Bob Jessop Üzerine Bir Değerlendirme

8/8/2019 Bob Jessop zerine Bir Deerlendirme

1/21

Kapitalizmin Krizi ve Devlet Kuram:Bob Jessop zerine Bir Deerlendirme

At i l la Gney

Gi r ifl

Toplumsal altst olufl, bunalm, yeniden yaplanma gibisrelerin bulank ve kaygan nitelii, bu koflullarda serpilipyaygn kabul gren kuramsal alflmalara da yansr. zellikleMarksizm gibi verili sosyo-ekonomik iliflkileri sorgulamaklayetinmeyip, bu iliflkileri dnfltrmeyi de hedefleyen kuram-sal yaklaflmlarda pratik ile teori arasndaki bu iliflki ok da-

ha net biimde gzlenir. Marksizm, elefltirel niteliinden kay-nakl olarak her kriz-yeniden yaplanma sreci sonrasnda si-yaset ve ekonomiye iliflkin grfllerini yeniden gzden geir-me ihtiyac duyar. Ancak 1970lerin sonundan bu yana kro-nikleflen kapitalizmin uzun erimli bunalm karflsnda genel-de sol dflnfl zelde ise Marksizmin savunmaya ekilmekflyle dursun mevzi kaybettii bir gerek. Bu mevzi kaybkendisini bunalmn nedenleri ve bunalmdan kmada kapi-

talizmin kendi iinde rettii zm yollarnn aklanflndagstermektedir. Buradan hareketle bunalma alternatif ka-rlamamas, stne stlk 1990larn bafllarnda reel sosyaliz-min yklfl ve Marksizmin elefltirel nitelii ile birlikte elealndnda genel anlamda bir dflnsel bunalmdan bahset-mek de yanlfl olmayacaktr.

te yandan sa cenahtan gelen btn aksi yndeki sy-lemlere ramen, siyasal bir gereklik olarak devletin pratik-

teki etkinlii artarak sryor. nce yeni sa 1980lerden bafl-layarak yaygn bir ideolojik saldryla, devletin kltlmesi,ekonomik yaflamdan ekilmesi gerektiini dile getirerek ha-kimiyet kurmaya alflt. Ardndan 1990larda buna kresel-leflmeye iliflkin grfller ve devletin klasik etkinlik alanlarn

Praksis 9 | Sayfa: 357 - 377


2/21

ve buna bal olarak ifllevlerini yitirmeye bafllad ynndeki -karmlar (sunumlar) dflnsel ortama hakim olmaya bafllad. Busylem sunum ve temennilere inat, devletin toplumsal retim

iliflkileri iindeki yerini ve ifllevlerini korumakla kalmayp dahada genifllettii grlmektedir. Btn bu geliflmelerin, devletin ni-telii zerine yrtlen akademik alflmalara yansmalar naslola ki diye bakldnda, onca klen devlet, arlarna inatladaha da aktif hale gelen siyasi bir mekanizma ve bu deiflimiaklamada zorland grlen kuramsal alflmalarla karfl karfl-ya olduumuz grlecektir. Bir baflka deyiflle, gereklii akla-mada zorlanan, zorlandka karmaflk aklama biimlerine sap-lanan, buna ramen zellikle akademik toplulukta kendisine yay-gn desteki bulan kuramsal alflmalar bu dneme damgasnvurmufl durumda. Sz konusu tespiti belki de en ak biimdeadafl radikal devlet kuramlarnda grmek mmkn. zellikleson dnem Marksist devlet tartflmalar iinde, eklektik kavram-sal ve kuramsal erevesi ile ne kan, Marksizm dflndaki yak-laflmlarn kavram ve aklama biimlerini tartflma gndeminetaflmak konusunda rahat davranan yaklaflmlar dikkati ekiyor.

Bu alflmada, son dnem Marksist devlet tartflmalar ieri-sinde retkenlii, toplumsal deiflime paralel olarak devletin ge-irdii deiflimi aklamadaki kavramsal zenginlii ile dikkati e-ken Bob Jessopun devlet kuram zerine genel bir deerlendir-me amalanmaktadr. Kapitalizmin eyrek asrdr sren bunalm-yeniden yaplanma-bunalm sarmalnn btn etkilerini taflyan

Jessopun devlet kuram zerine bir deerlendirme denemesi hide kolay olmayacaktr. Bir baflka deyiflle yeniden yaplanmannbir bilefleni olan devletin yeni biimleri zerine yaplan alflma-lar, yeniden yaplanmann doasnda var olan mulakl, amorfnitelii aklamaya alflrken, bu kaygan zeminin zerine kuraminfla etme riskini de beraberinde getirebilmektedir. Hem gnce-lin dayatmfl olduu pratik engeller, hem de yazarn kendisinesemifl olduu farkl sorunsallardan kaynakl skntlar Jessopzerine yaplacak bir deerlendirmeyi zorlafltrmaktadr. Buna ekolarak teknik anlamda da Jessopda devlet konulu bir deer-lendirme yazmann zorluklar bulunmaktadr. alflmalarnn ge-

nifl hacmi bir yana, zellikle 1980lerden bu yana kapitalist dev-letin niteliine iliflkin dflncelerinde srekli revizyona gitmesi,farkl kuramsal yaklaflmlardan yararlanma konusunda sahip ol-duu esneklik hasebiyle, zerine deerlendirme yazlmas zor birkuramc.

358 Atilla Gney


3/21

Jessopun kapitalist devleti anlamaya ynelik kuramsal alfl-malarnn genel zellii, srekli deiflen siyasal gndemi aklaya-bilecek zelliklere sahip olmas gerektii kaygsdr. Yazarn genel

olarak kapitalist devletin nitelii zerine erken dnem alflmala-rndan, ngiltere gncelini aklamaya ynelik alflmalarna veson dnem kreselleflme, ekoloji, ynetiflim zerine yazlarna ba-kldnda bu kayg aka grlecektir1. te yandan, Marksistdevlet kuramclarnn 1960lardan bu yana tartfltklar devlet ileiktisadi alan arasndaki iliflkinin niteliinin, Jessopun btn alfl-malarnn rtk veya ak temel sorunsal olduu sylenebilir.

Sz konusu sorunsal, Nicos Poulantzasn 1960larda tekelcidevlet kapitalizmi yaklaflmna ynelttii elefltirilerle adaflMarksist devlet tartflmalarnn merkezine yerleflmifltir. Daha okgrece zerklik kavramlafltrmas ve iktisadi alan ile siyasal alanarasnda iliflki balamnda sregelen tartflma Poulantzas - Mili-band tartflmas ile kesintiye uramflsa da, 1980lerden sonra Jes-sopun zellikle Devlet Tretmeci Okul ile girifltii tartflma iletekrar gndeme oturmufltur. Denilebilir ki, yazarn Marksist ku-ramn en can alc tartflma konularndan biri olan iktisat ile siya-set arasndaki ayrflma ve snfsal ve iktisadi belirlenimcilik et-rafnda dnen tartflmay aflma dflncesi btn alflmalarnnneredeyse temel kfl noktasdr. Yine Marksist kuramn merke-zi tartflma konularnda bir dieri olan snf mcadelesi ile kapi-talist geliflimin nesnel yasalar arasndaki iliflkinin de yeniden elealnmas gerektii fikri (1982: 222) Jessopun en az ilki kadarnem verdii sorunsallardan biridir.

Buradan hareketle bu alflmada Jessopun kapitalist devletzerine alflmalarnn betimleyici bir zeti veya deerlendirme-sini yapmaktan ok, yukarda belirttiimiz sorunsaln yazarn ge-nel kuramsal perspektifi zerine etkileri tartfllmaya alfllacak.Bir baflka deyiflle ilkin siyasal alan-iktisadi alan ayrm sorununun

Jessopda ortaya konufl biiminin devlet kuramna yansmalarzerinde durulacaktr. kincisi kapitalist devletin snfsal niteliive snf mcadelesi-tarihsel deiflim sorunsalnn Jessop zelindeMarksist devlet kuram zerine yansmalar ele alnacak.

Kuflkusuz bylesi bir deerlendirme betimleyici olmaktan

ok elefltirel bir yaklaflm ierisinde olacaktr. Elefltiri, Jessopundevlet kuramnn, yntembilimsel adan Marksist btnsellikanlayflndan uzaklaflmak ve snf mcadelesini kuramsal analizinierisinden dfllamak anlamnda tarihsel materyalist yntemdenbir sapma olduu ana fikri zerine oturtulacaktr. Buradan hare-

1 Jessopun son dnemalflmalar iin bkz.www.comp.lanc.ac.uk/sociology

359Bob Jessop zerine Bir Deerlendirme


4/21

ketle, siyasal alan ile iktisadi alann ayrl kurgusunda yer alaniktisadi alann, teknik anlamyla iktisadi iliflkileri tanmlad sy-lenebilir. retim iliflkilerini bu biimiyle kavrayan yapsalc anla-

yfltan hareket eden Jessop, snf mcadelesi ve snfsal atflmaysalt bir zne ve kimlik sorununa indirgeyerek, zellikle akMarksizme snf belirlenimci ve ekonomik indirgemecilik eleflti-risini yneltmektedir. Bu alflmada, Marksizmin toplumsal ilifl-kilerin btnsellii temel nermesinden ve dolaysyla snf m-cadelesinin tarihsel geliflimin motoru olduu dflncesinden ha-reketle, Jessopun sz konusu elefltirilerine kendi devlet kuram-nn zerine oturduu sorunsallar balamnda yant verilmeye a-lfllacaktr.

