Bizans imparatorluğunda saray teşkilatı

7/30/2019 Bizans imparatorluunda saray tekilat

1/140

T.C.FIRAT NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTARH ANABLM DALI

BZANS MPARATORLUUNDASARAY TEKLATI

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN HAZIRLAYANYrd. Do. Dr. Sezgin GLAY Zilhace ATA

ELAZI - 2007


2/140

II

T.C.FIRAT NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTARH ANABLM DALI

BZANS MPARATORLUUNDASARAY TEKLATI

YKSEK LSANS TEZ

Bu tez // tarihinde aadaki jri tarafndan oy birlii/oy okluu ile kabuledilmitir.

Danman ye ye

Bu tezin kabul, Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun //.. tarih ve. sayl kararyla onaylanmtr.


3/140

III

ZET

Yksek Lisans Tezi

Bizans mparatorluunda Saray Tekilat

Zilhace ATA

Frat niversitesiSosyal Bilimler Enstits

Tarih Anabilim Dal

Saray, hkmdarn oturduu byk bina olmann yan sra ynetimin merkezi

olmas asndan nem tar. Bizans mparatorluunda saraylar mimari olarak byk ve

gsterili binalard. Bu byklk ve gsteri Bizansn gcn temsil ediyordu.

Romann daha ok Sasani ran saraylarndan etkilenerek yaptrd byk ve

gsterili saraylar, Bizans mparatorluuna miras kalm ve Bizans da bu mirasn hakkn

vererek ok daha byk ve gsterili saraylar meydana getirmitir. Konstantinopolisin

kuruluundan itibaren genel olarak XII. yzyla kadar imparatorlar Byk Sarayda

oturmu ve devleti buradan ynetmilerdi. XII. yzyldan sonra yeni saraylar yaplm ve

bu saraylar imparatorluun merkezi olmutur. Yeni yaplan saraylar da gsteri ve ihtiam

ynnden Byk Saraydan geri kalmayacak gzellikte ve byklkte ina edilmitir.

Sonu olarak Bizans saraylar, gerek imparator ve ailesinin oturduu malikane olmas

gerekse de ynetimin merkezi olmas sebebiyle incelenmeye deerdir.

Anahtar Kelimeler: Saray, Ynetim, htiam


4/140

IV

SUMMARY

Masters Thesis

Palace Organization in the Byzantine Empire

Zilhace ATA

The University of FratThe Institute of Social Science

The Department of History

Palace was not only big structure that emperor were living in, it was also important

because palace was c:[entre of the management. The meaning with the palace was to

attract attention to the power of the Byzantine trough both palaces beautiful appearance

and the architecture. The power of Byzantine was comparing with the palaces size. How

big and imposing palace was, Byzantine was as much as strong and powerful and the

empire would be able to manage to the others.

All those big and imposing palaces who built under Roma period were mostly

inspired by Sassanid Irans palaces and they were handed down from Roma to Byzantine

Empire. Byzantine Empire successfully continued to build bigger and more imposing

palaces. Since foundation of Constantinople which was succession of Roma, until XII

century Great Palace was imperial residence and emperors was administering country from

here. After XII century new palaces were built and they became a centre of management.New palaces were in no way inferior to the Great Palace. As a result Byzantine Palaces are

still fascinating and a theme of many investigation and research by being both imperial

residence and having a wonderful architecture.

Key Words: Palace, Management, Splendour


5/140

V

NDEKLER

ONAY SAYFASI..II

ZET....III

SUMMARY.IV

NDEKLER..V

NSZ..VIII

KISALTMALAR..X

KONU VE KAYNAKLAR..XI

GR

1. Saraylar...1

2. Romadan Bizansa Gei..2

3. stanbulun Kuruluu ve Corafi Konumu...12

BRNC BLM

STANBUL SARAYLARININ KURULUU VE GENEL YAPISI

1. Saraylarn Corafik Konumu.. 21

2. Saray Mimarisi... 23

3. Saray Kompleksi. 25

3.1. mparatorun Resmi Dairesi.. 26

3.2. Taht Odas 26

3.3. Saray Odalar 26

3.4. mparator Malikaneleri. 27

3.5. Kilise ve apel.. 27

3.6 Hipodrom.. 293.7. Resmi Kurum ve Dier Yaplar 30

4. mparatorluk Saray Dndaki Saraylar...... 31

5. mparatorluk Saraylar. 32

5.1. Byk Saray..... 33

5.1.1. Byk Saraydaki Daireler. 37

5.2. Dafne Saray. 38

5.2.1. On Dokuz Yatak Mahkemesi 39


6/140

VI

5.3. Kutsal Saray.. 39

5.4. Mangana Saray 40

5.5. Blakherna Saray.. 42

5.6. Tekfur Saray 44

6. mparatorun zel Mlk Olan Saraylar.. 47

6.1. Myrelaion Saray...... 47

7. Kaynaklarda Ad Geen Sur indeki Dier Saraylar 48

KNC BLM

YNETMN MERKEZ SARAY

1. mparatorun Seilmesi ve ktidar Anlay 50

2. Tanrsal ktidar ve Saraya Yansmas 53

3. Saray ve Ynetim... 54

3.1. Ynetime Dinin Etkisi. 58

3.2. Din ve Devlet Politikas 58

3.3. Bakaldrlar ve mparatorun Deimesi.. 58

4. Bizans Diplomasisi.. 59

5. Konstantinopolisteki mparatorlar..... 64

NC BLM

SARAY YAAMI VE MPARATOR

1. mparator ve Saray Trenleri.. 79

2. Dinsel Trenler... 82

3. Saray Elenceleri 85

4. mparatorun Gnlk Yaam... 85

5. mparator Ailesinin zel Yaam 865.1. Saray Kadnlar. 87

5.1.1. Anne.. 89

5.1.2. E, mparatorie. 91

5.1.3. Kz Karde ve Kz Evlat 96

5.2. Evlilik... 97

5.3. Boanma... 98

6. Saray Entrikalar.. 99


7/140

VII

DRDNC BLM

TRK BZANS LKLER

1. Trklerle Bizansllarn Karlamas. 102

2. Seluklu Bizans likileri 104

3. Osmanl Bizans - likileri. 106

4. Bizansn Osmanlya Etkileri 109

SONU. 112

KAYNAKLAR.. 116

EKLER.. 124

ZGEM... 126


8/140

VIII

NSZ

Bizans mparatorluu, Avrupa ve Asyann kesitii noktada, stratejik ve corafik

bakmdan hala nemini kaybetmeyen stanbul ehrinde kurulmas itibariyle, ksa srede

bymesini ve gelimesini salayarak bir cihan imparatorluu oldu. Bu sebeple dnya

tarihinde hem siyasi adan hem de kltr ve medeniyet tarihi asndan nemli bir yer

edindi.

Bir devleti siyasi, idari, kltrel, ekonomik ve sosyal olarak yanstan en nemli

kurumlardan birisi saray tekilatdr. nk bu tekilata bakarak devletin halkla ilikisini

ve devletin gcn anlayabiliriz. Tarih sayfalarna bakldnda, saray ne kadar byk ve

gsteriliyse devletin o kadar gl olduu dnlr.

Bizans mparatorluunu bu adan incelemek yerinde olacaktr. Devletin gcnn

ve gelimiliinin simgesi olarak saraylar gsterilebilir. Bizans mparatorluunda saraylar

imparator ve ailesinin oturduu malikane olmann dnda ynetimin merkezi olmas

itibariyle ok nemlidir. Mimari adan zaten saray kompleksi bir ehir grnmndedir.

Etraf surlara evrili devlet idare merkezi olarak ina edilmitir. Saraylarn byklk ve

gsterii grenleri hayran brakacak derecede grkemliydi.

Konu olarak Bizans mparatorluunda Saray Tekilat bal altnda Bizansn

idare merkezi stanbuldaki (Konstantinopolis) saraylar ve saray tekilat hakknda genel

bir deerlendirme yapmaya altk.

Tezimizin giri blmnde; saraylar hakknda genel bir deerlendirme, Roma

mparatorluunun ikiye ayrlmas ve Dou Roma mparatorluu baehriKonstantinopolis ya da bugnk deyimiyle stanbul ehrinin kuruluu anlatld. Birinci

blmde; stanbuldaki saraylarn kuruluu, corafik konumu, mimarisi, saray kompleksi

ve stanbuldaki mparatorluk Saraylar ve mparatorlara ait dier saraylar konularna yer

verildi. kinci Blmde; Saraylarn ynetimin merkezi olmas itibariyle Bizans

mparatorluunun ynetimi, imparatorun seilmesi, imparatorun iktidar anlay, dinin

ynetime etkisi, diplomasi, doudaki imparatorlardan belli bal birka rnek ve dou

imparatorlarnn genel bir deerlendirilmesi yapld. nc blmde; imparator ve


9/140

IX

ailesinin saraydaki gnlk yaamlar, saray trenleri, imparatorluk kadnlar, evlenme-

boanma ve saray entrikalar konular anlatld. Sonu blmnde ise; Trklerle

Bizansllarn ilk defa karlamalar, Seluklu Bizans, Osmanl Bizans ilikileri ve bu

devletlerin birbirlerine olan etkileriyle ilgili bir deerlendirme yapldktan sonra genel bir

deerlendirme yapld.

almamz srasnda yardmlarn esirgemeyen Tarih Blm retim

grevlilerine bata Tarih Blm Bakan Sn. M. Beir Aan Hocama, Danmanm Sn.

Yrd. Do Dr. Sezgin Glay Hocama, ve kaynaklarda yardmc olan Sn. ner Tolana,

yazm aamasnda bilgi ve tecrbesine bavurduum Sn. Ali Ayyldza, evirileri yapan

Sn. Fatih Ataa, almalarma hz vermeme sebep Sn. Fatih nala, manen yalnz

brakmayan tm arkadalara ve aileme sonsuz teekkrler.

Zilhace ATA

ELAZI - 2007


10/140

X

KISALTMALAR

a.g.e. :ad geen eser

a.g.m : ad geen makale

C. : Cilt

S. : Say

s. : sayfa

ev. : eviren

trz. : tarihsizist. : stanbul

Ank. : Ankara

T.T.K. : Trk Tarih Kurumu

T.K.A.E. : Trk Kltrn Aratrma Enstits

Yay. : Yayn

Vol. : VolmeKt. : Ktphane


11/140

XI

KONU VE KAYNAKLAR

1. KONU

Bizans mparatorluu diye bir isim ok sonradan ortaya atlmtr. Aslnda bu isim,daha Romallar Konstantinopolise hakim olmadan nce, bugn Topkap Saraynn

bulunduu blge olan Akropoliste Yunanistandan gelen Megaral Yunanllarn sann

doumundan 667 yl nce koloni olarak Byzantion adyla kurduklar ehir isminden

devirmedir. Bizans aslnda Dou Romadr. Bizansllar ad verilen Dou Romallar

stanbulun fethine kadar Yunanca konumalarna ramen kendilerini Romal olarak

grmlerdi. Roma, Doulu karakterini mparator Herakleios devrinde (610 641) almaya

balamtr. te bu Doulu karakteri onun daha sonra Bizans olarak isimlendirilmesine yolamtr. Bizans ismi, XVI. yzylda Alman hmanist Hieronymus Wolf (1516 1580)

tarafndan Dou Romay ifade etmek iin kullanlm, sonra bu isim giderek yaygnlk

kazanmtr.

Avrupada XVI. yzylda balayan Bizans aratrmalar, XVII. Yzyl balarnda

Fransz Kral XVI. Louis desteiyle daha da gelimi, 1892 ylnda Almanyann Mnih

ehrinde bir Bizans Aratrma Enstits kurulmu, Rusya, Balkan lkeleri ve Avrupadaki

niversitelerde Bizans tarihi, sanat, dili her ynden incelenmeye balanmt.

Washingtonda bulunan Dumbarton Oaks, 1930lardan, zellikle 1940 ylndan itibaren

dnyada Bizans aratrmalarnn en kapsaml yapld merkez haline gelmiti. Bugn

Fransada Bizansla ilgili yz akn dernek, vakf ve kurum bulunmaktadr. 1924 ylndan

itibaren aralklarla Bizansla ilgili konferanslar dzenlenmeye balam, 1955 ylnda da

benzer bir konferans stanbulda yaplmtr.

Trkiye, Eski Yunan ve Bizans eserlerini en ok barndran lke ve Bizans tarihinin

merkezi olmasna ramen Trkiyede hibir niversitede Bizans Tarihi Krss

kurulmamtr. Bizans tarihi almalar Trk niversitelerinde anabilim dal olarak

bamsz bir akademik disiplin olarak varlk gsterememitir. Gnmzde Bizans tarihi

dersleri ortaa tarihi anabilim dalnn bir alt blm olarak birka niversitede

verilebilmektedir. 1990 1991 yllarnda Prof. Dr. Nevra Necipolunun Amerikadan

dnp Boazii niversitesinde greve balamasyla, bu niversitedeki tarih derslerine ilk

defa Bizans tarihi alnm, ancak o da Bizansn ge dnem sosyal ve ekonomik tarihiyle


12/140

XII

ve Bizans Osmanl talyan likileriyle snrl kalmtr. stanbul niversitesinde

Ortaa Tarihi Anabilim Bakan Prof. Dr. In Demirkent, (2006 ylna kadar) Ankara

niversitesi Dil, Tarih, Corafya Fakltesinde Prof. Dr. erif Batav, Ankara

niversitesinde Prof. Dr. Melek Deliba Bizans tarihi konusunda aratrmalarn

srdrmektedir.

