Brazili - Afvalverwerking en waterzuivering
Datum
22 maart 2010
Colofon
Projectnaam Projectnummer In opdracht van Contactpersoon
Auteur(s)
Brazili - Afvalverwerking en waterzuivering 10044010 NL EVD Internationaal Mijke Vriens marktadviseur T 088 602 87 33 T 088 602 90 26 [email protected] NL EVD Internationaal Juliana van Stolberglaan 148 | 2595 CL Den Haag Postbus 20105 | 2500 EC Den Haag Frisia Ltda.
Pagina 3 van 55
Inhoudsopgave
Colofon 3 Inhoudsopgave 5 1 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 4 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.3 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.5.1 5.5.2 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10 5.11 5.12 SAMENVATTING 7 WATERBEREIDING EN AFVALWATERZUIVERING 10 Institutionele structuur 10 Wettelijk kader 11 Kentallen 11 Marktomvang 15 Specifieke milieurichtlijnen 16 DE AFVALSECTOR 17 Institutionele structuur 17 Wettelijk kader 17 Kentallen 18 Marktomvang 21 Specifieke milieurichtlijnen 23 PROGRAMMAS, PROJECTEN EN INVESTERINGEN 25 Programmas 25 Projecten 26 Wereldbank 26 IFC 26 Interamerikaans Ontwikkelingsbank 26 Braziliaanse Ontwikkelingsbank BNDES 27 Investeringen 27 MARKTOEGANG / MARKTBENADERING 29 Importtarieven voor hardware 29 Importvereisten 30 Doelgroepen 30 Concurrenten 31 Technische en financile behoeften 31 De watersector 32 De afvalsector 33 Bottle necks, interne en externe risicos 34 Kwaliteitsniveau, merken, certificatie 34 Marktbenadering 35 Handelsbeurzen 36 Kennisverspreiding 37 Taalbarrire / cultuurverschillen 38 Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) 38
Pagina 5 van 55
6 6.1 6.2 6.3
CASE STUDIES 40 Norit 40 Paques bv 41 Van der Wiel Stortgas 43
ADRESSEN 45
BIJLAGEN 49 BIJLAGE 1 PUBLIEKE WATERBEDRIJVEN PER DEELSTAAT 50 BIJLAGE 2 VERLIESPERCENTAGES WATERLEIDINGBEDRIJVEN 51 BIJLAGE 3 MINIMUM EISEN AAN KWALITEIT AFVALWATER 52 BIJLAGE 4 LEDEN BRANCHEVERENIGING SINDESAM 53 BIJLAGE 5 LEDEN BRANCHEVERENIGING ABRELPE 54 BIJLAGE 6 LEDEN BRANCHEVERENIGING ABETRE 55
Pagina 6 van 55
1
SAMENVATTING
Brazili is een land met een groot scala aan mogelijkheden voor Nederlandse bedrijven. Het is een groot land (8,5 miljoen km2), beschikt met inmiddels meer dan 190 miljoen inwoners over een grote binnenlandse markt, is de grootste economie van Latijns Amerika en met een bruto nationaal product van USD 1,6 biljoen de achtste economie van de wereld. Het land is rijk aan natuurlijke hulpbronnen (landbouw, olie, water, zon) en heeft een redelijk goed opgeleide bevolking. Politiek is het n van de meest stabiele landen van het Zuidamerikaanse continent. Verder herbergt het land unieke ecosystemen, zoals de Amazonas (waarvan het regenwoud s werelds groene longen worden genoemd en de rivier de belangrijkste zoetwaterleverancier ter wereld is), de Pantanal (een uitgestrekt wetland-gebied dat grenst aan Bolivia en Paraguay) en het Atlantisch regenwoud (Mata Atlntica, langs de Atlantische kust). Deze gebieden zijn alle van zeer grote waarde voor het milieu, zodat de zorg ervoor Brazili een zeer grote verantwoordelijkheid geeft. Bovendien herbergt het land in het zuidwesten een belangrijk ondergronds waterbassin, Aqufero Guarani, voldoende om 400 miljoen inwoners gedurende 2.500 jaar van water te voorzien Tenslotte is water de grootste energiebron van Brazili. Meer dan 90 procent van de electriciteit wordt opgewekt door grote en kleinere waterkrachtcentrales. Brazili heeft echter ook alle andere kenmerken van een opkomende markt. Bevolkingsgroei, industrile expansie en oprukkende landbouw zorgen voor een grote druk op het milieu. Dit stelt hoge eisen aan wetgeving en handhaving. Hieraan ontbreekt het echter nogal eens: de wetgeving is langzaam, terwijl de handhaving ervan zeer gebrekkig is. Het is ook een land van grote contrasten: veel rijkdom maar tegelijkertijd ook veel armoede. Het gemiddelde inkomen (van USD 8.295 in 2008, waarmee het land op een 63e plaats op de wereldranglijst inneemt) is namelijk zeer onevenredig verdeeld. Tenslotte is de infrastructuur (gemiddeld) gebrekkig. Het is dan ook goed te constateren dat er momenteel veel aandacht is om het land op orde te brengen. De voorbereiding op evementen als het wereldkampioenschap voetbal (2014) en de Olympische Spelen (Rio de Janeiro, 2016) geven daarbij nog een extra duwtje in de rug. Investeringen in infrastuctuur, waaronder waterbereiding, afvalwaterzuivering en afvalverwerking, hebben daarbij veel aandacht, iets waarvan Nederlandse bedrijven vruchten kunnen plukken. Het is tegen deze achtergrond dat Agentschap NL / EVD Internationaal de opdracht heeft gegeven voor het uitvoeren van onderhavige studie. Doel van het rapport is het vergroten van marktkansen voor Nederlandse bedrijven door uitgebreide informatie te verstrekken over de Braziliaanse milieusector, toegesneden op de segmenten: drink- en proceswaterbereiding; afvalwaterzuivering (zowel rioolwater als industrieel afvalwater); afvalverwerking (zowel huishoudelijk afval als industrieel afval). Net als in het Engels (sanitation) worden deze onderdelen in Brazili samengevat met de term saneamento, waar officieel ook nog de afwatering van regenwater (redes pluviais) onder valt. Aan afwatering is in dit rapport dus geen aandacht besteed, hoewel dat, gezien de grote problemen die veel steden hiermee hebben, steeds belangrijker aan het worden is. Dit rapport moet vooral gezien worden als een wegwijzer. Nederlandse bedrijven worden bediend met sectorinformatie en diverse handreikingen die komen kijken bij het zakendoen in Brazili. Er wordt slechts zeer beperkt inhoudelijk op technologien ingegaan. Voor een goed begrip van Brazili is het goed bewust te zijn van de immense afstanden. Het land is 202 maal zo groot als Nederland, de afstand van het noorden (bijvoorbeeld Fortaleza) naar het zuiden (bijvoorbeeld Porto Alegre) is 3.200 km. Het land is verdeeld in een vijftal regios (noorden, noordoosten, zuidoosten, zuiden en centraal-westen, een indeling die in het rapport meerdere malen zal worden gebruikt, zie onderstaande kaart), 27 deelstaten en 5.564 gemeenten. Door dePagina 7 van 55
grote regionale verschillen, zowel qua inkomen als uitgestrektheid, verdienen de verschillende regios elk een totaal andere benadering.
Hoofdstuk 2 gaat in op de huidige situatie in de watersector. Op dit moment beschikt zon 80% van de bevolking over gezuiverd drinkwater, nog geen 50% over riolering, waarvan bovendien slechts 32% wordt gezuiverd. Verder komt slechts tussen de 40% en 50% van het geproduceerde drinkwater aan bij de consument. Hoofdstuk 3 beschrijft de situatie met betrekking tot de afvalwerking, zowel t.a.v. huishoudelijk afval en industrieel afval. Heel veel afval gaat nog naar vuilstortplaatsen. Daarvan voldoet 63% niet aan de regels, maar gelukkig gaat daar in totaal maar 37% van het huishoudelijk afval naartoe. Ook is er aandacht voor de specifieke afvalstromen als bouwafval en afval van de gezondheidszorg. Tenslotte wordt ingegaan op recycling en milieuwetgeving. In hoofstuk 4 gaat het over de financile middelen, beschikbaar voor investeringen in de sector. De motor hiervan is het groeiversnellingsprogramma (PAC) van de Braziliaanse overheid. Internationale financieringsinstellingen als Wereldbank en Interamerikaanse Ontwikkelingsbank (IADB) leveren ook flinke bijdragen, veelal in combinatie met aanvullende kennis en beleid. Bij de IADB is er zelf een apart Trustfonds voor projecten uit te voeren door Nederlandse bedrijven. In hoofdstuk 5 komen allerlei aspecten over de toegang en benadering van de Braziliaanse markt aan bod. Importeren van goederen gaat gepaard met hoge importtarieven en lastige bureaucratie.
8
Alternatieven zijn lokale productie, via eigen investingen of in samenwerking met een partner. Daar komen dan weer culturele verschillen bij kijken, en die zijn er meer dan je op het eerste oog zou denken. Ook is er aandacht voor de doelgroepen, technologie, bottle necks, vakbeurzen en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. In hoofdstuk 6 is een drietal case studie opgenomen van Nederlandse bedrijven die, ieder op hun eigen manier, succesvol opereren in Brazili. De belangrijkste conclusies van het rapport zijn: 1. Brazili is een groot en dynamisch land dat in principe open staat voor nieuwe technologie. Door de grote sociale verschillen is het wel raadzaam om de technologie af te stemmen op de regio of doelgroep waarvoor deze bedoeld is. Er wordt erg veel genvesteerd in de watersector. Voor de publieke tak zijn met name efficinte, robuuste rioolwaterzuiveringsinstallaties interessant, zeker als die ook nog eens weinig slib produceren. Er is interesse in slibverwerking, terwijl er nog weinig wordt gedaan aan energie uit afvalwater. De industrie is genteresseerd in technologie voor afvalwaterbehandeling en hergebruik. Hier zijn ook meer kansen voor de geavanceerdere technologien als membraanfiltratie, UV, omgekeerde osmose etc. Op het gebied van afvalwerking denkt men nog erg in het storten van afval, zowel huishoudelijk als industrieel afval. Omdat veel stortplaatsen niet aan de normen voldoen is er voorlopig nog veel te doen op dit gebied. Bij het huishoudelijk afval bestaat er een spanningsveld tussen de sociale aspecten (veel mensen verdienen hun brood met afvalscheiding) en de inzet van technologie. Datzelfde geldt in veel mindere mate bij de industrile afvalverwerking, waar de milieuhandhaving ook een stuk stringenter is. Daarom is hier meer interesse in technologie, bijvoorbeeld voor vuilverbranding (met name in compacte installaties) en de verwerking van bouwafval. Ook begint er aandacht te komen voor de verwerking van electrische apparaten en electronica. Om hoge investeringen te kunnen verantwoorden zijn de Braziliaanse spelers ook gebaat bij de business modellen die daarbij horen, bijvoorbeeld met betrekking tot het vermarkten van gerecyclede producten. Verkoop aan overheden is lastig in verband met openbare aanbestedingen (waar het meestal om de laagste prijs gaat), beperkte budgetten en soms ook nog de neiging tot het vissen naar persoonlijke voordelen. In die zin is het met bedrijven eenvoudiger zaken doen. Aan de andere kant, voor wie het spel met de overheid goed (en eerlijk) speelt is er een wereld te winnen. Interessant is de strijd die in de watersector los lijkt te gaan barsten tussen de traditionele staatsbedrijven en de nieuwe private partijen. Het beschikken over een goede partner is essentieel voor succesvol te kunnen opereren in Brazili, de case studies laten dat zien. De manier waarop dat tot stand komt verschilt van geval tot geval. Beurzen en brancheorganisaties kunnen zeker helpen bij de eerste kennismaking met Brazili.
2.
3.
4.
5.
6.