Yapsalc Yaklafl m, S iyaset - kt isat l i flk is i

ve Kapi ta l ist Dev let

Jessopun siyasal alan ile iktisadi alan arasndaki iliflkiye dairdeerlendirmelerinin yapsalc bir perspektiften hareketle geliflti-rildii sylenebilir. Dzenlemeci iktisat okulunun belli bafll ar-gmanlarndan esinlenerek gelifltirdii hegemonya projesi, biri-kim stratejisi gibi kavramsallafltrmalar yapsalc kuramsal gele-nee bal kalarak devlet kuramnn merkezine oturtur. rnein

Jessop, kendi devlet kuramnda kilit neme sahip olan dzenle-me kavramnn bizatihi kendisinin, yapsalcln yeniden retimhandikapn aflmak iin sunulduunu belirttikten sonra (1993: 84)strateji ve proje gibi terimleri yapsal olarak verili koflullarn kabu-lne dayandrr (1985: 344). Ancak hala yapsal belirlenim ve s-nfsal konum gibi ikili bir perspektifi benimsemeyi srdrr. Birbaflka deyiflle snfsal belirlenim ve/veya snf mcadelesi nosyo-

nunu henz sorgulamaya almamfltr. Fakat snfsal belirlenim so-runsal, Poulantzasn devleti deiflik fraksiyonlarn stratejilerinihayata geirmek iin yapsal olarak belirlenmifl savafl alan olarakkavramaya ynelik blgesel yntemi yoluyla sorgulamaya alnmfl-tr. Sz konusu sorgulama alternatif sermaye mantklar vardr vedolaysyla alternatif hegemonya projeleri olacaktr fikri zerinetemellendirilen birikim stratejileri-hegemonya projeleri kavram-lafltrmalaryla glendirilir (Jessop, 1985: 344)2. lerde grecei-

miz gibi bu yapsalc kavrayfl, Marksist btnlk anlayflnn red-dine ve bunun sonucunda ekonomik belirlenim ve snfsal mca-dele gibi nosyonlarn tartflma dfl braklmasna zemin teflkil ede-cektir. Jessop, snfsal mcadelenin eliflkilerini toplumsal formas-yonun farkl dzeylerindeki yapsal eliflkilerle ikame eder. Bu yer

2 Buradan hareketle,Jessop sonuta ba-flarl bir hegemonyaprojesi belirli bir biri-kim stratejisinin ihti-yalarna tekabl

eden sonular dou-rur sonucuna varrki, bu da onu yinePoulantzasc, kapi-talist yeniden reti-me iliflkin ifllevselciyaklaflmla benzer-likler gsteren birsonuca ulafltrr.

360 Atilla Gney


5/21

deifltirme en ak biimde hegemonya projesi (veya hegemonikyap) ve birikim stratejisi kavramlarnn kullanlflnda gzlenir.Werner Bonefeldun belirttii gibi birikim stratejisi, hegemonya

projesi gibi terimler, toplumsal vcutun anlamsz-tutarsz, birbtnlk oluflturmayan paralardan olufltuuna iflaret eder (1991:46). Birbirinden ayr duran bu paralar gizli failler tarafndan birstrateji veya proje iinde koordine edilinceye kadar bir birlie sa-hip deildir (Bonefeld, 1991: 46).

Yapsalc dflncenin temel argmanlarndan olan toplumsalnesnenin birliinin ayrflmas gereklilii, bilindii gibi Poulantzastarafndan dile getirilmifltir. Poulantzas Siyasal ktidar ve Top-lumsal Snflaradl alflmasnda toplumsal teoriyi dzeyde s-nflandran bir sunufl yapar: retim tarzlarnn tarihsel materya-list genel kuram; kapitalist retim tarznn partikler kuram; si-yasal olann spesifik blgesel bir analizi: kapitalist devlet kuram.

Toplumsal nesnenin yapsalcl takiben parselizasyonu vetoplumsal iliflkilerin birbirinden ayr yapsal dzeyler olarak kav-ranfl, toplumsal arafltrmalarn ilgisini, iliflkiler sorunlarndanve hareket tarzlarndan uzaklafltrmfltr. Artk somut znelerineylemlerinin sonular olarak toplumsal iliflkiden, bilgi kuramsalbir kesintiyle, yaplar aras iliflkilere geilmifltir. Modern kapita-list devleti biimsel olarak belirlenmifl bir toplumsal iliflki alanolarak tanmlayan Jessop (1990: 209)3 bu iliflkileri analiz ederkenyine yapsalc bir mantkla tanmlad birikim stratejileri ve he-gemonya projeleri arasndaki iliflkiyi referans alr. Bunlarn herikisi de, bir yandan devletin biimsel kuramsal zellikleri ere-vesinde gelifltirilen, te yandan devletin biimsel ve ieriksel bir-liinin ve etkinliinin kurulmasn salayan projelerdir (zka-zan, 1998: 17). Devlet, birikim stratejileri ve hegemonya proje-lerinin oluflturulmaya alflld stratejik bir alandr. Bir baflkadeyiflle devlet snflar aras mcadelenin deil kuramsal olarakkurgulanmfl strateji ve projelerin - ki bunlar da birer yapdr mcadele alandr. Ancak hangi faillerin birikim stratejisini koor-dine edecei ve hangi failin devleti gereklefltirmek iin hege-monya projesini yerli yerine oturtaca sorusunun cevab veril-mez (Bonefeld, 1991: 47).

Kapitalist retim tarz kuram ile kapitalist devletin yer aldalann kuram arasnda yaplan ayrm, yapsalc eklemlenmecidflnce biimine zgdr. Ve Poulantzas sonras kuramclarnbir ou onun alflmalarnn sonularn kendi alflmalarna bafl-lang noktas yaptlar. Esas olarak siyaset ve dolaysyla kapita-

3 Jessop toplumsaliliflki biimi olarakdevlet derken asln-da strateji veya pro-

je ve/hatta sylem-sel anlamda bir ilifl-

kiden bahsediyor.Yoksa retim iliflki-leri biimindeki so-mut ve insani pra-tikleri de kapsayaniliflkiden deil. Birbaflka deyiflle iliflkive iliflkisellik kav-ramlar da yapsal-lafltrlyor.



6/21

list devletin Marksist dflnce ierisinde kendine zg kavramsalaklamalara sahip ayr bir alan olarak kurulmas gerektii dfln-cesi, yine yapsalcln o ok iyi bilinen iktisadi alan ile siyasal ala-

n birbirinden bamsz yaplar olarak kurgulamasndan kaynak-lanmaktadr. Althusserin temel kfl noktas iktisat-siyaset iliflki-leri, veya altyap-styap iliflkileri erevesindeki ortodoks anla-yfl reddetmesiydi. Bir baflka deyiflle kural olarak iktisat her za-man siyaset, ideoloji, kltr veya hukuksal yaplara gre daha s-tn bir konumda deildir (Althusser ve Ballibar, 1970: 98-100).fiyle ki, ekonomi ancak en son kertede neyin baflka hangi gle-re egemen olacan belirleyebilir4 (Tnay, 1994: 452).

Althusserin dzeyler anlayflnn dm noktas iktisadi olankavramdr. Althusser, iktisadi olan, global yapdaki retim tar-znn blgesel yaps olarak grr (1969: 182-183). Ona greMarx, Kapitalde kapitalist retim tarz iin geerli olan iktisatkavramn gelifltirmifltir. Yani, iktisadi olan, her retim tarz iinnvarsaylabilecek bir kertedir. Oysa bu yaklaflm bizatihi ekono-minin kapitalizme zg bir kategori olduunu gzden karmak-tadr. Marx n yaptnda belirleyici iliflkileri ifade eden iki ayrkavram vardr. retim iliflkileri, insanlarn maddi yaflamlarn ye-niden retirken birbirleriyle kurduklar iliflkileri ifade eden genelbir kavramdr; dar anlamyla ekonomik iliflkiler ise, bu iliflkilerinkapitalist retim tarznda brndkleri zgl biimdir. Yapsal-c mantk hem iktisadi olan hem de siyasal olan toplumsal ilifl-kilerin biimleri, bir baflka deyiflle kapitalist toplumda temeldekisnf atflmasnn brnd biimler olarak grmek yerine, ik-tisadi olan siyasal styapy belirleyen altyap olarak grr. fltebu sz konusu yapsalc iktisat anlayfln benimseyen Jessop, ik-tisadi alan ile siyasal alan bir btnlk iinde deerlendirmekyerine, iki farkl kurumsal alan olarak grr (2001: 84)5.

