BU GÜNKİ BATI KÜLTÜRÜNDE TÜRKLERİN ETKİSİ VE KATKISI

8/6/2019 BU GNK BATI KLTRNDE TRKLERN ETKS VE KATKISI

1/21

BUGNK BATI KLTR NDE TRKLERINETK ISI VE KATKISIProf. Dr. M bahat T JRKER-IWYEL

XV II. Yzy lda, Avrup a'da, Descartes ile ba layan 'Modern Fel-sefe', XV III. Y zy lda, kendisine, K ant vas ta s yla, u sorular sormu -tur: Neyi bilebiliriz? N as l hareket etmeliyiz? Ne m it edebiliriz? B u soru giderek " nsan nedir ?" sorusuna dn m tr. yleki, XX .Yzy lda, a m zda, felsefeye, s rf insan ara t ran bir alan gz i lebakan ak mlar bile do mu tur. Èxistentialisme',`Personalisme',`Phdno-Ànthropologie Philosophique' (Felsefi An tropoloji) gibi.

G erekten de, acaba, ' nsan nedir ?'. Isteyen herkes b u soru zerin-de zihin yormu ve ona trl trl cevaplar vermi olabilir. Filozoflarise. insan , -duruma gre, ona ok e itli a lardan bakarak-, birbirle-rinden farkl ekillerde tarif etmi lerdir; ona Ànima rationalis' (A k l l canl ), `Homo Sapiens' (Bilgi adam ) 'Ham Dyonisia' (C o ku adam ),`Homo Faber' (Beceri adam ), `Homo economicus' ( ktisad adam ),`How) Mecanicus' (Teknik adam )._ v.s. gibi, birtak m isimlertakm lard r.

` nsan nedir ?' sorusuna verilmi olan cevap lardan birisi de ' nsan,kltr olan bir canl d r' cevab d r. Dikkat edilirse, ' nsan, kltrl bircanhd r ' denmem i tir. nk , bu iki deyim , biribirinden ayr olan iki eyi gstermektedirler; "kltr olm ak" ba kad r, "kltrl olmak "ba kad r. Durum a gre, hatt bir "kltr kirlenmesi"nden, bir "kltrkirlili i"nden, "kirli k ltr"den, "kirlenm i kltr"den bile bahset-m ek m m kn grnmektedir , t pk "evre kirlenme si", "kirlenm i evre" kavram larm da oldu u gibi.

M adem ki insan, 'K ltr olan bir canh'd r, o halde, acaba 'Kl-tr' nedir?`K ltr'n ne oldu u hakk nda verilen cevaplar da, neredeyse, sa-y lamayacak k adar oktur; a lacak kadar e itlidir. te bu yzden,`K ltr'n nas l tarif edilece i konu su, tart mal bir konudur. Am a,`K ltr'n ne oldu unu syleyen cevaplar aras nda, yle bir tanesi bu-


2/21

MBAHAT TRKERKYELlunmaktad r ki, o, tart mas z olarak, herkes taraf ndan kabul edilebi-lecek bir yap dad r. y le ki: 'K ltr', insan n soyaekime, kal t ma,genler arac l na dayanm ayan, olumlu veya olumsuz he r trl zellik-leridir; rnleridir; insan n m addi ve m anevi olarak neyi varsa, iindeya ad tabiata bu yolla katt klar d r: Dil, toplum sal kurum lar, adet-ler, rfler, gelenekler, bilim, teknik, felsefe, ahlak , din, huku k, sanat,iktisat, ticaret... v.s.- Bunlar, `Kltr' olu turan gelerdir, ama, da haok olum lu gelerdir-. Bu sa y lamayacak kadar ok olan katk la r ntmne birden 'Me deniyet' (la civilization) veya uygarl k denir. 'Tek -n oloji'nin, uygarl n, genellikle, maddi taraf n , "Kltr" n ise m ane-vi taraf n gsterdi i kabu l edilir. `K ltr'n, bilim, teknoloji ve felse-fe ile ilgili k sm ise, 'entellektel kltr' (la culture intellectuelle) ad n al r. -Atatrk'n `har(iset-i fikriye' dedi i i te budur' . Toplumlar birvagon im i gibi arkas na tak p, sanki bir lokom otif imi gibi ekip,onlar bulunduklar yerden da ha ileriye do ru gtren, ykselten kuv -vet i te bu entellektel kltrdr. Bu kltrn ana vasf , birikici ve iler-leyici olmas d r, yleki, e er, entellektel kltr olmasayd , insanlar,belki de, hala Ma ara Dev ri'nden kurtulamay acaklard .

Bilindi i ze re, bilginler, insanl k tarihini, insan n tab iat ile olanili kisinde kullanm oldu u letlere, yani, 'mad di k ltr 'e gre, birtak m devirlere ay rm lard r: Kabata Dev ri, C ilal ta Devri, MadenDevri- imd i ise 'Atom De vri ', ' leti im D evri'- gibi. A letleri kafas n ve ellerini kullanarak insan ya pm t r. Hayvan alet kullan r, ama, aletyapamaz. nsan konu ur, ama, hayvan konu amaz. Madenler, bitkilerve hayva nlar kltr ve m edeniyet sahibi de ildir. Hayv an n rendik-leri hayv anla birlikte yok olup gider. Hayvan da, sadece, ku aktan ku- a a genler yoluyla geen taraflar kal r. Bunlar, onun fizyolojik N , as f-la r ve zellikleridir. U ygarl k ve k ltr, kal t m yoluyla devam etmez; renilir. E er, bir iki ku ak iin, m hendislerimiz, tabiblerimiz, bilimadamlar m z, oku llar m z, retmenlerimiz, fabrikalar m z faaliyetle-rine ara verm i olsalar, bugnk m edeniyetim iz durur; yeniden, 'M a- ara D evri'ne dneriz. K ltr, e itim ve retim ile ku aktan ku a ata n r, aktar hr, korunur, geli tirilir, art r hr, gen i letilir, ilerletilir.K ltr sahibi olan yaln zca insand r; ve, insan, kltr, genleri yoluy-(1) Aydn Say l , "Atatrk ve Milli Kltr", s. 2; "Atatrk ve Milli KltrmznTemel Unsurlar ndan Bilim le Entellektel Kltr ve Teknoloji, s. 115, 124, 125,126, 129 ("Milli Kltr Unsurlartnnz n zerinde Genel Gr ler" iinde). AtatrkKltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu-Atatrk Kltr Merkezi Yay n : 46. Ankara,1990, TTK Mtb.


3/21

BATI KLTRNDE TRKLERIN ETKISI VE KATKISIla kal tsal olarak getirmez. nsan, k ltr, renme yoluyla ve e itilerek, do u tan hemen sonra, edinm eye ba lar. Bu sreler, ancak birtoplum ierisinde cereya n edeb ilirler. Oyleki, imd iye kadar, hibirara t rma , hibir kal nt , 'kltr olm ayan insan' tesbit edebilm i de- ildir -am a "kltrl olm ayan" nice insan tesbit edilebilir-. nsan de-mek, do usuyla lm aras nda, biyolojik varl na kltr eklenmi veya eklenmekte ve eklenecek olan varl k dem ektir . nsan n `Zoonpolitikon' (toplumsal canl ) olarak tarif edilmesinin nedeni ise, i tebudu r. Kltr, insani kurand r, olu turand r, yapand r, ekillendiren-dir, doku yand r, yaratand r, varl a getirendir. 'Kltrsz insan' de-m ek, hibir kltr olm ayan bir insan dem ek de ildir. K ltrnde bir-tak m eksiklikler, gedikler bulunan insan demektir. Buna kar l k,`K ltrl insan' demek , di er insanlara nazaran daha zen gin, daha geli- ik, ileri, stn, i lenmi , parlak, sek in, ince... v.s. bir kltre sah ipolan insan demektir. -Byle bir kltre, eskiden,