Bizans ve Osmanl mparatorluklarnn baehri stanbulda zellikle bu iki

imparatorluun kalbi olan Sultanahmet Hipodrom Meydan ve evresindeki Bizans ve

Osmanl eserlerine fazla zen ve sayg gsterilmemi, blgenin yapsna uymayan binalar

yaplm, tarihi kalntlar korunmam hatta yok edilmitir. Bizans sarnlarnn zerine

binalar yaplmasna gz yumulmu, eski Bizans Saraynn kalntlarnn zerinde

arkeolojik kazlar yaplmas gerekirken bu blgeye mimari yapy bozan binalar

yaplmtr. Bu durum da Bizansla ilgili aratrmalarn yaplmasn zorlatrmtr. Bu

yzden toplum olarak tarihimizle ve kimliimizle alakal birok konuda gereklerin

anlatlmasnda zorluk ekilmitir.

Corafik konum olarak dnyann nemli bir yerinde stratejik bir neme sahip olan

ve uzun yzyllar dnya siyasetinde yer alan Bizans Devleti, ynetimiyle, kltryle,

sosyal hayat ile her zaman ilgi ekmi ve aratrma konusu olmutur. zellikle konu

bal olan Bizans Saraylar, dneminde komu devletleri hayran brakan ihtiam,

mimarisi, debdebili yaam, entrikalar ve ynetimin merkezi olmas asndan

incelenmeye deerdir. Ancak kaynaklarn snrl olmas bu konuyla ilgili genel bir

deerlendirme yapmaya imkan verecek dzeydedir. Bizde bu almada Bizans Saraylarn

(stanbuldaki ynetimin merkezi olan saraylar) genel hatlaryla ele aldk.

2. KAYNAKLAR

Genel olarak, Bizans tarihi hakkndaki bilgimiz pek muhtelif trde Bizans ve Bizans

d kaynaklara dayanr. Bilgiye gtren ipularn, genel tarihi ak bazen byk, bazen

daha az kabiliyetlerine uygun olarak tafsilat ve isabet bakmndan trl llerde tasvir

eden Bizans tarihi ve vekayiname yazarlarnn eserleri tekil eder. Bylece teekkl eden

tablo, bir taraftan dou ve bat, daha sonralar da slav kaynaklar, dier taraftan da geri

kalan Bizans kaynaklarnn salad malzeme ile nemli lde tamamlanr. Trl


13/140

XIII

mnasebetlerle kaleme alnm yazlar, sefaretnameler, mektup ve nutuklar, tarih

eserlerinin verdii bilgiyi ou zaman byk apta tamamlamakta ve daha parlak bir

aydnla kavuturmaktadrlar.

Bununla beraber btn bu kaynaklar bize devletin iktisadi hayat, hukuk ve idare

sistemi hakknda pek eksik bilgi vermektedirler. Bu hususta bize saray, idare ve ordunun

mahiyeti ve iktisadi nizam zerine mevcut resmi veya gayri resmi kaytlar ile Bizansn

zellikle zengin olduu kanun eserleri ve ayrca papirsler ve sonraki devir iin ise

bilhassa vesikalar yardmc olur. Fakat Bizans vesikalar ancak XI. yzyln ikinci

yarsndan itibaren bol miktarda mevcut olup, Makedonya hanedan zamanna ait sadece

pek az vesika ele gemitir; ondan evvelki devirler iin ise hibir Bizans vesikas

zamanmza intikal etmemitir.

Btn bunlara zel bir kaynak grubu olarak arkeolojik malzeme katlabilir: Sanat

antlar, kitabeler, sikkeler, mhrler, v.b. antsal malzeme Bizans aratrmalarnca, eskia

tarihi aratrmalarna oranla ok daha kk lde deerlendirildii cihetle Bizans tarihi

tetkikleri son zamanlarda bunlara gittike artan bir ilgi gstermektedir.

Konumuzla alakal kaynaklara gelince, tarihi konular incelenirken ilk bavurulan

kaynaklar genelde dnemin tarih kitaplar ve kroniklerdir. Bir ksm dorudan elimizde

olan, bir ksm hakknda da dolayl olarak bilgi edindiimiz dnemin tarih kitaplar ve

kroniklerden saray tekilat hakknda dorudan bilgiye ulamak mmkn deil ancak satr

aralarnda konuyla ilgili bilgileri bulabilmekteyiz. Bunlar iinde, Bilge Umar tarafndan

evrilen Anna Komnenann Aleksiadadl eseri, Fikret Iltan tarafndan evrilen Niketas

Khoniatesin Historias bata gelen eserlerdir. Yine Orhan Duru tarafndan evrilen

Prokopiusun Bizansn Gizli Tarihi adl eseri kendi dnemiyle ilgili olarak saraylarhakknda bilgi vermektedir.

Saraylarla ilgili olarak en ok faydalandmz eserlerden biri Bilgi Altnok

tarafndan evrilen Tamara Talbot Ricen Bizansta Gnlk Yaam kitabdr. Burada

imparator ve imparatorluk ailesi, saray yaantlar, saray grevlileri, imparatorluk saraylar

konularnda bilgi vermektedir. Yine bu konularla ilgili olarak hsan Baturun evirdii

Michel KaplannBizansn Altnlar kitabndan istifade ettik.


14/140

XIV

Konuyla alakal olarak en ok istifade ettiimiz makalelerden biri; Toplumsal Tarih

Dergisinde yaynlanan ve Glgn Krolu tarafndan kaleme alnan Sur iinde

mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar adl makale konumuzla

balantl olduu iin almamzda en ok kullandmz kaynaklardan oldu. Yine bir

dier makalemiz de Hayat Tarih Mecmuasnda yaynlanan Midhat Sertolu tarafndan

yazlan Bizans Saraylar ve Saray Maceralar adl makaledir. Bu makalede de

imparatorluk saraylar, imparatorlarn yaam, saray yaam ve saray entrikalar

konularndan istifade ettik.

Konumuzla alakal olarak Bizans siyasi tarihiyle ilgili kaynaklar da inceledik.

Bunlarn banda Michael Grantn Romadan Bizansa, Georg Ostrogorskyin Bizans

Devleti Tarihi, M. V. Levtchenkonun Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi,

Barbara Hillin Bizans mparatorluk Kadnlar ktidar, Himaye ve deoloji, Edward

Gbbonun Roma mparatorluunun Gerileyi ve k Tarihi, Charles Diehlin Bizans

mparatorluu Tarihi, Auguste Baillyin Bizans mparatorluu Tarihi, Paul Lemerlenin

Bizans Tarihi adl eserlerinden konumuzla alakal ksmlarndan istifade ettik.


15/140

1

GR

1. Saraylar

Hkmdarlarn oturduu byk bina 1 anlamnda kullanlan saray kelimesi: eski

Farsa sradaden gelmekte olup, Farsada umumiyetle ev, mesken, konak, menzil

manasna gelen, Trkede de bu manalarla birlikte, daha ziyade byk konak, hkmdarn

ikametgah yani saray, kasr, kk manalarnda kullanlan bir kelimedir. Bu kelimenin

Arapalam ekli suradik olup, hususiyle sera-perdenin karldr ve adr perdesi,

harem perdesi ve padiah ota manasna gelmektedir. Sera ve Seray kelimeleri Farsada

mecazen dnya, cihan, alem manalarnda da kullanlm ve trl terkiplerde de eitli

manalar almtr. Trkede ise, bilhassa bu kelime ile tekil edilmi iki mrekkep isim,kervansaray (karban-sera) ve sahil-saray (sahil-sera) ok kullanlmtr. Bunlardan birincisi

kervanlarn konaklad byk han, ikincisi ise deniz sahilindeki konak, yal manasnda

Osmanl Trkesinde bugn de bilinmektedir. Saray kelimesi ayn zamanda, dier birok

Trk lehelerinde mevcut olduu gibi ark Trk lehesinde hakiki ve mecazi anlamlarnda

yani hem byk ev, mahfel ve kasr- sultani hem de dnya ve ahiret manalarnda

kullanlmaktadr. 2 Saray anlamna gelen, Latince platium, Greke palation

kelimesinin, Romada imparator saraynn yer ald Palatine Tepesinden kaynaklandnainanlmaktadr. Buras 3. yzyla kadar Roma imparatorlarnn resmi ikametgah

olduundan, kelime literatre bu ekilde girmitir. Roma mparatorluunun doudaki

Hristiyan blm olan Bizansta da saraylar palation ya da hkmdar evi anlamna

gelen basileos oika gibi adlarla anlmtr. 3

Ynetimin merkezi sarayd. Roma imparatorlarnn Romada tara kentlerinde ve

yazlk yerlerinde yaptrdklar saraylar imparatorluk konutlarnda yeni bir anlay ortaya

koydu. Saray ynetimin merkezi olmaktan kt; banyolar, tiyatrolar, stadyumlar ve

baheleriyle hkmdarn keyfi iin kurulmu kk bir kent haline geldi. mparatorluun

ikiye blnmesiyle stanbul ve Ravennada da saraylar ina edildi. Vandallar tarafndan

yamalanan Roma saraylar birer ykntya dnt.4

1Meydan Lorousse Ansiklopedisi, Saray Maddesi C. 10, st. 1979, s. 9582slam Ansiklopedisi, Saray Maddesi,C. 10, st. 1966, s. 2053 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal

Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 124Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Sant / Sor Maddesi C. 20, st. 1986, Milliyet, s. 10190


16/140

2

Farkllklarn yan sra gerek Romada gerekse ortaan dier devletlerinde hemen

hemen ortak bir unsur vard. Bu, ehir yaam ve bu yaam ierisindeki ehirlerin genel

mimari yapsdr. Zira, ortaa devletlerinin ehir kompleksine baktmzda, ehrin

etrafnn surlarla evrili olduu, bu sur ierisinde ise en merkezde idarenin yapld saray

onun yan banda ibadethane gze arpmaktadr. ehrin dier yaplar ise bu merkez

etrafnda kendilerine yer oluturmutu. ster eskia toplumlarnda olsun ister Hristiyan,

ister Mslman devletlerinde olsun bu anlay ve yap aa yukar ayn olmutur. nk

devletlerin ortak endie ve ortak politikalar olan savunma, idare ve dini en iyi ekilde

yanstacak bir ehir yaps oluturmakt.

Roma mparatorluunun dou temsilcisi veya devam olan Bizans devletinde de

benzer bir mimari yap vardr. Bakentin merkezinde surlar iinde Bizansn siyasi, askeri,

adli, dini ksaca tm ynetimin merkezi saray kompleksi yer almaktayd.

2. Romadan Bizansa Gei

Bir ehir devleti olarak balayan ve dnya imparatorluu haline gelen Romann dnya

tarihinde nemli yeri vardr.

5

Roma tarihi, ilka dediimiz byk tarihi devirlerdramnn son perdesidir: Roma tarihi ile bir devir sona ermekte ve arkadan yeni birisi

balamaktadr. 6

Rum kelimesi, Roma ve Bizans imparatorluklarna delalet eden bir tabir olup, bazen,

Romallar devleti iin, bazen de Bizansllar iin kullanlmtr. Orta Asyada da bu tabir

Roma devleti manasna gelmektedir. Sonralar kelimenin manas gittike daralmtr. 7

Roma-Rum kelimeleri, Anadolu yerlisi kelimelerdir. Prof. Dr. Ramsay Grek

medeniyetinde Asyal unsurlar-Asian. Elements in Grek Civilization adl kitabnda diyor

ki: Hesychius 8 dan rendiimize gre Kume-Kome-Rume-Rome kelimeleri Anadolu

kylerinin Anadoluya mahsus kurulu tarzlarn gsteren kelimelerdir. Bu kyler bir

sokak (Ruma) veya bir cadde (Rume) zerinde bir srada dizilmi evlerle kurulurlar. Ky

bydke sokak oalr. Bir ky halk veya komu kadnlar birbirlerine kometis derler.

5 Hasan Karakse, OrtaaTarihi ve Uygarl, Ank. 2002, s. 2616 Halil Demirciolu,Roma Tarihi, C. 1, Ank. 1998, s. 2-37

slam Ansiklopedisi, Rum Maddesi , C. 9 , st. 1964, s. 7668 Eski Yunan dilinde bir lgat sahibidir, skenderiyelidir.


