SEDUTA KOMMEMORATTIVA TA’ GELUQ ID-90 SENA MILL-EWWEL SEDUTA TAL-ASSEMBLEA LEILATTIVA U TAS-SENAT MALTI WARA L-GOTI TAL-KOSTITUZZJONI AMERY-MILNER FL-1921 L-Erbga, 2 ta’ Novembru 2011 Sala tal-Arazzi Il-Palazz, il-Belt Valletta
1
SEDUTA KOMMEMORATTIVA TA’ GELUQ
ID-90 SENA MILL-EWWEL SEDUTA
TAL-ASSEMBLEA LEILATTIVA U
TAS-SENAT MALTI WARA L-GOTI
TAL-KOSTITUZZJONI AMERY-MILNER FL-1921
L-Erbga, 2 ta’ Novembru 2011
Sala tal-Arazzi
Il-Palazz, il-Belt Valletta
2
Ritratt fuq il-qoxra: Bil-permess ta’ The Malta Independent
33
SEDUTA KOMMEMORATTIVA TA’ GELUQ
ID-90 SENA MILL-EWWEL SEDUTA
TAL-ASSEMBLEA LEILATTIVA U
TAS-SENAT MALTI WARA L-GOTI
TAL-KOSTITUZZJONI AMERY-MILNER FL-1921
SPEAKER (Onor. Michael Frendo): Illum qed niltaqgu
hawnhekk f’din is-sala tal-Arazzi biex nikkommemoraw l-geluq
id-90 sena mill-ewwel seduta tal-Assemblea Leilattiva u tas-
Senat Malti wara l-gotja tal-Kostituzzjoni Amery-Milner tal-1921.
Nilqa’ fostna lid-deputati, lill-iSpeakers Emeriti Anton Tabone u
Alfred Bonnici, lill-ex- membri parlamentari hawn rappreentati u
lill-pubbliku kollu li qed isegwina.
Din hija seduta spejali ta’ kommemorazzjoni u ta’ elebrazzjoni
ta’ 90 sena tal-Parlament Malti mill-Kostituzzjoni tal-1921. Veru li
matul dan i-mien il-Parlament ma kienx dejjem sovran, sar hekk
wara l-Indipendenza fl-1964. Imma din il-kontinwità ta’
rappreentanza fi mien ta’ daqshekk tul turina li l-Parlament
gandu storja twila, imewqa u mera tal-ajja politika tan-nazzjon.
44
F’din is-seduta se jindirizzawna l-ewwel l-iSpeaker Emeritus Dr
Alfred Bonnici, il-Prim Ministru, il-Kap tal-Oppoizzjoni u
mbagad fl-aar nett nagmel kelmtejn jiena stess.
Nibda mill-ewwel billi nistieden lill-iSpeaker Emeritus Dr Alfred
Bonnici li serva bala Speaker bejn il-25 ta’ April 1966 u l-15 ta’
Awwissu 1971 u galhekk l-iSpeaker Emeritus l-aktar anzjan gax
serva fl-aktar perjodu imgoddi.
Nistieden lil Dr Alfred Bonnici biex jagmel l-intervent tiegu.
DR ALFRED BONNICI: Mr Speaker Dr Michael Frendo, ex-
Speaker Mr Anton Tabone, Prim Ministru, Kap tal-Oppoizzjoni,
membri kollegi u mistednin distinti.
Nixtieq nirringrazzja lil Mr Speaker, Dr Michael Frendo, talli tani l-
opportunità li wara 43 sena nera’ nii hawnhekk u nindirizza lil
din il-Kamra. gur li qatt m’gaddieli minn rasi li wara dan i-
mien kollu se tagtuni din l-opportunità biex nii hawnhekk f’din
l-okkajoni tal-geluq id-90 sena mill-ewwel seduta tal-Assemblea
Leilattiva u tas-Senat Malti, wara l-gotja tal-Kostituzzjoni
Amery-Milner fl-1921, biex inkellimkom gal 20 minuta. Inossni
grat afna lejk, Mr Speaker, gal din l-okkajoni.
Mr Speaker, inti gobok tlaqqa’ din is-seduta o din il-Kamra
hekk storika. gur li l-membri kollha hawnhekk jaqblu li din il-
55
Kamra kienet il-workshop fejn saru l-avvanzi importanti kollha tal-
avvanz kostituzzjonali ta’ Malta. Mill-1832 Malta kellha diversi
Kostituzzjonijiet li ew mogtija fl-1849, fl-1887 u fl-1903 li ma
kenux jissodisfaw l-aspirazzjonijiet tal-poplu Malti u kien fit-8 ta’
Jannar 1850 li l-ewwel Kunsill tal-Gvern kien iltaqa’ o din il-
Kamra, fejn il-Gvernatur kien gamel l-ewwel diskors minn fuq it-
tron. Galhekk minn dakinhar dak id-diskors beda jissejja bala
“The Speech from the Throne”. U dan baqa’ jse sakemm Malta
saret Repubblika u l-iSpeech from the Throne ma baqax jagmlu
ijed il-Gvernatur imma l-President u allura issa sar magruf bala
l-ispeech tal-President.
Kienet il-Kostituzzjoni tal-1921 li stabbiliet li l-lingwa uffijali ta’
Malta u tal-Amministrazzjoni kien l-Ingli u t-Taljan, il-lingwa tal-
qrati. Wara l-irvellijiet tas-7 ta’ unju 1919 wasalna gall-
Kostituzzjoni tal-1921 li kienet l-ewwel wada li tat lil Malta self-
government. Din il-Kostituzzjoni kienet tat lill-Gvern Malti d-dritt
li jilleila u jamministra fuq affarijiet purament lokali.
Kien hemm ewt ikmamar; wada l-Assemblea Leilattiva bi 32
membru, jiifieri siijiet, eletti gal tliet snin, li riedu jissodisfaw
erti kundizzjonijiet u l-kamra l-ora li kienet tissejja is-Senat,
eletta gal sitt snin, komposta minn 17-il membru, gaxra minn fost
il-kleru, nobiltà, professjonisti, mill-Kamra tal-Kummer u trade
unions u seba’ membri li riedu jissodisfaw erti kundizzjonijiet
mill-poplu.
66
Malta u Gawdex kienu maqsuma fi tmien distretti; seba’ distretti
f’Malta u wieed f’Gawdex. Il-ministri kienu sebga u kien
stabbilit Kunsill Eekuttiv kompost mill-ministri appuntati mill-
Gvernatur; Kunsill Nominat kompost mil-Lieutenant Governor u l-
Legal Adviser bala ex-officio members, uffijali mill-Army u n-
Navy appuntanti mir-Re jew mill-Gvernatur u Privy Council
kompost flimkien mill-Kunsill Eekuttiv u l-Kunsill Nominat.
Din il-Kostituzzjoni admet sal-1928-30, meta nolqot il-kwestjoni
bejn Stat u Knisja u iet sospia fl-1930. Il-Kostituzzjoni tal-1936
kienet temporanja u fl-1939 iet il-MacDonald Constitution, fejn il-
Kunsill tal-Gvern ie stabbilit gal erba’ snin kompost minn 20
membru, amsa ex officio, tliet membri uffijali u tnejn mhux
uffijali nominati mill-Gvernatur u gaxar membri eletti mill-poplu.
Il-Gvernatur kien jippresjedi.
Malta u Gawdex kienu maqsuma f’ew divijonijiet elettorali
minn fejn ames membri kienu jiu eletti minn kull distrett. Din
kienet, fl-opinjoni tiegi, wada mil-leilazzjonijiet traii ta’
Malta gax din is-sala rat f’din il-leilazzjoni lil Dr Nerik Mizzi
jii arrestat u internat fil-Fortizza tas-Salvatur ma’ Maltin orajn u
fl-1942 ew mibguta l-Uganda. Post Dr Nerik Mizzi, wieed
minn dawn is-siijiet o din il-Kamra, baqa’ vojt matul il-gwerra
kollha. Meta saret din id-deportazzjoni ta’ Dr Nerik Mizzi u
orajn, Sir Ugo Mifsud, il-kollega tiegu, mexxej tal-Partit
Nazzjonalista, fid-9 ta’ Frar 1942 gamel diskors imqanqal f’din il-
77
Kamra fejn widdeb lill-Gvern Ingli kontra din id-deportazzjoni
illegali without trial, u waqt dan id-diskors assu ain u miet
jumejn wara.
Baqa’ f’din il-Kamra, min-naa tal-Partit Nazzjonalista, Dr or
Borg Olivier, li spia wadu jivvota kontra l-mozzjoni ta’
deportazzjoni. U hawn nixtieq nagmel riflessjoni u nistaqsi lil kull
wieed minnkom membri, Prim Ministru u Kap tal-Oppoizzjoni:
Tistgu timmainaw sitwazzjoni ijed severa milli tii hawn o dan
il-Parlament wadek u tivvota hekk? Veru kien mument ta’ kura
gal or.
F’Jannar tal-1945 tlaqqget l-Assemblea Nazzjonali tat il-
Presidenza tal-Konti Sir Luigi Preziosi biex tifformola
Kostituzzjoni u b’riultat ta’ dan saret l-elezzjoni tal-1945 gall-
Kunsill tal-Gvern, fejn il-vot ie mogti gall-ewwel darba – dan
kien pass kostituzzjonali kbir – lill-iriel kollha ta’ ’l fuq minn 21
sena u d-distretti kienu tnejn. F’din il-leilazzjoni kien hawn fil-
Parlament il-Partit Laburista u l-Partit ta’ Jones gax il-partiti l-
ora ma kenux adu parti.
Fil-5 ta’ Settembru 1947, iet il-Kostituzzjoni MacMichael, fejn
hawn sar pass ijed ’il quddiem gax il-vot issa ie mogti lil
kuladd, iriel u nisa ta’ ’l fuq minn 21 sena u l-elezzjoni saret
f’Ottubru. Minn din il-leilatura l-Gvernatur ma kompliex
88
jikkonferma n-nomina ta’ Speaker u Deputy Speaker gax sa dak
i-mien, kien il-Gvernatur li jrid jaetta. Issa bdiet il-Kamra.
Is-Senat tnea gal kollox. Il-leilatura saret gal erba’ snin u l-
membri saru 40. Id-distretti saru tmienja b’ames membri eletti
bis-sistema proporzjonali minn kull distrett. Din kienet l-ewwel
darba li din il-Kamra rat mara – gax in-nisa kellhom il-vot u
setgu jooru gall-elezzjoni - tokkupa siu fuq in-naa tal-
Gvern gax kienet iet eletta s-Sinjorina Agatha Barbara li
eventwalment saret Ministru u anke President tar-Repubblika.