9
2
WATERBEREIDING EN AFVALWATERZUIVERING
2.1
Institutionele structuur
In tegenstelling tot Nederland zijn in Brazili de drinkwatervoorziening en de afvoer en behandeling van het rioolwater per regio - in handen van n bedrijf. Tot aan het eind van de jaren zestig had elke gemeente zijn eigen waterbedrijf. Hieraan kwam een einde toen begin jaren zeventig het toenmalige militaire regime, mede op instigatie van de Wereldbank, besloot de aansturing van de waterbedrijven op het niveau te leggen van de regeringen van de diverse deelstaten. Als onderdeel van het programma Planasa (Plano Nacional de Saneamento, ofwel Nationale Sanitatie Programma) werden de fondsen via de Banco Nacional da Habitao (BNH) toegewezen aan de staatsbedrijven. Met de opeenvolgende financile crises die het land sindsdien doormaakte en de ondergang van de BNH stopten ook de reguliere investeringen in de sector terwijl, naarmate Brazili zich sinds tweede helft jaren tachtig steeds meer ontwikkelde als een democratie, ook het model van de grote, centraal bestuurde waterbedrijven ter discussie kwam te staan. Dit heeft ertoe geleid dat thans de waterbedrijven te verdelen zijn in drie groepen: 1. de waterbedrijven die gelieerd zijn aan de (27) deelstaatregeringen1. Deze zijn alle aangesloten bij de AESBE (alle waterbedrijven op deelstaatsniveau, zie www.aesbe.org.br), zoals bijvoorbeeld Sabesp voor de deelstaat So Paulo, Cedae voor Rio de Janeiro, Copasa voor Minas Gerais en Corsan voor Rio Grande do Sul (zie bijlage 1 voor een volledige lijst). Deze categorie bedient nog altijd 75% van de bevolking, ofwel 140 miljoen Brazilianen. In de meeste deelstaten zijn echter ook afvallige gemeenten, die de watervoorziening in eigen hand hebben genomen, zoals in Campinas, Porto Alegre, So Leopoldo, Piracicaba, Tres Caldas, Pelotas, Guarulhos, Trs Rios. De gemeentelijke waterbedrijven zijn verenigd via de ASSEMAE (www.assemae.org.br ). Bijna 20% van Brazilianen wordt door gemeentelijke bedrijven bediend. Tenslotte is er nog een beperkt aantal private waterleidingbedrijven, waarbij gemeenten de uitvoering van de watertaken in handen heeft gelegd van het private bedrijfsleven, via concessies danwel via Public Private Partnerships2. De PPP wet (Lei 8.666) is in 2004 aangenomen, maar begint pas sinds kort daadwerkelijk operationeel te worden, en dan vooral op staats- en gemeentelijk niveau. De private waterbedrijven hebben zich verenigd in de Abcon (www.abcon.org.br). Inmiddels worden 10 miljoen Brazilianen in tweehonderd gemeenten (5,5% van de bevolking, 3,6% van de gemeenten) op deze manier bediend.
2.
3.
1
Zowel op staats- als op gemeentelijk niveau zijn er drie basisvormen waarop deze relatie gestalte kan hebben: als afdeling van de gemeente (departamento), als agentschap (autarquia) of als publieke onderneming (empresa pblica). Een afdeling is geen eigen entiteit (bijvoorbeeld inschrijving KvK) en kent geen gescheiden financile administratie, terwijl een publieke onderneming dat beide wel heeft. Het agentschap zit daar tussenin: geen eigen entiteit, maar wel veel zeggenschap over de financin. 2 Drie gebruikelijk vormen hiervan zijn: - gewone concessie (concesso tradicional, o.b.v. Lei de Concesso): hierbij voert het uitvoerend bedrijf de overheidstaken uit en int zelf de tarieven van de klanten - gesponsorde concessie (concesso patrocinada, o.b.v. Lei das PPPs): uitvoerend bedrijf ontvangt een deel van zijn diensten via het tarief en een deel anderszins (dit is indien het tarief niet voldoende is om de investering te verantwoorden) - administratieve concessie (concesso administrativa, o.b.v. Lei das PPPs): uitvoerend bedrijf voert een deel van de diensten uit die onder hoofdverantwoordelijkheid vallen van de publieke hoofdpartij. Uitvoerende partij krijgt voor zijn diensten betaald, buiten tarieven om.
10
2.2
Wettelijk kader
Investeringen zijn lange tijd uitgebleven omdat het wettelijk kader niet goed gedefinieerd zou zijn. Na jarenlange discussie is in 2007 de zogenaamde Lei de Saneamento aangenomen (Lei 11.445/2007), waarin drie belangrijke aspecten zijn opgenomen: a) eigenaar: diensten met lokale interesse dienen toe te komen aan de lokale bestuurders (dus aan gemeenten); b) plannen: iedere gemeente moet een sanitatieplan (plano municipal de saneamento) maken, waarin de organisatie t.a.v. watervoorziening, rioolwatercollectie en -zuivering, alsmede afvalverwerking wordt beschreven; c) toezicht: toezicht op de dienstverlening dient plaats te vinden op het niveau waarop de dienstverlening wordt uitgevoerd (ofwel: gemeenten moeten zelf een toezichthoudend orgaan opzetten danwel aanwijzen). Voor sommigen heeft de wet eindelijk de lang verwachte duidelijkheid verschaft. De wet is niet perfect maar zal dat ook nooit worden. In ieder geval is er nu voldoende houvast om investeringen op te baseren. De critici, en dat zijn met name de aanhangers van de staatsgeorinteerde bedrijven, geven toe dat sinds de jaren zeventig het eigenaarschap (in het Portugees titularidade genoemd), nooit goed geregeld is geweest, maar voor hen gelden de volgende bezwaren: de wet blijft vaag aan wie de watervoorzieningen nu werkelijk toebehoren. Met name wanneer de aanvoer en de afvoer de gemeentegrens overschrijden (en dat gebeurt met name bij de aanvoer veelvuldig) dienen gemeenten daar onderling alsnog afspraken over te maken. het regelen van toezicht op gemeentelijk niveau zal de efficiency en de kwaliteit niet ten goede komen. Dit tegen de achtergrond dat Brazili meer dan vijfduizend gemeenten telt, en vele bestuurders over een zeer middelmatig opleidingsniveau beschikken. Momenteel verkeert de wet in de fase van operationalisatie (regulamentao), waarbij de verschillende onderdelen nader worden uitgewerkt. Wellicht dat dan ook de overgebleven onzekerheden kunnen worden opgelost. 2.3 Kentallen
In Brazili is de toegang tot drinkwater, en met name riolering, groeiende maar nog niet voor iedereen vanzelfsprekend. Zon 81% van de bevolking heeft toegang tot schoon drinkwater en 42% tot riolering. Voor de bevolking die in de steden woont is dit een stuk hoger: respectievelijk 98% en 76%, waaruit kan worden opgemaakt dat de situatie in het binnenland er een stuk slechter voor staat, vanwege het feit dat aanleg van de voorzieningen aldaar een stuk moeizamer en duurder is. Figuur 1 toont de percentages voor de toegang tot drinkwater en riolering voor respectievelijk de gemeenten en de stedelijke bevolking, en laat de lichte verbetering zien die in het tijdsbestek 2004 2007 is gerealiseerd. Waarbij aangetekend dat riolering hier betekent het bestaan van een leidingsysteem; of het rioolwater ook daadwerkelijk gezuiverd wordt komt in een later stadium aan
11
de orde.Figuur 1: Toegang water en riolering als % van gemeenten en bevolking2004 100 90 80 70 60 % 50 40 30 20 10 0 gemeenten (water) bevolking (water) gemeenten (riolering) bevolking (riolering) 2005 2006 2007
Onderstaande plaatjes geven de stand van zaken per deelstaat aan: het linkerplaatje heeft betrekking op de toegang tot schoon drinkwater, waarbij de deelstaat So Paulo, met meer dan 90%, het beste naar voren komt, terwijl de deelstaten Par en Acre, het met minder dan 40% moeten doen; in het rechterplaatje de stand van zaken m.b.t. het rioleringsnetwerk. Ook hier de leidende positie voor So Paulo, met meer dan 70% van de bevolking aangesloten op het netwerk, terwijl Cear, Par en Rondnia het moeten doen met minder dan 10%.
12
Figuur 2: verschillen in toegang tot drinkwater en riolering per deelstaat
Om de milleniumdoelstellingen met betrekking tot de toegang tot schoon drinkwater en riolering te halen (i.e. in 2015 het percentage dat daar geen toegang toe heeft met de helft verminderen t.o.v. 1990) zou men, zo hebben de Brazilianen zelf uitgerekend, het tempo van aanleg van waterleidingen negen maal moeten opvoeren en dat van riolering maar liefst 40 maal. In figuur 3 worden de verschillen per regio gepresenteerd, waarbij de cijfers betrekking hebben op het jaar 2007. In blauwe kolom de toegang tot schoon drinkwater,in de rode kolom de toegang tot riolering en in de gele kolom het percentage van het rioleringswater dat, alvorens te lozen, gezuiverd wordt. Merk op dat dit in feite een iets vertekend beeld geeft; om het rele percentage van gezuiverd rioolwater aan te geven zou de gele kolom slechts een fractie moeten zijn van de rode. Ter illustratie: gemiddeld heeft 42% van de Braziliaanse bevolking toegang tot riolering. Hiervan wordt slechts 32,5% gezuiverd, dus zou de gele kolom eigenlijk nog geen 14% (i.e. 42%*32,5%) moeten aangeven.
13
Figuur 3: Toegang tot water, riolering en rioolwaterzuivering (2007)water 100 90 80 70 60 % 50 40 30 20 10 0 Noorden Noordoosten Zuidoosten Zuiden Centraal-westen Brazilie-gemiddeld riolering zuiverings% van verzameld rioolwater
De gemiddelde consumptie per inwoner ligt rond de 150 liter/dag. Onderstaande grafiek geeft behalve de verschillen per regio ook de hoeveelheid water aan die niet bij de consument terecht komt (maar wel geproduceerd moet worden).Figuur 4: Waterverbruik per capita (consumptie + transportverliezen)250
200
liter/inwoner/dag 150
transportverliezen100
consumptie
50
0 Noorden Noordoosten Zuidoosten Zuiden Centraal-westen Brazilie-gemiddeld
Bij deze grafiek zijn de volgende opmerkingen te plaatsen: verliespercentages lijken, met gemiddeld 30%, vrij laag te zijn genomen. Officieel ligt dit cijfer rond 40%, minder officile - en dus wellicht realistischer bronnen schatten het op 45%; in het Noordoosten zou er sprake zijn van een onderdrukte consumptiebehoefte; de lagere cijfers zouden zijn veroorzaakt door het feit dat water lang niet altijd beschikbaar is. In bijlage 2 is een overzicht opgenomen van de verliezen per bedrijf in 2007: bijlage 2A m.b.t. de staatsbedrijven en bijlage 2B m.b.t. enkele gemeentelijk georganiseerde waterbedrijven.
14
2.4
Marktomvang
Uiteraard is het zeer lastig om een goed beeld te geven van de preciese omvang van de markt. Een en ander is ook tamelijk afhankelijk van de invalshoek die gekozen wordt. Maar toch wel enigszins illustratief zijn de achterstanden in infrastructuur. Voor het aanleggen van waterleidingen en riolering zijn de volgende kosten gemoeid (R$ 2,55 = EUR 1,00).Figuur 5: Kosten per aansluiting (water, riolering) per regio
6000
waterleiding5000 riolering 4000 R$/aansluiting
3000
2000
1000
0 Noorden Noordoosten Zuidoosten Zuiden Centraal-westen Brazilie-gemiddeld
Van 2001 t/m 2007 heeft het investeringsniveau rond de R$ 4 miljard gelegen, dus ongeveer EUR 1,6 miljard per jaar. Voor algehele toegang van de bevolking tot deze basisvoorziening was in 2001 geschat dat er EUR 100 miljard aan investeringen nodig waren om dit in 2020 gerealiseerd te hebben. Met aftrek van de inmiddels gedane investeringen blijft nog steeds een slordige EUR 75 miljard over. Maar hoe dan ook zal het tempo flink opgeschroefd moeten worden! Bovendien is hier niet de zuivering van het rioolwater in meegenomen, wat, na de aanleg van een rioleringstelsel, een logische vervolginvestering zal zijn. Daar hangen weer nieuwe investeringen in slibverwerking mee samen, iets wat nu al een groot probleem is voor de huidige rioolwaterzuiverings-installaties. Verder is er nog een grote markt in de private sector, waar bedrijven fors investeren in zuivering, onder andere om de volgende redenen: a) zuiveren van afvalwater om te voldoen aan de milieuregelgeving; b) zuiveren van het afvalwater voor hergebruik in het eigen productieproces; c) zuiveren van het kwalitatief niet altijd even zuivere leidingwater als input voor het productieproces. Bedrijven als Rhodia, Coca Cola, Duratex, Ambev zijn slechts enkele voorbeelden die op deze fronten hebben genvesteerd. Zo is Coca Cola Brazili erin geslaagd om voor het produceren van n liter frisdrank gemiddeld slechts 1,4 liter water te verbruiken, terwijl het gemiddelde voor alle Coca Cola-fabrieken wereldwijd 2,23 liter bedraagt. Voor tips voor het achterhalen van bedrijven per bedrijfstak zie paragraaf 5.3.