17/140

3

Rume, Rome kelimeleri daha ziyade su kenarnda ve su geitlerinde kurulan kylere

verilen adlardr. Grlyor ki Avrupadaki Roma kelimesi Anadoluda Rum olmutur. 9

Roma tarihinin baka tarihlere benzemeyen bir ciheti vardr: buna da bir ehrin ad bir

devletin tarihine alem olmutur. Bu tarih aslnda, Roma dahil btn talya ve Akdeniz

kavimlerinin mterek tarihidir.

Roma M.. IV. Yzyl ortasnda, hala kk ve alelade bir ehir devletiydi. Kati

genileme ihtiyacn M.. IV. yzyln ikinci yarsnda duydu. Roma devleti M.. I.

yzylda yani kuruluundan alt asr sonra Atlantikten ta Frat boylarna kadar uzanan

tekbir devlet olarak, Akdeniz havzasnda, tarihte ilk defa siyasi bir mekan vahdeti

kurmaya muvaffak oldu. Fakat Roma tarihinin cihan tarihindeki nemi, devletin srd

bu uzun mrden deil, belki, onun devlet olarak yapt tesirlerle medeniyet ve kltr

baarlarndan gelmektedir: her eyden evvel bat dnyasna miras kalan tam devlet

mefhumu, bir ehir devleti halinden Akdeniz dnyasnda bir cihan devleti haline gelen bu

Roma devletinin eseridir.

Roma devleti ve yaratt medeniyet ve kltr kymetlerinin byk ounluu bugnk

medeni dnya devletleri iinde hala tesirini gstermekte devam etmektedir.10 Dnya

tarihine damgasn vuran byle bir devletin ynetimi ve gelimesi partici ve pleb diye ikiye

ayrlan Roma halknn iinde yaad eski Roma devleti krallk rejimi altnda bulunan bir

ehir devleti idi ve bunun btn hususiyetlerini tayordu. Fakat bu devlette teokratik bir

nizam yoktu. nk burada kral (rex), Tanr veya Tanrnn vekili deildi. Bir bakma

Roma cemaatinin vcuda getirdii byk ailenin babas demek olan kral, devletin siyasi,

askeri, adli ve dini efi, baka bir deyimle en yksek idare amiri, en yksek komutan, en

yksek hakimi ve en yksek sahibi idi. Kraln btn bu salahiyetleri ise onun tam hukukluvatandalardan ald bir emretme kudretine dayanyordu. Kral yapt ilerde de ihtiyar

meclisine danrd.

Roma, ikiye blnmesinden ok daha nce, daha talyaya bile tam hakim olmadan,

Etrsk Krallar zamannda vaziyet biraz deimi grnyor. Krallar Etrsk hkmdar

9

Cemal Mersinli, Roma-Rum Kelimeleri,Belleten, C. V, S. 17-18, s. 15910 Halil Demirciolu,Roma Tarihi, C. 1, Ank. 1998, s. 2-3


18/140

4

elbiseleri giydiler, ta taktlar, asa tadlar ve tahta oturmaya baladlar.11 Etrsk Krall

dneminde Eski Akdeniz-Anadolu yksek ehir kltrnden ve dolayl olarak Gney

talyan Grek kolonilerinden etkilenmeye balam, ayrca ekonomik ve kltrel ilikilerle

ran kltr emberiyle irtibat kurmutu. III. yzyldan itibaren Sasaniler ile yaad

etkileim, daha sonra Bizans tarafndan Araplar ve Trkler ile de srdrlmtr. Yzyllar

sonra imperiumlatka belirli bir lde Doulularken, yayld yerlere Roma

karakterini de alayan bu dev boyutlu yapnn corafi alannda artk ar basan Helenistik

kltr hamurunun yorulduu blgeler, ilerdeki blnmede zaten Dou Roma

mparatorluuna dnecekti. Klasik Grek biimin ncesine ve Douya ynelerek klasik

zihniyetten uzaklaan Helenizmin Ge Roma ile bulutuu kltr sentezinde Dou

geleneinin elerini bnyesine katan Bizans, batan beri ayrca pagan Bat Romadan

farkl olarak, daha onunla ortak aty paylarken bile, Konstantinin yneliinde

grld gibi, bir Ge Roma-Helenistik-Hristiyan-Dou kimliine kavumutu. 12

Gerekte bir inan lehine reddedilmesi gibi sarsc olaylarn tek bir bireyin kiisel

deneyiminin sonucu olarak ortaya kmas enderdir. ounlukla, sorunlu ve karmaa dolu

dnemlerde duyarl kiilerin yaama kar deien bak alar ve tutumlar

gelitirmelerinden doar. Hristiyanlk dneminin balamasyla Roma byle bir dnemden

geiyordu. Bir yandan tek tanrl bir inan olan Yahudilik, dier yandan dou kkenli

mistik inanlarn yaygnl sonucu, Romallarn birou akld davranlar olan ve pek

ou insan zaaflarnn en zayflarna sahip ok sayda tanrya dayanan eski pagan

inanlarnn geerliliini sorgulamaya balamlard. Romann giderek artan ekonomik ve

siyaset sorunlar da bu kukularn glenmesine katkda bulundu. Bunun yan sra

almalar yalnzca sahiplerini varsllatran ve devlete bir yarar olmayan byk kle

nfusuyla, ngilterede Northumberlandden Galya ve spanyaya, oradan Kuzey Afrikaya

ve oradan da tm talya, Yunanistan, Trkiye, Suriye ve Msra kadar uzanan genitopraklaryla ve bundan da anlalaca gibi ok eitli uluslaryla Roma mparatorluu

ynetilebilmek iin artk ok bykt. Roma ekimelerle blnrken egemen snflar

etkin olmayacak kadar kendi isteklerini gerekletirmeye ynelmiti; yneticiler

tembellemiti ve aydnlar ynetimi giderek daha ok eletiriyorlard. Caeserlerin yerlerini

11 Halil Demirciolu,Roma Tarihi, C. 1, Ank. 1998, s. 53-5412 Gme Karamuk, Dalm Roma mparatorluunun Alannda Roma Zihniyetinin zleri,Belleten,

C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 628 - 629


19/140

5

baka caeserler aldysa da bunun bir yarar olmad. kmeyi durdurmak iin ortak ynetim

sistemi ortaya atld. Diocletionus (284-305) Romada da merkezilemi ynetimin yerini

almak zere blgesel ynetim merkezleri kurulursa durumun dzeleceine inanmaya

balamt. Bunun iin sarayn bugnk Anadolu yakasnda olan Nikomediaya (zmit)

tad ve orada kendisini Romann doudaki topraklarnn hkmdar sayarak evresini

Doulu ya da daha ok Persli bir hkmdarn debdebesi ve protokolyle donatt. Ayn

zamanda da ortak ynetici atad. Bunlardan biri yani Maximianus Milanodan talya ve

Afrikay dieri yani Constantus, Trierden (bugnk Almanya) Galya, Britinya ve

spanyay ve sonuncusu olan Galerius da Selanikten Illyria (bugnk Dalmaya ve

Transilvanya), Makedonya ve Yunanistan ynetecekti. Oysa bu nlemler durumun iyiye

gitmesine yardmc olmad: Bunun yerine bu ortak ynetim ilkesi, tek bir btnn paras

olmakla vnen insanlarda blnme dncesini dourdu. Umutsuzluk, knt ve

tembellik Romada egemen olmay srdrd ve i sava ktnda, Diocletianus

karlat glklere srtn dnerek, Adriyatik kylarnda imdi Split diye bilinen yerde

kendisi iin yaptrd grkemli saraynda yaamn srdrmek zere inzivaya ekildi. Bin

drt yz yl sonra, on sekizinci yzyln byk ngiliz mimar Robert Adam bu sarayn

kalntlarn byk bir hayranlkla inceledi ve onun birok niteliini zamann beenisine

uyarlad. 13

Henz dalmam Roma mparatorluu tek bana bir Avrupa, Asya veya Afrika

imparatorluu deil, hepsinin birlikteliini oluturan bir Akdeniz gcyd ve Akdeniz

birliinin canl temsilcisiydi. O zamanlar ortak bir uygarlk emberini oluturan Akdeniz

dnyas kendi iinde oldum olas ok kltrl bir yapya sahipti. Nitekim Romann

blnmesiyle, siyasal corafyalarn en kapsaml biimde Grek Dou ile Latin Bat ana

kategorilerine ayrmas, esasnda teden beri tabanda var olan karakter farklarnn eninde

sonunda tavana yansmasyd. Romann yani Akdeniz birliinin paralanmas demek,budur, her ne kadar o Akdeniz birlii varln bugn bile belirli bir lde tartmasz

srdryorsa da. Elbette ki bu ana kategoriler kendi ilerinde birer homojen yapya sahip

deildi, ama her imparatorlua zg olan yerel kltrler okluunun stndeki ortak

uygarlk at yapsnn yerini bu Osmanlda da byleydi, aynen Romada olduu gibi-

Akdeniz birliinin paralanmasyla, gitgide daha bariz bir biimde, daha rahat

alglanabilecek biimde iki odakl bir yap ald. lerde, bu srecin balamasndan ok

13 Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 15- 16


20/140

6

sonra, slamn ortaya k ve Greko-Romen uygarlk emberine fetihleriyle girmesiyle,

eski Akdeniz birliinin bozulmu iki odakl tablosuna bir yenilik eklenmi, o iki dnya

arasna, yani Grek Dou ile Latin Bat arasna, onlarn ayrmlamasn olsa olsa daha da

krkleyecek olan bir slam kltr emberi adeta bir takoz gibi girmi14 ve bir zaman tesis

edemeyecei bir bar vazeden Hristiyanln aksine hi ekinmeden kl ile silahlanm

olarak ortaya kmtr. Bu kl daha Peygamber hayatta iken, Filistine kar birka kk

ve pek baarl olmayan aknlar eklinde, Roma devletinin eyaletlerini yalamt. 15

Akdeniz birliinin paralanmas sonucunda, yzyllarn aknda, artk kendi damgalarn

ortak damgann stnde vurgulayabilen kltr oda ar basmaktadr. Ancak bunlar da

yine ana kategorilerdir. Din Ortaan ok nemli bir siyasal faktr olduundan, burada

tablonun tarifi din gruplar ile srdrlebilir: Dou Hristiyanl-Bat Hristiyanl

ayrmas, XI. yzyln ortasnda artk tam bir byk kopua, Kilise kopumasna varacak

lde asrlar srecek olan bir yabanclama ve bu iki Hristiyan atsnn ya da kltr

emberinin arasna giren bir slam kltr emberi.

Roma zihniyetinin izleri zerinde dnrken, n planda beliren bir konu, siyasal

kltrdr. Gerek Roma mparatorluunun alannda, gerekse Roma ynetiminin Dou

Roma-Bat Roma biiminde ikiye blnmesinden sonra burada bir bat corafyasndan

elbette sz edilebilirken, henz siyasal kltryle farkllam bir Bat dnyas yoktur.

Kkenleri Avrupann tarihsel geliiminde yatan ve kendine zg bir uygarlk atsn

artran Bat kavram, henz Antikitede var olmayan bir zihniyettir. Zaman iinde ve

ancak Cermen faktr iin iine girince Avrupann oluumuyla Erken Ortaan 16 ileri

safhasnda dnyaya gelecek olan Bat, Roma mirasn batan beri sahiplenmekle birlikte,

Antikiteden uzaklaan mstakil bir evren olarak, Bizans karsnda artk erginlemesi

kantlanmlk Bat mparatorluu olan Karolenj mparatorluunda hayat bulacakt.

