerimizyarabereiçinde.
Geçenler;haftamı,aymı,yılmı?Günlersadece.Bizvaktin,cançekişenlerinrenksizyüzlerindeyanımızdangeçipgittiğinigörüyoruz;biziçimizekaşıkkaşıkyiyecektıkıyor,bizkoşuyor,bizatıyor,bizvuruyor,bizöldürüyor,bizoradahurdayereseriliyoruz.Bizhalsiziz,körelmişiz;biziayaktatutansadece,bizdendahaperişanlarınbulunuşu;bizefaltaşıgibiaçılmışgözlerleTanrılarabakargibibakanların,hazanölümdenyakasınısıyıranlarınbulunuşu.
Oazıcıkdinlenmesaatlerinde
öğretiyoruzonlara:“Bak,şutenceregibişeyigörüyormusun?Birmayındıro,geliyor!Olduğunyerdekal;yuvarlanırgidero.Amaşöylegidersefırla,kaç!İnsanondankaçabilirpekala!”
Onlarınkulaklarınıoufakmermilerinsinsivınıltılarınaalıştırıyor,onlarabunlarısivrisinekvızıltısınabenzeyençıtırtılarındantanımayıöğretiyoruz;onlarabunların,sesleriçoköncedenduyulankocamermilerdendahatehlikeliolduğunuanlatıyoruz.Onlarauçaklardannasılkorunacaklarını,baskınkarşısındanasılölünumarasıyapılacağını,çarpmadanyanınsaniyeöncepatlamasıiçinelbombasının
nasılçekilmesigerektiğinigösteriyoruz.Onlarıtapalarımüsademelimermilerkarşısındakendilerinişimşekhızıylaçukurlaranasılatacaklarınıbelletiyor;birdemetbombailebirsiperinasıltoparlayıvereceklerini,düşmanbombalarıylabizimkilerarasındakiateşalmamüddetininfarkınıaçıklıyor,gazbombalarınınçıkardıklarısesedikkatleriniçekiyor,onlaraölümdenkurtulabilmeninpüfnoktalarınıgösteriyoruz.,
Onlardinliyorlar,pekidiyorlar;amayenibirtaarruzoldumu,heyecandanyinedeçoğunuyanlışyapıyorlar.
HaieWesthus'usırtıparamparça
götürdüler;hernefesalışındayaranıniçindendoğru,ciğerinininipkalktığıgörülüyordu.Elinisıkabildim.“Herşeybitti,Paul!”diyeinledi;duyduğuacınınşiddetindenkolunuısırıyordu.
Bizkafataslarınınçoğugitmişinsanlarınyaşadıklarınıgörüyoruz;ikiayağıdakopukaskerlerinkoştuklarınıgörüyoruz;kırık,çentikçentikkemikartıklarıüzerindeenyakınçukuradoğrusekiyorlar.Bironbaşışöyleböylebirkilometremesafeyiavuçlarıüzerindesüründü,paramparçadizlerinipeşisırasürüdü.Birbaşkasısargıyerinegidiyordu,kenetliellerindenbarsaklarısarkıyordu.Bizağızsız,altçenesiuçmuş,yüzügitmişadamlar
görüyoruz;boşanankanıdurdurmakiçinkolundakiatardamarıdişleriylesıkanbiriylekarşılaşıyoruz.Güneşdoğuyor,geceoluyor,mermilervınlıyor,hayatsonaeriyor.
İçindeolduğumuzdelikdeşiktoprakparçası,üstündüşmankuvvetlerineyinedebırakılmıyor.Ancakbirkaçyüzmetresinifedaettik.Amahermetreyebirölüdüşüyor.
★
Bizideğiştiriyorlar.Altımızda
tekerleklerdönüyor;uyuşmuşdikiliyor,“Dikkat,tel!”dendikçeçömeliyoruz.Bizburalaragelirkenmevsimyazdı,ağaçlaryeşildihenüz,
şimdisonbaharhalivar,gecepusluvenemli.Kamyonlarduruyor,yereatlıyoruz;karmakarışıkbiryığın,isimlerdenibaretbirkalıntı.Karanlıktasağlısolluadamlarduruyor;yüksekseslealay,bölüknumaralarınıokuyorlar.Herokuyuştaküçükbirparça;kirpasiçinde,solgunaskerlerden,perişan,ufakbirkısım,korkunçderecedeküçükbirkalıntı,esaskümedenayrılıyor,öneçıkıyor.
Derken,birisibizimbölüğünnumarasınısöylüyor.Sesbölükkomutanımızınsesi,demekyaşıyor,kolusargılariçinde.Onadoğrugidiyoruz;Kat'ıAlbert'itanıyorum;birsıraoluyor,dirsekdirseğegeliyor,
bakışıyoruz.Bölüknumaramızınbirdahave
birdahaokunduğunuişitiyoruz.Komutan,istediğikadarçağırsın;hastanelerden,mermiçukurlarından,sesiduyulmazki!
Tekrar:“İkincibölük,buraya!”Busefersesdahakısık:“İkinci
bölüktenbaşkakimseyokmu?”Komutansusuyor,sorarkensesi
birazdahakısılıyor:“Hepsibukadarmı?”Veemirveriyor:“Sağdansay!”
Sabahkurşunrenginde,bizburadangiderkenmevsimyazdıhenüz,vebizyüzellikişiydik.Şimdiüşüyoruz,sonbahar,yapraklarhışırdıyor,sesleryorgundökülüyor:“Bir...iki...üç...dört...”veotuzikide
duruyorses.Uzunbirsessizlikoluyor,sonrasessoruyor:“Başkakimseyokmu?”Vebekliyor,sonrahafifçesöylüyor:“Mangakolu!”Veseskesiliyorveancaktamamlayabilir:“İkincibölük...”Güçlükle:“İkincibölük...Adiadımmarş!”
Birerlekoldakısabirdizi,ağırağırsabahadoğruyürüyor.
Otuzikinefer.
VIIBiziherzamankindendaha
gerilereçektiler;birliğimizinyenibaştankurulmasıiçinbiracemieratdeposunagötürdüler.Bölüğümüze
yüzdenfazlaikmalerilazım.Şimdilikboşkaldıkçasağdasolda
dolaşıyoruz.İkigünsonraHimmelstossdabizegeliyor.Cephedenberiburnusürtülmüşartık.Barışmateklifediyor.Benhazırım;çünküonun,sırtıparçalanmışHaieWesthus'unasıltaşıdığınıgördüm.Üstelikartıkanlayışlıdakonuştuğuiçin,bizikantinedavetetmesinebiritirazımızolmuyor.Yalnız,Tjadenkuşkulu,kapalı.
FakatTjaden'indegönlüoluyor;çünküHimmelstossizinligidenaşçıyakendisininvekaletedeceğinisöylüyor.Delilolarakdaelimizebirkiloşekersıkıştırıyor,Tjaden’eayrıcaikiyüzelligramtereyağı.Hattabizi
ardardaüçgüniçinpatates,şalgamsoymayamutfağaaldırıyor.Mutfaktaönümüzekoyduğuyemek,mükemmelsubayyemeği.
Böylecebiraskeribahtiyaredecekikişeyedebirandakavuşuyoruz:İyiyemek,istirahat.Düşünülürseazbirşey.Dahabirikiseneönceayıplardık,kendimizi.Amaşimdimemnunuzadeta.Herşeyalışmayabakıyor,siperlerbile.
Herşeyigörünüştebukadarçabukunutmamızınsebebi,bualışkanlıktır.Dahaevvelsigünateşdünyasındaidik;bugünaptalcaşeyleryapıyor,dilenciliğeçıkıyoruz,yarınyinesiperleregideriz.Aslında,hiçbirşeyiunuttuğumuzyok.Bizhurda
harbteoldukçacephedegeçengünlerimiztaşgibiiçimizeçöküyor,çünkühemenhatırlanamayacakkadarağırbugünler.Hatırlamayakalksakezerlerbizi;ziraşukadarınıolsunanlamışbulunuyorum:İnsansinipkaldıkçadehşetetahammüleder,fakatdüşünmeyekalkıştımı,onuöldürürbudehşet.
İlerihatlaragidince,kurtuluşuntekçaresinibundabularaknasılhayvanlaşıyorsak,istirahateçekildiğimizzamanlardadaherşeyeboşverenşaklabanlar,lapacılarolupçıkıyoruz.Başkatürlüdeolamayızbiz;bubirmecburiyetadeta.Nepahasınaolursaolsun,yaşamakistiyoruz;buböyleolunca,kendimizi
barışzamanınısüsleyebilecek,amahurdayersizduygularaezdirmeyiz.Kemmerichöldü.HaieWesthuscançekişiyor;HansKramer'invücudunutamisabetkaydedenmermininsaçıldığıyerlerdentoplayıpbirarayagetirmekiçinkıyametgünündeçokzahmetçekecekler;Martens'inayaklarıyokartık;Mayeröldü,Marxöldü.Beyeröldü,Haemmerlingöldü;yüzyirmikişivücutlarındamermiyaralarıoradahurdayatıyor;pekmelunbirişbu;amaartıkbizenebundan,bizyaşıyoruz.Onlarıkurtarabilecekdurumdaolsaydık,bizölecekmişiz,aldırmaz,kurtarırdık;çünkügıkbiledemeyiz,işonakalırsa!Bizürkmenedirbilmeyiz
pek..Ölümdenkorkarızbelkiamabubaşkaşey,maddibirşey...
Fakatarkadaşlarımızöldüler;bizonlarayardımedemeyiz,onlarsükûnakavuştular..Kimbilir,bizimbaşımızanelergelecekdaha;olduğumuzyereçöküpuyumak,yahutnebulursakgövdeyeindirmek,içmek,tütünümüzütüttürmekistiyoruz;saatlerbomboşgeçmesindiye.Hayatkısadır.
★
Sırtımızıdönüncecephenin
dehşetikayboluyor,adi,rezilşakalarlayükleniyoruzcepheye.Birisiölecekolsa,büzüğünüsıktı,diyor;pek
çokşeydebuağzıkullanıyoruz.Bubiziçıldırmaktankoruyor;işibuyöndenaldıkçadayatabiliyoruz.
Amaunutmuyoruz!Yaylımateşlerdendönerdönmezbirliklerinşenliklertertibettikleri,gülüpeğlendiklerihakkındaharbgazetelerininyazdıkları;palavradır.Bizbunukeyfimizdenyapmıyoruz,eğlenmesekmahvolacağızdaondanyapıyoruz.Butaşkınlıkuzunzamansürüpgitmezzaten;neşemizaydanayaacılaşıyor.
Biliyorum;şimdiharbteolduğumuzmüddetçetaşgibiiçimizeoturanşey,harbtensonratekrarbaşkaldıracak,ölümkalımçatışmasıancakozamanbaşlayacaktır.
Cephedegeçengünler,haftalar,yıllartekrargeridönecekler,ölmüş,arkadaşlarımızozamandirilecekler,bizimleyürüyecekler,kafalarımızaozamandankdiyecektir,birgayemizolduğu.Budüşünceyleyürüyeceğiz,ölmüşarkadaşlarımızyanımızda,cephedegeçenyıllarardımızdayürüyeceğizkimekarşı?
★
Buralardabirzamanöncebir
cephetiyatrosuvarmış.Verilentemsillerdenkalmarenkliafişler,birtahtaperdeüzerindeyapışıkhala.Kropp'laben,gözlerimizidörtaçmış,buafişiseyrediyoruz.Halaböyle
şeylerinolabileceğiniaklımızalmıyor.Açıkrenkbiryazelbisesigiymiş,birkızresmi;belindekırmızırugankemer.Birelibirparmaklığadayalı,öbürelindehasırşapka.Ayaklarındabeyazçoraplar,yüksekökçeli,zarifatkılıbeyazayakkabılar.Kızınarkasındabirkaçdalgakıvrımıylamavideniz,yandaışıltılıbirkoy.Çokdagüzelbirkız,burnuince,dudaklarıkırmızı,bacaklarıuzun;tasavvuredilemeyecekkadartemiz,bakımlı.Herhaldegündeikikereyıkanır,tırnaklarınınarasındakirmiryokturhiç.Olsaolsahazanufakbirkumtanesi.
Kızınyanındabiradamduruyor;beyazpantolonlu,maviceketli;
başındagemicikasketi;amabizimbuadamabaktığımızyokpek.
Tahtaperdedekikızbirharikabizimiçin;dünyadaböyleşeylerdeolabileceğinitamamenunutmuşuz,şimdibilegözlerimizeinanamıyoruz.Yıllardırbunabenzerbirşeygörmedikşüphesiz.Bubiryanaferahlık,güzellik,bahtiyarlıknamınaenküçükbirşeygörmedik.İştebarış;barışbuolsagerek;bunuheyecanlahissediyoruz.
“Şuhafifayakkabılarabakhele!İnsanbunlarlayürüyüşyapsabirkilometrebilegidemez!”diyor,sonradabusözümüpekaptalcabuluyorum;böylebirresimkarşısındayürüyüşü
düşünmek,çoksaçmadoğrusu.“Kaçyaşındadersin?”diye
soruyorKropp.Tahminediyorum:“Olsaolsa,en
çokyirmiikidir,Albert.”“Ozamanbizdenyaşlıolur.
Onyedidenyukarıdeğildirbence.”Birürpertihissediyoruz.“Albert,
hanitamda..Nedersin?”Başınısallıyor:“Evdebenimde
beyazbirpantolonumvar.”“Beyazpantolon,”diyorum.“Ama
böylebirkız..“Birbirimizitepedentırnağa
süzüyoruz.Sırtımızdaolupolacağırengiatmış,yamalı,kirpasiçindebirerüniforma.Birmukayeseyapmakbileboşuna.
Bununiçin,tahtaperdeden,öncebeyazpantolonluadamıyırtıpkazıyor,kızızedelemeyelimdiyededikkatleyapıyoruzbuişi.Busayedegayeyeyaklaşıyoruzbiraz.SonraKroppbirtekliftebulunuyor:“Gidipşubitleribirtemizletsekmidersin?”
Benpektaraftardeğilim,çünküetüvünelbiselerezararıdokunuyor,bitlerseikisaatekalmadangelipyinebuluyorlarbizi.Amaikimizdetekrarresmedaldıktansonrabenbuteklifikabulediyor,hattadahadailerigidiyorum:“Birdenesek,temizbirgömlekdebuluruzbelki!”
Albertnedüşünüyorsadüşünüyor:“Dolakdahaiyi!”diyor.
“Belkidolakdabuluruz.Bir
arayalımhele.”FakattamosıradaLeerileTjaden
yanımızageliyor,afişigörüyorlar.Kaşlagözarasındakonuşmayabaldırbacakkarışıyor.BizimsınıftametresiolantekoğlandıLeer;ballandıraballandıraanlatırdıyaptıklarını.Resminkarşısındacoşuyor,başlıyoraçıksaçıkkonuşmaya;Tjadendeonaçanaktutuyor.
İğrendiğimizyokgerçi;askerdediğin,müstehcenhikayeleranlatır;amaşuandabizimhavamızagitmezbunlar.Bununiçinyançiziyor,içimizdezarifvemodaerkekeşyalarısatanbiryeregidergibibirhis,etüvodasınagidiyoruz.
★
Konakladığımızevlerkanala
yakın.Kanalınöteyakasındakavaklıklarlaçevrilidereciklervar;kanalınöteyakasındakadınlardavar.
Bizimbuyakadakievlerboşaltıldı.Karşıyakadaisehenüzoturanlarvar,aradabirgörüyoruz.
Akşamleyinsuyagirdik,yüzüyoruz.Kıyıdanüçkadıngidiyor.Yavaşyürüyorlar;ayaklarımızdayüzmedonlarımızyokamabaşlarınıöteyeçevirmiyorlar.
Leersesleniyor.Gülüyor,durupbiziseyrediyorlar.KırıkdökükbirFransızcaileonlaralafatıyoruz;aklımızanegelirseçabukçabuk,
karmakarışıksöylüyor,onlarınçekipgitmeleriniönlemekistiyoruz.Pekdefazlaahımşahınışeylerdeğiller,amaöyleleriniburadanerdenbulabiliriz!
Birtanesiuzunboylu,siyahsaçlı.Güldükçedişlerininışıldadığıgörülüyor.Hareketleriçabuk;etekliğibacaklarındagevşekçedalgalanıyor.Susoğuk,fakatbizadamakıllıkeyifliyiz;gitmesinlerdiyeilgileriniçekmeyeçabalıyoruz.Nüktelersavuruyoruz,cevapveriyorlar,anlamıyoruz;gülüyor,işaretlerediyoruz.Tjadendahaakıllı.Birkoşuevegidiyor,birtayınalıpgeliyor,tayınıgösteriyor.
Bu,bizebüyükbaşarısağlıyor.Kadınlarbaşlarınısallıyor,yanımıza
gelindiyeişaretediyorlar.Amagidemeyizki!Karşıkıyıyaçıkmakyasak.Köprübaşlarındanöbetçilervar.Vesikasızimkanıyok.Bununiçinsizbizegelindiyeişaretediyoruz;fakatbaşlarınıkaldırarakolmazdiyorlar,köprülerigösteriyorlar.Onlarıdabutarafabırakmazlar.
Geridönüyorlar,yavaşyavaşkanala,yukarıgidiyorlar,hepkıyıboyundan.Yüzerekonlarayolarkadaşlığıediyoruz.Birkaçyüzmetresonrayanasapıyor;ağaçların,çalılarınkenarındabirevigösteriyorlar.Leeroradamıoturuyorsunuz,diyesoruyor.
Gülüşüyorlar;evet,oradaoturuyorlarmış.
Sesleniyor,nöbetçilerbizigöremezoluncageleceğimizisöylüyoruz.Gece.Bugece.
Ellerinikaldırıyor,avuçlarınıbirleştiriyor,yüzleriniellerineyaslayarakgözleriniyumuyorlar.Anladılar.İnceuzunesmer,dansfigürleriyapıyor.Sarışınlarıcıvıldıyor:“Ekmek...İyi...”
Canlabaşlatasdikediyoruz,getireceğizdiye.Dahabaşkanicegüzelşeyler;gözlerimizidöndürüyor,ellerimizleişaretleryapıyoruz.Leer,“Birparçasucuk'uanlatmayaçalışırken,boğuluyorazdaha.Gerekirsebütünbirerzakambarınıvadedeceğizhani.Gidiyorlar,aradabaşlarınıçeviripbakıyorlar.
Bizimyakaya,kıyıyatırmanıyor,dediklerievegidipgitmediklerinedikkatediyoruz;olura,aldatırlarbizi.Sonrayüzerekgeridönüyoruz.
Vesikasızhiçkimseköprüdengeçemez;mademöyle,bizdekarşıyageceleyinyüzerekgideceğiz.Birtelaştıralıyorbizi,neyapsaknafile,biryerlerdeduramıyoruz.Kantinegidiyoruz,ardabiravepunçbulunur.
Punçiçiyoruz;olmadıkmaceralardandemvuruyoruz.Birbirimizinsöylediklerineinanıyor,dahabaskınlarınıuydurmakiçinsırabizegelsindiyesabırsızlanıyoruz.Ellerimizkımıldıyorboyuna;sayısızsigarafosurdatıyoruz.NedensonraKropphatırlatıyor:“Onlarabirkaçda
sigaragötürsekiyiolur.”Kalansigaralarıhemenkasketlerimizesokupkaldırıyoruz.
Hamelmalargibiyeşilgökyüzü.Bizdörtkişiyizamaancaküçümüzgidebiliriz;buyüzden,Tjaden’iatlatmamızlazım.Parayakıyıpyalpalamayabaşlayıncayakadaronarumvepunçiçiriyoruz.HavaiyicekararıncaTjadenortamızda,evimizegidiyoruz.İçimizmacerahevesiyledolu,yanıptutuşmaktayız.İnceuzunesmer,benimoluyor;aramızdakadınlarıpaylaşıyor,anlaşıyoruz.
Tjadenotşiltesininüzerinedevriliyor,horlamayabaşlıyor.Biranuyanıyor,öylekurnazcasırıtıyorki,bayağıkorkuyoruz;numarayaptı,
içirdiğimizpunçlarboşagittisanıyoruz.Sonratekrardevriliyor,uyumayadevamediyor..Üçümüzdebirertayınalıyor,gazetekağıtlarınasarıyoruz;sigaraları,ayrıcabuakşamverdikleribolporsiyonkaraciğerezmesisucuklarınıdabirerpaketyapıyoruz.Hediyelerfenadeğil.
Paketlerişimdilikçizmelerimizesokuyoruz;karşıkıyıdatellere,camkırıklarınabasabilirizdiyeçizmelerimizialacağıznasılolsa.Dahaönceyüzeceğimiziçin,elbiseyehacetyok.Havadazatenkaranlık,yoldauzakdeğil..
Çizmelerimizelimizde,yolaçıkıyoruz.Hemensuyadalıyor,
sırtüstüyüzüyor,içlerindeöteberi,çizmelerimizibaşımızınüstündetutuyoruz.
Karşıkıyıdadikkatleyukarıtırmanıyor,paketleriçıkarıyor,çizmelerimizigiyiyoruz.Paketlerikoltuğumuzasıkıştırıyoruz.Islak,çıplak,sadeceayaklarımızdaçizmeler,koşaradımgidiyoruz.Evihemenbuluyoruz.Çalılarınarasında,karanlık.Leerbirköketökezliyor,düşüyor,dirseğisıyrılıyor.
Pencerelerdepancurlarvar.Evinetrafınıkolaçanediyor,tahtaaralıklarındaniçerisinigörmeyeçalışıyoruz.Sonrasabırsızlanıyoruz.Kroppbirdentereddütediyor:“Yaiçerdebirbinbaşıvarsa?”
Leersırıtıyor:“Varsahemensıvışırız.Alaynumaralarımızıhurdanöğrenir,”diyor,kendikıçınabirşaplakatıyor.
Evinkapısıaçık.Çizmelerimizhafifgürültüçıkarıyor.içerdenbirkapıaçılıyor,dışarıışıksızıyor,birkadınürküpbağırıyor.“Pist,pist,camarade...bonami!”diyor,paketlerikaldırıpgöstererekonuyatıştırmıyaçalışıyoruz.
Öbürikikadındaortayaçıkıyorlar,kapıtamamenaçılıyor,ışıkvuruyoryüzümüze.Bizitanıyorlar,kılığımızabakıpüçüdebaşlıyorgülmeye.Kapıaralığındaeğilipbükülerekgülüyorlar.Nedekıvrakeğilişleri!
“Unmoment...”Çekiliyorlar,bizegiymemiziçinöteberiatıyorlar,olurolmazsarınıyoruz.Şimdiartıkiçerigirebiliriz.Odadabirküçüklambayanıyor,sıcakiçersihafifçeparfümkokuyor.Paketlerimiziaçıyor,uzatıyoruz.Gözleriparlıyor,açolduklarıbelli.Sonrahepimizdehafifbirsıkılma.Leerişaretleyemekyemelerinisöylüyor.Tekrarbircanlılıkbaşlıyor;tabak,bıçakgetiriyor,yiyeceklerinbaşınaçöküyorlar.Kestiklerihersucukdiliminiyemedenöncebirkerehavayakaldırıyor,hayranhayranseyrediyorlar.
Bizisözyağmurunatutuyorlar;çoğunuanlamıyoramabunların
dostçasözlerolduğunuhissediyoruz.Bizlerdepekgençgörünüyoruzherhalde;inceuzunesmer,saçlarımıokşuyor;bütünFransızkadınlarınınsöylediklerinisöylüyor:“Laguerre...grandmalheur...pauvresgarçons...“
Kolunututuyor,dudaklarımıavucunadeğdiriyorum.Parmaklanyüzümükapatıyor.Hemenüzerimdetahrikedicigözleri,derisininyumuşakesmerliği,kızıldudaklar.Ağız,anlamadığımsözlersöylüyor.Gözleridetamanlayamıyorum;burayagelirkenumduğumuzdanfazlasınısöylüyorbugözler.
Yandaodalarvar.GiderkenLeerilişiyorgözüme,sarışınasarılmış,senlibenli.Ozatenbuişlerin
ustasıdır.Amaben:benuzak,hafifzorlubirşeyekaptırmışımkendimi,onateslimolmuşum.Arzularımözleyişvegömülüştenibaretgaripbirkarışım.Başımdönüyor,tutunabilecekhiçbirşeyyokhurda.Çizmelerimizikapınındışındabıraktık,bizeonlarınyerineterlikverdiler.Bendebiraskerinemniyetvepervasızlığınıgeriçağıracakhiçbirşeyyokşimdi.Nesilah,nepalaska,neüniforma,nekasket.Bırakıyorumbilinmezekendimi,kaderimi;çünkünedeolsakorkuyorumbiraz.
İnceuzunesmer,düşünceyedaldığızamanlar,kaşlarımoynatıyor;amakonuşurkenhareketsizbukaşlar.
Bazendasestambirkelimeolmuyor,boğulupkalıyor,yahutyarıdakesilmiş,aşıpgidiyorbeni;biryay,birkavis,birkuyrukluyıldız.Benbunlardanneanlarım,benbunlarınebilirim?Azbuçukkavradığımbuyabancıdilinkelimeleribeniuyuşturuyor,birsessizliğegömüyor;odaesmerveyarıışıkta,busessizlikiçindeeriyipsiliniyor,yalnızüzerimdekiyüzyaşıyor,yalnızoseçik.
Birinsanyüzüneçokcepheli;dahabirsaatönceyabancıydı,şimdimuhabbetlereeğilmiş.Bumuhabbetinkaynağıbuyüzdeğil;oyüzdehepbirdenparıldayangece,dünya,kan.Odadakieşyalarbu
muhabbetteeriyor,değişiyor,bambaşkakılıklaragiriyorlar;lambanınışığıüzerinedüştükçe,serin,esmerelüzerindegezindikçederim,bendebirhürmethissiyaratıyoradeta...
Bütünbunlar;gitmemizeizinverilen,kapısındakuyrukolupbeklediğimizoeratamahsusgenelevlerdekindennekadarfarklı!Oevleridüşünmekistemiyorum;amaisteristemezaklımageliyor,korkuyorum;oevlerinhatırasındaninsanhiçbirzamankurtulamazbelkide.
Derken,inceuzunesmerindudaklarınıhissediyor,odudaklaradoğruuzanıyorum;gözlerimikapıyor,böyleceherşeyisöndürmüşolmakharbi,dehşeti,adiliği,sonragençvebahtiyaryenidenuyanmakistiyorum.Afiştekikızınresminidüşünüyor,biranhayatımınbukızaerişmeyebağlıolduğunusanıyorum.Benisarankollaradahaderindensokuluyorum,belkibirmucizeolur..
Dahasonra,bilmiyorumnasıl,yinebirarayageliyoruz.Leer,demirgibi.Gayetsamimivedalaşıyor,çizmelerimizigiyiyoruz.Gecehavası,sıcakvücutlarımızıserinletiyor.Kavaklarkaranlığaboyvermiş,hışırdıyorlar.Gökte,kanalsularında
ayvar;koşmuyor,yanyanayavaşyavaşyürüyoruz.
“Birtayınadeğdi!”diyorLeer.Konuşmakcanımistemiyor,
neşesizimhatta.Derken,birayaksesiişitiyor,bir
çalılığıngerisinebüzülüyoruz.Adımlaryaklaşıyor,tambizim
hizamızda.Çıplakbiraskergörüyoruz;çizmeli,tıpkıbizimgibi,koltuğundabirpaket,koşaradımgidiyor.Tamyollagidenasker,Tjaden.Gözdenkayboldubile.
Gülüyoruz.Yarınbasacakkalayı.Kimseyegörünmedenot
şiltelerimizedönüyoruz.
★
Kalemodasınaçağrılıyorum.
Bölükkomutanıizinkağıdını,trenbiletiniveriyor,iyiyolculuklardiliyor.İznimnekadar,diyebakıyorum.Onyedigün...İkihaftasıizin,üçgünüdegidişdönüş.Pekaz.Yoliçinbeşgünverilemez"mi,diyesoruyorum.Bertinck,izinkağıdımabakmamıişaretediyor.Hemencepheyedönmeyeceğimiozamangörüyorum.İznimibitirdiktensonraordugaha,kursagideceğim.
Ötekilerimreniyorlarbana.Kat,kaytarmanınyollarınıöğretiyor.“Açıkgözsenordugahtakalırsın!”diyor.
Birhaftasonragitseydimdaha
memnunolurdum;çünkübizimarkadaşlardahabirhaftaburadalar;iyiydideburası.
Tabii,kantindeiçkiısmarlamanılazım.Hepimizkafalarıbiraztütsülüyoruz.Üzerimebirmahzunlukçöküyor,altıhafta,buralardanuzaktakalacağım;şüphesizbirdevletkuşubu,amayadöndüğümzaman?Hepsiniyineburadabulacakmıyım?HaieileKemmerichçoktanöldüler,bile.Şimdiacabakimdesıra?
İçiyoruz;hepsinetekertekerbakıyorum.Albertyanımaoturmuş,sigarasınıtüttürüyor,keyfiyerinde;bizonunlaherzamanberaberdik.KarşımdaKat,düşükomuzları,genişbaşparmakları,sakinsesiyle
çömelmiş,oturuyor.Dişlerifırlak,kahkahalarıyaygaracıMüller.GözlerifaregözlerinebenzeyenTjaden.Sakalkoyvermiş,kırkındagözükenLeer.