4/21

MBAHAT TRKER-KYELneler verelim ki, onu neler vererek v e nas l e itelim ki, o, adam olsun?sorusuna cevap arar. Bu soruyu tart p ona bir cevap verir, karara ba -lar. Kararlar biribiilerinden fa rkl olduklar iin, "Humanismuslarda e itlenirler. yleki: 1. u biyolojik varl a edebiyat verelim ki,o adam olsun (Humanisme littdraire). nk , ancak dili incelemekadam adam yapar. Am a, bu sefer, tekrar sormak gerek: Hangi diliverelim ki adam olsun? Mesele, bu soruyu sormakla yine atalla r:belli ulusal dilleri verelim de m i yoksa "K lasik Yunanca" ve "KlasikLatince"yi verelim de m i adam o lsun ? 2. "Klasik L tince ve Y unan-ca"y verelim de adam olsun (Humanisme classique). 3. H ristiyanOrta a , dili, "Trivium" (Gram er, Diyalektik, Retorik) arac l yla.bir adam eden rn sayd . Bu dil, ta m oldu u anlam larm ya dade erlerin hizmetlisiydi Nas l ki Rom al , "Trivium"u Tanr lar!, felsefiideolojileri, ve siyasal amalar iin kullan yor idiyse. H ristiyan Ortaa da. Rom al la r n bu dilini, Tanr Logosu'nu anlamakta ara olarakkulland . -Ltin Dili'nin bu tr ku llan l Renaissance ad amm a, son de-recede, ayk r gelmi tir.- ( Humanisme m ddidvale ). 4. Hristiyan do ma-la r n anlamak iin u var olan diller (K lasik Yunanca ve K lasik La -tince) yetmez. "Grammaire spdculatif" yard m ile, yle yeni bir dildzene i olu turmal ki, onunla, H ristiyan d ogmalar hem anlat labil-sin, hem anla labilsin. (Humanisme Scholastique). Bu , dil-d ncearas ndaki s k m nasebete dayanarak, dile kar arak, d nceye kar -makt r. Bunun temelinde, dil yoluyla varl k yaratmak axiomu bulun-maktad r. (Telkin, propaga nda , 'beyin y kam a', alg ya m dahale et-m e, dil-d nce m na.sebeti bozukluklar . .. bu axioma d ayan r). Bu,bazen, "Artes luducrae" (Oyunluk beceri, oyuncu becerisi) ne de dn-

ebilir. Bu gibi durumlar , insan, felsefe yard m yle, felsefe yoluyle, far-keder; te his eder. 5. Petrarca, 'Ad am dedi in, sadece, Italyan diliylee itilmi oland r' diyerek Skolastik hmanizma'ya kar km t r;bu bak m dan da, o, bir `hm anizm a nti-skolastik' tem sil etm i tir. 6.G erek'i, bu arad a 'Insan' denen gerek'i, ussal alanda, usla m alan-da, usa girmi alanda, genel kavramda de il de, u iinde ya amaktaoldu umuz dnyada aramak, adam n kendi bedeniyle adamlik denenrnlerin zam anda l n denemekte olmas d r, onu ya amas d r.Adam n bu ya anm denem esini, ba tan sona, ancak Ed ebiyat dilegetirebilir; yoksa, kavramlarla u ra p duran b ir Felsefe dile getiremez.'Indi, Felsefe, Ed ebiyatm ta kendisidir. (Humanisme anti-ationaliste).`Ya am ak', ancak, E debiyat ile dile getirilebilecekse, bu, belli bir dilinhmanizmas olacakt r, elbette 7. 'Adam', Tanr s z olarak da k endikendisini kurabilir. K endi ke ndisine ayakta d ikilebilir; kendi kendisini


5/21

BATI KLTRNDE TRKLERIN ETKISI VE KATKISIvarl a getirebilir, var -olm akta- olu turabilir (Humanisme existentialis-te). 8. 'Adam olanlar', 'Adamdan say lanlar', yal n zca, dnya i i-leridir (Bmanisrne Marxiste). 9. a m zda, àdam l k rnler' ile-ti im yolu ile, tm d nyaya yay lm t r . O halde, art k, btn àdam l krn ler'i ta tabilece imiz ortak bir dny a dil ini d nmenin zaman -d r (Humanisme mondial). 10. Adam k l kl biyolojik v arl k, ancak,ona b ilim ler verilerek, bilim ler retilerek ad am edilebilir (Humanismescientlfique). 11. Dil , cadam l k rnler'in hepsini ta yabilir ( Huma-nisme de masse ). 12. nsan k l kh b iyolojik varl k, ancak, bir din ileadam olabil ir , adam edilebi li r (Buddhac l k, Yahudilik, H ristiyanl k,islmiye t.. . gibi). O takd irde, seilen dinin hm anizm as sz konusuolur. 13. Gerek'in de il de, kavramlar n felsefeleri olan felsefeler,(Var -olmak ta- olu uluk, Marxism e, diyalektik materyalizm , stnikt-raliz n...), àdam' n ne oldu unu bildirem ez. Bu nlar, cadam ' ldr-rn tr, Bize àdam' n ne oldu unu syleyecek olan, ancak, yenibir Àda m bilim 'dir, bir A ntorpolojidir. 14. B ir yap sal -dil- bilim ine,gnmz adam n n, bilim, teknik, sanat ba ta, rnlerini ta tt ra-bilecek bir dzenek y aratm al d r. Mes ela, Etnolojiye A ntropolojininanlamlar n ta tt rmak, Psikolojiye strktral anlamlan ta t tnmak,M arxizme ' , D iyalektik M ateryalist anlam lan yeniden d ndrtmekgibi. O takd irde, bir "humanisme d'une linguistique structurak" sz ko-nusu olur.

Acaba, "Humanismus", "Humanitas" n gelerinden b irisi m idir ?E er, 'Evet. elerinden birisidir', denirse, ve bu isbat edilirse, i teancak o zam an bunlar n aras nda bir ba lant kurulabilir . Am a, bura-da da i ler atalla t. in ierisine han gi "Humanismus" dahil edile-cekt ir? nk. "Humanitas"ta bir anla ma oldu u var say lsa bile"Humanismuslar biribirlerine; ay k r olduklar ndan, hatta, bazen biridi erini ortadan k ald rd ndan, yine mesele zlem ez. Belki de, hert r "Humanismus" iddias n bir yana b rak p, "Humanisrnus" yerine,"Philantropi"ye dnm ek gerekir . Bir artla: Herkes ayn anda! Bu"Humanismus"lar e itlili i, hatta bazen kar tl nnde, imdilik,birle tirici yol olarak bir tek "Philanthropi" grnm ektedir. Y'nusi te bu yolu denemi tir. nsan k l kl biyolojik varl 'adam ' ederken,acaba, neler verilecek ve bu verilecekler aras nda "Humanismus" dabulunacak m ? Hangi cinsi bulunacak? sorusu, kar s nda git gide,"Humanismus"u b rak p "Philanthropie"yi herkesin ayn anda benim -semesi, im dilik kar yol imi gibi grnrnektedir 2

(2)bahat Trker- Kyel, "Klsik, Skolstik, Modern", s. 29-43, (1. Sitnpozyutn.Klsik a D ncesi ve ada Kltr" iinde. Ankara, 1977, TTK B sm).


6/21

MBAHAT TRKER-KuYELAra t r c lar, insanlar n yiyeceklerini tem in etm e ekillerine gre

de, yine, birtak m kltr devirleri ay rm la rd r: Toplay c lik, A vc l k,Yerle ik D evirler gibi. nsan n topra a yerle m esi, onun hem tabiat ilehem de teki insanlarla olan ili kilerinde. ok k kl de i melere ve ge-li m elere sebep olmu tur. B a l ca k ltr ve m edeniyet evreleri ise ili-man ku akta, akarsular n kayna mda ve rmaklar n kenar nda yer al-m t r; Trk, in, Hind, Iran, nasya, M s r, G irit, kltr evrelerii te byledir.K ltr ve m edeniyet, kendisini dil ile anlat r, sbitle tirir; ayak ta

tutar, koru r, saklar, geirir, ta tt r r, geli tirir. Dil, kltr ve uygarl nen genel ifade eklidir. Yaz ise-dili tesbit eder. Y az ilk kez, Mezop o-tamya'da S um erliler taraf ndan ica.d edilmi tir. Bu icad, insanl k tari-hinde, topra a yerle mek k adar byk nem ve de erdedir. Insan nvar yo u, nesi varsa, hemen hem en hepsi yaz dad r. -Bu fikir, Sumerlikltrde, Hikmet Tanr s Enk i'nin "G ksel Levha"s ve "Gksel Ka -y k" ile ifade edilm i tir. Be lki de Platon'un "Idealar Ev reni" nin pro-totipi, "Levh-i Mahfz"un ilk rne i de bu "Gksel Levha" idi.Yaz , konu m a dilini, dil kavramlar yans t r; kavramlar ise varl klar'gsterirler. Tabii s ra ve s ra lama budur. Bu s ra ve s ralamay bozmak,ruhta tedirginlik, zihinde b ulan kl k, toplum da ise karga a yarat r.Dillerin, kltr ve uygarl k yaratm akta, 'tek heeeli', ceklem eli', ve-ya `bilkm l' ekillerde bulunm as n n zel bir nem i yoktur. Diller,eklerinin ve kklerinin durumlar na gre de il, onlar kullanan insan-la r n o dilde yapm olduklar bilim, teknik, felsefe, ahlk, din, hukuk ,sana t, iktisat, ticaret v.s. gibi e itli alanlardaki olum lu katk larma,kltr gelerine ve kltr varl klar na gre de geli irler. imdiye kadar

yap lan ara t rmalarda, bilimin ve felsefenin, yaz l tarihte. ilkin, Su -merli dili ile ifade edilmi oldu u grlm tr. Sumerce, t pk Trkegibi, eklem elidir; Trke ile ortak k elimeleri vard r: Tengri veya Dingirkelimesi b unlardand r. Hatt, dil bilginleri bu durum dan ya rarlanarak,Trk d ilinin tarihini ve ya n , en az, 5500-8500 y l aras ndaki bir eski-likte oldu u kan sina varm lard r3 .(3) Mbahat Trker- Kyel, "Osman Nedim Tuna'nm Trk Dilinin Eskiligi Konusun-daki al malar ", Erdem, 5, 15, Eyll 1989, 1991, s. 1035-1042; Kemal Balkan,