Althusserci yapsalcln bilinen temalar, st-belirlenim veyaolas olann rastlantsal zorunluluu ve benzeri kavramlafltrma-lar, Hegelci diyalektikten beslendii iddia edilen Marksist hma-nizme, bir baflka deyiflle snf mcadelesini esas alan tarihselcili-e karfl gelifltirilmifltir. Jessop, Althusserci yapsalcl, devletkuramna bir baflka deyiflle Marksist siyaset bilimine uygulamaya

alflan Poulantzasn hem elefltiricisi hem de dikkatli bir takipi-si olmufltur. O devletin rolnn snflara blnmfl toplumdabirlii salamak ve gl olan snfn dier glerin desteini al-masn salayacak uygulamalar olduunu dile getirerek Poulant-zasn ifllevselci kaltn kabullenir (1990: 8). Poulantzasn zgn

4 Bu noktada iktisat veiktisadi iliflkiler ta-nmlanrken, yap-salclar, toplumsaliliflkiler btn ola-rak retim iliflkile-

rinden deil de da-ha ziyade teknik an-lamda iktisadi iliflki-lerden bahsetmek-tedirler. Oysa ikti-sad, maddi yafla-mn retilmesi, ye-niden retilmesi,retici glerin top-lam, retici ile rnarasndaki tm ilifl-kiler ve retim sre-

ci iindeki insan ve-ya insan gruplararasndaki tm ilifl-kilerin toplam (T-nay, 1994: 456)anlamnda kullanr-sak iktisadi alan -siyasal alan tr ay-rmlafltrmalarn an-lamszl daha afli-kar olacaktr.

5 retim iliflkileri kav-ramlafltrmasnn

yapsal iliflkisellikbiiminde yenidenformle edilifliniMarksist btnlkkavramnn yenidentanmlanfl izlemek-tedir. Artk toplum-sal iliflki olarak ser-maye iliflkilerininbtnlnden de-il, toplumsal rgt-lenmede btnleflti-

rici bir g olarakrol oynayan serma-ye birikiminden bah-sedilmektedir (Jes-sop, 2001: 144).

362 Atilla Gney


7/21

formlasyonunda, kapitalist devletin greli zerkliinin kkenle-ri a) kapitalist retim tarznda politik kertenin ekonomik kerte-den grece zerk olmasnda ve b) egemen snflar ve onlarn

fraksiyonlar arasnda yer alan ve devletin btnlkl bir iktidarblouna dnfltrd blnme ve kar atflmalarnda yatar(Jessop, 1982: 154-155). Jessop bunu, devlet kendi varl iin-de, toplumsal formasyonda btnl salayan faktr olarak ha-reket eder (1985: 68-70) biiminde yorumlayarak bir adm te-ye gtrr ki, bu admn iflaretleri Poulantzasn son dnem Fo-ucault benzeri iktidar zmlemelerinde de grlmekteydi. Bu-radan hareketle, Jessop toplumsal btnl salayan faktr ola-rak, devletin, saf kapitalist retim tarz deil, toplumsal formas-yon temelinde yer alacan ve snf iliflkileri kadar snf-dfl ilifl-kileri de.. (1982: 222) barndracan grememenin ekonomikya da snf indirgemeciliine yol aacan savunur6.

ktisadi alan ile siyasal alann ayrl tartflmas, Marksizminkendi ierisinde yapsalclk, iktisadi belirlenimcilik sorunsallarerevesinde dolanyor grnmekle birlikte, bu tartflmann kk-leri Max Weberin Marxla girifltii tartflmaya dayanr. Weberinyazlarndaki kilit temalardan biri iktisadi olan karflsnda siyasiolann bamsz bir etkisi olduu konusundaki vurgusudur. Szkonusu vurgu onun siyaset ve zellikle devlete iliflkin yazlarndagze arpar. Weber, oka ifade edilen biimiyle devleti, belli birtoprak paras zerinde kurulu, fliddet aralar zerinde meflrubir tekele sahip iktisattan kurumsal ve rgtsel olarak ayrflmflbir olgu olarak tanmlar. Fakat Weber, g kullanmnn devletintek ayrcal olmadn not eder. Ve devletin kendi varln ko-ruyabilmek ve kontrol ettii topraklar ierisinde genel siyasal d-zeni salayabilmek iin genellikle baflka aralara baflvurduunuekler. Weber devamla, bir devletin siyasal bir topluluk sfatylaortak ekonomik ihtiyalarla ilgilenmekten fazlasn yapmas ge-rektiini belirtir (Weber, 1968: 902). Webere gre devlet ynet-tii snrlar iinde yaflayanlar arasndaki karfllkl iliflkiyi daha de-erler asndan dzenlemeye alflmaldr. Benzer flekilde We-ber, siyasal meflruiyetin sadece paylafllan deerler dikkate alna-rak tanmlanamayacan, fakat ahlaki kurallar dzeneinin de

dikkate alnmas gerektiini vurgular. Bu balamda, meflruiyetinbiiminin ve doasnn ve buna paralel olarak devletin toplulukadna yrtt ifllev ve etkinliklerin de deifliklik gstereceinivurgular (Weber, 1968: 54-56).

Kendi varl iinde hareket eden ve toplumsal formasyonda

6 Bu noktada, Jes-sopun siyasal alan-iktisadi alan ayr-mndan yola karakgelifltirdii iktisadiindirgemecilik elefl-

tirisinden, politikolann zgllnenasl ulafltn gre-bilmek iin Glalpindeerlendirmesiaklayc olacaktr:ndirgemeciliinekonomik trndepolitik st yap eko-nomik temelin do-rudan yansmas sa-ylr. Bylece st ya-pda gerekleflen-ler, temelde gerek-leflenlerin glge fe-nomenleri olarak ka-bul edilir. Politik pra-tie hi yer tanma-dndan, son -zmlemede dng-sel akl yrtme ha-tasna dfler: kar-maflk yap belirlen-medike farkl glgefenomenleri birbirin-

den ayracak bir yolkalmaz. .... Ayn du-rum snf indirgeme-cilii iin de geerli-dir. Bu indirgemeci-lik trnde snf -karlarna dorudanbalanamayan siya-sal mcadelelerinsahte bilin denilenbir arptmaya ura-dklar dflnlr.Ama burada da kar-

maflk yapnn belir-lenememesi son -zmlemede dng-sel bir akl yrtme-ye yol aar: somutsiyasal mcadelealannda ya da dev-let eylemlerinde or-taya kan her gelifl-me, nitelii ne olur-sa olsun, snf m-cadelesinin sonucu-dur diye kestirilip

atlabilir. Oysa so-mut siyasal mca-dele saf (yani soyutdzeyde beliren) s-nf mcadelesinidorudan yanstma-d iin, temel snf



8/21

btnl salayan faktr olarak devlet projesi, bir baflka deyifl-le bir proje olarak devlet kavramlafltrmas, iktisadi alan - siyasalalan ayrm sorunsal bakmndan deerlendirildiinde, muhte-

melen grlecektir ki Jessop, Marx ile Weber arasnda gidip gel-mektedir. Jessopun gelifltirdii bir proje olarak devlet kavra-m Jessopun Marksist siyasal teorisi iindeki Weberci yannoluflturur.

Jessopa gre iktisadi alan ile siyasal alan, kurumsal olarak ay-rlmfl ve farkl iflleyifl mantklarna gre kurulmufl olduklar iinikisi arasndaki uyumlu iliflkinin salanmas kendiliinden ve zo-runlu deil, stratejik mcadeleler yoluyla oluflsal olarak gerekle-flir (Jessop, 1990: 206). Yukarda baflka bir balamda vurgulan-d gibi, yapsalc kerteler dzenleme okulundan esinlenilerekiktisadi ve siyasal dzenlemeler olarak tanmlanr (Jessop, 2000:17). Devlet projesi, hegemonya projesi gibi kavramlafltrmalarlakapitalist toplumda siyasal dzenin, devlet ii ve genifl anlamyladevlet-snf uyumunun nasl kurulup istikrarn salandn, birbaflka deyiflle devletin birlefltirici ifllevinin nasl salandn ak-lamaya alflr (1990: 8-9)7. Jessop devlet ile ekonominin eklem-lenmesini yapsal eflleflme ya da stratejik koordinasyon kav-ramlaryla ele alr. Yapsal eflleflme ayn toplumsal uzam payla-flan iki farkl manta sahip zerk yapnn devlet ile iktisadi ala-nn birbiri tarafndan koflullanarak evrilmesi demektir. Stratejikkoordinasyon yoluyla farkl kurum ve mantklar arasndaki iliflki,birikim stratejileri ve hegemonya projeleri yoluyla kurulur (Jes-sop, 1990: 358). Ancak bu proje, strateji kuruluflu ve iflleyifli, stra-tejik eflleflme gibi iliflki biimleri znesiz ve fakat kendi yapsalnedensellii iinde devinen yaplar aras iliflkilerdir.

Birinci yanlfl yapsal kategorileri stratejik kategorilere indirmek veyaonlardan karsamak olacakt. kincisi, verili bir yapdan bir tek stra-teji karsamak olacaktr. Yap ile strateji arasndaki diyalektik, biim-sel olarak trdefl iki kutup arasndaki salnm iermez. Daha ziyade,karfllkl tarihsel koflullandrmann karmaflk srecini ve karfllkl ken-diliinden ve sonsuza dek tekrarlanan dnflm srelerini ierir. Di-yalektik, stratejilerin yapsal koflullandrm ile yapsal btnln stra-tejik dnflmnden baflka bir fley deildir (Jessop, 1993: 80).