Duminku Mintoff kisirha mal-Gvern Ingli. Matul din il-
leilatura din il-Kamra rat lil Dr or Borg Olivier jissapportja l-
mozzjoni tal-Break with Britain Resolution. Wara r-rienja ta’
Mintoff fl-1958, din il-Kamra rat Kunsill tal-Gvern sal-1962
ippresedut mill-Gvernatur gall-aar darba. Ta’ min jgid li bejn
l-1950, din il-Kamra rat lil Dr Nerik Mizzi Prim Ministru, imexxi
Gvern ta’ minoranza u wara mewtu, fl-20 ta’ Diembru 1950, laaq
Dr or Borg Olivier, li billi kellu Gvern ta’ minoranza, kien
meglub diversi drabi u din l-Assemblea Leilattiva iet xolta fi
Frar tal-1951.
Din il-Kamra rat Gvernijiet ta’ koalizzjoni fl-1951 u fl-1953 bejn il-
Partit Nazzjonalista tat Dr or Borg Olivier u l-Partit tal-Malta
Workers Party immexxi minn Dr P Boffa. Fl-1955 din il-Kamra rat
dibattiti fuq il-proposta tal-Prim Ministru, il-Perit Dom Mintoff,
99
dwar l-Integration ta’ Malta mal-Ingilterra u meta l-Perit Dom
Mintoff kisirha mal-Gvern Ingli, allura ejna gall-Break with
Britain Resolution.
Jien ejt elett fl-1962 u din il-Kamra rat dibattiti fuq il-proposta tal-
Gvern Nazzjonalista fuq l-Indipendenza ta’ Malta. Dak i-mien, l-
Oppoizzjoni kienet komposta minn membri ta’ erba’ partiti li
kollha kellhom riervi fuq il-Kostituzzjoni kif kienet proposta u
vvotaw kontra. Sar referendum jekk il-poplu kienx japprova jew le
Kostituzzjoni gall-Indipendenza ta’ Malta kif kien ipproponiha l-
Gvern Nazzjonalista. Ir-referendum gadda u Malta saret
Indipendenti fil-21 ta’ Settembru 1964. B’din il-Kostituzzjoni l-
Parlament sar gal ames snin, b’50 membru u r-Reina Eliabetta
II bala r-Reina ta’ Malta. Fil-fatt kienet inawgurat is-seduta tal-
ftu tal-Parlament fi mieni, f’Novembru 1967 u bdiet id-diskors
tagha billi qalet “I come to you as the Queen of Malta”.
F’April tal-1966, meta allura jien sirt Speaker, stajt minn fuq dik is-
Sedja - is-siijiet kienu aktar viin - nara u nosserva -ew
protagonisti tal-politika Maltija ta’ dak i-mien. Kont nista’
napprezza l-intellienza, il-foresight, il-metodi politii diversi ta’
dawn i-ew kolonni politii kbar li din il-Kamra kellha, Dr or
Borg Olivier u l-Perit Duminku Mintoff, li t-tnejn bil-kapaità u bil-
metodi differenti taghom, riedu li Malta tkun indipendenti u
admu gal dan il-gan. Niftakar meta fl-1962 il-Ministru
Giovanni Felice kien qieged jitkellem fuq l-iSpeech from the
1010
Throne, fejn kien intqal: “My Ministers will be actively exploring
Malta’s participation in the Common Market”. Dan kien fl-
iSpeech from the Throne tal-1962. Qam Mintoff minn hawn u
qallu: Naqblu, imma biex tagmel dan, l-ewwel Malta trid tkun
indipendenti. Din kienet il-vijoni kostituzzjonali taghom.
Kont nista’ nara mill-viin kif dawn i-ew politii kbar kienu
jikkumplimentaw lil xulxin. Dak li kien nieqes f’wieed, kien fl-
ieor u viiversa. B’arsa kienu jiftiehmu. Nonostante li l-metodi
taghom kienu diversi, u kultant kienu jinqdew b’xulxin biex
jakkwistaw dak li jkunu jridu mingand il-Gvern Ingli, dejjem
kellhom rispett kbir lejn xulxin. Dak i-mien, ippermettuli ngid
dan il-fatt, il-proedura kienet li meta abbozz ta’ lii jii gat-
Tielet Qari, l-iSpeaker jgid: “Those in favour? Those against? L-
abbozz gadda.” Meta wasalna gat-Tielet Qari tal-abbozz biex is-
siijiet ta’ din il-Kamra, minn 50 isiru 55, jiena bajt li dan l-
Abbozz kien se jispia quddiem il-qrati tagna, kif fil-fatt ara, u
bajt li nii mistoqsi: Kif kont taf li fit-Tielet Qari l-Gvern kellu
maoranza?
Allura gall-ewwel darba egelt lill-Membri li kienu vvotaw
“iva”, iqumu bil-wieqfa u goddejthom. B’hekk kont gur li l-
Gvern kellu maoranza u l-abbozz gadda mit-Tielet Qari. Din il-
proedura iet segwita minn Speakers ta’ warajja. F’din il-
leilatura, din il-Kamra rat lil Malta tidol fil-Kunsill tal-Ewropa,
1111
fil-United Nations u l-aenziji taghom u gaqdiet internazzjonali
ora.
Malta gall-ewwel darba kellha l-affarijiet barranin f’idejha u
noloq id-Dipartiment tal-Affarijiet Barranin u allura ew stabbiliti
relazzjonijiet fuq livell ta’ Ambaxxaturi u High Commissioners
mal-Amerka, l-Ingilterra, l-Awstralja, l-Italja, Spanja, l-Ordni tal-
Kavallieri ta’ San wann, il-Vatikan, Irael, il-Libja, l-Eittu u
Tunes. Saru liijiet ta’ infrastruttura. Dan kien il-bidu, ma kien
hawn xejn ta’ infrastruttura. Kellna bills to establish the Malta
Development Corporation, the Central Bank of Malta, to enable
Malta to become Member of the International Monetary Fund, the
Banking Act, u the Malta Armed Forces Act, fost orajn.
Fl-1971 il-Perit Dom Mintoff kien Prim Ministru u rreveda t-trattat
ekonomiku u ta’ difia mal-Gvern Ingli li ie esti sal-1 ta’ April
1979. Twaqqfet l-Air Malta. Pass kostituzzjonali kbir ieor kien
imressaq mill-Prim Ministru Dom Mintoff biex Malta ssir
Repubblika fit-13 ta’ Diembru 1974.
Il-Partit Nazzjonalista kien maqsum fuq din il-lii gax filwaqt li
afna mill-emendi proposti mill-Oppoizzjoni ew milquga waqt
in-negozjati, li damu gaddejjin ix-xhur, Dr Borg Olivier kien tal-
fehma li kif hu talab lill-poplu Malti japprova l-Kostituzzjoni tal-
Indipendenza fl-1964 b’referendum, hu kien jinsisti li hekk kellu
jsir din id-darba. Hu kien ioss li kien jittradixxi lil dawk kollha li
1212
kienu approvaw ir-referendum gall-Kostituzzjoni tal-
Indipendenza, jekk imbagad hu, minn wara dahar il-poplu jivvota
“iva” mingajr ma jsir referendum. Fuq dan il-punt ma ntlaaqx
ftehim u allura kien tana free vote biex kuladd ikun liberu li
jivvota skont il-kuxjenza tiegu. Il-lii gaddiet, Dr or Borg
Olivier, Dr Paul Borg Olivier, Dr Albert Borg Olivier de Puget, Dr
A Cachia Zammit, Dr Cassar Galea u jien ivvotajna kontra. Ilkoll
adna l-urament ta’ lealtà lejn ir-Repubblika.
Il-Gvernatur issa spia u sar Sir Anthony Mamo bala l-ewwel
President tar Repubblika ta’ Malta. Din il-leilatura damet sal-
1976, fejn saret l-aar seduta f’din is-sala gax imbagad il-
Parlament gie trasferit fis-sala tal-Armerija li kienet konvertita
bala Parlament u li gadha sservi gal hekk sal-lum. Dan il-
Parlament il-did – fis-sala l-ora allura - ra fil-legislatura tal-1982-
87, l-Oppoizzjoni Nazzjonalista ma tmurx il-Parlament, bala
protesta gar-riultat anomalu tal-elezzjoni u wara li ew avati,
ew dikjarati unseated mill-iSpeaker Dr Daniel Micallef fis-seduta
tas-26 ta’ April 1982.
Saru afna laqgat u b’medjazzjoni utli afna tal-President Agatha
Barbara u bi statement tal-Perit Dom Mintoff li wera li xtaq li l-
Oppoizzjoni tirritorna, din il-kwestjoni giet solvuta fid-9 ta’ Marzu
1983. Dakinhar, il-Prim Ministru Dom Mintoff abbar li kien
instab mezz kif din il-kwestjoni tista’ tii rranata. U ressaq
rioluzzjoni biex dawk il-membri li kienu tilfu posthom gax ma
1313
kenux adu l-urament ta’ lealtà, gax ma attendewx, jitallew
jiedu posthom u poa fuq il-Mejda tal-Kamra l-korrispondenza
kollha li kienet gaddiet bejn i-ewg naat. Il-membri tal-Partit
Nazzjonalista, kif kien miftiehem, adu l-urament ta’ lealtà lejn ir-
Repubblika ta’ Malta u adu posthom.
Din il-leilatura rat lil Perit Dom Mintoff jirrienja bonarjament
minn Prim Ministru u Dr Karmenu Mifsud Bonnici jsir Prim
Ministru fl-1985. I-erimonja saret gall-ewwel darba fil-
Parlament gax qabel ma kenitx issir fis-sala tal-Parlament.
Fis-seduta tal-11 ta’ Dicembru 1986, il-Perit Dom Mintoff ingata
permess min-naa tal-Gvern u l-Oppoizzjoni biex jitkellem fuq
materja ta’ importanza nazzjonali. Il-Perit Mintoff tkellem kif kien
jista’ jintlaaq ftehim biex setget tii emendata l-Kostituzzjoni –
dan nikkonsidrah bala pass kbir fit-transition tal-evoluzzjoni ta’
Malta - alli dak il-partit li jkollu maoranza ta’ voti - jiifieri
50+1 ta’ No. 1 votes – fl-elezzjoni li kien imiss u ’l quddiem, ikollu
d-dritt li jifforma gvern u li jiu co-opted membri fuq in-naa
tiegu li jagtuh il-maoranza li jkollu bonn.
Din l-emenda Kostituzzjonali, li naseb li hija wada mill-ijed
emendi importanti li qatt saru, iet imressqa f’Diembru tal-1986
mill-Prim Ministru ta’ dak i-mien, Dr Karmenu Mifsud Bonnici,
u saret ligi. Dan il-Parlament ra t-tramissjoni bit-television. Fil-
leilatura Nazzjonalista tal-1987-1992, skont l-emenda fil-
1414
Kostituzzjoni tal-1986, il-Kamra issa kellha 69 membru; 35 tal-
Partit Nazzjonalista u 34 tal-Partit Laburista billi diedu erba’
membri li allura kienu co-opted. Dr Fenech Adami informa lill-
Kamra li kien beda t-tadidiet gal closer relations mal-Komunità
Ewropea.
