Bizkaierazko gitxieneko hiztegia Xabier Amuriza Hiztegi hau gehienik batuan diharduen, baina Mendebalde ere- muko ikasleak aurrean daukezan irakasleentzat pentsaturik dago, batez be ikastola, eskola eta euskaltegietako irakasleentzat. Geroago eta gehiago dira euskalkiaren kontzientziaz jabetzen doazenak, baina sarritan erdi galduta aurkitzen dira euskalkiaren erreferentzia nagusiei buruz. Beharbada bizkaiera halako zertzelada exotiko batzukaz edo oso berba lokalakaz bat egiten dabe, edo, teorian erizpide zuzena euki arren, gero ez dakie ziur erizpide hori zeintzuk berbatan gauzatu. Umeakandik edo ikasleakandik entzuten dabenetik gidatzen dira. Hiztegitxo honen bigarren hartzaile nagusiak, batuan idaztean, gure euskalkiaren kolorea emoteari ondo deritxoenak dira. Berben garrantzia oso erlatiboa izan arren, badagoz euskara batuan ezelako bildur barik erabili geinkezanak eta behar geunkezanak (eroan, begi - tandu, txarto, ederto, amama, aitita, asago, biago, agiraka, aldats, abade, dagoz-zagoz... eta ehundaka) eta beste batzuk euskalkiaren barruan garrantzitsu diranak, astearen egunak, esaterako. Etxetik martitzena-ta dakarzan umeak eskolan be entzun behar ditu, nahizta liburuetan asteartea eta abar ikusi. Bizkaierazko gitxieneko hiztegia esatean, euskalki horretako berba ezbardinak batzen dira sarrera lez, ez euskara batuagaz bat datozenak. 111 Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
25
Embed
Bizkaierazko gitxieneko hiztegia - mendebalde.eusmendebalde.eus/jardunaldiak/1998/Bizkaierazko gitxieneko hiztegia.pdf · Beste batzutan, berba komunak izan arren, adiera bat bizkaierazko
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Bizkaierazko gitxieneko hiztegiaXabier Amuriza
Hiztegi hau gehienik batuan diharduen, baina Mendebalde ere-muko ikasleak aurrean daukezan irakasleentzat pentsaturik dago,batez be ikastola, eskola eta euskaltegietako irakasleentzat. Geroagoeta gehiago dira euskalkiaren kontzientziaz jabetzen doazenak, bainasarritan erdi galduta aurkitzen dira euskalkiaren erreferentzia nagusieiburuz. Beharbada bizkaiera halako zertzelada exotiko batzukaz edooso berba lokalakaz bat egiten dabe, edo, teorian erizpide zuzena eukiarren, gero ez dakie ziur erizpide hori zeintzuk berbatan gauzatu.Umeakandik edo ikasleakandik entzuten dabenetik gidatzen dira.
Hiztegitxo honen bigarren hartzaile nagusiak, batuan idaztean,gure euskalkiaren kolorea emoteari ondo deritxoenak dira. Berbengarrantzia oso erlatiboa izan arren, badagoz euskara batuan ezelakobildur barik erabili geinkezanak eta behar geunkezanak (eroan, begi -tandu, txarto, ederto, amama, aitita, asago, biago, agiraka, aldats,abade, dagoz-zagoz... eta ehundaka) eta beste batzuk euskalkiarenbarruan garrantzitsu diranak, astearen egunak, esaterako. Etxetikmartitzena-ta dakarzan umeak eskolan be entzun behar ditu, nahiztaliburuetan asteartea eta abar ikusi.
Bizkaierazko gitxieneko hiztegia esatean, euskalki horretako berbaezbardinak batzen dira sarrera lez, ez euskara batuagaz bat datozenak.