Romann ikiye blnmesinden ve araya giren nc bir gcn Batnn Doudan

uzaklamasn hzlandrdndan bahsederken, din gruplarna gre bir kltr tasnifi

yaplrken Dou Hristiyanl ile Bat Hristiyanl arasna giren bir slam kltr emberi

denmiti. te bu tasnife siyasal kltrleri de ekleyecek olursak, tarihsel gelimesinde din

14 Gme Karamuk, Dalm Roma mparatorluunun Alannda Roma Zihniyetinin zleri,Belleten,C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 621- 62215 Steven Runciman,Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan, C. I, Ank. 1989, s.1216

Gme Karamuk, Dalm Roma mparatorluunun Alannda Roma Zihniyetinin zleri,Belleten,C.LXVIII, S.253, Ank. 2004, 621- 622


21/140


22/140


23/140

9

stanbul, skenderiye ve Antakya, ok gelimi ticaret ve sanayi merkezleriydi. Bat siteleri

can ekiirken, Bizans mparatorluunun belirli kentleri byme eilimi gsteriyordu.25

Bugn, ilim aleminde Bizans mparatorluu ad altnda tannan ve bin yldan fazla

sren uzun mrl devlet, aslnda bir Dou Roma mparatorluudur. Nitekim, Bizansllar

kendi devletlerinin ad olarak bunu hi kullanmamlardr ve imparatorluun adna Roma

Devleti ve kendilerine de Romallar demilerdir. Dou Roma Devletinin balangc

330 yldr ve Bizans ad, modern devirde bu devletin tarihi aratrmaya baland zaman,

bat ilim aleminde kullanlmaya balanmtr. 26 Bizans mparatorluu kavram tarihilerin

bir icaddr ve mparatorluun hayatta olduu dnemde hibir zaman kullanlmamtr.

mparatorluun Yunanca ad Basileia tn Romania (Roma mparatorluu) veya sadece

Romania idi. Dou Roma halk da kendisini Romal olarak adlandrrd. Trkler ve Araplar

ise Rum kelimesini kullanrlard. Bat Avrupa'da imparatorluktan "Bizans" diye

bahsedilmeye balanmas Alman tarihi Hieronymus Wolf'un 1557 ylnda Corpus

Historiae Byzantin adl eserinin yaymlanmasnn ardndandr. 1648 ylnda Byzantine du

Louvre (Corpus Scriptorum Histori Byzantin) ve 1680 ylnda da Du Cange'nin

Historia Byzantina adl eserlerin yaymlanmasndan sonra Montesquieu gibi Fransz

yazarlarn arasnda Bizans kelimesi popler hale geldi. 27 Zira bu yeni devletin merkezi

olarak seilen yerde, M.. yzyllarda Byzantium adnda bir ehrin bulunmasndan

kaynaklanr. I. ve II. yzyllarda, doudaki fetihlerden sonra ok byyen ve hudutlarn

ar derecede genileyen Roma mparatorluunun dou arazisi, ok uzaklara kadar

eriiyordu. Ayn zamanda Msr, Suriye ve Anadolu gibi eski medeniyetlerin beii olan

bu sahalar, imparatorlukta her bakmdan ar basmaya balamt. stelik bu lkeler,

merkez Romadan ok uzakta bulunduklarndan idare edilmeleri glkle karlanyordu.

Bu yzden II. ve III. yzyllarda imparatorlar artk, Romada oturmuyorlard ve

mparatorluk iin yeni bir merkez aranyordu. mparator Byk Konstantin, stanbulun

bulunduu sahay imparatorluk merkezi olmak bakmndan ok uygun bulunduundanburada ina ettirdii yeni baehrinin 330 ylnda aln yapyor ve eski merkez Roma

terk edildiinden gittike ihmale uruyordu.

25 M. V. Levtchenko, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, ev. Maide Selen, st. 1999, s. 1326erif Batav,Bizansmparatorluu Tarihi Son Devir (1261-1461) T.K.A.E. Yay. Seri: III, S.A.25, Ank.

1989, s. 527lber Ortayl, Sonmparatorluk Osmanl, st. 2006, s. 44


24/140

10

Merkezi douya nakledilen devletin ordusu ve idare tarz Romal, dili ve kltr

Latindi. Bu yeni muhitte ise, oktan beri burada yerlemi bulunan Yunan dili ve kltr

ile Dounun saray, devlet grenei ve terifat bunlara eklenecekti. Ayrca, IV. yzylda

devletin dinleri arasnda serbest braklan Hristiyanlk da kuvvetlenince, gelecekteki

Bizans toplumunu oluturan unsurlar tamamlanm oluyordu. 28 Latince VI. yzyln

ortalarna dek sarayn resmi dili olmasna ramen, imparatorluk giderek daha Yunan ve

Hristiyan bir kimliine brnmekle, Atina ve Roma gelenekleriyle ilikisini giderek

kesmekteydi. Tarihiler VI. yzyln ilk yarsn imparatorluun tarihinde bir ayrm izgisi

olarak kabul etmekte ve bundan dolay da sonraki dnemlerde Roma yerine Bizans

terimlerini kullanmay tercih etmektedir. 29 Bu suretle eski Roma mparatorluundan ok

farkl ve yeni corafi artlarn belirtildii temeller zerinde gelien imparatorlukta, daha

VI. yzyln sonunda Latince tamamyla unutuluyor ve onun yerine Yunan dili ve kltr

alyordu.

Bundan sonraki yzyllarda bu yeni devletin en mhim problemleri arasnda,

devletin resmi dini haline gelen Hristiyanlk iin de ba gsteren itikat mnakaalar ile

devleti d dmanlara kar savunmak en byk yeri alyordu. mparatorluk bu tarihten

sonra, hayatnn sonuna kadar hudutlarn savunabilmek iin btn kuvvetlerini harcamaya

mecbur olmutur. IV. yzylda dou snrlar Sasanilerin tehdidi altndadr ve bu hal

slamiyetin gelimesiyle Sasani Devletinin sona ermesine kadar srer. IV. ve V.

yzyllarda kuzeyde ve batda Cermen ve Trk kavimleri, bunlarn arkasndan da Islavlar

ortaya karlar. Trk kavimleri ile Islavlar, bundan sonraki yzyllarda imparatorluu en

fazla megul eden ve varln tehdit eden dmanlarn banda gelir.

Hristiyanln kuvvetlenerek yaylmaya balad IV. yzyldan sonra, iine

dt byk mezhep kavgalar ve bunun sonunda Latin kilisesiyle ortaya kan ihtilaflarimparatorluu ieriden kemiren balca meselelerindendir. VI. ve VII. yzyllarda

Balkanlarda ve talyada byk arazi kaybna urayan ve Anadoluda slamiyetin

hcumlar neticesinde hudutlar ok daralan imparatorluk, sadece Anadolu ile

Yunanistandaki arazisini koruyabiliyor ve bu suretle gerek Bizans devleti haline geliyor.

Bundan byle Ortodoks mezhebi ile Yunan dili ve kltr imparatorluun iki temel unsuru

28erif Batav,Bizansmparatorluu Tarihi Son Devir (1261-1461) T.K.A.E. Yay. Seri: III, S.A.25, Ank.

1989, s. 529 John Freely, Saltanatehristanbul, ev. Lale Eren, st. 1999, s. 98


25/140


26/140


27/140


28/140


29/140


30/140


31/140


32/140

18

Trakya Yarmadasnn dousunda, stanbul Yarmadasnn ucunda kurulan yeni imparatorluk

merkezi devrin geopolitik zaruretlerinin bir icab olduu gibi 226 senesinden beri daimi

surette iki cephede harp yapmak da olan imparatorluk iin de yerinde bir hareketti. Avrupa

ile Asyann adeta birbirlerine kavutuu noktada, en mhim boazn mntehasnda, kara ve

deniz yollarnn telakisinde hakim bir mevkide olan yeni imparatorluk merkezi iki byk

tehlike blgesi tekil eden Frat ile Aa Tuna arasnda tam merkezde olmas dolaysyla her

iki kltr dnyasnn aracl roln de zerine alm bulunuyordu. 58

Konstantinopolis, incelikler kraliesi, medeni dnyann payitaht idi. Kuvvetli

mdafaa duvarlar gerisinde, Allahn muhafaza ettii bu ehir, sinesinde saysz

gzellikler saklyordu. Btn ziyaret edenleri ahenkli gzellii ve muhteem merasimiyle

hayrete dren Ayasofya; on neslin, gzelliini artrmak iin altklar mukaddes saray,

hkmetin ahaliyi elendirmek iin btn oyunlar iinde toplad At Meydan, etrafnda

Bizans hayatnn topland debdebesi, pazarlarn zenginlii, meydanlar ve sokaklar

dolduran ve ehri mzelerin en dikkate deeri haline koyan eski sanatn aheserleri stanbul,

yalnz bana yedi fevkalade gzellik (acaibi sebai alem)- vaktiyle btn eski alemin bildii

kadar- arz etmekle gurur duyard. Bir muharririn dedii gibi O, yedi yldz gibi bunlarla

sslenmiti. arkta olduu gibi garpta da, yabanclar Bizans altn yldzlar iinde

parldayan dnyada esiz bir ehir diye tahayyl ederlerdi. Araplarda olduu gibi Slavlarda,

uzak Fransada olduu gibi talyada Bizans cazibesi ve medeniyetinin yapt tesir derin idi;

Makedonyal imparatorlar zamannda Grek devleti mevcut devletlerin en kuvvetlisi idi; ve

takdirde beraber, Bizans, dnyann hrsn ilerisi iin ar tehlike- arttryordu. 59

Konstantinopolisi daha nce hi grmemi olanlar bylenmilerdi; dnyada byle

ulu bir kentin var olabileceini akllar almyordu. Yksek surlarna, surlar epeevre

berkiten byk burlarna, azametli evlerine, bizzat grmemi olan hi kimsenininanmayaca saydaki yksek kiliselerine diktiler gzlerini; dierlerinin hepsinden stn

olan kenti enine boyuna szdler. stedii denli cesur olsun, her erkek bu grnt karsnda

titredi. 60

58 Afif Erzen, stanbul ehrinin Kuruluu ve simleri ,Belleten, C. XVIII, S. 70, Ank. 1954, s. 14459

Charles Diehl,Bizansmparatorluu Tarihi, ev. Cevdet R. Yularkran, st. 1939, s. 11260 Andrew Dalby,Bizansn Damak Tad Kokular, araplar, Yemekler, ev. Ali zdemir, st.2004, s. 11


33/140

19

Hibir ad Bizansnki kadar itibara ve ne sahip olmamtr; muazzam ve

karmakark facialarn birbiri ardnca daha gz alc bir akn hayallerde canlandracak bir

baka ad bulunmaz. Onu duyunca hkmdarlar, imparatorluklar, kilise ileri gelenleri:

Erguvani bir ss iinde sra sra kafileler halinde gzlerimizin nnden geer. Dounun

gnei altnda amfi basamaklarna ylm, cokun haykrlar ve hiddetli naralar ile mavi

veya yeil earpl araba koucularn izleyen kalabalklar hatrlarz. Barbar ve ei

grlmemi batl inanl ve zalim bir medeniyet; politika facialar, ak facialar, din facialar,

almalar, entrikalar, zorbalklar sonu gelmez din bilimi tartmalar, hadm suikastlar,

kymetli talarla bezenmi giysiler, mozaiklerle ilenmi mermer saraylar dnrz.

Efsanevi zenginliklerin, siyasi anlayn ihtiamdr. 61 Dounun ve batnn btn sanat

hazineleri stanbula gelip st ste ylyor ve birbirine karyordu. Ticaret ve fikir merkezi

stanbul, kendini estetie olduu kadar metafizie kaptrm stanbul, hem son derece

insancl duygularla dolu olan ve hem de insan hayatna kymet vermeyen stanbul,

mahallelerde kaynaan kalabalklarla mermerden ve altndan saraylarda ihtiam saan

sekinler tablosunu ayn zamanda gzlere seren stanbul, fikrin btn hnerlerini son incelik

derecesine vardran ve fakat btn ilkel ihtiraslara kar duramad bir atlma arzusunu

muhafaza eden stanbul gerekten yeni bir dnyann merkezi, birbirinin iine girip eriyerek

Bizans medeniyetini douracak olan medeniyetin Roma, Antik ve Dou medeniyetlerinin

karmas ve birleme noktasyd. 62

Konstantinopolisin kurulmas, ayn zamanda, yeni bir uygarln k noktas

oldu. Bu uygarlk, Bizans uygarl adn hak ediyordu, nk o gne kadar, tarihte

hibir kent Konstantinopolis kadar kendine zg ve srekli etki yapmamt. mparatorluk

her yandan tehdide, saldrya urayacak, istila edilecek, ama Konstantinopolis, btn

bunlara, on bir yzyl boyunca direnecekti. Ve Bizans uygarln oluturan Yunan-Latin,

Dou ve Hristiyan elerinin birlemesi, Konstantinopolisin surlarnn korumas altnda,bu kentin saraylar, manastrlar ve iliklerinde gerekleecekti.63

mparatorluk artk Romann deil Konstantinopolisindi

Konstantinopolis artk imparatorun oturduu ve hkmet ilerinin yrtld bir

ynetim kentiydi.64

61 Auguste Bailly,Bizansmparatorluk Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 962 Auguste Bailly,Bizansmparatorluk Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, st. trz. s. 2263

Paul Lemerle,Bizans Tarihi ev. Galip stn, st. 2004, s. 3164 Michael Grant, Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 22-23


34/140

20

BRNCBLM

STANBUL SARAYLARININ KURULUU VE GENEL YAPISI

Saray anlamna gelen, Latince palatium, Greke palation kelimesinin Romada

imparator saraynn yer ald Palatine Tepesinden kaynaklandna inanlmaktadr. Buras

III. yzyla kadar Roma imparatorlarnn resmi ikametgah olduundan kelime literatre bu

ekilde girmitir. Roma mparatorluunun doudaki Hristiyan blm olan Bizansta da

saraylar, palation ya da hkmdar evi anlamna gelen basileos oikia gibi adlarla anlmtr.1

M. Laberte Byk Saray (Grand Polais) adl kitabnda imparatorlarn konutunun farkl

dnemlerde yaplm, birbirleriyle uyumlar tartmal yaplar ynndan meydana

geldiini yazmaktadr. Btnn onuncu yzylda savunma amacyla oluturulduu da

unutulmamaldr. Tpk Moskova Kremlininde ve bir zamanlar sultanlarn saraynda

olduu gibi salamlatrlm duvarlarla evrili geni bir yapyd. inde geni baheler,

avlular, revaklar, muazzam kabul daireleri, hkmdar, ailesi, sarayn yksek rtbeli

subaylar ve muhafzlar iin ok sayda konutlar, nihayet birbirinin zerine skm ve

yalnzca papalk Romasna benzetilebilecek kiliseler, apeller, ibadethanelerden oluan bir

dini binalar ynyd.2

mparatorluk bir kez blndkten sonra, ok gemeden byk Konstantinosun

kurduu Konstantinopolis hi deilse imparatorluun dou yarsnda bakent olarak kabul

edildi. Yeni kurulan, daha dorusu yeniden kurulan bu kentin yukarda grdmz gibi

birok olumlu nitelii vard. Bu avantajlar bir kent olarak yaamasn ve yzyllarca Bizans

mparatorluunun bakenti kalmasn salad. mparatorun oturduu yer niteliiyle

Konstantinopolis yalnzca yneten ehir deil, ayn zamanda imparatorluun da

merkeziydi.3

Konstantinopolisin byk yaplarnn kuruluu Konstantin ile Jstinyen devri

arasnda uzanr.4 Justinianus, kamu yararna iler yaparken kendi saygnln ve rahatn

da unutuyor deildi. Yangndan zarar gren Bizans saray yeni bir anlaya gre grkemli

1www. Tarihvakfi.org.tr/haberayrinti.asp?ID=5412 Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 1933

3

Michael Grant,Romadan Bizansa, ev. Z. Zhre lkgelen, st. 2000, s. 244 www. turkeyistanbul.com/html/modles.php?name


35/140


36/140

22

Blakherna Kilisesinin bulunmasnn yan sra, Haliin deniz ve orman manzaras ile

denizden ulam imkan da etkili olmaldr.