F’din il-leilatura u ta’ warajha, tat l-iSpeaker Emeritus Dr
Lawrence Gonzi, saru emendi fl-iStanding Orders biex ikunu
jistgu jsiru xandiriet bir-radju tas-seduti tal-Parlament. Kienu saru
emendi fl-iStanding Orders biex jitwaqqfu kumitati permanenti.
Twaqqfu kumitati permanenti gall-affarijiet barranin u Ewropej u
gall-kontijiet pubblii. U fil-leilatura tal-1992-1996, gall-
ewwel darba kien intlaaq ftehim li d-Deputy Speaker jii nominat
mill-membri tal-Oppoizzjoni u sar Dr Charles Mangion.
F’din il-leilatura, tat il-Prim Ministru Fenech Adami, kien
hemm l-introduzzjoni tal-kunsilli lokali u f’Lulju tal-1995 twaqqaf
l-Ombudsman. Fl-1996 Dr Alfred Sant sar Prim Ministru u gall-
ewwel darba l-iSpeaker kienet mara, in-Nutar Myriam Spiteri
Debono. Fil-leilatura tal-1998 u 2003 l-iSpeaker kien Anton
Tabone, li waqt it-term tiegu laqa’ fil-Parlament lil Dr Romano
Prodi, Mr Pat Cox, Dr Amre Moussa u Mr Walter Schwimmer.
Nixtieq ngid illi fi mien il-leilatura ta’ Dr Alfred Sant, hu kien
iffirma t-trattat mal-Ewropa gad-drittijiet tal-bniedem u kien
iffria l-applikazzjoni ta’ Malta gall-Ewropa Magquda u are
bl-idea ta’ Partnership.
1515
Fi mien l-iSpeaker Anton Tabone, gaddiet il-lii tar-referendum
gal subija fl-Unjoni Ewropea u l-leilatura ta’ wara, fl-19 ta’
April 2003, rat lil Dr Fenech Adami jdaal lil Malta fl-Unjoni
Ewropea. Fil-leilatura tal-2008 Malta kkwalifikat biex issir
membru ta-ona ewro tat il-Prim Ministru Lawrence Gonzi li
kienet l-aar vilupp ta’ dawn id-90 sena.
Jien spiajt mill-Parlament fl-1976 u warajja saru Speakers orajn
li kollha kellhom il-problemi li jrid jiffaa kull Speaker imma
nista’ nassigurakom li lkoll servew b’impenn u b’imparzjalità kbira.
Nixtieq nirringrazzja lill-ex-Speakers kollha, lill-Prim Ministri, lill-
Kapijiet tal-Oppoizzjoni, lill-Membri kollha, lill-Iskrivani tal-
Kamra u lill-istaff taghom li kollha servew b’tant dedikazzjoni fil-
Parlament ta’ Malta matul dawn l-aar 90 sena. Grazzi afna.
(Onor. Membri: Hear, hear)
SPEAKER: Nirringrazzjak Dr Alfred Bonnici gal dak id-diskors
li adna mawra mal-ivilupp kostituzzjonali ta’ Malta f’dawn l-
aar 90 sena u anke tajtna esperjenzi personali tiegek f’dak il-
perjodu.
Issa nixtieq nistieden lill-Onor. Lawrence Gonzi, Prim Ministru,
biex jagmel l-intervent tiegu.
ONOR. LAWRENCE GONZI (Prim Ministru): Grazzi afna,
Mr Speaker u Speakers Emeriti Anton Tabone u Dr Bonnici.
1616
Grazzi Dr Bonnici tal-arsa tiegek ta’ 90 sena storja ta’ dan il-
Parlament. Huwa tajjeb afna li din il-Kamra tad-Deputati f’din l-
okkajoni qed tiltaqa’ biex tfakkar pass storiku importanti fl-istorja
twila politika u Kostituzzjonali u nista’ ngid storja sabia tal--
poplu Malti u Gawdxi fil-lieda gad-drittijiet fundamentali
tiegu gad-demokrazija, gal-libertà, biex joro fil-bera l-
identità tiegu, fil-mixja tiegu biex joloq ix-xogol prattikament
mix-xejn u gall-ivilupp sojali u ekonomiku biex finalment seta’
jieu rajh f’idejh.
Kif qal tajjeb Dr Bonnici, il-Kostituzzjoni li hi magrufa gal min
hu storiku u jistudja l-ivilupp Kostituzzjonali tagna, nafuha bala
l-Kostituzzjoni Amery-Milner. Gal afna Maltin u wud mill-
mexxejja politii ta’ dak i-mien kienet il bogod milli tilaq l-
aspirazzjonijiet li nibbtu Mikiel Anton Vassalli u assieba u
patrijotti orajn li ew warajh, kienet ’il bogod minn dak il-
konett ta’ nazzjon sovran Malti, bl-identità u bl-ilsien Malti tiegu.
It-tifkira tal-lum gandha sinifikat mhux tant gall-pana li qegdin
infakkru llejla, anke jekk din fiha nnifisha gandha l-importanza
storika tagha, daqskemm però, gall-kuntest storiku l-proess li
kien inema u li qanqal kurrent li bis-saa tiegu wasalna fejn
qegdin illum.
Qed nitkellmu fuq il-Kostituzzjoni Amery-Milner, jiifieri qed
immorru lura gall-1921. Imma dan l-isem u dan l-annu, f’din is-
17
sena partikolari setgu qatt ma fissru xejn kieku ma ewx imsawra
mill-garaq, is-sagrifiju, il-kura u d-demm tal-Maltin u l-
Gawdxin, fil-bia l-kbira addiema, imma wkoll studenti
universitarji li adu sehem fil-rajjiet storii tas-Sette Giugno
sentejn qabel l-1921, jiifieri fl-1919, u li fihom it-Tabib Filippo
Sciberras, aktar tard Sir Filippo Sciberras, kien mexxej prominenti
li ppresjeda l-laqgat ta’ dik li dak i-mien kienet tissejja l-
Assemblea Nazzjonali li kristallizzat, abbozzat u nnegozjat din il-
Kostituzzjoni Amery-Milner.
Fl-1921 dià kien hemm mexxejja li assew li m’gandhomx
jikkuntentaw b’xejn inqas minn indipendenza politika sia. Il-
Kostituzzjoni tal-1921 kienet 'il bogod ferm minn dan kollu.
Wasslet biss gal elezzjoni minn elettorat li kien jeskludi l-vot tan-
nisa, kif fakkarna Dr Bonnici, ta’ Assemblea Leilattiva u ta’
Senat li kienu jitkellmu bl-Ingli u bit-Taljan, bil-Malti forsi
ittollerat, u gall-gala ta’ Gvern responsabbli gall-interessi tal-
poplu Malti u Gawdxi imma fil-kontest ta’ responsabbiltà
superjuri gall-interessi tal-Imperu Ingli ta’ dak i-mien.
Infakkar biss silta mid-diskors tal-Prinep Edward ta’ Wales li ie
biex fl-1 ta’ Novembru 1921, f’isem missieru r-Re George V,
jinawgura l-ftu tal-ewwel sessjoni konunta tas-Senat u tal-
Assemblea Leilattiva, laqga li qed infakkru llum fejn dakinhar
kien qal hekk u se nikkwota:
1818
“Now that in the fullness of time His Majesty grants
responsible Government to Malta and her dependencies, he
is confident that the old loyal spirit still prevails, and that
her people will so administer their affairs as not only to
advance the welfare of their own community, but to further
the interests of the British Empire as a whole.”.
Dan qed ngidu mhux biex innaqqas mill-importanza ta’ din l-
ewwel seduta imma biex infakkar l-ispirtu, il-punt tat-tluq ta’ mixja
twila, il-perspettiva storika ta’ fejn kien il-poplu tagna fil-mixja
tiegu lejn il-kisba tal-milja tal-vijoni tiegu. Gax biex tapprezza
x’irbana flimkien trid tifhem minn fejn tlaqna flimkien. U f’dan
il-punt ma nistgux ilkoll flimkien ma nammirawx u ma
napprezzawx il-personalitajiet politii prinipali ta’ dak i-mien,
taqbel u ma taqbilx mal-ideat u l-politika li kienu jaddnu, fosthom
Ugo Mifsud, Nerik Mizzi, Gerald Strickland, Mons. Ignazio
Panzavecchia, William Savona, u diversi orajn li m’gandix
galfejn noqgod nelenkahom.
Tares kif tares lejn din il-rajja m’hemmx dubju li tfisser l-ewwel
erriega li xxettlet, qabdet l-geruq, iffajat kull tip ta’ maltemp,
imma li baqget dejjem ajja sakemm iet il-urnata li tat il-frott
mixtieq tagna lkoll, jiifieri pajji indipendenti u liberu, bl-
istituzzjonijiet demokratii tiegu, b’Parlament ta’ rappreentanti
tal-poplu eletti minn kuladd, nisa u riel, huma x’inhuma l-mezzi
taghom.
1919
Il-bia l-kbira minna ma gexniex dawn i-menijiet u
m’gandniex l-esperjenza diretta ta’ dawn l-avvenimenti. Mhux
fali galina napprezzaw x’jiifieri Malta kolonja, fil-bidu tas-seklu
l-ieor, meta l-Imperu Ingli kien fl-aqwa tiegu. X’jiifieri
timmilita fil-politika u tabbrek gall-interessi sojali u ekonomii
tal-poplu wara l-Ewwel Gwerra Dinjija? Ma nistgux napprezzaw
biejjed dik l-esperjenza x’fissret. Lanqas nistgu napprezzaw
biejjed x’jiifieri tidol gall-pi tat-tmexxija politika tal-lieda
nazzjonali gad-drittijiet tal-Maltin li laqet l-ewwel quata
tagha fis-Sette Giugno u mbagad fl-ewwel seduta tal-Assemblea
Leilattiva u tas-Senat Malti, x’setget fissret gal dawk il-
personalitajiet politii ta’ dak i-mien. Mhux fali lanqas li
napprezzaw biejjed it-tlug u l-inul ta’ Kostituzzjoni ejja u
ora sejra u dak kollu li abet magha t-Tieni Gwerra Dinjija.
Kellha tkun il-Kostituzzjoni tal-1947 li tatna Parlament elett tassew
demokratikament mill-poplu kollu, anke jekk Malta dak i-mien
kienet gadha kolonja. U kienet il-Kostituzzjoni tal-1964 u t-tibdil
tal-1974 li tawna l-Parlament f’Malta Repubblika tal-lum, illum
Malta Repubblika membru tal-Unjoni Ewropea.
U f’din il-mixja twila fiha nnifisha imma li tokkupa biss parti
kejkna mill-istorja millennarja ta’ din il-gira, b’sehem hekk
importanti gar-rejun Ewro-Mediterranju, hemm katina ta’
mexxejja ta’ partiti politii u orajn tal-fili ta’ warajhom, ilkoll
sostnuti mill-poplu Malti u Gawdxi, fl-ilwien kollha politii li
kkaratterizzaw il-qawsalla politika Maltija tul i-menijiet. Lil
2020
dawk kollha li ew qabilna ana nroddu ajr u ie u nibqgu
nagtuhom gie fil-pantheon tal-fundaturi ta’ Malta moderna u
kontemporanja.