"Eski n Asya'da Kut (veya Gut) Halk n n Dili Ile Eski Trke Aras ndaki Benzer-lik", ve ngilizcesi, s. 1-125, Erdem, 6,16, Ocak 1990, 1992; Mbahat Trker-Kyel,"Atatrk'n, ivi Yaz l Ara t rmalara Ili kin Katk lar Hakk nda TarihselBelge Daha", Erdem. 6,16, Ocak 1990, 1992, s. 273-297; Mbahat Trker-Kyel,"Dil mi? Diller mi?", Trk Yurdu, 11, Kas m 1991, s. 14-23. Kr . Bedrich Hrozny,


7/21

BATI KLTRNDE TRKLERIN ETKISi VE KATKISIBiz, burada, kltr ve uygarl birbirlerinden ay rmayaca z;onlar e anlamda olarak kullanaca z; ve, onlar n, daha ziyade, ge-leri ile kltr varl klar n gz nnde bulunduraca z. Gene lde, kl-tr denince, insan n akl na hep olumlu anlamlar gelir; daha do rusuolumlu geler, olum lu katk lar, olumlu kltr varl klar gelir. Fakat,insan n kltr ierisinde, bak a s na gre, olumsuz anlam lar, olumsuz geler veya olumsuz k ltr varl klar da yer al r. te "K ltr kir-lenmesi"nin, "kirlenmi kltr"n kkn buralarda aramal d r.Kltrde, gerek, do ru, iyi, gzel geler oldu u k adar, gereksiz,yanl , kt, irkin., geler, anlam lar ve k ltr varl klar da bulunur.

Bu konuda, Homeros, bir taraftan"Zeus, bylece, krkledi l ios Sa va 'n n zorlu do u unu,"Azaltmak istiyordu topra n yk n lm le Troia il inde."G p gitti ler yi itler; geldi Zeus'un dile i yerine. (Kypria 6)

diyordu. Hektor ise, di er taraftan,"Dv sz ve nsz lmekten korkar m ben..." (XXIII, 297)diyordu. Ama, Zeus."Hayret! Nas l da Tanr lar' suland r yorlar insanlar imdi?

"Bizlerden geldi ini sylyorlar ktlklerin. Oysa, kendileri"Kendi budalal klar yznden, k sm etten ok ac lara katlan yor-lar" (1,32 ) (Antik Felsefe, 6)

diye bir cevap v eriyordu. Bu a rada He siodos da,"Halk eker cezas n beylerin delili inin; u ursuz niyetlerle"E ri yarg larla ba ka yana hakk evirenlerin (252 ). (Antik Fel-sefe, 16) ...."Bal klar, karadaki hayvanlar, uan ku lar, yiyecek ler biribirlerini."Hak yoktur onlarda nk."Zeus ,insanlara ise hak k yollad ; odur nimetlerin en b y "Gle hakk alanlar, y kacak lar biribirlerinin kentlerini"Ne and na ba hl a de er verecek tir, ne Mile.Die lteste Geschichte der Vorderasien, 1940, Prag (Frans zca evirisi: L'Histoirede l'Asie Anterieure de l'Hinde et de la Crote, 1947 Paris); Fritz Hommel, ZweihundertSumero-trkische Wortvergliechungen als Grundlage zur einen Kapital der Sprach-wissenschaft, Mnchen, 1915.


8/21

8 B A H A T T R K E R - K Y E L"Ne de iyiye. Ktlk i leyeni, haddini bilm eyeni"Daha ok say acaklar. Hak, kola ; kalacakt r. (Antik Feksefe, 1 7 )diye bir de erlendirme yap yordu.in'de Tao, Hind'de Rta, Iran'da Zaratustra 'da Ahura Mazda-Angra M a inyu, Pithagoras larda "z dlarda birl ik", H erakleitos'taevrenin kuru cu ilkeleri say lan "kar tl klar" ve "ayr l kl birlik", Ni-colaus Cusanus'a, XV . yzy lda, "Corncidentia oppo sitorum " olarak ula -m t r; ve, Hegel'de, Nietzche'de, H lderlin'de ve G oethe'de yenidenve tekrar terennm edilmi tir. B tn bunlar, gerek-gereksiz, var-yok,

do ru-yanl , iyi-kt , gzel-irkin... v.s. z dl klar n a klamaya al anen genel varl k m odelleri idi. Bu z dlar ifti, kltre ili kin oldukta, kl-trler, bazen, biribirlerini "mlea", "chiang", "dasyu" "Ho", "iet yiyenler", "evi olm ayanlar", "da la r n akrebi", "da la r n y lan ""barbar", "flagellum Dei", "avam", "dar ul-harb", "z mrni", "k r-hayvan ", "yaban" ... v.s. gibi kategorilere' sokuyor ve de erlendiriyor-du. X I. yy da, a a ad n veren Beyrani, bu tr de erlendirmelerin far-k nda idi. nk , o diyordu k i ".... K saca, insanlar, kendilerinden ol-m ayan' kk grrler; ve, onlar birok b ak mdan km.ay p sularlar...Hind linin inanc na gre, yeryznde kendi m emleketlerinden ba kamem leket ve kendi rklarmdan ba ka rk yok tur; ve, onlar d md a hi-bir m illette bilim le . kar la lmaz" (Tahkik m l'il-Hind, T, Il, 1 2 ) .

K ltrlerin, byle, z t kategorilere sokulm as vak as , bir yana b -rak l rsa, grlr ki , kltrler kar la rlar, etkile irler, biribirlerininieric;ine art klar, kal klar, b rakarak, tabakala rlar; geriye b ile dner-ler, zay flarlar veya geli ip serp ilirler.Kltrlerin etkile im i trl trl emalara, e it e it modelleregre a klanm t r . Kltrn do u una ili kin olarak geli tirilen "Dif-rzyonist" (K ltr bir noktada do mu , oradan dnyaya yay lm t r)ve "paralelci" (kltr, yer yzn de ayr ayr noktalarda d o mu tur)modeller yan nda. kltrn yay lm a eklini hem "Lineer" (kltr ken-disini dz bir izgi zerinde aar), hem d e "spirai" (kltr bir burguyolu izler) ve "cycloid" (kltr, kapal e riler izerek a l r) emalarda d nlm tr. -St. Au gustinus'u, bn H aldun'cu, "Tenasuhu,Deh ri e itlem eleri ile-. K ltr yara tan ba etmen olarak, " rk "model ( yle bir kltr yle bir rk yaratm t r), "evrimci" mo del(kltr, basitten m rekkebe do ru geli ir: Darwin'ci, Hegel'ci, Marx'c ,C om pte'u, Spencer'ci e itlemeler ile), "panbabilonist" model (Kl-tr gelerini Babil kltrne indirme k esast r), "organik" model (kl-tr bir canl organizma gibidir), "Ilahi antropolojik" model gibi model-


9/21

BATI KLTRNDE TRKLER N ETK S VE KATKISIler ve emalar geli tirilmi tir. 4 Dahas , kltr, as l, bir sosyal, sosyal-psikolojik, psikolojik ve antropolojik olay olarak laboratuvara sokul-m aya al l n t r; laboratuvarda incelem elere al nm t r. Kltrn k . yay lmas ve yarat lmag hakk ndaki a klama emalar veya mo-delleri her re olursa olsun, esas o lgu, kltrlerin kar la m ve etkile -mi olmalar d r; bu sre lerin ye ni birtak m kltrlere varl k vermi olmaland r.

Kltrlerin kar l a malan ve etkile meleri ok esitli yollarla olur.Bu yollar n ierisinde, zellikle, entellektel kltrn gei i bak m n-dan tercm e faaliyetleri en a rl khlar aras nda say l r. yle ki, l maniklim k ltrleri, entellekt el k ltr dilim lerinde , birbirlerini, dilleraras nda yap lan tercm elerle ta um lard r; biribirlerine tercm e yo-luyla ula m lard r: Sumerced en Ak kadcay a, Asur, Hitit,. Urartu dille-rine, Sanskritten Tibet diline. Tibeteden inceye , inceden Trk eye,Toharcadan, Trkeye, Farsadan A rapaya, Arapadan Farsaya,eski Yunancad an Sryaniye. Sryaniden A rapaya, A rapadan yado rudan y a K atalanca gibi m ahalli dil ler arac l veya brani ileLtinceye, A vrupa dillerinden biribirlerine. Trkeye... v.s. Ge rektende, bir eviri devrini ya am olma k bir k ltr evresi iin anslarm enbyk lerindendir. Bu suretle hem , t Sum erlilerden beri gelen, tek d il,tek gnl yolu a lm oluyors, hem de entellektel kltr yoluylailerleme yolu klan yor. K ltr tarihileri, A vrupa 'n n ortaa e l k-tan k p, modernle m esinde, onu ortaa c ll ktan kurtar p m odern-le tirmi olan iki hareke tine, "Humanisme" ve "Renaissance" hareketi-ne, hareretle dikkati ekip a rl k vermekte hakl d rlar.