Başlarımızınüzerindehalkahalkakoyubirduman.Tütünsüzaskermiolur!Kantinbirsığınaktır,biraiçkidendeyukardabirşey;bacaklarımızıçekinmedenyayıpgerinebileceğimizinişareti.Bizdeöyleyaptık,uzattıkbacaklarımızı;sağasolatükürükatıyoruz,adetbudurdiye.Yarınsabahyolaçıkacakbirkimseyeöylegaripgeliyorkibunlar!
Gece,kanalınkarşıyakasınatekrargidiyoruz.İnceuzunesmeregideceğimi,dönüşümdedeburalarda
olmayacağımızı,yanibirbirimizibirdahagöremeyeceğimizisöylerken,korkuyorumadeta.Amaobaşınısallıyor,pekaldırmıyorbuna.Buhalineöncemanaveremiyor,sonrasonraanlıyorum.Leer'inhakkıvar:Cepheyegitseydimbenyineo,“Pauvregarçon”olurdum.Amaiznegidince..bunutaktıklarıyok,buönemlideğilöyle.Başlarınaçalsınlarmırıltılarınıda,dırıltılarınıda!Mucizeyeinanırsın,iştayınadayanır.
Ertesisabahüzerimdekilerietüvesoktuktansonra,sahratreninegidiyorum.Albert'leKatbeniuğurluyorlar.Duraktatreninhareketinedahabirikisaatolduğunuöğreniyoruz.İkisinindevazifeye
dönmesilazım.Vedalaşıyoruz^“Hoşçakal,Kat;hoşçakal,Albert.”Gidiyorlar,birikielsallıyorlar,
gitgideküçülüyorlar.Heradımlarını,herhareketleriniavucumuniçigibibilirim;çokuzaklardabileolsalar,adımlarından,hareketlerindentanırımonları.Derken,gözdensiliniyorlar.
Arkaçantamınüzerineoturupbekliyorum.
Birdençılgıncabirsabırsızlıksarıyorbeni;hemengideyimistiyorum.
★
Bazıistasyonlardayatıyor,bazı
çorbakazanlarıönündeduruyor,bazıtahtalaraçömeliyorum.Sonraarazisıkıcıürkütücü,bildiğimgibiuzayıpgidiyor.Duvarlarıbölmebölme,badanalıevleri,samandamlarınıbaşlarınakasketlergibiçekmişköyle;eğikışıktasedeflergibiparıldayanbuğdaytarlaları,meyvabahçeleri,samanlıklar,yaşlııhlamurlar;akşamhaliyle,trenpencerelerindenkayıpgidiyorlar.
İstasyonisimleri,kalbimititretenbirermanaoluyorlar.Trenpofurdayarakkoşuyor;camınkenarındaduruyor,pervazayaslanıyorum.Gençliğimin"sınırlarıbuisimler.
Düzçayırlar,tarlalar,çiftlikler;
göğünönündetekkoşulubiraraba,ufkaparalel,birbaşınagidiyor.Önündeköylülerinbekleştiğibirkorkuluk,elsallayankızlar,trenyolundaoynaşanoğlanlar,içerleredoğrugidenyollar;dümdüz,topsuz,tüfeksizyollar.
Vakitakşam;trenpofurdamasabenhaykıracağım.Ovaaçılıyor;genişliyor,hafifmavilikte,uzaklardatepelerinkenarçizgileribelirmeyebaşlıyor.Dolbentepesininbukarakteristikhatlarınıtanıyorum.Butestereağzıkenarlar,ormanzirvesininbittiğiyerdebirdenkesiliyorlar.Şehirbunlarınarkasında.
Altınkızılıbirışıkakıyordünyaya;trenbirdönemeçtentakırtılarla
geçiyor,sonrabirvirajdahaiştebirhayalgibisilik,loşkavaklar;uzakta,uzunbirdizihalindesıralanmış,gölge,ışıkveözlemyapılıkavaklar.
Onlarlabirliktetarlalardadönüyor,trenkavaklarınetrafınıdolanıyor,mesafeazalıyor,birblokhalinegeliyorlar.Biranyalnızbirtanesinigörüyorum,sonraenöndekininpeşindenötekilerdebirbirmeydanaçıkıyorlar.Uzunzamangöğünaltındayineyapayalnızkalıyor,derkenilkevlerleberabergörünmezoluyorlar.
Biryayageçidi.Pencerekenarındanayrılamıyorum.Başkalarıeşyalarınıtoplayıpinmeyehazırlanıyorlar.Kendikendime,
geçtiğimizcaddeninadınısöylüyorum:BremerStrasse...BremerStrasse...
Altındabisikletler,arabalar,insanlar.Gribirsokak,gribirtünel.Butünelbeniannemmişgibiheyecanlandırıyor.
Sonratrenduruyor,istasyongürültü,seslenişvelevhadolu.Arkaçantamısırtlıyor,kancalarıtakıyorum,tüfeğimielimealıpbasamaklardaniniyorum.
Perondaetrafımabakınıyorum;hızlıhızlıgeçipgideninsanlardanhiçbirinitanımıyorum.Birkızılhaçhemşiresibanaiçecekbirşeyleruzatıyor;istemiyorum;yüzümebakarak,yaptığıişinönemine
inanmış,aptalcagülümsüyor:“Bakınbenbiraskerekahveveriyorum!”Bana,“arkadaş”diyor,birbueksikti.
Dışarda,istasyonunönünde,caddeninyanındadereçağıldıyor,değirmenköprüsününbentlerindenbeyazbeyazşırıldıyor.Köprününyanındadörteskibekçikulesi;onunönündealacalı,kocaıhlamur,ıhlamurungerisindeakşam.
Birburadaotururdukçokzaman,ogünlergeçmiştekalalıhanidir;bizbuköprüdengeçerdik;bubirikmişsuyunserin,çürüksükokusunuteneffüsederdik;bentlerinbuyanındakidurgunakışaeğilir,köprüayaklarındakisarmaşıkbitkilere,yosunlarabakardık.Sıcakgünlerde
bentlerinöbürtarafındadurur,fışırdayanköpükleredalargider,öğretmenlerimizdenkonuşurduk.
Sağasolabakınarakköprüyügeçiyorum;sudayineoeskiyosunlar,ışıltılıkemerlergibisalkımsalkım.Kulebinasındaütücükadınlar,eskisigibikollarısıvalı,beyazçamaşırlarınönündeler,ütülerinkızgınlığıaçıkpencerelerdendışarıvuruyor.Darsokaktaköpeklerkoşuşuyor;evlerinkapılarıönündeinsanlardurmuş,kirpasiçinde,yükleraltındagidenbanabakıyorlar.
Şutatlıcıdadondurmayerdik,sigaraiçmeyioradaöğrendik.Yanımdankayıpgidenşusokaktakibütünbinalarıtanıyorum;bakkal,
eczane,fırın.Derkentokmağıaşınmış,kahverengikapınınönündeyim;elimağırlaşıyor.Kapıyıaçıyorum.İçerdenvurangaripbirserinlik,gözlerimikamaştırıyor.
Çizmeleriminaltındamerdivengıcırdıyor.Yukardabirkapıaçılıyor,birisitırabzandaneğiliyor..Açılanmutfakkapısı,içerdepatatesomletikızarıyor,kokusubütüneveyayılmışöyleya,bugüncumartesi.Eğilipaşağıbakanablamolacak.Biranutanıyor,başımıönümeeğiyorum,sonramiğferimiçıkarıpyukarıbakıyorum.Evetablam.
“Paul!“diyebağırıyor.“Paul...!“Başımısallıyorumarkaçantam
tırabzanaçarpıyor,tüfeğimbirden
ağırlaşıyorelimde.Hızlabirkapıaçıyor,sesleniyor:
“Anne,anne,Paulgeldi.”Yürüyemiyorum.Anne,anne,Paul
geldi.Duvaradayanıyor;miğferime,
tüfeğimesarılıyorum.Sımsıkıtutuyorumbunları,amaartıkbiradımbileatamıyorum.Basamaklargözlerimdensiliniyor,dipçiğiayaklarımavuruyor,öfkeyledişlerimisıkıyorum.Fakatablamınsöylediğibuteksözkarşısındahiçbirşeyyapamadanduruyorum.Olancakuvvetimlekendimigülümsemeye,konuşmayazorluyorum,amateksözsöyleyemiyor,merdivendebedbaht,perişan,korkunçbirkrampgeçirerek
öyleceduruyorum.Yanaklarımdanaşağıgözyaşlarımakıyoryalnız.
Ablamgeliyor,soruyor:“Neyinvar?”
Ozamankendimizorlatoparlıyor,sendeleyerekyukarkisofayaçıkıyorum.Tüfeğimibirköşeyedayıyor,arkaçantamıduvarayaslıyor,miğferimiüzerinekoyuyorum.Üzerimdekiöteberiylepalaskamıdaçıkarıyorum.Sonraöfkelibirsesle:“Hadidurma,birmendilverbana!”diyorum.
Ablamdolaptanbirmendilveriyor,yüzümüsiliyorum.Başımınüzerindeduvardabircamkutuasılı;eskidentopladığımrenklikelebeklervariçinde.
Birdenanneminsesiniişitiyorum.Yatakodasındangeliyorbuses.
“Yattımı?”diyesoruyorum.“Hasta!”diyecevapveriyorablam.İçerigiriyor,elimiuzatıyor,
mümkünmertebesakinolmıyaçalışarak:“Bengeldim,anne!”diyorum.
Yarıkaranlıktasessizyatıyor.Sonraürkekçesoruyor,bakışlarınınüzerimdegezindiğinihissediyorum:“Yaralımısın?”
“Hayır,izinligeldim.”Annemçoksolgun.Işığı
yakmaktançekiniyorum.“Bendetutmuş,ağlıyorum,”diyor,“sevineceğimyerde.”
“Hastamısın,anne?”diyesoruyorum.
“Bugünbirazkalkarım,”diyor;kızartmayanmasındiyeikidebirmutfağakoşanablamadönüyor:“Mersinreçelinideaç!”diyor.“Severdin,değilmi?”diyesoruyorbanada.
“Evet,anne,çoktanberiyemedim.”
“Geleceğinibilmişizgibi!”diyegülüyorablam.“Tamdasevdiğinyemekvar.Patatesomleti,hemdereçelli.”
“Öyleyabugüncumartesi.”diyorum.
“Yanımaotur!”diyorannem.Yüzümebakıyor.Elleri
benimkilerinyanındabeyaz,hasta,incecik.Pekazkonuşuyoruz;hiçbirşeysormadığıiçinderinbirminnetduyuyorumonakarşı.Hemnesöyleyebilirim:Olanoldu,sağsalimdöndümşimdionunyanındayım.Ablamdamutfakta,akşamyemeğinihazırlıyor,şarkıdasöylüyorüstelik.'“Yavrum,evladım!”diyorannem,hafifsesle.
Bizaileiçindeöylefazlaşefkatealışıkdeğiliz.dir.Derdigünüçalışmak,çileçekmekolanfakirlerdegörülmezböyleşeyler.Onlarşefkatiöyleanlamazlar,hembildikleribirşeyiikidebiraçığavurmaktanhoşlanmazonlar.Anneminbanayavrum,evladım,demesi,birbaşka
kadınınsevgisindenneleryapacağınıbilmemesineeşittir.BuevdeaylardırsadecebirbardaklıkMersinreçelibulunduğunu,anneminonubanasakladığınıgayetiyibiliyorum:Şuşimdiverdiğibayatkekleriçindeaynışey.Herhaldeiyibirtesadüfoldu,birkaçkekgeçtieline,onlarıdakaldırdı,benimiçinbirkenarakoydu.
Yatağınınkenarındaoturuyorum;pencereden,doğru,karşıdakigazinobahçesininkestaneleri,kahverengivesarıışıldıyorlar.Yavaşçanefesalıyor,düşünüyorum:Evindesin,evindesin!Fakatbirürkeklikvarüzerimde,ondankurtulamıyorum,yadırgıyorumhenüz.İşteannem,işte
ablam,iştekelebekkutum,mahunpiyano..Amabentamhurdadeğilimhenüz.Aradabirperdevar,biradımlıkmesafevar.Bununiçingidiyor,arkaçantamıalıpyatağınyanınagetiriyor,kıtadangetirdiğimöteberiyiortayadöküyorum:Kat'ınbuluverdiğibirbütünHollandapeyniriikitayın,yarımkilokadartereyağı,ikikutuciğersucuğu,yarımkilodomuzyağı,birküçüktorbapirinç.
“İşinizeyararherhalde..”Başlarınısallıyorlar.“Burada
yiyecekvaziyetifenadır,değilmi?”diyesoruyorum.
“Evet,darlıkvar.Sizoradabuluyormuydunuzbari?”
Gülümsüyor,getirdiklerimigösteriyorum.
“Herzamanböyleboldeğiltabii.Eh,şöyleböyle!”
Erna,erzaklarıgötürüyor.Annembirdenelimikavrıyor,kısıkbirseslesoruyor:“Oralarçokmufena,Paul?”
Anne,bensananecevapvereyim?Senbunuanlamayacak,aslakavramayacaksın.Hemdoğrudadeğilseninbunuanlaman.
Başımısallıyor:“Yok,anne!”diyorum.“0kadarfenadeğil.Birsürüarkadaşlarımızvar;fazlasıkılmıyoruz.”
“Evet,amageçenlerdeHeinrichBredemeyergelmişti,oanlattı,şimdilerdepekkorkunçmuşoraları;
gazvarmış,dahabirçokşeylervarmış.”
Busözleribenimannemsöylüyor.Gazvedahabirçokşeyler!diyor.Annemsöylediğişeyleribilmiyor,benimiçintasalanıyorsade.Ona,birseferinde,üçdüşmansiperigördüğümüzü;içindekileri,nehaldelerseöyle,inmeinmişgibitaşkesilmişbulduğumuzumuanlatayım?Göğüssiperlerinde,barınaklarda,bulunduklarıyerde,yüzlerimosmorölüpkalıvermişolduklarınımı?
“Amanannenelerdesöylüyorlar!”diyecevapveriyorum.“Bredemeyer,kendindenuydurmuşbunları.İştegörüyorsun,sapasağlamım.”
Annemintitreküzüntüsünügörünceeskisükûnetimetekrarkavuşuyorum.Şimdiartıkgezinebiliyor,konuşabiliyor,sorulanlaracevapverebiliyorum;dünyalastikgibiyumuşayacakda,damarlarımkavgibiçürüyecekdebirdenduvaradayanmayamecburkalacağımkorkusuyokartık.
Annemyataktankalkmakistiyor;okalkıncayakadarmutfağaablamagidiyor,soruyorum:“Anneminnesivar?”
Ablamomuzlarınıkaldırıyor:“Birkaçaydırhasta,yatıyor,sanayazdırtmadı.Birkaçdoktoragösterdik.Birisikansergaliba,dedi.”
★
İznimikaydettirmeyeaskerlik
şubesinegidiyorum.Sokaklarıyavaşadımlarlageçiyorum.Oradahurda,şubu,banabazışeylersoruyorlar.Fazladurmuyor,çokkonuşmakistemiyorum.
Kışladandönerkenbirisi,yüksekseslebeniçağırıyor.Dalmış.gitmiş,dönüpbakıyor,karşımdabirbinbaşıgörüyorum.Paylıyorbeni:“Sizselamvermesinibilmezmisiniz?”
“Affedersiniz,binbaşım!”diyorum,şaşırmış.“Görmedim.”
Sesinidahadayükseltiyor:“Sizterbiyelikonuşmasınıdabilmezmisiniz?”
Şeytan,indirsuratınabirtane,diyor;amakendimitutuyorum;iznimgerialınırçünkü.Selamvaziyetinegeçiyor:“Görmedim,Binbaşım!”diyorum.
“Ohaldelütfengözünüzüdörtaçınız!”diyesoluyor.“Nedirsizinisminiz?”
Söylüyorum.Şişkin,kırmızıyüzühalaöfke
içinde.“Kıtanız?”Talimnameyeuygunolarak
bildiriyorum.Halasonunugetirmiyor.
“Bulunduğunuzyer?”Fakatyeterartık;söylüyorum:“LangemarckBixchootearası.”
“Nasıl?”diyesoruyor,afallamış.Kendisinebirsaatönceizinli
geldiğimiaçıklıyor,artıkçekergiderdiyedüşünüyorum.Yanılmışım,hattadahadaköpürüyor:“Cepheadetlerinihurdadadevamettirmekişinizegeliyorgaliba.Yoköyleşey!Burada,çokşükür,disiplinvar.”
Emrediyor:“Yirmiadımgeriye,marş,marş!”
Boğukbirhınççöküyoryüreğime.Amaonakarşıbirşeyyapamamki;istesebeniderhaltevkifettirir.Geriyefırlıyor,sonrayineonadoğruilerliyor,altımetrekalaçakıgibiselamvaziyetinegeçiyor,binbaşıyıancakaltımetregeçinceelimiaşağıindiriyorum.
Benitekrarçağırıyor;gönlümüalırcasına,kusurumubudefalıkaffettiğinihatırlatıyor.Selamdurarakminnettarlığımıgösteriyorum.“Haydiyallah!”diyeemrediyor.Topukvurupgeridönüyor,gidiyorum.
Buhadise,akşamımızehirediyor.Kendimieveatıyor,üniformayıçıkarıpbirköşeyefırlatıyorum;çıkaracaktımzaten.Dolaptansivilelbisemiçıkarıyor,onugiyiyorum.
Yadırgıyorumbuelbiseyi.Enikonukısalmış,daralmış,askerdeboyatmışım.Yakada,kravatdazorlukçıkarıyorbana;sonundakravatımıablambağlıyor.Nehafifbuelbise;insanyalnızdongömlek
giymişgibioluyor.Aynadakendimebakıyorum.
Tuhafımagidiyorbugörünüş.Güneşteyanmış,epeyboyatmış,bulûğçağlarındabiroğlan,şaşkın,beniseyrediyor.
Annem,sivilgiyindiğimiçinmemnun;bukılıklaonadahayakınım.Amababamüniformalıolayım,beniaskerkıyafetimleahbaplarınagötürsünistiyor.
Amabenistemiyorum.
★
Sessizcebiryerdeoturmakne
güzelşey;meselagazinoda,gülleattıklarıyerinyanında,kestane
ağaçlarınakarşı.Masaya,yereyapraklardüşüyortektük,ilkyapraklar.Önümdebirbardakbira;içkiiçmeyiaskerlikteöğrendim.Bardakyarılanmış;serin,hoşbiradanönümdedahabirkaççekimlikvarşuhalde;istersembirikincisini,birüçüncüsünüdegetirtebilirim.Buradaneyoklamavar,nebombardıman.Gazinocununçocuklarıgülleyuvarlıyorlar;köpek,başıdizimedayalıduruyor.Gökmavi;kestaneağaçlarınınyapraklarıarasındanMargaretkilisesininyeşilkulesiyükseliyor.
Ala,hoşumagidiyor.Amainsanlardanbaşalamıyorumki!Sorusormayanbirivarsaodaannem.
Fakatbabamöyledeğil.Cephedeolupbitenlerianlatayımistiyor;buhemduygulandırıyorbeni,hemdesaçmabuluyorum.Babamlaartıkalışverişimizkalmadıgibibirşey.Boyunabirşeylerdinlesinistiyor.Böyleşeylerinanlatılmayagelmeyeceğinibilmiyor,farkındayım;hatırınıhoşetmekistiyorumgerçi,amabunlarısözhalinesokmaktehlikelibenimiçin.Anlatmayakalkışırsamdevleşmelerinden,başaçıkılamazhalegelmelerindenkorkuyorum.Cephedeolupbitenleribizdeaçıksaçıkbilseydikhalimizniceolurdu!
Buyüzdenonabazıeğlenceliolaylarıanlatmaklayetiniyorum.Ama
babamsüngüsüngüyeçarpışıpçarpışmadığımızısoruyor.Hayır,diyorum;kalkıpgezmeyeçıkıyorum.
Fakathiçbirşeyihalletmiyorbu.Caddedebirkaçkere,tramvaylarıntekerlekgıcırtılarınıuğuldayanmermilerzannedipirkiliyorum;derkenbirisiomzumadokunuyor.Almancaöğretmenim!Beyliksorularaboğuyorbeni:“Ee,cephenealemde?Müthiştirmüthiş,değilmi?Eh,korkunçamadayanmamızlazım.Hemsonraoradasizeiyibakıyorlarmışhiçdeğilse,öyleduydum.Siziiyigördüm;Paul,demirgibisiniz.Buralardadurumkötüşüphesiz,tabiibirşey;malûm,eniyişeylerdaimaaskerlerimizindir.”
Beni,peşisırasürüyüpbirgazinoyagötürüyor.İzzetikramlakarşılanıyorum,birmüdüreliniuzatıyor:“Yaa,demekcephedengeliyorsunuz.Moralnasılorada?Mükemmeldir,mükemmel,değilmi?”
“Herkesevinedönmekistiyor.”diyorum.
Gürültülübirkahkahaatıyor:“Tamam!AmaönceFransızlarınhakkındangelinde!Sigaraiçermisiniz?Birtaneyakınhele!Garson,bizimgençaskeredebirbiragetir!”
Neçare,sigarayıalmışbulunuyorum,oturmamlazım.İkramınbinibirpara,bunadiyecekyok.Amabenyinedesıkılıyor,sigarayımümkünmertebeçabuk
içiyorum.Birşeyleryapmışolmakiçinbardağıbirdikişteboşaltıyorum.Hemenbirikincisiniısmarlıyorlar;biraskerenelerborçluolduğunubiliyormillet.Yurdanerelerinieklememizgerektiğinikonuşuyorlar.Demirkösteklimüdür:“Bilhassa”diyor,“Belçikanıntamamı,Fransanınkömürbölgeleri,Rusyanınbüyükbirkısmı!”Buralarınınedenalmamızicabettiğihakkındaincedeninceyesebeplergösteriyor,düşmanlarımızrazıolanakadardiretmemiziistiyor.SonraFransayınerdenyarıpgirmeklazım,onuaçıklamıyagirişiyor;aradabanadönüyor:“Nebitmez,mevzimuharebesidirbusizinki!”diyor.“Birazdavranınyahu,temizleyin
herifleri,ondansonragelsinbarış!”“Bizekalırsacepheyiyarmak
imkansız!”diyecevapveriyorum.“Karşıtarafınyedekkuvvetleripekçok,hemsonraharb,sizindüşündüğünüzgibideğil,bambaşkabirşey.”
Üstünbirtavırlareddediyor,benimbuişlerdenhiçanlamadığımıispatakalkıyor:“Teferruatbakımından,şüphesiz!”diyor.“Amaişbütünde!İştesizbubabdahükümveremezsiniz.Sizsadecebulunduğunuzbölgeyigörür,bununiçindemeseleyitoptanmütalaaedemezsiniz.Sizvazifeniziyapıyorsunuz,hayatınızıkoyuyorsunuzortayaenyüce
şereflerelayıkbirşeybuhepinizedemirhaçnişanıvermeliler;amaherşeydenönceFlandre'dacepheyiyarmak,düşmanıyukardantoparlamaklazım.”
Soluyor,sakalınısıvazlıyor:“Yukardanaş&ğıtamamentoparlamaklazım.SonradavereliniParis!“
Benonunbuişinesandığınıbilmekistiyor,üçüncübardağıdaboşaltıyorum.Hemenyenisinigetirtiyor.
Amabenkalkıyorum.Cebimebirkaçsigaradahasokuşturuyor,sırtımadostçavurarakbeniazadediyor:“Hadi,hayırlısı!Yakındaesaslıişlerdegördüğünüzüduyarız
inşallah.”
★
Beniznibaşkatürlü
düşünmüştüm.Biryılönceböyledeğildinitekim.Galibaogünbugünbendeğiştim.Ozamanlaşimdiarasındauçurumvar.Benozamanlarharbitanımamıştımdaha;sakinbölgelerdebulunuyorduk.Farkındaolmadanyıprandığımıbugünanlıyorum.Burayaalışamıyorumbirtürlü;yabancıbiralem.Kimibirşeylersoruyor,kimisidehiçbirşeysormuyor;sormamaklaövündüklerideyüzlerindenokunuyor.Hattabukonularınkonuşulamayacağını
bildiklerinigösterentavırlarlasöylüyorlardabunu;bundangururduyuyorlar.
Yalnızkaldığımzamanlarpekmemnunum;benikimserahatsızetmiyor.Çünküherkesinağzındaaynıtemcitpilavı:Durumiyi,durumfena;kiminegöreöyle,kiminegöreböyle.Sonradahemenkendihayatlarınıilgilendirenkonularageçiveriyorlar.Bendeeskidenonlargibiydimşüphesiz,amaşimdiöyledüşünmüyorum.
Çokkonuşuyorlar,endişeleri,gayeleri,arzularıvar;benbunlarıonlargibianlamıyorum.Bazenonlardanbiriylegazinonunküçükbahçesindeoturuyor,onaanlatmaya
çalışıyorum:İşteherşeyinbaşı,böylesessizceoturmak.Anlıyorlartabii,haklısındiyorlar,onlardaböyledüşünüyorlar,amayalnızlafta,sadecelafta.Hissediyorlarbunu,amahepyarıyarıya;öbürbenlikleribaşkaşeylerlemeşgul;ikiyebölünmüşler,hiçbirininbuişibütünmevcudiyetiyleduyduğuyok;nitekimbendedüşüncelerimitamolaraksöyleyemiyorum.
Onlarıöyleodalarında,bürolarında,işleribaşındagördükçeönünegeçilemezbirduyguyakapılıyor,bendeonlargibiolmak,harbiunutmakistiyorum;amabirhisbenigeriçekiyor,ufuklarıöyledarki!Budarlıkbirhayatınasıldoldurur,
insanınbudarlığıparçalamasılazım.Şimdicephedemermiçukurlarıüzerindemermilervızıldar,ışıtmafişeklerigöklereyükselir,çadırbezlerindeyaralılargerilereçekilir,arkadaşlarsiperlerebüzülürkenhurdaböylemiolmalıydı?Buradakilerbambaşkainsanlar;doğrudürüstanlayamadığım,kıskandığım,nefretettiğiminsanlar.BenKat'ı,Albert'i,Müller'i,Tjaden'idüşünmeliyim;şimdineyapıyorlaracaba?Yakantindeoturuyor,yadayüzüyorlar..Yakındırtekrarcepheyegitmeleri.
★
Odamdamasanınarkasındakahverengi,meşinbirkoltukvar.Bukoltuğaoturuyorum.
Duvarlardavaktiyledergilerdenkestiğim,raptiyeyletutturulmuşbirsürüresim,kartpostal,aradahoşlandığımdesenler.Köşedeküçük,demirbirsoba.Karşıduvardakitaprafım.
Askeregitmedenöncebenbuodadayaşardım.Bukitaplarıdersveripkazandığımparalarlaazarazarsatınaldım.Çoğueldendüşmedir,meselabütünklasikler;kalın,mavibezkaplıherciltbana1mark20feniğegeldi,takımdırhepsi.Çünkübenmeraklıydım,seçmeeserlerbasankitapçılara
güvenemezdim;bakalımaldıklarıörnekler,yazarlarıngerçekteneniyiparçalarımıydı?Buyüzdenbenyalnız“külliyat”larıalırdım.Samimibirşevkleokudumdahepsini,amaçoğupekbirşeysöylemedibana.Benötekikitapları,modernleriseviyordumdahaçok;amabunlardahadapahalıydılartabii.Birkaçınıpekdenamusluyollardanedinmedim;ödünçaldım,gerivermedim,çünküonlardanayrılmayagönlümrazıolmuyordu.
Rafınbirgözüokulkitaplarımladolu.Hortutulmuş,okunaokunayıpranmış,sayfalarıkopmuşkitaplar;malûmnedenböyleoldukları.Vealttadefterler,kağıtlar,mektuplarbir
pakethalinde;sonradadesenler,denemeler.
Hayalimdeozamanlarıyaşatmakistiyorum.Odadayineohavamevcut,hemenhissediyorum,duvarlarbırakmamışlarohavayı.Kollarımkoltuğundayanaklarında,rahatçayerleşiyor,ayaklarımıyukarıçekiyorum.Kendimikoltuğunkucağınabırakmış,arkamayaslanmış,rahatçaoturuyorum.Küçükpencereaçık;penceredensonrayüksekkilisekulesiylecanayakınsokakgörünüyor.Masadabirkaççiçek.Yazıvekurşunkalemleri;kağıtlarınüzerineağırlıkdiyekoyduğumbirdenizkabuğu,mürekkephokkası..hurdaherşey
eskiyerinde.Kadermüsaadeederdeharbden
sonratemellidönüpgelirsemyinedeğişmeyecekbunlar.Benyinehurdaoturacağım,odamıseyredipbekleyeceğimyine.
Heyecanlıyım,amaheyecanlıolmamdoğrudeğil.Osakincoşkunluğu,oşiddetlivetarifegelmezitilişiduymakistiyorumbenyine;eskidenkitaplarımınkarşısınageldiğimgünlerdekigibi.Kitaplarınrenkrenksırtlarındanyükselecekisteklerinateşi,benitekrarsarsınistiyorum.Ruhumunbiryerindeçökmüşkalmışoağırveölükurşunkitlesinieritsin;içimdeyineogelecekgünlerinsabırsızlığını,hayaller
alemindenaldığımokanatlıhazzıuyandırsınistiyorum:Gençliğiminokayıpcanlılığınıgerigetirsinistiyorum.
Oturuyorvebekliyorum.Kemmerich'inannesine
gideceğimaklımageliyor.Mittelstaedt'edeuğramalıyım,kışladadırherhalde..Penceredenbakıyorum:Güneşvurmuşsokaklevhasıgerisindesolgun,hafifbirdizitepebeliriyor;sonbahardaaydınlıkbirgüneçevriliyortepeler;ocakbaşınaoturmuş,KatveAlbert'letabaktankızarmışpatatesyiyoruz.