15
2.5
Specifieke milieurichtlijnen
De milieuwetgeving in Brazili is voor een buitenstaander niet eenvoudig te begrijpen. Zo zijn er verschillende ministeries (bijvoorbeeld ministerie van Milieu en ministerie van Gezondheid) en organen (bijvoorbeeld Conama en Anvisa) die hier een rol in spelen, terwijl er ook verschillende niveaus van wetten zijn (wet, richtlijnen, resoluties etc.). Wetten geven doorgaans het kader aan die vervolgens op verschillende fronten wordt gespecificeerd. Zo is men thans bezig met de voorbereiding van de belangrijke wet Plano Nacional de Saneamento, waarin het beleid wordt uitgezet voor hoe universele toegang tot drinkwater en riolering gerealiseerd gaat worden. Een belangrijke rol is weggelegd voor de nationale milieuraad CONAMA, wiens resoluties bestaande wetgeving nader uitwerken of aanvullen. Daarnaast geven de deelstaten hier vaak nog weer een eigen invulling aan. Deelstaten mogen federale wetgeving wel aanscherpen maar nimmer toleranter maken. Een andere belangrijke partij is het Braziliaanse milieu-instuut IBAMA, maar deze heeft vooral een controlerende taak, met name waar het zaken betreft die van nationaal belang zijn (bijvoorbeeld bij de exploratie van natuurlijke hulpbronnen) en/of taken die de overheden van de individuele deelstaten teboven gaan. Voor de kwaliteit van het drinkwater gelden de richtlijnen van de WHO. Deze zijn voor Brazili omgezet in de richtlijn (Portaria) 518 uit 2004 van het Ministerie van Gezondheid (Sade), zie bvsms.saude.gov.br/bvs/publicacoes/portaria_518_2004.pdf Voor de lozing van afvalwater op het oppervlaktewater geldt de regel dat de kwaliteit daarvan moet voldoen aan de waterklasse waar op geloosd wordt. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen: classe especial: drinkwaterbereiding met alleen desinfectie, natuurgebied classe 1: drinkwaterbereiding met simpele waterzuivering, zwemmen classe 2: drinkwaterbereiding o.b.v. conventionele methode, zwemmen, irrigatie classe 3: drinkwaterbereiding o.b.v. geavanceerdere technieken, watersport, visserij classe 4: binnenvaart, landschappelijke betekenis Het moge duidelijk zijn dat naarmate het nummer van de klasse hoger wordt, de eisen afnemen. Zo mag BOD5 (COD wordt niet genoemd) bij classe 1 maar 5 mg O2 per liter zijn (bij 20 oC), terwijl bij classe 3 een waarde van 10 wordt toegestaan. In bijlage 3 is een vergelijking gemaakt tussen de Nederlandse streefwaarden en de waarden die in Brazili gelden (classes 1 en 3). Zie voor de CONAMA resolutie www.mma.gov.br/port/conama/legiabre.cfm?codlegi=459.
16
3
DE AFVALSECTOR
3.1
Institutionele structuur
Gemeenten zijn verplicht voor de (organisatie van) inzameling en bestemming van: huishoudelijk afval, evenals reiniging van openbare ruimten (vegen) en onderhoud van groenvoorzienigen (snoeien); afval afkomstig van de gezondheidssector; bouwafval. De uitvoering van deze taken kan zelfstandig gebeuren, hetgeen geldt voor 31% van de gemeenten, (in met name de kleinere gemeenten - met minder dan 30 duizend inwoners - zie je dit veel)) of kan worden uitbesteed aan private bedrijven, hetgeen gebeurt in 50% van de gemeenten. In de overige 19% is er sprake van een mengvorm, bijvoorbeeld waarbij het management in handen is van de gemeenten, maar de uitvoering geschiedt door een priv bedrijf. Bedrijven die actief zijn op het gebied van verzameling, reiniging en verwerking van huishoudelijk afval zijn verenigd in de Braziliaanse Associatie van bedrijven voor openbare reiniging en speciaal afval (ABRELPE, www.abrelpe.org.br). Abrelpe is opgericht in 1976 en vertegenwoordigt Brazili binnen de International Solid Waste Association (ISWA). De bij Abrelpe aangesloten bedrijven zijn vermeld in bijlage 5. Bedrijven dienen zelf voor de verwerking / bestemming van hun afval zorg te dragen. In sommige regios kunnen zij daarvoor terecht bij bedrijven die gespecialiseerd zijn in de verwerking van industrieel afval. Deze bedrijven worden vaak CTRs genoemd, Centros de Tratamento de Resduos, ofwel afvalverwerkingscentra. De meeste daarvan zijn aangesloten bij de Braziliaanse Associatie van bedrijven voor afvalverwerking, (ABETRE, www.abetre.org.br). Omdat de bedrijven van Abetre ook vaak zelf stortplaatsen beheren kunnen, behalve de industrie, ook gemeenten tot hun klanten behoren. De bij Abetre aangesloten bedrijven zijn vermeld in bijlage 6. 3.2 Wettelijk kader
Vuilstortplaatsen Met betrekking tot het inrichten, beheren en sluiten van vuilstortplaatsen bestaan er in Brazili eigenlijk alleen maar technische normen, namelijk: ANBT NBR 13.896/1997 voor een gewone stortplaats en ABNT NBR 10.157/1987 voor stortplaatsen voor gevaarlijk afval. Conama resolutie 237/1997 geeft aan hoe daarvoor een milieuvergunning gegeven kan worden. Deze normen beschrijven in detail hoe een stortplaats er (idealiter) uit moet zien (incl. drainage, opvang en behandeling percolaat, ontgassing etc.), onafhankelijk van de omvang ervan. De norm is echter vaak een brug te ver voor de 4.500 gemeenten met minder dan 20 duizend inwoners, vandaar dat de meeste stortplaatsen in Brazili niet aan deze eisen voldoen. Daarom is nu een nieuwe regelgeving (CONAMA 404/2008) in de maak, die de eisen voor stortplaatsen met minder dan 20 ton per dag naar beneden bijstelt. De voorgestelde norm stelt vooral eisen aan de lokatie en bereik van de stortplaats. Verder mogen er (uiteraard) geen gevaarlijke stoffen worden gestort, en er moet aandacht zijn voor voorlichting op het gebied van (verminderen en/of recyclen van) afval. Per gemeente mag er maximaal n zon vergunning worden afgegeven. Het voorstel is door de kleine gemeenten positief ontvangen, want alleen op deze manier zullen ze aan de regelgeving kunnen voldoen.
17
3.3
Kentallen
Omvang Gemiddeld wordt er in Brazili 0,97 kg afval per dag per persoon gegenereerd; dit is het totaal van huishoudelijk afval en openbaar afval, zoals veeg- en snoeiafval. In grote steden ligt dit wat hoger dan in de kleinere gemeenten (zie figuur 6: hoeveelheid afval per persoon per jaar, naar omvang van de gemeente). Vermenigvuldigd met het inwonertal (180 miljoen) betekent dit 175 duizend ton per dag, of 64 miljoen ton per jaar. Overige soorten: aan afval afkomstig van de gezondheidszorg wordt gemiddeld 6 kg per 1000 inwoners per dag ingezameld, hetgeen neerkomt op 395 duizend ton per jaar; aan bouwafval wordt 129 kg per inwoners per jaar opgehaald, ofwel 23 miljoen ton per jaar; aan industrieel afval wordt naar schatting jaarlijks 10 miljoen ton gegenereerd, waarvan een kwart gevaarlijk afval is. Inzameling In de meeste gemeenten (meer dan 90%) wordt het huishoudelijk afval keurig opgehaald. Hiervan gebeurt 30% dagelijks, in 67% twee of driemaal per week en in 3% eenmaal per week. In 57% van de gemeenten vindt enige vorm van afvalscheiding plaats, maar dit zegt nog niet zoveel over de gescheiden volumes. Gescheiden inzameling kan reeds bij het ophalen geschieden, bijvoorbeeld door inzet van aparte vrachtwagen voor bepaalde typen afval (bijvoorbeeld organisch afval, hout, plastic etc) of zoals in de meeste gevallen in sorteercentra (centros de triagem), waar afval handmatig wordt gescheiden. De hoeveelheid huishoudelijk afval dat gerecycled wordt lijkt, met 3,1 kg/inwoner/jaar, tegen te vallen; dit is rond de 1% van het totaal (zie meer hierover onder het kopje recycling, aan het eind van deze paragraaf). Waarbij het opvalt dat naarmate de gemeente groter wordt het percentage gescheiden afval kleiner wordt. Van de gescheiden stromen is papier de belangrijkste (51%), gevolgd door plastic (26%), metaal (12%), glas (6%) en overig (4%).
Figuur 6: Huishoudelijk afval per persoon per jaar (incl. gescheiden inzameling)450 400 kg huishoudelijk afval p.p.p.j. 350 300 250 200 150 100 50 0 < 30 30 - 100 100 - 250 250 - 1.000 1.000 - 3.000 > 3.000 inwonertal gemeente (* 1.000) gescheiden inzameling overig
Verder zegt 93% van de gemeenten afval afkomstig van de gezondheidszorg apart in te zamelen. Inzameling van bouwafval geschiedt op verschillende manieren, meestal zijn hier verschillende aanbieders actief.
18
Bedrijven dienen zelf zorg te dragen het transport van hun afval. In de praktijk verloopt dit op twee manieren: 1. via de transportondernemingen die zich erin hebben gespecialiseerd. Met name kleine bedrijven bedienen zich van deze methode, in de wetenschap / vertrouwen / hoop dat er een goede bestemming aan geven (overigens blijft degene die het afval heeft gegenereerd verantwoordelijk tot en met een correcte bestemming ervan) 2. via de eindbestemmingen. Voor met name grote bedrijven is dit het uitgangspunt: zij maken een contract met het bedrijf dat voor verdere verwerking of bestemming bestemming (vuilstort, verbrandig, recycling) zorgt; die laatste partij organiseert vervolgens het transport. Bestemming Behalve het kleine gedeelte aan recycling gaat het overgrote deel van 64 miljoen ton huishoudelijk afval per jaar naar stortplaatsen. Hiervan gaat 63% naar stortplaatsen die voldoen aan de bestaande milieuregels (deze noemt men in Brazili een aterro sanitrio), terwijl de overige wordt verdeeld in gecontroleerde stortplaatsen (aterro controlado, 27%) en ongecontroleerde dumpen (lixo, 10%), waar het niet ongebruikelijk is dat arme mensen nog bruikbare spullen of zelfs etenswaren vandaan halen (zie foto). Opgemerkt wordt dat deze verdeling betrekking heeft op de gestorte volumes. Als gekeken wordt naar het aantal stortplaatsen verschuiven deze percentages naar resp. 37, 32 en 31%, zie figuren 7a en 7b. Genoemde cijfers worden min of meer bevestigd door het feit dat slechts 42% van de Braziliaanse stortplaatsen een geldige milieuvergunning heeft.
Figuur 7a: Bestemming huishoudelijk afval (volume)lixo 10%
Figuur 7b: Bestemming huishoudelijk afval (aantal stortplaatsen)
lixo 31% aterro sanitrio 37%
controlado 27%
aterro sanitrio 63%
controlado 32%
In figuur 8 wordt aangegeven: a) hoeveel stortplaatsen er zijn per regio; b) de status van de stortplaatsen per regio. In deze figuur komt het aantal stortplaatsen precies overeen met het aantal gemeenten, iets wat niet per se zo hoeft te zijn (sommige gemeenten hebben er geen, andere hebben er meerdere). Behalve het feit dat het zuidoosten, met de steden So Paulo en Rio de Janeiro, het dichtst bevolkt is (dus meer stortplaatsen), is ook goed te zien dat de aandacht voor de milieu-asepecten er groter is (een lager percentage lixo).