Bylece yap, yapsal snrllklarn kurumsallaflmfl bir btn-l ve farkl toplumsal gler iin, verili uzamsal snrlar iindeve belli bir zaman aralnda, ortaya kacak olan frsatlar olarakgrlmektedir. Dolaysyla bir toplumsal g iin snrllk veyasorun teflkil eden dierleri iin frsat, avantaj olabilir. Buradan

iliflkilerinin yzeydegrnen siyasal bi-im ve iliflkilere d-nflmesine araclkeden faktrlereaklk kazandrmak

gerekir. Dolaysyla,bu dolaymn anlafl-labilmesi iin poli-tik olann zgll-n tanmak zo-runluluu vardr(Glalp, 1993: 81).

7 Burada hegemonyakavram Grams-cinin Poulantzascyorumuyla kullanl-maktadr. Gramsci,

Poulantzas gibi ya-psalc Marksistlertarafndan ideoloji-yi bir toplumsal s-nfn ifadesine veegemen snf datoplumsal formas-yonun zne indir-geme gibi bir tarih-selci hatay srdr-mekle sulanr (Po-ulantzas, 1973:111). Poulantzasa

gre toplumu birarada tutan fley he-gemonik snf deil-dir; tam tersine,toplumsal formas-yonun birlii yap-sal bir meseledir;toplumsal yaflamneflitli alanlarnnveya dzeylerininbir retim tarznnnihai olarak belirle-yici nitelikteki snr-lamalarnn etkisiy-le birbirine kenet-lenmesinin bir so-nucudur.

364 Atilla Gney


9/21

hareketle alternatif stratejiler, hesap yapabilen toplumsal glerinyapyla iliflkilerinde farkl konumlanfllara sahip olmalarna, farklzamansal ve meknsal snrlarda farkl stratejik hesaplar yapmala-

rna, genifl bir toplumsal alanda (bu alanlar iktisadi, siyasal, huku-ki, ahlaki, eitim gibi deiflik ve oul eylem alanlarn kapsar)farkl stratejik tavrlara angaje olmalarna ve dier toplumsal g-lerle farkl ittifaklara girmelerine baldr (Jessop, 1993: 81) Do-laysyla n saydaki stratejinin baflars yapsal btnln iin-deki dier stratejilerle olan tamamlaycla baldr.

Btn bu karmaflk aklamalarn tesinde siyasal alan ve ku-rumsal reel-somut bir nesne olarak devlet, hem btn bu strate-

jilerin hedefi olmak hem de bu stratejileri hayata geirmek gibibir ifllev ve nitelie sahiptir. Dolaysyla Jessop devleti toplumsalbir iliflki olarak tanmlarken, hem onu hedef alan hem de onuntarafndan hayata geirilecek stratejilerin mcadele alan olarakdevletten sz etmektedir. Bir baflka ifadeyle, devletin biimi hemtoplumsal iliflkileri kuran hem de onlar tarafndan kurulan bir ni-telik taflr (zkazan, 1998: 16). Hem kendisi bir proje olan hemde farkl strateji ve projelerin dorudan hedefi ve mcadele ala-n olan devletin bu paradoksu, kendisi de toplumdaki kurumlar-dan biri olmasna ramen, paras olduu toplumsal yapnn b-tnln devam ettirme greviyle ykl olmasndan kaynak-lanmaktadr (Jessop, 1990: 363). Bir devlet projesi, Jessopa g-re, bu birlii salamada daha dar anlamdaki ereklere hizmet ede-cek bir dzenleme biimi iken, hegemonya projesi hegemonik s-nf (veya fraksiyonun) uzun dnemli karlarn garantiye alabil-mek iin gelifltirilen ulusal programn uygulanabilmesi iin ge-rekli halk desteinin alnabilmesini hedefler (1990: 161).

Jessopun oluflturduu bu kavramsal ereve, kapitalist krizinbaflarl bir biimde idare edilebilmesinin devleti ve snfsal g-leri bir hegemonya projesi altnda birlefltirme yetenei taflyan birynetiflim projesine bal olacan anlamamza izin verir. Fa-kat yine burada da baflarl bir hegemonya projesini destekleyensnfsal karlara ramen Jessop bylesi bir projenin siyasal doa-s ile birikim projesinin iktisadi ynelimi arasnda ayrm yapmakonusunda hassasiyetle durur (1990: 218). Marksist kuramn en

can alc tartflma konularndan olan iktisat ile siyaset ayrflmasnaflmay hedefleyen Jessop (2001a: 1), gelifltirmifl olduu kavram-sal ereve ile, devlete, ayrflmasn snf ve fraksiyonlardan olu-flan toplumda btnl salama ifllevini ykleyen Poulantzascdevlet nosyonu ile Gramscinin hegemonya kavramsallafltrmas-



10/21

n harmanlayarak, siyasal alann zerkliinden siyasal olann be-lirleyiciliine doru bir adm daha atmfltr. Bir baflka deyiflle, ik-tisadi alan-siyasal alan ikiliini ve iktisadi belirlenimcilik hayale-

tini bertaraf etmek zere yola kan Jessop siyasal olann nceli-i ve belirleyiciliine yol aan bir konuma gelmifltir.Jessop kendi devlet kuramnn gelifliminde zellikle sermaye

siyasal alan arasndaki iliflki tartflmalar balamnda Ak Mark-sistlerle girifltii polemiin katksn sk sk vurgular. Aslnda dev-letin tpk para, deer, rant gibi toplumsal bir iliflki biimi oldu-u noktasnda da Ak Marksistlerle hemfikirdir. Ancak o, builiflkilerin sabrla kurulmufl, isel ve zerk bir mantk kazandkla-rn syler; dolaysyla bu toplumsal iliflki biiminin kendi yne-limsel dinamii ve kurumsal mant vardr (Holloway, 1993:173). Bir kere genellefltirilmifl meta retimine geildikten sonrakapitalist tahakkmn gayr flahsi ve yar-doal toplumsal etkile-flim alar araclyla gereklefltirildiini syler (Jessop, 1991:153), ki bu vurgu bizim alflmamzn bundan sonraki blm-nn ana temasn oluflturmaktadr.

Kapi ta l ist Dev letten Pro je O larak Devlete:

Devlet in S n fsa l l Sorunu?Jessopun hemen hemen btn alflmalarnda siyasal alan ile

iktisadi alan ikilii ve devletin snfsal nitelii birer hayalet gibipeflini brakmaz. Bu hayaletlerden kurtulmak iin son derece ek-lektik ve bir o kadar da farkl (bir baflka deyiflle Marksist olma-yan) yaklaflmlarn kavramsal erevelerini kendi devlet kuram-na ekler. Jessop, genel olarak siyasete, zelde ise kapitalist devle-te iliflkin alflmalarnda Marxn ekonomi politik elefltirisini ken-

disine referans alarak yola ktn; fakat Fransz DzenlemeOkulunun ekonomiye iliflkin kuramsal alflmalar, Niclas Luh-mannn sosyoloji yaklaflm ve Sosyalist ktisat Konferanslar er-evesinde yrtlen devlet tartflmalarnn sonraki alflmalariin yn tayin edici olduunu vurgular (Jessop, 2001: 83).

Jessop, Marksist kuram ierisinde kapitalist devlet balamn-da yrtlen tartflmalardaki sermaye mi/snf m? ikilemini afl-mak amacyla stratejik-kuramsal yaklaflm nerir. Sermaye-ku-

ramsal ve snf kuramsal yaklaflmlar arasndaki asl olmayan iki-lemi aflmak iin strateji kavramn kullanmamz gerekir, nkbu kavram soyut yapsal belirlenim ile snf mcadelesinin somutbiimleri arasndaki dolaym salar. Strateji burada verili bir ya-p iinde geerli olabilecek alternatiflerin oluflturulmas anlamn-

366 Atilla Gney


11/21

da kullanlmaktadr (Jessop, 1983: 91). Bu balamda Jessop biri-kim stratejisi kavramn ortaya atar. Sermaye birikiminin nce-den belirlenmifl bir biimi olmad iin, tikel sermayelerin kar-

larnn farkl birikim biimlerinde farkl olacan ileri srer. teyandan birikim stratejisi denklemin yalnzca bir yann oluflturur.Toplumsal iliflkileri aklayc genel bir formln tamamlanabil-mesi iin hegemonya projesi kavramn gelifltirir8.

Hegemonya, erken dnem yazlarda snf balantl ama mut-lak snf-bilinli olmayan farkl toplumsal glerin belli bir sn-fn ya da snf fraksiyonunun politik entelektel ve ahlaki nder-lii altnda konumland, tekil karlar ile genel karlar arasn-daki eliflkiler sorununu zecek zgl bir proje olarak tanmla-nr (Jessop, 1983: 100). Jessop bu kavramlarn, birincisinin bi-rikim stratejileri sermayenin alternatif mantklarn, ikincisininhegemonya stratejileri- snf mcadelelerinin alann zmle-mede yararl olduklar iin, birbirlerini tamamladklarn savu-nur. Ancak, yine de ekonomik bir yorumdan kanmak iin, kav-ramlar ayr tutulmaldrlar. Bu ayrmn temeli, sermaye ile devlet,bir baflka deyiflle iktisadi alan ile siyasal alan arasndaki ayrmdr.Sermaye nasl biim-belirlenimli bir toplumsal iliflkiyse, devlet deayn flekilde biim-belirlenimli bir toplumsal iliflkidir (Jessop,1983; 89, 98). flte sermayenin biimi birikim stratejileri, devletinbiimi de hegemonya projeleri temelinde zmlenmelidir.