Amabenbunlarıdüşünmekistemiyor,zihnimdenkovuyorumbunları.Odanınkonuşmasılazım;
benisarmasıgötürmesilazım.Benburanınmalıolduğumuhissetmek;tekrarcepheyedöndüğümde,birölümdalgasıgelirseharbinbatacağını,boğulacağını,yokolacağını,amabiziyiyemeyeceğini,bizeancakdıştantesiredebileceğinibilmekiçinbunuduymakistiyorum.
Yanyanakitapsırtları.Hepsinibirbirtanıyor,onlarıyerleştirişimihatırlıyorum.Bakışlarımlayalvarıyorumonlara:Konuşunbenimle,alınbenieyeskihayatım,albenieytasasız,güzelhayatyenidenalbeni!
Bekliyorum.Hayallergeçiyorgözlerimin
önünden,durmuyorlar,sadecegölge
vehatırabunlar.Yok..yok.Sabırsızlığımartıyor.Korkunçbiryabancılıkduygusu,
ansızınyükseliyoriçimde.Eskiyibulamamkayıp,bendışındayımburanın.Yalvarsamda,çırpınsamdahiçbirşeyinkıpırdadığıbileyok;soğuk,üzgün,birmahkûmgibioturuyorumişte.Eskigünleryüzçevirmişbenden.Biryandandakorkuyorum,ogünlerinüzerinebukadarçokdüştüğümiçinkorkuyorum;onlargerigelirlersenelerolacağınıbilmiyorumçünkü.Benbiraskerim,askerkalmalıyım.
Yorgun,ayağakalkıyor,penceredendışarıbakıyorum.Sonra
kitaplardanbirinialıyorum,okumakiçinkarıştırıyorum.Onubırakıpbirbaşkasınıalıyorum.Altlarıçiziliyerlervarkitaplarda.Arıyor,karıştırıyor,başkakitaplarabakıyorum.Yanımdabiryığınkitapbirikiyor.Bukümeyeyenilerikatılıyor,dahaçabuk...Kağıtlar,defterler,mektuplar.
Dilsiz,duruyorumönlerinde.Birmahkemedegibi.
Cesaretsiz.Kelimeler,kelimeler,kelimeler..
erişemiyorlarbana.Yavaşyavaşkitaplarıeski
yerlerinekoyuyorum.Geçti.
Sessizodadançıkıyorum.
★
Henüzvazgeçmişdeğilim.Artık
odamagirdiğimyokamabirkaçgünleherşeyinbitmişolamayacağınıdüşünerekkendimiteselliediyorum.İlerdebuişiçinyıllarcavaktimolacak.ŞimdilikkışlayaMittelstaedt'egidiyorum,odasındaoturuyoruz.İştesevmediğimhaldealışıkolduğumbirhava.
Mittelstaedtbanasıcağısıcağınabirhavadisveriyor,elektrikçarpmışgibioluyorum.Mittelstaedt,Kantorek'inyedekaskerolduğunuanlatıyor.İyisindenbirkaçpuro
çıkarıyor:“Tasavvuret!”diyor.“Hastanedengelmiştim.Kantorek'lekarşılaşmayayımmı?Pençeleriniuzatıpbaşladıötmeye:
—Vay,senmisin,Mittelstaedt,nehaber?Şöylebirbaktım,dedimki:
—YedekKantorek;vazifehalindesersemliğinlüzumuyok;bunusizdepekalabilirsiniz.Birüstlekonuşurkenvaziyetalınhele!
—Suratınıgörmeliydin.Hıyarturşusuylakörmermiçarpıştısanki.Hıkmıkediptekrarahbaplığıdenediysedebudefadahasertçepayladım.Durumukavrayıncaenkuvvetlikozunuönesürdü,teklifsizcesordu:
—Tavassutedeyimdehususibir
imtihanverin,olmazmı?Güyabanahatırlatacak,anlarsınya!Beynimdöndü.Bendeonahatırlattım:
—YedekKantorek,ikiyılöncebizeverdinizöğüdü,askeregidin,diye.AramızdaJosephBehrdevardı,ogitmekistemiyordu.Gitti,askerliğinedahaüçayvardı,vurulupöldüğüzaman.Sizzorlamasaydınızüçaydahayaşayacaktıbiçare.Şimdihaydiçekinarabanızı.Sonradahakonuşuruzsizinle!
—Benimiçinzorolmadıonunbölüğünegeçmek.İlkişonudepoyagötürdüm,üstünübaşınıdonattırdım.Onuşimdigöreceksin.”
Kışlameydanınagidiyoruz.Bölüksırayadizilmiş.Mittelstaedt:“Rahat!
diyor,bölüğüteftişebaşlıyor.BirdenKantorek'igörüyor,
gülmemekiçinzortutuyorumkendimi.Üzerinderengiatmış,mavi,uzunbirceket.Sırtı,kolkapaklarıkoyurenktekocakocayamalarlakaplı.Buceketpekiribirisinindiherhalde.Partal,siyahpantolondaaksineküçükmüküçük;baldırlarınınyarısındakalıyor.Amaberiyandapostallarıonisbettegeniş,kütükgibi,uçlarıyukarıkıvrık,yanlarındanbağlanan,Nuhnebidenkalmaşeyler.Bunutelafietmekistercesinekasketdetamtersineçokküçük,gayetpis,uyuzbirşey.Umumitesir,yürekleracısı.
Mittelstaedt,Kantorek'inönünde
duruyor:“YedekKantorek,düğmeböylemiparlatılır?Sizbuişiaslaöğrenemeyeceksinizgaliba.Çokzayıf,Kantorek,çokzayıf!”
Keyfimdeniçiniçinkuduruyorum.KantoreksınıftaMittelstaedt'itıpkıböyleazarlardı;aynıtonda:“Çokzayıf,Mittelstaedt,çokzayıf!”
Mittelstaedt,beğenmeyişlerinedevamediyor:“BakınBottcher'e,iştesizeörnek!Ondanöğrenebilirsiniz.”
Gözlerimeinanamıyorum.Boettcherdedemekburada.Boettcher,bizimokulkapıcımız,Boettcherörnekoluyorha!Kantorekçiyçiyyiyecekmişgibibanabakıyor.Amabensankionuhiçtanımazmışgibisaf,masum,suratınakarşı
sırıtıyorum.Düdükgibikasketi,üniformasıyla
nedeşapşal!VaktiyleöğretmenkürsüsünekurulupdaFransızcakuralsızfiillerbahsindekalemiylebizedumanattıran,ecelterleridöktürenbuadammıydı?Dahasonraları,Fransadahiçbirişimizeyaramayanofiillerle!Çokdeğil,dahaikiseneönce.VeşimdiyedekKantorek,birdenbütünbüyüsünükaybetmiş,dizleri,çömlekkulplarınıandırançarpıkkolları,düğmeparlatmasınıbilmeyişi,gülünçhaliyle,askerdenbaşkaherşeyebenziyordu.Kürsüdekiokorkunçhayallebununarasındaartıkhiçbirmünasebetgöremiyor,sahiden
bilmekistiyorum:Buhırpaniadam,benkıdemliaskeri:“Baeumer,allerfiiliningeçmişzamanşeklinisöyleyiniz!”diyetekrarsigayaçekebilecekdurumdaolsaydıneyapardımacaba?
Mittelstaedt,busıradaavcıhattınayayılmatalimleriyaptırmayabaşlıyor.Kantorek'idelütfenmangakomutanıtayinediyor.
Meselebaşka.Avcıhattındamangakomutanları,mangalarınındaimayirmiadımönündebulunmalıdırlar.Geriyedön,ileri!Komutuverildiğizaman,avcızincirisadecedönüşyapar,amabudulumdabirdenbirehattınyirmiadımarkasındakalmışolanmanga
komutanıkoşupyinekıtanınyirmiadımilersindeyeralmıyamecburdur.Bu,topyekûnkırkadımmarşmarşdemekolur.Mangakomutanıtamyerinegeldiğizamanyenibir“geriyedön,ileri!”komutu;onbaşıtekrarpalaspandıraskırkadımönekoşar.Buşekildemangasadecebirdönüşyapmakla,birkaçadımdayürümeklekaldığıhaldeonbaşı,fırtfırtoradanorayakoşardurur.Himmelstoss'un,mükemmelliğitecrübeylesabitusullerindenbiridirbu.
KantorekMittelstaedt'tendahanebekleyebilir,hiç!Çünküvaktiylegarezolmuş,onusınıftabırakmıştı.Mittelstaedt,tekrarcepheyedönmedenöncebucanımfırsattan
faydalanmazsaaptaldırdoğrusu.Askerlikinsanagününbirindeböylesinedebirşansverdimi,herhalde,ölürkengözüarkadakalmazinsanın.
Kantorek,ürkütülmüşbiryabandomuzugibioradanorayafırlıyorboyuna.BirmüddetsonraMittelstaedtbutalimidurduruyor;şimdisürünmetalimi,önemlibirtalimbaşlıyor.Dizleri,dirsekleriüzerinde,tüfeğitalimnameyeuyguntutarak,hemenönümüzde,şahaneendamınıkumlardasürüyorKantorek.Körükgibisoluyor,soluyuşubirmüziksanki.
Mittelstaedt,yedekKantorek'iöğretmenKantorek'insözleriyle
teselliederektenonacesaretveriyor:“YedekKantorek,bizmuazzambirdevirdeyaşamaklabahtiyarız.Hepbirdençırpınmalı,didinmeli,zorluklarıergeçyenmeliyiz!”
Kantorek,dişlerinetakılanpisbirtahtaparçasınıtükürüyor,terdöküyor.
Mittelstaedtonucanevindenvuracakşeylersöylüyor:“Ufaktefekşeyleriçinbubüyükhadiseyiaslaunutmamalıyız,yedekKantorek!”
Kantoreknasıloluyordaöfkesindençatlamıyor,şaşıyorum;heleşimdijimnastikyapılırken!Mittelstaedt,barfikstenkendisinielleriyleyukarıçekipçenesinidemirçubuğadeğdirsindiye,pantolonunun
kıçtarafındankavrıyarakbilgiççenutuklarçekerken,onuöylemükemmeltaklidediyorki!Kantorekdebirzamanlaronaböyleyapardı.
Dahasonravazifetaksimiyapılıyor.“Kantorek’leBoettohertayıngetirmeye!Elarabasınıalıpgideceksiniz!”
Birkaçdakikasonraikisi,elarabasınıalıpgidiyorlar.Kantorek'inbaşıönüneeğik,kızgın.Kapıcı,hafifişeyollandığıiçinmağrur.
Ekmekfabrikasışehrinbirbaşında,yanigidişgelişbütünşehriikikerearşınlıyacakbuikisi.
“Buişibirkaçgündüryapıyorlar.”diyegülüyorMittelstaedt.“Yollardaonlarıgörmekiçinbekleşenlervar.”
“Mükemmel!”diyorum.“Pekiamahiçşikayetetmedimi?”
“Denedi!Fakatbizimkomutanhikayeyiişitincebastıkahkahayı.Öğretmenlerihiçsevmez.Hemkızınadakuryapıyorum.”
“İmtihanlardacanınaokurama.”“Umurumdamı?”diyor
Mittelstaedt,razı.“Zatenşikayetinekulakasandaolmadı;çünkükendisineçoklukhafifişlergördürüldüğünüispatettim.”
“Şöyleadamakıllıhırpalayamazmısınonu?”diyesoruyorum,
Mittelstaedt,mağrur,tenezzületmezbirtavırlacevapveriyor:“Bırakcanım,salağınbiri!”
★
İzinnedir?Sonrasonraherşeyi
dahadazorlaştıranduraklayış.Şimdideniçinevedakarışıyor.Annemsusamış,yüzümebakıyor;günlerisayıyor,biliyorum;hersabahüzgün.Birgündahagitti.Arkaçantasınıbiryeresaklamış,görüpdehatırlamakistemiyor.
İnsandüşününcesaatlerdahaçabukgeçiyor.Kendimitoparlıyor,ablamayolarkadaşıoluyorum.Mezbahayabirikiparçakemikalmayagidiyor.Birnimetbu;halkdahasabahtanbirikiyor,bekleşiyor,bayılanlaroluyor.
Şansımızyokmuş.Üçsaat
nöbetleşebeklediktensonrakalabalıkdağılıyor.Kemikkalmamış.
Bereket,kışladabanayemekveriyorlar.Birazınıannemegetiriyorum;böyleliklehepimizazçokkuvvetlicegıdaalmışoluyoruz.
Günlergittikçeçetinleşiyor,annemingözlerigüngündahamahzunlaşıyor.Dörtgünümkaldı.Kemmerich'inannesineuğramalıyım.
Buyazılamaz.Titreyen,hıçkıranbukadın;benitartaklayan,banabağıran:“0öldüdesennedenyaşıyorsun?”,benigözyaşlarıylaıslatan,haykıran:“Sizçocuklar,nedendünyayageldiniz,ölmekiçinmi...“,biriskemleyeyığılıpkalan,ağlayanbukadın:“Senonugördünmü?
Ölürkengördünmü?Nasılöldü?”Kadına,kalbinebirmermi
saplandığını,derhalöldüğünüsöylüyorum.Yüzümebakıyor,inanmıyor:“Senyalansöylüyorsun,bendahaiyibiliyorum.Acıçekereköldüğübanamalûmoldu.Sesiniduydum,geceleyinkorkusubenimiçimeçöktü.Saklamadoğrusunusöyle,bileyim,bilmeliyim.”
“Doğru!”diyorum.“Benyanındaidim,hemenöldü!”
Yavaşsesleyalvarıyor:“Söylebana,söylemelisin.Biliyorum,beniböylelikletesellietmekistiyorsun.Amagörmüyormusun,doğruyusöylesenbudereceacıçektirmezsinbana!Bilsemdayanırım.Doğruyu
söyle,çokkorkunçbileolsasöyle!Dahakötüihtimallerdüşünmemdeniyidirbu.”
Etlerimiparalasasöyleyememasla!Onaacıyorum,amaonubirazdaaptalbuluyorum.Söylediğimleyetinmeliydi;öğrenmiş,öğrenmemiş.Kemmerichdirilecekdeğilki!İnsanpekçokölügördüktensonratekölüiçinbuderecedövünmeninmanasınıartıkkavrayamazoluyor.Bunudüşünerekbirazsabırsız:“Derhalöldü,”diyorum.“Hiçduymadı,yüzügayetsakindi.”
Kadınsusuyor.Sonrayavaşçasoruyor:“Yeminedebilirmisin?”
“Evet.”“Bütünmukaddesatınüzerine?”
HayAllah,benimiçinnelervarmukaddes?Bizimoradagününegöredeğişirböyleşeyler.
“Evet,derhalöldü.”“Yalansacephedensağdönme,
olurmu?”“Kemmerichderhalölmediyse
cephedensağdönmeyeyim!“Kimbilir,dahanelererazı
olurdum.Amaartıkinanmışabenziyor.İnliyor,ağlıyoruzunuzun.Anlat,diyor,nasıloldu?Birhikayeuyduruyor,bunakendimdeinanıyorumadeta.
Gitmekiçinkalkıyorum,beniöpüyor.Kemmerich'inbirfotoğrafınıhediyeediyorbana.Resimde,sırtındaneferelbisesi;ayaklarıkabukluhuş
ağacıdallarındanyapılma,yuvarlakbirmasayadayanmışKemmerich.Arkasındadekorolarakbirormantasviri.Masadakalınbirbirabardağı.
★
Evdesonakşamım.Kimse
konuşmuyor.Erkenyatıyor,yastıklarıkucaklıyor,kendimeçekiyor,başımı,içlerinegömüyorum.Birdahaböylekuştüyübiryataktayatabilecekmiyim,kimbilir!
Annemgecegeçvakitodamageliyor.Beniuyudusanıyor,bendeuyurgibiyapıyorum.Konuşmak,karşıkarşıyauyanıkolmak,çokzor.
Sancısıolduğu,aradakıvrandığı
halde,hemenhemensabahakadaroturuyor.Sonundabendahafazladayanamıyor;uykudanuyanıyormuşgibiyapıyorum.
“Gityatanne,hurdaüşüyeceksin.”“Bensonraçokuyurum.”diyor.Yataktadoğruluyorum:“Bende
hemencepheyegitmiyorumya,anne!Öncedörthaftaordugahtakalacağım.Oradanbirpazargünübelkikalkargelirimyine.”
Susuyor,sonrayavaşçasoruyor:“Çokkorkuyormusun?”
“Hayır,anne!”“Birşeydahasöyliyeceğim:
Fransadakadınlardankollakendini.Oradafenakadınlarvarmış.”
Ahanne,anne!Bensencehala
küçükbirçocuğum.Başımıkucağınakoyupdaniçinağlayamıyorum?Niçinhepbenkuvvetli,hepbenmetinolmakzorundayım.Nekadaristerdim,birdefadabenağlasam,benteselliedilsem!Doğru,birçocuktanfazlabirşeydeğilimben;kısapantolonumhenüzdolaptaasılı..Çokdaolmadıki;niyegeçtigittiogünler?
Mümkünmertebesakinolmıyaçalışarak:“Bizimbulunduğumuzyerdekadınlaryok,anne!”diyorum.
“Cephedeihtiyatlıol,Paul!”Ahanne,anne!Senikollarıma
alsamdaberaberceölsek.Nekadarzavallıinsancıklarızbiz!
“Oluranne,dikkatederim.”
“Benhergünseniniçinduaedeceğim,Paul!”
Ahanne,anne!Haydikalk,gidelim,senelercegeriye;bütünbusefaletlerdenkurtulacağımızyere;oradabirsenbirben,ikimiz,anne!
“Sanatehlikesizcebirişverebilirlerbelki.”
“Evetanne,belkibirmutfakişi.Olabilir.”
“Kabulet,herkesnedersedesin!”“Benonlarındediğinealdırmam,
anne!”İçiniçekiyor.Yüzü,beyazbir
parıltıgibikaranlıkta.“Artıkgityat,anne!”Cevapvermiyor.Kalkıpyorganımı
omuzlarınaörtüyorum.Koluma
dayanıyor,sancısıvar.Onuodasınagötürüyorum.Birmüddetyanındakalıyorum.“Bendönünceyekadarsendeiyileşirsin,anne!”
“Peki,yavrum!”“Banaöteberiyollamayın,anne.
Bizimoradayiyecekbol,Göndereceklerinizhurdasizelazım.”
Yatağındayatıyor;beniseven,beniherşeydençoksevengarip.Gitmeyekalkınca:“Sanaikidedonbuldum.”diyorçabukçabuk.“Yündür,sıcaktutar.Çantanakoymayıunutma.”
Ahanne,buikidonunsanabirçokdolaşmalara,koşmalara,yalvarmalaramalolduğunubenbilirim!Ahanne,anne!Senibırakıp
danasılgideceğim,aklımalmıyor;benimüzerimdesendengayrıkiminhakkıvarki?Benhenüzşuradaoturuyorum,senoracıktayatıyorsun;birbirimizesöyleyecekneçokşeyimizvar,amaaslasöyleyemeyeceğiz.
“İyigeceler,anne!”“İyigeceler,yavrum!”Odakaranlık.Anneminsolukları
yükselipalçalıyor.Aradasaatintiktakları.Dışardapencerelerinönünderüzgar.Kestanelerhışırdıyor.
Sofadaayağımaarkaçantamtakılıyor;sabahleyinerkengideceğimiçin,hazırçanta.
Yastıklarımıısırıyor,yumruklarımıkaryolamındemir
çubuklarınageçiriyorum.Benburayaaslagelmemeliydim.Benkayıtsız,çokkeredeümitsizdimcephede;benartıköyleolamayacağımhiçbirzaman.Benbiraskerdim;amaşimdikendimin,anneminbuderecenaçarvesonsuzherşeyinıstırabınıyaşıyorum;benbiracıkaynağıyımartık.
Benaslaizinligelmeyecektim.
VIIIOrdugahtakibarakaları
tanıyorum.Himmelstoss,Tjaden'iburalardatalimettirirdi.Başkacabirtanıdığımpekyokhurda;herkesdeğişmiş,herzamankigibi.Yalnızbir
ikikişiyievveldenşöylebirgörmüşlüğümvar.
Vazifemimihanikibirşekildeyapıyorum.Akşamlarıhemenherzamanaskerigazinodayım;dergilervar,benokumuyorum;fakatpiyanoçalmaktanhoşlanıyorum.İkikızvarhizmeteden,birisigenç.
OrdugahınetrafıyüksektelörgülerleÇevrili.Askerigazinodangeçdöndüğümüzzamanlarvesikagöstermeklazım.Nöbetçiyleanlaşanlarvesikasızdageçiyorlartabii.
Ardıçağaççıklarıvehuşormanlarıarasındakırdahergünbölüktalimiyapıyoruz.Dahafazlasıistenmezsezordadeğilhani.Koşuyor,yere
yatıyoruz;soluklarımızfundalarınsaplarını,çiçeklerinisağasolakımıldatıyor.Toprağaçokyakındanbakılıncaparlakkumbirlaboratuvardakigibitemiz,ufacıktanelerdenmeydanagelmiş.Elimizibukumlaragömmek,tuhafvehoşoluyor.
Amaengüzeli,kenarlarıhuşağaçlıormanlar.Heranrenkdeğiştiriyorlar.Ağaçlarıngövdelerişimdipırılpırılbeyazken,yapraklarınsuluboyayeşiliipeklivesaydamdalgalanırken,azsonraopalmavisinedönüyorherşey.Kenardandoğrugümüşgibigeliyor,yeşilihafifçesiliyormavi.Fakatbirbulutgüneşikapayıverincemavininbiryerisiyahagiriyorhemen.O
zamanbugölge,birhayaletgibi,şimdimatgövdelerarasındakoşuyor,taufkakadarkırınüstünüörtüyor.Renklerebulananyapraklarınınaltınkızılıparıltısında,beyazdallarıyla,şahanebayraklarıandırıyorhuşağaçları.
Çokvakit,buinceışıkvesaydamgölgecümbüşlerineöylesinedalıyorumki,komutlarıduymuyorumadeta.insanyalnızoldumu,tabiatıincelemeye,sevmeyebaşlıyor.Benimdehurdafazlamerhabamyok;normalölçüyüaşmasınıdaistemiyorumzaten.Birbirimizifazlatanımıyoruz;birazçeneçalmaktan,akşamlarıYirmibiryahutkumaroynamaktanbaşkaneyapabiliriz?
BizimbarakalarınyanındaRuslarınkampıvar,büyük.Bizimkindentelörgülerleayrılır;amaesirleryinedebizimtarafageçmeyemuvaffakoluyorlar.Çokürkek,çekingengörünüyorlar;çoğusakallı,iriyarı.Buhalleriyledayakyemiş,sinmişsenbernarköpeklerinebenziyorlar.
Bizimbarakalarınyanınasokuluyor,artıklarıdöktüğümüzvarillerigözdengeçiriyorlar.Nebulacaklar,hiç!Bizimyemekzatenbizeyetmiyor;herşeydenönceberbat:Altışakedilmiş,sudahaşlanmışşalgam;çamurlarıbiletemizlenmemişhavuçsuyu.Enbayıldığımızyemekdeçürükçarık
patates.Helesadesuyapirinççorbası,bulunmazbirziyafetbizimiçin.İçindeinceincedoğranmışsığıretiliflerivardiyorlar.Amaöylesineufakkesilmişlerkibulabilenebravo.
Yinedehepsiniyiyoruztabii.Birgünzenginsinizdebuuydurmayemeklereihtiyacınızyoksa,önkişiçıkarbıraktığınızıyemeyeistekli.Sadecekaşıklarınalamadığıartıklar,çalkanıpbulaşıkvarillerinedökülür.Buvarillerearadabirbirkaçşalgamkabuğu,küflenmişekmekkabukları,çeşitlisüprüntülerdedüştüğüolur.
Esirleringözleribuboş,bulanık,kirlisudadırişte.Pispiskokanvarillerdenbusularıkablarınahırsladoldurur,mintanlarınınaltındaalıp
giderler.Bizimdüşmanlarımızolanbu
adamlarıbukadaryakındangörmeknetuhaf.Yüzleriinsanıdüşündürür;kendihalindeköylüyüzleridirbuyüzler.Genişalınlar,yayvanburunlar,kalındudaklar,irieller,kabarıksaçlar.Ekipbiçmekte,elmatoplamaktakullanmalıydıonları.BizimFrieslandköylülerindendahababacanbirhallerivar.
Birparçacıkyiyecekdilenirkenkihallerini,hareketlerinigörmek,üzücübirşey.Hepsideenikonuçökmüş;çünküancakaçlıktanölmeyecekkadaryiyecekveriliyoronlara.Hoşbizimdeçoktandırdoyumlukyemekbulduğumuzyokya!Dizanteri
olmuşlar,ürkekbakışlarlabazılarıkanlıgömlekuçlarınıgösteriyorlargizlice.Sırtları,enselerikamburlaşıyor,dizlerikırılıp,başlarınıyanayatırıpeğikbakıyorlar,elleriniuzatıpdaöğrendikleribirkaçkelimeyledilenirlerken...sıcaksobalar,evlerocaklargibihafif,yumuşakobassosesiyledilenirlerken.
Onlarıtekmeleyenleroluyor,yeredüşüyorlar.Amaazböyleleri.Çoğuonlarailişmiyor,yanlarındangeçipgidiyorlar.Arasıraçokdasefilolanlarınıgördükçeiçerliyor,bazılarımız,yapıştırıyorlartekmeyi.Onlardainsanaöylebakmasalarya!İnsanın,başparmaklarıyla
kapayıvermekistediğioikiküçükyarıkta,ogözlerlenekorkunçhüzündüro.
Akşamlarıbarakalarageliyor,alışverişyapıyorlar.Nelerivarsadeğişmekistiyorlarekmeğekarşılık.Bazendaistediklerioluyor;çünküçizmeleriçokiyi,bizimkilerseberbat.Yüksekkonçluçizmelerininderisigayetyumuşak,telatingibi.Aramızdaevlerindenyiyeceköteberi,gönderilenköylüçocuklarıvar,buçizmeleronlaranasipoluyor.Birçiftçizmeninkarşılığıaşağıyukarıikiveyaüçtayın,yahutbirtayınlakaskatıbirsucukparçası.
FakatRuslarınhemenhepsiellerindekieşyalarıçoktanelden
çıkarmışdurumdalar.Partalşeylerkalmışüstlerinde.Mermiparçalarından,bakırsevkçemberlerindenyaptıklarıufakl:cfekoymaları,öteberiyideğişmeyeçabalıyorlar.Okadaremeksarfettiklerihaldepekbirşeygetirmiyorbunlar.Birikidilimekmekkoparabildilermigidiyorlar.Pazarlıktapekyamanvekurnazbizimköylüler.EkmekveyasucukparçasınıRusunburnunadoğrututuyorlar,adamıniçigidiyor,yüzüdeğişiyor,gözleridönüyor,sonundarazıoluyorherşeye.Köylülerganimetlerinipekiyibecerdikleriobirsürügösterişiçindesarıpsarmalıyorlar,kalınçakılarınıçıkarıyor,yavaşyavaşve
dikkatli,azıklarındanbirparçaekmekveherlokmaiçindebirazsucukkeserekkazançlarınamükafatgibiyiyorlar.Onlarınböyletıkındıklarınıgörmekbetinegidiyorinsanın;kalınkafalarınıyumruklamakistiyorinsan.Bizedeçokseyrekbirazbirşeyverdikleriolur.Hoş,birbirimizipektanıdığımızdayokya!
★
BençokkereRuslarınnöbetçisi
oluyorum.Karanlıkta,hastaleylekler,büyükkuşlargibikımıldadıklarıgörülüyor.Telörgününyanınageliyor,yüzlerinidayıyor,parmaklarınıdelikleregeçiriyorlar.
Bazenyanyanaduruyorbirçoğu.Kırdan,ormanlardankopupgelenrüzgarıteneffüsediyorlar.
Seyrekkonuşuyorlar,odabirkaçkelime.İnsancabirhallerivar;hatta,samimi,birbirlerinekarşı,bizimkilerdendahaçokyakınlıkgösteriyorlar.Amabununsebebi,kendilerinibizlerdendahabedbahthissetmeleriherhalde.Harb,evet,onlariçinbitmiştir,amadizanteriyidüşünmekdehayatdeğilki!
Onlarıbekleyenyaşlıyedeklerinanlattığınagöre,önceleriçokcanlıymışlar;aralarında,malûm,herzamanolur,cinsimünasebetlerdevarmış,yumruklu,bıçaklıhadiselerçıkarmışbuyüzden.Amaşimdi
uyuşuk,kayıtsızhepsi.Çoğununartıkistimnabileyaptığıyok,okadardermansızlar.Halbukibuişhazanöylesalgınhalinialırki,hattabütünbirbarakakendinibunakaptırır.
Telörgününyanındaduruyorlar;bazenbirtanesisallanarakgidiyor,hemenbirbaşkasıonunyerinialıpsırayagiriyor.Çoğusessizsedasız;içlerindenbazılarıtektük,birsigaraizmaritidileniyor.
Karanlıkşekillerinigörüyorum.Sakallarırüzgardauçuşuyor.Onlarhakkındabildiğimtekşey,esiroldukları;banadokunandaiştebuesirliklerionların.Hayatlarımeçhulvesuçsuz!Haklarındadahaçokşeybilseydim;isimlerini,hayatlarını,ne
umduklarını,kahırlarınıbilseydimirkilişiminbirgayesiolur,duygummerhameteçevrilirdi.Amaşimdionlarınberisinde,sadeceyaratığınıstırabını,hayatınkorkunçhüznünü,insanoğlununmerhametsizliğinihissediyorum.