Bilindi i zere, Ortaa , M.S. 395 ile 1453 tarihleri aras na yerle -tirileb ilir. B u y llar aras nda, "eski o toritelerin" eserlerini, "lecti"( erh) ve "disputatio" (tart m a) dan ibaret olan yntem e gre, incele-meye "skokistik" denmesinden dolay , Ortaa a, tm yle skolastik(4 ) Bk. Benno Landsberger, "nAsya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri", II. TT Ku-rultay , 1937 Devlet Bsm. (Asl Grundfragen der Frhgeschichte Vorderasiens").(Her iki metin de, Trke ve Almanca Metinler, Kemal Balkan'm Kut=Gut'larail i kin olan ve burada not: 3'te zikredilmi bulunan metninde tekrar yer alm t ).Burada, Marr' n, "uva Digat " nsz'ndeki, 1935, katk s ile Rus bilginleri Tols-tov ve Trofimova'n n katk lar unutulmamal d r (Bk. Mbahat Trker-Kyel),

"Edebiyat m zda Sumerli izleri Var m d r 9 " Erdem, 6, 17, May s 1990, 1992, s. 359.Kr . Mbahat Trker-Kyel, "Kramer'in Tarih Smerde Ba lar Adl Eserinin Trk-e Tercmesi", Erdem, 5. 15, Eyll 1989, 1991, 1017-1034.(5) "Tek dil tek gnl" veya "Tek dil, tek ak l" fikri, Sumerlilerden beri gelen ok eskibir ana fikirdir. Bk. "Osman Nedim Tuna'n n...", S. 1041 v.d.


10/21

10BAHAT TORKERKYELnazariy1e bakanlar olmu tur. Hatt, bu tarihler aras ndaki bir k sm "karanhk" say p, Ortaa. ' n atlanm as gerekti ine inananlar da olm u -tur. Dikkat edilecek olursa, Ortaa , insanhk tarihinin ve B at 'n n, yak-la k olarak bin y l n kap lar. Ortaa ,m bir k sm nda Bat , gerekten,bir "K aranl k a " idrk etm i tir. Hellen ve Hellenistik Dev irlerindengelen bilim, felsefe, sanat... v.s. gibi olum lu de erler unutulm u , geriyebirtak m hu rafeler kalm t r . Am a, buna kar l k, 395 ile 1453 tarihleriaras nda, Do u'da, Asya'da, nasya'da, ba ka birtak m uy garl klarparlamaktayd . i te bu yzden, XII. Yz5 l n ba na kadar olan devre-deki A vrupa'da, kl tr olaylar bilinmedik e, X II. Y zy lda, A vrupa'da ba layan ve o yzy l n "XII. Yzy l Rnesasn " ad n almas nasebep olan kltr olaylar n n de erlendirilmesini yapm ak, Trklerin,Avrupa'ya slam ncesi ve sonras devirde do ruda do ruya veya do-layl olarak yap m olduklar katk la r n de erini, parlakl n anlamakmm kn olm az .

Ara t r c lara gre, Trklerin, islam ncesinde ve sonras nda, dn-ya tarihinde, en parlak dn em leri, ken di kltr tarihlerinde en ilerideve rakipsiz olarak bulundu klar a , MS y-x. Yzy llar, hatt, V-X II.Yzy llar ara s d r 6 . Bu tarihler ise B at 'da, tam am en, "Ortaa " denens n rlar ierisinde yer al r . Bu d urum da, Avrupa'da, "karanl k" oldu ugerekesiyle, atlanm ak vey a at lmak istenen a , e er, gerekten, at l rveya atlam rsa, o zam an, Trkler, kltrleriyle birlikte, bilerek v eya bil-m eyerek, isteyerek ve ya istemeyerek , iki defa, hat ta defa tarih vekltr sahas ndan i teklenm i , srlp kar lm , kovulm u olurlar:Bir defas nda, islam n cesi parlak ve yk sek k ltrleriyle, bir defas n-da Is lm a yapm olduklar parlak katk l k ltrleriyle, bir defas ndada is lam lemi vas tas yla Avrupa'ya XII. Y zy lda yapm olduklar etkiler ve katk larla Oysa, Avrupa'ya, XII. Yzy lda, bilim sel bilgiformu nu, zihinsel form asyonu islam 'alem i verm i tir. slam lemineise, Trklerin, bilim de, felsefede ve sanatta yapm oldu u katk lar okbyk a rl ktachr; gz ard edilemez. Ortaa da, Avrupa'da, bir k -s m "karanl k" p aralar gereke gsteri lerek, b tn O rtaa ' n "ka-ranl k" oldu u genelle tirilmesi de yap lamaz. Bir k sm "karanl k"olan Ortaa , bu gerekeyle bsbtn, tamamiyle atlana naz; at la -m az. Adam a ve atm a davran bilim sel bir davran de ildir; gereklerede ayk r d r . K ald ki, 395-14 53 tarihleri aras , Avrupa'n n bi le kend ikltr tarihi a s ndan, tmce ve mutlak olarak, "karanl k" de ildir.(6) Semih Tezcan, "En Eski Trk Dili ve. 275, (Bilim, Kltr ve retim DiliTrke" iinde) 1978, Ankara, TTK Mtb., s. 271-375.


11/21

BATI KLTRNDE TRKLERIN ETKISI VE KATKISIIyleki, bu a Avrupa'da sanat ve mimaride, Gotik katedralleriyle,vitraylar ile, yaz nalar ile, ilerinde H ellen ve H ellenistik k ltrnsaklanm oldu u yazm alar koruyan "Manast rlar " ile, "Saray o kul-la r " (palatina) ile, valye ahllayle, yer yer imb ik ve son d erecedikkate de er bir a d r. te bu yi.izden, ara t r c larm byk bir k sm ,bu a , "karan l k" veya "sk olastik" yerine, art k, "Inediaevel" (Orta-a ) olarak isimlendirrneyi tercih etmi lerdir.

XII. Y zy l , A vrupa 'da, bazen hakl , bazen de haks z yergileremaruz kalm olan i te bu Ortaa hakk ndaki incelemelerin yo unla m oldu u bir yzy ld r. Avrupa'da yap lan bu ara t rmalardan y-le anla lmaktad rki, IV. Y zy lda, Avrup a'da, Rellenistik kltr sr-dren -ok az say da ve nispeten d k dzeyde de olsa- bilim adamlar bulunmaktad r: Do u'da, Rom a'da, Megale Sntaksis erhi ile Isken-deriye% Theon, koni kesitleri zerinde Serenos, say lar teorisinde Iam b-likos, astronomi al malar ile Thebes'li Hepha istion, Aristoteles erh-isi Thrm istio, dok tor Oribasius., ,, gibi, A vrupa 'n n Bat 's daha dazay ft r : Ortada, Timaios'u eviren C halcidius ile tar mc Palladius'danba ka bir kimse gzkmem ektedir . Bu y zy lda, Kilise Babalarfn nbilim-din at mas na girm i olmalar ise ok talihsiz bir evreyi olu tur-maktad r. nk, bu kavga s ras nda, eski Yunan astronomisi yok edil-mi , yerine ok ilkel bir kosrnoloji geirilm i tir. T pda ise `diseksiyon'yasaklainm t r; yerine, by, sihir ve frklk konm u tur. Impara-tor C onstantin, sanat ne karm , bilime h i de iltifat etm em i tir.V. Yzy lda, D o u'da, Roma 'da, Eucleides ve Ptolemaios zerinde a-l an Proklos, say lar teorisinde Domnios, birinci derece denklemlerin-de, Metrodoros ve Hy pat ia gze arpmak tad r. Bat 'da 'Yedi HrSanat' ihtiva eden ansiklopedi sahibi C apella ile Victorinus ve doktorM arcellus'ten ba ka bir kimse gzkm emek tedir. Bu s ralarda B at Roma km , bil im tam amen snm tr . V I. Yzy lda, Bizans'ta,Thralles'li m imar Arthem ius, Miletos'Iu sidor, Gra.lilei'nin ncs Phi-loponos, astronom He siodoros, doktor Aetius ve Trallesli A lexand-ros var iken, Bat 'da, Boethius ve C assiodorus'tan ba ka bir kimse yok-tur. Atina'da, A kadem ia'n n 529 da, Justinianus taraf ndan kapa t lmas , Sim plikius ve Dam askius'un ran'a s nmas , bu s ralara rast-lar. Am a, St. Benedict taraf ndan, Monte C asino Manast r 'mn kurul-mas da, yine, bu s ralara rastlar. VII. Yz y lda, Bizans'ta, dok tor Ste-fanos. Theofilos, Aeginata.'11 Paulus'un adlar yla, gramerci Johannes'inismi geer. Am a. bu a , Bat 'n n tam "karanl k"a gm lm oldu ubir a d r. nk, parlak kltr, art k, Avrupahlarca de il, fakat,