Imma balma dejjem gamilt u dejjem sostnejt f’kull okkajoni li
fiha nielebraw anniversarju, illum ukoll insostni li l-imgoddi
nielebrawh biex infasslu l-ejjieni tagna. Galhekk illum aktar
minn qatt qabel, gandna nistaqsu lilna nfusna x’taglimiet u xi
proponimenti nasbu li nistgu nisiltu minn din ir-riflessjoni tal-
lum. X’nemmen li gandu jfisser dan kollu gall-poplu Malti fi-
irkostanzi tal-lum?
Kull seklu gandu l-istorja tiegu. Kull seklu gandu s-sabi u l-
ikrah tiegu, il-fer u n-niket, id-diffikultajiet, l-isfidi u l-
opportunitajiet tiegu. Imma huwa biss minn kif niffajaw dan it-
tlug u nul li niddeterminaw x’kisbiet, x’riultati u xi frott nasdu
lkoll flimkien. Fil-qasir nagmel riflessjoni fuq dawn it-tliet
mistoqsijiet: X’effett qed ikollu l-Parlament tagna fil-qafas
demokratiku llum? Xi viluppi gandna bonn biex inservu lill-
poplu tagna ajar? X’valuri gandna nsau?
Mr Speaker, alli nibda mill-ewwel mistoqsija dwar ir-rilevanza
tal-Parlament illum. M’hemmx dubju li l-Parlament f’kull forma li
kellu sa minn dik l-ewwel seduta 90 sena ilu, u li llum qed infakkru,
serva lill-poplu tagna biex jikseb rajh f’idejh u biex iwettaq u
jseddaq id-demokrazija. U minn fuq din il-pjattaforma ta’
leittimità demokratika, gvern wara ieor gadda dawk il-liijiet u
2121
programmi li tawna l-qafas politiku, ekonomiku u sojali li gandna
llum, imsaa minn identità u kultura kreattiva u skambji mal-
popli kollha tar-rejun Ewro-Mediterran. Qatt ma kienet mixja
lixxa u fali. Kien hemm mien diffili immens li ridna noolmu u
nwettqu l-olm tagna meta rajna ma kienx f’idejna u meta Malta
kienet entru importanti u strateiku f’nofs il-Mediterran gall-
interessi tal-Imperu Ingli. Il-kontroversji politii u sojali qatt ma
naqsu u galkemm eneralment kienu essenzjali gall-ajar
espressjoni tad-demokrazija, ieli goddhom wassluna f’xifer.
Imma kien dejjem dan il-Parlament li reagna lura mix-xifer u li
fih instabu s-soluzzjonijiet fejn fl-aar mill-aar kuladd fittex l-
ajar interess tal-poplu kif fehmu f’dak il-mument.
Dan iibni gall-punt ta’ kemm kienu protagonisti l-partiti politii
f’dan il-kontest storiku. Dià f’dan il-mument bikri fl-ivilupp tad-
demokrazija parlamentari tagna, l-ideat, il-mexxejja u n-nies
skjeraw ruhom f’partiti politii. Aneddotu elu hu kif meta
ltaqget l-ewwel darba l-Assemblea Leilattiva fid-29 ta’ Ottubru
1921 filwaqt li mill-ewwel qablu unanimament fuq Speaker li kien
membru tan-naa tal-Gvern, ma rnexxielhomx isibu membru li
jaetta li jservi bala Deputy Speaker, la min-naa tal-Gvern u
lanqas min-naa tal-Oppoizzjoni! Il-fatti juru li fuq Speaker kienu
ftiehmu qabel dik is-seduta bl-abbokkament metie imma fuq
Deputy Speaker jidher li ma semmew xejn. U kellhom iallu din il-
materja gal wara l-ftu uffijali tal-Assemblea Leilattiva u s-
Senat Malti mill-Prinep Edward fl-1 ta’ Novembru 1921 biex
2222
setgu jiedu din id-deijoni. M’hemmx dubju li d-demokrazija
tagna kellha geruq popolari mill-bidu nett u l-mexxejja ta’ dak i-
mien dià kellhom il-forzi popolari aggregati f’movimenti u partiti
politii appojati mill-urnali taghom jew simpatizzanti
maghom.
Ida l-ivilupp tad-demokrazija ma sex biss mill-partiti politii.
Fil-rajjiet tas-Sette Giugno rajna popolazzjoni sia timmanifesta
fil-Belt Valletta. Fuq quddiem nett insibu eluf ta’ addiema tat-
Tarzna u studenti tal-Università. Is-sojetà ivili tagna, kif dak i-
mien kienet rappreentata fil-kaini tal-baned mifruxa ma’ kull
belt u raal f’Malta u Gawdex, kienet ukoll mill-aktar attiva,
spejalment bis-sehem tagha fil-laqgat storii tal-Assemblea
Nazzjonali li saru fil-Giovine Malta biex jitolbu d-drittijiet tal-
Maltin mingand il-Kuruna Inglia.
Dan kollu baqa’ jiviluppa sakemm illum insibu li laqna l-milja ta’
demokrazija bis-sehem si ta’ partiti politii mill-aktar viluppati,
b’unions u korpi kostitwiti li huma pilastri fil-qafas tad-djalogu
sojali, b’sojetà ivili mill-aktar attiva u voifera f’kull qasam u
b’xibka ta’ mezzi ta’ komunikazzjoni mill-aktar moderna. U l-
kumulu ta’ dan id-dibattitu kollu ta’ kuljum fl-aar mill-aar
insibuh jirritorna hawnhekk, fl-ogla istituzzjoni demokratika, il-
Parlament, fejn jirrisolvi ruu fil-leilazzjoni, fil-liijiet li ana
ngaddu u fil-politika tal-mument partikolari. Fuq kollox,
irnexxielna wkoll innaqqsu mill-prattika politika kull sieb u
tentazzjoni li l-vjolenza politika qatt tista’ tkun xi strument politiku
2323
validu.
Nemmen li l-Parlament tagna, bit-tlug u l-inul tal-istorja tiegu,
fl-aar mill-aar qeda lill-poplu tagna b’mod tajjeb afna u kien
strumentali biex ksibna l-ivilupp politiku, sojali u ekonomiku li
wasalna galih sal-lum. F’dan is-sens nistgu nwiebu l-ewwel
mistoqsija b’mod poittiv afna imma ma nistgux nikkuntentaw
billi nwaqqfu l-arsa tagna fuq il-qafas demokratiku mil-lenti
limitata tal-ambjent nazzjonali tagna u ma nwessgux din il-lenti
biex inpou dan kollu fil-kontest ta’ x’qed jiri madwarna u tas-
sinjali ta-menijiet gas-snin li ejjin.
Dan iibni gat-tieni mistoqsija: Xi viluppi gandna bonn biex
inservu lill-poplu tagna ajar fix-xenarju li qed jevolvi llum
madwarna? U hawn id-diskors isir mhux biss kumplikat imma
wkoll kumpless. Kumplikat bal dejjem gax jetie li jinstab il-
ftehim bejn partijiet differenti, politii u mhumiex, li jkollhom
b’mod naturali u b’mod leittimu ideat, aendi, strateiji, afna
drabi differenti jekk ukoll mhux kompletament opposti. Kumpless
minabba n-natura tat-tibdil mgael u kontinwu u r-riskji li
gaddejjin madwarna f’kull qasam.
Bdejna seklu u millennju did mimlijin tama, spejalment frott it-
tneija tal-firda minn nofs l-Ewropa, bejn il-Lvant u l-Punent,
karatterizzata – jekk tiftakru fil-bidu ta’ dan is-seklu - mill-waqga
tal-ajt ta’ Berlin u tafu l-frott ukoll ta’ dik ir-rivoluzzjoni tat--
teknoloija tal-komunikazzjoni u l-informatika li abet magha fil-
2424
bidu wkoll ta’ dan il-millennju. Jekk wieed jevalwa l-ewwel
gaxar snin ta’ dan is-seklu, isib minn kollox. Insibu abarijiet
tajba però nsibu abarijiet ziena wkoll.
F’dawn is-snin id-dinja kellha tabbat wiha mhux biss ma’ forma
mill-eqqel ta’ terrorimu u gwerer imma wkoll ma’ kriijiet
finanzjarji u ekonomii li gadhom iabbtuna sal-lum. Il-faqar, il--
u u l-mard fid-dinja ma naqsux u ew aggravati minn diastri
naturali. Kuljum nassistu gall-migrazzjoni ta’ popli sa
f’partijiet diversi tad-dinja, jierrew ifittxu x-xogol, is-sigurtà u l-
pai. Proprju fil-bidu ta’ din is-sena rajna l-qawmien popolari fil-
pajjii irien tagna fil-Mediterran – it-Tuneija, l-Eittu u l-Libja
fost l-orajn - bil-rajjiet straordinarji li qed iwasslu gal viluppi
politii bit-tama ta’ libertà, ustizzja u demokrazija. Malta ma
setgetx ma tintlaqatx minn dan kollu.
Dan kollu qed ikollu effett fuq in-natura tal-godda politika li
viluppajna sal-lum. Ir-rivoluzzjoni teknoloika gamlet mill-mezzi
tal-komunikazzjoni u l-proprjetarji taghom forza politika ora
b’impatt li ftit olmu sa ftit snin ilu fis-seklu l-ieor u kultant bis-
saa li jiddettaw huma l-aenda. B’hekk, kull wieed u wada
mill-popli tagna jgix f’in reali l-rajjiet kollha, b’aess dirett
fir-rimja ta’ kull informazzjoni u diskussjoni u bil-possibbiltà li
kuladd jgid tiegu fuq kollox u fi x’in irid. Min-naa l-ora, il-
krii finanzjarja u ekonomika, il-mew migratorju ta’ popli, id-
degradazzjoni tal-ambjent, l-ivilupp demografiku u l-
globalizzazzjoni, bil-fenomenu li kollox sar inter-konness u
2525
kuladd sar interdipendenti, ilkoll qed joolqu tensjonijiet sojali
kullimkien.
Dan kollu gandu impatt enormi fuq l-ivilupp politiku, fuq in-
natura nnifisha tal-politika, il-politii, il-partiti politii, il-mezzi tal-
komunikazzjoni, is-sojetà ivili, l-istituzzjonijiet, il-kunsilli lokali
u l-Parlament.