Biremir,busessizsakinhayalleribizimdüşmanlarımızyaptı;biremironlarıbizimdostlarımızyapabilir.Herhangibirmasabaşında,hiçbirimizintanımadığıbirkaçkişitarafından,biryazıimzalanır.Başkavakit,dünyanınnefretedipenbüyükcezalaraçarptırdığışey,insanöldürmek,yıllarcabaşgayemizolur.Şuradakişuçocukyüzlü,havarisakallı,sessizsakinadamlarıgören
birisi,bunlaradüşmandiyebilirmi!BuRuslarınbizedüşmanlığıyanındabirçavuşunbirere,biröğretmeninöğrenciyeolandüşmanlıkları,dahakötüdüşmanlıklardır.Amabizonlarayinedeateşederiz,serbestolsalaronlardabize.
Korkuyorum,dahafazladüşünmemdoğrudeğil.Buyoluçurumagider.Henüzvaktigelmedibunların;amabenbudüşünceyikaybetmekistemiyorum,dursunşimdilik,harbbitenekadarkapansınbusayfa.Kalbimçarpıyor:Siperlerdedüşündüğümbütüninsanlığınbufelaketindensonrayaşamaimkanıolarakaradığımgaye,obüyükvebirdefalıkşeybumudur;builerkihayat
için,atlatılandehşetyıllarınadeğerbirvazifemidir?
Sigaralarımıçıkarıyor,herbiriniikiyebölerekRuslaraveriyorum.Eğiliyor,sigaralarınıyakıyorlar.Şimdibazıyüzlerdekırmızınoktalarışıldıyor.Tesellibuluyorum;arkalarındakoruyucuodalarolduğunuduyurankaranlıkköyevlerininufakpencerelerinebenziyorbuparıltılar.
★
Günlergeçiyor.Sislibirsabah
vaktitekrarbirRusgömülüyor;şimdihemenhergüniçlerindenölenleroluyor.Ölüyügömerlerkennöbetçi
benim.Esirlerbirilahiokuyorlar,çokseslibirilahi.Duyulaninsanseslerideğildebirorgsesi,kırdauzakçabiryerdeçalanbirorgsesisanki.
Gömmeişiçabukbitiyor.Akşamleyinyinetelörgülerin
yanındalar.Huşormanlarındanrüzgaresiyoronlaradoğru.Yıldızlardonuk.
Artıkiçlerindenbirkaçınıtanıyorum,bunlarAlmancayıoldukçadüzgünkonuşuyorlar.Birimüzisyen,Berlin’dekemançalarmışbirzamanlar.Benimdebirazpiyanoçaldığımıduyuncakemanınıgetiriyor,çalmayabaşlıyor;ötekileroturuyor,sırtlarınıtelleredayıyorlar.Oayaktaçalıyor;kemancıların
gözlerinikapayıncabüründükleriouzakifadevar,zamanzamanyüzünde.Sonrayinekemanınıoynatıyor,gülümsüyorbana.
Halkhavalarıçalıyoranlaşılan,çünküötekilerdebirliklemırıldanıyorlar.Yeraltındandoğruuğultularıgelenkaranlıktepelerebenziyorlar.Buseslerinüzerindekemansesikıvrakbirkızgibi;berrakveyalnız.Seslerkesiliyor,kemandevamediyor,gecededonuyormuşgibiince.Tayanındaolmaklazım,birodadabelkidahaiyi.Açıktaböyleyapayalnızdalgalanması,insanahüzünveriyor.
Pazargünleriiçinizinalamıyorum,esasiznimikullanalıçok
olmadıçünkü.Buyüzden,hareketimdenöncekisonpazar,babamlaablambenigörmeyegeliyorlar.Bütüngünaskerigazinodaoturuyoruz.Başkanereyegidebiliriz?Barakalaragitmekistemiyoruz.Öğleüstükırlaradoğrubirgezintiyapıyoruz.
Saatlersıkıntılıgeçiyor;nekonuşalımbilmiyoruz.Anneminhastalığındanaçıyoruz.Artıkkanserolduğuyüzdeyüz;şimdihastaneyeyatırmışlar,yakındaameliyatolacakmış.Doktorlariyileşirdiyeümidediyorlarmış;amaşimdiyekadarkanserdenkurtulanıduymadıkbiz.
“Nerdeyatıyor?”diyesoruyorum.
“Luisehastanesinde!”diyorbabam.
“Kaçıncısınıfta?”“Üçüncü.Ameliyatmasrafıne
tutacak,dahabilmiyoruz.Kendiistediüçüncüsınıfı.Oyalanırım,dedi,hemsonradahadaucuztabii!”
“Yanındabaşkahastalardavarşuhalde;geceleriuyuyabilsebari!”
Babambaşınısallıyor.Yüzüsolgun,kırışıklıklarladolu.Annemçokhastaimiş,zorladıklarıiçinhastaneyeyatmışamabubizeçokparayamalolmuş,babamındurumudasarsılmıştabii.
“Ameliyatanevereceğinibilseinsan!”diyorbabam.
“Sormadınızmı?”
“Sormadık...sorulmazkilBakarsındoktorkızar,ameliyatıoyapacakçünkü.”
Doğru,diyedüşünüyorumacıacı.İştebizimhalimiz,iştefakirlerinhali.Onlarameliyatücretinibilesormayacesaretedemezler,tasasınıçekerekkahrolmakonlariçindahakolay.Amabaşkaları,zenginleriçinmeseledeğilbunlar,ücretiöncedenödemektabiionlariçin.Doktorlarnediyekızsınlaronlara.
“Sonrakipansumanlardaçokpahalı!”diyorbabam.
“Hastayardımsandığı,birşeyvermiyormu?”diyesoruyorum.
“Anneninkieskihastalık.”“Birazparamızvarmıbari?”
Başınıkaldırıyor.“Yok.Amabenyinefazlamesaiyapabilirim.”
Biliyorum:Geceninonikilerinekadarmasabaşındadikilecek,katlayacak,yapıştıracak,kesecek.Akşamınsekizinde,vesikailealdığıgıdasızöteberiyledermeçatmakarnınıdoyuracak,sonrabaşağrılarınakarşıtozunualıpçalışmasınadevamedecek.
Onubirazneşelendirmekiçinosıradaaklımagelenbirkaçfıkrayıanlatıyor;askerşakalarından,kendilerineoyunoynanmışgenerallerden,çavuşlardanfalan.bahsediyorum.
Dahasonraikisiniistasyonakadargötürüyorum.Banabirbardak
marmelatlaannemingitmedenbenimiçinkızarttığıbirpaketpatatesomletiveriyorlar.
Sonratrenkalkıyor,bengeridönüyorum.
Akşam,Üzerlerinemarmelatsürerekpatatesomletleriniyemeyebaşlıyorum;fakatbirtadaldığımyokyediklerimden.GötürüpRuslaravereyimdiyedışarıçıkıyorum.Derkenanneminbunlarıkızgınocakbaşındabelkidesancılariçindekızarttığıaklımageliyor.Paketitekrararkaçantamakoyuyor,sadeceikitanesiniRuslaragötürüyorum.
IX
Birkaçgüntrendegidiyoruz.Gökteilkuçaklargörünüyor.Yükkatarlarıyanındanhızlageçiyoruz.Toplar,toplar.Sahratreninebiniyoruz.Alayımıarıyorum.Nerdedir,bilenyok.Bilmediğimyerlerdegeceliyor,bilmediğimyerlerdesabahlarıkumanyaalıyor,doğruluğuşüphelibazıbilgilerediniparkaçantamı,tüfeğimiyüklenerekyenidenyollaradüşüyorum.
Vardığımzaman,bombalanmışbölgede,bizimkilerdenkimseyibulamıyorum.Bizimbirliğin,neresisıkışırsaorayakoşturulanbiruçartümenolduğunusöylüyorlar.Bu,benidüşündürüyor.Banapekçoktelefatverdiğimizdenbahsediyorlar.Katile
Albert'isoruşturuyorum.Onlarhakkındakimseninbirşeybildiğiyok.
Aramayadevamediyor,dolanıpduruyorum,içimdegaripbirhisvar.Birgece,sonrabirikincisi,birkızılderiligibigeceyiaçıktageçiriyorum.Derkenyerlerinikesinolaraköğreniyor,ikindiyedoğrubölüğümübulupkalemodasınagiriyorum.
Başçavuşbenibırakmıyor.Bölükikigünekadardönecek,seninbirdegidipbölüğüaramanboşuna!diyor.“İzinnasılgeçti?”diyesoruyor.“Güzelşey,değilmi?”
“Şöyle,böyle!”diyorum.“Evet!”diyeiçiniçekiyor.“Geri
gelmekolmasa!Hepbudüşüncedirzaten,izninikinciyansınızehireder.”
Sağdasoldabaşıboşdolaşıyorum,derkenbölüksabahleyintoztoprakiçinde,sıkıntılı,efkarlıçıkageliyor.Yerimdenfırlıyor,aralarınasokuluyorum;gözlerimarıyor,işteTjaden,işteburnunusilenMüller;iştekezaKatveKropp.Otşiltelerimiziyanyanaseriyoruz;onlarabaktıkçakendimisuçlugibihissediyorum,sebepyokhalbuki.Yatmadanöncepatatesomletleriylemarmelatıçıkarıyor,onlardatatsınlaristiyorum.
Enüstekiler,küflenmiş,amayinedeyenebilir.Onlarıkendimeayırıyor,Kat’laKropp'aiyiceleriniveriyorum.
Katlokmasınıçiğniyor,soruyor:“Bunlarıannenyaptıherhalde?”
Başımısallıyorum.“Güzel!”diyor.“Tadındanbelli.”Ağlayacaktımnerdeyse.Kendimi
tanıyamıyorumartık.AmahurdaKat'ın,Albert'inötekilerinyanındayinedüzelirim.Benburanınmalıyım.
UyumaküzereydikkiKroppfısıldıyor:“Şansınvarmış,Rusya'yagidiyoruz.”
Uzaklardacephegümbürdüyor.Barakalarınduvarlarısarsılıyor.
Rusya’ya.Harbbittidemek.
★
Muazzamtemizlikyapılıyor.
Yoklamanınbiribitiyor,biribaşlıyor.Herbakımdanmuayeneden
geçiyoruz.Yırtık,kopuknevarsagerialınıyor,yerlerineyenileriveriliyor.Buaradakusursuzyenibirceketekonuyorum.Kat,birtakımyeniüniformabilealıyortabii.Barışolacak,diyesöylentilerdolaşıyor,amaötekirivayetakladahauygun:Rusya'yagötürülüyoruz.PekiamaRusya'yagideceksekbuyenieşyalaranelüzumvar?Sonundaanlaşılıyormesele:İmparatorteftişegelecekmiş,bütünbuyoklamalaronuniçinmiş.
Tambirhaftainsankendiniacemieratkışlasındasanıyor.Öylesinefaaliyet,öylesinetalim.Milletsıkıntılı,sinirli;zirabuaşırıtemizlikbizegöredeğil,helemerasimgeçişlerihiçdeğil.Siperlerdençok,
asılbugibişeylerbıktırıraskeri.Beklenendakikanihayetgeliyor.
Dimdikduruyoruz.İmparatorgörünüyor.Nasıladamdiyemerakiçindeyiz.Cepheboyuncayürüyor;benhayalkırıklığınauğruyorumbiraz:Resimlerinegöreonudahairiyarı,dahaheybetli,hepsindendeöncedahagürseslitasavvurederdim.
Demirhaçnişanlarıdağıtıyor,aradabazılarınabirşeylerdesöylüyor.
Dahasonraarkadaşlaroturupkonuşuyoruz.Tjadenhayretleriçinde:“Demekbütünkomutanlarınbüyüğübu.Onunkarşısındaherkesinselamdurmasılazım,bütünherkesin.”Düşünüyor:“Hindenburg
daselamadururmu,acaba?”“Evet.”diyetasdikediyorKat.Tjadendüşünmeyedevamediyor,
azsonrasoruyor:“Birkraldaimparatoraselamdururmu?”
“Pekbilenyokbunu,amazannetmiyoruz.İkisideyüksekşahıslar,nediyebirbirlerineaskergibiselamdursunlar?”
“Nelerdeyumurtluyorsun!”diyorKat.“Senselamaduruyorsunya,işonda.”
Fakat, Tjadenbüyülenmiştamamen.Başkazamanpekkısırolanhayalitıkırtıkırişliyor.“Şey!”diyor.“Birimparatorundabenimgibihelayagittiğiniaklımalmıyor,doğrusuya!”
“Ondanhiçşüpheetme!”diyegülüyorKropp.
“Haiegel!”diyetamamlıyorKat.“Seninkafanıheyheylerbasmış,Tjaden!Hemenkoşgithelayadazihninaçılsın,kundakçocuğugibikonuşma!”
Tjadensıvışıyor.“Yalnızşunubilmekistiyorum,”
diyorAlbert.“İmparatorhayırdeseydiharbolurmuydu?”
“Benceolurduşüphesiz!”diyesözekarışıyorum.“İmparatordahiçistememişnitekim.”
“Ehoistemediyse,dünyadadahayirmiotuzkişihayırdeseydiozamanolmazdıherhalde!”
“Herhalde!”diyetasdikediyorum.“Amaharbiasılisteyenlerdeoyirmi,otuzkişidir.”
“İnsandüşününcekomikgeliyor!”diyedevamediyorKropp.“Bizvatanımızısavunmakiçinburadayız.AmaFransızlardakendivatanlarınısavunmakiçinhurdalar.Pekikimhaklı?”
“Belkiherikitarafda!”diyoruminanmaksızın.
“Olabilir!”diyorAlbert,beniçıkmazasokmakistediğinianlıyorumyüzünden.“Fakatbizimprofesörler,rahipler,gazeteleryalnızbizimhaklıolduğumuzusöylüyorlar;dilerizöyleolsun!Fransızprofesörleri,rahipleri,gazeteleriiseyalnızkendilerinin
haklıolduklarınısöylüyorlar;peki,bunasıloluyor?”
“Bilmemorasını.”diyorum.“Hernehalise,harbvarya!Heraydayeniyenimilletlergiriyorharbe!”
Tjadendönüpgeliyor.Halaheyecanlı;pekiamaharbnedençıkıyor,diyesorarakkonuşmayakatılıyorhemen.
Buişleribilenbirisinintavrıyla:“Çokkere,birmemleketinbirbaşkamemleketiağırşekildetahkiretmesindençıkar!”cevabınıveriyorAlbert.
Tjadenanlamazdangeliyor.“Memleketmi?Anlamıyorum,Almanya'dabirdağ,Fransa'dakibirdağınasıltahkiredermiş!Yahutbir
nehir,birorman,birbuğdaytarlası.”
“Senbukadarsalakmısın,yoksanumaramıyapıyorsun?”diyehomurdanıyorKropp.“Benimdediğimbudeğil.Birmilletötekimilletitahkirediyor.”
“Ohaldebenimburadaişimne?”diyekarşılıkveriyorTjaden.“Benitahkiredenolmadıki!”
“Geldeanlatbunusana!”diyorAlbert,kızgın.“Seninleilgisiyokbununyahu!”
“Yoksabasıpgideyimköyümeben!”diyedayatıyorTjaden,herkesgülüyor.
“HayAllah,toptuolarakmillet,‘yanidevletyahu!”diyebağırıyor
Müller.“Devlet,devlet!”Tjadenkurnaz
kurnazparmaklarınıçıtlatıyor.“Jandarma,polis,vergi,iştesizindevletiniz.Senindalganbunlarlaiseteşekkürederim.”
“Tamam!”diyorKat.“İşteilkdefadoğrubirşeysöyledin.Tjaden.Devletlevatanciddenbirbirindenfarklışeyler.”
“Fakatyinedebirbirinebağlışeyler.”diyorKropp.“Devletsizvatanolmaz.”
“Doğru.Amadüşün;hele,bizhemenhepimizbasitinsanlarız.Fransa'dadainsanlarınçoğukezaişçi,esnaf,yahutküçükmemur.ŞimdinediyebirFransızçilingiryahut
kunduracıbizetecavüzekalksın?Hayır,sadecedevletlerbirbirlerinetecavüzederler.BenburayagelmedenöncetekFransızgörmüşdeğilim.Fransızlarınçoğudabizimdurumumuzda.Bizimgibionlaradasoranolmadı.”
“Eee,ohaldeharbnedenoluyor?”diyesoruyorTjaden.
Katomuzsilkiyor:“Bazıadamlarvarkiharbonlarınişineyarar.”
“Ehbenonlardandeğilim!”diyesırıtıyorTjaden..
“Sendeğilsin,buradakilerinhiçbirideğil.”
“Peki,yakim?”İsrarediyorTjaden.“Harbimparatorundaişineyaramaz.Nelazımsaherşeyivar
onun.”“Öyledeme!”diyorKat.
“İmparatorşimdiyekadarhiçharbyapmadı.Herbüyükimparatorunenazdanbirharbgeçirmesilazım;yoksaadınıduyuramaz.Açdabakokulkitaplarına.”
“Generallerdeharbyüzündenmeşhurolurlar.”diyorDetering.
“Hattaimparatorlardandahafazla!”diyetasdikediyorKat.
“Harbdençıkarıolanlardabunlarınarkalarınasaklanırlarşüphesiz!”diyehomurdanıyorDetering.
“Bencebudahaçokbirnevisıtma!”diyorAlbert.“Harbikimseistemez,birdebakarsınız,birden
gelivermiş.Harbibizistemedik,ötekilerdeaynışeyiiddiaediyorlar.Amayinededünyanınyarısıharbdiyedayatıyor.”
“Fakatkarşıtaraftabizdekindendahaçokyalansöylüyorlar.”diyorum.“Esirlerdekibroşürleridüşünün,bizBelçikalıçocuklarıyiyormuşuz.Böyleşeyleryazanheriflerisallandırmaklazım.Asılsuçlularbunlarişte!”
Müllerayağakalkıyor.“Yinedeharbin,Almanya'daolacağınahurdaolmasıdahaiyiherhalde.Şumermiçukurlarıyladoluaraziyebakınhele!”
“Doğru!”Tjadenbiletasdikediyor.“Amaondandaiyisi,hiçharbolmaması.”
Tjadenböbürlenerekgidiyor,
bizimgibibirsenelikleretaşıgediğinekoyduğunugösterdiçünkü.Tjaden'indüşüncelericepheiçintipikşeyler;hurdabudüşüncelereçokrastlanır,insanbunlaradoğrudürüstbircevapveremez;çünkübugörüşteolanlarmeseleninbaşkayönlerinianlamakistemezler.Neferinmilliyethissicephedeoluşunadayanır,işteokadar.Gerisinipratikyoldan,kendiilgilerinegörehükümlendirir.
Albert,sıkıntılı,otlarauzanıyor:“Buişlerihiçkonuşmamakeniyisi!”
“Hemkonuşmaklabirşeyindeğişeceğideyok!”diyetasdikediyorKat.
Üstelikyeniverdiklerieşyalarınhemenhepsinitekrargerialıyorlar,
eskipırtılarımızıveriyorlarbize.Yenileriyalnızmerasimiçinmiş.
★
Rusya’yagideceğimizyerde
cepheyegidiyoruz.Yoldaperişanbirormandangeçiyoruz;ağaçlarparamparça,arazidelikdeşik.Yeryerkorkunçyarıklar,“Vaycanına,nemüthişbombardıman!”diyorumKat’a.
“Piyadehavanları!”diyecevapveriyor,sonrayukarıyıgösteriyor.
Dallardaölülerasılı.Çıplakbirasker,birdalçatalındaçömelmişkalmışdurumda;yalnızbaşındamiğferivar,öbürtaraflarıçıplak.
Vücudununyarısıkalmış;bacaklarıgitmişbirgövde.
“Neolmuşburada?”diyesoruyorum.
“Elbiseleriniuçurmuşlar.”diyehomurdanıyorTjaden.
“Garipşey!”diyorKat.“Birkaçkeredahagörmüştükböylesini.Havantopugümledimiinsanınüstündekilerikoparıpatıyor.Havabasıncıyapıyorbuişi.”
Araştırmayadevamediyorum.Sahidendeöyle.İşteoradasadeceüniformaparçaları,birbaşkataraftakanlıbirpıhtı,zamanındakolveyabacakmış.Ayağınınbirindebirdonparçası,boynundaüniformasınınyakasıylabirvücut;gerikalan
taraflarıçıplak,elbisesiağacınötesineberisinesaçılmış.İkikoludayok,çekipkoparmışlarsanki.Kollardanbiriniyirmiadımötedeçalılarınarasındagörüyorum.
Ölü,yerdeyüzükoyunyatıyor.Kolyaralarınınolduğukısımlardatoprakkandansimsiyah.Ayaklarınınaltınarastlayanyapraklarezilmiş;adamölmedenöncetepinmişsanki.
“ŞakadeğilKat!”diyorum.“Karındabirmermiparçasıda
şakadeğil!”diyecevapveriyor,omuzsilkerek.
“Metinolun!”diyehatırlatıyorTjaden.
Buişyakındaolmuşherhalde,kanlarkurumamışhenüz.
Gördüklerimizinhepsideölmüşolduklarıiçinfazladurmuyoruzorada;yürüyüpgidiyor,durumuenyakınsıhhiyemerkezinebildiriyoruz.Hemsonrabizedüşmezteskerecibeygirlerininişinekarışmak.
★
İçindeaskerbulunandüşman
mevzilerininnerelerekadaruzandığınıanlamayabirkeşifkolugönderilecek.İzinligittimdiyearkadaşlarakarşıbiracayipduyguvariçimde;buyüzdenmüracaatedenlerinarasınabendekatılıyorum.Planıkararlaştırıyoruz;telörgülerdensürünüpgeçiyor,tekerteker
ilerlemekiçinbirbirimizdenayrılıyoruz.Birmüddetsonrayayvanbirmermiçukurubuluyor,içinekayıyorum.Buradangözetliyorum.
Arazi,ortaderecedebirmakinelitüfekateşialımda.Heryandantaranıyor,fazlaşiddetlideğil,amanedeolsayüksekçebirhedefvermemekiçinkafibirsebep.
Paraşütlübirışıtmamermisikatkataçılıyor.Arazibumatışıktakaskatıuzanıyor.Işıkbitincekaranlık,büsbütünsiyahbastırıyor.Siperdedeminanlatmışlardı,önümüzdezencilervarmış.Bufena;insanonlarıkolaycagöremez,sonradevriyelerideçokustadıronların.Fakatgariptir,biryandandahazant;okakılsızlık
ederler.HemKat,hemdeKroppbirseferindekeşiftelerkenzencidüşmandevriyelerinivurmuşlardı;çünküadamlarsigaratiryakilikleriyüzündensigaraiçiyorlarmış.Kat'laAlbert,ateşlisigarauçlarınanişanalmışlar,tamam!
Yanımdaufakbirmermivınlıyor.Geldiğiniişitmemişlim,fenahaldeirkiliyorum.Aynıandamanasızbirkorkusarıyorbeni.Buradayalnızım,elimkolumbağlıadeta.Belkidebirmermiçukurundaikigöz,uzunzamandırbenigözetliyor;belkidebeniparamparçaedecekbirelbombasıatılmayahazır.Kendimehakimolmıyaçalışıyorum.Bubenimilkdevriyeliğimdeğil,öylefazlabir
tehlikedeyokaslında.Amaiznimdenbuyanailkdefakeşfeçıkıyorum,hemsonraaraziyedeyabancıyımazçok.
Kendikendimeheyecanımınsaçmaolduğunusöylüyorum;karanlıktakimgözetleyecek,diyorum;öyleolsamermibukadaryatıkgelirmiydi?
Boşuna.Zihnimdekarmakarışıkdüşüncelervızıldıyor.Annemintehlikelerdenkorunmamısöyleyensesiniişitiyorum;uçuşansakallarıylatelörgüleredayanmışRuslarıgörüyorum;gözümünönüneiskemleleriylebirkantin,Valenciennes'dekibirsinemageliyor,netveharikulade.Azaplıvemüthişbirhayalhalinde,külrengivesoğuk
birsilahağzıgörüyorum;başımıneyanaçevirsempusuda,sessizceotarafadönüyortüfek;Gözeneklerimdenterboşanıyor.
Halaoyuğumdauzanıkduruyorum.Saatebakıyorum,ancakbirkaçdakikageçmiş.Alnımıslak,gözçukurlarınınemli,ellerimtitriyor,hırıldargibihafifçesoluyorum.Korkunçbirkorkukrizindenbaşkabirşeydeğilbu;benibaşımıdışarıçıkarıpileriyesürünmektenalıkoyanbasit,rezil,yamanbirkorku.
Gerginliğimbirpeltegibiezilipyayılarakyattığımyerdekalabilmekisteğineçevriliyor.Kollarımbacaklarımtoprağayapışıyor.Tecrübeediyorum,boşuna.
Kopmuyorlartopraktan.Toprağabastırıyorumkendimi,ilerlememmümkündeğil;uzandığımyerdekalmayakararveriyorum.
Amaansızınbirdalgayenidenkaplıyorbeni;utanç,pişmanlık,fakatbiryandandaemniyetteolmakduygusu,birdalgagibisarıyorbeni.Etrafıgözetlemekiçinbaşımıkaldırıyorum.Gözlerimyanıyor,karanlığadikiyorumgözlerimi.Birışıtmamermisiyükseliyor;tekrarbüzülüyorum.
Manasız,karmakarışıkbirmücadeleanıyaşıyorum;çukurdançıkmayayelteniyor,amayineiçerikayıyorum.Çıkmalısın,onlarseninarkadaşların,rastgelevesaçmabir
emirdeğilbu!diyor,hemenpeşindenşöyledüşünüyorum:Banane,canımıyoldabulmadımyaben!
Hepoizinsebepoldubuhallere!Kızgınöfkelikendimimazurgösteriyor,amabunakendimdeinanmıyorum;berbatbirbitkinlikhissediyor,ağırağırdoğruluyor,kollarımıuzatıpellerimitoprağadayıyor,sırtımıöneçekiyorum;yarıyarıyaçukurunkenarındayımşimdi.
Birdengürültülerişitiyor,gerikayıyorum.Topseslerinerağmenbirtakımşüpheligürültüleraçık!anaçığaduyuluyor.Kulakkabartıyoruz.Gürültüarkamdangeliyor.Siperlerdendoğruilerleyenbizimkilerbunlar.Kısıkinsansesleri
deişitiyorumşimdi.Ahenginegöre,Kat'ınsesinebenziyorkonuşanınsesi.
Ansızınsonsuzbirsıcaklıkyayılıyoriçime.Busesler,yavaşçasöylenmişbubirkaçkelime,arkamdakisiperdenilerleyenbuadımlar,beni,çökertmesinekılkalmışölümkorkusununmüthişyalnızlığındançekipkurtarıyor.Hayatımdandaüstünşeylerbusesler;anaşefkatinden,korkudandaüstünşeyler;hepsinden,herşeydendahagüçlü,koruyucuşeyler:arkadaşlarımınsesleribunlar.
Benartıkkaranlıktatekbaşınatitreyenbirhayalparçasıdeğilim.Onlarınımben,onlardabenimdir;biz
hepimizaynıkorkuyu,aynıhayatıyaşıyoruz;bizbasit,fakatzorlubirşekildebirbirimizebağlıyız.Yüzümübuseslere,benikurtarmışolan,banayardımedecekolanobirkaçkelimeyegömmekistiyorum.
★
Kendimiihtiyatlaçukurun
yukarısınaçekiyor,biryılangibiönesürünüyorum.Dörtayaküstündeilerlemeyedevamediyorum;başarıyorumda.İstikametitayinediyorum;etrafımabakınıyor,dönüşteyolubulabilmekiçintopçuateşininşeklinedikkatediyorum.Sonraötekiarkadaşlarlanasılirtibat
kuracağımıdüşünüyorum.Korkumdevamediyor,amaartık
aklayatkınbirkokubu,aşırıbirihtiyatlıoluş.Gecerüzgarlı;ağızalevlerininparıltısındagölgelergidipgeliyor.İnsanbusayedehempekçokşeygörür,hemdepekaz.Bazendonupkalıyorum,amabirşeyolmuyor.Böylebirhayliilerliyor,sonrabirkavisçizipgeridönüyorum.Arkadaşlarıbulamıyorum.Bizimsiperleredoğruattığımheradımdayüreğimesuserpiliyor;amagittikçededahaaceleediyorum.Ensemebirkurşunyemekhi1tdehoşkaçmazdoğrusu.
Derkenyenibirkorkuyatutuluyorum.İstikameti
bulamıyorumdoğrudürüst.Sessizcebirmermiçukurunaçöküyor,yolumutayineçalışıyorum.Nicedefalarolmuştur,insanmemnun,müsterihbirsipereatlar,nedensonrafarkederdüşmansiperinegirdiğini.
Birzamansonratekraretrafakulakkabartıyorum.Halaşaşkındurumdayım.Mermiçukurlarınınçokluğukarşısındatelaştanneyanagideceğimikestiremiyorumartık.Belkisiperlereparalelsürünürümdesonugelmezgidişimin.Bununiçintekraryanakayıyorum.
Ahburezilışıtmamermileri!Yanışlarıbirsaatsürüyoradeta,kıpırdamakmümkündeğil;insanınetrafındamermilervınlıyor.