12/21

12BAHAT TRKERKYELM slm anlarca temsil edilir olm u tur. Bat 'da Sevilyal ansiklopedist sidor bulunmaktad r; ortada b a ka da bir kimse y oktur. VIII. Y zy lda B izans'ta hkm dar n e i tim kurum unu yakt rm oldu u sylen-m ektedir . B at da, sadece B ede'nin ism i gem ektedir. V III. Y zy l nikinci yar s nda, B izans 'ta adi an lacak bir bilgin Y oktur. Bat 'da C ar-lus M agnus, Alcu in ile birlikte, kltr kalk nd rnaaya al m t r IX.Yzy lda, Bizans'ta, saray ve evresinde, Islam rne ine gre bir okulkurulmu tur. Bat 'da, Eruigena, ngiltere'de ilk uy ananlardan d r . B-yk Alfred ise Anglo-Sakson diline tercme yapan ve yapt rtan birhkmdard r. X. Y zy lda Bizaps'ta, lgat Suidas'tan ba ka bir kim-se bulunmam aktad r . Bu arada doktor Nonm us ve m esahac Hero dasay labilir. Papa S ylvestr abacus ve usturlab zerine yazm t r. DoktorDonnola ise, Salerno T b Okulu'nu kurmakta etkili olmu tur. XI.Yzy lda, B izans'ta, iki tane dok tor bulu nm aktad r: Psellos ve Sm eon.A ristoteles, Arapadan L atinceye evri lmeye ba lanm t r. Kerne veDimne de evrilm i tir. Ba t da, Notker Labeo L tinceden A lmancayaeviriler yap m t r. Abacus ve usturlab zerine slam etkisi gzlenmi tir.Sale-no T b Okulu bu yzy lda kurulm u tur. Afrika'l C OD stantin, Ar:s-toteles'den L tinceye eviriler yapm t r. Johannes de Melikryi evir-m i tir. B tn bu nlarla birlikte, XII. Yz y la kadar, yine, ortada hibirzikre de er ki i bulunmam aktad r.

XII. Yzy l n, ba la r ndan itibzren, Bat 'ya, Avrupa'ya, islamaleminden yap lan planl ve bilinli tercm eler yoluyla, ok yo un suret-te bir etki ba lam t r . Bu etki , XII. Yzy l n ikinci yar s nda doru u-na ula m t r. Avrupa, Ge Ortaa 'a kadar, mrfer i t konularda v eseyrek de olsa, slam ve Trk- slam aleminden etki alm aya devam et-m i t ir: Kopernikus'un bn t r'dan, Nasir Tasi'den ve Regiomonta-nus ile Osmanl merkez i stanbul zerinden Ulu Beg -Sem erkandRasathanesi evresinden alm oldu u etki gibi? ve 1bn n-Nefis'inkk kan dola m n n etkisi gibi 8 . ibn Sin'a nin Kann'u, XVI. ve XVIIyzy llarda bile, hala Avrupa t p fakltelerinde okutulmakta idi.XII. Yzy l n ba la r ndan i t ibaren, islam ve T rk- slam alem ininBat 'ya etkisi vak asn da, Trklerin pay n iki kadem eli olarak de erlen-dirme k gerekm ektedir. Birincisi Trkler taraf ndan slam alemine yap l-m olan katk lard r. kincisi ise, islam k ltr evresine girm i olan(7 ) Ayd n Say l , Copernicus, Unesco Milli Merkezi, 1973, Ankara, 52-53, 92-97; "Is-lam and the Rise of Seventeenth Century Science", Belleten, 27, 195, s. 353-368(8 ) Ayd n Say l , "Ortaa Bilim ve Tefekkrnde Trklerin Yeri", Erdem, 1, 1, 1985,s. 170.


13/21

BATI KLTRNDE TRKLERIN ETKISI VE KATKISI3Trklerin slam alem i icrisinden Av rupa'ya yapm oldu u katk la rd r . nk, yukar da da syledi imiz zere, XII. Yzy lda, Avrupa 'dabilimsel bilgi form asyonun u slam alemi verm i tir. slam alem i, oksay da by k insanlar n bir rn olmak la beraber, Farabi , Harezrni ,tbn Sina, Be yr ni gibi Trklerin katk la r yla, insanl k k ltr tarihindeycelmi tir. bn H aldn, Is lm lem inde, Do u'ntut oynam oldu urol grm ve vurgulam t r. Ama, ibn Haldn, daha ok, ran' netkisini ne karm t r. Oysa slam alerninde, Do u'da Trklerin yap -m oldu u bilim, felsefe ve sanat kltryle boy l ebilecek byk -lkte, bir ba ka blge gsterilem ernektedir. slam aleminin D o u'sun-dan gelen k, as l, Orta Asy a'dand r; bu da Trklerin anayurdu olanTrkistan'd r. Harezmiler, tbn Trk'ler, FarabrIer, ibn Sinalar, Bey-rni'ler, Cevheri et-Trkrler, gramerci Farabrler, Fergarrler, dahasonralar , Ka garrler, Yf st f Has H acibler, A li ir Nevarler, MimarSinan'lar, K tib elebrler. .. gibi. B ilim i ve felsefeyi Rasathane , K -tphane, Hastahane ve M edrese gibi hay r kurumlar ve ara t rma or-tamlar yoluyla, vakit koruyan, Gazneli, Karahanl , Seluklu Os-manl Trk hk rndarlar, ve v ezirleri: Hind etkisini getiren B ermek ler,Feth b. Hakan b. Gartu, damad Ahmed b. Tulun, Srler, GazneliMahm d, o lu Sencer, Seluklu Alp A slan, o lu M elik ah, Germiyan-hlar gibi Anad olu Bey leri, Tim ur'un torunu U lug Beg, Atabcg Nred-din Zengi, Osm anl Fatih, Kanuni...

Yukar da sylerni oldu umuz zere, XII. Yzy lda, Avrupa, slam alem inden programh bir etkileni iorisinde idi. X II. Y zy lda,zellikle, Arapadan L t ineye yap lm olan tercmeler Avrupa'y uyand rm t r. Bylece, Trkler, s ' I n alemine, s lam a lem i ise A v-rupa'ya ve nihayet Avrup a da dnyay a etkisini getirmi , katk s n yapm olmaktad r. Ama, unu da unut nam ak gerekir k i, Avrupa, dahabirtak m sebeplerle, slam lem ini geride b rakarak, ilerlemesine dev ametmi tir. yleki, Avrupa, XVII. Yzy lda, bilim, tek noloji , endstri ,ticaret ve askerlikte ezici bir stnl e ula m t r . te, Osm anl Trk-lerini B at 'ya yakalama ve "Bat l la ma" karar n alm olmas , tambu s ralara rastlar.

nl bilim tarihisi George Sarton'un `Introduction to the Historyof Science' adl kitab n n taranm as yla olu turulan A rapadan Ltin-ceye yap lm olan tercmeler listesi gzden geirildi incie anla laca zere , Is lam Alem inden B at 'ya giden etki, zellikle, cebir, geom etri,trigonom etri, m ekanik, optik, biyoloji, t p, t bbi mim ari, felsefe ve m-zik alan ndad r. XII. Y zy ldaki bu etki ierisinde Aristoteles, Hippok -


14/21

14BAHAT TRKER-KYELrates, Galenos, Ptolemaios, Kindi, Farabi, Harezml, Ibn Sina, bnR d, Fergani, Cbir, bn ul-Heysem, ... v.s. gibi otoriteler, Bat 'd atan nm veya tan t lm t r . M edrese, Rasathane, Hastahne ve K tp-hane gibi kurum lar n etkisi hibir ekilde unutulm amal d r.

Literatrde cebir dal nda, Mezopotamya, H nd ve eski Yunan ' n` v e slam aleminin etkileri tarb lm t r. "Cebir" kelimesinin kendisi,sami bir kelime de ildir. Kelime Mezopotamya'dan kalmad r; asl Sum ercedir. M .. 200 0 lerde, Sum erlilerde, cebir biliniyor ve kullan -l yordu. A rapadaki "al-cabr", Akkadca "Gabrum"dan gelmekte olanAram i bi r kelimenin Arapada tekrar d r . Asurca m en einde, kelim e,e iti, denk lem i gsterir. "Gabdm" ise, Sumerce "gabari"den gelir.Sumerce ideogram "makarum" fiili ve ond an tretilm i olan kelimele-ri resim yaz s yla ifade etmek iin kullan l r 9 . Diofantos'un "CebirKitab ", daha A rapaya evrilmezden nce, iki Trk bilgini olan ilkinAbdul Hamid bn Vasi bn Trk ve biraz daha sonra Muhammed b.Isa. el-Harezmi, cebiri s lam dnyas nda canland rm t r. nk,-Trk'ler. "Kat k Denklemleri"yle, Harn Re id zaman na, Harez-mi ise, "el-Cebr ve'l-Muk( bele"siyle Memn zaman na rastlar-. Acab a,cebiri, Arapa olarak, kim ilk kez yazm t r? sorusu nnde, bu ikibilginin de erleri tarb lm t r".