111
Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
Beste batzutan, berba komunak izan arren, adiera bat bizkaierazkoberezia izan daiteke eta hori da hemen jasotzen dana. Adibidez, lotu= gelditu, edo adi = begira. Berba honein adiera komunak ez dirajasotzen. Horrez gainera, ahal dala, bizkaierazko sinonimoen sorta-txoetan batzen dira. Batzuk mendebaldetik harago doaz, jakina.Esaterako, logura, geriza ... gure euskalkitik kanpora be badagoz,baina batuan berba egitean edo idaztean, logale, itzal ... behar dalabegitandu ohi jake bizkaitar askori, nahizta logura eta geriza besteakbaizen batuak izan. Sarreren azalpentzat datozen sinonimoak askotanbizkaierakoak dira, baina baita zabalagoak be. Esaterako, gura, txar -to... sarreren azalpentzat nahi, gaizki... emoteak ez dau esan gurahoneik bizkaieran erabiltzen ez diranik, euskalkiaren zati handia har-tzen dabe-ta.
Azkenik, zerrenda luze samarra izanik, lehenengo begikolpeangarrantzitsuen begitandu jatazanak maiukuskulaz ipini dodaz.Bereizte hau sarritan dudazkoa izan arren, argi dago, esaterako,amama eta apatx ez dirala inondik be garrantzi eta maiztasun bardi-nekoak. Azken batean, berben garrantzia bakotxaren gorabeherandago. Perratzaile batentzat apatxa etenbako elementua izango da.Hemen nahikoa da zerrenda honek norbere balorapena egiteko bidebat emotea, azken baten berba ezbardinen eskala bakotxak egin beha-rrekoa da-ta. Baleiteke zerrenda honetan berba garrantzitsuak faltaizatea, baina hemen datozenak, batez be maiuskuladunak, garrantzi-tsuak dira gure euskalkian.
Honeitatik MARTI gaur be erabilera osoan dago. URTEIL arkai-koa da. ZEZEIL, EPAIL, BAGIL, GARAGARRIL, URRIL etaZEMENDI adinekoen ahoan entzun daitekez. EPAIL, JORRAIL,LORAIL, DAGENIL, AZIL, GABONIL eta LOTAZIL idatzietanaurkitzen dira.
ADUR, LERDEN: Lerdea, ahotik darion tua. Leku batzutan adu-rra umeena da eta lerdena handiena.
Afrontu: Haize gogorra. / Kanpoan, sapairik barik. AGIRAKA: Hasarre, errieta, liskarra, eztabaida gogorra. A H A R R AU S I : L o g u reak edo gogaitasunak eragiten dauan aho
AUSIKI, USIKI : Ik. usigi.AUTU: Barriketa, solas.Autu-mautu: Ipuinak eta pasadizoak. Autu-mautuak, autu-mautuan.Axuri: Ik. artxo.Azao: Ik. aspel.Azartau, azartatu: Ik. aparau.AZATZ: Ildo. / Saila, ordena. BAGA, BAGE, BARIK, BAGERIK: Gabe.BAGAKO, BAGEKO, BAKO: Gabeko.BAINO: Baizik. Hori baino ez? Ez daukagu isilik egotea baino.BAKO: Ik. bagako.BANAN, BANANGO, BANANDU: Banaka, banakako, banatu.BAPE, BAT BE, BAPERE, BAT BERE: Bat ere.BAPEZ, BAT BE EZ, BAPEREZ, BAT BERE EZ: Bat ere ez.BARIK: Baino, baizik. Hau barik bestea. Beharra barik dirua behar
da.BARIK, BAGERIK: Ik. baga, bage. BARREN: Gauza baten beheko aldea. / Bera da barren! Heuk egin
dok barren!Barrena: Gitxienez. Mila hogerleko barrena.BASA, LUPETZ, KAKATZA: Lohi, lokatz. BAZKALOSTEKO: Ik. biago.Baztarrak: Oso asko, ezin gehiago. Baztarrak galdu, baztarrak iraba -
zi, baztarrak bete diru.BE, BERE: Ere.Begirakune: ik. adikune.BEGITANDU, BEGITANTZINO: Iruditu, irudipen. BEGITU: Ik. aditu.BEHAR, BEHAR EGIN, BEHARGIN: Lan, lan egin, langile.BEHARLEKU: Ik. arazo.Beharrean: Erdizka, ahaldan moduan, justu samar. Dana beharrean. BEHARRIZAN, PREMINA: Behar, premia.