Amaneçare,çukurdançıkmalıyım.Duraduraçalışıyor,yengeçgibiilerliyorum.Traşbıçaklangibikeskin,çentiklimermiparçalanellerimidoğruyor.Bazengökyüzü,ufuktabirazdahaışıdıgibimegeliyor,fakatkuruntudaolabilir.Gitgidehayatımıkurtarmakiçinçabaladığımıfarkediyorum.
Birmermipatlıyor.Hemenardındanbirtanedaha.Yaylımbaşlıyor.Makinelitüfeklertakırdıyor.Şimdilikyereuzanıpkalmaktanbaşkayapacakbirşeyyok.Birtaarruzvaranlaşılan.Heryandanışıtmaraketleriyükseliyor.Aralıksız,boyuna.
Büyükbirmermiçukurunaikibüklümsinmişduruyorum;
bacaklarımkarnımakadarsuiçinde.Birtaarruzolursayüzümüboğulmayacakkadarçamurasokupkendimisuyagömecek,ölütaklidiyapacağım.
Birdenateşinarkayakaydırıldığınıişitiyorum.Hemengeriyedoğrusuyuniçinekayıyor,miğferimitaensemeitipağzımı,ancaknefesalabilecekşekilde,yukardatutuyorum.
Sonrahiçkıpırdamıyorum;Çünkübirçıtırtıoluyor,raprap,karışıkayaksesleriyaklaşıyor;sinirlerimbuzkesiyor,çekiliyor;paldırküldürüzerimdengeçipgidiyorlar.ilkposta,tamam.Kafamdasadecebombagibibirdüşünce:Bulunduğumçukura
birisiatlarsaneyapacaksın?..Hemenküçükkamamıçekiyor,kamayısımsıkıkavrayanelimitekrarçamurlaragizliyorum.Çukurabirisiatlayacakolursaderhalsaplarım,düşüncesibirçekiçgibivuruyor,beynime;bağıramasındiyehemengırtlağınasaplarım,başkayoluyok,odabenimgibikorkacakelbet,korkudanbirbirimizesaldıracağımızagörebenöncedavranmalıyım.
Şimdibizimbataryalarateşebaşlıyor.Yakınımdabirmermipatlıyor.Bu,çılgınadöndürüyorbeni;tamam,birbueksik,kendimermilerimizekurbangideceğim.Çamurlaradoğruküfrediyor,diş
gıcırdatıyorum.Biröfkeboşalmasıbu;sonundasadeceinleyipyalvarmakgeliyorelimden.
Mermilerinçatırtısıkulaklarımıniçinde.Bizimkilerkarşıhücumageçerlersekurtuldumdemektir.Başımıtoprağabastırıyor,uzakmadenkuyularındakipatlayışlargibiduyuyorumboğukgümbürtüleri..Üstümdekiseslerekulakkabartmakiçinbaşımıtekrarkaldırıyorum.
Makinelitüfeklertakırdıyor.Bizimdikenlitelsetlerininsağlam,hemenhiçtahripedilmemişolduğunubiliyorum;birkısmındaşiddetlielektrikakımıdavar.Makineliateşibüyüyor.Karşıtarafilerleyemiyor,isteristemezgeridönüyorlar.
Tekrarsırtüstüyatıyorum,sinirlerimalabildiğinegergin.Takırtakırsesler,sürünmeler,şakırtılarduyuluyor.Keskinbirçığlıkkopuyorarada.Ateşetutuluyorlar,taarruzgeripüskürtülüyor.
Şimdiortalıkbirazdahaağardı.Sağımdasolumdakoşuşanayaksesleri.ilkparti.Geçti.Sonrabaşkaları.Makinelitüfeklerkesiksizbirzincirgibitakırdıyor.Tambirazdönmekistiyorum,birşeykütediyor,cumpdiyeağırbirvücutçukurayanımadüşüyor,kayıyor,üzerimdekalıyor.
Birşeydüşünemiyor,neyapacağımıbilmiyorum...Kudurmuşçasınasaplıyorum
kamamı;sadecevücudunkasıldığı,sonragevşeyipyereyığıldığınıhissediyorum.Kendimegeldiğimzamanelimyapışyapışveıslak.
Öteki,hırıldıyor.Danalargibiböğürüyorsanıyorumbense;aldığıhersolukbirhaykırış,birgümbürtügibi.Fakatbugümbürdergibiatan,benimkendidamarlarımsadece..Yanımdakininçenesinikapatmak,ağzınatoprakdoldurmak,onubirdahabıçaklamakistiyorum:Susmasılazım,benieleveriyor.Fakatkendimehakimim,üzerimedebirdenbireöylebirkesiklikçöktüki,onakarşıartıkelimikaldıramazoluyorum.
Çukurunenuzakköşesine
sürünüyor,gözlerimadamadikili,elimdekamasımsıkı,kımıldarsatekrarsaldırmayahazır,oracıktaduruyorum.Fakatonunartıkhiçbirşeyyapacağıyok,hırıltılarındananlıyorum.
Bellibelirsizgörebiliyorumonu.Şimdiyalnızbirşeyistiyorum:buradangidebilmek!Buişihemenyapmayacakolursamortalıkaydınlanmaküzere;şimdibilegitmekzor.Fakatbaşımıkaldırmayıdeneyincebununbüsbütünimkansızolduğunugörüyorum.Makineliateşiöylesineyaygınki,dahabirkerebile'sıçramadandelikdeşikolurum.
Miğferimlebirdahatecrübeediyor,mermilerinyüksekliğini
anlamaküzeremiğferimiyukarıtutuyorum.Biransonrabirmermimiğferielimdenfırlatıpatıyor.Bunagörearaziyiçokalçaktantaramaktaateş.Düşmanmevzilerindendeöyleyeterikadaruzakdeğilimki!Kaçmayakalkışsamkeskinnişancılarşipdiyeyapıştıracaklarkurşunu.
Aydınlıkartıyor.Bizimkilerbirtaarruzageçseler,diyecanatıyorum.Elleriminmafsallarıbembeyaz,okadarçoksıkmışım.Ateşkesilsedearkadaşlargelseler,diyeduaediyorum.
Dakikalarağırağırgeçiyor.Artıkçukurdakikaranlıkyığınabakmayıgözealamıyorum.Kendimizorlayarakbaşkatarafabakıyor,
bekliyor,bekliyorum.Mermilervızıldıyorboyuna,çelikbirağgibi,hiçdurmadan.
Birdenkanlıelimigörüyor,anibirbulantıhissediyorum.Toprakalıpüzerinesürüyorum,kirdenkangörünmüyorhiçdeğilse.
Ateşyavaşlamıyor.İkitarafdaaynışiddetleateşedevamediyor.Bizimkilerbeniçoktanhesaplandüştülergaliba.
★
Açık,kurşunigünbaşlangıcı.
Hırıltısürüpgidiyor.Kulaklarınıtıkıyor,amaçokgeçmedenparmaklarımıgeriçekiyorum;başka
sesleriduyamazoluyorumzira.Karşımdakiyığınkımıldıyor.
irkiliyor,elimdeolmaksızınbakıyorum.Gözlerimyapışmışgibiduruyorüzerinde.Küçükbıyıklıbiradamyatıyororada.Başıyanadüşmüş,birkoluyarıbükük,başbukolunüzerinedayalıhafifçe.Öbüreligöğsünde,kanlı.
Ölmüş,diyorumkendikendime,ölmüşolmalı,artıkbirşeyduymuyor..Hırıldayan,vücutsadece.Fakatbaşkalkmayaçabalıyor,sonraalıntekrarkolunüzerinedüşüyor.Adamölmemiş;cançekişiyor,fakatölmemiş.İleriyedoğrusürünüyor,duruyor,ellerimedayanıyor,sonrabirazdahaönekayıyor,bekliyorum;
üçmetrelikiğrençbiryol,uzun,korkunçbirmesafe.Nihayetyanınavarıyorum.
Birdengözleriniaçıyor.Duyduherhalde;korkunçbirdehşetifadesiyleyüzümebakıyor.Vücutkımıldamıyor,amagözlerdeöylemuazzambirkaçışvarki,biran,bugözlervücududabirlikteçekipgötürmekkuvvetinibulacaklarsanıyorum;kilometrelerceöteye,teksıçrayışta.Vücutkımıldamıyor,tamamenhareketsiz;artıksesyok,hırıltıkesildi;fakatgözlerhaykırıyor,uluyor,bugözlerdebütünhayattoplanmışdakavranılamazbirkaçmakçabası,ölümekarşı,banakarşıduyulankorkunçbirdehşetolmuşsanki.
Mafsallarınıbükülüyor,dirsekleriminüzerinedüşüyorum:“Hayır,hayır!”diyorumyavaşsesle.
Bugözlerüzerimdeoldukçabirhareketyapabilmemimkansız.
Derkeneliyavaşçadüşüyor,göğsünden,gayetaz,birkaçsantimetre;fakatbuhareketgözlerindekişiddetiyinedeazaltıyor.Önedoğrueğiliyor,başımısallayarakfısıldıyorum:“Hayır,hayır,hayır!”Birelimikaldırıyor,niyetiminkendisineyardımetmekolduğunugöstermekistiyor,alnınıokşuyorum.Elimdeğerkengözlerseyriyor;şimdibakışlardakikatılıkkayboluyor,kirpikleraşağıdüşüyor,gerginlikgevşiyor.Yakasınıaçıyor,başını
düzeltipdaharahatbirşeklekoyuyorum.
Ağzıyarıaçık,konuşmayauğraşıyor.Dudaklarıkuru.Mataramyok,yanımaalmamıştım.Fakatçukurundibinde,çamurunsuyuvar.Aşağısarkıyor,mendilimiçıkarıpaçıyor,suyabatırıyor,sonramendildenakansarısuyuavucumdatopluyorum.
İçiyor.Tekrargetiriyorum.Sonraceketinindüğmeleriniçözüyorum,mümkünseyaralarınısarmakiçin.Bunumuhakkakyapmamlazım;esirdüşecekolursamkarşıtaraftakileronayardımetmekistediğimigörürlerdevurmazlarbeni.Korunmayaçalışıyor,amaelibanamani
olamayacakkadarkuvvetsiz.Gömleğiyapışmış,sıyrılmıyor;düğmeleridearkada;kesmektenbaşkaçareyok.
Kamayıarıyor,buluyorum.Fakatbengömleğikesmeyebaşlayıncagözleryenidenaçılıyor;gözlerdeyenidenohaykırış,oçılgıncaifade.Bugözlerikapamayamecburoluyor,fısıldıyorum:“Bensanayardımetmekistiyorum,arkadaş!”Anlamasıiçinkelimeninüzerindeduruyorum:“Camarade,camarade,camarade!“
Üçyerindenyaralamışım.Sargıbezlerimleyaralısarıyorum,bezlerinaltındankanakıyor;dahaçoksıkıyorum,inliyor.
Benimyapabileceğimbundanibaret.Artıkbeklemeliyizbeklemeli.
★
Busaatler.Hırıltıyeniden
başlıyor.İnsannedeyavaşölüyormuş!Çünkübiliyorum,kurtulamaz.Kurtulurdiyekendimiinandırmayaçalıştımsadaöğleyedoğruiniltilerikarşısındabuboştesellieridi,parçalandı,gitti.Sürünürkentabancamıkaybetmemişolsaydım,onuvururdum.Fakatbıçaklayıpöldürememki!
Öğleyekadarkizamanı,düşüncelerinsınırlarınızorlayarak,dalgıngeçirdim.Açlıktanmidemkazmıyor;birşeyleryiyebilmekisteğinekarşıağlamakgeliyor
içimden;fakataçlıklabaşedemiyorum.Cançekişenaskerebirkaçsefersuveriyor,kendimdeiçiyorumbusudan.
Bubenimkendiellerimleöldürdüğüm,öldürdüğümüiyicegördüğümilkadam;onuncançekişmesibenimeserim.Katda,Kroppda,Müllerdevurduklarıkimselerinöldüğünügördüler;birçoklarıgördübunu,helesüngümuharebelerinde.
Fakataldığıhernefes,içimeişliyor.Cançekişenbuadamın,busaatler!Elindegörünmezbirbıçak,onunlaboğazlıyorbeni:zamanıvedüşüncelerimi.
Yaşamasıiçinnelervermezdim.
Buradabuşekildeyatıponugörmiye,onunsesinidinlemeyemecburolmak,çokzor!
Öğledensonrasaatüçteöldü.Rahatnefesalıyorum.Amakısa
birzaman.Çokgeçmedensessizliğedayanmak,iniltilerekatlanmaktandazorgeliyorbana.Keşkehırıltılarolsaydı,diyorum;kesikkesikboğuk,aradahafifıslıklargibi,sonrayinekısık,fakatsesliohırıltılar.
Saçmabubenimyaptığım.Fakatoyalanacakbirjşlazımbana:Ölününduruşunutekrardüzeltiyor,artıkhiçbirşeyduymasabiledaharahatyatsınistiyorum.Gözlerinikapatıyorum.Kahverengibugözler;saçlarısiyah,yantaraflarıhafif
kıvırcık.Bıyığınınaltındadolgunve
yumuşakdudakları;burnuhafifeğri,derisiesmerce,şimdiyaşarkenkikadarsolukdeğilöyle.Biran,yüz,sıhhatlibilegörünüyoradeta...Sonrabirdenyadırgananbirölüçehresihalinialıyor;çokgördüğüm,hepsidebirbirinebenzeyenölüyüzlerindenbirioluyor.
Karısışimdionudüşünüyordurmutlaka;başınagelenleribilmezki!Adamın,karısınasıksıkmektupyazarmışgibibirhalivar.Kadın,kocasındandahabirzamanmektupalacaktır,yarın,birhaftakadarsonra.Kadınbumektubuokuyacak,adamonabumektuptabazışeyler
söyleyecektir.Durumumgittikçekötüleşiyor,
düşünceleriminönünegeçemiyorumartık.Kansınasıldıracaba?Kanalınöteyakasındakiesmerincegibimi?Bukadınbenimiçindeğilmi?Buişlerdensonrabelkidebanaaitşimdi.Kantorekburadayanımdaolsaydı!Annembenibuhaldegörse...Dönüşyolunuiyiaklımdatutsaydımbuölüdahaotuzseneyaşıyabilirdişüphesiz.İkimetresoldankoşsaydışimdikarşıtaraftasiperindeolur,karısınayenibirmektupyazardı.
Fakatdahaötesiyokkibunun;çünkühepimizinkaderidirbu.Kemmerichayağınıonsantimetresağaalsaydı;Haiebeşsantimdaha
eğilseydi..
★
Sessizlikgenişliyor.
Konuşuyorum,konuşmakzorundayım.Adamahitabediyor,onasöylüyorum:“Arkadaş,benseni^öldürmekistemedim.Buçukurabirdahaatlayacakolsan,sendeakılsızlıketmediğintakdirde,yapmamböylebirşey.Amasenbenimiçinöncedensadecebirtasavvur,birkararuyandıranbirtertiptin;benbukombinezonubıçakladım.Senin,benimgibibirinsanolduğunubenancakşimdigörüyorum.Benseninelbombanı,süngünü,silahlarını
düşündüm;karını,yüzünü,ortaktaraflarınıbenşimdigörüyorum.Affetbeniarkadaş,bizbunlarıdaimaçokgeçgörürüz.Nediyebizeboyunasöylemezler,sizindebizlergibibiçareyaratıklarolduğunuzu,sizinannelerinizindebizimkilerkadarendişeettiğini,hepimizinölümkarşısındahepaynıacılarıyaşadığımızınediyesöylemezler?..Affetbeniarkadaş,senbenimnasıldüşmanımolabilirsin?Bizbusilahları,buüniformalarıçıkarıpatsaksenbenimkardeşimolabilirdin,Katgibi,Albertgibi.Alömrümdenyirmiseneyiarkadaş,aldakalk!Aldahafazlasını,benbuömrüneyapacağım,artıkbilmiyorumçünkü.”
Hertarafsessiz;tüfeklerintakırtısıhariç,cephesakin.Mermilersıkdüşüyor,gelişigüzelbiratışdeğilbu;heryanakeskinnişanalıyorlar.Çukurdançıkamam.
“Karınayazacağım!”diyorum,çabukçabuk,ölüye.“Yazacağım,öldüğünübendenöğrensin;busanasöylediklerimionabirbiryazacağım;üzülmesin,onayardımedeceğim;anana,babana,çocuklarınayardımedeceğim...”
Üniformasıhalayarıaçıkduruyor.Cüzdanımkolaycabuluyor,fakataçmaktatereddütediyorum.Cüzdanındakimlikbelgesivar.İsminibilmezsembuadamıunutabilirimbelki;zamanbuhayaliyokeder.Ama
ismibirçividir;içimeçakılacak,oradanaslasökülemeyecekbirçivi.Buisimherşeyiboyunageriçağıracakbirkuvvettaşır,olupbitenlerbusayedegerigelirdaima;gelir,gözleriminönündedurur.
Cüzdanı,kararsız,elimdetutuyorum.Derkenelimdenkayıyor,açılıyor,birkaçresimlebirkaçmektupdüşüyoryere.Düşenleritopluyor,tekrarcüzdanakoymakistiyorum.Amaetkisialtındabulunduğumitiliş,buşüphelidurum,açlık,tehlike,ölüylegeçirdiğimsaatlerbeniperişanetmiştir;eriyişihızlandırmak,azabıkuvvetlendirmek,acısınadayanılmazbirelibirağacaçarpıpparalargibi,neolacaksaolsun
buişbitirmekistiyorum.Bunlarkarısıylabirküçükkızın
resimleri,sarmaşıklıbirduvarönündeçekilmiş,uzunensizamatörfotoğrafları.Resimlerinyanındamektuplar.Onlarıçıkarıyor,okumayaçabalıyorum.Birçokyerlerinianlamıyorum,sökmekzor,Fransızcayıpekiyibilmiyorum.Amatercümeettiğimherkelimebirmermigibibağrımasaplanıyor,birbıçakdarbesigibigöğsümde.
Beynim,zorlanmadanbitkin.Fakatşukadarınıhenüzkavrıyorum:benonlaraaslayazamam;demindüşünmüştüm,amayapamambuişi.İmkansız.Resimlerebirdahabakıyorum;zengininsanlardeğil
bunlar.İlerdeelimebirazparageçerseonlaraismimibildirmedenparayollayabilirim.Budüşünceyetutunuyorum;hiçdeğilseküçükbirdayanakbu.Buölübenimhayatımabağlandı;buyüzden,kendimikurtarmamiçinherşeyiyapmam,sözvermemgerek.Yalnızölenadamiçin,ailesiiçinyaşayacağımakörükörüneandiçiyorum.Dudaklarımıslak,onuinandırmayaçalışıyorum;ruhumunderinlerindebirümitvar;hürriyetimibusayedesatınalacağım,ümidi.Bacadankurtulacakolursamsonradandüşünebilecekbirküçükhilebu.Vebuyüzdenkimlikbelgesiniaçıyor,yavaşyavaşokuyorum:GerardDuval,tabi.
Adresi,ölününkurşunkalemiylebirzarfüzerineyazıyor,sonrahepsiniaceletekrarceketinincebinekoyuyorum.
BentabiDuval'iöldürdüm.Bentabiolmalıyım,diyedüşünüyorumşaşkınlıkiçinde,kitapbasmalıyım,kitap..
★
İkindiyedoğrubirazyatışıyorum.
Boşunabenimbukorkum.Adamınismi,artıkbenişaşkınaçevirmiyor.Krizgeçti.“Arkadaş!”diyorumölüyedoğru,amaartıksoğukkanlısöylüyorum.“Bugünsen,yarınben.Fakatburadankurtulursamarkadaş,
ikimizinkinidemahvedenşeyekarşısavaşacağım.Seninhayatını,benim...benimdehayatımımahvedenşeyekarşı.Sanasözveriyorumarkadaş,busonolsun!”
Güneşeğrilemesinegeliyor.Yorgunluktan,açlıktanuyuşmuşum.Dün,birsisgibigeliyorbana;hurdankurtulacağımaümidimyok.Dalıpdalıpgidiyor,akşamolduğununbilefarkınavarmıyorum.Alacakaranlıkbaşlıyor.Şimdizamançabukgeçiyorgibibirhisvariçimde.Birsaatdaha.Yazolsaydıdahaüçsaatlazımdı.Dahabirsaat.
Birdentitremeyebaşlıyorum,yabiraksilikçıkarsa!Artıkölüyüdüşünmüyorum,artıkbenihiç
ilgilendirmiyor.Yaşamakhırsıbirandabaskınçıkıyor;tasarladığımşeylerinhepsibuduygukarşısındagöçüpgidiyor.Sırfbirfelaketledahakarşılaşmamakiçinbirotomatgibimırıldanıyorum:“Sanavadettikleriminhepsiniyapacağım,hepsini!”Halbukihiçbiriniyapmayacağımışimdidenbiliyorum.
Birdenaklımageliyor,sürünecekolursamkendiarkadaşlarımateşaçabilirlerbana;bilmezlerkilMümkünmertebeöncedavranır,seslenirim,anlasınlardiye.Onlaranlayıncayakadardasiperinönündeyatarım.
ilkyıldız.Cephesakin.Birnefesalıyor,heyecanımdankendikendime
konuşuyorum:“ArtıkaptallığıbırakPaul,sakinolsakin,Paul...SakinolursankurtulursunPaul.”İsmimisöylemeninfaydasıoluyor,bunubirbaşkasısöylüyorsanki,oyüzdendahatesirli.
Karanlıkartıyor.Heyecanımyatışıyor;ihtiyatlıolmakiçinilkraketlerinyükselmesinibekliyorum.Raketlergörününceçukurdançıkıyorum.Ölüyüunuttum.Önümdebaşlayangece,solguncaaydınlanansavaşmeydanı.Gözümebirçukurkestiriyor,parıltınınsöndüğüandaaceleorayageçiyor,önümüyokluyor,dahasonrakiçukurugözlüyor,büzülüyor,sonraoçukurakayıyorum.
Yaklaşıyorum.Derkenbirraket
ışığındatellerdebirşeyinkımıldadığınıgörüyor,sessizyatıyorum.İkincisindetekrargörüyorum;bunlarbizimsiperlerdekiarkadaşlarşüphesiz.Fakatkendimiğferlerimiziseçenekadarihtiyatlıdavranıyor,sonrasesleniyorum.
Çokgeçmedencevapolarakismimçınlıyor:“Paul..Paul..”
Tekrarsesleniyorum.Ellerindebirçadırbezi,beniaramayaçıkmışKat'laAlbertbunlar.
“Yaralımısın?”“Hayır,hayır..”Siperekayıyoruz.Yiyecekistiyor,
yutarcasınayiyorum.Müllerbirsigaraveriyor.Başımagelenlerikısacaanlatıyorum.Yenibirşeydeğil,
sıksıkrastlananolaylardanbiri.Yalnızgecehücumundabirözellikvar.FakatKatbirseferindeRusyada,Ruscephesigerisindekalmış,ancakikigünsonrabizimtarafageçebilmişti.
ölenkitapçınınhiçsözünüetmiyorum.
Ancakertesisabahdahafazladayanamıyor,Kat'laAlbert'eanlatmadanduramıyorum.İkisiteselliyeçalışıyorlarbeni.“Eldennegelir,neyapabilirdin'başka?Senbuişiçinaskeroldun!”
Yanlarındaolduğumiçinyatışmış,emniyette,dinliyorumsöylediklerini.Mermiçukurundanedeaptalcaşeylerdüşünmüşüm!
“Şurayabak!”diyegösteriyorKat.Göğüssiperlerindebirkaçkeskin
nişancı,tüfeklerinenişandürbünlerinitakmışlar,karşıyıgözetliyorlar.Aradabirtetiğiçekiyorlar,ateş.
Bağrıştıklarınıişitiyorum.“Yamanoturdu!”“Yerindennasılsıçradı,gördünmü?”Oellrichçavuşböbürlenerekarkadaşınadönüyor,tamisabetininotettiriyor.Bugünküatışlistesindehiçkusursuzüçisabetleo,enbaştageliyor.
“Bunanedersin?”diyesoruyorKat.Başımısallıyorum.
“Bugidişleyakasınabuakşamrenklibirnişandahakondurtacak.”diyorKropp.
“Yahutyakındır,başçavuşmuaviniolması.”diyetamamlıyorKat.
Bakışıyoruz.“Benyapamam.”diyorum.
“Yinede,”diyorKat,<<bunutamdaşusıragörmüşolmaniyidir.”
Oellrichçavuş,tekrargöğüssiperinegidiyor.Tüfeğininnamlususağasolaoynuyor.
“Şuseninişiartıkuzatmanadeğmez,anladınya!”diyetasdikediyorKat.
Artıkbendekendimianlayamıyorumbirtürlü.
“Onunlaçukurdaçokkaldımdaondan!”diyorum.Harbharbdirnihayet.
Oellrich'intüfeğikısavekurubirseslepatlıyor.
Xİyibirişekonduk.Şiddetli
bombardımanatutulduğuiçinboşaltılmışbirköyübekleyeceğiz,sekizkişi.
Vazifemiz,aslında,henüzboşaltılmamışerzakambarınagözkulakolmak.Kumanyalarımızıambarmevcudundankendimizalacağız.Buiştambizegörebiriş.Kat,Albert,Müller,Tjaden,Leer,Detering;bizimtekmilgruphurda.YalnızHaieyok,Haieöldü.Fakatyinedeyamanmışşansımız;çünküöbürmangalardacan
kaybı,bizimkindenkatkatfazla.İçinebirmerdivenleinilenbeton
birmahzenikendimizebarınakseçiyoruz.Mahzeninkapısı,ayrıbetonbirduvarlamuhafazalı.
Hummalıbirfaaliyetegirişiyoruz.Yalnızbacaklarımızıdeğilruhumuzudauzatıpyangelmekiçinişteyenibirfırsat.Böylefırsatlarıhiçkaçırmayız;çünküuzunzamanhislerimizlehareketetmemizeelvermeyecekkadar,ümitsizdurumumuz.Hisliolmak,durumfazlaberbatolmadıkçamümkün.Bizimsemaddiolmaktanbaşkaçaremizyok.Öylemaddiki,harbdenöncekizamanlaraaitbirdüşünce,biranşaşkınlıklazihnimdebelirdimiirkiliyorum;neysekiçok
sürmüyorbuhatıra.Durumumuzumümkünolduğu
kadarhafifealmamızlazım.Bununiçinherfırsattanfaydalanıyor;doğrudandoğruyasertvealıştırmasız,korkununhemenpeşindençocukluklarageçiyoruz.Başkatürlüolamayızki;bırakıveriyoruzbunlarakendimizi.Nitekimşimdideöyleçılgın,delidolubirdemsürelim,diyoruz;yiyipiçmesiyle,uykusuylademsürelim.
Mahzene,evlerdenkaldırıpgetirdiğimizşilteleriseriyoruzönce.Biraskerkıçıdaaradayumuşakbirşeyeoturmakistercanım.Barınağımızınyalnızortasıboşkalıyor.Sonragidipbattaniyeler,kuş
tüyüyataklar,yumuşacıkşeylergetiriyoruz.Köydehenüzhepsimevcut.Albert'lebenportatif,mahunbirkaryolabuluyoruz;kubbesimaviipek,örtüsüdantelalıbirkaryola.Taşırkenmaymunlargibiterliyoruz;amaböylebirşeydebırakılmazki!Birkaçgünevarmazmermilerleparamparçaolurüstelik.
Kat'labenevlerdehafiftertipkeşfedeçıkıyoruz;azsonrabirdüzineyumurta,birkiloeholdukçatazetereyağıelegeçiriyoruz.Birdensalonunbirindebirgümbürtüoluyor,demirbirsobaduvarıyarıpuçargibigeliyor,birmetreyakınımızdangeçipkarşıduvarasaplanıyor.İkikocayarık.Sobakarşıkievdengeldi,eve
birgülledüştü.“Şansabak!”diyegülüyorKat;araştırmalarımızadevamediyoruz.Birdenkulaklarımızıdikiyor,bacaklarımızıaçıyoruz.Azsonrabüyüçarpmışgibiduruyoruz:Küçükbirahırdacanlıcanlıikidomuzyavrusudebelenmekte.Gözlerimizioğuşturupyavaşyavaştekrarbakıyoruz:Sahidendeolduklarıyerdelerhala.Tutuyoruz.Takendisi,ikisahiciyavrudomuz.
Şahanebirziyafetbu.Barınağımızdanelliadımkadarötedeküçükbirevvar,evvelcesubaylarınkaldıklarıbirev.Mutfağındakocamanbirocak,ikiızgara,tavalar,tencereler,kabkacak,herşeyvar;hattabirsundurmaiçindeufakufak
kırılmışbiryığınodun.Herşeyhazırönümüzde,masaldakigibi.
İkikişisabahtanberitarlalardapatates,havuç,sebzearıyorlar.Bollukiçindeyiz;erzakambarınınkonservelerineboşveriyor,tazeşeylerarıyoruz.Ellerimizdeşimdidenikibaşkarnabaharduruyor.
Domuzlarkesildi.BuişiKatbecerdi.Kızartmanınyanınapatatesomletiyapmakistiyor,fakatpatateslerirendelemeyerendebulamıyoruz.Azsonrabunundaçaresinebakıyor,tenekekapaklaraçivilerlebirsürüdelikdeliyoruz;rendelerhazır.Üçkişiparmaklarınırendeyekaptırmamakiçinellerinekalıneldivenlergeçiriyorlar;diğeriki
kişipatatessoyuyor;tıkırtıkırilerliyorişler.