XII. Yzy l Rnesans 'nda, Hrezrni , hem se nbol, hem anahtar,hem nc say l r . O, Mezop otamy a cebir ini slam aleminde canland -ran adam d r" . Harezm ', aritmetik ve cebirdeki ba ar s n bn Trklerile payla r. Halife V.s k, Hazar K ralfna Trke bi len bir Harezm rylgndermi tir. E er. o gnderilm i olan Harezm i, bu H arez rli ise, onunTrk oldu u kesinlik de kazanm olur. -Nitekim, B eyrni de, ocuk-lu unda, "mumya" getirmi bir ya l Trkm en kocas n n konu m as n iyice anlam bulunuyordu. O halde o da, Trkeyi , ta ocuklu undanberi bilmekteydi-. Hind'i esas alan, gerek Fergani, gerekse Beyrnitaraf ndan ele tirilen Harezrnrnin Zic'i, Bat 'ya ve bize, Meslem e'ninLtinceye yap lm olan ev irisi ile ula m t r . Harezm i'nin ari tm eti ide Ltinceye evrilmi tir. Bu eserle, H arezm i, B athl Adelard' n "Arap(9 ) }10yrup, "al-Kl warazmi, Ibn Turk and the Liber Mensuration on the Origin ofIslamic Algebra, Erdem, 2, 5, 1986, s. 445-484. Trkesi: s. 485-526.(10) Ayd n Say l , Abd ul-Hamid bn-i Trk'n Kat k Denklemleri, 19, TTK.(11) Al Khwarazmi Algebra, 1939, Islamabad. bn Vsi bn Trk'n, Ayd n Say l taraf ndan yay nlanm olan "Kat k Denklemler"inin Ingilizce tercmesi eki ve Ayd n

Say ll'inn 50 sayfal k Giris'i ile, s. 3-54. Tan t m. iin bk. Erdem, 5, 15, 1989, 1991,s. 997-1011.


15/21

BATI KLTRNDE TRKLERIN ETKISI VE KATKISI5Say la r " dedi i say la r ve Hind men el i 10 tabanl konum sal say sis-temini hem islma, hem B at 'ya getirmi oldu. Hrez ni. cebirde, ana-litik geom triyi lcullanm t r. Hrezmrnir el-CebrKitab Ltinceye evrildikten sonra, "cebir" kelimesi A vrupa'da, hem ,matemati in bir zel dal , hem d e cebir i leminin kendisi; hem de onunkitab anlam nda ku llan l r oldu; kelime H arezrnrnin ad ndan al nd :algorizm, algoritmi, kitab n n ad ndan al nd : "alObre, algebra gibi.Am a Warezmi yapt i leme, "Hind hesab " dem ekteydi.A na dili ne Farsa ne de A rapa olan, Harezm 'de bir harika ocukolarak dnyay a gelen Beyrni, as l, matematik, astronomi ve mate-

matiksel co rafya alan nda rn verm i olan bir Trk bilginidir. B at -l teknik anlarndaki "hmanist" vasf n , slm lem inde gsteren tekbilim adam odu r. nk , o, Sansk rit dilini renerek, Hind kltrnincelemi t ir. O'nda tabiat ve tarihi bilimsel yntem le ara t rm a bilincip r l p r l parlam akta, sonraki bilginlere ve ara t r c lara rnek olmak -tad r 1 2 . O hem X I. Yzy la ad n vermi t ir, hem de R nesans'a ve XIX .Yzy l n ikinci yar s na yerle tirilebilecek yce likte rnler ortaya koy-m u tur; bilimsel m erak o kad ar derindir. O'nun bu v asf , bilginin pekok yc eltilm i oldu u Trk toplumuyla btnle m ektedir . Nitekim,Trk toplumunda, bkmdarlardan bile beklenen bu iki vas f, bilgeve alp olma vasf , insanl k tar ihinde, bir tek som ut rnek olarak gr-nen, hem gerek bir bilim ada m olan hem de gerek bir devlet adam olan U lug Beg'de parlam t r . Beyrfinl , tutulm a dz leminin e imini,C opernicus 'a nazaran tam bir isabetle tesbit e tmi t ir. K ronoloji , geo-dezi (yeryznn evresi, enlem hesaplar ) , takvim zerinde al m ,m ikrom etre, verniye gibi hassas l aletlerine katk da bulunm u tur.O'nun "taksimath cetvelle", daha do rusu "ap - az izgilerle taksim at-lanchr lm yntem i", Tycho Brache 'yi etkile ' ni olsa gerektir. E czac olarak, o, ifal bitkilerle, jeolog olarak k ymetli ta larla ve zgl a r-l klarla u ra m , yine bilim sel katk la r n yapm t r. Zaten, bu on birin-ci yzy lda, tarih ara t rmalar nda, metin mukab elelerinde 1 3 ara t rm a(12) Fr. Rosenthal, "Beyre ni'nin Bilgi Kuram ve Yntemiyle ilgili Baz nvarsay mlar zerine", Beyranrye Armaan, s. 157-167, 1974, TTK Mtb. Ingilizce asl , s. 145-156. eviren: Mbahat Trker-Kyel.(13) Mbahat Trker-Kyel, "Tarih Yntemi Bilinci ve bn us-Salah", VIII. TT Kong-resi-1976,1980, ss. 665-677, Ankara. Kr . "Kltr Kar la masma Bir Misal Ola-

rak bn us-Salah", Ara t rma, IX, 1971, Ankara, 1973, s. 9-27 (Arapa Metin, Trk-e eviri, Frans zca eviri); " bn us-Salah Comme Exemple a la Rencontre des Cul-tures", Actes del V Congreso Internacional de Filosofia Medieval, I-II, EditoraNacional, Madrid 16, 1979, Universidad de Madrid, Granada, Corcluba. 1972,1973, s. 1319-1324.


16/21

16BAHAT TRKER-KYELyntem i bilinci ok ku vvetli olan bilim a dam lar m evcuttu Bilim ada-m yeti mesinde, Beyrnt, devlet adamlar n n sorumluluklar n , ba tahkm dar olm ak zere vurgulamaktad r. Nas l , Trk dev let anlay - nda, ranh devlet anlay ndan farkl olarak, adlet, hk m dar n hal-k na bir ltfu de il de bir grevi idiyse, -nk , "Kilfr ile dnya durur,ama, zulm ile durmaz 1 4 - i te t pk bunu n gibi, halkm yksek derecedene i tmek de hkm dar n grevidir. Nitekim , Orhun A m tlar ndan daanla lan odur. Hk m dar, halk n "bo gurur", yani yksek seviyedene itir. Beyrn rnin yazm oldu u "Harezmi Zic'inin Temelleri" adl eseri, XII. Yzy lda, A braham ben Ezra taraf ndan ibrniceye evril-mi t ir . O'nun, XV . Yzy lda, Ben E zra zerinden Lev i ben G ersonyoluyla Avrupa'y etkilemi olmas mmkndr ' 5 .Trkler aras nda bilime verilen yce de er ve hkm darlarm, dev-let adamlar n n halk n yksek seviyeden e itme sorumlulu u, Medrese-nin Trkler taraf ndan kurulmas na, oradan da Avrupa'da gemesinesebep olmu tu r 1 6 .Kk M s r 'da ,olan K imya da, A vrupa'ya MI. Yzy l Rnesans s ra s nda A rapadan Ltinceye yap lan tercmelerle girmi tir. Kimy a,islam iklem incle C bir ibn Hay yn ile grnm t. C bir'ir, zellikleiksir'i ile, Iran ve in etkisini yans tt ileri srlm tr. "Ni ad r"(14) Nizm ul-Mullc'un Siyaset Nme'sinin ana fikri. Bu fikir, aslen, Kutadgude ana fikridir. Kk Orhun Amtlar ndan, yani, Tukyu'lardan, a Hyung Nulara'Tengricilik' veya 'Gk inanc ' yoluyla var r. Demekki, Trklerin, kk, tarihlerininderinliklerinde bulunan, ana felsefi gr leridir. Bu fikir, "Nizam-1 lem", "Nazm- lem", Trklerde daima tekerrr edecektir. Mesela eyholu (XIV. yy. Germiyanl hizmetlisi) Kenz ul-Kberd's nda, bu fikri, Hoca Dehha ri'ye atfen, yeniden ne ka-r r: "al-Mulk yabka mac al-Kufr bi'l-cAdl wa la yabka mac 'I-iman bi'z-ZulmPa-di ahl k haki olur kfr-ila adi ol calc, ve illa bald olmaz iman-ila zulrn ohcak", 71 b.(8:107), Kemal Yavuz Ne ri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu-AtatrkKltr Merkezi Yay n : 39, Ankara, 1991. Koi Bey de Arz Tezkirelerinde ayn fikreat fta bulunmu tur: J.P.Roux, cmlenin evirisini u ekilde vermi tir ve ondeki Trkhavas n sezinlemi tir: "Le monde peut vivre dans l'incroyance, pas dans l'irjustice"(Bk . Histoire des Tures, s. 186, Arteme Fayard, 1984, Paris). (J.P. Roux'nun, Eseri"Trklerin Tarihi" ba l yle Trkeye evrilmi tir Milliyet. Yay nlar , 1989, Istan-bul). En byk Osmanl hkmdar Sultan Sleyman' n san r m "Kanf ni" oldu u-nu da hat rlayahm. Kann-Adalet fikrini Nabi, Nedim, inasi terennm etmi tir.Bursal Ahmet Pa a, "Gne " redifli kas1desinde Fatih'e ayn duygularla vglerdzenlemi tir. Kutatg; Bilig'teki Kntogd tipi, Gne 'i, adleti temsil eder.(15) Aydm Say l , "Doumunun 1000. Y l nda Beyrtml", s. 14, S. 12 "Beyrni ve BilimTarihi ", s. 67-81, (Beyrtini'ye Armaa i iinde, 1974, TTK Bsm)(16) Ayd n Say l , "Higher Education in Medieval Islam", Ankara niversitesi Y ll ,cilt: 1, 1948, s. 30-'71.