Bizans saraylar denize ve manzaraya hakim, teraslandrlm yamalar zerine

kurulmutur. evresi aalar, iek tarhlar ve emeleri olan, cennetin bir mikrokosmosu

olarak alglanabilecek grkemli, geni bahe ve parklarla kuatlmtr. Bu saraylar, tek ve

byk bir blok yerine birbirlerine merdiven, koridor ve gei mekanlaryla balanan,

baheler iine dalm yaplardan oluan komplekslerdir.

Saraylarn tmnde grlen bir dier ortak zellik de, saray yaplarnn evresinin

kaln bir duvarla kuatlarak gvenlik altna alnmasdr. Tasvirlerden anlald zere,

Bizans saraylar surlarla evrili kentlere benzemektedir. 7

Sonraki alarn gelimesini etkileyen yaplardan biri Konstantinin Ayasofyann

yapld tepenin gneye bakan yamalarna kurulan saray idi. Bu saray sonradan Bizans

mparatorlar tarafndan geniletilerek, Hipodromun gneyinden Marmara sahiline kadar

inen byk bir saraylar kompleksi eklinde ehrin gneydou kesini kaplayacaktr.

Konstantinin portikleri ikisi, bu saraylarla ilikili olarak, I.Tepenin etrafn dolanarak

kuzeye doru dieri Dafne Sarayndan balayarak sahil boyunca surlara, yeni Etyemeze

kadar uzanyordu.8

Deniz kysnda Hipodromdan Ayasofyaya uzanan ve daha sonra Osmanl

Trkiyesindeki sultanlarn malikanesi olan sarayn kaplad grkemli alan kaplyordu.

Saray kydayd; kayalarn stnde yksekte...9 Bu alan kydaki surlara kadar bayr aa

iniyordu ve buradan grnen manzara Marmara Denizinden Halie ve daha douya,

Asya kysn ve hinterlandn (ard blge) kucaklayan boazn Marmara Denizine alnakadar uzanyordu. Bu kapal alan iinde saysz yap vard ve her iki durumda da

imparatorun malikanesi ve mlk olmann yan sra, kilisenin en kutsal emanetleri ve

ulusun en deer verdii yaptlar da buralarda korunuyordu.10

7 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, ToplumsalTarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 13-148 www. turkeyistanbul.com/html/modles.php?name9

Samih Rifat, Yitik Kente Yedi Kap Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69-70, st. 1998, s. 4710 Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 40


37/140

23

2. Saray Mimarisi

Bizans dnemi saray mimarisine ilikin aratrmalar yetersiz, bu yaplarla ilgili

bilgiler dank 11 ve malzeme aratrmalar henz emekleme devresinde olmasna ramen

baz kyaslamalar yapmak mmkndr. 12 Roma mparatorluunun ark ve Garp

mparatorluklar olmak zere ikiye ayrlmasndan biraz sonra Garpteki medeniyet dnyas

karanlklamaya balam. htilallerden ve siyasi karklardan nispeten azade olan ark

mparatorluu ise terakki yolunda daha ilerlemek imkan bulmutu. Zaten Roma hakimiyeti

Ege medeniyetinin merkezi pek deitirilmemiti. Filvaki kuvvet ve kudret Romaya gemi

fakat irfan ve sanat stnl yine Yunanistanda ve arkta kalmt. Asya ve Afrikadaki

mhim Helenistik merkezler Yunan medeniyetini her tarafa yayyorlar, Asya kltr ve

sanatlar bu ceryanla kucaklayordu.

te arki Roma mparatorluunu aydnlatan bu k onun merkezi olan Bizansta

mhim bir medeniyet ve sanat kurdu. Bu itibarla 327de siyasi ve idari sebepler dolaysyla

Roma mparatoru Byk Konstantin, vaktiyle Megarallarn bir kolonisi olan Bizans ehrini

arki Roma mparatorluunun baehri yapmt. Yeni Roma denilen bu ehre 330 da

messisi olan Konstantine izafeten Konstantinopolis ismi verildi ve btn Anadolu ve

Suriyeye kadar imtidadeden bir lkenin payitaht oldu bilahire Bizans mparatorluu ismini

alan bu devlet 1453te Bizansn yani stanbulun Trkler tarafndan fethine kadar bin seneyi

mtacaviz bir zaman yaad

Romann idari ve siyasi kanunlarna gre bir Yunan muhiti iinde kurulan bu

memleket Garptan ziyade arkla ve Asya ile sk temasta bulunuyordu. VIII. asrn balarna

kadar imparatorlar siyaseten burasn tamamyla bir Roma ehri haline getirmek ve ona

benzetmek istediler fakat sonralar Asya ve Yunan tesirleri galip geldi.

IV. asrda Konstantinopolis, yani stanbulun tesisi gerek tarih gerek sanat

bakmndan byk bir hadise olmutur. Konstantin yeni Roma denilen stanbulu az bir

zaman iinde muhteem binalarla sslemek istemi ve birok gzel binalar yaptrmtr.

11

zkan Erturul,Bizans Kltr (Genel Bak), st. trz. s. 16-1812 Semavi Eyice, znikde Bir Bizans Kilisesi ,Belleten, C. XIII, S. 49, Ank. 1949, s. 39


38/140


39/140

25

Bizansn dinsel olmayan mimarisi hakknda, kilisenin kendisi hakknda

bildiklerimizden daha azn biliyoruz, hemen hemen hibir ey hayatta kalmamis.

Mozaiklerin neyi betimlediklerinin veya fildileri zerindeki baz iddialarda dinsel

olmayan binalarn neye benzedikleri hakknda bilgi sahibi deiliz. 16Konstantinopoliste,

Byk Sarayn yer mozaiklerinin ou beyaz bir zemin zerine balk pulu biiminde

yaplm hayvan resimlerinde oluur. Bu dekor, o zamana dek etkisini Antakyada

gsteren sonra da Konstantinopoliste srdren dou helenizminden etkilenmi grlr.17

Virtozca teknikleri ve renk etkileri yaratma asndan ou zaman gz kamatrc

olan Bizans sanat, hem imparatorluun saray evresinde ve kilisede dzenledii karmak

trenin grkemini ve aaasn yanstan bir ayna, hem de Bizansn byk ilgi gren,

zaman zaman da yeniden canlandrlmaya allan klasik dneme zg gemiinde alan

bir kap ilevi grr. Aslnda Dumbarton Oaks koleksiyonunda bulunan silenuslu gm

tabak ve byk sarayn mozaikleri gibi antik dnemlere zgym gibi grnen ustalkla

ilenmi sanat yaptlar sras ile VI. ya da VII. yzyldan kalan bu yaptlar ilk bakta,

Bizansllarn Romal pagan atalar tarafndan yaplm izlenimini verir.18

stanbulda Bizans dnemi saray yaplarnn ok az bir blm kalntlar halinde

gnmze ulaabilmitir. Byk Saraydan gnmze, hangi yaplarla ilikili olduu

henz kesinlememi olan bir kule ile Sultanahmet Klliyesinin arastas altnda kalm

olan apsisli, revakl zengin deme mozaiklerine sahip bir yap kalnts ulamtr. 10-11

yzylda geniletilen Boukoleon Saraynn cephesi, arkadaki tonozlu salonun bir blm

ile antsal merdiven ksm, Blakherna Sarayndan ise Tekfur Saray ve Anemas Zindan

denilen yaplar ile sarayn hangi blmne ait olduu bilinmeyen pencereli cepheler ve

dehlizler kalmtr. 19

3. Saray Kompleksi

Bizansn sembol olan Byk Sarayn temelleri stanbulu kuran I. Konstantinos

devrinden balyor, yani IV. yzylda. Her imparator yeni yaplar ilave ediyor. Evet

16 David Talbot Rice, The Byzantines, London 1962, s. 9417 Sophe Orcasberro, Mozaiin Ksa Bir Tarihi ev.Elif Gktepe, Sanat Dnyamz Dergisi, S. 69-70, st.1998, s.15318 Gary Vkon, Bizans Sanat ev. Deniz Hakyemez - Yurdanur Salman, Sanat Dnyamz Dergisi, S.69-70,

st. 1998, s. 1219 Semavi Eyice, Anemas Zindan ve Kulesi, stanbul Ansiklopedisi, C.II, st.1959, s. 853-859


40/140

26

ilavelerle byyor. Byle yeknesak bir btn deil bu saray. 20 Saray alannda, ilerinde

imparatorlarn aileleriyle birlikte ikamet ettikleri zel dairelerinin olduu yaplarn yan sra

senato, taht, tren salonlar ve yemek salonlar, ayrca kilise ve apel gibi dini yaplar,

hamam, kla ve saray alanlar iin barnma mekanlar, hazrlk, bakm, depo, sarn, ahr

ve avlular, oyun salonlar ve darphane, tak, deerli kuma ve giysilerin hazrland

atlyeler de bulunmaktadr. 21

3.1. mparatorun Resmi Dairesi

Konstantinopolisteki kompleks yedi sarayn dnda Oktagen (sekiz keli yap) diye

bilinen imparatorun resmi dairesini de kapsyordu. Pantheon diye bilinen imparotorienin

resmi malikanesi Dafne sarayna bitiik olan Ayestefenos kilisesinin yanndayd bunlarn

her ikisi de imparatorlar tarafndan kutsal olaylar iin kullanlrd.

3.2. Taht Odas

Devletin taht odas, VII. yzyln sonlarnda zeri bir kubbeyle rtlen bitiikteki

Khrysotrikliniumdayd. Taht bir mihrap gibi, byk salonun en ucunu oluturan apsiste

duruyordu. Burada taban salonun tabann dzeyine gre daha ykseltilmiti ve altn srma

bir kumala rtlyd. Bu platforma kan basamaklar porfirdi; tahtsa imparatorlar

tarafndan kullanlan tm dierleri gibi tepesinde bir glgelik (kanopi) bulunan ift aralkl

bir klineye benziyordu; nne bir tabure konurdu. Tepesindeki apsisin kavsi cam

mozaikten yaplm bir sa betimlemesi ve Krallarn Kral yazsyla bezeliydi. Bu taht

odas X.yzyla kadar en nemli ve en kutsal oda olarak kald ve iinde imparatorluk tacn

ve sslerini barndrd. Buna da deerli ta kakmal iki tane org bulunuyordu.