Katdomuzları,havuçları,sebzeleri,karnabaharıözenebezenehazırlıyor.Karnabahariçinbirdebeyazsalçayapıyorhatta.Benpatateslerikızartıyorum;herpartidedördertane.Ondakikasonrakolayınıbuldum:Tavayışöylebirsalladımmıbiryanıkızarmışpatateslerhavadatersyüzoluptavayadüşüyorlar,kızartmayadevamediyorum.Domuzlarparçalanmadan,bütünolarakkızartılıyor.Birkilisemihrabıgibi,herkes,domuzlarınetrafınahalkaoldu.
Osıradamisafirgeliyor,ikitelsizci;bizeliaçıkinsanlarız,
yemeğealıkoyuyoruzonları.Salondaoturuyorlar,ortabirpiyanovar.Biriçalıyor,birisöylüyor:“Wesersahilinde..“Sesiiçli,fakatSaksunyaşivesineçalıyorbiraz.Olsun,sarıyorbizi,
Gitgideüzerimizeateşaçıldığınınfarkınavarıyoruz.Sabitbalonlarbacadançıkandumanlarıgördülerherhalde;yaylımbaşlıyor.Ohınzırserpintiliküçükmermilerbunlar;ufakufakdelikleraçan,genişbirsahaya,alçaklaradağılanmermiler.Herandahayakınımızdavınlıyorlar;fakatyemeğiböyleyüzüstübırakamayızya!Heriflertanzimatışıyapıyorlar.Birkaçmermiparçasıüsttekimutfakpenceresindeniçeri
dalıyor.Domuzlarınkızartılmasıtamamlanmaküzere.Fakatpatateslerikızartmakgüçleşiyor.Mermileröyleyakınadüşüyorlarki,tanelerisıksıkevinduvarınaçarpıyor,pencerelerdeniçeridalıyor.Yaklaştığınıduyduğumhervınlayışta,elimdetava,dizçöküyor,pencereduvarıyanınadertopoluyorum.Sonrayinederhalayağakalkıyor,kızartmayadevamediyorum.
Saksunyalılarşarkıyıyandabıraktılar.Piyanoyabirmermiparçasıdüştü.Bizdeyavaşyavaşişimizibitiriyor,dönüşhazırlığıyapıyoruz.Yenibirmermipatlarpatlamazikikişisebzeçanaklarınıkucaklayıpkoşuyorlar,barınakelli
metreötede.İçeridaldıklarınıgörüyoruz.
Yenibirpatlayış.Herkesçömeliyor,sonraikikişi,ellerindebireribrik,içlerindehalisçekirdekkahve,şimşekhızıylakoşupyenibirmermidüşenekadarbarınağakapağıatıyorlar.
ŞimdideKat'laKroppşaheseriyakalıyorlar:Nargibikızarmışyavrudomuzlarınbulunduğukocatava.Birkütürtü,birçömeliş,sonrahopellimetreileri.
Sonuncudörtomletidekızartıyor,bitirenekadarikikereyereyatıyorum.Fakatfenamı,dahadörtomlet,hemdebenimensevdiğimyemek.
Nihayetomletleriistifettiğimtepsiyikucaklıyor,sokakkapısınınarkasınayaslanıyorum.Birvınlayış,birçatırtı;tepsiyiikielimlegöğsümebastırarakdışarıfırlıyorum.Tammahzeneulaşmaküzereyim,kabarakabaragelenbirmermigürültüsü!Birgeyikgibisıçrıyor,betonduvarıbirhamlededönüyorum.Mermiparçalarışakırşakırediyorduvarda;mahzenbasamaklarınıpaldırküldüriniyorum,dirseklerimparalanıyor;fakattekomletdüşürmüyor,tepsiyidevirmiyorum.
Saatikideyemeğebaşlıyoruz.Altıyakadarsürüyor.Altıbuçuğakadarkahveiçiyorerzakambarındanaldığımızsubaykahvesibirtaraftan
dasubaysigaravepurolarıtüttürüyoruz,kezaambardanalınmaTamaltıbuçuktaakşamyemeğinebaşlıyoruz.Saatondadomuzlarınkemiklerinikapıdışarıatıyoruz.Sonradagelsinkonyak,gelsinrom;kezamuhteremerzakambarındanalınma!Sonrayinekuşaklı,uzun,kalınpurolar.Tjaden:“Yalnızbireksiğimizvar,odasubaykerhanesindekikızlar!”diyor.
Gecegeçvakitbirmiyavlamaişitiyoruz.Ufak,külrengindebirkedimahzenkapısındaoturuyor.Kediyiiçeriçağırıyor,karnınıdoyuruyoruz.Busıradatekrarbizimdeiştahımızaçılıyor;ağzımızdalokmalarçiğneyeçiğneyeuykuyayatıyoruz.
Amageceleyincanımızaokunuyor.Çokyağlışeyleryedik.Tazesütdomuzubarsaklarımızıharabediyor.Mahzendegidipgelmelerinhaddihesabıyok.Dışardadaima,pantolonlarınısıyırmışikiüçkişibulunuyor,basıyorlarküfürü.Benkendihesabımadokuzkeretaşındım.Gecenindördünedoğrubirrekorkırıyoruz:Nöbetçisi,misafiridahil,onbirkişidışardayız.
Yananevlergecedebirmeşaleyebenziyor.Obüslergümbürgümbürinliyor.Sokaktancephanekollarıgürültüyle,rüzgargibigeçiyor.Erzakambarınınbiryanıyıkıldı.Cephanekollarındakierler,mermiyağmurunarağmenoğularılarıgibioraya
üşüşüyor,ekmekaşırıyorlar.Sesimiziçıkarmıyoruz.Birşeydiyecekolsakdayağıyediğimizinresmidir.Bu.yüzdenbaşkabiryoltutuyoruz:Nöbetçiolduğumuzusöylüyoruz,buişleribildiğimiziçinkonserveteklifediyor,bizdeolmayanşeyleralıpkonserveveriyoruz.Neçıkar,çokgeçmedenzatenhepsibombardımanedilecekdeğilmi?Ambardankendimizedeçikolataalıyor,tablettabletyiyoruz.Kat:“Acelecimidelerimiziçinnedegiderya!”diyor,
Aşağıyukarıikihafta,yiyipiçipyangelmeklegeçiyor.Bizekimseilişmiyor.Mermileraltındaköyyavaşyavaşyokoluyor;bizimhayatımızise
dostlarbaşına!Erzakambarınınbirkısmıolsundurdukçaherşeyvızgelirbize.Tekarzumuzharbinbittiğiniburadaöğrenmek.
Tjadenöylekibarlaştıki,purolarıyarıyakadariçiyor.Burunkıvırarakizahediyor:Böylealışmış!Katdapekkeyifli.Sabahlarıilksözü:“Emilhavyarlakahvegetiriniz!”oluyor.Şaşılacakbirbeyzadeliktirgidiyoraramızda.Herbirimizötekineemireriymişgözüylebakıyor,sizdiyehitabediyorişbuyuruyor.“Kropp,ayağımınaltıkaşınıyor,bubititutupatarmısınız!”diyor.Leerbacağımuzatarak,biraktrispozuyla;Kroppdaonukavradığıgibimerdivenlereyukarısürüklüyor.“Tjaden!”“Ha?”
“istirahatedinizTjaden!Hemsonra,ha?denmez,emrinizdiyesorulur.”Tekrar:“Tjaden!“Tjaden,yenibaştanağzınıbozmayabaşlıyor,onuniçiniştendeğilbu.
Dahabirhaftageçincegeridönmeemrialıyoruz.Mutluluklaraveda.ikibüyükkamyonbizialıyor.Kamyonlartahtadolu.Fakattahtalarınüzerine,Albert'leben,maviipekkubbelikaryolamızıyerleştiriyor,şilteleri,ikikuştüyüdöşeğikoyuyoruz.Karyolanınbaşucundaalttaenalayiyeceklerledolubirertorbamızvar.AradaÜzerlerindenokşuyoruzonları;katısucuklar,ciğerezmesikutuları,konserveler,purokutularıgönlümüzübahtiyarlıkladolduruyor.Herkesin,
içidolu,böylebirertorbasıvar.Kropp'labenayrıcaikikırmızı
kadifekoltukdakurtarmıştık.Karyolanıniçindebunlar;birtiyatrolocasındagibikuruluyoruzkoltuklara.Üzerimizdekaryolanınipekörtüsübirçardakgibişişiyor,kabarıyor.Hepimizinağzındabiruzunpuro.Eşyalarıntepesindendoğruetrafabakıyoruz.
Ortamızdabirpapağankafesi;kediiçinbulmuştuk.Kediyidegötürüyoruz;kafesiniçinde,etkabınınönündeyangelmiş,keyiflikeyiflimırmırediyor.
Yavaşyavaşgidiyorkamyonlar.Şarkısöylüyoruz.Arkamızdagülleler,şimdiartıkbomboşköydefıskiyeler
fışkırtıyorlar.
★
Birkaçgünsonrabirköyü
boşaltmayagönderiliyoruz.Yoldayerlerindenedilmiş,kaçışanhalklakarşılaşıyoruz.Eşyalarını,öteberilerinielarabalarına,çocukarabalarınadoldurmuşlar,yahutsırtlarında,götürüyorlar.ikibüklümolmuşlar;yüzlerindeendişe,ümitsizlik,telaşvetevekkülvar.Çocuklarannelerininellerinesarılmışlar;aradabüyükçebirkız,küçükkardeşinielindençekiyor.Sendeleyerekyürüyor,dönüpdönüparkalarınabakıyorlar.Küçüklerin
birkaçındakırıkdökükbebeklervar.Yanımızdangeçerlerkenhepsisusuyorlar.
Henüzyürüyüşkolundayız;Fransızlarmillettaşlarınınbulunduğubirköyübombardımanedecekdeğillerya!Fakatbirkaçdakikasonrahavadabirgümbürtü;yersarsılıyor,feryatlaryükseliyorgökyüzüne.Birgülleengerimizdekitakımıparamparçaediyor.Birbirimizdenkopuyor,kendimiziyereatıyoruz.Fakataynıanda,ateşkarşısındabaşkavakit,kendiliğinden,banaendoğruhareketiyaptırandikkatinbendenkayıpgittiğinihissediyorum.Mahvoldumdüşüncesiboğucu,müthişbirkorkuylabirlikte
saplanıyorzihnime.Veikincisaniyedesağbacağımakırbaçdarbesinebenzeyenbirşeyçarpıpgeçiyor.Albert'inhaykırdığınıişitiyorum,Albertbenimyanımda.
“KalkAlbert,haydi!”diyebağırıyorum,çünküaçıktayız,korunmasızyatıyoruz.
Sallanarakkalkıyor,koşuyor.Bendeyanındakoşuyorum.Birçitiaşmamızlazım;boyumuzdanyüksek.Kroppdallarıyakalıyor,benbacağınıkavrıyorum,canacısındanbağırıyor,elimdenhızalarakçitinöbürtarafınaatlıyor.Birfırlayıştabendeonunpeşindenatlıyor,çitinarkasındakibirsubirikintisinedüşüyorum.
Yüzümüzboncukboncuksuve
çamuriçinde;fakatsığınağımızfenadeğil.Bununiçinilerleyipboynumuzakadarsuyagiriyor,mermisesiduydukçabaşımızısuyasokuyoruz.
Buişibelkiononikikereyaptıktansonrabenimkuvvetimkesiliyor.Albertdesızlanıyornitekim:“Gidelimhurdan,yoksadevrilipboğulacağım!”diyor.
“Nerendenvuruldun?”“Dizimdengaliba.”“Koşabilirmisin?”’“Zannederim...”“Hadiöyleyse!”Kendimizişoseninhendeğine
atıyor,ikibüklümkoşuyoruzhendekboyunca.Ateşbizitakibediyor.Yolcephanedeposunadoğrugidiyor.
Depohavayauçacakolursaikimizintekdüğmesinibilebulamazlar.Bununiçinplanımızıdeğiştiriyor,yanakıvrılıptarlalaradoğrukoşuyoruz.
Albertyavaşlıyor:“Senkoş,bengelirim!”diyor,kendisiniyerebırakıyor.
Kolundankavrıyor,sarsıyorum:“KalkAlbert,biryattınmıbirdahagidemezsin.Haydi,bensenitutarım.”
Nihayetbirküçüksığınağavarıyoruz.Kroppyeredevriliyor;yarasınısarıyorum.Yara,dizkapağındanbirazyukarda.Sonrakendiminkinebakıyorum.Pantolonvekolumkaniçinde.Albertyanındakisargılarıyaralarımasarıyor.Artıkbacağınıkımıldatamıyor.Buraya
kadarnasıldagelebildik;ikimizdehayretleriçindeyiz.Busadecekorkununeseri:Mermilerayaklarımızıkökündenuçursaydıbiz,okemikkalıntılarıüzerindeyinedekoşardık.
Benbirazdahasürünebiliyor,geçmekteolanbirnakliyekamyonunasesleniyorum;bizialıyorlar.Kamyonyaralıdolu;birdesıhhiyeonbaşısıvarkamyonda;göğüslerimizebirertetanosiğnesiyapıyor.
Seyyarhastanedebirkolayınıbuluyor,yanyanadüşüyoruz.Sadesuyabirçorbaveriyorlarbize;iyiyemeklerealışıkolduğumuzhaldeaçlıkbelasınatiksinebayıla
kaşıklıyoruz.“Artıkevlerimizegideriz,Albert,”
diyorum.“İnşallah!”diyecevapveriyor.
“Yalnızşuyaramınneolduğunubilseydim.”.Ağrılarartıyor.Sargılarateşgibi
yanıyor.Bardakbardaksuiçiyoruz.“Yaradizkapağımdannekadar
yukarda?”diyesoruyorKropp.“Enazonsantim,Albert!“diye
cevapveriyorum.Fakataslındaancaküçsantimkadaryukarda.
“Kafamakoydum,”diyorbirmüddetsonra.“Bacağımıkesecekolurlarsabuişebirsonvereceğim.Budünyadasakatsürünmekistemem.”
Düşüncelerimizedalmışyatıyor,
bekliyoruz.
★
Akşamleyinbizikasaptezgahına
götürüyorlar.İrkiliyor,neyapacağımdiyedüşünüyorumhemen.Çünküseyyarhastanelerdekidoktorların,işiuzatmaktansabacağıkesiverdiklerinihepbiliyoruz.Bukadarsıkışıkdurumdakarışıkyamaveörgülerdendahakolay,kesipatmak.AklımaKemmerichgeliyor.Birkaçkişininkafasınıpatlatırımdayinekloroformverdirtmemkendime,asla!
İyigidiyor.Doktor,yarayıoyupdurdukça,gözleriminönükarışıyor.“0danesicanım!”diyeazarlıyor
doktor;şişlemeyedevamediyor.Keskinışıktaaletler,azılıhayvanlargibiparıldıyor.Acılar,dayanılırgibideğil.İkibakıcı,kollarımısımsıkıtutmaktalar;fakatbirinikurtarıyor,doktorungözlüğünedoğrubiryumrukindirmeyedavranıyorumki,doktorfarkınavarıyor,gerisıçrıyor.“Bayıltınşuherifi!”diyebağırıyorkızgın.
Bununüzerinesakinleşiyorum.“Affedersinizdoktorbey,usluduracağım,fakatbayıltmayınbeni.”
Gaklargibi:“Pekala!”diyor,aletleriniyenidenalıyor.Olsaolsaotuzundasarışınbirgençbu;yüzündeyaraizleri,insanınzıddınagidenaltınbirgözlük.Şimdicanımı
adamakıllıyaktığınıhissediyorum;yarayıkarıştırıpduruyor,arasıragözlükcamlarıüstündenyangözleterstersbanabakıyor.Ellerimameliyatmasasınınkenarlarınısıkmaktanyarabereiçindekalıyor.Geberipgiderimdeyinegıkdediğimiduymazbudoktor.
Derkenbirmermiparçasıçekipçıkarıyor,banadoğrufırlatıyor.Dişimisıktığımamemnunherhaldeki,yaramıkollayaraksarıyor,“Yarındoğrueve!”diyor.Sonraalçıyakoyuyorlar.Kropp'labirleştiğimizzaman,ona:“Yarınbirhastatrenikalkacakgaliba!”diyorum.“Sıhhiyebaşçavuşuylakonuşsakdaikimizdeyanyanadüşsek,Albert!“
Başçavuşamünasipbirkaçsözle,kuşaklıpurolarımdanikisinitakdimetmeyemuvaffakoluyorum.Purolarıkokluyor,soruyor:“Bunlardansendevarmıdaha?”
“Varbiravuç,”diyor,Kropp'ugösteriyorum:“Arkadaşımdadavar.Yarıntreninpenceresindensizetakdimederiz.”
Anlıyortabii,purolarıbirdahakokluyor:“Kabul!”diyor.
Geceleyinbirdakikabileuyuyamıyoruz.Olduğumuzkoğuştayedikişicançekişiyor.Biri,birsaatboyuncayüksekperdedenbirtenorsesiyleİlahilersöylüyor,sonrahırıldamayabaşlıyor.Birikincisiyataktansürünesürünedışarsınıson
birdefadahagörmekistergibi,pencereyegidiyor,oradaölüyor.
★
Sedyelerimizistasyonda.Treni
bekliyoruz.Yağmuryağıyor,istasyonunçatısıyok,battaniyelerince.İkisaattirbekliyoruz.
Başçavuşbizibirannegibikolluyor.Durumumkötüolduğuhaldeanlaşmamızıaklımdançıkarmıyorum.Aradaküçükpaketionungöreceğişekildetutuyor,avansolarakbirpuroveriyorum.Başçavuşdabirkarşılıkolaraküzerimizebirçadırbeziörtüyor.
“Yahu,Albert!”diye
hatırlatıyorum.“Bizimkubbelikaryola,kedi...”
“Locakoltukları..”diyeilaveediyorAlbert.
Evet,kırmızıpelüşkoltuklar.Akşamlarıprenslergibikurulurduk;ilerdesaathesabınakirayaveririz,diyedüşünmüştük.Saatibirsigara.Tasasızbirhayat,zahmetsizbirticaretolurdubu.
Aklımageliyor:“Albert!”diyorum.“Yabizimerzaktorbaları...”
Birhüzünçöküyorüstümüze.İşimizeyarardıbunlar.TrenbirgünsonrakalkacakolsaKatbiziyüzdeyüzbulur,eşyalarımızıgetirirdi.
Şansagel.Torbalarımızdadomuzkızartmasıkonservelerivarken,
midelerimizdeunçorbası,sadesuyahastaneaşıbulunsun!Fakatokadardermansızızkibunlarıdüşünüpdahafazladertlenmemizmümkündeğil.
Tren,sabahleyinistasyonageldiğindesedyelersırsıklamdılar.Başçavuşaynıvagonadüşmemizegözkulakoluyor.Birsürükızılhaçhemşiresi,Kropp'ualttakiyatağayatırıyorlar.Benkaldırılıponunüstündekiyatağakonuyorum.
Ağzımdankaçtı:“Amanha!deyiverdim.
“Neoldu?”diyesoruyorhemşire.Yatağabirdahabakıyorum.Kar
gibiçarşaflarkaplı,temizlikdersenbukadarolur,kıvrımlarınavarıncayakadarütülü,gıcırgıcır.Benim
gömleğimsealtıhaftadıryıkanmamış,leşgibi.
“Yatağıniçinekendinizgiremezmisiniz?”diyesoruyorhemşire,tasalanmış.
Terdökerek:“Yoo,girerim,”diyorum.“Fakatsizönceyataktakımlarınıalın,götürün!”
“Niçin?”Kendimipisbirdomuzdanfarksız
görüyorum,benbunlarınarasındanasılyatarım?“Şeyolur..”diyor,duraklıyorum.
“Birazkirlenirmi?”diyesoruyorcesaretverircesine.“Neçıkar,sonrayineyıkarız.”
“Yok,odeğil!”diyorumheyecanla.Medeniyetinbuderecesibenimne
haddime.“Sizkisiperlerdekaldınızbu
kadar;biryatakçarşafınıyıkamışızçokmu?”diyedevamediyorhemşire.
Yüzünebakıyorum;genç,terütaze,tertemiz,hoş.Buradakiherşeygibi.Bütünbunlarınyalnızsubaylariçinolmayışınıinsanınaklıalmıyor;insanbirrahatsızlık,hattabirnevitehlikehissediyorhurda.
Beriyandabuhemşire,bircellatmübarek.Herşeyisöyletecekille.
“Şey,yalnız...”Duruyorum,aklımdangeçenianlasaya!
“Yinenevar?”“Bitler...”diyepatlıyorumnihayet.Gülüyor.“Onlardabiriyigün
görsünlercanım.”
Eh,artıkbendengünahgitti.Yatağasokuluyor,örtünüyorum.
Birelbattaniyeüzerindegeziniyor.Başçavuşpurolarıalıpgidiyor.
Birsaatsonra,treninhareketettiğinifarkediyoruz.
★
Geceyarısıuyanıyorum.Kroppda
kıpırdıyor.Tren,raylarüzerindeağıraksakyuvarlanıpgidiyor.Haladainanamıyorum:Biryatak,birtren,evedönüş.Yavaşçasesleniyorum:“Albert!”
“Söyle!”“Biliyormusun,hurdahela
nerde?”“İlerdesağdagaliba.”“Birbakayım.”Karanlıkyatağın
kenarınıyokluyor,kendimikollayarakaşağıinmekistiyorum.Fakatayağımboşagidiyor;alçılıbacağımdanfaydayok;kaydığımgibikütdiyeyeredüşüyorum.
“Haycanına!”diyorum.“Biryeremiçarptın?”diyesoruyorKropp.
“Duymadınmısanki!”diyehomurdanıyorum.“Başım...”
Arkalardabirkapıaçılıyor.Hemşire,elindebirlamba,içerigiriyor,benigörüyor.
“Yatağındandüştü...”Nabzımabakıyor,alnımıtutuyor.
“Fakatateşinizyok.”“Yok!”diyorum.“Birrüyamıgördünüz?”diye
soruyor.“Öylebirşey!”diyegeçiştirmek
istiyorum.Tekrarbirsoruyağmurudurbaşlıyor.Işılışılgözleriylehemşirebanabakıyor,akpak,harikulade.Meramımınneolduğunubüsbütünanlatamazoluyorum.
Benitekraryatağımakaldırıyorlar.Ala!Ogidergitmezbendederhalyineaşağıinmeyidenerim.Yaşlıbirkadınolsaydıaçıkçasöylerdim,fakatpekgenç,yirmibeşindevaryok,eldennegelir,bunuonaaslasöyleyemem.
DerkenAlbertbanayardımcıçıkıyor,sıkıldığıfalanyok,hemsonrakendiişideğilkibu!Hemşireyesesleniyor,gençkadıngeridönüyor.“Hemşirearkadaşşeyistiyordu...”FakatAlbertdeokadarlakalıyor,kibarcanasılsöylesin,odabeceremiyor.Cephedebizbunutekkelimeylesöyleyiverirdik;amaburada,böylekibarbirhanımınkarşısında...Neyse,birdenokulzamanlarınıhatırlıyor,birçırpıdatamamlıyorsözünü:“Arkadaşdışarıçıkmakistiyor,hemşire!”
“Haşuiş!”diyorhemşire.“Bununiçinalçılıbacağıylayataktaninmesinelüzumyokki.Peki,negetirelim?”diyebanadönüyor.
Buyenisorukarşısındadehşetliürküyorum;oıvırzıvırlarınhastanelerdekiadlarınıbildiğimyokbenim.Hemşireimdadımayetişiyor.
“Küçükmü,büyükmü?”Rezalet!Birmaymungibiter
döküyor,şaşkınşapşal:“Şey..”diyorum.“Küçük..“
Eh,bari,yinedeucuzatlattım.Banabirşişegetiriyorlar.Birkaç
saatsonraartıktekkalmıyorumbuişde.Sabahleyinhepimizalışmışoluyor,nelazımsautanmadanistiyoruz.
Trenyavaşgidiyor.Bazenduruyor,ölenleriindiriyorlar.Trensıksıkduruyor.
★
Albert'inateşivar.Beniyiyim,
ağrımvargerçi,amadahadakötüsüalçınınaltınabitlergirdigaliba.Müthişkaşınıyor;bensekaşıyamıyorum.
Günleriuyumaklageçiriyoruz.Arazi,pencerelerdensessizcekayıyor.ÜçümüzgeceHerbesthe'deyiz.Hemşireden,Albert'in,ateşidolayısıyla,bundansonrakiistasyondaindirileceğiniöğreniyorum.“Trennereyekadargidiyor?”diyesoruyorum.
“Köln'ekadar.”“Albert,bendeseninlekalacağım,”
diyorum.“Gördebak!”
Hemşireninikinciuğrayışındanefesimiiçimdetutuyor,genzimeyukarıitiyorum.Yüzümgenişliyor,kıpkırmızıoluyor.Hemşireduruyor.“Ağrınızmıvar?”
“Evet,”diyeinliyorum.“Birdenbirebaşladı.”
Banabirtermometreuzatıpgidiyor.Kat'ınçömeziolanbenbuişinhilesinibiliyorum.Buaskertermometreleri,tecrübeliaskerleregöredeğil.işsadececıvayıyukarıçıkarabilmektedir;çıkardınızmıcıvainceborudayükseldiğiyerdekalır,düşmezaşağı.
Dereceyieğrilemesine,başaşağıkoltuğumunaltınasokuyor,işaret.parmağımlaçıtçıtvuruyorumcıvaya.
Sonradayukarıdoğrusilkeliyorum.Böylelikle37,9dereceeldeediyorum.Amakafideğil.ihtiyatlayaklaştırdığımbirkibritalevi,38,7veriyor.
Hemşiredönüpgelirkenöksürmeyebaşlıyor,yavaşçakesikkesiknefesalıyor,sabitbakışlarımıyüzünedikiyor,kıvranırgibiyapıyor,mırıldanıyorum:“Artıkdayanamayacağım.”
Hemşirebirkartınüzerineismimiyazıyor.Tehlikedurumuolmadıkçaalçımınaçılmayacağınıçokiyibiliyorum.
Albert'lebenbirlikteindiriliyoruz.
★
Birkatolikhastanesindeaynı
odadayatıyoruz.Büyükbirşansbu;çünkükatolikhastaneleriiyibakımveiyiyemekleriylemeşhurdur.Hastane,bizimtrendenindirilenlerledolu;buaradaağırvakalardapekçok.Muayeneiçinbizesıragelmiyorbugün,fazladoktoryokzira.Koridordanboyuna,lastiktekerleklidüzarabalargeçiyor;Üzerlerindehepboyluboyuncaserilibiradam.Berbatbirduruş,böyleupuzunyatmak...yalnızuyunurkeniyi.
Geceçokrahatsızgeçiyor.Kimseuyuyamıyor.Sabahakarşıbirazdalıyoruz.Ortalıkağarırkenuyanıyorum.Kapıaçık;koridordan
seslergeliyor.Ötekilerdeuyanıyorlar.Birkaçgündenberiburadabulunanbirisi,meseleyiaçıklıyor:“Yukardakikoridordahersabahduaederler.Hemşirelerbunasabahibadetidiyorlar.Sizdefaydalanasınızdiyeaçıyorlarkapılan.”
Şüphesiziyiniyetlehareketediyorlar;amaberiyandabizimkemiklerimiz,kafamızçatlıyor.
“Nesaçmalık!”diyorum.“Tambirazdalmışız!”
“Yukardahafifyaralılaryatardaonuniçin!”diyecevapveriyoradam.
Albertinildiyor.Benkızıyor,bağırıyorum:“Susunyahu!”
Birdakikasonrabirhemşire
görünüyor.Beyazlısiyahlıkıyafetiylekahveibriklerineörtülenzarifkılıflarabenziyor.“Kapıyıkapayın,hemşire!”diyorbirisi.
“Duaediliyordakapıondanaçık!”cevabımveriyorkadın.
“Fakatuyuyacağızbiz.”“Dua,uykudaniyidir.”Hemşire
duruyor,masummasumgülümsüyor.“Hemsaatdeyedioldu.”
Albertinliyor.“Kapayınkapıyı!”diyebağırıyorum.
Hemşire,şaşırmış,böylebirşeyiaklıalmıyor.“Fakat,siziniçindeduaediliyor.”
“Olsun!Kapatınkapıyı.”Hemşireçıkıpgidiyor,kapıyıaçık
bırakıyor.İlahileryenidenbaşlıyor.
Deliyedönüyorum:”Üçekadarsayacağım.Ozamanakadarseslerinikesmezlersefırlatacağım.”diyorum.
“Bende!“diyorbirbaşkası.Beşekadarsayıyorum.Sonrabir
şişeyakalıyor,nişanalıyor,açıkkapıdandoğrukoridorafırlatıyorum.Tuzbuzoluyorşişe.Duakesiliyor.Biryığınhemşirekoşuşuyor,bağırıpçağırıyorlar.
“Kapıyı!”diyehaykırıyoruz.Hemşirelerçıkıpgidiyorlar,
deminkiküçükhemşireensonçıkıyor.
“Dinsizler!”diyemırıldanıyor,fakatyinedekapıyıkapatıyor.Bizgalibiz.
★
Öğleyinhastanemüfettişigeliyor,veryansınediyorbize.Kalebentlikten,dahadaağırcezalardandemvuruyor.Fakatbirhastanemüfettişitıpkıbiriaşemüfettişigibidir;uzunbirmeçi,apoletlerivardıramaneticedebirmemurduryinede.Buböyleolduğuiçindirki,acemierlerbilekulakasmazlaronlara.Varsınkonuşsun,bizeneyapabilir?
“Şişeyikimattı?”diyesoruyor.Benattımdesemmidiye
düşünmeyevakitbulamadan,ötedenbirisesleniyor:“Ben!”