17/21

BATI KLTRNDE TRKLER N ETKISI VE KATK S 7kelimesi ise, ne Farsa, ne ince, ne de S o utad r, fakat aslen, Trke"atur"'ile ilgilidir. Ama, literatrde, kelime ranl lara mledilrnek is-tenmi tir. inliler, ay ard = M ver n-Nehr'deki, Kirmandaki,Buh ar'daki Trklerin bu m addesine "Nao-Se" demek teydiler. U ygur-lar, bu "Nao-Se" yi, in saray na hediye olarak takdim ederlerdi. in-li gezgin W ang-Yen-Te, U ygurlarm lkesine bir sefaret ile gitti inde,iinde "beyaz d um an"lar n km akta oldu u bir da dan ve a k hava-da sertle en bir "mav i am ur"dan bahsetmi tir te o da a taban k-sele p abularla girildi inde, ksele taban yan yordu. Bu seb eple, o da- a, taban tahta pabula gidilm ekteydi. Bu beyaz dum anlar, herhalde,am onyakla kar k ni ad r buharlar olmal yd - Bu ayni gezgin, SeyhatN m e'sinde, yolda grm oldu u Uygurlar n yanlar na muhakkaksrette sazlarm da ald klarmdan bahsetm i ti r 1 7 . Bu cihet, bize Fr'b'iet-Trkrnin niin ayn zamanda, Orta a la r n en by k ve rakips izm zik teorisyeni oldu u hakk nda bir ipucu da vermektedir. Uygursaray nda, y l n 365 gn, her birinde ayr ayr bir "k (y) al nd ,ama, zel gnlerde, daha byk bir "k(y)" al nd bu yzden,ona, "ulug k(y)" denildi i hakk nda kaynaklarda kay t d lm bulunmaktad r". Nitekim, Orhun An tlarfnda, Ulu Tengri'nin Trkle-rin "at , k's" "yok bolmasm tiyin", Trk hkmdarma "kut" ver-mi oldu unu i i tiyoruz. Peenek lerin asil boyu ndan (E rtim , u r,Y uka) birisinin ba bu unun ad n n "Kyel" oldu unu tarihler kaydet-m i ti r 1 9 . Kk Sumerlilerde bulunan hayvan hikyelerinde, Hind'inPanca Tantra'smda, eski Yun,a,n' n A esope'sinde, Ortaa m "Romandu Renard"mda, La Fontaine'in Fab/e' lerinde, Orw el 'in "Hay vanlariftlii"nde gzlemlenen olgu, Trklerde "Sazlar Mnzaras "2 0 ola-rak ortaya km t r. imdiye kad ar, henz, ba ka bir rne ine rastlan-m am olan bu olgu, M zik Tarihi bak m ndan' oldu u kadar, tenkittarihi bak m ndan da anlaml d r. N ad r yoluyla Cbir ibn HayynK imysma etki etmi olan Trk lerin, bu b ilgin yoluy la, onun eserleri-nin Ltinceye evrilm i olmas vklas ndan dolay , Avrupa'y etkilemi olduklar da ok b yk bir ihtimalle sz konu su edilebilir 2 1 . Trklerin(17) zkan ligi, in Elisi Wang-Ye-Te'nin "Uygur Seyahat Nme'si", 1989, TDK ya-y nlar , Ankara(18j Emel Esin, Trk Kltr El Kitab , s. 1978, stanbul.(19) Mbahat Trker-Kilyel, " bn Sin'da al-cAk1 al-Fa'alin Kkleri", s. 660, bn SinaArmaan , 1984, TTk. Mtb. (Harmatta:) "K z n kg yedi", Erdem. 3,7,1987, s. 18(20) Gnl Alpay, "Sazlar Mnazaras ", Ara t rma, X, 1972 (1974); Kemal Erarslan,Ahmedi", Trk Dili, 415-416, A. Ey. 1986, s. 628-629.(21) Laufer, Sino-banica, s. 503-508; Chicago, 1919; Clauson, Dictionary, s. 40, Oxford,1972, Kr . Ayd n Say l , "Ortaag Bilim ve Tefekkrnde Trklerin Yeri", Erdem,1,.


18/21

18BAHAT TRKERKYELka t ima lat nda ve matbaan n icad nda oynam olduklar rol, esasen,yaygm surette bilinmektedir2 2 .K tphanelerin olu turulmas nda, ki tap toplamak ta, Trk dev-let adam , kumandan Feth b. Hkan i le damad , Ahm et b. Tf lun veSl a ilesi kaynak lar taraf ndan zikredilmi tir 2 3 .

Hastahanelere gelince: slamda hastahaneler, bilimsel t bb n kale-.leridir. "T p eserleri, zellikle de bn Sina n n t b eserleri, ArapadanLatinceye,b evrilmi tir. slamda be inci hastahaneyi yine bir devlet ada-m Feth . Hakan, alt nc hastahaneyi ise dam ad . Ahmet bn Tf lunyapt rm t r.M s r ve M ezopotamy a'da, dinsel-sihirsel t b ile bilimsel t b yan-yana ya amaktayd . Oysa, Mezopotamy a'dan ok yarar grm olaneski Yunan t bbi bilimsel karak terliydi. (Msl. Askleipos'a ve Ap ollon'aadanm Asklepion'lar, Asklepiadlar). Hristiyanl kta, bu din adamlar -n n yerini sa alm t . Bizans'ta, hm anist ve filantropik vas fl enoch-locia (misafirhane), ptochia (yoksu llar evi), orphanotropia (yetimhane)ve ferontocomia (d knler evi) ve nosocomiurn (hastane) ler mevcuttu.Rom a'da ise, kleler ve gladyatrler iin valetudinarius, askeri hastaha-ne, ve czzaml la r n s na , kurucusu St. Basillus'a izafeten Basiliadlar vard r. Btn bunlara ra men, slamd a, hastane sihirsel-dinsel de i lfaka t, bilimse l t bba dayanan, uzmanla m ve yard msever, bilimselkurumlard r. Orada, iyile en hastalar taburcu edilmekteydiler. M odernhastanelerin p rotoptipini, i te X. Yzy lda doru una ula m olan buhastaneler olu turmu tur. C undi apur'a belki Hind etkisi gelmi ola-bilir ise de bu m erkez, asl nda, Bizans kltrnn bir uzant s mesabe-sinde idi. V elld'in am daki h astanesinde, B udist etkiyi getiren, Belh'teki Nevbihar' n (Yeni Vihra, Nova V ihara) ham isi Berm ek ve o lu,Buhty u'u Halife Hartin'a tavsiye eden Ham id ve topunu Y ahy, bun-lar Heftalit =A khun Trklerinden olup, bilgileri Asoka zam an na in-dirgenernemek tedir. Iskenderiye t bb n n ise Antakya ze rinde, Harran'a, am'a ve Ba dad'a ula m oldu u anla lm t r. Bermeklerin. Hindustruta'sm n evrilmesinin istedi i de bi l inm ektedir , ama, Hind b(22) Farsa ve Arapa'da kullan lan "Kaz" sznn, inceden de il, Trke "Kaga "(Aa kabuu) tan geldigi hk. Bk..Laufer, Si no-lranica,s. 556-559. Uygurlar n "Keg-de" dedikleri ka t yapma , hk: Bk. Franke, Geschichte der Chinesischen Reiches,111 s 392, Berlin 1925; Gabain, Die alttrkischriftu ns, 5, SDAN, Berlin, 1948;Kr . E. Esin, Trk Dnyas , E.K. s. 155-56 259. 208: 82(23) J.P. Roux, Histoire des Turcs'n de, Trklerin karakterlerinin sayarken, onlar n at . _

iv zevkinden, ktphane kurma sevgisinden hayranl kla bahsetmektedir. Bk. s. 19.