Theophilosun gren elileri aknla dren, mekanik taht da buraya kurulmutu.22

3.3. Saray Odalar

20 Ekrem In, Bizans yok demekle Bizans yok olmaz Prof. Dr. Semavi Eyice ile Bizans sanat zerineSanat Dnyamz Dergisi, S.69-70, st. 1998, s. 10321 Semavi Eyice, stanbulda Abbasi Saraylarnn Benzeri Olarak Yaplan Bir Bizans Saray,Belleten,

C.XXIII, S. 89, Ank. 1959, s. 79-9922 Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 40


41/140

27

Saray kompleksi iinde her biri belli bir dizi tren iin kullanlan ok sayda salon,

konferans odalar ve resmi odalar vard. 23 Kabul salonlar sarayda verilen davetlere

yklenerek gsterili yemeklerin dzenlendii yerlerdi.24 Bunlardan en nemlileri

arasnda Onopodion (Daphne Sarayna giri salonu) diye bilinen yap, adaylar odas

(imparatorluk muhafzlar tarafnda kullanlan oda), imparatorluk askerlerinin salonu

(bunlar saray muhafzlarnn bir blmyd ve imparatorluk askerleri olarak hareket

ederlerdi), Lykhni (Tribunal yaknnda, imparatorun Tribunale geldiinde nce kabul

edildii daire, planl kubbeli yap) ve en nemlisi de kompleks iinde tm yaplara

ulaabilen saraya ilikin Khalke bulunuyordu. Justinianosun zamanndan beri bu mozaik

kompozisyonlarla bezeli bir oda ieriyordu. Khalkeyle ayn hizada, ama onun kuzeyinde

bulunan pavyon biimindeki dier geit saray ile imparatorun hipodromdaki locasn

birbirine balyordu.

3.4. mparator Malikaneleri

mparatorluk ailesinin yazn kald nci Saray ve yalnzca k aylarnda kald dier

malikaneleri de ieren komplekste 20.000 hizmetlinin grev yapt dnlr. Erguvan

Saray ya da Marmarann kylarna yakn olan Magnavra Sarayndaki zifaf odas gibi

belli amalar iin kullanlan baka malikaneler de vard. Bunlardan ikincisinde, yalnzca

imparatorienin zel olarak belirlenmi kurallara gre ykanmas gereken evlendii gn

izleyen bir hamam vard.

3.5. Kilise ve apel

Saray kompleksi iinde ok sayda kilise ve apel bulunuyordu. Bunlardan en ok

sayg gren; Khrysotriklinionun iinde ya da yanndaki sylev vermek iin kullanlan

Aziz Theodoros Krss, Sigma ve vaftizhaneydi.25

Kiliselerin fikri gelimee olan byk hizmetleri halkn sempatisini ekmee ve ayn

zamanda siyasi hayat zerine mhim tesirler icra etmeye velhasl sanatta ruhi bir teevv

kendini gstermee balad. Kilise daha III. yzylda ahaliden ayr bir tekilat vcuda

23 Tamara Talbot Rice, a.g.e. s. 41-4224

Michel Kaplan,Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st. 2001, s. 7925 Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 41-42


42/140

28

getirmi, tedricen hkmete de nfuz etmi, sonralar ise kilise ile hkmet arasnda bir

fark kalmamtr.

Bizansta bilhassa Jstinyen dneminde ykselmeye balayan saray, hamam, ve

saire gibi binalar arasnda en ok gze arpan kiliselerdir. Mteakip devirlerde

imparatorlarn kilise inasnda birbirine rekabet ettikleri bir gerektir. stanbulda yer yer

ykselen ve adetleri yzleri aan kiliseler, bunun en beli ifadesidir. Bizans mimarlar

stanbul ve evresinde saysz kilise ina etmilerdir. Bu yzden bunlar mtedeyyin halk

tarafndan sevildikleri gibi imparatorlar tarafndan da daimi surette himayeye mazhar

olmulardr. 26

apel, kk kilise yani ayazma. Sarayn iindeki bu tapnak aslnda deiik

okumalar hak ediyor. badet yerinin sarayn iine alnmas ve bu kk kilisenin ehrin

katedralinde daha grkemli ayrntlarla bezenmesinin zerinde dnmeliyiz

Bir saray apelinde toplu ibadet yaplan bir anda rahiplerin ve papazlarn arkasnda

apsis, orada da sa var. Ona dnk ekilde yerletirilmi sralarda oturanlar ise muhtemelen

kraln maiyetindekiler, onlarn arkasnda da kral var. Yani gklerin kral ile yerlerin kral

kar karya ikisinin de maiyeti, vekilleri hemen nlerinde. Sanki kraln locasnn konumu

bu yzden en arkada yaplm. Ancak unu unutmayalm ki apel zaten sarayn iinde.

Yani ruhani dnyevinin iinde ve rahip de kral da byle. 27 Sarayn kapsndaki Blakerna

Kilisesi imparatorluk apeli haline gelmiti; bu esiz sarayn imparator, imparatorie ve

saysz soylular dini trenleri burada iliyorlard. Byk Pulkeriadan Konstantinos

Dragazese varana dek btn imparator ve imparatorieler bouk sesi bugn hala kriptadan

gelen kutsal kaynakta (hagiasma) ykanmlard. V. ve XV. yzyllar arasnda bakentin

buraya gelmemi hibir sakini, Bizansa gelip de buray tavaf etmemi, hibir yolcu yoktu.Porphyrogennetoslarn muazzam bakentinden daha fazla ziyaret edilen bir tapnak yoktu.

Yok edilemez giysi, Meryemin Himation ya da Maphorionu nihai olarak buraya

yerletirilmiti. Bu nl kyafet, Leonun saltanat srasnda, 469da Kudste dindar bir

Musevi hanmn evinde bulunmu, nce Aziz Petrus ve Markos kilisesine emanet

edilmiti. Romanos Lakapenos Sloven ve Bulgarlarn ar vahi Simeon ile grmeye

26

Aziz Ogan, Fethiye Camii ,Belleten, C. XIII, S. 50 Ank. 1949, s. 27327 www. google.com.tr. /apel


43/140

29

giderken ruh flemesiyle hamile kalan Meryeme inanmann salayaca korumay hibir

okun delemeyecei dncesiyle zrh olarak bu elbiseyi giymiti.28

3.6. Hipodrom

Hipodrom at binenlerin, atlarn meydan anlamna gelir. 29 Augustaionun gneyinde

bulunan ve Konstantinos tarafndan bakentle ayn gn, 11 Mays 330da kurulan

Hipodrom, ilk gnden beri Konstantinopolisin yaamnda birincil rol oynaya gelmitir.

Romadaki Circus Maximusa yknlerek yaplmtr. X. yzyla dek tahtadan olan, daha

sonra mermer denen tribnler 30.000 ile 50.000 arasnda izleyici alabiliyordu.

Konstantinopolisliler at yar tutkusunu Romadan almlard. Yarlar cretsiz azk

datm kaldrldnda bile ilgi ekmeyi srdrmt. XII. yzyla dek hibir bayram,

yldnm ya da zafer olmazd ki yarsz kutlansn.

Taraftarlar balangta renklerle belirlenen drt demos ya da takm halinde

rgtlenmiti; ancak ksa srede Beyazlarn Mavilere, Krmzlarn da Yeillere dahil

olmasyla geriye balca iki takm kalmt. Bunlarn ilevi yalnzca yarlarn

dzenlenmesi ve maliyetin karlanmasyla snrl kalmyordu: Bu iki takmn yksek

unvanl bakanlar ( demarkhos) yzlerce demoiden oluan milisleri ynetirdi; bu milisler

de kent asayiinden sorumlu olduklar gibi gerektiinde surlar korurlard. 30

Hipodrom, Bizansta genel yaantnn merkezidir. Kaynaan kprdanlar, mlevves

izbelerde mayalaan halk, orada ortak varlnn, ktlesinin, gcnn, bilincine erer. Orada

kaderinin hakimini imparator despot, otokrat, basikus-seyreder; uzaktan ona tanrsal bir

nefesin hareket halindeki tasviri gibi tapnlr; fakat bazen de, boanan bir kzgnlk patlay

iinde ona kar ayaklanr ve bu, mesela, bir Andronikos Komnenusa pist zerindeuygulanan korkun ve ayrntl ikence halini alr.

Btn Bizans tarihileri bir nokta zerinde birleirler: Agoradan ziyade, forumdan

ziyade, sirkin duvarlarnn ii halk ihtiraslarnn kabard potadr. Hipodromun durumuna

gredir ki, Konstantin imparatorluk sarayna yn verdi ve Justinionus, Ayasofyay bina

28 Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 18329

www. istanbul.gov.tr/Default.a&px?pid=30030 Michel Kaplan,Bizansn Altnlar, ev. hsan Batur, st. 2001, s. 61


44/140

30

etti, diye yazyor. Alfred Rimbaud, dikbal Ortodoks Kilisesi bile metropoln hafife

gneydouya eilmesine rza gsterdi. Bu itibarla sirk, kutsal saraya, kiliseye ve ehre

kanunu empoze ediyordu. Her ey ona ba emeye mecburdu. ki muazzam dikilita

sayesinde bugn bile belli olabilen hipodrom ekseni, btn Bizans dnyasnn ekimine

tutulduu eksen idi.31

Baka zamanlarda, Hipodrom, Bizans halkna tiksindirici deil erefli enlikler

sunard; generallerin malup dmanlara kar zaferlerini, bu halk orada kutlard. Hukuki

tartmalar da orada izlerdi. Zira mahkemeler oradaki kemerler altnda vazife grrlerdi.

Nihayet idam cezalar sirkin erevesi iinde infaz olunur, zamann konumun mahkumlar

uratt akla gelmez ikenceler orada uygulanrd. Hatta bazen seyirciler bir dinsizin veya

rvet yiyen bir nemrudun diri diri yaklmas ziyafetine bile koarlard. Btn bu

sebeplerden tr, hipodromun nemi Bizans hayatnn en nemli safnda yer tutard.

Btn bir halkn ihtiraslar orada karlar, oalr ve onun mermer duvarlar iine hapis

olunca ortak cezbenin lgnlna kadar taard.32

3.7. Resmi Kurum ve Dier Yaplar

Bu kompleks iinde gemilerin limana gvenle girmelerini salayan ve ayn

zamanda da bir rle sistemi araclyla imparatorluun uzak yrelerine de sinyaller

gnderen Pharos Feneri dalk bir burun zerindeydi. Balca resmi yaplar ve depolarn

yan sra imparatorun kiisel kullanm iin stn kaliteli lks malzemelerin retildii ipek

tezgahlar, imparatorluk imalathaneleri ve atlyeleri de ayn kompleks iindeydi.

mparatorun sava atlarn, binek atlarn ve pelo taylarn barndran kiisel ahrlar elinin

altndayd; hipodromdaki yarlarda kullanlmak zere ayrlan yar atlar da ayn yerdeydi.

mparatorlarn Anadoluda geyik ve ay avlarken kullandklar kpek ve italar barndrankulbeler ve tavan ve av kularn izlerken kullandklar ahinleri barndran kafesler,

garip hayvanlardan oluan olaanst koleksiyona sahip zel hayvanat bahesinin

yaknndayd. Yine imparatorun kuhanesi, silahhanesi, darphanesi, hazinesi ve arivleri de

ayn evredeydi.33

31 Auguste Bailly,Bizansmparatorluk Tarihi, ev. Haluk aman, C. 1, trz. s. 4932

Auguste Bailly, a.g.e. s. 5633Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 42


45/140

31

4. mparatorluk Saray Dndaki Saraylar

Proasteion denilen sayfiye saraylar, imparatorluk saraylarna oranla daha az

saydaki yaplardan oluan ve geici srelerle kullanlm yaplardr nk imparatorlar iyi

vakit geirmek iin birden ok sayfiye sarayn kullanabiliyordu.

Bizans mparatorlarnn Byk Saray ve Blakherna Saray dnda kendi mlkleri

olan ya da ailelerinden kiilerin sahip olduklar saraylar ve byk evleri (domus-oika) de

vard. Szgelimi Theodosius ailesinin ehirde birok saray vard. I. Theodosiusun birinci

kars Aelia Flavia Flacillann saray I. blgede (Ayasofya ile Manganlar aras), ikinci

kars olan Gallann saray ise II. blgede (hipodromun kuzeyi ile Sarayburnu aras) yer

alyordu. Ayrca ehrin X-XI. blgesi (Fatih-ehzadeba) iinde, adn Flacilladan alan

bir saray daha vard. Theodosius ailesinden, 6. yzyln tannm simalarndan luliana

Aniciann saraylarndan biri de ehzadebanda, Polyeuktos Manastr Kilisesinin kuzey

ya da kuzeybatsnda bulunuyordu. 34

Manuel Komnenosun Kariye yaknnda Theodoros Metakitesin yaptrd zel bir

saray (gnmze ulamad), Ttabzondaki Komnenoslar Saray Bizans saray yaplarnn

rnekleridir. Yazlk saraylar da ayr bir grup oluturur. stanbulda Bostancda Brias

Saray, Samandrada bir saray, Rhegion (Kk ekmece ) Saray, Aretas (Haramidere)

Yazlk Saray, Hepdoman (Bakrky) Saray, Anadoluda Silifkede Akkale Saray,

Milette Baris iftlii yaknndaki saray, Frat kysnda Digenis Akrites bu trn

rnekleridir.

Trabzondaki Komnenoslar Sarayna ilikin bilgiler azdr. Bu saray, konuk odalar,

imparator dairesi, hazine blm, ariv ve hkmet yapsndan oluuyordu. XI-XII.Yzyllara tarihlenen yap, ulam g bir kayala kurulmutu. Bat ynndeki sarayn

dousunda bir yol, gneydeki odalarla surlar arasnda da geni bir alan vard. Gnmze

ulaan odalar deiik zamanlara tarihlenir. Destek duvarlaryla glendirilen teraslar, ana

blm ayryordu. Gneydou kedekiler en gl ve yksek yaplard. Bunlardan sonra

epiphamia denen ana salon ve oturma odalar geliyordu. Mahkeme yaps tek blmlyd.