deihadarka.DINGILIZ, DINGILIZKA, DINDILIZKA, T X I N TX I L I Z K A ,
ESKEGITA: Dilindan, zintzilik.Domistikun, doministikun: Ik. usin.Domun santu, domu santu, domuru santuru: Santu guztien eguna. Droga: Liskar, hasarre. Drogan egin, beti drogan dabilena.Drogoso: Droga edo liskar zalea. Dungulu: Ik. artasiku.Durdidu, durditu: Durduzatu, zorabiatuta itxi.DURUNDI, DURUNDU: Zarata ozena, batez be oihartzuna edo
onomatopeikoa. Dzanga-dzanga edan.EBATZI, ERABAGI: Erabaki. EDEGI, IDIGI: Ireki.Eder egin: Aurrekoagaitik ondo esan.EDERTO: Ederki.EDO: Edonor, edonon, edonoz, edozelan, edozenbat...Egin eginean: Justu justuan, behar dan une unean.Eginean: Norabait joera adierazoten dauana. Gora eginean, behera
eginean, albora eginean.EGON: Gagoz, zagoz, dagoz; gengozan, zengozan, egozan... EGUERDIOSTEKO: Ik. biago.Eguzkibegi: Eguzkiak jotzen dauan aldea, egutera.EI: Omen.Elai: Enara.ENE: Ai ene! Ene! Zu hemen?ENPARAUAK, ENPAIDUAK, GANERAKOAK, GAINETIKO-
AK: Beste guztiak, gainontzekoak.
120
Xabier Amuriza
ERA: Aukera, egokiera. Gauzak erara etorri. Ezkerretik ez dekot era -rik.
ERABAGI: Ik. ebatzi.ERAGIN: Azo-arazo. Jan eragin, ikusi eragin.Erago, eragon: Jardun, ari izan. Daragoiot, daragoiozu... neragoion,
bistezu.IRAGO, IGARO: Iragan. IRAKO, IRAGOKO, IDAKO: Igaro den. Irako astebetean. Idako
hogei urtean: joan den astebetean, iragan hogei urtean. IRUNTZI, IRUNTZIETARA: Ik. idul. Iskilimin: Ik. txalin.ITAUN, ITAUNE, ITAUNDU: Galdera, galdetu.ITZAL, ITZEL, UPELAKO, UPIELAKO: Egundoko, sekulako,
DA, LABAN-LAPRAST EGIN: Lerrakor, irristada, irrist egin.LAGUN: Pertsona. Txakurraren zaunkan igertzen da laguna ala ani -
malia dan.LAIN, BESTE: Adina, bezanbat. LANDA, ZELAI: Pentze, belaze. / Laua, aldats bakoa.Landur, lanbur, lanpar, sirimiri: Euri zehea.LA N TXE, LA N TXERIK, LETXE, LEGETXE, LET X E R I K :
Bezalaxe. / Etxean sartuz lantxerik: etxean sartuz batera.LANTZEAN, LA N T Z E A N - LA N T Z E A N : No i zean, tart e k a .
horreitatik asko egiten dauena edo daukana. LAPRAST, LARRAPAST, LAPRASTADA: Ik. laban. LAR, LARREGI: Gehiegi. Larra txarra. Larra dana da txarra.LASKITU, L AUSKITU: Ik. lorrin. LETXE, LEGETXE, LETXERIK: Ik. lantxe.LEGEZ, LEZ: Bezala.LEI, LEITU: Izotz, izoztu.LEKUTAN: Oso urrun. Lekutako amarenean dago hori!