19/21

BATI KLTRNDE TRKLERIN ETKISI VE KATKISI9maristanlarm n bir kurumdan ziyade bir depo vasf nda oldu u da gz-den kamam t r. Ahm et bn Tlun'un hastanesinde kad n ve erkek has-talar iin ayr ayr ham am , cretsiz tedavi, cretsiz ila, yatak, yemekusul, deliler ko u u, ktb hane, dispan ser, acil servis, ilk yard m, el-bise teslim m ahalli... v.s. mevcu t idi. Islam'da hastaneler, tamam en bi-limsel t bba dayah, deneysel ve uzm anla m klinikleri bulunan kurum-lar idi. Islam lem indek i bu klinik, seriri, bilimse l kurum lara sahrahastanelerini de ek lemek gerektir. Gerek sahra hastaneleri gerekse bi-limsel t bb n lcaleleri olan bu ha stanelerin mim arisi Avrupa'ya gemi -tir. A tabeg, Trk N urettin Zengrnin am 'daki hastanesi bilinle kurul-m u klinikler toplulu u olan bir messese olup, tesadfl sebeplerle ku-rulmu olan Adudrninkine hi benzem ezdi 2 4 . Islam lemindeki bu has-taneler, olumlu vas flanyla ve bilimsel t b retimiyle, uzmanla m te-davi ve vak f kurulu lar olarak ilkin Padova'ya, oradan Hollanda-Lei-den'a, oradan da Avrupa'ya ve dnyaya yay lm t r . y leki, XV I.ve XV II. Yzy llarda, A vrupa T p Fakltelerinde, hala, bn Sanrn nA rapadan Latinceye evrilm i olan eserleri okutuln aktayd .Ara t rmalar n or taya koym u oldu una gre. Trkler arasmd apek ok astronom yeti mi tir. Trk A m acurlar ailesi kendi rasatlar -n kendi im al:atlar olan rasat aletleriyle yapm akta. idiler. lk yed i-sekizrasathaneden be ini Trkler kurm u lard r, nitekim ilk o n hastanedenyedi-sekizini Trklerin kurm u olmas ndaki gibi . A nnesi Trk olanMemun, emmasiye ve Kasiyun Rasathanesini, Buveyhli Ba dad Ra-sathanesini, Melik ah sfahan Rasathanesini ,U lug Beg Sem erkantRasathanesini, Hulag l Meraga Rasathanesini, Gazan Han TebrizRasathanesini, III. Murat ise Istanbul-Tophan'e Rasathanesini kurm u -tu r 2 5 .

Yukar da, halk n yksek seviyeden e i tmenin hkm dar n ltfude il, gre ,vi oldu u hakk nda, Trklerde ok a k b ir bilin bulundu- una i aret edilm i tir.

te, yine bu b ilinle Trklerin, (Seluklu Trk leri ir) medreselerkurmu oldu unu grm ekteyiz. Bu kurum u, tarihte, ilk kez SelukluTrkleri tesis etm i tir: Ni apur'da Nizaraiye M edresesi. Yk sek tahsildiplomas veren bu drt y ll k yksek tahsil kurumlar , Avrupa'dakiniversitelerin prototipini olu turmu tur.(24) Ayd n Say l , "Central As en Contribution to the Earlier Phases of the HospitalBuildings Activities in Islam", Erdem, 3, 7, Ocak 1987, s. 149-161, Trke si: 135147.(25) Ayd n Say l , The Ob servatory in Islam, 1969, TTK yay nlar , Ankara.


20/21

MBAHAT TRKERKYELFelsefey e gelince: Islam felsefe sinin ku rucusu olan, yani, slam

lem inde ilk felsefi terkibi yapa n ve orjinal bir felsefe sistemi ortayakoyan ki i Fal-abi el-Trkrd ir . O, "M ant kwyat-R yaziyyat-Tabiiyat-ilahiyyat" zerinde yazm t r; bu yzden "Muallim-i Sani" ad n al-m t r. -"M uallim -i Evv el" Aristoteles'tir. -Far'abi et-Trki, Ortaa -la r n en by k ve rakipsiz m zik teorisyeni oldu u gibi, ilk defa "S iya-set B ilirni"ni de kura O'dur2 6 . Farabrye gre, Tanr as l gerek, as ldoru, as l gzel ve as l iyidir. Tanr 'da bunlar n hepsi birdir. Tanr varl kta sonsuzdur, as l varl k O'dur; Tanr var olmam azl k edemez.O'nda z,tzdr. I te G ilson'un Farabryi tarihte bir an olarak tavsifetti i ciheti bud ur 2 7 . Felsefe ve bilim , \ gerek, do ru, iyi ve gzeldir.D in de yledir. G erek gere e, do ru do ruya, ayk r olamaz. Tanr 'dan k p gelen a k llar aras nda. Hep Etkin Ak l, gereklerin, do rula-r n. iyilerin ve g zellerin yeri olma kla, birle t ificidir. O, insan ak l men son gyesidir. nsan saadetinin en sonda u la aca yerdir; en son saa-dettir. nsan bu ak la , bu m utlulu a ancak "erdem li toplum" da u la a-bilir . ibn Sina, m etafiziki, ancak F arabryi oku duk tan sonra anlayabil-rni tir. Farabi, bu fikirleriyle felsefe v e din aras nda, insanlar n yararnauzun vadeli bir uzla t rm a gerekle tirmi tir.

bn Sina'n n metafiziki de Farnrninkine benzer. O, slam ile-m ini (Suhreverdi, ibn B ce, ibn Tufeyl) ve X II . Y yz lda, ArapaL anLatinceye evrilmi olan eserleriyle de X III. ve XIV. Yzy lda, Bat 'y ,dolay s yla Rnesans' , Modern a (De scartes, Spinoza, L eibniz),ve a nnz etkilemi t ir . Am a, ibn Sina, etkisini gtrm oldu u heryere Fa rabrnin de etkisini gtr n tr. Farabrnin nem li eserlerininLatinceye evrilm i oldu u da bil inm ektedir. slam dininin tem ellerini y kmak isteyenlere kar Nizami-ye M edreselerinde sava m t r. G azali , filozoflar n Ilahiyat konular n-da apodeiktik delilleri oldu una inanarak, slam dininin vecibeleriniyerine getirmek istemeyenlere kar da yazm oldu u "Filozoflarm Tu-tars zhklar " ve filozoflar n fikirlerini serim lem i oldu i "FilozoflarmAmalar " adl eserleriyle, bir taraftan filozoflar n Ilahiyat alan nda tu-tars zl klar n gsterebilmi , bir taraftan da b u eserleri Ltincey e evril-

(26) Muhsin Mandi, Al-Frbl and the Foundation of Islamic Philosophy", s. 37-54, ,Essays on Feirdbi University of Tahran, 1-3 February, 1975, Ed. by I. Afshar, Tah-ran 1976.

(27) Etienne Gilson, La Philosophie au Moyen Age, 1944, Paris, Payot.


21/21

BATI KLTRNDE TRKLERIN ETKISI VE KATKISI1mi olm akla, A vrupa'da felsefe ve ilaliyatla u ra an evreleri derin vesrekli ekilde etkilem i tir. ylek i, filozoflar n, hi phesiz olarak Ri-yaziyatta tamam en, Tabiiyatta haneli apo deiktik delilleri vard r, ama,hiyatta. yoktur 2 8 .

(28) Mbahat Trker, Tehdfid Bakumndan Felsefe ve Din Miinasebeti, Doktora Te-zi, 1956 DTC Fakltesi yay nlar , TTK Mtb.; "Le Rapport entre la Philosophic etla Religion Suivant les Trois Tahfots", Etudes Mediterrannes, Edition de Mi-nuit, Automme, no. 2, Paris, 1957 s. 7-22. Bu makalenin Arapaya evirisi: "al-'Alaka Bayna'l-Falsafa wa'd-D n Hasaba Kutub al-Tahfut al-Salsa" eviren:'Allal al-Fsi, (Fas "Kurtulu Partisi" Ba kan ) Da'wat al-Hakk, Rabat, 8, 1958,s. 4-11.

BU GÜNKİ BATI KÜLTÜRÜNDE TÜRKLERİN ETKİSİ VE KATKISI

Documents