Yani bir birikim stratejisi sermayenin eflitli fraksiyonlarnnkarlarn farkl flekillerde etkileyen zgl bir ekonomik bymemodelini ifade eder. Byle bir stratejinin baflarl olabilmesi iin,sermayenin eflitli fraksiyonlarn bir fraksiyonun hegemonyasn-da birlefltirmesi ve hepsinin karlarn ilerletmesi gerekir. Gr-lecei gibi Poulantzasc farkl snflar ve/veya fraksiyonlar arasn-da btnl salayc siyasal alan olarak devlet burada bir hege-monya stratejisinin bir paras olarak devlet projesine dnflmfl-tr. Ancak burada hala varln koruyan snf mcadelesi gednem alflmalarnda ya hi grlmez olur, ya da post yapsalcbir anlayflla global bir zne deil de yap-strateji diyalektiiiinde devinen dier toplumsal znelerle eflit flansa sahip her-hangi toplumsal bir g olarak sunulur.

Jessop, birikim stratejileri kavramn, sermaye iliflkisinin temelerevesi iinde deerlendirilebilecek alternatif birikim kanallar-nn varlna vurgu iin gelifltirdiini belirtir. Gerekte bu kav-ramlafltrmay kapitalist devleti sermaye-mantksal yntemle ak-layan anlayfl aflma amac tafldn vurgulamak istemektedir:

8 Jessop, DzenlemeOkulunun ekono-mik iliflkileri tanm-layfln neo-Grams-cici bir perspektifleyorumlayarak, top-

lumsal iliflki olarakdevlet ve proje ola-rak devlet nosyonu-na ulaflr. Grams-cinin devlet= siya-sal toplum + siviltoplum ve fliddetledonatlmfl hege-monya formlasyo-nunu ekonomi = bi-rikim rejimi + eko-nomik dzenleme-

lerin toplumsal bii-mi ve sermayeninkendini yeniden de-erlendirmesinindzenleme biimle-ri olarak yenidenformle ederek, bi-rikim rejimi + hege-monya stratejisininyapsal bir parasolarak proje olarakdevlet nosyonunaulaflr. Bylelikle ta-

rihsel olarak belirlibir dnemde ortayakan birikim rejim-lerine ve genel he-gemonya projeleri-ne denk dflen dev-let projeleri tanm-lanr: Refah devletiprojesi, yeni sadevlet projesi gibi.



12/21

Kapitalist geliflimin sadece bir tek nesnel mant yoktur. Bu neden-ledir ki farkl birikim rejimlerine, geliflme modellerine ve dzenleyi-ci kalplara tekabl eden alternatif kapitalist geliflme mantklar var-dr (Jessop, 1993: 71).

Bu mantn en nemli sonularndan bir tanesi snf mcade-lesinin de yap-strateji diyalektiinin olumsallna terkidir ki, buyolla da Jessop snf-belirlenimci kapitalist devlet aklamalarnaflmay hedefler:

Birikim stratejilerini, dzenleyici mekanizmalar veya hegemonyaprojelerini planlayan baflaryla uygulanmasn garanti altna alan glo-bal bir zne yoktur. Bunun yerine eylemleri az veya ok eflgdmlolan ve dier toplumsal gler tarafndan az veya ok direniflle kar-fllaflan, teki toplumsal glerin stratejilerinikendileri iin hem en-gelleyici hem teflvik edici olacak bir yapsal balamda takip edenfarkl zneler buluruz (Jessop, 1993: 81)*.

Dolaysyla yap-strateji diyalektii iinde snf mcadelesi, di-er toplumsal glerin stratejileri gibi bir faaliyet alanna sahip-tir. Ancak bu, toplumsal snflara snf stratejilerinin belirleyiciolduu biiminde asla iradi nitelik yklenecei anlamna gelme-melidir. Yap/mcadele diyalektii mcadeleyi yapdan ayrmazfakat ikisi arasnda karmaflk etkileflimi gsterir. Jessop iin yap-lar sadece mcadelelerin daima belirli konjonktrlerde ortayakmalar anlamnda, mcadeleye nceldir. Fakat bu konjonk-trlerin kendileri de gemifl mcadelelerin rndr (Jessop,1993: 82). Bu karmaflk rastlantsallklara ramen, kapitalizminnasl yeniden retildiini anlamak iin belirli birikim rejimleri,geliflim modelleri ve dzenleme biimleri, stratejik seicilik vekurumsal etkileflim yntemiyle incelenmelidir.

Jessop, son dnem alflmalarnda stratejik iliflkisel yntemikullanarak kapitalist devleti aklamada snf-kuramsal ve serma-ye kuramsal ynelimli aklama biimlerinin iine dfltkleri iki-lii aflmay amalamaktadr. Her iki yaklaflmnda kapitalist dev-leti aklamada sermaye mantnn ve/veya snfsal mcadelesinikfl noktas alarak daha en bafltan iktisadi belirlenimcilie sap-landklarn syler (Jessop, 2001a: 1). Stratejik iliflkisel yntemdeyaplar ve onlarn biim ve ierii ancak analitik olarak belirli bir

strateji ierisinde kavranabilir. Jessopa gre, toplumsal eylemlerde bu stratejinin gerektirdii ierie dayal analitik yaplanmalar-dr. Bu tr bir yaklaflm araclyla, verili bir yap ierisinde baztoplumsal aktrlerin, kimliklerin, stratejilerin, ve baz toplumsaleylemlerin nasl ncelik aldn ve bireysel veya kolektif aktrle-

* Vurgu bana ait.

368 Atilla Gney


13/21

rin bu stratejileri ve onlarn ieriini dikkate alarak hangi nce-likleri hesaba kattklarn (eer varsa) inceleyebiliriz. Baflka birdeyiflle, bu yntem yaplarn, bizatihi kendilerinin yapda kaytl

stratejiye bal seicilik ve toplumsal eylemlerin yine yapsal ola-rak ynelimli stratejik hesaplar dikkate alnarak incelenmesiniierir. Buna Jessop bir de sylem analizini ekler ki, sylemsel pa-radigmalarn, sylemsel kimlik ve konumlarn, sylemsel strateji-lerin ve taktiklerin dier taktik ve stratejiler zerindeki nceliiincelenebilsin (2001a: 1). Yapsal ve sylemsel ilgilenimlerin stra-tejik iliflkisel yntem erevesinde birlefltirilmesi, farkl eylemalanlar iindeki yapsal olarak kaytl seiciliklerin incelenmesin-de dnfll bir yntemin gelifltirilmesine olanak tanr (ki bu sy-lemsel yaplarn, kendinden-dnflsel kapasitelerini, bireysel vekolektif renmeyi ilgi alan iine alr). Bu balamda, devlet ar-tk ne btn toplumsal glerin eflit oranda ele geirip kendiamalar iin kullanabilecekleri doal bir ara, ne de belli bir s-nfn karna hizmet eden aklc hesap bir znedir. Devlet ya-psal olarak belirlenmifl stratejik iliflkiler btnnn bir bilefleniolarak bir iliflki biimidir.

Snf atflmas, sadece sermayenin daha nce belirtmifl oldu-umuz toplumsal biimleri birikim stratejileri tarafndan yap-landrldnda ve bu iliflki biimleri iinde massedildiinde kapi-talist geliflmenin motor gc olur (Jessop, 1993: 153). Snf kar-fltlklar, sermayeye isel olan snfsal smrnn ve tahakk-mn zmlenemez ztlnn iliflkisi olduu iin vardr. Jessopbu noktada Tretmeci Okulun biim-belirlenimci mantndanhareketle, kapitalizme uzlaflmaz eliflkilerle donanml zelliiniverenin kendilerini snf gleri olarak ifade eden kuvvetler arasiliflkilerin atflma biiminde ortaya kfl olmadn, aksine snfmcadelesine atfedilen dinamik ve totalize edici niteliin, genel-de bu mcadeleyi yaplandran ve snfsal glerin arkasndakietkilerin ynelimini belirleyen biimlere dayandn vurgular9.Bu demektir ki bizler snf znelerini, znel snf kimliklerini vesnf bilinli (snf temelli) talepleri snf mcadelesinin zelliiniyorumlarken tek referans noktas olarak alamayz. Jessopa green nemli zneler, en nemli kimlikler ve temel talepler snf ter-

minolojisi ile aklanmaya ihtiya duymaz.Jessopun Marksist devlet kuramndaki snfsal-kuramsal/ser-

maye-kuramsal ikilemini aflma abasnn sonucu gelifltirdii ku-ram kendi iinde sorunludur. Jessop ilk nce iktisadi alan ile si-yasal alanlar ayrp, onlar paralel kerteler olarak deerlendirme-

9 Jessop ile John Hol-loway ve WernerBonefold arasnda-ki tartflma iin bkz.Bonefeld ve Hollo-way (1991).



14/21

yi nerir. Bunu takiben bu ayr alanlar zmlerken stratejikavramn gelifltirir. Simon Clarken da (1991: 131) belirttii gi-bi sz konusu stratejileri ve projeleri kimin hangi flekilde olufltu-

rup uygulamaya koyduu belirsizdir. Haldun Glalpin bu ba-lamda Jessopun strateji kavramlafltrmas zerine deerlendir-mesi ilgintir:

Ya bir birikim stratejisini bilinli olarak tasarlayan fraksiyon ayn za-manda ona uygun bir hegemonik proje de tasarlar (bu yorum belir-lenimsizlik sorununu zebilir, ama Jessopun kanmaya alfltn-dan daha indirgemeci bir zm oluflturur); ya da bu iki alan arasn-da eflzamanl ve karfllkl uyuflan birer zmn, bir flekilde belkirastlant eseri olarak belirecei varsaylmaldr (Glalp, 1993: 89).