126
Xabier Amuriza
LELO, TENTEL, PAPAO, TOTO: Ergel. LEPO: Bizkar. Lepobete (emon, hartu...): zerbaitetik asko hartu edo
Ondorik: Atzetik. Txakurra beti norbere ondorik.OPA, OPATU, OPA IZAN: Eskaini. / Gura izan, desiatu.ORPO: Landareen oinaldea. / Giza oinaren atzekaldea.ORROE: Ik. urruma.ORRI, (H)OSTRO: Hosto. Leku batzutan (h)ostro ortuarien tru-
kutza da, aza (h)ostroa, esaterako.ORTOZIK: Oinutsik.ORTU, ORTUARI: Baratz, barazki.Ortusantu, kanposantu: Hilerri.OSATU: Sendatu.OSTE: Atze, beste aldea. / Ondorio. / Ostean: ondoren. / Zer esko -
la eta zer eskola oste!OSTEAN, OSTANTZEAN, OSTERANTZEAN: Ik. bestelan.OSTENDU, OSTU: Ostean paratu, ezkutatu.OSTERA: Ordea. / Barriro, atzera. / Ostera!: hara, holakorik!OTU: Bururatu.OTZARA, OTZARE, ZARE, ZIMERA: Otarre mota bat, saski
eroan dau iskilimine! / Txalin: barritsu, berbaldun.TXAPLIGU: Suziri. Txaraka, beresi: Daneriko zuhaitzez beteriko baso landu bakoa.TXARTO: Gaizki.TXATAL: Zerbaiten zati txikia, batez be ehun, paper eta holakoena.Txatxar: Txiki eskasa.TXILIO, SOKORRU, GEDAR, DIDAR: Garrasi, oihu.TXINGOR, INETAZI, HARRI, HARRIABAR, ABAZUZ A :
Kazkabarra, euri leitua.TXINTXILIZKA: Ik. dingiliz.Txitean-pitean, txitean-potean, takian-potian, takian-takian: A l d i a n -
-aldian, sarri-sarri.
131
Bizkaierazko gitxieneko hiztegia
TXITO: Ik. sano.TXIZALARRI, TXIZAGURA, TXIZASI: Txiza egiteko gogoa,
galea.TXO: Mutil edo gizonezkoari deitzeko era kolokiala. TXOKATU, ZURTU, ZURTZ EGIN: Harritu. Asko txokeu yatan
zu han ikustea.Txori: Mutil, ale, elementu. Hi hago txoria! Txoria jarri zan, ba!
Txorikuso, txorimalo, txorimamu: Ik. kuso.Txortxor, txortxorrean: Ekinean, barriketan.Txotxin, txotxindu: Burua galtzen hasia, burua galdu.TXOTXO: Ume jaio barria edo mantarretakoa, ume hizkeran. /
ugaria. ZATAR: Ik. ezain.ZE, EZE: Ezen, non. Hain da ona eze, daukan guztia emongo leuke.
Ezin dot esan, ze neuk be ez dakit.ZEGAN: Zenbatean, zer preziotan.Zeken: Zikoitz, emotea kostatzen jakona.ZELA, ZELAN, ZELANIK, ZELANGO, ZELAKO, EZELAN,
EZELAKO: Nola, nolako, inola, inolako.ZELAI: Ik. landa.ZELAN HALAN, ZELAN EDO HALAN: Ik. halan holan.ZEOZER, ZER EDO ZER, ZEUZER, ZOZER: Zerbait. Zetan hatan, zetan edo hatan, hatan edo horretan: Zerbaitetan, hau
edo hori egiten.ZIL: Zilbor, gilbor.ZILBOT: Sabela, gehienean handi kutsuz. Esku finak eta zilbot ede -
rra, lapurra ez bada alperra.ZIMERA: Ik. otzara. ZINDO: Zintzo. / Frutuetan ustelik edo harrik bakoa.Zingira, zingura, padura: Ur asko dagoen lurgunea.Zirkin: Mugida txikia. Geldi geldi egon zan, zirkinik egin barik.