19
Figuur 8: Stortplaatsen per regio2.000 1.800 1.600 1.400 789 1.200 aantal 1.000 800 600 400 200 0 Noorden Noordoosten Zuidoosten Zuiden Centraal-westen 67 116 266 248 865 359 691 480 aterro sanitrio aterro controlado 448 lixo
631 163 163 138 140
Voor afval afkomstig van de gezondheidszorg zijn de bestemmingen autoclaaf (genstalleerde capaciteit 200 ton/dag), gevolgd door verbranding (170 ton/dag) en microgolven (158 ton/dag). Desondanks wordt 80% van dit afval niet adequaat verwerkt. Iets dergelijks geldt voor bouwafval. Hoewel ook dat apart moet worden ingezameld en verwerkt komt hier in de praktijk niet bijster veel van terecht. Heel veel bouwafval, met name dat wordt gegenereerd door kleine bouwbedrijfjes, wordt clandestien gedumpt. De bestemming van industrieel afval gebeurt iets geavanceerder en iets genuanceerder. De 160 ontvangststations die behoren tot de 19 bij de Abetre aangesloten bedrijven zijn als volgt te verdelen, zie figuur 9.
Figuur 9: Bestemming industrieel afvalandere technologieen 10% menginstallaties voor cement 22% stortplaatsen classe I (gevaarlijk afval) 10%
menginstallaties voor hergebruik 7%
verbrandingsovens 14%
gewone stortplaatsen (classe IIA) 37%
Alle gegevens hierover, zoals locatie en eigendom, zijn bij Abetre bekend. Aangezien al deze vestigingen door private ondernemingen worden beheerd hebben deze alle een milieuvergunning. Deze bedrijven maken ook een sterke groei door, in 2007 niet minder dan 52% t.o.v. 2006.
20
Recycling Terwijl de onderzoekscijfers van het SNIS3 uitgaan van door de gemeenten verstrekte informatie t.a.v. onder hun verantwoording geryclede hoeveelheden (die rond de 1% van de huishoudelijke afvalstroom bedroegen), vallen de cijfers van ABRELPE en Instituut voor Recycling CEMPRE4 gelukkig iets gunstiger uit. Volgens hen recyclet Brazili in totaal 7 miljoen ton aan afval, bijna 10% van de totale stroom huishoudelijk afval. Aangezien 50% van het huishoudelijk afval organisch is is dit maar liefst 20% van de droge stroom. * Papier Op een consumptie van bijna 9 miljoen ton per jaar recyclet Brazili rond de 4 miljoen (= 45%) ton papier per jaar, waarvan 64% golfkarton. Overigens bestaan er voor papier twee indexen, die van het percentage gerecycled papier dat in omloop gebracht wordt en het percentage recycling (van het totaal). Het product van beide indexen geeft een goed inzicht in de werkelijke recycle-prestatie van een land. Deze ranglijst wordt aangevoerd door Frankrijk met 55,6 (68,9% * 80,7%) met Duitsland, dat meer gerecycled papier in omloop brengt maar minder recyclet, als tweede met 54,6 (75%% * 72,8%). Brazili neemt een middenpositie in met 20,4 (45,3% * 45%), na China, Itali en het Verenigd Koninkrijk, maar voor de VS, Finland, India en Rusland. * Aluminium Van de jaarlijkse consumptie van rond de n miljoen ton aluminium recyclet Brazili zon 38,5%, ofwel 385 duizend ton. Qua percentage doen alleen Oostenrijk en het Verenigd Koninkrijk het beter. De gunstige positie van Brazili is hier te danken aan het feit dat het land met 96,5% absolute koploper is in het recyclen van aluminium blikjes. * Glas Op een jaarlijkse consumptie van bijna 1,35 miljoen ton glas (t.b.v. emballage) recyclet Brazili rond de 635 ton (= 47%). * Plastic Op een consumptie van bijna 5 miljoen Brazili recyclet rond de 1 miljoen (= 20%) ton plastic per jaar, waarvan PET met 400 duizend ton het grootste aandeel heeft.
3.4
Marktomvang
Volgens een publicatie van de Braziliaanse Associatie van bedrijven voor openbare reiniging Abrelpe bedraagt de markt voor het ophalen, reinigen en transporteren van huishoudelijk, openbaar en speciaal afval zon R$ 17 miljard per jaar. Momenteel wordt 30% hiervan uitgevoerd door overheden, en 70% door private bedrijven. Zie figuur 10:
Sistema Nacional de Informaes sobre Saneamento (nationaal informatiesysteem over sanitatie), diagnose verwerking huishoudelijk afval, waar de meeste gegevens uit dit hoofdstuk vandaan komen, uitgevoerd door de Secretaria Nacional de Saneamento Ambiental van het Ministerio de Cidades (www.cidades.gov.br/secretariasnacionais/saneamento-ambiental/secretaria-nacional-de-saneamento-ambiental ) 4 Instituut Cempre (www.cempre.org.br/ingles/index.php) is een initiatief van verschillende grote bedrijven en fungeert tevens als schakel tussen vraag en aanbod van afval.3
21
FIGUUR 10: Omvang Braziliaanse afvalsector (huishoudelijk afval)10.000
9.000
8.000 privaat Omzet in miljoen BRL/jaar 7.000 overheid 6.000 6068
5.000
4.000
3.000 2889 2.000 2981 1.000 905 297 Noorden 855 Noordoosten Zuidoosten 497 Zuiden 1505 449 390 Centraal-westen
0
Uit het SNIS onderzoek blijkt dat 45% van de gemeenten de kosten voor het afvalbeheer niet in rekening brengt. Vooral in kleine gemeenten, tot 30 duizend inwoners, is dit - met 58% gebruikelijk. Naarmate gemeenten groter zijn loopt dit percentage geleidelijk terug. De gemeenten die de kosten wel aan de burger doorberekenen doen dit meestal via de onroerendgoedbelasting IPTU. Gemiddeld is dan het tarief R$ 23,34 per inwoner per jaar. Tegelijkertijd geven de gemeenten aan dat de kosten gemiddeld R$ 64 per inwoner per jaar bedragen. Deze kosten zijn hoger naarmate de gemeenten groter worden, oplopend van R$ 40 per inwoner per jaar bij gemeenten tot 30 duizend inwoners tot R$ 80 bij steden met meer dan 3 miljoen inwoners. Volgens het SNIS bedragen de gemiddelde kosten voor inzameling R$ 82,50 per ton. Verder zouden de totale kosten voor afvalmanagement voor een gemeente als volgt zijn opgebouwd: 36% voor inzameling (dit zou betekenen dat de totale kosten R$ 82,50 / 0,36 = R$ 230,00/ton) bedragen; 21% komen voor rekening van het reinigen van openbare ruimten (vegen kost R$ 44/km). Met beide posten samen is slechts 57% van de kosten verklaard. De overige kosten zijn onder andere gerelateerd aan het transport van afval naar de eindbestemming, een post die een steeds grotere plaats inneemt in dit geheel (zowel door stijgende transportkosten als door de grotere afstanden die moeten worden afgelegd om naar een juiste, milieubewuste bestemming te bereiken); stortvergoeding. Als voorbeeld voor deze laatste beide posten kan de zuidelijke stad Porto Alegre worden aangehaald. Daar wordt dagelijk 1.300 ton afval over een afstand van 90 km maar de stortplaats Minas de Leo gebracht. De kosten voor het transport bedragen R$ 25/ton, stort - bij de private beheerder - kost R$ 27, totaal R$ 52/ton. De gezamenlijke omzet van de 19 bij de Abetre aangesloten bedrijven bedraagt R$ 500 miljoen. Zij zijn gespecialiseerd in het verwerken en bestemmen van afval - met name industrieel, maar deze bedrijven beheren ook gewone vuilstortplaatsen, classe IIA, waar gemeenten hun afval kunnen storten. De brancheorganisatie is zeer actief in het openbaar maken van hun kostenstructuur, 22
kennelijk om het besef hierover bij hun klanten, waaronder gemeenten, te vergroten. Bijvoorbeeld door aan te geven dat daar, behalve operatie, ook initile investeringen en nazorg aan te pas komen. Zij presenteren daarbij op het volgende overzicht: t.b.v. aantal inwoners 2.500.000 1.000.000 200.000 prijs (R$/ton) 46,81 54,11 101,80 prijs (R$/capita) 13,67 15,80 18,58
type stortplaats Groot Gemiddeld Klein
ton/dag 2.000 800 100
3.5
Specifieke milieurichtlijnen
Naast het reeds eerder genoemde Plano Nacional de Saneamento, waarin het beleid wordt uitgezet voor hoe universele toegang tot drinkwater en riolering gerealiseerd gaat worden, wordt momenteel ook gewerkt aan een nieuw beleid op het gebied van afvalverwerking, de Politica Nacional de Residuos Slidos, dat van alles regelt over (vaste) afvalstromen, welk type afval, reversed logistics voor bepaalde emballages en voor electrische apparaten, compostering, internationale samenwerking, tijdslijnen, etc. Na 19 (!) jaar discussie is het wetsvoorstel in de nacht van 10 op 11 maart 2010 aangenomen door de Braziliaanse Camara dos Deputados, waarna het nog door de Senaat en de president moet worden bekrachtigd. Het beleid ten aanzien van de afvalsector is nog sterk in ontwikkeling. Vooralsnog hanteert men de strikte scheiding tussen huishoudelijk afval en industrieel afval. Bij industrile afvalstromen is allereerst de classficatie ervan erg belangrijk (volgens de norm NBR 10.004 van 20/11/2004) Classe I: gevaarlijke stoffen. Dit zijn stoffen die zeer brandbaar, zuur danwel base, reageerbaar, giftig of ziekteverwekkend zijn; Classe II: niet-gevaarlijk, waarbij: IIA niet-inert (bijv biologisch afbreekbaar, oplosbaar in water, brandbaar, etc, bijvoorbeeld sigarettenpeuken, keukenafval, veegafval etc. (bestemming: storten), en IIB inert, zoals hout, papier, plastic, bouwafval, groenafval (bestemming: recycling). Huishoudelijk afval is, zodra het op straat is gezet voor de ophaaldienst, per definitie niet gevaarlijk (de burger wordt zelf geacht mogelijke gevaarlijke stoffen anders te bestemmen). Voor afval uit de gezondheidszorg en bouwafval zijn aparte categorien en bestemmingswijzen opgezet. Ten aanzien van gevaarlijke stoffen bestaat de volgende regelgeving: Conama resolutie 301, d.d. 21/03/2002: over het verbod op import van autobanden en richtlijnen voor inzameling in de keten Conama resolutie 307, d.d. 05/07/2002, richtlijnen t.a.v. classificatie en verwerking bouwafval; Conama resolutie 313, d.d. 29/10/2002, inventarisatie van industrieel afval; Conama resolutie 358, d.d. 29/04/2005, afval uit de gezondheidszorg; Conama resolutie 362, d.d. 23/06/2005, afgewerkte olin; Conama resolutie 401, d.d. 04/11/2008, over maximale hoeveelheden lood, cadmium en kwik in batterijen en accus (naar beneden bijgesteld, advies is om te recyclen), en over de verplichting van verkooppunten om de batterijen terug te nemen. etc. Op het gebied van electronisch afval (lixo eletronico) heeft de staat So Paulo in juli 2009 een wet (13.576/09) ingesteld die omvangrijke probleem moet beteugelen. De wet, die alleen voor de staat So Paulo geldt, moet overigens zijn werking in de praktijk nog bewijzen. Bovendien is de verwachting dat de wet op korte termijn worden ingebed in de hierboven genoemde nationaal 23
geldende wetgeving. Haast is geboden want het gaat om 60 tot 100 miljoen apparaten (computers, telefoon, televisies etc.) per jaar. Overigens omvat de onlangs goedgekeurde wet eenzelfde soort beschrijvingen als de reeds geldende Conama-resolutie 257 uit 1999, waarbij de fabrikant en importeur verantwoordelijk zijn voor de juiste bestemming voor batterijen, alleen is dat in de praktijk nauwelijks van de grond gekomen. Thans hoopt men dat deze er in de sorteercentra na het inzamelen eruit worden gevist. Echter, van de 1,2 miljard batterijen die er jaarlijks in het land in omloop komen komt slechts 1% goed terecht. Accus worden overigens wel weer door de keten ingenomen. Iets dergelijks geldt voor bouwafval. Hoewel de Conama-resolutie reeds in 2002 in werking is getreden hebben momenteel slechts 60 gemeenten degelijk beleid op dat gebied. Met als gevolg dat slechts 1% van het bouwafval wordt gerecycled, terwijl dat in Nederland 90% is. Voorgaande is eigenlijk kenmerkend van wat er in de Braziliaanse milieuwetgeving aan de hand is: op papier zijn de eisen strak, maar in de praktijk is de opvolging ervan zeer ondermaats. Als mogelijke oorzaken hiervan kunnen worden genoemd de tamelijk ingewikkelde regelgeving, het gebrek aan toezicht en de afstand tussen de regelgeving en de dagelijkse praktijk. Het belangrijkste gevolg van dergelijke omstandigheden is dat van voorgenomen beleid soms niet al teveel terecht komt. Het is te hopen dat het met de nieuwe Politica Nacional de Residuos Slidos beter afloopt. Want daar zijn behalve het milieu ook aanbieders van nieuwe technologie bij gebaat.