Jessopun son dnem yazlarnda Glalpin sunduu ikinciolasl tercih ettiini gryoruz. ktisadi belirlenim ve devletinsnfsall hayaletinden bir trl kurtulamayan Jessop, yapsalbelirlenim, yapsal seicilik gibi kavramlarla aflamad bu soru-nu Marksizm dfl kuram ve kavramlardan yararlanarak aflmayaalflr. Bunlardan ilki yntembilimsel anlamda Althusserci yap-salclkla pek ok benzer noktas olan elefltirel gerekiliktir. Elefl-tirel gerekilik, Jessopun da teslim ettii gibi nedensellik dze-neklerinin ve insani pratiin rn olan ancak bu pratikten ba-msz hareket eden yaplarn gereklikten soyutlanarak karlankavramlar araclyla incelenebileceini savunur. Dolaysyla bi-reyler kendilerini sarmalayan ve iinde eyledikleri yaplar eleflti-rel biimde anlayabilirler. Marxn da benzer flekilde yaplarn al-tnda yatan gereklii kavrayabilmek iin bilimi kavramsal soyut-lama olarak ele aldn iddia ederler (Isaac: 1990: 18). Bir kaytlaki; btn sorun Marksist tarihsel materyalist yntemdeki tarihsel-ci vurgu ve btnsellik kavramna duyulan kuflkudur. Bir baflkadeyiflle tarihte ve toplumsal yaflamda snf iliflkileri ve/veya snfatflmas yapsalc anlamda sorunsal olmaktan karlr yerini ya-psal nedensellie, st belirlenime brakr. Snf savaflm ve snf-sal mcadeleye karfl duyulan bu kuflkunun ikinci ve doal aflama-s ekonomik alan siyasal alan ikiliinin sorunsallafltrlp nihayetin-de devlet kuramnda grld zere hem snf mcadelesininhem de toplumsal retim iliflkilerinin gndemden karlmasdr.

Jessop elefltirel gereki yntemin, Dzenleme Okulunun ar-gmanlaryla iliflkilendirilmesinin Marksizmi daha anlafllr kla-can savunur (Jessop, 2001d: 1)10. Bir baflka deyiflle dzenlemeokuluna ikin olan elefltirel gereki yntem Althusserin yapsal-clndan karlr. Yani, yapsal olarak belirlenmifl btnlk an-

10 Elefltirel gerekiliinMarksizm ile rtkbenzerliklerinin oldu-una iliflkin iddiala-rn elefltirisi iin bkz.Roberts (1990).

370 Atilla Gney


15/21

layfl ve yapsal nedensellik, elefltirel gereki yaklaflmn da ge-nel olarak benimsedii bilgi-kuramsal nermelerdir. Ki bu bilgikuramsal eler, Dzenleme Okulu ile elefltirel gereki okulu

birbirine yaklafltrmaktadr. Bir baflka ifadeyle, Dzenleme Oku-lunun kapitalist ekonomik iliflkilerin iflleyifline iliflkin savlarelefltirel gereki yntemin bilgi-kuramsal nermeleri ile destek-lenmelidir (Jessop, 2001d). Aslnda elefltirel gereki yntem ileyapsalc bir temele dayanan dzenleme okulu arasndaki ben-zerlikler bu destein dozunu azaltmaktadr. yle ki, Althusserinyapsal belirlenim olarak ifade ettii ile, elefltirel gereki iktisatkuramnn yapnn olgusal biimleri ile yzeysel hareketlerininyeniden-dourucu kabiliyeti olarak tanmlad ve kapitalizmdegizli ve isel olarak varolan biiminde tanmladklar ayn fleydir(Jessop, 2001d: 3).

Jessop, Dzenleme Okulu ile elefltirel gereki okul arasnda-ki iliflkiyi ve bunun kendi devlet kuramna katksn bafllk al-tnda zetler. Birincisi, Dzenleme Okulunun kapitalist ekono-mik iliflkileri zmlerken kulland stratejik iliflkisel yntemdir.Yani sermaye, dzenleme kuram erevesinde toplumsal bir ilifl-ki iliflkiler iindeki karmaflk iliflkiler dzenei olarak zmle-nir (Jessop, 2001d: 12). Bu iliflkiler, anlaml toplumsal eylemleriinde ve onlar araclyla retilir. Ayrca, elefltirel gerekilikaraclyla, Jessop, kapitalist devlet zmlemesine, iinde kapi-talist yeniden retim ve dzenlemelerin ortaya kt zamansal-meknsal sabitlikleri dahil eder.

kincisi, zmlenmeye eklenen gerek mekanizmalarn ifttarafl eilimselliidir. Elefltirel gereki yntemde, doa bilimle-rindeki nedensel mekanizmalar, kendi gerekleflimlerinden ba-msz olarak vardrlar. Toplumsal bilimlerde ise bu nedensel me-kanizmalar, iinde ve araclyla yeniden retildikleri toplumsaleylemlerden ayr var olamazlar. Yine bu nedensel mekanizmalardoadakine kyasla daha ksa mrl ve rastlantsaldr. Bu nokta-da zaman-meknsal sabitlik kavram, bu yeniden retilip d-zenlenen, eilim ve karfl eilimlerin zgl mekanizmalarnn iin-de olufltuu zgl toplumsal balam belirlemede yardmc olur.

ncs, Dzenleme Okulu daha ok toplumsal iliflkilerin

dnflmsel zmlemesi ile -yani belirli bir dzenleme biimin-den baflka bir dzenleme biimine geiflin dnflmsel dinamik-leri ile ilgilenirken, elefltirel gereki yntem sayesinde bu ilifl-kilerin yeniden retim boyutu da zmlemeye katlmfl olur(Bhaskar, 1989: 76). Jessop buna toplumsal faillerin sermaye ilifl-



16/21

kilerinin yeniden retimi sreci iindeki eylemlerinin stratejik birboyutunun olduunu ekler (Jessop, 1983, 1990, 1996). nk,toplumsal yaplar idare ettikleri faaliyetlere bianen var oldukla-

r iin, bu faaliyetleri yerine getiren aktrlerin yaptklar fleyi ifa-de etmek iin sahip olduklar kavramlafltrmadan bamsz varolamazlar (Bhaskar, 1989: 78). Yani Jessopun strateji kavramda tpk yap, yapsal belirlenim gibi tamamen bir soyutlamadr.

Bu soyutlama mantndan hareketle Jessop siyasal alan ile ik-tisadi alan arasndaki iliflkiyi yapsal olarak birbirinden ayr fakatsermaye birikiminin srdrlebilmesi iin gerekli olan birikimstratejinin gerektirdii devlet projesi erevesinde bir araya gelenfarkl yapsal balanma sreleri balamnda aklar.

Sermaye iliflkileri, oluflumsal olarak tamamlanmamfltr ve birikim s-reci devam ettirilmek isteniyorsa, ekonomi dfl elerle desteklenme-si gerekir. Devlet bu destekleme srecine hem dorudan hem de di-er ekonomi dfl dzenleme tarzlarnn modlasyonu araclyla kat-lr. Devletin bunu baflarmas birikim srecinden karsanacak gelir vekaynaklara baldr. Ksacas, devlet-ekonomi iliflkisi kanlmaz ola-rak karfllkl birbirine bamll, stratejik koordinasyona ynelik ace-leci teflebbsleri ierir ve yapsal balanmalar retir (Jessop, 2001e: 6).