Huwa f’dan il-kontest li din il-Kamra, aktar minn tliet snin ilu, fis-
16 ta’ Lulju 2008, fuq proposta tiegi, appojata mill-
Oppoizzjoni b’vot unanimu, kienet atret Kumitat Magul biex
jistarre, jirrapporta u jirrikkmanda dwar it-tisi tad-demokrazija
b’dak kollu li din timplika. Il-Gvern kien daal gal dan ix-xogol
bla ebda kundizzjoni, b’mo kompletament miftu,
b’dispoizzjoni li jingaa fi djalogu enwin. Ridna li nagtu lill-
poplu tagna qafas u godda ajar li jginuh jipparteipa b’mod
aktar informat, iossu rappreentat ajar u b’mod aktar effettiv u
leittimu. Ridna naslu biex intejbu u nsau l-istituzzjonijiet u
nirrenduhom enwinament aktar rilevanti fit-titjib tal-ajja tal-
poplu tagna. Xtaqna li bl-aornament miftiehem, il-poplu jossu
li gandu sehem, dak li bl-Ingli jgidulu stake, aj u konkret fl-
istituzzjonijiet u fil-pajji.
Irrid ngid li anke l-Oppoizzjoni dalet gal dan ix-xogol b’dan
l-ispirtu, sakemm madwar sena u nofs ilu rtirat mill-Kumitat
Magul f’irkostanzi li l-Oppoizzjoni dehrilha li kellha tagtihom
il-portata li tathom. Jien ma qbiltx imma mhux dak il-punt.
2626
Nemmen li l-Kumitat Magul, matur minna lkoll, kien u gadu l-
ajar forum biex induru dawra ma’ u nsau s-swar tad-
demokrazija f’pajjina. Fis-sitwazzjoni ma nistgux nilagbu bit-
tattika li narsu biss sal-ponta ta’ mneirna, b’naa jew ora, inklu
in-naa tiegi, taseb li jaqblilha tipposponi d-diskussjoni u l-qbil
gal menijiet ora. L-aqwa frott, dak veru u bnin, jista’ joro biss
minn ftehim enwin u sinier bejnietna. U l-irwiefen li qed jgaqdu
madwarna jirrendu dan il-ftehim urenti u fl-aqwa interess tal-
poplu tagna. Jetie insau l-istituzzjonijiet demokratii biex
nassiguraw li qed nirrispondu gall-bonnijiet tan-nies li qed
nittrattaw il-prijoritajiet veri, li qed nadmu gall-interess u l-id
komuni, li qed nagmlu kollox biex ikollna tkabbir ekonomiku u
sostenibbli u li qed nassiguraw tqassim aktar ust tal-piijiet u tal-
id ta’ din is-sojetà tagna.
Nii gall-aar mistoqsija, anke jekk hi l-mistoqsija tal-qofol:
X’valuri gandna nsau? In parti nergu nakkwistaw,
nirripristinaw u nirkaaw il-valuri li ispiraw l-antenati tagna fil-
lidiet taghom li gaddewhom mill-rajjiet tas-Sette Giugno, li
wassluhom gall-ewwel seduta tal-Assemblea Leilattiva u s-
Senat Malti u akkumpanjawhom sakemm gaddewlna dan il-wirt
hekk gani ta’ Parlament li llum qed jadem fid-demokrazija u fis-
saltna tad-dritt u tad-drittijiet fundamentali tal-bniedem. Imma in
parti rridu niksbu l-ila, id-dehen u l-umiltà li flimkien naqraw u
nifhmu s-sinjali ta’ menijietna bl-iskop li nisiltu mill-valuri
fundamentali li jiddistingwu lill-poplu tagna valuri ora li
2727
jirrispondu gall-isfidi, ir-riskji u l-opportunitajiet tal-lum.
M’iniex se nkun jien li nipponta subgajja jew nitfa’ l-ewwel ebla.
Jien nistqarr id-difetti u l-ibalji tiegi u tal-partit li qed immexxi u
li f’ismu qieged f’din il-Kamra bil-saa tal-vot tal-eletturi. L--
ideali, it-twemmin u l-vijoni ta’ dan il-partit huma mill-isba, kif
hi mill-isba il-pana tiegu fl-istorja ta’ pajjina, li ssawret bil-
kontribut ta’ partiti u movimenti ora politii li lkoll gandhom il--
pana glorjua taghom fl-istorja tal-poplu tagna. Ida bal kull
istituzzjoni ora, il-partit u l-gvernijiet huma mmexxija mill-
bnedmin, li mhux dejjem ikunu korretti, li huma suetti gall-
ibalji u n-nuqqasijiet taghom. U rrid nieu l-opportunità biex
nerfa’ fuq spallejja d-dmir li nikkonferma t-talba lill-poplu gall-
mafra gal kull darba li xi add minna naqas fil-qadi ta’ dmirijietu
u nitlob skua lil kull Malti u Maltija li b’xi mod stajna nqasnihom
anke jekk innoentement mingajr ma konna nafu.
Imma dan ma jommniex milli nagmlu ilitna kollha biex ngixu
dmirijietna ta’ bnedmin u ta’ politii skont valuri li gandhom
ikunu l-boxxla tal-idma kollha tagna. M’iniex se nagmel xi
elenku ta’ dawn il-valuri li l-membri kollha ta’ din il-Kamra jafu
liema huma, imma ma nistax ma nissottolinjax il-valur tal-politika
bala vokazzjoni ta’ servizz enwin, mogti b’onestà, b’integrità u
b’imabba patrijottika.
L-onestà u l-integrità jesiu minna lkoll u minn kull ittadin rierka
u garfien oettiv ta’ x’inhuma l-kawi, il-fattizzi, l-ingredjenti
2828
veri ta’ kull sitwazzjoni u liema huma l-galiet ta’ sustanza
vijabbli li joffru mhux il-mira tas-soluzzjoni, imma strateija
masuba, fondata fir-realtà, li tattakka fl-geruq il-problemi u li
ssib tarfhom fuq il-firxa ta-mien metie fid-dawl tal-verità u l-
ustizzja sojali.
L-gadu ta’ dan kollu, li qed jera’ jerfa’ rasu fost il-popli
madwarna hu l-popolimu li b’mod irresponsabbli joffri lill-poplu
nofs veritajiet, argumenti simpliisti li jappellaw gas-sentimenti
negattivi innati f’kull wieed minna. L-istorja tal-popli tixhed l-
agar traedji u atroitajiet umani fil-pajjii fejn il-popli allew il-
popolimu jieu s-soppravvent gax i-ittadini ssospendew il-
fakultajiet tar-rauni u s-sens komun u gax il-mexxejja abbuaw
il-popli taghom bi sfruttament popolist tar-realtà.
Nera’ ngid, nemmen li qed ngixu menijiet kumplikati u
kumplessi. L-agar aa li tista’ tirilna hi jekk xi add minna jaqa’
gat-tentazzjoni li nistgu nirbu l-fiduja tal-poplu b’appelli u
strateiji mnebba minn popolimu li wara l-osanna tal-ewforija
tar-reba malajr ikollu jissallab fuq il-kefrija tar-realtà.
Jien irrid mhux tant bini did gall-Parlament. Dan irridu wkoll
naturalment u qed nagmlu ilitna biex ikollna binja sabia,
innovattiva fid-disinn u l-arkitettura tagha, denja mhux biss ta’
pajjina, tal-Belt Valletta, imma li tirrispekkja wkoll i-menijiet il-
odda li qed nitkellmu fuqhom.
2929
Imma aktar minn bini did, nemmen li rridu nieddu ana fl-
intern u fl-estern tagna. Irridu niviluppaw l-godda li nadmu
biha f’dan il-Parlament, fil-partiti politii li janimaw il-kuxjenza
tal-poplu tagna, fl-gaqdiet, fil-unions, fil-korpi kostitwiti. Irridu
godda li ommna ggwidati mill-boxxla tal-id komuni. Irridu
godda fejn aktar nisa u gaag ikunu protagonisti, godda li n-
nies tafda li qed tfittex biss l-interess tal-bonnijiet enwini tagha,
godda li tirrendi l-air u l-motivazzjoni tagna lkoll fi trasparenza
u tat l-iskrutinju ta’ kontabbiltà sia, godda li ssaa il-
leittimità tal-idma tagna.
Irridu godda li tfittex aktar dak li jgaqqad milli dak li jifred u li
tfittex il-consensus trasparenti fuq l-galiet li jiddeterminaw il-
preent u wisq aktar il-ejjieni tal-poplu Malti u Gawdxi. Matul
dawn id-90 sena li gaddew, il-poplu tagna kiseb bosta minn dak
li mexxejja u partiti politii poew fuq l-aenda taghom minn
mien gal mien. Illum qed niffajaw il-futur wara li rbana
lidiet fundamentali, sfidi li afna kienu jasbu li huwa biss olm.
Irbana l-lieda diffili kontra l-kolonjalimu u libbisna s-sovranità
indipendenti lin-nazzjon tagna. Imxejna u ddikjarajna lil pajjina
Repubblika u sirna membri tal-Unjoni Ewropea. Mhux biss,
gamilna dan kollu waqt li ggarantixxejna l-libertà u s-saltna tad-
dritt gal kuladd fl-istess in li saana d-demokrazija u l-
istituzzjonijiet li minnhom tiddependi.
Dan kollu ma sarx bla kontroversji u kwestjonijiet mhux gar
imma llum ninsabu fis-sitwazzjoni fejn nistgu niddiskutu,
3030
nitkellmu u niddibattu. U dan grazzi l-aktar gall-partiti llum
rappreentati f’dan il-Parlament. Kien ukoll gal movimenti
politii ora, gall-unions tal-addiema, gall-korpi kostitwiti,
gas-sojetà ivili, gall-media ta’ kull tip u ta’ kull fehma li
wasalna s’hawn. Ta’ qabilna kellhom kull raun jiskjeraw ruhom
f’kontroversji li kultant allew feriti li s-sinjali taghom gadna
nossuhom sal-lum. Dawk kienu gadhom qed jibnu l-
Kostituzzjoni demokratika tan-nazzjon tagna, meta konna gadna
fil-poizzjoni li nistgu nibnu skont disinn u mhux skont ieor.
Imma llum dan ix-xogol tlesta bl-approvazzjoni ielsa tal-poplu
tagna u minn toroq differenti. Ilkoll wasalna biex issa qed inarsu
gal dak li jirrigwarda postna f’dan ir-rejun u fid-dinja. Nafu
wkoll li fadal afna x’isir biex sa lanqas Malti u Maltija jgawdi l-
ogla kwalità ta’ ajja.
Flimkien bala poplu wieed irridu nkomplu nikkonsolidaw u
nisfruttaw il-poizzjoni tagna biex nassiguraw ajar li nilqgu
gall-maltemp u l-inkwiet tal-kriijiet finanzjarji u ekonomii li
hawn madwarna. Biejjed inarsu fil-viin tagna biex
napprezzaw kemm is-sistema ta’ governanza politika li gandna
qed tkun effettiva biex tidderiei lil pajjina fil-baar imqalleb ta-
irkostanzi li qed niffajaw. B’sistema ta’ governanza m’iniex qed
nifhem biss dak li jagmel il-Gvern, imma dak li tagmel l-
Oppoizzjoni, il-unions, il-Korpi Kostitwiti, kulma jagmel kull
wieed u wada minna fuq ix-xogol, fuq il-bank tal-iskola u fil-
familja.