34

Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, ToplumsalTarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 14


46/140


47/140

33

oldu.37 Bizans saraynn btn ortaa tarihinde nl debdebesi, ince ve kark terifat

usulleri komu kavimleri hayran brakan ihtiam 38 dneme damgasn vurdu.

Hi phesiz ki uzun asrlar dnya siyasetinde var olan bir devletin iinde bulunduu

siyasi, ekonomik ve kltrel hayatn ortaya koyan en nemli unsurlardan birisi saray ve

saray yaamdr. Bizans saraynn siyasi ve toplumsal yaamdaki yerini ve nemini,

ulaabildiimiz balca byk saraylardan bahsederek bunu ksmen de olsa ortaya

koymaya alacaz.

5.1. Byk Saray

phesiz Bizans saraylar iinde en eskisi ve en nemlisi, Byk Konstantin tarafndan

kurulup yzyllar boyunca yeni yaplarn eklenmesi ile geniletilen Byk Saraydr. Saray

hakknda bilgilerimiz, toprak stnde bulunan ve sarayn hangi blmne ait olduunu

bilemediimiz kalntlarla, saray grm olanlarn anlattklarna dayanmaktadr. Sanat ve

mimarlk tarihilerinin sarayla ilgili yaynlarnda verdikleri bilgiler ve rekonstrksiyonlar,

gereklii arkeolojik kazlar olmadan kantlanamayacak yorumlar olarak kalmaktadr.

Bizansn en eski saray olan bu saray kompleksine Bizansllar; Palation (Saray),

Hieron Palation (Kutsal Saray), Basileos Oikia (mparator Evi), Hipodromou Palation

(Hipodrom Saray), Palaion Palation (Eski Saray), Orta Bizans dnemindeki en yaygn

kullanlan adlandrlyla Mega Palation (Byk Saray) demilerdir. 39

Byk Konstantin, Roma mparatorluunun Romadan sonra doudaki ikinci bakenti

olarak setii ve Konstantinopolis adn verdii kentte, hipodromun dousu ile kentin

katedrali olan Ayasofyann gneyinde kalan dzle, imparator ve ailesinin resmiikametgah ve ayn zamanda imparatorluun ynetim merkezi olacak bir saray yaptrmt.

IV. yzylda ina edilen sarayn planyla ilgili bilgi bulunmamasna karn,

Diokletianusun Splitteki saray gibi dikdrtgen planl, etraf surlarla evrili bir Roma

askeri kamp (castrum) grnmnde ve muhtemelen ayn llere sahip olduu

37 Donald M.Ncol,Bizansn Soylu Kadnlar On Portre, 1250-1500 , ev. zden Arkan, st. 2001, s. 138 M.Fuad Kprl,Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, st. 1986, s. 17639



48/140

34

dnlebilir. Saray, Konstantinden sonra tahta geen hemen tm imparatorlar tarafndan

yeni yaplarn eklenmesi, bazlarnn yktrlarak yerine baka yaplarn ina edilmesiyle

geniletilmiti. 40

Bizans mparatorluk saraylarnn kesin snrlarla ayrlan iki blmde incelenebilir;

imparatorluun ilk yzyllarnda hkmdarlar hemen hemen daima Byk Sarayda

oturdular. Bu yap sklkla Bukoleon Saray ya da Mor Saray adlaryla anlr. 41

Ayasofya saray gurubu ierisinde ilk srada yer alan 42 hem Zosimos tarafndan hem

de Khronikonda anlatlan Byk Saray, Hipodromun hemen dousuna doru, Birinci

tepedeki bahenin ortasnda, Marmaraya kadar inen teraslar zerine kurulmutu. Bu

byk kompleks, 43 ilk nce I. Konstantinos (306-337) zamannda yapld ve I. Justinyanus

(527-565) tarafndan hemen hemen yeniden ina ve birok imparatorlar tarafndan da

muhtelif zamanlarda tamir edilip geniletildi. Ahrkap srtlarnda bulunuyor ve bugnk

Sultanahmed Camii ile brahim Paa Hamamn ve ksmen de nndeki park kapsayan

sahay iine alyordu.

Byk Saray tekbir binadan ibaret deildi. Birok zamanlarda yaplm ilavelerden

meydana geliyordu. Lakin bu ilaveler arasnda bir ahenk gzetilmiti. Bununla beraber d

grn bir saraydan ok, ortaaatolar gibi, mstahkem bir mevkie benzerdi. Ancak,

Bizans mparatorlar ayn zamanda Ruhani Reis sfatn da tadklarndan halkn zerinde

ihtiam duygusu yaratmak iin, i sslemelere son derece itina etmilerdi.

Bu saray krk hektarlk bir alanda yaplmt. Genel olarak Ayasofya civarndaki bir

bina grubu ile Marmara kysndaki bir bina grubundan mrekkepti. 44 Bu binalardan,

sekizgen planl ve kubbeli, sonradan sarayn taht odas ve merasim merkezi olacak olanKhrysotriklinos (Altn Hol); Magnavra denilen bazilika eklinde bir tren salonu; deniz

kenarndaki Bukoleon Saray; Augusteiona alan, sarayn antsal girii Khalke;

40 Semavi Eyice, stanbulda Bizans mparatorlarnn Saray:Byk Saray, Sanat Tarihi AratrmalarDergisi, S.3, st.1988 Eyll, s. 3-3641 Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 19242 Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray MaceralarHayat Tarih Mecmuas, C. 2, S. 12, st. 1976, s.1243 John Freely - Ahmet S. akmak,stanbulun Bizans Antlar, ev.F.Glru Tanman, st. 2005, s. 2744

Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray MaceralarHayat Tarih Mecmuas, C. 2, S. 12, st. 1976, s.12


49/140


50/140


51/140

37

Byk Sarayn byk bir blm grne gre XII. yzylda yklmaya balamtr,

ayrca yaplan kaz sonular sarayn bir blmnn p toplama merkezi (ana plk)

olarak kullanldn gstermektedir. mparator daha sonra yeni bir saraya snr duvarlarnn

altn boynuz ( golden horn) olarak bilinen yere yakn bir saraya Blakhernaya tanmtr.

Sarayn bir ksm, baka bir deyile Tekfur Saray (tekfurun sarayi) diye Trk ismi ile

bilinen veya The Palace of the Constanine Porphyrogenitus ( Konstantin Porphyrogenitusun

Saray ) olarak bilinen ksm halen yaamaktadr. 50

Geni bir alana yaylm, byk bir kompleks oluturan Byk Saraydan gnmze,

sadece hangi yaplara ait olduu henz anlalmayan bir rampal kule, halen Mozaik Mzesi

olarak kullanlan ve zemini deme mozaikleriyle kapl, apsisli ve revakl bir mekan ile,

Pittakia olarak adlandrlan Ayasofyann dousundaki blgede, stanbul Arkeoloji

Mzelerinin srdrd arkeolojik kazlar sonucu gn na kan mimari kalntlar ve

duvar resimleri ulaabilmitir. 51

5.1.1. Byk Saraydaki Daireler

Byk Saray, gayet geni bir i avlu, yedi koridor, drt kilise, dokuz vaftiz yeri,

drt kla, byk daire, be byk divanhane, byk yemek odas, prenslere mahsus

on daire, yedi zel daire, daireleri birbirine balayan yol, bir ktphane, bir silahhane,

bir manej yeri, iki hamam ve bahede birbirinden ayr sekiz kkten meydana gelmiti.

Btn bu daireler o ekilde dzenlenmiti ki, imparator hi dar kmadan sarayda

kabul resimlerinde, Ayasofyada dini trenlerde veya hipodromda at yarlarnda hazr

bulunabilirdi. Odalarn duvarlar resim ve mozaiklerle sslyd. Her odann duvar ssleri,

kullanlna ve zelliine greydi.

Ayasofya civarndaki binalar grubu Halki, Dafni ve Kutsal Saray ad altnda

ksmdan kuruluyordu. Halki veya Halke sarayn giri blmn tekil eder ve bu isimli

koridordan dolay byle anlrd. Bu koridor, sarayn Ayasofya= Ogsteon meydanna

alan kapsna ulard. Bu ksmda bu koridordan baka, Hz. sa adna bir kilise, Ruhani

50 David Talbot Rice, The Byzantines, London, 1962, s. 9551

Semavi Eyice, stanbulda Bizans mparatorlarnn Saray:Byk Saray, Sanat Tarihi AratrmalarDergisi, S.3, st.1988 Eyll, s. 3-36


52/140

38

meclisin Konsistiyoryum adl toplant salonu, muhafzlara mahsus karakol, mabeyncilere

ait daireler, byk ziyafet salonu, kabul salonu ve mahkeme salonu bulunmaktayd.

Konsistiyoryuma fildii ile ssl kapdan girilirdi. Bunun sonunda ve ykseke bir

yerde imparatorun muhteem bir taht bulunmaktayd.52

5.2. Dafne Saray

Ayasofya grubundaki ikinci saray Dafnedir. I. Konstantinos tarafndan ina

ettirilen bu merkezi bina, brlerinden daha yksek olup mparatorun resmi ikametgah

idi. Buras ile Hipodromda bulunan ve imparatorlarn oyunlarn seyretmeleri iin

yaplm olan Katizma arasnda balant vard. yle ki, saraydan doruca Katizmaya

gemek mmkn bulunuyordu.

Dafne birok kabul salonlarndan, kiliselerden ve dairelerden mrekkepti. Romadan

getirilmi olan Dafne heykeli dolaysyla bu isimde anlrd. Bu sarayn Ogsteon denilen

dairenin tavanna kymetli talarla ve altnla byk bir ta ilenmi bulunuyordu. Dafne, st

rtl bir koridorla balard. Bu koridor, sekiz keli bir binaya varrd. te, yukarda

bahsettiimiz blmler, burada idi.

Halki ile Dafne arasnda Triklinyum diye anlan mehur ziyafet salonu bulunmakta

idi. Buras Roma usulndeydi. Yani davetliler yattklar yerde yemek yerlerdi. Resmi

ziyafetler iin kullanlan Triklinyum, bu ekilde yz misafiri alacak byklkteydi.

mparatora ve zel misafirlerine ait ksm ise, on dokuz kiilik olduundan, on dokuz

yatakl Triklinyum diye anlrd. Herkes yemeini uzanm ve yar yatm halde yerdi.

Yemek kaplar som altndand. Yemekten sonra meyve getirilen altn kaseler o kadar ard

ki, elde deil, st erguvan renkli kumalarla rtl iki tekerlekli arabalarda tanrd.Tavandaki halkalardan, yaldzl meinlerden halkalar bulunan ip sarkar, ular vazo

eklindeki meyve kaselerinin kulplarna balanr ve bu ipler ekilerek kaseler sofrann

zerine alnrd. Dairenin her taraf altn yaldzlyd. Ayn ekilde olan tavan, zamanla

harap olduundan VII. Konstantinos Porfirogenetos (912-959) tarafndan onarlm ve yer

52

Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray MaceralarHayat Tarih Mecmuas, C. 2, S. 12, st. 1976, s.14


53/140

39

yer sekiz keli hcreler ilave olunmutu. Bu hcreler dal ve yaprak motifleri tayan

dantel eklinde oyma mermerlerle sslenmiti

Hz. sann doumu yortusu ile han suya atlmas treni gnlerinde, imparator

devlet ricalinden, kumandanlardan ve ehrin ileri gelenlerinden on iki kiiyi buraya davet

eder kendisi dahil olmak zere, on kii Hz. sann son yemeini temsil ederlerdi.

5.2.1. On Dokuz Yatak Mahkemesi

Bu binann nnde ise On Dokuz Yatak Mahkemesi denilen geni bir avlu ve

bunun nnde bir sed vard. Yksek memuriyetlerin verilmesi, asalet nvanlarnn tevcihi

gibi trenler burada yaplrd. mparator, yannda patrik bulunduu halde bu seddin zerinde,

trende hazr bulunacak br kiiler ise Triklinyumu sedde balayan revaklarn altnda yer

alrlard. mparatorla mparatorie sedde kan merdivenleri trmanrlarken, en ileri devlet

erkan da basamaklarda dururlard.

Yeni imparatorlar, Ogsteon salonunda ta giydikten sonra buraya gelerek sedde

karlar ve alklanrlard. mparatorie, seddin nndeki parmakla kadar ilerler ve byk

han nndeki mumlar yakarlard.

br binalar ina edildikten sonra Dafne zamanla metruk bir hale gelmitir.

mparatorlar da burada artk oturmaz oldular. Yalnz, adet olan baz trenler iin gelir ve

trenden sonra giderlerdi.