Marxn ynteminin elefltirel gereki yntemle badafltrmagirifliminin altnda, onun tarihselci niteliine karfl nefret nla-malar da iflitilir. ddia edilir ki Marksizmin bu sz konusu tarih-selci biiminden kurtulup arafltrma geleneinde bir ilerlemekaydedilecekse, bunun drt ak seenei vardr: neo-pozitivistanalitik Marksizm, Habermasn neo-Kant iletiflimsel eylem ku-ram, Neo-Nietzscheci post-Marksizm veya diyalektik elefltirelgerekilik (Bhaskar, 1993: 352). Btn bu saylan kuramsal

yaklaflmlarn en arpc ortak zelliklerinden bir tanesi tarihsel-lii bir baflka deyiflle snfsal mcadelenin tarihin motoru olduufikrine karfl taknmfl olduklar ortak reddiyedir. kincisi iseMarksist btnlk anlayflnn terk edilmesidir. Oysa Marx emekkuramnda kapitalist gereklie iliflkin drt kesin yargda bulu-nur. Birinci bu kuram kapitalizmin nasl kendi atflmac ve s-mrc zn yeniden rettiini gsterir. kincisi, kuram, buz tarihsel olarak belirli bir snfl toplum biimi iinde konum-

landrma abasn ierir. ncs, bu snf iliflkileri, kapitalizmncesinden kapitalizme geifli aklar. Ve son olarak, emein de-er kuram kapitalizme geifle ve kapitalizmin dinamiklerini ak-lamaya ynelik alternatif bir kavramsal ereve sunar (Week,1997: 91 ). Bu drt zellik birbiriyle btnlk oluflturur.

372 Atilla Gney


17/21

Bu btnlk anlayfl yapsal nedensellik mekanizmas ile afll-d ve bylece iktisadi alan ile siyasal alan ikilii veri kabul edil-dikten sonra, aralarndaki iliflki yapsal nedensellik, son kertede

belirlenim gibi kavramlafltrmalarla aklanmaya alflld. Ancakyapsal nedensellik mekanizmasnn iine tarihsel zne fikrinisokmak her daim tutarszlkla sonulanmfltr. Bu tutarszlkpost-modern / post- yapsalc ideolojinin byk anlatlara sal-drsnda ve paralel olarak sylem analizine sarlflnda ifadesinibulur. Jean-Franois Lyotard birleflik bir btn olarak toplumfikrinin Horkheimerin akln paranoyas olarak tanmladdurum olduu inancndadr (Lyotard, 1984: 12). Ernesto Laclauve Chantal Mouffe toplumun sylemin geerli znesi olmadnvurgularken (1985: 111) btnlk kavramna karfl kmaktadr-lar aslnda. Bunu da toplumda btn farkllklar kapsayp sabit-leyecek kurucu bir ilkenin olamayacan vurgulayarak pekifltirir-ler. Bu yolla hem btnlk fikrinden hem de kendilerince farkl-lklar kapsayc kurucu e olarak grdkleri snf kavramndanve snfsal analizden kurtulmufl olurlar. Habermas, toplumsal et-kileflimin insanln retim iliflkilerine indirgenemeyecek bir bo-yutunun olduunu vurgular. Maddi retim dfl doa zerinde ar-tan bir denetimi amalarken, toplumsal etkileflim i doann top-lumsal yaflama uyumu dzenleyen normlar dzenler. Ve iki alanbirbirinden ayr fleylerdir.

Jessop da retim alan ile siyasal alan yapsalc bir mantklafarkl kerteler olarak ele alarak btnlk kavrayfln bertarafedebilmifltir. Ancak tarihsel zne sorununu bu btnln yeri-ne ikame ettii yapsal belirlenim, yapsal nedensellik gibi meka-nizmalarn iinden zmlemeye kalktnda tutarszlklar bafl-lar. Bu balamda Jessopun kapitalist devlete iliflkin gelifltirmiflolduu kuramn iinden getii farkl kuramsal mecralar ve ku-ramn eklektik yapsn dikkate aldmzda, sz konusu srecintarihsel zne sorununu bir trl zememenin Jessopta yaratt- rahatszln izlerini tafldn vurgulamak yanlfl olmasa gerek.

Bu rahatszl, Jessop son dnem alflmalarnda (2001c)Luhmannn toplumbilim kuramndan yararlanarak aflmaya a-lflmaktadr. Luhmann, Talcott Parsonsn sistem kuramn siber-

netik ve otopoietik toplum anlayfl ile sentezlemifltir. Luhmannagre, Habermas benzeri bir mantktan hareketle bir iletiflimsistemi olarak toplumsal sistem, ve onun deiflken alt sistemleridoadaki genel evrim flemasnn iinde hayatta kalmak iin m-cadele eden sistemler gibi kendi kendini retebilen (autopoietic)



18/21

bir sistemdir (1979: 6). Autopoiesis kuram doada varolan or-ganik ve inorganik oluflumlar kendi kendilerini yeniden retenve yeniden oluflturan sistemler olarak gren aslen biyolojide kul-

lanlan bir yaklaflmdr. Luhmann, autopoetik kuramn toplum-sal sistemleri anlama ve aklamada da uygulanabileceini savun-mufltur. Bu tr sistemler kendi kendilerini yoktan var edemeye-cekleri iin kendinden-oluflumlu deil ve fakat kendi yerel sis-temleri iinde yeni eler retme yeteneinde olduklar iin ken-dini organize edebilen sistemler olarak anlafllmaldr. Bu yakla-flm toplumsal retim iliflkilerini insan rn olan fakat insanla-rn iinde ona tabi eyledikleri yapsal ve sylemsel oluflumlar ola-rak gren yapsalc post-yapsalc anlayfla uygundur. te yandanbunun kadar nemli bir dier nokta kendini retebilen, yenileye-bilen bu sistemler, herhangi bir zneye gerek olmakszn, geneldeiflim (devrim deil evrim) srecine doal bir itki gstererekuymaktadrlar. Autopoietik sistem Luhmann tarafndan bir flebe-kenin bileflenlerinin retiminin birlii olarak tanmlanr. Bu yle-sine bir flebekedir ki bileflenler, kendi isel etkileflimleri yoluylakendilerini reten bu flebekeyi vcuda getirip, gereklefltirirler(Luhmann, 1990: 23). Benzer flekilde Luhmann, iletiflimi autopo-ietik toplumsal sistemin yeniden retimine rnek gsterir. leti-flim sistemi ve toplum iindeki sylemsel oluflumlar bu tr kav-ramsal yaklaflmlar aklamada, sklkla baflvurulan rneklemeyoludur. nk dilde ve sylemde konuflmann znesi bireydirve bu yzden dilsel yapy deifltirme potansiyeli taflmaz. Dilbi-limin ve sylem analizinin bu biimde yapsal deerlendirmesi,kanlmaz olarak gsteren-gsterilen iliflkisinin toplumsal iliflki-lere bir model olarak alnmas demektir. Bunun anlam fludur:Toplumsal iliflkiler kendi iine kapal bir gstergeler aras ya dabuna tepki olarak geliflen bir gsterilenler aras iliflki trne in-dirgenir. Gsteren ile gsterilen aras iliflki keyfidir (contingent).Bylelikle nermeler ile gereklik arasndaki balant kopar veyagsteren ya da gsterilen kendi baflna mutlaklafltrlr. Bu ba-lantnn kopmas doruluun zayflamasdr. Buradan nedensel-lik iliflkisinin ortadan kaldrlmasna ve tarihin rastlantsallafltrl-masna varmak ok kolaydr.

Tarihsel olaylar anlafllr klan gereklilik iliflkisinin yerini key-filik ve belirlenmemifllik alr. Bir adm sonras, yapsal belirlenimveya yapsal seicilik veya rastlantsal zorunluluk gibi kavramla-rn toplumsal gereklii aklamada kullanlmas ve radikalMarksist kuram ierisinde bu tr kavramlafltrmalarn ska kul-

374 Atilla Gney


19/21

lanlr olmasdr. Sz konusu sylem ve autopoietik model kav-ramlafltrmalar Jessopun stratejik iliflkisel devlet kuramndadevletin btn snf mcadelelerinden uzak, retim iliflkilerinden

zerk bir alan ve iliflkiler sistemi olarak kavramlafltrlmasna yar-dmc olacaktr. nk, autopoietik kuramclar, devletin en ba-sitinden kendinden tanml veya isel siyasal sistem modeli oldu-u fikrini gelifltirdiler. Burada autopoietik sisteme zgnlk ka-zandran, sistemlerin (burada devlet) kendi radikal eylemselzerkliidir (Jessop: 2001c: 1). Bylece Jessop, Poulanzasn ik-tisadi kerte ile iliflkisinde ayrflmfl siyasal alan ve toplumsal snf-lar karflsnda grece zerk devlet modelinden kendinden tanm-l radikal eylemsel devlet modeline ulaflr.