24
4
PROGRAMMAS, PROJECTEN EN INVESTERINGEN
4.1
Programmas
De Braziliaanse regering, o.l.v. president Lula, heeft in 2006 besloten veel geld te steken in het programma van de versnelling van de groei (Programma de Acelarao de Crescimento, PAC). Van het totaal van bijna R$ 1 biljoen (R$ 1.000 miljard) aan toegewezen gelden in de periode 2006-2010 is in ditzelfde tijdsvak R$ 40 miljard gereserveerd voor de sector saneamento. Hiervan gaat R$ 39,5 miljard naar de waterinfrastructuur en R$ 0,5 miljard naar afvalverwerking. Thans is reeds voor R$ 34 miljard gecontracteerd, de laatste R$ 8 miljard zullen tot mei toegewezen worden. Projecten hebben gemiddeld 8 jaar looptijd. Dit wat betreft PAC I; de regering heeft onlangs aangekondigd om binnenkort met een PAC II te komen, dat zal lopen van 2011 2014. En dan komt er nog een PAC Copa, waarbij R$ 7 miljard beschikbaar komt voor de 12 steden van die wedstrijden voor het wereldkampioenschap voetbal in 2014 mogen organiseren. De meeste gelden van de PAC komen ten goede aan verbeteringen in infrastructuur, zoals energie, snelwegen, havens, vliegvelden etc. Maar ook onderwijs, sport en cultuur profiteren mee van de schijnbare gulle overheid, waarvan critici zeggen dat het niet veel meer is dan marketing, omdat het de plicht is van de overheid om in dergelijke sectoren te investeren. Bovendien zouden veel reeds toegezegde, maar nimmer uitgevoerde projecten alsnog een PAC-sausje krijgen, terwijl het percentage projecten dat daadwerkelijk is uitgevoerd nog maar zeer klein is. Dat laatste wordt overigens veroorzaakt door de stroperigheid van procedures die doorlopen moeten worden om dingen gedaan te krijgen, waarvan nu de overheid eens zelf het slachtoffer is. Het grootste deel van de gelden (26 van de R$ 40 miljard) wordt in de vorm van leningen beschikbaar gemaakt aan lagere overheden gemeenten of staatsbedrijven -, die toekomstige inkomsten moeten aantonen om er aanspraak op te kunnen maken. Dus via belastingen of, in het geval van de watersector, de waterrekening. Uiteindelijk is het toch de burger die betaalt. De overige R$ 14 miljard wordt beschikbaar gemaakt in de vorm van subsidie, vooral voor de kleine gemeenten. Hiervan komt R$ 10 miljard van de overheidsbegroting en R$ 4 miljard van de Funasa, een fonds ter verbetering van de volksgezondheid. De bronnen van zoveel geld zijn in Brazili zelf te vinden. Het betreft hier twee kanalen: de pensioengelden van de FGTS (fundo de garantia, garantiefonds), die worden beheerd door de Caixa Econmica Federal. Dit is een soort AOW voor Brazili, waarbij iedere werknemer zijn eigen rekening / reserves heeft. De reserves van FGTS zijn zeer hoog. Men realiseert namelijk een veel hoger rendement dan bij wet is vereist. Ook als iedereen die er recht op heeft n op zou nemen is er nog R$ 60 miljard over. Het is bij wet geregeld dat FGTS reserves besteed dienen te worden aan infrastructuur, saneamento of milieu. Het FAT fonds, beheerd door de Braziliaanse ontwikkelingsbank BNDES en bestemd voor (tijdelijke, maximaal vier maanden) werkloosheidsuitkeringen of opleidingen voor werknemers. Verschil met FGTS is dat de maandelijkse bijdragen voor het FAT (via de bedrijfsbelastingen PIS en COFINS) in n pot belanden en dus niet voor een individuele werknemer gereserveerd blijven. De reserves van FAT dienen ten goede te komen aan de industrie. Er zijn overigens nog andere manieren dat FGTS kan worden ingezet. Via het infrastructuurfonds Fundo de Infrastrutura (FI), kunnen ze optreden als aandeelhouder in een private ondernemingen, zoals bij Aguas do Brasil, van Odebrecht, waarbij het FI aandelen of toekomstige inkomsten tegemoet ziet.
25
4.2
Projecten
Verschillende internationale financieringinstituten zoals de Wereldbank, IFC en de Interamerikaanse Ontwikkelingsbank zijn actief in Brazili. Hieronder worden de belangrijkste genoemd: 4.2.1 Wereldbank
De projecten van de Wereldbank zijn terug te vinden op site www.bancomundial.org.br, of via www.worldbank.org. Een voorbeeld hiervan is een lening van USD 190 miljoen die men in januari 2010 heeft goedgekeurd voor een duurzaam waterproject in Noordoost-Brazili. Met dit project wil de overheid de water- en sanitaire voorzieningen uitbreiden en verbeteren voor de bevolking van Pernambuco. Deze staat is een van de droogste van het land. Het doel is toegang tot schoon water en sanitaire voorzieningen te realiseren voor de gebieden Capibaribe-rivier (per 2014) en Metropolitan Region of Recife (per 2018). Een ander voorbeeld betreft het in maart 2010 goedgekeurde project voor gentegreerd watermanagement in de staat Cear. De waarde van de lening hiervoor bedraagt USD 103 miljoen en is bestemd voor consultancy op dit gebied, alsmede equipment en uitvoering van werken die hiermee gemoeid zijn. Tevens is er een project in voorbereiding, ter waarde van USD 98 miljoen, waar een grote component consultancy in zal zitten. Het gaat om studies en modelvorming voor irrigatie, hergebruik en afvoer van water etc. Momenteel wordt dit project voorbereid met het agentschap voor water ANA, het ministerie van Milieu (MMA) en het ministerie van Cidades (steden). In principe maakt de Wereldbank projecten pas bekend zodra het hele financile traject is doorlopen, tot en met het accoord van het Braziliaanse parlement voor de buitenlandse schuld die hiermee wordt aangegaan. Immers, de leningen van de Wereldbank worden verstrekt aan staatsoverheden of overheidsbedrijven van de staat, en dan nog alleen met garantiestelling van de federale overheid. De implementatie van de projecten ligt in handen van de begunstigde, die (deel)projecten echter wel internationaal moet aankondigen en aanbesteden, volgens de Worldbank Guidelines. Nederlandse bedrijven kunnen hierover worden ingelicht via de Alert Service van het Agentschap NL / EVD Internationaal. 4.2.2 IFC
De International Finance Cooperation (IFC) is een deel van de Wereldbank dat zich bezighoudt met projecten voor het bedrijfsleven. IFC zit in So Paulo. De projecten zijn te vinden op hun website (www.ifc.org). Momenteel heeft IFC een drietal voor de onderhavige sector relevante projecten in portfolio: SANASA (waterbedrijf in Campinas) t.b.v. riolering, waar IFC een bedrag van USD 22 miljoen dollar financiert; Odebrecht / Foz, een van de Braziliaanse bedrijven die genteresseerd zijn in het opereren van publieke watersysteem. Het project ondersteunt bedrijven verschillende structuren uit te werken (PPPs, concessies etc.) om hun partipatie te realiseren; Estre Ambiental S.A., n van de marktleiders op het gebied van afvalwerking. Het project ondersteunt het bedrijf in verdere expansie in deze sector, o.a. voor het ontwikkelen van stortplaatsen met stortgasonttrekking en het aantrekken van kapitaal voor investering in nieuwe apparatuur. 4.2.3 Interamerikaans Ontwikkelingsbank
Naast de Wereldbank is ook de Interamerikaans Ontwikkelingsbank (IADB, in het Portugees beter bekend als BID, Banco Interamericano de Desenvolvimento) actief in Brazili. Ten eerste is er het 26
programma Procidades, gericht op gemeenten met meer dan 100 duizend inwoners. Als aanbieder van technologie is het altijd handig om potentile klanten om financieringsbronnen te kunnen wijzen. Verder ondersteunt de IADB specifieke projecten op in een aantal deelstaten of hoofdsteden daarvan. Hieronder volgt een overzicht van wat er momenteel aan projecten in uitvoering is: PROJECT NUMBER BR-L1217 APPROVAL DATE Jul 15, 2009
NAME Social and Environmental Program for the Igaraps in Manaus PROSAMIN Solid Waste Management in the State of Minas Gerais Social and Environmental Program for the Manaus' Igaraps PROSAMIM II Estrada Nova Watershed Sanitation Program - PROMABEN Porto Alegre Integrated Socio Environmental Program Environmental Revitalization Program of Joinville Water Treatment & Energy Infrastructure for Petroqumica Suape CEDAE's Commercial Operation Efficiency Improvement Program Ceara Sanitation Program Goiania Water and Sanitation
BR-T1106 Apr 15, 2009 BR-L1164 BR-L1065 BR-L1081 BR-L1038 Aug 6, 2008 Jul 9, 2008 Apr 30, 2008 Oct 31, 2007
BR-T1057 Jun 14, 2007 BR-T1034 Jan 17, 2007 Nov 26, BR0324 2003 BR0351 Jul 17, 2002
Via de site blijkt dat men verschillende projecten in voorbereiding heeft, onder andere in So Paulo, voor herstel van de kwaliteit van de rivier Tiet, alsmede bijdragen in het programma Procidades van de Braziliaanse regering. Vanuit Washington wordt een aan Trustfunds aangestuurd, waaronder twee namens de Nederlandse overheid, n voor water-gerelateerde projecten en n voor milieuprojecten. Nederlandse bedrijven zouden hier in principe voorsprong moeten hebben bij het opzetten / uitwerken van projecten. Zie www8.iadb.org/trustfunds/Funds/DonorDetails.aspx?DonorId=NE 4.2.4 Braziliaanse Ontwikkelingsbank BNDES
Ook de Braziliaanse ontwikkelingsbank BNDES heeft specifieke programmas gericht op investeringen in milieuprojecten. Voor leningen boven de R$ 10 miljoen kan met terecht bij de kredietlijn Ondersteuning aan investeringen in milieu5: Hieronder vallen projecten op het gebied van afvalverwerking, waterbereiding, afvalwaterzuivering, hergebruik van water, bodemsanitatie etc. Voor projecten onder de R$ 10 miljoen kunnen Braziliaanse bedrijven terecht bij BNDES Automatico6, waarbij ze tegen gunstige voorwaarden 100% van de investering gefinancierd kunnen krijgen. Helaas kan hier alleen maar in Brazili gemaakte apparatuur deel van uitmaken. 4.3 Investeringen
Investeringen door het private bedrijfsleven in publieke taken als waterbereiding, distributie en riolering zijn in opkomst nu de regelgeving voor met name de watersector is verbeterd. Bedrijven als Foz do Brazil (van de groep Odebrecht), CAB (van Galvo Engenharia) en Saneamento Ambiental do guas do Brasil (SAAB, van Queiroz Galvo en Carioca Engenharia) zijn speciaal opgezet om een marktaandeel te behalen in dit segment. Het complete overzicht van deze bedrijven is de vinden op de site van ABCON, de branchevereniging waarin het private
5 www.bndes.gov.br/SiteBNDES/bndes/bndes_pt/Areas_de_Atuacao/Meio_Ambiente/apoio_meio_ambiente.html. 6 www.bndes.gov.br/SiteBNDES/bndes/bndes_pt/Institucional/Apoio_Financeiro/Produtos/BNDES_Automatico/index.html#
27
bedrijfsleven voor de watersector zich heeft verenigd (www.abcon.org.br). Er is beperkte buitenlandse belangstelling: OAGL (Spanje) heeft twee concessies, in Ribero Preto (BOT) en in Mogi Mirim, beide steden in So Paulo; Agbar (Aguas de Barcelona), die een contract heeft met het waterbedrijf Saneago in Goias; AGS (Portugal) is als minderheidsaandeelhouder aanwezig in een aantal investeringen. In de sector afvalverwerking hebben zich vanaf 1998 veel buitenlandse bedrijven aangediend, zoals SUEZ/Sita (Fra), Veolia (Fra), Waste (VS), Seche (Fra). De meeste ervan zijn vertrokken omdat de markt toch niet zo hard groeide dan men had verwacht. Toch zijn er ook blijvers, zoals FCC (Spaans, partner in Proativa), een Duits en een Italiaanse bedrijf. Omdat voor zowel gemeenten als bedrijven een juiste bestemming van de afvalstromen een steeds groter probleem begint te worden zal er in de komende jaren hoe dan ook veel genvesteerd dienen te worden in de afvalsector, door Braziliaanse bedrijven danwel door geinteresseede buitenlandse partijen.