Karmakarışıksakallıbiriyatağındadoğruluyor.Herkesmerak
içinde,nediyekendisiniönesürdü?“Sizmi?”“Evet.Lüzumsuzyere
uyandırılmışolmamızakızdım,kendimikaybettim,neyaptığımıbilmiyordum.”Ağızkalabalığıylakonuşuyor.
“isminiz?”“JosefHamacher,yedek.”Müfettişgidiyor.Hepimizdebirmerak.“Nediye
benattımdedin,şişeyisenatmadınki!”
Gülüyor.“Farketmez.Aklimuvazeneminbozukolduğunadairraporumvarbenim.”
Anlıyoruztabii.Akıldansakatolan,istediğiniyapar.
“Öyle!”diyeanlatıyor.“Kafamabirkurşunyedim.Bununiçinzamanzamanaklimuvazenemikaybettiğimedairbirraporverdilerbana.Ogünbugünişimiş.Kızdırmayagelmezbeni.Yanibanabirşeyyapamazlar.Heriffenaiçerleyecekbuişe.Şişeninatılmasıpekhoşumagittideondanbenyaptımdedim.Yarınsabahkapıyıyineaçarlarsatekraryüklenelim.”
Pekmemnunuz.AramızdaJosefHamacheroldukçaartıkkorkumuzyok.
Derken,sessiz,düz,arabalargeliyorbizigötürmeye.
Sargılaryapışmış,kurumuş.Danalargibiböğürüyoruz.
★
Bizimsalondasekizkişiyatıyor.
Enağıryara.Peter’inki;siyahkıvırcıksaçlıbirçocuk..ihtilatyapmışbirakciğeryarası.OnunyanındaFranzWaechter,kolugitmişbaşlangıçtadurumufenadeğildi.Amaüçüncügeceseslendi,zilebasmamızıistedi,kanboşanıyorgaliba,dedi.
Boyunazilebasıyorum.Gecehemşirelergelmiyor.Akşamleyinkadınıfazlayormuştuk;çünküyenipansumanolmuştuk,fazlaydısancılarımız.Birimizbacağınışöylekoymakistedi,birbaşkasıböyle.Bir
üçüncüsüsudiyetutturdu,dördüncününyastığınısilkeleyipdüzeltmesiicabetti.Şişmanveyaşlıkadıncağız,sonundasöylenesöylenekapıyıçekipgitmişti.Şimdideböylebirşeyvarsanıyorki,gelmiyor.
Bekliyoruz.Franz:“Zilebirdahabas!”diyor.
Basıyorum.Kadınhaladagörünmüyor.Bizimkısımdageceleribirnöbetçihemşirevardır;başkaodalardaişiçıktıherhalde.“Kanadığındaneminmisin,Franz?”diyesoruyorum.“Yoksakadınlabaşımızderdegirer.”
“Islak.Birinizışığıyakamazmısınız?”
Budaimkansız.Elektrikdüğmesi
kapınınyanında,hiçbirimizkalkıpgidemeyizki.Başparmağımuyuşuncayakadarzilebasıyorum.Belkidehemşireuyuyakaldı.Hepsinindeişleriçok,hepsidehergünboyudidinmektenbitkinçünkü.Sonradaodevamlıdualar.
“Şişelerifırlatalımmı?”diyesoruyorraporluJosefHamacher.
“Ziliduymuyorsaşişelerihiçduymaz.”
Nihayetkapıaçılıyor.Somurtarakgörünüyorihtiyarkadın.Franz’ındurumunuöğrenincetelaşlanıyor:“Nedenbirinizgelipsöylemediniz?”diyor.
“Ziliçaldıkya.Buradakimseyürüyemez.”
Franz'dançokkanakmış,pansumanyapıyorlar.Sabahleyinyüzünügörüyoruz;incelmiş,sararmış;halbukidahaakşamleyinazçoksıhhatligörünüyordu.Şimdisıksıkbirhemşireuğruyor.
★
Aradakızılhaçtanyardımcı
hemşirelerdegeliyor.Çokiyiinsanlar,yalnızzamanzamanbirazbeceriksizoluyorlar.Yatakçarşaflarınıdeğiştirirlerkencanımızıacıtıyorlar;sonradakorkuyor,telaşlarındandahaçokcanyakıyorlar.
Rahibelerdahagüvenilirkimseler.Hastalarınasıltutacaklarını
biliyorlar;neolurdubirazneşeliolsalardı.Amabirkaçışakacı,mükemmeldoğrusu.HemşireLibertine’ninhatırıiçinkimneyapmazki;dahauzaktangörünürgörünmezbulunduğumuzbölüğeneşesaçanoharikahemşireiçin!Varböyleleri.Onlaracanfeda.Şikayetehakkımızyok:Rahibelerbizebirsivilgözüilebakıyorlar.Birdegarnizonhastanelerinidüşününcehafakanlarbasıyorinsanı.
FranzWaechterartıkkendinitoplayamıyor.Birgüngötürülüyor,birdahagerigelmiyor.JosefHamacherdurumubiliyor.“Onubirdahagöremeyeceğiz,”diyor.“Ölüodasınagötürdüler.”
“Ölüodasınedemek?”diyesoruyorKropp,
“Yanicançekişmeodası...”''“0dane?”“Bukısmınsonundakiküçükoda.
Mortoyuçekmeküzereolanlarıorayagötürürler.ikiyataklıbiryer.Cançekişmeodasıdeniroraya.”
“Pekinedenböyleyapıyorlar?”“Sonrayaazişkalsındiye.Cenaze
holününhemenbitişiğindeolduğuiçinkolaylık.Belkidekoğuşlardaöbüryaralılarınyanındaölmesinlerdiyedir.Hemyalnızyatarsadahaiyibeklerler.”
“Fakathastanınkendisi...”Josefomuzsilkiyor:“Hastaişin
farkınavarmazpek.”
“Herkesbilirmibunu?”“Uzunzamandırburadaolanbilir
tabii.”
★
İkindiüstüFranzWaechter'in
yatağınabaşkasıyatırılıyor.Birikigünsonrabuyenigelenidealıpgötürüyorlar.Josefmanalıbirelişaretiyapıyor.Dahabazılarınıngelipgittiklerinigörüyoruz.
Bazenhastalarınakrabaları,yataklarınyanınaoturuyor,ağlıyor,yahuthafifveüzgünbirseslekonuşuyorlar.ihtiyarbirkadınbırakıpgitmekistemiyor,amageceleyinburadakalamazki!Gidiyor,
ertesisabaherkendengeliyor.Fakatpekdeerkendenemez,çünkügeldiğizamanyataktabaşkasınıbuluyor.Cenazeholünegitmesilazım.Getirdiğielmalarıbizeveriyor.
KüçükPeter'indurumudakötüyegidiyor.Hararetgrafiğihayraalametdeğil.Derkengününbirindedüzhastaarabasıyatağınınyanınagelipduruyor.“Nereye?”diyesoruyorPeter.
“Pansumanodasına.”Kaldırıparabayakoyuyorlar.
Fakathemşirebirhataişliyor:İkidefagelipgitmekolmasındiyePeter'inceketiniaskıdanalıpkezaarabanınüzerinekoyuyor.Peterhemenanlıyormeseleyi,kendisini
arabadanatmayakalkıyor.“Benburadakalacağım!”
Tutuyorlar.Ciğeriparamparça,hafifbirseslehaykırıyor;“Ölüodasınagitmemben!”
“Pansumanodasınagidiyoruz.”“Öyledeceketimi,niçinaldınız?”
Fazlakonuşamıyor.Sesikısılmış,heyecaniçindefısıldıyor:“Benburadakalacağım.”
Cevapvermiyorlar,arabayısürüpgötürüyorlar.Çıkarkenkapınınönündekalkmayaçabalıyor.Siyah,kıvırcıksaçlıbaşıtitriyor,gözleriyaşlı.“Yinegeleceğim!Yinegeleceğim!”diyesesleniyor.
Kapıkapanıyor.Hepimizheyecanlıyız,fakatsusuyoruz.
“Çoklarıböylesöyledi,”diyornihayetJosef.“İnsanorayabirgirdimi,birdahaçıkamaz.”
★
Ameliyatoluyor,ikigünboyuna
kusuyorum.Kemiklerimkaynamıyormuş,doktorunasistanıöylesöylüyor.Birbaşkasınınkemikleriiseterskaynamış,yenidenkırıyorlar.Sefalet!
Bizimkoğuşayenigelenlerarasındadüztabanikigençaskervar.Vizitedebaşhekimfarkınavarıyorbunun,sevinereksoruyor:“Düzeltiriz!”diyor.“Küçükbirameliyatyaparız,
sapasağlamolurayaklarınız.Notedin,hemşire!”
DoktorgidinceherşeyibilenJosef,ikazediyor:“Sakınameliyatettirmeyin!Moruğundoktorcabiriptilasıdırbu.Böylelerinielinegeçirdimi,gözününyaşınabakmaz.Tabanlarınızıameliyatetmeyekalkar,sonradanayaklarınızdagider;sakatkalır,ömrünüzboyuncakoltukdeğneğinemuhtaçolursunuz.”
“Peki,neyapmalı?”diyesoruyorbirtanesi.
“Olmazdeyin!Sizburayakurşunyaralarınızıtedaviettirmeyegeldiniz,düztabanlıklarınızıdeğil.Cephedeykensankidüztabandeğilmiydiniz?Eee,şuhalde!Yinepekala
koşabilirsiniz.Amaihtiyar,sizibirkerebıçağınınaltınayatırdımı,sakatkaldığınızınresmidir.O,tecrübetavşanlarıarıyor;buyüzdenharbonuniçin,şahanebirdevir;bütündoktorlariçindeöyleya!Şuaşağıkipavyonabakınız;onunameliyatettiğibirdüzineinsanoradasürünüpduruyor.Bazıları914,15tenberi,yanibirkaçyıldırburada,birtekibileeskisindendahaiyiyürüyemiyor;hemenhemendahaberbat,çoğununayaklarıalçılıhala.Altıaydabironlarıtekrarbulur,kemikleriniyenidenkırar,herseferindeartıkbaşarmıştırsözde.Kollayınkendinizi;sizolmazderseniz,yapamaz!”
İkiaskerdenbiribezginbirsesle:
“Kellemizgideceğineayaklarımızgitsinbekuzum!”diyor.“Tekrarcepheyesürüldüğünvakitbaşınagelecekleribiliyormusun?Ben,tekevimedönebileyimde,istedikleriniyapsınlar.Sakatayak,ölümdenyeğdir.”
Öbürü,bizcileyinbirgenç,istemiyor.Ertesisabahihtiyar,ikisinideaşağıindirtiyor,ağızlarındangirip,burunlarındançıkıyor;tatlılıkla,tehditlenihayetkandırıyor.Razıolmayıpdaneyapacaklar?Onlarbirernefer,doktorsasöz,mevkisahibibirisi.Kloroformlabaygınvealçılariçinde,ikisinidetekrargetiriyorlar.
★
Albert'indurumukötü.Alıp
götürüyor,bacağınısonunakadarkesiyorlar.Albertartıkhemenhiçkonuşmuyor.Birseferindetabancasınıelinegeçirebilse,kendisinivuracağınısöylüyor.
Yenibirkafilegeliyor.Bizimkoğuşaikikördüşüyor.Birisiçokgençbirmüzisyen.Hemşireleronayemekverirlerken,yanlarındabıçakbulunduramıyorlar.Birdefasındabirisininelindenbıçağıkaptı.Buihtiyatarağmen,yinedemaniolamıyorlar.Akşamleyinyemeğiniyediriyorduki,hemşireyibaşkataraftançağırdılar;hemşire,içindeçatal,tabağımasayabırakıpgitti.Kör
adameliyleyordamlayarakçatalıbuldu,kavradı,olancakuvvetiylekalbinedoğrubastırdı,sonradaayakkabısınıalarakbütüngücüyleçatalınsapınavurmayabaşladı.Yetişin!diyebağırdık.Elindençatalıalabilmekiçinüçadamıngelmesiicabetti.Çatalınkütdişlerietinesaplanmıştı.Bütüngecebizeküfürleryağdırdı,hiçbirimizuyuyamadık.Sabahleyinbirkrizgeldi,haykırahaykıraağladı.
Yataklaryenidenboşalıyor.Korkular,acılar,inleyişler,hırıltılariçindegünlerbirerbirergeçiyor.Ölüodasıdaparaetmiyorartık,kafigelmiyor,gecelerikoğuştadaölenleroluyor.Hemşirelerbirçarebulana
kadarölüpgidiyorlar.Fakatbirgünkapıhızlaaçılıyor,
düzarabagiriyoriçeri;arabadasolgun,inceuzunyüzlü,kıvırcıksiyah,karmakarışıksaçları,dimdik,muzaffertavrıylaPeterduruyor.HemşireLibertine,sevincindengülerekPeter'ieskiyatağınakoyuyor.Peterbirölüodasındandöndügeldi.Bizonuçoktanöldüsanıyorduk.
Etrafınabakınıyor:“Eee,nedersiniz?”
Böylebirhadiseyleilkdefakarşılaştığını,Josefbileitirafzorundakalıyor.
★
Gitgidebazılarımızayağakalkabiliyoruz.Sağasolasekebilmemiçinbanadabirkoltukdeğneğiveriyorlar.Amaben,pekkullanmıyorumbunu;koğuştadolaşmayayeltenirsem,Albert'inbakışlarınatahammüledemiyorum.Bambaşkagözlerlebakıyorarkamdan.Buyüzden,bazenkoridorasıvışıyor,oradadahaserbesthareketedebiliyorum.
Altkattakarınlarından,murdariliklerinden,kafalarındanyaralanmışlarlaikibacaklarıdakesilmişlervar.Sağdakibölüktekulak,burun,boğazyaralılarıylazehirligazhastalarıvar.Soldakibölüktekörler,akciğerlerinden,
kalçalarından,mafsallarından,böbrekvehayalarındanyaralanmışlarvar.Birinsanınnerelerinekurşunisabetedebileceğiniinsanancakburadaöğreniyor.
ikikişitetanostanölüyor.Derisoluklaşıyor,kollar,bacaklarkaskatıkesiliyor,sonundauzunlamanyalnızgözlersağkalıyor.Bazıyaralılardamermilerinparaladığıkol,bacak,biraskıyatutturuluyor,havadaboştabırakılıyor;yaranınaltınabirleğenkoyuyorlar,cerahatburayadamlıyor.ikiüçsaattebirleğenigötürüpdöküyorlar.Bazılarınınpansumanları,azalarıgergintutacakşekilde;yatağınkenarındankolveyabacağıaşağıçekenağırlıklarsarkıyor.
Yaralıbağırsaklarıgörüyorum.içleridaimapislikdolu.Doktorunkatibibanaçekilmişröntgenlerigösteriyor.Paramparçakalçakemikleri,dizkapakları,omuzlarıgörünüyor.
Buderecedelikdeşikvücutlarınüzerinde,hayatınhergünküseyrinedevamedeninsançehreleribulunabileceğiniakılalmıyor.Hemsonra,buyalnızbirhastane,yalnızbirkısım.Almanya'dayüzbinlerce,Fransa'dayüzbinlerce,Rusya'dayüzbinlerce.Buböyleolunca,şimdiyekadaryazılmış,yapılmış,düşünülmüşşeylernekadarsaçma!Binlerceseneninmedeniyeti,bukansellerininakmasınabilemaniolamadıktan,buyüzbinlerceişkencezindanını
kapatamadıktansonra,bütünoyazılanlar,hepsiboş,hepsiyalanolsagerek.Harbinneolduğunuöncehastanegösterir.
Bengencim,yirmiyaşındayım;amahayatnamınaümitsizlikten,ölümden,korkudan,bomboşbirsathiliğiıstırapuçurumlarınazincirlemektenbaşkabirşeybildiğimyok.Milletlerinbirbirlerinekarşıitildiklerini;susarak,cahilce,delice,uysalvemasum,birbirleriniöldürdüklerinigörüyorum.Dünyanınenzekikafalarının,silahlarıvesözleri,buişleridahaustacayapmak,dahadevamlıkılabilmekiçinicadetmişolduklarınıgörüyorum.Bunuhurda,karşıtaraftayaşımın
bütüninsanları,bütündünyadabenimlebirliktegörüyor;benimneslimbunubenimlebirlikteyaşıyor.Gününbirindekarşılarınadikilsekdehesapsorsak,nederlerbabalarımız?Birgüngelirdeharbbiterse,bizdennebeklerler?Yıllaryılıbizimişimizöldürmekoldu..hayattailkmesleğimizbuoldu.Hayatnamınabildiğimizşeyölümdenibaret.Bundansonraartıkneolabilir?Bizimhalimizniceolacak?
★
Bizimkoğuşunenyaşlısı
Lewandowski'dir.Kırkyaşındabiradam;onaydırhastanede,tamında
ağırbirmermiyarasındanyatıyor.Ancaksonhaftalardahafifdüzelmişdeikibüklümsekerekbirazyürüyebiliyor.
Lewandowski,birkaçgündürtelaşiçinde.Polonya'da,evciğindeoturankarısındanbirmektupaldı;kadın,parabiriktirdim,yolmasrafınıteminettim,senigörmeyegeliyorum,diyor.
Kadınyolda;bugünyarıngelir.Lewandowskiyemeden,içmedenkesildi;kızartılmışsosislikırmızılahanayıbile,birikilokmaalıyor,başkalarınabırakıyor.Elindemektup,boyunakoğuştadolaşıyor;herkesbelkionkereokudumektubu;postadamgasınıkimbilirkaçkeregözdengeçirdik;yazı,yağlekelerinden,
parmakizlerindenartıkseçilmezhalegeldi.Akacakkandamardadurmazmış:Lewandowski’ninateşiçıktı,'adamtekraryatağadüştü.
Lewandowski,karısını,ikiyılvargörmemiş.Buaradabirçocuklarıolmuş,kadınonudagetiriyor.FakatLewandowski’ninzihninikurcalayanmeselebaşka.O,karımgelinceizinalır,dışarıçıkarım,diyeummuştu.Çünkümalûmya,görmekdegüzelgerçi,fakatböyleuzunbirayrılıktansonrainsankarısınakavuştumu,ehmümkünsebaşkaşeylerdeistertabii.
Lewandowski,bütünbunlarıbizimlesaatlercekonuşmuştu;askerliktebuişlerinsaklısıgizlisiyokturzira.Hemkimnediye
ayıplasınbuişi!izinliçıkabilenler,onaşehirdebirkaçmünasipyerdenbahsetmişler;bahçelerde,parklardaonlarıkimseninrahatsızetmeyeceğinisöylemişlerdi.Birisi,hattaküçükbirodabiliyordu.
Fakat, artıkneyeyarar,Lewandowskiyataktayatıyor;çokdertlizavallı.Bufırsattanistifadeedemezse,hayatınnetadıvar?Onuteselliediyor,elbetbirçaresinibuluruz,diyesözveriyoruz.
Ertesigün,ikindiüstükarısıçıkageliyor.Kuşgibiürkek,acelecibakışlı,yüzükırışıkiçinde,ufaktefekbirkadın.Fistolu,kurdelelisiyahbiratkıvaromzunda;Allahbilir,nezamanlardanmiraskaldığını.
Hafifçebirşeylermırıldanıyor,ürkekürkekkapınınyanındaduruyor.İçerdealtıkişiolduğumuziçin,çekiniyor.
“Hey,Marja!”diyorLewandowski,küçükdiliniyutargibi.“Gel,çekinme,yabancıdeğilbunlar.”
Kadıntekertekeryanımızageliyor,hepimizinelinisıkıyor.Sonraoaraaltınııslatmışçocuğugösteriyor.Yanındaüzeriboncukişlemeli,büyükbirçantavar;içindentemizbirbezalıpaltınıdeğiştiriyor,çocuğukundaklıyor.Böyleceilkşaşkınlığıgeçmiştir;karıkocakonuşmayabaşlıyorlar.
Lewandowskikızgınsacüstünde.İkidebirgayetbedbahtbirtavırla
yuvarlakgözlerinidikerekbizedoğrubakıyor.
Vakitmüsait.Doktor,viziteyegeldi,gitti.Olsaolsa,birhemşireninbakacağıtutariçeriye.Bununiçinbirisi,etrafıkolaçanetmeküzeredışarıçıkıyor.Dönüpgeliyor,başınısallıyor:“Kimseleryok.Haydisöylekarına,Johann,işinideçabuktut.”
Karıkocakendidilleriylekonuşuyorlar.Kadınhafifçekızarmış,utangaç,bizedoğrubakıyor.Bizhaldenanlarcasınagülümsüyor,ellerimizle,neolacakmışaldırmayın,gibilerdenişaretediyoruz.Peşinkanaatlerincanıcehenneme!Onlarbaşkazamanlariçin.ŞimdiburadamarangozJohannLewandowski
yatıyor;yediğikurşunlasakatkalmışbirasker,budaonunkarısı;Lewandowski'ninkarısınıbirdahagörüpgörmeyeceğinemalûm?Lewandowskikarısınıkoynunaalmakistiyor,alsın,tamam!
İkikişihemşirelerigözetlemek,kazaragelecekolurlarsa,onlarıoyalamaküzerekapıönüneçıkıyorlar.Birçeyreksaatkadargözcülükedecekler.
Lewandowskiyalnızyantarafınayatabilir;buyüzden,birimizsırtınabirikiyastıkdahayerleştiriyoruz.ÇocuğuAlbert’everiyor,sonrabaşımızıbiraz.ötetarafaçeviriyoruz.Siyahatkıbattaniyeninaltınagiriyor,gözdenkayboluyor.Bizdeçatpat
vurarak,lafınbinibirparaya,skatoynamayakoyuluyoruz.
Herşeyyolunda.Elimdedörtsinekleortalığameydanokuyorum.Öyledalıyoruzki,Lewandowski'yiunutuyoruzhatta.Birmüddetsonraçocukyaygarayıkoparıyor;Albertümitsizcepışpışlıyorsada,faydasız.Derken,birgıcırtı,birkumaşhışırtısıişitiyoruzhafiften.Şöylebiraragözlerimizilişince,çocuğunağzındaemzik,artıkannesininkucağındaolduğunugörüyoruz.Meselehalledildi.
Şimdikendimizibirkalabalıkailegibihissediyoruz.Kadınenikonucanlandı.Lewandowskiterlemiş,ağzıkulaklarınavarıyor.
Lewandowski,işlemeliçantayıaçıyor,birkaçnefissucukçıkıyorortaya.Lewandowskibirçiçekdemetialırgibibıçağıalıyor,sucuklarıparçaparçakesiyor,şahanebirelhareketiylebizlerigösteriyor..veufaktefekkırışıkyüzlükadın,birbirhepimizidolaşıyor,gülümsüyor,sucuklarıdağıtıyor.Kadınenikonugüzelleştişimdi.Ona“anne”diyoruz,seviniyor,yastıklarımızıdüzeltiyor.
★
Birkaçhaftasonrahersabah
Zanderenstitüsünegidiyorum.Oradabacağımabirkayıştakıyor,hareketettiriyorlar.Kolumçoktaniyileşti.
Cephedenyenikafilelergeliyor.Pansumanlarartıkgazlıbezlerledeğil,beyazkrepkağıtlarıylayapılıyor.Cephedepansumanmalzemesiçokazalmış.
Albert’inkesikbacağıiyileşti,yarakapandıhemenhemen.Birkaçhaftasonraonubirprotezkliniğinegönderecekler.Yineöyleazkonuşuyor,şimdieskisindendahadurgun.Konuşurkenbazenbirdenduruyor,dalıpgidiyor.Yanındabizlerolmasaydıkçoktancanınakıyardı.Amaartıktehlikeyiatlattı.Skatoynarkenarasırabiziseyrediyor.
Biriyileşmeiznialıyorum.Annembenibirdahabırakmak
istemiyor.Çokbitkin.Herşeyson
görüşümdenbuyanadahadaberbat.Sonraalaydançağırılıyor,tekrar
cepheyegidiyorum.DostumAlbertKropp’la
vedalaşmakzoroluyor.Amainsanaskerliktezamanlabunadaalışıyor.
XIArtıkhaftalarısaymıyoruz.
Geldiğimdekıştı;güllelerdüşerken,donmuşiritoprakparçaları,şarapnellerkadartehlikeliydibayağı.Şimdiağaçlartekraryeşil.Hayatımızcepheylebarakalararasındamekikdokumaklageçiyor.Kısmendealıştık;harbinöldürücülüğükanserlevereminkinden,griple
dizanterininkindenfazladeğil.Sadeceölümvakalarıdahaçok,dahaçeşitli,dahaıstıraplı.
Düşüncelerimizbalçıklarabenziyor;değişikgünlerinyoğurduğu.Günlersakingeçiyorsaiyiler,kurşunyağmurundaisek,ölüler...Mermiçukurlanhemdışımızda,hemiçimizde.
Buradayalnızbizdeğil,herkesböyle.Eskidenvarolanşeylerinhükmüyokartık,hemunuttukbileonları.Talimveterbiyeninyarattığıfarklarsilinipgittiadeta;bellidedeğiller.Birdurumdanfaydalanmaktabazenyardımlarıoluyorgerçi;amamazurlarıdavar;yokedilmesigerekentutukluklara
sebepoluyorlar.Zamanındabaşkabaşkamemleketlerinmadenparalarıydıkdaeritilipyenikalıplaradöküldüksanki:Şimdihepimizaynıdamgayıtaşıyoruz.Farklargörülmekisteniyorsa,hammaddeyiincedeninceyetetkikgerekir.Bizherşeydenönce,bireraskeriz;çokçoksonradagayettuhaf,utanılacakşekildebirerinsan.
Büyükbirkardeşlikduygusu;halktürkülerindekiarkadaşlığın,mahpuslardakidayanışmanın,ölümmahkûmlarındakiümitsizyardımlaşmanınbelirtilerinitoplar,ondanbirhayatyaratır;buhayatbizitehlikeleriçindeykenölümüngerginlikveterkedilmişliğinden
çekipalırveelegeçensaatlerden,hiçdepatetikolmayanbirşekilde,kaçamakistifadelerisağlar.Değerlendirmekisterlersebu,hemkahramancadır,hemdebayağı.Fakatkimisteyecek?
DüşmanıntaarruzageçeceğinibildirdiklerivakitTjanden'in,domuzyağlıbezelyeçorbasınıbüyükbiraceleylekaşıklamasınınsebebiniburadaaramalıyız;birsaatsonrasağkalıpkalmayacağınıbilmiyorçünkü.Doğrumu,değilmi,diyebununtartışmasınıçokyaptık.Kat,doğrubulmuyor:“Karnabirkurşunsaplanabilir,”diyor.“Bunuhesabakatmaklazım.Butakdirde,dolumide,boşmidedendahatehlikelidir.”
Bugibişeylerbirermuammabizimiçin;çokönemlişeyler,zatenbaşkatürlüdeolamazki!Buradaki,ölümünyanıbaşındakibuhayatalabildiğinebasitbirkaraktertaşıyor,enlüzumluşeylereinhisarediyor,bütüngerikalanlarsağıruykularda.Bu,bizimhemiptidailiğimiz,hemdekurtuluşumuzdur.inceeleyipsıkdokuyacakolsaydık,yaçoktançıldırır,yaaskerdenkaçar,yadaölürdük.Tıpkıbuzdağlarıarasındabirkeşifseyahatigibi:Hertürlühayatbelirtisisadecesağkalabilmeyeyönelmeli,şartlarınicaplarınagöreayarlanmalıdır.Bütünöbürşeyleryasaktır,çünküboşyerekuvvetharcanmasınasebepolurlar.
Kurtuluşumuzuntekyoludurbu.Bazeneskihayatımınesrarlıakisleri,sakinsaatlerdedonukbiraynagibişimdikihayatımınsınırlarınıgösterdikçekendimibiryabancıgibiseyreder,hayatdenenotarifegelmezdiriliğinbuyenibiçimenasıluyduğunudüşünüpşaşarım.Hayatıngerikalanbütünbelirtilerikışuykusundalar;hayat,ölümüntehditlerinekarşıkendimizisüreklibirkollamadanibaret.Buhayat,bizi,düşünenhayvanlarhalinegetirdi,elimizeiçgüdüsilahınıvermekiçin.Bizivurdumduymazlıklatechizetti;zihnimizaçık,şuurumuzyerindeoluncabizikolaycaezendehşetekarşıkoyalımdiye..Ruhumuzda
arkadaşlıkduygusunuuyandırdı,yapayalnızlığınuçurumlarınadüşmeyelimdiye..Bizevahşilerinkayıtsızlığınıbağışladı,herşeyerağmen,işingerçektarafınıhissedelimdehiçliğinhücumunakarşıyedekkuvvetolaraksaklayalımdiye.Bizböylecegayetsatıhta,,kapalı,sertbirömürsürüyoruz.Bazenbirolaykıvılcımlarsaçıyor,amaozamandaağırvekorkunçbirözleminaleviyalıyoriçimizi.
Böyleanlartehlikelidirler;bizedurumauymanınsuniliğini,bununbirsükûnetdeğil,kendimizisükûnetezorlayışolduğunugösteriyorlar.Görünüştehayattarzımızbakımındanboşimanlardanfarkımız
yokpek:Onlarşimdikidurumlarındakalacakları,zihinleriniişleterekazamibirgelişmekaydettiklerihalde,bizdetersine:Bizimmanevikuvvetlerimizgelişmeyedeğil,gerilemeyeyönelmiştirOzencilergevşemişlerdir,tabiidirler;bizlersemüthişgerginiz,suniyiz.