Sonu Yer ine

Bu alflmada amalanan, Jessopun kapitalist devlete iliflkinalflmalarnda siyasal alan-iktisadi alan iliflkinin ve snf mcade-lesinin konumlandrlfln tartflmaya amakt. Kuflkusuz bu ikisorunsal, hem alflmalarnn hacimsel genifllii hem de kullandkavramlarn farkl kuramsal dayanaklar ve zenginlii de dikkatealndnda, Jessopun devlet kuramna iliflkin kapsayc bir be-timleme ve/veya elefltiriyi sunamayacaktr. Zaten alflmann ba-flnda belirtildii gibi hedeflenen de bu deildir. Bu alflma er-evesinde Jessopun alflmalarnda yapsalc edinimin afllamamflbir sorun olarak varln srdrdn gstermeye alfltm. Bunedenledir ki kuramnda aflmay hedeflediini iddia ettii sorun-sallar farkl biimde yeni ve daha karmaflk sorunlara yol amak-tadr. Bir baflka deyiflle siyasetle iktisadi uraklar arasndaki ikilik-ler Jessopun alflmalarnda kendisini srekli retmekte, daha da

nemlisi siyasal urak iktisadi uran nne konulmaktadr. Jessop gibi retken sosyal bilimcilerin zengin kavramsal ve

kuramsal ereveli alflmalarna farkl sorunsallar balamndayaklaflmak mmkndr. Benim tercih ettiim bakfl asnn ku-ramsal olduu kadar pratik kayglar tafldn da belirtmekte ya-rar var. Jessopun yaklaflm, her fleyden nce snf mcadelesinitarihsel materyalist yntembilimin merkezinden karp, snfsaliliflkileri tarihsel toplumsal gereklii aklamada, zahiri ve ikin-

cil bir konuma itme sonucunu dourmufltur. te yandan kuram-dan kovulan snf mcadelesi ve snfsal atflma yaklaflmna pra-tik siyasal mcadelede de artk yer yoktur.

Bu alflma erevesinde Jessopun yaklaflmnn kuramsal ar-kaplann ve kuram ierisinde yapsalc edinimin izlerini srme-



20/21

ye alfltm. Ancak yazda deinilmeyen ve Jessopun geirdiikuramsal deiflimde byk etkiye sahip olduunu dflndmbir dier nokta, eyrek yzyldr devam eden kapitalizmin uzun

erimli bunalmdr. Denilebilir ki Jessopun devlet kuram bir bu-nalm kuramdr ayn zamanda. Salt bunalm aklamay hedef-leyen anlamnda deil, bunalm-yeniden yaplanma-bunalm sar-malnn btn bulank, mulak ve girift zelliklerini kuramndayanstmas itibariyle de bir bunalm kuramdr.

Aslnda amiyane tabiriyle Jessopun sermaye ve snf mcade-lesi sorununa bu denli takmfl olmas hi de flaflrtc deildir. Ya-znn giriflinde belirttiimiz Marksist dflncede kuram ile pratikarasnda kurulan iliflkinin nitelii ve Marksizmin dnyay akla-mann yan sra onu dnfltrmeyi de hedefliyor olmasnn, zel-likle bunalm yeniden-yaplanma gibi geifl dnemlerinde bu gi-bi takntlarn edinilmesinde olduka nemli pay var. Grams-cinin hegemonya kuramn gelifltirirken bir yandan SovyetlerBirliine bakp hayal krkl yaflamadn, Almanya ve tal-yada sosyalist devrim beklenirken ifli destekli faflist diktatrlk-lerin kurulmasnn yaratt hezeyann kuramna yansmadniddia edebilir miyiz? Yine 1968 hareketi sonras Fransz Kom-nist Partisi iinde yaflanan ifli snfnn bu harekete neden nc-lk edemediine iliflkin tartflmalarn, yapsalc Marksizmin snfmcadelesini ve zne sorununu bir taknt haline getirmesindeetkisinin olmadn syleyebilir miyiz? Kuflkusuz yeni bilimselgeliflmeler, byk oranda gemifl kuramsal birikimin edinimleri-ne elefltirel bir tepkinin sonucu doarlar. Ancak pratiin kuram-sal geliflim zerindeki refleksif etkisi de inkar edilemez. Jes-sopun devlet kuramnda snf mcadelesinin ve snfsal iliflkilerintaknt haline geliflinde, 1980li yllarn Thatcher hkmetlerininngiliz ifli snfndan ve yoksullardan ald destein, 1990larnbaflnda sosyalist dnyada yaflanan kntnn yaratt kuflku-culuun izlerini yakalamak pek de zor olmasa gerek.

Ancak Jessopun kuramnn geliflmifl son hali, bu tr kuflku,kayg ve hezeyanlarn, Marksizmin iinden tarihsel materyalistkavramlarn Marksist olamayan bir anlayfl ve yaklaflm ierisin-de, Marksist olamayan bir hedefe ynelebilecei gibi sonular

douracan gstermektedir. Antonio Negrinin belirttii gibi:kimiz ayn szcklerle farkl fleylerden konufluyor olacaz. BykAydan bahsediyoruz, ancak onun iin Byk Ay uzayn derinlikle-rindeki bir takm yldz ifade ederken bizim iin btn gerek be-lirlenimleriyle var olan vahfli bir hayvan ifade etmektedir11.

11 Negri, T. (1978)Capitalist Domina-tion and WorkingClass Sabotage,CSE/Red Notes:

Working Class Au-

tonomy and the Cri-

sis iinde, London,s. 116.

376 Atilla Gney


21/21

Kaynaka

Althusser, L. ( 1969) For Marx, London: Allen Lane.

Althusser, L. ve E. Balibar (1970)Reading Capital,London: New Left Book.

Bhaskar, R. (1989) Possibility of Naturalism, London:Verso.

Bhaskar, R. (1993)Dialectic: The Pulse of Freedom,London: Verso.

Bonefeld, W. (1993) Reformulation of State The-ory, Bonefeld, W. ve J. Holloway (der.), Post-For-dism and Social Form iinde, London: MacMillan, 69-91.

Bonefeld, W. Ve J. Holloway (der.), (1993) Post-For-

dism and Social Form, London: MacMillan .Clarke, S. (1991) The State Debate, Clarke S.(der.), The State Debate iinde New York: St. Mar-tins, 1- 69.

Glalp, H. (1993)Kapitalizm Snflar ve Devlet, stan-bul: Belge

Holloway, J. (1993) The Great Bear, Post-Fordismand Class Struggle: a Comment on Bonefeld and Jes-sop, Bonefeld, W. Ve J. Holloway (der) Post-For-

dism and Social Form iinde, London: MacMillan, 92-102.

Holloway J. and S. Picciotto (1977) Capital, Crisisand the State, Capital and Class, 2.

Jessop, B. (1982) The Capitalist State, Oxford: MartinRobertson.

Jessop, B. (1983) Accumulation Strategies, StateForms, and Hegemonic Projects,Kapitalistate,10/11.

Jessop, B. (1985) N. Poulantzas, Marxist Theory andPolitical Strategy, London: Verso.

Jessop, B. (1990)State Theory, Putting the CapitalistState in its Place, Pennsylvania: Pennsylvania Univer-sity.

Jessop, B. (1993) Regulation Theory, Post-Fordismand Class Struggle: More than a Reply to Werner Bo-nefold, Bonefeld, W. ve J. Holloway (der.), Post-For-dism and Social Form iinde, London: MacMillan,

145-169.Jessop, B. (1996) Interpretive Socioology and theDialectic of Structure and Agency: Reflection onHolmwood and Stewarts Explanation and SocialTheory, Theory and Society, 13(1): 119-128.

Jessop, B. (2000) Bob Jessop ile Grflme,Mrek-

kep, 15: 7-22.

Jessop, B. (2001), Bob Jessop ile Grflme, Praksis,No: 1.

Jessop, B. (2001) State Theory, Regulation and Au-

topoiesis: Debates and Controversies, Capital andClass, 75. 83-92.

Jessop, B. (2001a) The Gender Selectivities of theState, www.comp.lanc. ac.uk/sociology/soc073rj.html

Jessop, B. ( 2001b) Pre Disciplinary and Post-discipli-nary Perspectives, New Political Economy, 6 (1). 89-101

Jessop, B. (2001c) Bringing the State Back in (YetAgain) : Reviews, Revisions, Rejections, and Redirecti-ons, www.comp.lanc. ac.uk/sociology/soc070rj.html.

Jessop, B. (2001d) Capitalism, The Regulation App-roach and Critical Realism, www.comp.lanc.ac.uk/sociology/soc071rj.html.

Jessop, B. ( 2001e) On the Spatio-Temporal Logicof Capitals Globalization and Their Manifold Impli-cations for State Power, www.comp.lanc. ac.uk/soci-ology/soc072rj.html.

Laclau, E. ve Mouffe C. (1985) Hegemony and Soci-alist Strategy: Towards a Radikal Democratic Politics,

London: Verso.

Luhmann, N. (1979) Trust and Power, Two Works byNiclas Luhmann, Chrichester: Cohn Wiley and Sons.

Luhmann, N. (1990) Essays on Self-Reference, NewYork: Columbia University.

Lyotard, J. (1984) The Postmodern Condition: A Re-port on Knowledge, Manchester: Manchester Univer-

sity.zkazan A. (1998) Trkiyede Siyasal ktidar Tarz-nn Dnflm,Mrekkep, 10/11.

Poulantzas, N. (1973) Political Power and Social Clas-ses, London: Verso.

Roberts,J. M. (1990) Marxism and Critical Realism:The Same, Similar or Just Plain Different?, Capitaland Class, 68. 21-49.

Tnay M. (1994), Althusser ve Siyaset-Ekonomi ilifl-

kisi, ODT Geliflme Dergisi, 21 (3). 449-464.Weber, M. (1968) Economy and Society, New York:Bedminster

Week, B. (1997) The Law of Value and the Analysisof Underdevelopment, Historical Materialism I. 91-112.


Bob Jessop Üzerine Bir Değerlendirme

Documents