28
5
MARKTOEGANG / MARKTBENADERING
5.1
Importtarieven voor hardware
Importtarieven variren van product tot product. De meeste hardware valt onder een tarief van 14 of 16%. De tarieven zijn op basis van de NCM codes terug te vinden in de TEC7 tabel www.receita.fazenda.gov.br/aduana/TabelaTec/default.htm. Heel belangrijk is te onderzoeken of onder het importtarief verlaagd of op nul gesteld kan worden. Hiertoe moet het importerende bedrijf aantonen dat er geen gelijkwaardige apparatuur in Brazili te koop is. Hierbij wordt gelet op kwaliteit, prijs (CIF + importheffingen) en levertermijn. Een en ander staat nader beschreven in CAMEX Resolutie 35/06 d.d. 22/11/2006. Ook kan van belang zijn de regelgeving rondom het invoeren van tweede-handsmachines, wat niet altijd is toegestaan. Een en ander staat nader beschreven onder Portaria MICT 235/06 d.d. 07/12/2006. Overigens zijn er naast de importbelasting (imposto de importao, II) nog een aantal andere belastingen die bij de prijs op komen. Omdat sommige daarvan ook voor Braziliaanse producten gelden is hieronder een prijsvergelijking gemaakt tussen een importtraject en een product dat in Brazili wordt gemaakt. Merk op dat de belastingen cumulatief zijn, waarmee wordt bedoeld dat niet de FOB prijs het uitgangspunt is, maar het subtotaal van de vorige optelling. % Waarde (EX WORKS / FOB) Zeetransport Verzekering Subtotaal A I.I. (Importbelasting) Subtotaal B IPI (heffing op ind. producten) Subtotaal C ICMS (vgl. BTW) Subtotaal D PIS Subtotaal E COFINS Subtotaal F AFRMM over zeetransport TOTAAL 2,50% 7,60% 1,65% 18,00% 10,00% 14,00% Te importeren product 100,00 2,50 2,50 105,00 14,70 119,70 11,97 131,67 23,70 155,37 2,56 157,93 12,00 169,94 0,06 170,00 0,00% 7,60% 1,65% 18,00% 10,00% 0,00% % Lokaal gefabriceerd 100,00 100,00 100,00 10,00 110,00 19,80 129,80 2,14 131,94 10,03 141,97 141,97
(*): de waarden voor II en IPI zijn gemiddelde tarieven, deze zijn per product verschillend. (**) Adicional ao Frete para Renovao da Marinha Mercante, een heffing over zeetransport t.b.v. een fonds ter bevordering van de Braziliaanse scheepsbouw.
7
Tarifa Externa Comun, ofwel gemeenschappelijk buitentarief dat geldt voor alle (4) landen van de Mercosul, i.e. Argentini, Brazili, Paraguay en Uruguay. 29
5.2
Importvereisten
De procedure voor het importeren van goederen staat beschreven onder de Portaria 17 van Secretaria de Comercio Exterior (Secex): 1. het importerende bedrijf moet wel eerst ingeschreven staan in het register van exporteurs en importeurs (REI), in Siscomex, het alomvattend electronische systeem voor import en export; 2. verifiren of er een vergunning (licenciamento) voor nodig is; dit geldt bijvoorbeeld voor tweede-handsartikelen of voor hardware waarvoor reductie van het importtarief gevraagd wordt; 3. voor sommige producten is een importlicentie (LI, licena de importao) vereist. Dit moet voor verscheping zijn aangevraagd en heeft een duur van maximaal 60 dagen 4. register voor financile operaties (ROF), voor als betaling meer dan een jaar na import geschiedt; 5. importdeclaratie (declarao de importao, DI), wordt automatisch gegenereerd door Siscomex en bevat alle gegevens van de transactie, zoals exporteur, importeur, diens douane-agent, gewicht, verpakking, verschuldigde belastingen etc. 6. aan het eind van de import-transactie wordt door de douane (c.q. Receita Federal, of belastingdienst) een importbewijs gegenereerd (comprovante de importao, CI),.die aangeeft dat het product legaal in Brazili is geimporteerd.
5.3
Doelgroepen
Voor de waterssector is het speelveld redelijk overzichtelijk. Allereerst zijn er de spelers die actief zijn in drinkwatervoorziening, riolering en rioolwaterzuivering, verdeeld over de categorien vermeld onder 2.1. Via de aangegeven website zijn alle spelers vrij eenvoudig te achterhalen. Uiteraard is het speelveld van de industrie vele malen diverser. Maar ook hiervoor geldt dat elke sector in Brazili zich erg goed heeft georganiseerd in brancheorganisaties zowel op nationaal als op deelstaatniveau - zodat ook op die manier snel aan de namen is te komen. Als voorbeelden kunnen worden genoemd: de chemische industrie (www.abiquim.com.br) de machineindustrie (www.abimaq.com.br) de leerindustrie, in het zuiden (www.aicsul.com.br) de voedingsindustrie (www.abia.org.br) de bierfabrikanten (www.sindicerv.com.br) etc. Bovendien is er in elke deelstaat een industriefederatie, die de lokale industrie-segmenten verenigt en die op haar beurt is aangesloten de overkoepelende industrieconfederatie (www.cni.org.br). Meer dan bij de watersector bestaat in de afvalsector de doelgroep uit private ondernemingen. Het feit dat 70% van de activiteiten inzake huishoudelijk afval en vrijwel alle industrile afval wordt uitgevoerd door priv-bedrijven benadrukt dit. Hiermee hebben zij het voor (buitenlandse) technologie-aanbieders in zekere zin gemakkelijk gemaakt. Derhalve zij nogmaals gewezen op de leden van de brancheverenigingen van resp. Abrelpe en Abetre in de bijlage 5 en 6. De twee uitvoerende bedrijven voor inzameling in So Paulo zijn Loga (www.loga.com.br) en Eco Urbis (www.ecourbis.com.br) Marktleiders in de verwerking zijn bedrijven als Cetrel, Essencis en Estre (zie bijlage 6). Verder kunnen ook de verschillende industrile sectoren tot de doelgroep behoren. Zie daarvoor de hierboven gegeven aanduidingen, met als mogelijk interessante aanvullingen: de electrische en electronische sector (www.abinee.org.br) de bouw: hier geen federale associatie, maar elke staat zijn eigen Sinduscon, bijvoorbeeld Sinduscon SP in de deelstaat So Paulo (www.sindusconsp.com.br).
30
Toch is ook de publieke sector hier een belangrijke partij. Enerzijds vanwege de 30% van de activiteiten die men in eigen beheer uitvoert, anderzijds speelt men toch altijd de rol als opdrachtgever. Als zodanig zijn ook zij genteresseerd in nieuwe technologien, zij het om op gelijkwaardig niveau te kunnen onderhandelen met potentile uitvoerders, danwel om hen op het bestaan van dergelijke technologie te wijzen of de toepassing ervan te eisen. Voorbeelden van deze categorie zijn: Limpurb in So Paulo (www.prefeitura.sp.gov.br/cidade/secretarias/servicos/limpurb) Comlurb in Rio de Janeiro (www.rio.rj.gov.br/comlurb/) DMLU in Porto Alegre (www2.portoalegre.rs.gov.br/dmlu/) 5.4 Concurrenten
Braziliaanse bedrijven zijn redelijk concurrrerend voor lokale projecten. Zij zitten dicht op de mogelijkheden die zich voordoen, hebben kennis van de taal en de omgang en hebben, omdat ze niet hoeven te importeren, een prijs- en een tijdsvoorsprong t.o.v. de buitenlandse concurrentie. Voor de toepassing van innovatieve technologien sluiten ze vaak een samenwerkingsovereenkomst met de (buitenlandse) aanbieder van zulke technologie, ten faveure van beide partijen. De branchevereniging van bedrijven die equipment voor de sector saneamento op de markt brengen heet Sindesam en is te vinden onder de website van de algehele Associatie van Braziliaanse machinebouwers Abimaq: www.abimaq.org.br/camaras/cscamara.asp. Een overzicht van de aangesloten bedrijven is opgenomen in bijlage 4. Zoals uit de lijst op te maken is een groot deel van deze bedrijven van buitenlandse komaf. Import Hoewel de statistieken voor import en export uitstekend worden bijgehouden en beschikbaar worden gemaakt via aliceweb.desenvolvimento.gov.br en geharmoniseerd via de NCM code zijn er geen productgroepen die de onderdelen voor (afval)waterzuivering of afvalverwerking herbergen, op basis waarvan nauwkeurige kwalitatieve en kwantitatieve inzicht gepresenteerd zouden kunnen worden. De enige basis voor uitspraken hieromtrent vormen daarom de interviews, gehouden met spelers uit de sector. Voor beide segmenten wordt gewezen naar bedrijven uit Spanje, Frankrijk, Duitsland en Amerika. Het belangrijkste waterbedrijf van Brazili, Sabesp in So Paulo, heeft bovendien samenwerkingsovereenkomsten met Isralische en Engelse bedrijven. 5.5 Technische en financile behoeften
Voor de publieke sector ligt de nadruk op de prijs. De vereiste kwaliteit wordt beschreven in de tenderspecificaties, waarna de regel is dat de scherpste aanbieder wint. Wie het heel slim speelt probeert al in een eerder stadium de bestekmakers te benvloeden, om zo de concurrentie te beperken. De private sector is uiteraard veel vrijer in het doen van de keuzes. Afhankelijk van sector en type bedrijf leent dat zich voor meer geavanceerde oplossingen, ook als dit hogere investeringen vergt.
31
5.5.1
De watersector
Publieke sector De huidige procesgang voor drinkwaterzuivering kan als volgt worden omschreven: inname van oppervlaktewater en mogelijke voorbeluchting om ijzer en mangaan eruit te halen; vlokvorming met chemicalin, met name aluminiumsulfaat flotatie/bezinking ter verwijdering van zwevende stof zandfilters desinfectie door toevoeging van chloor toevoeging fluor t.b.v. volksgezondheid Voor rioolwaterzuivering is de volgende opzet de standaard: voorbehandeling t.b.v. het scheiden van de grove delen primaire behandeling: bezinktanks, waar zware delen (bezinken) en drijvende delen (olin/vetten) worden gescheiden secundaire behandeling: biologische behandeling met geactiveerd slib voor het verwijderen van mico-organismen, eventueel voorafgegaan door anearobe zuivering tertiaire behandeling: fysische/chemische zuivering voor het verwijderen van nutrinten. Opgemerkt moet worden dat dit de ideale situatie is. Zoals vermeld in paragraaf 2.3 wordt in de meeste gevallen het rioolwater berhaupt niet gezuiverd, terwijl er nog groot aantal tussenoplossingen zijn, varirend van kuilen in de grond (afhankelijk van de diepte dienend als aerobe of anaerobe zuivering) tot septic tanks. Kansen hardware: pompen, motoren, kleppen etc. Op al deze gebieden hebben buitenlandse bedrijven succes omdat de apparatuur vaak een stuk degelijker / robuuster is dan wat er in Brazili wordt gemaakt. slibverwerking: Door het gebruik van aluminiumsulfaat is het hergebruik van slib van drinkwaterzuivering een probleem, dit moet naar een speciale stortplaats. Bij het slib van rioolwaterzuiveringen zijn met name de enorme hoeveelheden een probleem, zowel logistiek als financieel. technologie: hoewel de sector niet bekend staat om zijn innovatieve of kapitaalkrachtige karakter staat men wel open voor nieuwe oplossingen, mits deze een aantoonbare verbetering opleveren t.o.v. reguliere technologie. Een bedrijf als Sabesp (deelstaat So Paulo) is zeer goed op de hoogte van alle beschikbare technologie maar zal slechts investeren in nieuwe, liefst robuuste technologie als de prijs/kwaliteitsverhouding aantrekkelijk is en als de omstandigheden dit nodig maken. Met name anaerobe zuivering is voor het warme Brazili wellicht een interessant alternatief. Een bedrijf als Proacqua (www.proacqua.com.br) timmert daar hard mee aan de weg. energie uit afvalwater: dit staat nog in de kinderschoenen. Ook hier geldt dat investeringen die hun waarde kunnen aantonen welkom zijn. In de staat Paran heeft dit redelijk wat aandacht, terwijl een van de grote rzwis van Sabesp, in Barueri (10m3 rioolwater per seconde) binnenkort 2,5 MW hoopt te generen o.b.v. biogas uit slib. Private sector Waterbehandeling staat sterk in de belangstelling bij de private sector, zij het als input of als afvalwater. Zo zijn er processen die zeer gevoelig zijn voor onvoldoende zuiver water als input. Daar kan worden gedacht aan de voedingsmiddelenindustrie, chemische en farmaceutische industrie, maar ook de stoomgeneratoren in waterkrachtcentrales. Dat laatste is een niche waar een bedrijf als Perenne (www.perenne.com.br) veel Omgekeerde Osmose installaties wegzet. Anderzijds bestaat er veel belangstelling voor hergebruik (re-uso) van water. Dit biedt veel kansen voor bedrijven die kunnen aantonen dat hun technologie de investering kan doen terugverdienen, zoals membraantechnologie.