31
Galhekk naglaq billi nenfasizza d-dmir tagna lkoll li nsibu l-
ftehim li jsaa, li jid il-valur, lis-sistema ta’ governanza fl-
aspetti differenti tagha. Il-Parlament mhuwiex l-uniku forum ida
gur huwa l-aktar forum kostituzzjonalment u leittimament adatt
biex fi danu jinabru u jintgarblu l-ideat kollha u jitfasslu u jiu
adottati l-proposti li dwarhom naslu gall-ftehim.
Disgin sena ilu kollox kien jindika li l-poplu Malti kellu tiea
urenti gal sovranità nazzjonali li seta’ juaha biex jikseb in-nia
tiegu f’dinja ta’ stati differenti li maghom seta’ jinse xibka ta’
kuntatti bilaterali u li jiviluppa l-ekonomija b’godda ekonomika,
fiskali u monetarja li fuqha l-gvern tal-urnata kellu kontroll tista’
tgid assolut.
Illum però rridu niviluppaw is-sistema ta’ governanza tagna billi
nsibu l-ajar mod kif f’dinja ta’ stati interdipendenti u interkonnessi
naqsmu din l-istess sovranità mhux aktar bl-godda ta’ stat
nazzjonali li kienet gadha valida sas-seklu l-ieor imma bl-godda
tal-intellienza u l-kreattività ta’ kull wieed u wada mi-ittadini
tagna. Dan hu l-proett u l-frott li ana mistennija ngaddu lill-
poplu tagna llum. (Onor. Membri: Hear, hear)
SPEAKER: Prim Ministru, grazzi afna tal-intervent tiegek. Issa
nistieden lill-Onor. Joseph Muscat, Kap tal-Oppoizzjoni, biex
jagmel id-diskors tiegu.
32
ONOR. JOSEPH MUSCAT (Kap tal-Oppożizzjoni): Mr Speaker,
Prim Ministru, Speakers Emeriti, Onorevoli Membri, Onorevoli ex-
Membri, bieb u dawk kollha li qegdin isegwuna, inoss sens ta’
umiltà u fl-istess in ta’ kburija li llum gandi l-privile li nqum u
flimkien magkom infakkar il-jum li fih feta l-ewwel Parlament
Malti fl-1921 tat Kostituzzjoni responsabbli u rappreentattiva.
Qed ngid “umiltà” gax niftakar fis-sehem kbir li taw tant Maltin
u Gawdxin ora qabilna f’dan il-Parlament biex dan il-pajji, gir
fid-daqs ida kbir fir-rieda, ikun jista’ jimxi ’l quddiem fl-ivilupp
sojali, ekonomiku u politiku tiegu.
Kburi wkoll galiex jien u l-kollegi kollha tiegi f’dan il-Parlament,
huma fuq liema naa tal-Kamra huma, qegdin ukoll nipprovaw
nadmu gall-id tal-poplu li fdalna r-responsabbiltà u li atarna
bala r-rappreentanti tiegu. Il-moviment biex il-Maltin u l-
Gawdxin ikollhom vui dejjem akbar fit-tmexxija ta’ art
twelidhom, kien beda minn afna snin qabel l-1921. ueppi
Mattew Callus, Mikiel Anton Vassalli, Nicolò Testaferrata, Camillo
Sciberras, Giorgio Mitrovich, Sigismondo Savona, Fortunato Mizzi
u Manwel Dimech huma lkoll mexxejja li skont it-twemmin
taghom admu fi snin diffili afna biex pajjina jingata d-
drittijiet li galina llum huma mill-iktar baii.
Kien ida fi Frar tal-1919 li bdiet tiltaqa’ l-hekk imseja Assemblea
Nazzjonali li qablet li titlob Kostituzzjoni dida u iktar liberali gal
pajjina. Kienu l-irvellijiet ta’ addiema fl-estremità tal-faqar li
3333
servew bala l-katalist biex il-Gvern Kolonjali fl-aar jiddeiedi li
Malta jixirqilha din il-forma ta’ Parlament. Huwa ghalhekk, Sur
President, li -ew naat tal-Kamra tat it-tmexxija tiegek, ta’
kull sena nikkommemoraw flimkien il-vittmi u l-avvenimenti tas-
Sette Giugno, gax kien il-addiem Malti li xerred demmu gall-
kisba ta’ dan il-Parlament. Dan huwa fatt li afna drabi jintesa u
nispiaw biss niffokaw fuq il-mexxejja jew il-kapijiet ta’ xi partit
jew ieor gal din il-kisba tant importanti.
Sur President, jien kburi wkoll li fl-1921 il-partit li jien
nirrappreenta u mmexxi kien dià kiseb postu fl-istorja
parlamentari ta’ Malta. Kien hemm mill-bidu u minkejja d-
diffikultajiet ta’ kull xorta, mhux biss dejjem amm postu f’dan il-
Parlament ida kemm-il darba kiseb il-fiduja tal-elettorat Malti li
fdalu t-tmexxija tal-pajji f’idejh. L-ewwel Parlament li qed
infakkru llum kien kostitwit fuq bai ferm differenti minn tagna
llum. Fl-1921 l-eletturi kienu jammontaw gal 27,000 biss. Dan
galiex id-dritt tal-vot kien gadu marbut ma’ numru ta’
kondizzjonijiet, fosthom li biex ikollok il-vot ridt tkun rael,
ikollok il-flus jew ikollok stat fis-socjetà. Kien hemm ukoll l-idea
ta’ vot plurali marbut mal-idea ta’ proprjetà, fejn aktar ma jkollok
proprjetà, aktar ikollok voti u fejn teknikament rael seta’ jkollu sa
14-il vot u nies orajn ma jkollhom xejn.
Minkejja li fl-1921 il-kotra tal-addiema kienet gadha mada
mill-vot, il-Partit Laburista reba rappreentanza biejjed biex
3434
ikun jista’ jinfluwenza imqar ftit il-politika tal-Establishment li kien
igawdi vantai ari tat is-sistema elettorali ta’ dak i-mien.
Mill-1921 sal-1933, meta l-ajja tal-ewwel Kostituzzjoni
responsabbli intemmet esrem, il-predeessuri tagna kienu l-forza
favur politika progressiva intenzjonata li terfa’ lill-batut u li tnissel
kuxjenza favur drittijiet baii, balma kien id-dritt gall-
edukazzjoni, il-paga usta, is-saa, l-gajnuniet lix-xju, morda u
addiema li kienu jkorru u li ma kenux aktar f’kundizzjoni li
jkomplu jadmu u jaqilgu l-gajxien taghhom. Kienu miuri li
dak i-mien il-maoranza parlamentari mhux dejjem qablet
maghom.
Ida wara t-Tieni Gwerra, permezz ta’ maoranza progressiva u
minkejja ostakoli u gambetti, dawn l-ganijiet twettqu b’effa u
b’serjetà li gur li bosta minna li ma jiftakrux dawk i-menijiet,
ma jistgux jifhmu. F’inqas minn erba’ snin sa, bejn l-1947 u l-
1950, iddalet l-edukazzjoni obbligatorja, issaa is-servizz tas-
saa, bdew jiu indirizzati l-problemi tal-housing u bdew jinqerdu
s-slums, il-addiema tjiebulhom il-kondizzjonijiet tax-xogol u l-
pagi u ddalet il-lii tal-pensjoni. Dan kollu fi mien meta l-
finanzi ta’ pajjina kienu f’qagda impossibbli u l-ekonomija ta’
Malta kienet kwai ineistenti.
Din il-politika progressiva genet biex terfa’ lill-batut u tifta il-
bibien gal ajja ajar mhux biss gal ftit, kif kien dak i-mien,
ida gal afna. Dan kien pedament li b’sodisfazzjon ngid li bnew
3535
fuqu gvernijiet ta-ewg naat matul is-snin ta’ wara, fejn minn
sistema antagonista gall-avvanz sojali wassalna gall-kunsens
fuq il-bonn li jkollna lenti sojali, ibbaata fuq ir-responsabbiltà u
mhux sempliement fuq il-niena u li minnha naqraw l-ivilupp
ekonomiku ta’ pajjina.
Kien hemm menijiet meta wasalna aktar minn menijiet ora.
Kien hemm oqsma fejn wasalna aktar minn orajn. Punt fejn
gadna ma wasalniex huwa li jkollna rappreentanza aktar mifruxa
tas-sessi. Kburi li nirrappreenta llum dak il-moviment li fi mien
meta kien wadu li jaseb hekk, ippromwova d-dritt tal-vot gan-
nisa biex jibdew jitqiesu bala ittadini bal addieor. Galhekk
ma nistax ma neux din l-okkajoni llum biex infakkar lis-Sinjorina
Agatha Barbara, li kienet l-ewwel membru parlamentari mara, l-
ewwel ministru mara u s’issa l-ewwel u l-uniku President tar-
Repubblika mara f’dan il-pajji.
Sur President, insellem ukoll lin-nisa l-ora li servew f’dan il-
Parlament, fosthom lis-Sinjorina Mabel Strickland, li tat is-sehem
sod tagha f’din il-Kamra u fis-sojetà Maltija u lil Myriam Spiteri
Debono, l-uniku predeessur tiegek mara fis-Sedja li tokkupa inti
llum. Ma jistax jonqos li nsellem lil dawk id-deputati nisa li ew
warajhom u lil dawk li llum qed iservu f’dan il-Parlament. Biss
nera’ ngid li gadna ma wasalniex. Ir-rata tal-parteipazzjoni
tan-nisa fil-ajja pubblika u fil-ajja politika gadhom gar wisq.
Mill-1947, meta n-nisa ngataw id-dritt tal-vot, kien hemm madwar
3636
1,000 kandidat rael li aru gall-elezzjoni u 81 mara biss, li
minnhom ew eletti 16.
Fl-aar tliet elezzjonijiet enerali n-numru ta’ nisa eletti stabilizza
ruu gal sitta, ida fil-fatt l-affarijiet marru ftit gall-agar gax
id-daqs tal-Parlament tal-lum died b’erba’ membri fl-elezzjoni
enerali li gaddiet ida n-numru ta’ nisa rappreentanti baqa’ l-
istess. Skont l-Unjoni Inter-Parlamentari, Malta tinsab fil-110 post
minn 137 pajji f’dak li huwa suess tan-nisa fl-elezzjonijiet.
Warajna m’hemm l-ebda pajji ieor tal-Unjoni Ewropea. F’dan il-
kontest kburi li l-Partit Laburista gandu erbga minn dawn is-sitt
membri preenti fi danu.