Geceleribirrüyadanuyanarak,akınakıngelenhayallerinbüyüsünekapılmış,mağlûpbirhalde,bizikaranlıktanayırandayanakvesınırlarınnekadarinceolduğunu,içimizürpererekhissediyoruz.Bizküçücükalevleriz;zayıfduvarlareriyipdağılma,delirmefırtınalarındanzarzorkoruyorbizi;fırtınalarınortasındatitrekışıldıyor,
bazenboğulurgibioluyoruz.Sonraharbinboğukuğultularıbirhalkaoluyor,kuşatıyorbizi;içimizebüzülüyor,gözlerimiziaçıyor,geceyedikiyoruz.Yalnız,uyumaktaolanarkadaşlarınsoluklarınıbirteselligibihissediyor,sabahıböylecebekliyoruz.
★
Hergün,hersaat,hermermi,her
ölübuincedayanağıçökertiyorveyıllarhızlaaşındırıyoronu.Benitutanbudayanağıngitgideyıkılmaktaolduğunugörüyorum.
İştemesela,Detering'inaptallığı.Kendiiçinefazlakapanık
insanlardanbiriydio.Birbahçedebirkirazağacıgörmesi,felaketioldu.Cephedendönüyorduk,konakladığımızyerinyakınlarındabiryoldönemecindebukirazağacı,sabahınilkışıklarındabirsürprizgibikarşımızaçıkıverdi.Yapraklarıyoktu,fakattepedentırnağabeyazçiçeklerledonanmıştı.
AkşamleyinDeteringortalardayoktu.Nedensonragöründü,elindeçiçeğekesmişbirkaçkirazdalıvardı.Onatakıldık,evleniyormusun,diyesorduk.Hiçsesiniçıkarmadı,yatağınayattı.Geceleyingürültüettiğiniduydum;eşyalarınıtopluyorduherhalde.Buiştebirbityeniğisezdim,yanınagittim.Birşey
yokmuşgibiyaptı,ona:“Deliliketme,Detering!“dedim.
“Yokyahu,uykututmadıda...”“Kirazdallarınınediyegetirdin?”“Kirazdalıgetirmekdemiyasak?”
diyecevapverdiinatçıbirtavırla.Azsonrailaveetti:“Köydebenimbüyükbirmeyvabahçemvardır,kirazağacıdolu.Kirazlarçiçekaçıncasamanlıktandoğruhertarafçarşafgibibembeyazgörünür.Şimditammevsimi.”
“Belkiyakındaizinverirler.Bakarsın,çiftçiolduğuniçinbırakırlarseni!”
Başınısalladı,amaaklıbaşkataraflarda.Buköylülere,içlerinebirkurtdüştümübirhalolur;yarıaptal,
yarıtanrıdırlar;yarısalak,yancoşkun.Onudüşüncelerindenuzaklaştırmakiçinbirazekmekistedim.İtirazetmedenverdi.Bu,şüphelibirdurum;çünkübaşkazamaneliaçıkbiradamdeğildir.Bununiçinuyumadım,bekledim.Birhadiseolmadı,sabahleyinherzamankigibiydi.
Amakendisinigözetlediğimisezmiştiherhalde.Bunarağmen,dahaertesisabahbaktım,yek.Anladım,fakatonazamanbırakmakiçinkimseyebirşeysöylemedim;belkikaçmayamuvaffakolur.
Amayoklamada,olmadığımeydanaçıktı.Birhaftasonrajandarmalaryakalamışlardiye
duyduk.Almanya'yagidiyormuş,hiçimkanımıvar;böylebirişeteşebbüsetmesideaptallıktızaten.Bukaçışınsadecesılahasretinden,anibirşaşkınlıktanilerigeldiğinibizanlayabilirdik;fakatcephedenyüzkilometregeridekidivanıharbüyeleribunuanlayamazlardıki!Detering'denbaşkabirhaberalamadık.
★
Butehlikeli,buyığılmışkuvvetler
bazendabaşkaşekillerdepatlakverir.Haddindenfazlakızdırılmışbuharkazanlarıgibi.ŞimdidesıraBerger'inakıbetinianlatmayageldi.
Siperlerimizçoktanparamparça
oldu;elastikibircephemizvarşimdi;buyüzdenartıkdoğrudürüstmevzimuharebeleriyapamıyoruz.Hücum,karşıhücumhalindeparamparçabirkatkalıyorgeriye;çukurlardançukurlaraamansızbirmücadelebaşlıyor.Önhatdelikdeşik;.mermiçukurlarıkalıntıları,gruplarmeydanagetiriyorhertarafta;muharebelerbuçukurlardandoğruyapılıyor.
Birmermiçukurundayız.Yantarafımızdakiİngilizlerkıvrılıpgerimizegeçiyorlar.Çevirdilerbizi.Teslimolmakçetiniş;üstümüzdesisveduman;teslimolmakisteğimizianlamazkimse;hembelkibizdeteslimolmakniyetindedeğiliz,böyleanlardainsanbunukendidebilmez.
Elbombalarınınpatladıklarıduyuluyor.Bizimmakineliöndekiyarımdaireyitarıyor.Namlununsoğutmasuyubuharolupuçuyor;kutularıaceleeldeneledolaştırıyor,hepimiziçlerineişiyor,suyubuyoldanbularakateşedevamediyoruz.Fakatardımızdakitakırtılargittikçeyaklaşıyor;birkaçdakikasonramahvolacağız.
Derken,birikincimakineli,yakınbirmesafedenişlemeyebaşlıyor.Yanımızdakiçukurdasaklı,onuorayaBergergetirdi.Şimdiarkayakarşıtaarruzageçiliyor;kurtuluyor,geriileirtibatkuruyoruz.
Dahasonrakendimizeoldukçaiyibirsiperbulduğumuzzaman,
karavanaerlerindenbiri,birkaçyüzadımilerdeyaralıbirmuharebeköpeğibulunduğunusöylüyor.
“Nerde?”diyesoruyorBerger.Nefer,köpeğinyerinitarifediyor.
Berger,köpeğiyaalıpgelmek,yadavurupöldürmeküzerefırlıyoryerinden.Dahaaltıayönceböyleşeyleriumursamaz,ihtiyatlıdavranırdı.Gitmesiniönlemeyeçalışıyoruz.Bizidinlemediğinigörünce,“Deli!”diyoruzsadece,artıkkarışmıyoruz.Çünkübucephetutarağınöbetleri,tutulanıhemenyereyıkıpkıskıvrakbağlamadığımıztakdirde,tehlikelibirhalalır.Bergerisebirseksenboyundabölüğündeenkuvvetliaskeri.
Bergersahidendeçıldırmış,çünküateşduvarınıaşmasılazım..Fakatbiryerdepusukurmuş,bizleridebekleyenoyıldırım;içinedüşmüş,onubüyülemişbirkere!Çokturböyleleri;işiazıtırlar,kaçargiderler.Hattabirisivardı;elleriyle,ayaklarıyla,ağzıylaboyunatoprağıoyupduruyordu.
Bugibiişlerdenumarayapanlardaçoktabii;amanumarayapmakdahiaslındabirbelirtidir.KöpeğiöldürmekisteyenBerger'i,kalçasındanvurulmuşolarakalıpgetirdiler.Onugetirenlerdenbiride,buaradabaldırınabirkurşunyedi.
★
Mülleröldü.Midesinegayet
yakındanbirhavafişeğisaplandı.Kendinihiçkaybetmeden,korkunçacılariçindedahayarımsaatyaşadı.Ölürkencüzdanınıbanateslimetti,vaktiyleKemmerich'denmiraskalançizmelerinibanabıraktı.Buçizmeleribengiyiyorum,tamdaayaklarımagöre.BendensonraTjaden'ekalacakbuçizmeler;onasözverdim.
Müller'igömdükgömmesine,fakatuzunzamansessiz,sakinyatamayacakmezarında.Bizimhatlarımızıgeriyeçektiler.Karşıtaraftapekçokyeniİngiliz,Amerikanalaylarıvar.Pekçokcornedbeef,beyazbuğdayunu.Pekçokyenitop.
Pekçokuçak.Bizlerseiğneipliğedöndük,
açlıktanimanımızgevriyor.Yiyeceklerimizöyleberbat,öyleuydurmaşeylerki,buyüzdenhastayızhepimiz.Almanya'dakifabrikatörler,yüklerinituttular;beriyandadizanteribizimbarsaklarımızıdoğruyor.Helakazıklarınınüstüyanyanaçömelmişlerledolu..Almanya'dakilereburadakibudertli,perişan,kaderineboyuneğmişyüzlerigöstermeli,buikibüklümgövdelerigöstermeli!Ogövdelerkikanlarıkoliklertarafındanparçaparçadışarıatılırveolsaolsakasılmış,acıdantitreyendudaklarlaacıacıgülerekşöylederler:
“Pantolonutekraryukarıçekmeninmanasıyok.”
Topçumuzsonmermileriniatıyor,cephanesipekazkaldı.Namlulardaöylelaçkaoldularki,hedefibulamıyorlar;mermilerbazenbizimüzerimizedüşüyor.Atlarımızçokaz.Yenikıtalarımızkansız,cansız,dinlenmeyemuhtaççocuklar.Arkaçantasınıtaşıyamıyorlarsada,ölmesinibiliyorlar.Binlerce.Harbtençaktıklarıyok,sadeceyürüyüveriyor,vurduruyorlarkendilerini.Tekbaşınabiruçak,onlardanikibölüğü,dahatrendenyeniinmişlerdiki,siperalmasınıbilmedikleriiçin,şakaedergibi,tarayıverdi.“Almanyaboşalacakyakında!”diyor
Kat.Buişinsonunungeleceğini
ummuyoruzhiç.Okadarınıdüşünemiyoruzbile.Birmermisaplanır,insanölebilir.İnsanyaralanır,gideceğiyerhastanedir.Bacaklarınızıdibindenkesmezlerseenindesonunda,göğsündeliyakatmadalyasıolanaskeridoktorlardanbirininelinedüşeronunşöyledediğiniduyarsanız:“Nasıl,bacağınızbirazkısaldıdiyemi?Cesurolduktansonra,cephedekoşacakdeğilsinizya!Silahlıaskersiniz,çıkınız!”
Vosges’denFlandre'akadarbütüncephenindilindedolaşanhikayelerdenbirinianlatıyor,Kat:
—Doktormuayeneesnasında
isimleriokur,karşısınageleninyüzünebakmadan:“Sağlam!Cephedeaskerlazımbize!”dermiş.Sıratahtabacaklıbirisinegelmiş,adam,doktorunönünedoğruyürümüş,doktoronada,silahlıasker,demiş,çıkmışişiniçinden.(Katsesiniyükseltiyor):Adamdadoktoraşöyledemiş:“Birayağımtahta!Amacepheyegiderdekellemidekaybedersembirtahtakafayaptırtacağımkendime,bendedoktorolacağım.”'Bucevaphepimizinmüthiş
hoşunagidiyor.iyidoktorlardaolabilir,hemçokturda!Fakatyüzlercemuayeneesnasındaherasker,önlerindebulunanlistelerdeki
gerihizmetlereayrılmışlarımümkünolduğukadar“silahlıasker”yapmayaçabalayanbusayısızavcılardanbirininelinedüşerergeç.
Bunabenzerbaşkahikayelerdevar,çoğudahadaacışeyler.Amayinedebozgunculuktu,ayaklanmaydı,yokiçlerinde.Hıkmıketmeden,açık,samimisöylenenşeylerbunlar;askerliktehile,haksızlık,adilikçokçünkü.Bunarağmenalaylarınyinedepeşpeşehergündahadaümitsizleşenharbeatılmaları,geriçekilen,unufakolanhatlardanpeşpeşetaarruzageçmeleriazşeymidir?
Tanklaralaykonusuydular,şimditehlikelibirersilaholdular.Tanklar,
zırhlariçinde,uzunbirdizihalinde,geliyor,harbindehşetiniherşeydençokbizeonlarduyuruyorlar.
Üzerimizeyaylımateşlerisaçantoplarıgörmüyoruzbile;düşmanınhücumkıtalarıdabizimgibiinsanlar..amatanklaragelince,makinebunlar.Harbgibisonsuz,zincirlemegiderler;mermiçukurlarınatekertekerdalıptekraryukarıtırmandıkça;kükreyen,dumanpüskürten,durdurulamazzırhlıfilolar;yaralıları,ölüleriezipbiçen,yaralanamazçelikhayvanlargibiilerledikçe,ölümdürsaçtıkları...Onlarınönündeincecikderilerimiziniçinebüzülürüz;muazzamcüsselerikarşısındakollarımızsamanparçalarıdır,elbombalarımızbirer
kibritçöpü.Mermiler,zehirligazlar,tank
filotillaları.Ezilmek,parçalanmak,ölüm.
Dizanteri,grip,tifüs..Boğulmak,yanmak,ölüm.
Siper,hastane,toptangömülme..Dahasıyokbunun.
★
Birhücumesnasındabölük
komutanımızBertinckvuruluyor.BütünnazikdurumlardaenönegeçenoyamansubaylardanbiriydiBertinck.Yıllardanberibizimleydi,hiçyaralanmamıştı,enindesonundabaşınabirşeygelecekti.Bir
çukurdaydık.etrafımızıçevirmişlerdi,barutdumanlarıylabirlikteyağveyapetrolbuharlaresiyordubizdenyana.Alevmakineliikiadamgördük,birisimakineyisırtlamıştı,ötekialevpüskürtenhortumututuyordu.Alevleribizeerişecekkadaryakınımızageldilermi,mahvolduğumuzgündü;osıradageriçekilmemizeimkanyoktuzira.
Üzerlerineateşaçtık.Fakatyinedeyaklaşıyorlar,durumberbatlaşıyordu.Bertinckbizimleaynıçukurdaydı.Keskinateşkarşısındakorunmayafazladikkatetmemizgerektiğiiçin,mermileriisabetettiremediğimizigörüncesilahasarıldı,çukurdandışarı
süründü,dirseklerinedayanaraknişanaldı.Tetiğiçekti..aynıandabirmermipatladıyanında,vuruldu.Fakatolduğuyerdekaldı,tekrarnişanaldı..silahınıindirdi,sonrayenidendoğrulttu,tetiğiyenidençekti.Tüfeğibıraktı:“Mükemmel!”dedi,gerisingerisüründü.Alevmakineliadamlardanarkadakivurulmuştuyeredevrildi,makineninhortumuötekininelindenkurtuldu,dörtbiryanapüskürenateştekavrulduikinciadam.
Bertinckgöğsündenvurulmuştu,azsonradabirmermiparçası,çenesinidağıttı.AynımermiyleLeer'indekalçasıparçalandı.Leerinliyor,kollarıüzerinedayanıyor,
hızlakankaybediyordu.Elimizdenbirşeygelmiyordu.Birkaçdakikasonraboşadönenbirborugibiolduğuyereyıkıldı.Okuldaykeniyibirmatematikçioluşununnefaydasıvardışimdi?
★
Aylargeçiyor.Yazlarınenkanlısı,
enzahmetlisi,bu1918yazıoldu.Sarılar,mavilergiyinmişmeleklergibi,ölümçemberininüzerinde,erişilmez,uzuyorgünler.Harbikaybettiğimizihepimizbiliyoruz,amabunufazlakonuşmuyoruz;geriçekiliyoruz,bubüyüktaarruzdansonrahücumageçemeyizbirdaha:
Adamımız,cephanemizyokartık.Fakatharbdevamediyor..ölmek
devamediyor,1918yazı.Hayatbizehiçbir
zaman,şimdikibudaracıkşekildeolduğukadarözlenmeyedeğergelmemişti.Barınaklarımızınbulunduğuçayırlardakikızılgelincikler,samansaplarındakiparlakkarafatmalar;loş,serinodalardaılıkakşamlar;alacakaranlıklardasiyah,sırlıağaçlar;yıldızlar,sularınakışı,rüyalar,uzunuykular...ah,eyhayat,hayat,hayat!
1918yazı.—Hiçbirşeyeocepheyehareketanıkadarsessizacılariçindekatlanmamıştık.Ortalıktadoludizgin,kışkırtıcı
mütarekevebarışsöylentileridolaşıyor,kalblerimiziallakbullakediyor,yürüyüşübüsbütünzorlaştırıyordu.
1918yazı.—Öncekihayat,hiçbirzaman,solgunyüzlerinçamurlarabelendiği,ellerin:“Hayır!Hayır!Şimdiartıkimkansız!Sondakikadaartıkimkansız!”dergibikasıldığıoateşsaatlerindekikadaracıvemüthişolmamıştı.
1918yazı.—Yangınlardakavruktarlalardanesipgelenümitrüzgarı;sabırsızlığın,hayalkırıklığınınçılgınsıtması,ölümünenazaplıürpertisi,anlaşılmazsoru:Niçin?Niçinbitirmiyorlar?Biteceğisöylentilerinediyedolaşıyorortalıkta?
★
Okadarçokuçakvarki!
Gördüklerinikaçırmıyorlar,tavşanavlargibiavlıyorlar.BirAlmanuçağınakarşılıkbeşİngiliz,Amerikanuçağı.Siperdekiaç,bitapbirAlmanaskerinekarşısağlam,zindebeşdüşmanaskeri.BirAlmantayınınakarşı,düşmandaellikutuetkonservesi.Bizmağlûpdeğiliz,askerolarakdahaüstün,dahatecrübeliyiz,çünkü.Biziezen,geripüskürten,sadece,onlarınkatkatfazlamalzemeye,askeresahipoluşlarıdır.
Birkaçhaftayağmurlugeçti..kurşunigök,kurşunisulariçinde
toprak,kurşuniölüm.Kamyonlarlailerihatlaragiderkenkaputlarımızdan,esvaplarımızdanıslaklıkiçimizegeçiyordu.Cephededebuhaldevametti.Kuruyamadık.Çizmesiolanlar,çizmelerininüstünekumtorbalarısarıyorlar,çamurlusuhemeniçeridolmasındiye.Tüfeklerçamurbağladı,üniformalarçamurbağladı;herşeyakıyor,dağılıyordu.Vıcıkvıcık,ıslak,yağlıtopaklarhalindebirtoprak.Sarıgölcüklerdeyumakyumakkızılkanbirikintileri;yavaşyavaşdibeçökenölüler,yaralılar,hayattakalanlar.
Fırtınaüzerimizdeşakırdıyor,karmakarışıkgrivesarılarıniçindenmermidoluları,isabetettikçe,ince
çocukferyatlarıyükseliyorduhavaya.Parçalanmışhayat,gecelerdeinildeyerek,güçlüklesusuşlardabitiyordu.
Ellerimizçamur,vücutlarımızbalçık,gözlerimizyağmurserpintileriiçinde.Henüzsağmıyız,bilmiyoruz.
Sonrabirdenbirdenizanasıgibi,nemliveboğucusıcaklık,bulunduğumuzçukurlaradalıverdi.Busonbaharsonrasısıcakgünlerdenbirindekumanyagetirmeyegidiyorduk.Katbirkurşunlayereserildi.ikimizdik.Yarasınısardım;baldırkemiğiparçalanmışabenziyordu,mermikemiğerastlamıştı.Katümitsizinliyordu:“Tamdaşusırada..tamda...”
Onuteselliediyorum:“Bupatırtınındahanekadarsüreceğibilinmezki!Senkurtuldunneyse..“
Yaradanolukgibikanakmayabaşladı.Birsedyegetirmeyekalkışsam,Katyalnızkalamazki!Yakınlardabirsıhhiyemerkezidebilmiyorum.
Katfazlaağırdeğil;oyüzdenonusırtımaalıyor,geridönüppansumanyerinegidiyorum.
ikidefamolaveriyoruz.Taşınmayüzündenacılarıarttı.Pekkonuşmuyoruz.Ceketininyakasınıaçtım;hızlıhızlısoluyor,terdöküyorum;yüzümyükümünyorgunluğundanşiştibayağı.Bunarağmen,kendimizorluyor,ilerlemeye
çalışıyoruz;buralarıtehlikeliçünkü.“Gidelimmi,Kat?”“Çaresiz,Paul.”“Hadiohalde.”Kat'ıayağakaldırıyorum;sağlam
bacağıüzerindeduruyor,birağacadayanıyor.Sonrakollayarakyaralıbacağınıtutuyorum;depreniyor;sağlambacağınındizinikolumunaltınaalıyorum.
Yolumuzdahagüçleşiyor.Aradasıradabirmermivınlıyor.Mümkünolduğukadarhızlıyürüyorum,çünküKat’ınyarasındantoprağadamladamlakansızıyor.Mermilerdenkendimiziiyikoruyamıyoruz,çünküKat'ınyarasındantoprağadamladamlakanıyorlar.
Birazbeklemekiçinküçükbirmermiçukurunauzanıyoruz.MataramdanKat'açayveriyorum.Birersigarayakıyoruz.“Eh,Kat!”diyorummah^m.“Neçare,artıkayrılacağız.”
Katsusuyor,yüzümebakıyor.“Hatırlarmısın,Kat,kazınasıl
enselemiştik?Hanibenhenüzacemierdimdeilkdefayaralanmıştım,beniopatırtıdannasılkurtarmıştın?Ağlamıştımozaman.Kat,şöyleböyleüçseneoldu.”
Katbaşınısallıyor.Yalnızlıkkorkusupatlakveriyor
içimde.Katgeriyegönderilirsehurdaartıktekdostumkalmayacak.
“Kat,sengeridönmedenbarış
olursa,görüşelimmuhakkak.”“Bukemikletekrarcepheye
gelebileceğimeihtimalveriyormusun?”diyesoruyoracıbirsesle.
“İstirahatedinceiyileşirsin.Mafsaldabirarızayokki.Budaböylecegeçerherhalde.”
“Banabirsigaradahaver!”diyor.“İlerdebelkiberaberçalışırız,
Kat.”Çoküzgünüm,nasılolurdaKat...
Kat’ı,dostumu,sarkıkomuzlu,inceyumuşakbıyıklıKat'ı;ötekileritanıdığımdanbambaşkabirşekildetanıdığımKat’ı,buyıllarıkendisiylebölüştüğümKat’ı,nasılolurdabirdahagöremem!
“BanaevadresiniverKat,neolur
neolmaz!Bendekendiadresimiyazayımsana.”
Pusulayıiçcebimesokuyorum.Henüzyanımdaolduğuhaldeşimdidenbenibırakıpgitmişgibi.Ondanayrılmamakiçinhemenayağımabirkurşunmusıksam?
Katbirdenhırıldargibiseslerçıkarıyor,yüzüyeşile,sarıyadönüyor.“Gitsek!”diyekekeliyor.
Yerimdenfırlıyor,onayardımedebilmekiçinçırpınıyorum.Onusırtlıyor,hızlıhızlıyürümeyebaşlıyorum.Bacağısallanmasındiyeuzun,yavaşadımlarlaaralıksızbiryürüyüş.
Boğazımkupkuru.Gözleriminönündekırmızıkaralekeler
uçuşuyor;neolursaolsun,azmetmiş,sendeliyetökezleye,nihayetsıhhiyemerkezineulaşıyorum.
Oradadizleriminbağıçözülüyor;fakatyinedesonkuvvetimitopluyor,Kat'ınsağlambacağındantarafadevriliyorum.Birkaçdakikasonrayavaşçadoğruluyorum.Heryanımzangırzangırtitriyor;güçlüklemataramıbuluyor,biryudumalıyorum.Dudaklarımtitriyoriçerken.FakatKatselameteçıktıya!
Birmüddetsonrakarmakarışıkbirsestufanınınkulağımaçarptığınıduyuyorum.
“Boşunazahmetettin,”diyorbirsıhhiye.
Anlamıyorum,yüzünebakıyorum.
Kat’ıişaretediyor:“Ölmüşbu!”Anlamıyorum.“Bacağından
yaralandı!”diyorum.Sıhhiyeduruyor:“Orasıöyle,ama
ayrıca..“Dönüyorum.Gözlerimiyi
seçmiyor;yenibirterboşanıyor,gözkapaklarımdanaşağısüzülüyor.Terimisiliyor,Kat’abakıyorum.Hareketsizyatıyor.“Bayılmış!”diyorumhemen.
Sıhhiyehafifçemırıldanıyor:“Senbuişleribanasor.Ölmüş.Herşeyinebahsegirerim.”
Başımısallıyorum:“İmkansız!Bendahaondakikaöncekonuştumonunla.Bayılmıştır.”
Kat’ınellerisıcak.Omuzlarından
tutuyor,çaylaovmakistiyorum.Birdenparmaklarımdabirıslaklıkhissediyorum.Elimiensesindençektiğimvakit,bakıyorum;parmaklarımkanlı.Sıhhiye,dişleriarasındanmırıldanıyor:“Gördünya..“
Kat'ınbaşınayoldabirmermiparçasıisabetetmiş,farkınavarmamışım.Ufacıkbirdelikbu;körbirmermiparçasıanlaşılan.Fakatyapacağınıyapmış,Katöldü.
Ağırağırayağakalkıyorum.“Üzerindekieşyayıalmakister
misin?”diyesoruyoronbaşı.Başımısallıyorum,onbaşıveriyor.Sıhhiye,şaşırmış,soruyor:
“Akrabanızmıydıyoksa?”
Hayır,akrabamdeğil.Hayır,akrabalığımızyok.
Benmiyimbuyürüyen?Ayaklarımvarmıhala?Başımıkaldırıyor,etrafımagözgezdiriyorum;gözlerimlebirliktebendedönüyor,dönüyor,derkenduruyorum.Herşeyeskisigibi.Yalnız,yedekStanislausKatczinskyöldü.
Sonraartıkhiçbirşeybilmiyorum.
XII
Sonbahar.Eskilerdenartıkçok
kimsekalmadı.Bizimsınıftanyedikişininsonuncusuyumben.
Herkesinağzındabarış,mütareke
sözü.Herkesbekliyor.Yenibirhayalkırıklığımahvedecekhepsini;ümitlerokadarkuvvetli;dinamitlenmedikçesöküpatmakimkansız.Barışolmazsa,ihtilalhazır.
Banaikihaftaistirahatverdiler,çünkübirazgazyuttum.Küçükbirbahçedebütüngüngüneşteoturuyorum.Mütarekeyakındır,şimdibunabendeinanıyorum.Mütarekeoluncaevlerimizegideceğiz.
Düşüncelerimoradaduruyor,dahaöteyegeçmiyor.Üstünbirkuvvetlebeniçeken,bekleyenşeyler:Duygular.Yaşamakhırsı,sılahasreti,kan,kurtuluşsarhoşluğu.Fakatgayedeğilbunlar.
1916daevlerimizedönseydik,karşılaştığımızolaylarınacıvedehşetindenbirfırtınakoparırdık.Şimdidönersekyorgun,harap,yanmış,köksüz,ümitsiz.Belimizidoğrultamayızartık.
Hem,anlamazlardabizi,çünküönümüzdebirnesilvar;buradakibuyıllarıbizimlebirliktegeçirmiş;amaeviocağı,mesleğiolan,şimdieskidurumlarınakavuşuncaharbiunutacakbirnesil..veardımızdanbirnesilyetişiyor;tıpkıevvelkibizlergibi;onlardabiziyadırgayacak,birkenaraitiverecekler.Bizlerkendimiziçinbilefaydasız;büyüyeceğiz;bazımızdevranauyacak,bazımızkadereboyuneğecek,çoğumuzda
perişanolacağız;yıllargeçipgider,enindesonundamahvoluruz.
Amabelkidebenimbütünbudüşündüklerimbirhüzün,birşaşkınlıksadece;tekrarkavaklarınaltınagiderdeyapraklarınhışırtısınıdinlersem,silinipkaybolacakbirhüzün.KanımızıcoşturanoYumuşak,oMüphem,oŞaşırtıcı,oGelmesiYakın,gelecekzamanlarınobinlerceçehresi;hülyalardaki,kitaplardakiomelodiler,kadınlarıhissetmek,vereceklerikeyif,nasılyokolur,imkansız!Yaylımateşlerinde,ümitsizlikte,askerkerhanelerindenasılyokolurbütünbunlar,imkansız!
Buradakibuağaçlarrenkrenkvesan;dallararasındaüvezlerkırmızı;
ufkadoğrubeyazuzanıyorşoseler;kantinlerdebarışsöylentileri,arıkovanlarındauğultulargibi.
Ayağakalkıyorum.Çoksakinim.İsterseaylar,yıllar
gelsindaha;hiçbirşeyvermemartık;artıkbendenhiçbirşeyalamazlar.Öylesineyalnızım,öylesinebirbeklediğimyokki,karşılarınapervasızcaçıkabilirim.Benibuyıllarıniçindengeçirenhayat,ellerimde,gözlerimdehala.Ohayatıyenebildimmi,bilmiyorum.Amavaroldukça,içimdekio“ben”diyenşey,istesede,istemesede,kendinebiryolbulmayaçalışacakohayat.
★
1918Ekimindevurulupöldü.
Vurulduğugünbütüncephesessizsakindigayet;öyleki,resmitebliğler,batıcephesindekaydadeğeryenibirhadiseolmadığıcümlesiyleyetindiler.
Yüzükoyundüşmüştü,topraktauyurgibiyatıyordu;tersineçevirdiklerivakitfazlaacıçekmedenölmüşolduğunugördüler..Yüzündeöylesakinbirifadevardıki,kaderinememnunduadeta.
SON
(1) Himmelstoss'unkullandığıbuzamirler,Almanca'danezaketanlamındakullanılanzamirler
olmayıpyalınanlamdaçoğul2.şahıszamirleridir.Kropp,Himmelstoss'unbucahilliğiyleoynuyor.Bukonuşma,Türkçeyebozmadanaktarılamıyor.(Çev.)
Related Documents