32
5.5.2
De afvalsector
Zolang in Brazili bij afvalverwerking vooral wordt gedacht aan storten hetgeen thans het geval is zal er vraag zijn naar technologie voor efficint ophalen en transporteren van afval. Hiervoor zijn de bedrijven aangesloten bij ABRELPE (zie bijlage 5) de doelgroep. Veel oudere stortplaatsen zijn thans overvol (zowel met afval als met milieuproblemen) en er wordt naarstig gezocht naar alternatieve locaties, waar men het van meet af aan goed wil aanpakken. En daarbij hoort natuurlijk ook een correcte manier van storten, inclusief drainage en behandeling van percolaat en biogas. Omdat in de meeste stedelijke gebieden de beschikbare locaties schaars zijn zullen de kosten van stort stijgen, zij het door een duurdere locatie, zij het door transport, zal de aandacht gaandeweg meer komen te liggen op technieken voor verwerking en hergebruik. Hiervoor bestaat de doelgroep uit de bedrijven die zijn aangesloten bij de branchevereniging ABETRE (zie bijlage 6). Tegelijkertijd zijn de vereiste investeringen in technologie echter vaak hoog. Voor een sector in ontwikkeling, nog zonder vaste afzetkanalen (en dus toekomstige inkomsten), is daarom ondersteuning in het business model misschien wel net zo belangrijk. Hieronder wordt nog ingegaan op een aantal specifieke segmenten waar de technologische vooruitgang mogelijk is. De recycling van bouwmateriaal is nog een grote uitdaging. De branchevereniging voor de bouw in So Paulo, Sinduscon-SP (zie adressenlijst), heeft specifieke interesse getoond in de Nederlandse technologie op dat gebied. Als voorbeeld van een aanbieder op dit vlak is overigens het bedrijf Creta (www.cretatec.com.br). Een onderdeel van het bouwafval is gips, dat tot overlast kan leiden als het niet goed verwerkt wordt. In die zin ligt het probleem vooral bij bewustwording en inzameling. Indien dat gebeurt is er momenteel een beperkt aantal kanalen voor een goede bestemming: als hergebruik in voor gipswanden (zie www.drywall.org.br/); als middel voor bodemcorrectie in de landbouw (www.engessul.com.br, dit bedrijf heeft aangegeven op zoek te zijn naar machines die gipsafval kunnen compacteren tot pellets); als energiedrager voor het meestoken in de ovens voor de cementindustrie. Vooralsnog is echter het aantal toepassingen nog beperkt, zodat de aan afstand gerelateerde transportkosten een obstakel vormen voor verantwoorde bestemming. Op het gebied van composteren van is er nog veel te verbeteren. Hoewel meer dan 50% van het huishoudelijk afval uit organisch afval bestaat wordt er nog maar weinig gecomposteeerd. Een van de problemen is het vercommercialiseren van de eindproducten, hetgeen met name te maken heeft met het gebrek aan stabiele kwaliteit en een gereguleerde markt. Gevolg is veel initiatieven stranden bij het composteren zelf, waarbij de humus door de gemeente word gebruikt of wordt weggeven aan kennissen of genteresseerden. De verwerking van afval van de gezondheidssector (Resduos de Sade, hetgeen in Brazili dus wat ruimer wordt gedefinieerd dan alleen ziekenhuisafval, lixo hospitalar), via autoclave en microgolven schijnt redelijk aan de eisen te voldoen, maar nog niet wijdverbreid. Voorbeelden van bedrijven die hierin actief zijn zijn: Aborgama, in het zuiden (www.aborgamadobrasil.com.br); Amserv, in Curitiba en So Paulo (www.amserv.com.br) Op het gebied van electronisch afval zijn de volgende initiatieven vermeldenswaardig: RELAC, een platform voor electronisch afval voor Latijns Amerika en het Caribisch gebied. In Brazili zijn er twee contacten, waaronder de Nederlander Jeroen IJgose in Cear (www.residuoselectronicos.net/index.php?qfx=284) een website op het gebied van electronisch afval: www.lixoeletronico.org.br; een centrum voor hergebruik van electronische componenten op de universiteit van So Paulo (www.cce.usp.br/?q=node/85#projetos) www.oxil.com.br: bedrijf actief op het gebied verwerking van (gevaarlijk) afval en voorloper op het gebied van reversed logistics 33
-
www.tcgrecycling.com: Amerikaanse verwerker van electronisch afval met vestiging in Brazili
Goede verwerking van PCBs is sporadisch. En van de weinige bedrijven die hierin actief is is Tecori (www.tecori.com.br) in Pindamonhangaba, in de deelstaat So Paulo. Verder zijn er nog de oliehoudende vloeistoffen (borra oleosa) die grote problemen opleveren, en waarvan de correcte bestemming vaak hoge kosten vergt. Bedrijven die op dit gebied dienstverlening aanbieden zijn: Ambientech (www.gruporesearch.com/ambientech/) Santa Ceclia (www.santaceciliaresiduos.com.br/residuos_especificos.html) Purilbu (www.purilub.com.br) Tenslotte worden de volgende gebieden genoemd waar behoefte zou zijn aan manieren voor hergebruik: - hergebruik van ijzeroxide, als afvalproduct bij de productie staal; - hergebruik zand, gebruikt in gieterijen. 5.6 Bottle necks, interne en externe risicos
Een van de bottle necks qua verkoop aan de publieke sector zijn de vier-jaren die een ambtstermijn duurt. Hoewel met financieringsprogrammas wel degelijk grotere investeringen kunnen worden gedaan geldt met name op gemeentelijk niveau de verplichting om de opvolger niet met schulden op te zadelen. Daarom zijn investeringen met een beperkte omvang op dat niveau het meest toegankelijk. En dan nog het liefst aan het begin van de betreffende regeerperiode. In het algemeen gelden als de grootste bottle neck voor buitenlandse spelers op de Braziliaanse markt de extra tijd en kosten die de import van equipment met zich meebrengen. Veelal dient de ex-works prijs met minimaal 1,7 te worden vermenigvuldigd om de apparatuur op de plaats van bestemming te krijgen. Daarnaast hebben de meeste Braziliaanse concurrenten het voordeel dat hun apparatuur goedkoop is te financieren met FINAME fondsen van de Braziliaanse Ontwikkelingsbank BNDES. Om de kostbare importtrajecten te omzeilen zouden bedrijven er dus voor kunnen kiezen om in Brazili te fabriceren. Hoewel er veel goede Braziliaanse bedrijven bestaan blijkt zon traject in de praktijk toch niet mee te vallen. Naast de nodige aandacht voor hoogwaardige technische kwaliteit is er het sociaal-culturele aspect: een aanvankelijk enthousiaste relatie blijkt uiteindelijk toch minder stabiel. Een andere bottle neck is dat (gemeentelijke) overheden nog onvoldoende gewend zijn om burgers voor de geleverde diensten te laten betalen. Zoals aangeven in paragraaf 2.4.2, blijkt dat 45% van de gemeenten de kosten voor het afvalbeheer niet in rekening brengt. De gemeenten die dat wel doen brengen gemiddeld slechts 30% van de werkelijke kosten in rekening; R$ 23,34 per inwoner per jaar terwijl de werkelijke kosten gemiddeld R$ 64 bedragen. Overheden zullen moeten leren omgaan met het doorrekenen van dit soort kosten. Een bijkomend probleem is dat niet alle bevolkingsgroepen dergelijke tariefsverhogingen aan kunnen. Een groot deel van de bevolking moet het doen met een zeer beperkt inkomen en zal grote moeite hebben met nieuwe kostenposten. 5.7 Kwaliteitsniveau, merken, certificatie
Ter waarborging van een minimum kwaliteitsniveau gelden er voor de meeste producten in de milieusector Braziliaanse normen (NBR, normas brasileiras). Deze worden opgesteld onder regie van de Braziliaanse associatie van technische normen (ABNT, www.abnt.org.br)8. Het vormgeven van de normen vindt plaats door de spelers uit de verschillende sectoren, waarbij afnemers en8
Voor het checken van bestaande normen in het Portugees click op het vakje catalogo of via de directe link www.abntcatalogo.com.br/ 34
fabrikanten samen aan tafel zitten. Vaak wordt een reeds bestaande nationale norm van een ander land als voorbeeld gebruikt. Voor buitenlandse bedrijven die hun diensten of producten op de Braziliaanse markt willen aanbieden geldt natuurlijk ook dat zij kennis hebben van de bestaande normen en daaraan kunnen voldoen. Andere relevante partijen op dit gebied zijn: Inmetro, www.inmetro.gov.br, het metrologie-instituut van de overheid Inpi, www.inpi.gov.br , overheidsinstituut voor intellectueel eigendom Ook bestaat er vanuit de centrale overheid het programma kwaliteit en productiviteit PBQP (Programa Brasileira de Qualidade e Produtividade www2.cidades.gov.br/pbqp-h , opgetuigd naar aanleiding van de Habitat Conferentie in Istanbul, in 1996. Het programma heeft ten doel kwaliteitsverbetering en modernisering in de bouw, met name ook om de armere bevolkingsgroepen te vrijwaren van slechte kwaliteit. Hierbij worden fabrikanten getest door bedrijven als DNV en BVQI. Certificatie gaat een stapje verder. Veel Braziliaanse bedrijven zijn ISO 9000 en ISO 14000 gecertificeerd. Dit soort certificatie heeft vaak een sneeuwbaleffect: eenmaal gecertificeerd zal (of moet) ook dit bedrijf certificatie eisen voor de in te kopen producten of diensten. Tegelijkertijd heeft al deze aandacht voor certificatie een nieuwe dienstverlening aangeboord, die van certificatie. Veelal gebeurt dit nog door buitenlandse bedrijven, die Brazilianen inhuren om de daadwerkelijke assessment uit te voeren.