5.3. Kutsal Saray

Bu gruptaki nc ksm, Kutsal Sarayd. Buras ii saray saylmaktayd. Genel

ekli Rumcadaki Sigma harfine benzediinden, bu isimle veya Trikong diye de anlrd.

Burada, byk bir meydan vard. Ortasnda, kenarlar gml bir havuz ve bu

havuzun ortasnda kabuk eklinde altn bir tekne bulunurdu. Bunun iine gelip geenlerin

alp yemesi iin eitli yemiler konulurdu. Bu meydandan sonra, on be stuna dayanan

geni bir revak gelir ve bunun altnda drt mermer stunun tuttuu kubbe ile rtl


54/140

40

imparatorluk taht bulunurdu. Resmi gnlerde ve bayramlarda imparatorlar burada

oturarak saray halknn tebriklerini kabul ederlerdi. Yine burada IX. Yzylda mparator

Teofilos (829-842) ina edilmi iki katl ve Badat kkleri taklit edilerek yaplm bir

saray bulunduu bilinmektedir.

sarayn en nemli bir dairesi de Hiris-Triklinyum denilen yerdi. mparator II.

Jstnos (565-578) tarafnda ina edilip kendisinden sonra mparator Tiberyus (578-582)

tarafndan geniletilen ve muhteem hale getirilen bu daire, sekiz kenarl bir bina idi.

zerinde bir kubbe ve kubbenin etrafnda on alt pencere vard. Sekiz kenardan her birinin

zerinde bir mihrap hcresi bulunur ve bunlardan birbirine geilirdi. Kapnn karsna

rastlayan hcrenin, kanatlar gm kapl iki kaps vard. Kapnn birinin zerinde Hz.

sann, brnde Hz. Meryemin resimleri mevcuttu.

sarayda, saraya ait evlenme, kabul resimleri ve bazen ta giyme trenleri

yaplrd. Bu trenlerin ou, ran hkmdarnn seremoni usullerinden alnmt. Bu salon,

sarayn avlusuna bitiikti ve avludan dorudan doruya buraya girilirdi. mparator, byk

bir perdenin arkasnda bulunurdu. Kendisini ziyaretilere gsterecei zaman tahtna oturur

ve ailesine mensup olanlar, devlet ve saray erkann yanna alrd. Sonra perde alr ve

imparator grnrd.

Salonun arkasnda imparatorun yazlk ve klk zel daireleri bulunmaktayd

mparatorun yazlk dairesi ise tek kattan ibaret olup, burada bir yatak odasyla salon

bulunuyordu. Altnda zemin kat vard.

5.4. Mangana Saray

Mangana Saraynn yeri, gnmzde Sirkeci-Cankurtaran tren istasyonlar

arasnda bulunmakta olup, akropoln dousunda, Deirmenkap ile ncili Kk

arasndadr. Buradaki yaplar askeri blge iinde kaldndan ziyaret edilememektedir.

Blgede, 1921-23 yllar arasnda, Demangel ve Mamboury arkeolojik kazlar

yapmlardr. Kazlarda ortaya karlan yaplar, Bizans kaynaklar ve blgedeki kalntlar

grm seyyahlarn da verdii bilgilere dayandrlarak Mangana Sarayna ait birimler

olarak tanmlanabilmitir. Ayrca bu blgede, Hagios Georgios Mangana, Hodogetria ve


55/140

41

Soteros Philantropos manastrlarna bal kurulular olan kilise, apel, mezar binas,

vaftizhane, hastane ve yallar evi gibi yaplarla ktphane, hukuk ve felsefe okulu ve amfi

tiyatro olduu da bilinmektedir. 11-15. yzyllar arasnda ayakta olan bu yaplarn byk

bir ksm Osmanl dneminde yktrlm olmasna ramen, teras duvarlar ve sarn olarak

da kullanlm baz alt yap kalntlar halen mevcuttur. Kentin en gzel manzarasna sahip

bu alanda, mparator Mikhail Rhangabenin (811-13) ve mparatorie Zoenin kuzeni

Sklerinann (11.yy) konaklar yer alyordu.

I. Basileos (867-76) tarafndan yaptrlm olan ve adn, blgede yer alan bir kule

ve sava ara gereci deposundan alan Mangana Saray, dier Bizans saraylar gibi baheler

iinde kurulmu eitli blmlerden oluuyordu. kametgah olarak kullanlan ana blm

ise olduka gsterili, be katl bir yapyd. Sevgilisi Sklerinann kona da bu civarda

olduundan, mparator IX. Konstantin Monamakhos bu saray yeniden yaptrrcasna

onartmt. Bizans tarihinde zellikle X - XII. yzyllar arasnda bu sarayn kullanldn

gsteren olaylar vardr. Mikhail Dukasn dul ei Maria ve olu bu sarayda

hapsedilmilerdi. Anna Komnena, babas I. Aleksios Komnenosun ar hastal srasnda

buraya tandn ve burada babasnn yaama veda ettiini belirtmektedir. Sarayn sahil

surlarna yakn olmas nedeniyle, denizden gelebilecek dman saldrlarndan korkan

imparatorlar daha gvenli bir yer olan Blakherna Sarayna yerlemeyi uygun grmt. 53

mparatorlarla imparatorielerin nikah trenlerinin burada yaplmas adetti. Sonra,

alklar arasnda Manganadaki zifaf odasna giderlerdi. Zifaf odasnda helezon eklinde

zel bir yer vard. mparator ve zevcesi, kilisede nikahlarn kyan rahip tarafndan

balarna konulan gelin ve gvey talarn burada brakrlard.54

Mangana Saraynn teras heykellerle bezeliydi; oraya konduu bilinen en sonheykel mparator Phokosun (602-610) bstyd. Saray IX. Yzylda terk edilmi 55 bir

sre ynetim hizmetleri iin kullanlm ve daha sonra mparator II. Isaakhios Angelos

tarafndan XII. yzyl sonlarnda yktrlmtr. XIII. yzyl banda blgedeki kiliseleri

ziyarete gelen Rus haclar sarayn kalntlarn bile grememilerdir.

53 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, ToplumsalTarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 1954

Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray MaceralarHayat Tarih Mecmuas, C. 1, S. 1, st. 1977, s. 3255 Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev. Bilgi Altnok, st. 2001, s. 43


56/140

42

Gnmzde, Mangana Sarayna ait olmas mmkn yap kalntlardan ilki, Soteros

Philantropos Ayazmasnn arkasndadr. Ksmen demiryolu tarafndan tahrip edilen bu

kalnt, blmden oluan, stndeki katlar ile ilgili bilgi vermeyen, dikdrtgen planl bir

alt yapdr. Bu kalntnn yaknlarnda, saray olma ihtimali fazla, ii toprak ve moloz

dolmu bir alt yap kalnts daha vardr. Denize doru alan kalntnn saray artran

cephesinde sadece stun kaideleri ve payelerin alt ksmlar mevcuttur. Bu yap kalntsnn

yaknlarnda bir de hamam kalnts vardr. 60.37x39.45 m llerindeki alt yap nef ve

buna bal iki yan kanattan olumaktadr. Sarn olarak kullanlm ii toprak dolu kalnt,

drt nefli bazilikal plandadr. Dikdrtgen planl yapnn iki uzun taraf desteklerle

glendirilmitir. nefli yapnn orta blm (merkezi sarn), 33 kubbeli tonoz ile

rtldr. Kubbeler uzunlamasna sra oluturmaktadr. Merkezi sarncn ortasndaki

enine aks, kubbe ile rtlmtr. Aralarda kubbeleri destekleyen, alternatif olarak

sralanm 10 stun ile 10 havari paye bulunmaktadr. Bu tayclarn stlerinde, beyaz

mermerden stun balklar ve zerlerine ha ilenmi impostlar vardr.

5.5. Blakherna Saray

II. Theodosius dnemi surlar (5. yzyl) yaplncaya kadar, Blakherna adndaki

yerleim Konstantinopolise komu bir kasaba veya ky durumundayd. ehir surlarnn

batya alnmasndan sonra, kentin XIV. blgesi olan bu yerleim blgesinde, Bizansn

nemli kiliselerinden biri olan ve Meryemin alnn (maphorion) muhafaza edildii

Theotokos Kilisesi bulunuyordu. Bizans imparatorlarnn ehrin dndaki bu nemli kiliseyi

ziyaretleri srasnda kullandklar, kiliseye galeri veya merdivenle balanan ve Triklinos

olarak adlandrlan yap; kabul salonu, ibadet yeri ve yatak odasndan oluan, imparatora ait

kk bir kkt. mparator burada giysisini deitirip dinleniyor ya da nemli dinsel

trenlerde ziyafetler veriyordu. 56 Ve av kk olarak da kullanmaktaydlar. 57 Bu yapyadaha sonraki yllarda Soros, Danubios, Okeanos ve Anastasios denilen blmler eklenmiti.

XI. yzyla kadar belirli zamanlarda kullanlan Blakhernadaki sayfiye saray, zellikle

Komnenos ailesinin Bizans tahtnda olduu dnemden itibaren bytlm, etraf gl

56 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, Toplumsal

Tarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 2057 Midhat Sertolu, Bizans Saraylar ve Saray MaceralarHayat Tarih Mecmuas, C. 1, S. 1, st. 1977, s. 28


57/140

43

surlarla evrilerek koruma altna alnm, 1453 ylna kadar kullanlan byk ve gsterili bir

imparatorluk saray olmutur. 58

Byk Saray gzden karan I. Manuel Blakhernay ylesine geniletip

gzelletirdi ki; yeni malikanenin kurucusu olarak benimsendi. 59 Bu saray I. Manuel

Komneneosun (1143-1180) saltanat srasnda parlak bir saray yaamnn merkezi oldu.

1204te Hallar Konstantinopolisi igal edip kutsal topraklar Mslmanlarn elinden

kurtarmak yerine buray yamalarken; Blakhernann da grkemli eyalarn soyup bu srada

saray da tahrip ettiler.60 Nitekim Bizans zapt ettikten sonra Latin imparatorlar burada

oturmular, lakin medeniyete geri olduklar iin ok harap etmilerdir. Domuz kzartmak

iin salonlarn orta yerinde yaklan atelerden duvarlar simsiyah oldu. Ssl odalara hayvan

balayp ahr haline getirildi. Nitekim ehir yine Rumlarn eline geince mparator VII.

Mihael Paleologos (1261-1282) ancak esasl surette onardktan sonra burada oturabilmitir.61

mparator ve saray halknn deniz yolunu kullanarak buraya geldikleri, bunun iin

Hali kysndaki Ksilo Porta (Ahap Kap) nndeki rhtm kullandklar bilinmektedir.

Blakherna saray kompleksi, Halie kadar inen dik bir yama zerindeki teraslar zerine

kurulmutur. 62 Sarayn mimarisine bakacak olursak; Grek tarihilerin en sk kullandklar

tanmlamayla bu yksek, ok yksek konutlar ta hypsita, ta hypsitotata buradayd, bizim

villehardounimiz de yksek Blakerna Saray diye adlandryor. Zeminin bu noktadaki

ykseltisi hatr saylr derecede olmakla birlikte Blakherna Saraynn mimarlarnn

yaplarn olutururken bununla yetindiklerini sanmamak gerekir. Eimi ok sert olan bu

kadar geni bir sarayn kuruluuna hi de uygun deildi. Kap nlerinde ve bina ilerinde

ok sayda taraa ve dz ayak avlular ina etmek gerekiyordu. Bu amaca ulamak iin baz

yerlerde muazzam tonozlar yapld, baz yerlerde de temelleri tepenin eteklerinde bulunan

koskoca istinat duvarlar oluturularak ylan toprak desteklendi. Bylece saraynevresinden geni gezinti alanlar elde edildi. ehrin iine bakan saray buradan btn

bakente ve varolarna hakimdi. Taraalar, varln hala srdren ve Konstantinopolisin

58 Glgn Krolu, Sur iinde mparatorluk Mekanlar Konstantinopolisteki Bizans Saraylar, ToplumsalTarih Dergisi, S.152, st. Austos 2006, s. 2059 Gustave Schlumberger, Prens Adalar, ev. Haluk alayaner, st. 2000, s. 19260Tamara Talbot Rice,Bizansta Gnlk Yaam, ev.Bilgi Altnok, st. 2001, s. 4561 Midhat Sertolu, a.g.m. s. 2962



58/140

44

altnc tepesini, Blakherna Saray tarafndan tamamen kaplanan yedincisinden ayran

olduka derin bir vadinin zerinde yer alyordu. Bat blm belki de en ilgin olan;

koskoca tonozlarn zerinde ykselen imparatorluk konutu burada Konstantinopolis

surlaryla birleiyor ve bu birliktelik surun uzunca bir blmnde sregidiyordu; antsal sur

ve kuleler sarayn duvarn oluturuyorlard. mparatorlar, dorudan krlara bakan pencere ve

balkonlardan bugn

Bizans imparatorluğunda saray teşkilatı

Documents