Se tkun sfida tal-enerazzjoni li jiena nagmel parti minnha, li
nagtu sinjal qawwi favur laqta femminista tas-sistema politika,
fejn in-nisa jiu inkoraiti jiedu sehem u jingataw rwol entrali
fil-ajja pubblika u politika. Dan kollu jrid isir b’ispirazzjoni tal-
politika progressiva li wasslet gall-introduzzjoni ta-wie ivili,
tad-dikriminilizzazzjoni tar-relazzjonijiet omossesswali u matul din
is-sena favur id-dritt ivili tad-divorzju. Ida afna drabi nitkellmu
biss dwar kontroversji u fejn ma naqblux bejn i-ew naat ida
tajjeb li llum insellmu lil dawk il-mumenti ta’ gaqda nazzjonali li
jixhdu l-maturità tal-poplu tagna.
Fit-30 ta’ Diembru 1957 il-Parlament Malti unanimament gadda
l-famua Break with Britain Resolution. Dakinhar il-Prim Ministru
3737
Dom Mintoff, bi qbil si mal-Kap tal-Oppoizzjoni or Borg
Olivier, kien ressaq rioluzzjoni li kienet “tassolvi lill-poplu Malti u
Gawdxi minn kull obbligazzjoni jew ftehim li kien jeisti mal-
Gvern Ingli jew li kienu ew assunti minn dan tal-aar f’isem l-
alleati tiegu”. Fl-1967, meta l-lieda politiko-relijua kienet
gadha gaddejja u meta l-Gvern Ingli aseb li jista’ jiskarta mill-
obbligi tiegu tat it-Trattat tad-Difia u jkasbar l-interessi ta’
pajjina, il-Partit Laburista fl-Oppoizzjoni mhux biss appoja lill-
Gvern Nazzjonalista ta’ Borg Olivier ida ssekonda l-mozzjoni
tiegu biex iwaqqaf lill-Gvern Ingli milli jiskarta dawn l-obbligi.
U dan minkejja li kif taf int, Sur President, il-Partit Laburista kien
mill-bidu nett kritiku ta’ dan l-istess trattat.
Fit-13 ta’ Dicembru 1974, il-maoranza assoluta ta-ew naat
tal-Kamra ddikjarat lil Malta Repubblika, liema Kostituzzjoni
Repubblikana tagna servietna tant tajjeb matul is-snin ida fejn
nemmen li rridu narsu ’l quddiem gall-bidliet li hemm bonn.
Fl-1986, i-ew naat b’rieda tajba sabu blokk gall-krii li kien
sab ruu fiha pajjina, liema bidliet Kostituzzjonali kienu ggwidati
mill-bonsens u d-dover lejn pajjina.
Fl-1994, i-ewg naat qablu fuq qafas ta’ liijiet ta’ servizzi
finanzjarji li biddlu wi l-ekonomija ta’ pajjina. Dan il-kunsens
gadu sal-lum jipprovdi l-bai gas-suess ta’ dan il-qasam. Fl-
2008 dan il-Parlament ivvota unanimament biex jirratifika t-Trattat
ta’ Lisbona, fejn ingata sinjal ta’ koerenza lejn id-direzzjoni tal-
3838
politika internazzjonali ta’ pajjina. Din is-sena l-Parlament rea’
vvota b’unanimità favur sehem kostruttiv ta’ Malta gall-krii
finanzjarja fi-ona ewro u vvotajna unanimament flimkien biex
nagtu n-nifs metieg lil-linja nazzjonali tal-ajru tagna, l-Air
Malta. Dan kollu juri li meta l-Parlament jintua gall-iskop
prinipali tiegu, bala post fejn kull naa tiddibatti u tisma’ lin-
naa l-ora, il-kisbiet gall-pajji ikunu ta’ importanza ferm akbar.
Ma jfissirx li ma kienx hemm, m’hemmx balissa u mhux se jkun
hemm punti ta’ kontroversja u fejn mhux se naqblu ma’ xulxin. L-
importanti hu li l-punti fejn ma naqblux ikunu fuq prinipju u mhux
fuq pika.
Sur President, illum din l-istorja hija miktuba u jista’ jaqraha
kuladd bil-libertà kollha. Hija storja li tibqa’ tfakkarna fis-sehem li
taw ta’ qabilna u fil-mexxejja li ew qabilna. Tfakkarna fil-Prim
Ministri tagna Joseph Howard, Francesco Buhagiar, Ugo Mifsud,
l-ewwel prim ministru Nazzjonalista u l-igar prim ministru ta’
kull mien gax laaq fl-età ta’ 35 sena. Kellna lil Gerald
Strickland, lil Pawlu Boffa, l-ewwel prim ministru Laburista, kellna
lil Nerik Mizzi, org Borg Olivier u Dom Mintoff, l-aktar membru
li qatt serva f’din il-Kamra meta kien rappreentant tal-poplu gal
51 sena kontinwi. Kellna lil Karmenu Mifsud Bonnici, Eddie
Fenech Adami, Alfred Sant u l-Prim Ministru preenti Lawrence
Gonzi. Personalment u f’isem il-Partit Laburista, lilhom ilkoll
insellmilhom.
3939
Nirrimarka fuq ton naqra aktar leer, li dawn il-prim ministri fil-
maoranza kwai assoluta taghom kienu ejjin minn professjoni
wada, jigifieri dik legali. Min-naa tal-Partit Laburista kien hemm
varjazzjoni gax kien hemm prim ministru tabib, ieor perit, ieor
avukat u ieor ekonomista u awtur. Bir-rispett kollu lejn il-bieb
tiegi avukati, nemmen li f’era ta’ professjonijiet differenti u
dejjem jidiedu, hemm bonn li naraw li l-politika tattira lill-
persuni mhux biss mill-professjoni legali imma mill-oqsma
differenti, bal xjenzi sojali, teknoloija, ekonomija, negozju,
addiema tal-id – gax hawnhekk hawn post galihom ukoll -
ininerija, mediina, xandir, edukazzjoni u orajn. B’hekk nginu
sabiex ikun hemm veduti differenti tas-soluzzjonijiet li nfasslu
flimkien f’din il-Kamra.
alluni wkoll nesprimi x-xewqa li ngix biejjed li nara l-jum li
fih pajjina jkollu l-ewwel prim ministru mara, biex b’hekk inkunu
kissirna l-glass ceiling il-kbir nett tas-socjetà tagna. Nixtieq ukoll
li llum insellmu lil dawk kollha li jadmu minn wara l-kwinti u li
forsi xogolhom mhux dejjem huwa apprezzat biejjed, ida li
mingajrhom il-Parlament tagna ma jistax jiffunzjona. Jiuni
f’moi l-istaff tal-Parlament tal-lum, dawk li servew fl-imgoddi u
l-afna urnalisti li llum u matul is-snin isegwu b’tant paenzja dak
li jiri hawn ew.
F’dan l-anniversarju sinifikattiv, tajjeb li narsu ’l quddiem dwar
kif nistgu nevolvu din l-istituzzjoni tagna. Nemmen, kif gedt
4040
diversi drabi, li fis-snin li ejjin gandna nimbarkaw f’riforma
Kostituzzjonali gal pajjina. Ix-xewqa tiegi hija li dan ma jkunx
proess limitat gall-politii f’din il-Kamra, ida li niftu gas-
sojetà ivili. Gandu jkun sinjal li dan il-Parlament qed jinduna,
kif dià indunaw uud minna, li mien il-partitokrazija u mien l-
istituzzjonijiet partitokratii wasal lejn tmiemu. Qatt m’ana lesti.
Galhekk jien nemmen fit-tlaqqig ta’ konvenzjoni kostituzzjonali
li ib flimkien rappreentanti mill-oqsma kollha tas-socjetà, minn
politii gal sojetà ivili, minn gaag gall-Maltin ta’ barra,
minn anzjani gal nisa, kollha b’ideat differenti li fuqhom nistgu
nwelldu t-Tieni Repubblika. Hija sfida li hemm min jiba’ minnha,
ida jien ngid li hija sfida li ma nistgux naarbuha. Irridu nagtu
qafas aktar rilevanti biex pajjina jkollu dak li jimmotivah li jimxi
’l quddiem. Hemm bosta ideat li jistgu jigu kkonsidrati, kemm
bala parti mill-bidliet kostituzzjonali kif ukoll lil hinn minnhom.
Hemm ideat li gandi marbutin ma’ qalbi, li wud minnhom nixtieq
ngidhom illum.
Nemmen li wasal i-mien li l-Parlament tagna ma jibqax jigi
trattat bala stat ta’ fatt ta’ dipartiment tal-gvern. Hemm bonn
awtonomija sia lil din l-istituzzjoni. Din l-awtonomija tagti
dinjità lill-Parlament ferm aktar milli tista’ tagtiha kwalunkwe
binja dida. Hemm ir-rwol tiegek, Sur President, li nemmen li ma
jingatax ir-rikonoxximent metieg fl-istituzzjonijiet tagna.
Nemmen li gandna nneu l-wirt kolonjali fejn persuna matura,
4141
balma hu l-Prim Imallef, jingata l-preedenza istituzzjonali
fuqek, bala l-bniedem elett li tirrappreenta l-ogla istituzzjoni tal-
pajji. Dan ovvjament mingajr l-ebda disrispett lejn il-Prim
Imallef jew il-udikatura.
Nemmen li gandna nevolvu r-rwol ta’ skrutinju parlamentari billi
nevolvu t-tip ta’ kumitati parlamentari li jeistu, sabiex dawn isiru
aktar rilevanti gas-socjetà tagna. Nemmen li gandna nsau
aktar leen il-poplu li jippreenta petizzjoni lil dan il-Parlament.
Sal-lum il-urnata, dawn il-petizzjonijiet jispiaw jibru t-trab fil-
files parlamentari. I-ittadini tagna jistoqqilhom aktar rispett u
gandu jkollna kumitat tal-petizzjonijiet li jiskrutinja dawn il-
petizzjonijiet, jiddiskutihom u fejn ikun il-ka, jirrakkmanda
azzjoni dwarhom.
Nemmen li gandna nbiddlu r-regoli tal-Kumitat Permanenti dwar
il-Kontijiet Pubblii sabiex ministri li jkunu direttament
responsabbli ta’ entitajiet jew kwestjonijiet li jkunu tat l-iskrutinju
tal-Kumitat, iedu posthom waqt dawk il-laqgat. Nemmen li
gandna nintroduu kumitat gall-affarijiet ekonomii u monetarji
sabiex iares lejn il-politika tal-gvern, dak li qed jiri madwarna u
li quddiemu jii mistieden jagti l-sebijiet tiegu b’mod regolari l-
Gvernatur tal-Bank entrali. B’hekk, mingajr indil fl-
amministrazzjoni tal-Bank entrali, tidied l-accountability inter-
istituzzjonali.
4242
Nemmen li gandha tiddaal sistema ta’ hearings parlamentari
gal persuni li jkunu nnominati biex jippresedu l-funzjonijiet
regolatorji u regolaturi, ball-Awtorità Maltija tar-Riorsi, l-
Awtorità Maltija gall-Komunikazzjoni u Transport Malta.