5.8
Marktbenadering
Marktkarakteristieken Brazili is een land met, op het eerste gezicht, een groot scala aan mogelijkheden voor Nederlandse bedrijven, met name ook dankzij de huidige investeringen in infrastuctuur, waaronder waterbereiding, afvalwaterzuivering en afvalverwerking. De markt is erg groot, er dient nog een hoop te gebeuren. Zowel qua achterstallig onderhoud, als voor de toekomst. Zo groot de markt is, zo groot zijn echter ook de afstanden. Uitgaande van het gegeven dat Brazili 200 maal zo groot is als Nederland, en het land 10 maal zoveel inwoners heeft, is de bevolkingdichtheid 20 maal zo klein (bijna 400 inw/km2 in Nederland, t.o.v. ruim 20 inw/km2in Brazili). Dit maakt dat bepaalde investeringen, zoals in waterleidingen, rioleringen, afvalwaterzuiveringen, afvalverwerkingcentra, die op papier interessant lijken, in de praktijk heel anders uit kunnen vallen. Aan de andere kant kent het land weer enorme steden en stedelijke conglomeraties, die Nederland niet kent. Door de afstanden zijn beurzen (zie volgende paragraaf) een zeer geschikte ontmoetingsplaats om mensen te ontmoeten. Overige aanbevelingen voor marktbenadering, alsmede tips om taal- en cultuurproblemen tegemoet te treden, volgen in deze en volgende paragraven. Tips voor marktbenadering Er zijn vele manieren om in Brazili aan de gang te komen, er is niet een concept dat automatisch tot succes lijdt. Toevallige omstandigheden spelen mer dan eens een rol; onverwachte factoren kunnen plotseling kansen bieden. Voor bedrijven voor wie Brazili nog geheel blanco is kunnen wellicht de volgende tips van pas komen: Informatieverzameling
Dit kan op talloze manieren: via het eigen netwerk, internet, de branche-organisatie, kennissen etc. Maar ook voornamelijk via de EVD, en daarmee het postennetwerk in Brazilie. Zij maken voor u een markt scan, met informatie over beurzen, mogelijke klanten, agenten, concurrenten etc. Eerste bezoek
Een bezoek is onontbeerlijk om te kunnen begrijpen wat het land voorstelt. Ga het land zelf te gaan verkennen, liefst in combinatie met een vakbeurs. Ook kunt u afspraken maken met de 35
bedrijven die u in de marktscan zijn aangereikt. Check of de ontvangende partij Engels spreekt, zoniet huur dan een tolk in. Wellicht zijn interne vluchten nodig om zoveel mogelijk mensen te zien. Probeer in deze fase veel indrukken op te doen, zonder definitieve keuzes te maken. Ook zijn er in Brazili veel Nederlanders professioneel actief, die graag landgenoten op weg helpen. Maak daar gebuik van. Een handelsmissie is een andere manier om op een effectieve wijze een eerste kennismaking met een land te maken. U reist dan in gezelschap, zodat u uw indrukken met landgenoten kunt delen. Daarnaast krijgt u een meestal boordevol programma aangeboden, met zowel individuele als collectieve activiteiten, alsmede een netwerkborrel met mogelijke business partners. Lokale partner
Afhankelijk van uw produkt of dienst, uw interesses (exporteren, importeren, investeren), u zult met een lokale partners gaan werken. Kies deze mensen / bedrijven zorgvuldig uit (qua betrouwbaarheid, technische en comercile kennis, netwerk, ervaring etc.), zij zullen een belangrijke factor voor toekomstig succes. In het algemeen zijn beurzen een goede gelegenheid om een indruk te krijgen van de bedrijven. Een interessante groep bedrijven om samenwerking mee te zoeken kunnen de ingenieurs-buros zijn. Zo zit in So Paulo de APECS, de associatie van milieu-adviesbedrijven (www.apecs.com.br), die betrokken zijn bij het opzetten en ontwerpen van projecten over heel Brazili. Hoewel ze zelf geen equipment verkopen kunnen ze wel fungeren als een kanaal om nieuwe technologie te promoten. Lokale productie
Indien uw hardware levert is het goed te kijken hoe dat het best kan worden aangepakt. Om dure en tijdrovende importtraject te omzeilen is het interessant om in ieder geval een deel van uw productie in Brazili te laten plaatvinden. Afhankelijk van de verwachte hoeveelheden bestaat de keuze uit een eigen fabriek opzetten, een fabriek overnemen, een joint venture of uitbesteden op projectbasis. Bij beginnende business zal de laatstgenoemde het meest voor de hand liggen. Ook is het mogelijk dat lokale bedrijven onder licentie produceren. Aandacht voor onderling vertrouwen, geheimhouding en kwaliteit zijn hierbij onontbeerlijk. Lokale (juridische) structuur
Mocht u kiezen voor lokale aanwezigheid dan zijn een Limitada (B.V.) of een Sociedade Anonima (N.V.) de meest voor de hand liggende opties. De Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel (zie adressenlijkst) kan u aan goede dienstverleners op dit gebied helpen. In alle gevallen dient u een in Brazili woonachtig persoon aan te wijzen als procuratiehouder. 5.9 Handelsbeurzen Organisatie / plaats / datum Proamb Bento Gonalves (RS) 27 t/m 30 april 2010 www.fiema.com.br IWA International Water Association Maksoud Plaza, So Paulo (MG) 6 t/m 9 juni 2010 www.acquacon.com.br So Paulo, Expo Centre Norte, 10 t/m 12 augustus 2010 www.fenasan.com.br
Vakbeurs FIEMA 2010 Milieu algemeen, maar vooral afvalverwerking
WATERLOSS 2010
FENASAN Nationale beurs voor Saneamento, (met name water-gerelateerd)
36
FIMAI Milieu algemeen, belangrijkste op dit gebied in Brazili RESILIMP Belangrijke beurs voor afvalverwerking FITABES 26th Brazilian Sanitary and Environmental Engineering Conference
So Paulo, Expo Centre Norte, 9 t/m 11 november 2010 www.fimai.com.br SO PAULO April 2011 (nog te bevestigen) www.resilimp.com.br Fagga Eventos / ABES Porto Alegre (RS) september 2011 www.fitabes.com.br
5.10
Kennisverspreiding
Voor zowel de water als de afvalsectoren geldt dat de daarin werkzame ingenieurs zijn aangesloten bij de Braziliaanse Associatie van Sanitatie-ingenieurs, de ABES (www.abes-dn.org.br). Hoewel hier dus geen bedrijven, maar alleen personen lid zijn geldt deze organisatie als een belangrijk instituut voor kwaliteitsverbetering, innovatie en kennisverspreiding. De afvalsector heeft bovendien nog de vakvereniging ABLP, de Braziliaanse organisatie voor openbare reiniging (www.ablp.org.br). Behalve personen zijn hier ook bedrijven lid van. Binnen de afvalsector heeft deze associatie een belangrijke rol in het aanbieden van cursussen en verspreiden van informatie. Universiteiten zijn een belangrijke bron voor kennisontwikkeling. Vooraanstaande universiteiten op dit gebied zijn: USP So Paulo (www.eesc.usp.br/ppgshs/index.php?lang=EN); UFRJ Rio de Janeiro (www.saneamento.poli.ufrj.br/); UFRGS Rio Grande do Sul (www.iph.ufrgs.br/); UFSC Santa Catarina (www.gesad.ufsc.br/); UFPE Pernambuco (www.ufpe.br/lsa/). Fondsen voor onderzoek zijn er zowel op federaal niveau (FINEP), als op staatsniveau, via de zogenaamde Fundaes de Amparo a Pesquisa (stichtingen ter ondersteuing van onderzoek). Zo heeft de Fundo de Amparo So Paulo (Fapesp, www.fapesp.br/en/ ) onlangs R$ 40 miljoen beschikbaar voor onderzoek en pilots ten behoeve van innovatieve technologie op het gebied van saneamento. Verder is er een rol weggelegd voor tijdschriften, die natuurlijk ook kunnen dienen om in te adverteren. Voor de watersector: - gua gesto e sustentabilidade (www.revistaagua.com.br/, uitgegeven door Segmento); - Saneas (uitgegeven door de Associatie van ingenieurs van Sabesp, www.aesabesp.org.br/); - Hydro (www.arandanet.com.br/revistas/hydro/, uitgegeven door Aranda Eventos); - H2O Agua (www.h2oagua.com.br/, uitgegeven door Agnela Editora). Voor de afvalsector: - Limpeza Publica (www.ablp.org.br/conteudo/revista.php, uitgegeven door ABLP); - Viso Ambiental (www.rvambiental.com.br/site/, uitgegeven door Atenas Editora); - Gesto de Resduos (www.gestaoderesiduos.com.br/, uitgegeven door EFG Editora). Voor beide sectoren: - Bio (www.abes-dn.org.br/?public=bio, uitgegeven door ABES).
37
5.11
Taalbarrire / cultuurverschillen
Hoewel gaandeweg meer mensen Engels spreken is dat toch nog meer uitzondering dan regel. Dit komt onder andere doordat het niveau van Engels op de scholen zeer onder de maat is (het niveau dat ze zelf typeren met the book is on the table), films worden nagesynchroniseerd en het land is zo immens groot dat een bezoek aan een buitenland niet zo vanzelfsprekend is als in Europa. En ook al spreken mensen Engels, het is altijd lekkerder om je in je eigen taal te uiten. Taal is cultuur, je vertrouwt elkaar makkelijker iets toe in je eigen taal. Dus is het aan te bevelen dat Nederlandse bedrijven de juiste persoon vinden om een brug te slaan tussen de Engelse taal en het Portugees resp. de Nederlandse en Braziliaanse cultuur. Deze persoon kan ofwel in Nederland zijn, ofwel in Brazili. Belangrijk is dat hij/zij het vertrouwen van beide kanten heeft. Maar is Brazili is geen gemakkelijk land, moeilijker dan men op het eerste gezicht zou verwachten. De mensen zijn correct en beleefd en prettig in de omgang. Ze noemen elkaar en de business partner graag bij de voornaam (in de eigen hirarchie ligt dat een stuk anders!). Ze zeggen niet graag nee, dus een Braziliaanse ja of interessant zijn soms meer bedoeld om de gast om zijn gemak te stellen dan een weergave van zijn positie. Brazilianen zijn doorgaans optimistisch en opportunistisch. Plannen is niet hun grootste kracht, een planning heeft ook maar een beperkte waarde. Meestal duren zaken vele malen langer dan gepland. De persoonlijke relatie en onderling vertrouwen zijn erg veel waard. Die houden de boel bijelkaar als dingen weer eens anders gaan dan verwacht. Misschien is het daarom dat ze goed kunnen improviseren en zich niet snel drukmaken. Brazilianen zijn geen meesters in het onderhouden van contacten op lange afstand. Nederlanders hebben vaak het idee dat je achter hen aan moet zitten, het is bijna nooit andersom. Brazilianen hechten aan uiterlijke vertoon, zowel van vrouwen als mannen wordt verwacht dat ze er goed verzorgd uitzien. 5.12 Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO)
Er zijn maar weinig landen waar het appl aan bedrijven om maatschappelijk verantwoord te ondernemen zo hard klinkt dan in Brazili. Het land kent de grootste sociale tegenstellingen ter wereld en het ligt dan ook voor de hand dat zichzelf respecterende bedrijven dan af en toe het heft in handen nemen om daar tenminste iets tegen te doen. Afgezien van het feit dat ondernemen op zichzelf al een van de meest effectieve maatschappelijke initiatieven is heeft menig bedrijf dan ook nog een apart MVO- of duurzaamheidsbeleid, hetgeen zich vertaalt in vrijwillige, niet opgelegde programmas ten behoeve van de verbetering van al dan niet directe omgeving van het bedrijf. Onderwijs, milieu en het verbeteren van de leefomstandigheden zijn de gebieden waarop het meest wordt ingezet. Ook al is het vaak een druppel op een gloeiende plaat, het siert het bedrijf en het werkt stimulerend voor de medewerkers om een steentje bij te dragen aan de vele problemen die er in Brazili spelen. De sector waar dit rapport betrekking op heeft is sterk gerelateed met sociale en milieu-problemen. Als voorbeelden kunnen genoemd worden: het niet kunnen betalen van de waterrekening door de arme bevolking. Afsluiten is vaak moeilijk of wettelijk niet toegestaan; aanleg en onderhoud van riolering leidt tot een prijsverhoging, waar bepaalde lagen van de bevolking niet aan mee willen / kunnen betalen. Met als gevolg dat de riolering er wel ligt, maar dat de huizen er niet op aangesloten zijn; veel mensen verdienen de kost met afvalscheiding op eigen initiatief. De zogenaamde catadores de lixo zijn de vuilniswagen voor en proberen uit het huisvuil, of bij winkels, recyclebare delen uit de afvalstroom te selecteren. In vele steden zijn zij een deel van het 38
-
-
straatbeeld met hun volgeladen karren het afval, voortgetrokken door een paard of door zichzelf. Na een grove selectie bij het verzamelen wordt het werkelijke selectie elders gedaan. Wat iets waard is wordt verkocht aan recyclebedrijven, de rest wordt gedumpt, hetgeen het milieuprobleem alleen maar erger maakt. Gemeentebesturen staan dit soort praktijken vaak oogluikend toe, zich ervan