Nemmen li gandna ninkorporaw il-MEUSAC bala awtorità li
taqa’ tat dan il-Parlament, b’mod ukoll li jkun hemm aktar riorsi
biex il-Kamra tar-Rappreentanti tgarbel id-direttivi u r-
regolamenti Ewropej, kif ukoll biex il-feedback tas-sojetà ivili
jii inkorporat ajar fil-poizzjonijiet tal-Gvern Malti. Nemmen li
gandna naelleraw il-proess sabiex nibdew inxandru s-seduti
parlamentari viivament permezz tal-internet. Nemmen li biex
inidu l-iskrutinju gandna nippubblikaw b’mod aktar ar online ir-
record tal-attendenza tal-membri parlamentari gas-seduti tal-
Kamra tar-Rappreentanti. Nemmen li gandna ndalu
Kummissarju Parlamentari gall-iStandards, matur mill-Kamra
tar-Rappreentanti, li b’mod indipendenti jissorvelja l-imieba tal-
membri parlamentari, inklu tal-membri tal-Kabinett, jara li x-
xogol u l-interessi finanzjarji kollha taghom ikunu dikjarati,
jinvestiga kif jidhirlu xieraq, jirrapporta lill-iSpeaker u jippubblika
r-rapporti tiegu.
Dawn huma bidliet li hemm bonn fid-dawl tal-fatt li rridu
nirrikonoxxu b’onestà li erti deijonijiet li ttiedu mill-ferga
Eekuttiva tal-Istat fl-aar xhur xellfu u mhux tejbu r-reputazzjoni
ta’ din l-oghla istituzzjoni tal-pajji. afna min-nies li qegdin
hawn, minn kull naa tal-Kamra, mhux qegdin hawnhekk gall-
4343
gwadann personali taghom, ida qegdin hawn gax nemmnu li
nistgu nagtu kontribut biex ikollna pajji li jixraq lil uliedna,
sabiex intejbu s-sitwazzjoni li ninsabu fiha u li mhijiex tort ta’ dan
il-Parlament. Hemm bonn ta’ bidla u aktar trasparenza u mhux
binjiet odda li jixhdu lussu fi mien meta l-familji gaddejjin minn
mien diffili. Ejjew niftu u nibdlu d-direzzjoni biex nuru li l-
Kamra tad-Deputati aqqha tassew tissejja l-ogla istituzzjoni ta’
pajjina.
Nemmen ukoll li gandna nagfsu fuq it-tidid fil-bidliet li
nagmlu biex it-tidid isir parti mis-sistema. Ana bala politii
gasafar tal-passa. Nemmen li rridu nagtu sinjal li qed nifhmu li l-
bidla hija l-essenza tal-ajja demokratika ta’ pajjina. It-tidid
huwa l-futur, kif inhu l-futur li narsu li d-dritt tal-vot jitbaxxa
minn 18 gal 16-il sena. Se jkun hemm l-istess argumenti ta’ meta
fil-Kostituzzjoni Repubblikana tagna fl-1974 kien hemm min ma
qabilx li l-età tal-vot titnaqqas minn 21 gal 18-il sena. Mur gidha
llum, li kuladd aetta li l-vijoni tal-1974, vijoni kurajua
kienet it-triq ’il quddiem. Hekk irridu nergu nuru t-triq ‘il
quddiem, fejn immexxu u mhux insegwu, fejn niu l-gira ta’
pajjii ora bl-ideat progressivi tagna, fejn nistgu nkunu ta’
aspirazzjoni gall-orajn, fejn inkunu tabilaqq l-aqwa fl-Ewropa.
Galhekk nemmen li l-ewwel pass gandu jkun li l-età tal-vot
titbaxxa fl-elezzjonijiet tal-kunsilli lokali biex imbagad niedu
kont tas-sitwazzjoni minn hemm. Huwa bil-kura li nibdlu d-
44
direzzjoni ta’ din l-istituzzjoni li kienet kapai tinbidel u tirba ir-
rispett matul is-snin. Ir-rispett ma tixtrihx u lanqas tiksbu b’binja
dida. Ir-rispett tirbu billi tua l-gaqal fid-deijonijiet, liema
gaqal iib l-istabilità. Dan huwa l-futur li nawgura lill-ogla
istituzzjoni ta’ pajjina u lill-ensna, futur f’gaqal u fi stabilità.
(Onor. Membri: Hear, hear)
SPEAKER: Onor. Joseph Muscat, Kap tal-Oppoizzjoni, grazzi
afna tal-intervent tiegek. Jien ukoll nixtieq ningaqad mal-
sebijiet li gamlu d-diversi kelliema ta’ qabel din i-elebrazzjoni
ta’ 90 sena tal-Parlament li gandha sservina biex nirriflettu fuq din
l-istituzzjoni u n-nies li gaddew minnha. Huwa importanti li d-
demokrazija parlamentari tagna ngouha, nindukrawha u
nedduha kuljum.
Fil-kwotidjanjetà tal-proeduri tagna hemm imdala l-aqwa
prinipji kostituzzjonali importanti ta’ din li hija l-ogla istituzzjoni
tal-pajji galiex tirrifletti r-rieda ielsa tal-poplu kollu. Fix-xogol
tagna ta’ kuljum f’din il-Kamra nkunu qed nattwaw, ineddu u
niviluppaw dawn il-prinipji kostituzzjonali.
Irridu narsu mhux biss lura imma wkoll ‘il quddiem. Gaxar snin
ora dan il-Parlament jaglaq l-ewwel 100 sena tiegu. Dakinhar
irridu nkunu f’poizzjoni li ngidu li dan il-Parlament gandu
mhux biss id-dar tiegu imma huwa wkoll awtonomu balma huma
awtonomi l-istituzzjonijiet ta-ewg uffijali li jirrapportaw lejh, l-
4545
Ombudsman u l-Awditur enerali. Dakinhar il-membri
parlamentari kollha jrid ikollhom uffiju taghom organizzat u
attrezzat b’nies kompetenti li jginuhom biex ikunu jistgu
jagmlu l-idma taghom bala deputati. Il-Parlament irid ikollu s-
servizzi ta’ informazzjoni, librerija mimuma tajjeb u b’rierkaturi
fiha li jkunu jistgu jaqdu lill-membri li jservu fih. Il-Parlament
irid ikun mexa lil hinn mill-famu Erskine May li afna drabi
nikkwotaw u jkun abar ir-rulings kollha tal-iSpeakers li ppresedew
matul i-mien kollu tiegu. afna minn dan ix-xogol dià
bdejnieh, afna ieor gad irid jinbeda imma quddiemna gandna
din l-aenda li hija sfida gat-tisi tad-demokrazija parlamentari
tagna u hija wkoll l-isfida li nivvalorizzaw dejjem l-importanza
tal-membru parlamentari.
Din id-demokrazija parlamentari hija aktar importanti fiha nnifisha
minn kull wieed u wada minna imma tiddependi wkoll minn kull
wieed u wada minna. Ejjew nielebraw id-90 sena tal-Parlament
Malti billi nergu naraw lill-partiti fil-Parlament jattivaw il-
Kumitat Magul dwar it-Tisi tal-Demokrazija.
Hemm punti importanti u anke mhux kontroversjali li jridu jiu
diskussi hemmhekk u jien konvint li, b’rieda tajba u b’rieda politika
sia, naslu li nergu niftu dak id-djalogu bejn il-forzi politii
fil-Parlament anke waqt li inevitabbilment tkompli d-diskussjoni,
kultant anke l-kontroversja politika, f’oqsma orajn.
4646
Gandna l-isfida ta’ kif se nisfruttaw bl-aqwa mod, fl-interess ta’
Malta, il-poteri odda li t-Trattat ta’ Lisbona ta lill-Parlamenti
Nazzjonali fil-qafas tad-deijonijiet fuq livell tal-Unjoni Ewropea.
Hawnhekk, anke jekk gandna bidu, gad baqaglna x’nagmlu
wkoll.
Malta gandha sfidi kbar quddiemha li trid taseb galihom minn
issa. Fosthom gandha wkoll issib dak li jgaqqadna f’sojetà
dejjem aktar diversifikata. Irridu niviluppaw il-konett tagna ta’
xi tfisser li tkun ittadin Malti; li nkunu konxji ta’ dawk il-valuri li
jgaqqduna u jagluna bala poplu Malti, Mediterranju u
Ewropew.
L-aqwa fost dawn il-valuri huma dawk tad-demokrazija
parlamentari, tad-drittijiet u libertajiet tal-individwu, ir-rispett lejn
xulxin, it-tolleranza, ir-rispett gat-tradizzjonijiet tagna u gall-
kultura tagna li tiddistingwina minn addiehor. Galhekk huwa
neessarju li l-Kostituzzjoni ta’ Malta tkun magrufa aktar u
studjata aktar mhux minn nies tal-lii biss imma mis-sojetà tagna
kollha. Hemm bonn li din il-formazzjoni ta’ ittadinanza tidol fl-
geruq tas-sojetà tagna. Huwa galhekk li s-Sedja qed tipproponi
gal din is-sena li tibda llum diversi manifestazzjonijiet li jagtu
xhieda tal-ajja kostituzzjonali u parlamentari tagna l-Maltin, tal-
Maltin li taw sehem, tal-qafas kostituzzjonali li jmexxina. Fost
dawn l-inizjattivi hemm mhux biss din is-seduta spejali imma
wkoll li kopja tal-Kostituzzjoni ta’ Malta titwassal f’kull dar, f’kull
4747
familja, li ssir wirja dwar id-90 sena tal-Parlament Malti, li jsir u
jixxandar video dwar dan, li jkun hemm ktejjeb fl-iskejjel tagna
dwar l-istorja tal-Parlament tagna, li jsiru konferenzi,
diskussjonijiet u kommemorazzjonijiet orajn galiex il-poplu li ma
jeux sieb il-memorja tiegu u li ma jistudjax il-passat ma jistax
jibni futur sod galih.
Irridu nfittxu dak li jgaqqadna balma gamilna dan l-aar meta
kkommemorajna bala Parlament il-50 sena mill-mewt ta’ Dun
Karm Psaila, il-Poeta Nazzjonali tagna, li tana wkoll l-Innu Malti
li lkoll nibqgu kburin bih. Id-dibattitu politiku ma jifridniex. Id-
dibattitu politiku jixprunana biex inkunu ajar u biex nagmlu
ajar, jginna niviluppaw l-ideat u jagtina l-opportunità li dissens
nibdluh f’kunsens u ftehim gal ejjieni.
Disgin sena ta’ Parlament huwa patrimonju kbir li ie fdat lilna.
Huwa patrimonju li rridu narsuh u nkabbruh. M’gandix dubju li
l-poplu kollu u partikolarment intom, Onorevoli Membri, se
tkomplu tadmu biex tagtu l-bia tagkom gall-bini ta’ dan il-
patrimonju tal-poplu tagna: demokrazija parlamentari ajja u
b’saitha li tistudja u tanalizza l-passat biex tkun mgallma u
ppreparata biejjed biex tibni futur fis-sod gal Malta tagna u d-
demokrazija parlamentari tagha. Grazzi. (Onor. Membri: Hear,
hear)
48